STANBUL TEKNK NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS

XIX. YZYILDA BATILILAMANIN TRK MUSKSNE

ETKLER

YKSEK LSANS TEZ
Erkin SEFER

HAZRAN 2012

Trk Mzii Anasanat Dal
Trk Mzii Program






STANBUL TEKNK NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS
XIX. YZYILDA BATILILAMANIN TRK MUSKSNE
ETKLER

YKSEK LSANS TEZ
Erkin SEFER
404931022

HAZRAN 2012

Trk Mzii Anasanat Dal
Trk Mzii Program

Tez Danman: Yard. Do. Cenk ZTRK


iii

T, Sosyal Bilimleri Enstitsnn 404931022 numaral Yksek Lisans rencisi
Erkin SEFER, ilgili ynetmeliklerin belirledii gerekli tm artlar yerine
getirdikten sonra hazrlad XIX. YZYILDA BATILILAMANIN TRK
MUSKSNE ETKLER balkl tezini aada imzalar olan jri nnde baar
ile sunmutur.





Tez Danman: Yard. Do. Cenk ZTRK
stanbul Teknik niversitesi
..................................
Jri yeleri: Yard. Do. Ayegl KOSTAK TOKSOY
stanbul Teknik niversitesi
..................................
Yard. Do. Aslhan ERUZUN ZEL
Yldz Teknik niversitesi
..................................









Teslim Tarihi: 3 Mays 2012
Savunma Tarihi : 7 Haziran 2012

iv














































v

NSZ
Bu alma, T Sosyal Bilimler Enstits Yksek Lisans Tezi olarak hazrlanmtr.
XIX. yzylda yaanan deiimler ve gelimelerin, Trk Musikisine dier tarihi
dnemlere nazaran daha fazla etkisi olduu grlr. Bestekr padiahlarmzdan olan
III. Selim (hkmdarl 1789-1807) ile balad varsaylabilecek bu dnem, XIX.
yzylda icat edilen ses kayt teknolojileri (fonograf ve gramofon) ile son
bulmaktadr. almamzda bu tarihi dnemdeki eitli gelimeler balklar halinde
anlatlacak, bu gelimelerin Trk Musikisini nasl etkilediine deinilerek, kimi
zaman XX. yzyla taan bu etki ortaya konacaktr.
Bu aratrmann konservatuar rencilerine faydal olacana inanyor, bu almada
danmanlm yrten, benden bilgisi ve yardmlarn esirgemeyen sayn hocam ve
danmanm Yard. Do. Cenk ZTRK e ve renim hayatm boyunca bana emei
geen tm retmenlerime teekkr bir bor bilirim.
Haziran 2012 Erkin Sefer
(retmen)

vi









vii

NDEKLER
NSZ ........................................................................................................................ v
Sayfa
ZELGE LSTES .................................................................................................. ix
EKL LSTES ....................................................................................................... xi
ZET ........................................................................................................................ xiii
SUMMARY . ............................................................................................................ xv
1.GR ....................................................................................................................... 1
2. XIX. YZYILDA TONAL MZK LE ETKLEM ..................................... 3
2.1. III. Selim Dneminde Yaanan Etkileimler ................................................... 4
2.2. II. Mahmut Dneminde Yaanan Etkileimler ................................................ 5
2.3. Abdlmecit Dneminde Yaanan Etkileimler ................................................ 6
2.4. Abdlaziz Dneminde Yaanan Etkileimler .................................................. 9
2.5. V. Murat Dneminde Yaanan Etkileimler................................................... 11
2.6. II. Abdlhamit Dneminde Yaanan Etkileimler..........................................11
3. XIX. YZYIL VE III. SELM EKOL............................................................. 13
3.1. III.Selimin Sanat Kiilii............................................................................. 17
3.2. III.Selim Ekol................................................................................................ 24
4. XIX. YZYILDA TRK MUSKSNDE NOTA KULLANIMI.................. 27
4.1. III. Selim Ekolnn Kazandrd Nota Sistemleri........................................ 31
4.1.1. Abdlbaki Nasr dedenin nota sistemi................................................. 32
4.1.2. Hamparsum Limoncuyann nota sistemi............................................. 36
4.2. Mehmet Emin Efendi Ve Nota Yayncl..................................................... 39
5. XIX. YZYILDA POPLERLEEN FORM: ARKI .................................... 41
5.1. Hac Arif Beyin Hayat................................................................................... 44
5.1.1. Hac Arif Beyin eserleri....................................................................... 47
5.1.1.1. Hac Arif Beyin dini eserleri...................................................47
5.1.1.2. Hac Arif Beyin dind eserleri.............................................. 48
5.2. Hac Arif Bey ve ark Formu......................................................................... 63
5.2.1. Hac Arif Beyin Kulland ark Formu Biimleri............................ 64
5.2.1.1. Drt msral (murabb) ark biimi........................................ 64
5.2.1.2. Alt msral (mseddes) ark biimi....................................... 64
5.2.1.3. Sekiz msral (msemmen) ark biimi.................................. 66
5.3. Hac Arif Beyle Ortaya kan ark Bestecilii Ekol.................................. 67
6. TRK MUSKSN HMAYE EDEN KURUM: MEVLEVHANELER ... 71
6.1. Gnmze Ulaan Mevlevi Ayinleri ve Bestecileri ........................................ 73
6.2. Mevlevihanelerin XIX. Yzyldaki nemi...................................................... 81
7. XIX. YZYILDA GELEN TEKNOLOJNN ETKS ............................... 85
7.1. Cemil Bey Ekol ............................................................................................. 88
8. SONULAR ......................................................................................................... 91
KAYNAKLAR ......................................................................................................... 95
ZGEM.............................................................................................................. 99

viii









ix

ZELGE LSTES

izelge 4.1: Abdlbki Nsr Dede Ebced Sistemi .................................................. 33
Sayfa No
izelge 5.1: Drt Msral (murabb) arkda Biim ............................................... 64
izelge 5.2: Alt Msral (mseddes) arkda Birinci Biim .................................. 65
izelge 5.3: Alt Msral (mseddes) arkda kinci Biim .................................... 65
izelge 5.4: Sekiz Msral (msemmen) arkda Birinci Biim ............................. 66
izelge 5.5: Sekiz Msral (msemmen) arkda kinci Biim ............................... 67


x









xi

EKL LSTES

ekil 4.1: Hamparsumda notalar. ............................................................................ 37
Sayfa No
ekil 4.2: Hamparsumda arzal seslerin gsterilmesi............................................. 38
ekil 4.3: Hamparsumda sre iaretleri ................................................................... 38
ekil 4.4: Hamparsumda usul iaretleri ................................................................... 38
ekil 4.5: Hamparsumda yardmc iaretler ............................................................ 39


xii


xiii

XIX. YZYILDA BATILILAMANIN TRK MUSKSNE ETKLER

ZET

Trk kltr tarihinde yaanan en nemli dnemlerden biri XIX. yzyldr. Trk
tarihine baktmzda, yakn tarih dnemi olarak deerlendirebileceimiz bu
dnemde yaanan gelimeler ve deimeler ayn zamanda XX. yzyl da
etkilemitir. Osmanl Devletinin duraklama ve gerileme dnemini yaamaya
balamasyla ortaya kan yenileme ve Batllama dncesi ile yaplan
uygulamalar Trk toplumunun kltr ve sanat yaantsn da etkilemitir.
Trk kltrnn en nemli paralarndan biri olan Trk Musikisi de bu etkilerden
nasibini almtr. Her ne kadar tez bal XIX. Yzylda Batllamann Trk
Musikisine Etkileri olsa da, tarihi dnemler keskin izgilerle ayrlamamakta, bir
yzyln ilk yl ile son yl arasnda snrlandrlamamaktadr. Bunun sebebi,
olaylarn birbirini tetikleyerek neden-sonu ilikisi ierisinde bir zincir oluturarak
tarihsel deiimlerin olumasdr. Bu yzden almamz, XVIII. yzyln sonuna
doru olan III. Selim dneminden balayarak XIX. yzyldaki gelimelerin Trk
Musikisine etkilerini ele alm, bu etkilerin XX. yzyla taan sonularna da yer
vermitir.
Yukarda da deindiimiz gibi Osmanl Devletinin duraklama ve gerileme dnemini
yaamaya balamasyla ortaya kan yenileme ve Batllama dncesi ile yaplan
uygulamalar, Trk kltrnn en nemli paralarndan biri olan Trk Musikisini de
etkilemitir. Trk Musikisi, olaylarn birbirini tetikleyerek neden-sonu ilikisi
ierisinde bir zincir oluturarak farkl alanlarda deiimlere uramtr.
Bu olaylar zincirini tetikleyen ilk halka Muzkay- Humayunun kurulmasdr. II.
Mahmut dneminde kurulan bu kurumun kkeninde, III. Selimin Batl anlamda bir
ordu kurma dncesi yatmaktadr. III. Selim, birok huzursuzlua neden olan
yenieri ocann yerine yeni bir ordu oluturmu, bu oluumu da destekleyecek bir
bando kurmutur. (Tpk yenieriyi destekleyen mehter gibi). Ancak daha sonra bu
iki oluumu kapatmak zorunda kalmtr. II. Mahmut, kaybedilen savalar,
yenierilerden kaynaklanan huzursuzluklar yznden ivedi bir kararla III. Selimin
bu dncesini geri dnlmeyecek ekilde gereklemitir. Kurulan bu yeni ordu
savalarda beklenen baary gsteremese de, orduyu desteklemek zere kurulan
Muzkay- Humayun XIX. yzyl boyunca Trk Musikisini etkileyecek farkl
olaylar tetikleyen bir kurum olmutur.




xiv












































almamzda III. Selim dneminden balayarak, sonraki gelimeleri ele aldk.
Muzkay- Humayunun saray ve toplumun mzik zevkini etkilemesi ve
deitirmesiyle Trk Musikisinin sarayda daha az yer bulmas, bunun sonucunda
Mevlevihanelere sn, byk formlarn sadece bu kurumda yaatlrken, bestecilerin
halka ynelik retimleri, ark formunun poplerlemesi ve XX. yzyla taan ark
bestecilii kavramnn ortaya k yaanan gereklerden bazlardr.
Mevlevihanelerde yaatlan Trk Musikisinin buradan Rauf Yekta Bey ile
mzikoloji filizini vermesi almada ele alnan konulardan biridir. Bir dier konu,
Osmanlnn Batllamasnn, onu Avrupa ve Amerikan irketleri iin bir pazar haline
getirmesi, bunun sonucunda piyasaya srlnden sadece birka yl sonra stanbula
ulaan fonograf ve gramofon teknolojilerinin Osmanl topraklarnda satlmaya
balamasyla Trk Musikisine yapt olumlu ve olumsuz etkiler de almada yer
almaktadr. almada birbirine zincirleme bal bu olaylar belgelere dayanarak
anlatlm, XX. yzyla yansmalar deerlendirilmitir.


xv

IMPACTS OF THE WESTERNIZATION ON THE TURKISH MUSIC
IN THE 19th CENTURY

SUMMARY

The most important period of Turkish culture is in the 19th century. When we look at
Turkish history, it can be named as recent age. The developments and changes in this
age affected the 20th century. The innovations and westernization which started in
the last period of Ottoman Empire affected the cultural and art life of the Turkish
society the most important part of Turkish music also was affected by these. The
name of the subject is impacts of the westernization on the Turkish music in the 19
th
As we discussed before, the innovations and westernization movements, resulting
from stagnation and decline ages of Ottoman Empire, affected Turkish music and
made a cause and effect chain.

century but the ages cannot be separated exactly, because the events affected each
other and made a cause and effect chain which formed the historical developments.
Because of this, our work started from the Selim III era and dealed the impacts of
19th century on the Turkish music and ended with the results of these effects which
continued to20th century.
The first of this chain was the establishment of the band. The origin of this idea was
willing to establish a new western army by Selim III. He established a new army and
a band instead of Yenieri Oca which caused a lot of problems. But then he had to
close that army and the band. After Selim III, because of the lost wars and the
problems caused by Yenieri Oca, Mahmud II established those two institutes
again quickly. The army wasn't successful as expected but the band remained an
important figure to support the army and affected Turkish music during the 19th
century.
In our work, we discussed the developments starting from Selim III era. There were
some realities in that era such as the band affected and changed the society's an
palace's musical taste which resulted in the fact that Turkish music found a minor
importance in the palace and transferred to Mevlevihanes, which are Sufi places, big
forms were survived in Mevlevihanes, composers started composing for only society,
song forms became popular. We also discussed the music in Mevlevihanes formed
the musicology by Rauf Yekta. Another subject is that the westernization of Ottoman
Empire made the country a big bazaar for Europe and America and because of that,
phonograph and gramophone came to Turkey and started to be sold in Istanbul, so
this affected Turkish music both in pros and cons. These chain events and their
effects on 20th century are dealed out with their documents in this work.

1
1.GR
Uzun bir zaman diliminde geni bir corafyaya yaylan Osmanl Devleti, hkm
srd topraklarda deiik kltrler ile karlam, gemiten gelen mirasn bu
kltrlerle kaynatrarak kendine has kltrn oluturmutur.
Byle byk devletler iin kltrn ana merkezi her zaman merkez, yani bakent
olmutur. 1453 sonrasnda Osmanl Devletinin bakenti olan stanbul ve hkmn
verildii yer olan saray kltr koruyucu kollayclnn yan sra, kltre ekil
veren, kltrn retildii bir merkez niteliindedir. zellikle sanatn Osmanldaki
en nemli kollarndan biri olan mzik iin bu byledir.
Ortadoudaki halklarn mzikleri arasnda en gelimi, en kurumlam yapya sahip
olan musiki, saray tarafndan korunmasnn yan sra, bnyesindeki iki kurum olan
Mehterhane ve Enderundan besleniyordu. Bu iki kurum yzyllar boyunca Trk
Musikisinin renildii ve gelitirildii okul olmulardr.
Osmanl Devleti, uzun yzyllar boyunca Avrupa topraklarnda hkm srmesine
ramen, Avrupann gelitirdii tonal mzie ilgisiz kalm, yazlmam kurallarla ve
geleneklerle yaatlan Trk Musikisini gelitirmitir.
XVI. yzyln sonlar ve XVII. yzyln balar Osmanl Devleti iin rzgarn ters
esmeye balad dnemdir. Hemen hemen her alanda gerileme dnemine girilmi,
yaanan olaylar, kaybedilen savalar ve topraklar Osmanl Devletinin eitli
tedbirler almasna yol amtr. Geleneksel yap ve deerlere bal kalnarak alnan
tedbirler istenilen sonucu vermemitir ki, bu durum Osmanl Devletinin Batya
yaklamasna, onun yapsn kefetme abasna yol amtr.
Bu yneli nce askeri ve siyasi yapda olduysa da zellikle XIX. yzyla doru
kltrel alanda da Bat ile bir etkileim iine girilmesi sz konusu olmutur.
XVIII. yzylda yaanan ve tarihe Lale Devri olarak geen dnemde gelen elilere
elik eden sanatlar sarayn ilgisini ekmitir. Ancak bu ilginin topluma yansmas,
Osmanl Devletinin kalbi olan stanbulda yaayan halkn Bat ile kltrel anlamda
etkileime gemesi XIX. yzylda gereklemitir. Bu dnemde hkm sren
2
padiahlarn yeniliki hareketleri, XIX. yzylda Osmanl toplumunda kltrel bir
deiimin balamasna yol amtr.
almamzda XIX. yzylda yaanan deiim ve geliimler mzik asndan ele
alnarak, Trk Musikisini nasl etkiledii kaynaklara dayanlarak anlatlacaktr.
3
2. XIX. YZYILDA TONAL MZK LE ETKLEM
XIX. yzyl, Osmanl Devletinin, siyasi, toplumsal, kltrel olarak en byk ve
kkl deiikliklerinin yaad yzyldr. zellikle Balkanlardaki gelimeler,
Yunanistan Osmanldan ayrlarak yeni devlet olmas, Bulgaristann zerk bir
prenslie dnmesi, Tanzimat dnemi, siyasi ve idari yapda yaplan reformlar,
Birinci Merutiyetin ilan, artan d bor yk ile Batya baml yaama ve
kaybedilen savalaryla Osmanlnn XX. yzyldaki ykmna zemin olan onlarca
olayla doludur.
XIX. yzyln Trk Musikisine getirdii en nemli etki ise, Osmanl toplumunun
Avrupa medeniyetinin gelitirdii tonal mzik ile tanmasdr. Ortadou
toplumlarnn gelitirmi olduu kltr hazinesi Makamsal Mziin bir kolu olan
Trk Musikisi yllarca kendi iinde yaam, Tonal mzik kltr ile ok az
etkilemitir. Ancak XIX. yzylda tonal mzik ile tanm, toplumun nce elit,
sonrasnda yava yava dier katmanlar bu mzii benimsemitir. Aslnda tonal
mzik ile Osmanl kltrnn tanmas ve temas XIX. yzyldan nce balam,
ancak bunlar ksa sreli etkinlikler eklinde gereklemitir.
Osmanl Devletinin Avrupann gelitirdii Tonal Mzik ile ilk etkileimin 1543
ylnda, Fransa Kral Franoisnn Osmanl hkmdar Kanuni Sultan Sleymana bir
alg topluluunu gndermesiyle balad tarihe gemitir.
Kanun Sultan Sleyman ahsen bu mzikten hazzetmesine ramen, btn enstrmanlar
yaktrarak, mzisyenleri gayet kymetli hediyelerle Fransaya geri gnderdi. Hareketinin
sebebi bu tarz mziin Trk ordusunun harp evkine ve kahramanlna olumsuz tesir ederek
onu yumuatacandan ekinmesine balanabilir. Hatta padiah Fransa kralnn orkestray bu
maksatla gndermi olduunu dahi zannedebilir. (Kosal, 1999;639)
XVI. yzylda Sultan III. Muradn eine ngiltere kraliesinin org hediye etmesi,
XVII. yzyldan itibaren Avrupal mzikilerin mziklerini ve alglarnn, zellikle
stanbul ve zmirde verdikleri konserlerle tantlmas, kaynaklarda yer
almaktadr.(Ensari, 1999;4)
4
Ancak gerek etkileimin balangcnda, yeniliki olmasnn yannda kendisi sanat
olan ve tm sanat dallarna ve trlerine ayrm yapmadan merak ve zel bir ilgiyle
yaklaan almamzn konusunun dahilinde yer alan III. Selimin onsekiz yllk
(1789-1807) hkmdarlk dneminde gereklemitir. Bu dnemde balayan
etkileim III. Selimin saltanatnn bitiminden yani 1807den sonra da devam
etmitir.
2.1. III. Selim Dneminde Yaanan Etkileimler
Topkap Saraynda ilk operann sahneye konulmas Sultan III. Selim devrinde
gereklemitir. Ressam Melling Voyage pittoresave de Constantinople balkl
kitabnda iki elinin kzlarnn Sultan III. Selim huzurunda alp, dans ettiklerini
resmetmi, padiahn Avrupa sanatna gittike daha byk ilgi duyduunu
anlatmtr. (Kosal, 1999;639)
III. Selim dneminde bat mzii sarayda henz yaygn deildi. Yine de, Osmanl Saraynda
bu mzie yer verildii ve III. Selimin bat mziini takdir ettii eitli kaynaklardan
anlalmaktadr. III. Selimin bat mziini beendiini gsteren olaylardan biri Hatice
Sultann Defterdarburnunda yer alan Neatabat Saraynda gerekleti. Hatice Sultann
saray ve bahesi talyan mimar Melling tarafndan dzenlenmiti. Yabanc sefirler,
bahelerinin gzellii ile anlan Neatabat Sarayn gezmek zere gelirler ve Hatice Sultan
tarafndan arlanrlard. Byle bir geziden ok zevk alan Sicilyateyn sefiri Kont d Ldof,
kendi kzn zmir Fransz konsolosunun kzyla birlikte, Hatice Sultana hediyeler vermek
zere gndermiti. Kzlar hediye vermenin yan sra mzik ve dans gsterisi de sunmulard.
O srada tesadfen sarayda olan III. Selim, mimar Melling ile beraber kafes ardndan bu
gsteriyi izlemi, beenmi, Melling aracl ile kzlar tebrik ederek, deerli hediyeler
gndermiti. (Serdarolu, 2008;7-8)
Bir dier etkileim, 1797 yl Mays aynda, talyadan gelmi olan operann, sarayda
III. Selim karsnda bir temsil sergilenmesidir. Ancak bu olay kaydeden sr
ktibinin yabanc dil bilmemesi yznden hangi operann sahneye konduu
kaydedilmemitir. (Serdarolu, 2008;8)
III. Selim dneminde mzik alannda Tonal Mzikle ilgili asl nemli ve kurumsal
atlm 1794te Yenieri Ocann yerini almas iin Avrupa rneine uygun olarak
kurduu Nizam- Cedid (Dzenli Ordu)in nne yine Avrupa rneine uygun bir
boru-trampet takm oluturmas ve grevlendirmesidir. Bu atlm daha sonra
Muzka-i Hmayunun kurulmasna yol aacak dev bir adm olarak yorumlanmtr.
5
Nizam- Cedidin hizmetine sunulacak askeri mzik kurum ve kuruluu olarak II.
Mahmud tarafndan Muzka-i Hmayunun (1826) kurdurulmasyla ok sesli mzik
resmi politika haline gelmitir (Ensari, 1999;5)
III. Selimin tahttan indirilii, yerine IV. Mustafann geii srasnda yaanan siyasal
alkantlar srasnda III. Selim Nizam- Cedid lavedilmitir. IV. Mustafann
dnemi ksa olduu kadar, siyasi alkantlarn yaand bir dnemdir.
2.2. II. Mahmut Dneminde Yaanan Etkileimler
IV. Mustafann ksa hkmdarlk dneminden sonra tahta geen II. Mahmut, III.
Selimin balatt reformlar her alanda devam ettirdii gibi, mzik alannda da Bat
ile etkileimi arttrarak srdrmtr.
Tarihe bakldnda Trk kltrnn tonal mzik ile etkileiminde II. Mahmutun
(1786 - 1839) kurduu Muzka-i Hmayunun rol byktr. 1808 - 1839 yllar
arasnda saltanat srm olan, kendisi de besteci olan II. Mahmudun tonal mzie
ilgisi, 1826da yenieri ocan kaldrarak (vakay Hayriye olarak tarihe gemitir)
modern orduyu ve bandoyu (Muzka-i Hmayun) kurmas, batl mzisyenlerin
sarayda grevlendirilmesi ve sarayn ileri gelenlerine ders vermeye balamalar batl
anlamda mzik eitiminin milad olmutur.
Muzka-i Hmayunun kurulu aamasnda, bu ile ilgili olarak o sralarda stanbulda
bulunan Fransz orkestra efi Manguel grevlendirilmitir. Daha nce Boru Trampet Takm
niteliindeki bu topluluk, Manguel tarafndan eitilmeye balam, fakat II. Mahmudun
istedii gibi Avrupa bandolarnn zelliklerine ok ksa bir zamanda kavuturulamamtr.
Manguel in yeni bir takm yoktan var edemeyecei ksa zamanda anlaldndan, daha usta
bir retmenin elilikler vastasyla aratrlmasna balanmtr. O zamanlar talya, bando
mzii alannda en ileri durumda idi. Giuseppe Donizetti (1788-1856) ye bavurularak
kendisi stanbula davet edilmi ve Donizetti 17 Eyll 1828 de stanbul a gelerek bu tarihten
itibaren kendisine tannan geni yetkilerle bandonun almalarn balatmtr. (Ensari,
1999: 6)
Askeri bandonun eitimi iin kurulan Muzka-y Hmyun Donizettinin
ynetiminde almalara balam, Donizetti, Osmanl Devleti Muzkalar Umum
Mrebbisi olarak grevlendirilmitir. lk i olarak talyadan bando alglar ve
bunlar renimi iin retmenler getirtilmitir.
6
Saray bandosunun daarcnda operatik eserlerden dzenlenmi paralarn yan sra, II.
Mahmud iin bestelenmi marlar da yer alyordu. Donizetti de, stanbula geldii ilk drt ay
ierisinde padiah iin Mahmudiye Marn bestelemiti. Bu arada, Muzka-y Hmayun iin
enstrmanlar smarlanmaya balamt. Pelitti evinden smarlanan bu enstrmanlarn bir
ksm Trk geleneklerine uygun ekilde yaplyordu. Donizettinin uralar II. Mahmud
tarafndan takdir edilerek, kendisine 1831 ylnda Nian- ftihar verilmitir. Verilen mhrn
zerinde Ustakar- Muzka-y Hmayun Donizet yazmaktadr. Bu nian, Muzka-y
Hmayunun temellerinin atlm olduunun salam bir gstergesidir. (Serdarolu,
2008;14)
Yukardaki alntlardan da anlalabilecei gibi, II. Mahmut Muzkay-i Humayuna
ayr bir nem vermi, bu kurumun gelimesi iin gereken masraf yapmaktan
ekinmemitir. Bu yzden Muzkay-i Humayunu Batllama hareketinin ilk olarak
grld kurumlardan ve Tanzimat fikrinin uyguland ilk alanlardan biri olarak
deerlendirebiliriz.
Tanzimat Dneminde, mzik alanndaki uygulamalarn dikkate deer yn, o zamana dek
asker alanda, mehter tarznda uygulanm olan eitim mziine, devletin el atmasdr.
Osmanl ordusunda yaplan deiiklikler, eitim dzeninde olduu kadar eitim biimini de
etkiler. O zamana kadar sarayn tek mzik eitim kurumu Enderun ve ona bal tekilt
Saray Fasih kadrosuyken, Tanzimat Dnemi ile birlikte Batl anlamdaki ilk mzik eitimine
de Muzka-y Hmyun ile balanmtr. (Karamahmutolu, 1999 a: 634)
II. Mahmutun, haremine Viyanadan piyanolar getirtmesi, sarayda kendisinin de
katld konserler dzenletmesi, hkmdarl srasnda bat mziine ilgisini
gstermekte, sadece bandonun kurulma almalarn desteklemekle kalmad
anlalmaktadr. Sarayda bat mziini sevdirmek iin, Avrupa ve Rus saraylarnda
arlanan virtozlari Osmanl Sarayna davet ettii ve konserler verdii
bilinmektedir.
Elie Parish-Alvars (1808-1849) bu dnemde sarayda arlanm olan
mzisyenlerdendir. ngiliz besteci ve arp sanats Alvars, II. Mahmud huzurunda
konser vermi ve padiaha arp iin March Favorite du Sultan op. 30 adl bir mar da
bestelemitir. (Serdarolu, 2008;15)
2.3. Abdlmecit Dneminde Yaanan Etkileimler
1808 -1839 yllar arasnda saltanat srm olan II. Mahmudun balatt deiim,
olu Abdlmecit (1823 - 1861) - (saltanat 1839 - 1861) zamannda da srmtr. Bu
7
deiimlerden belki de en nemlisi Osmanlda daha nce medreselerde bir para
renim grm olanlardan, evresine kendilerini beendirmi olanlardan ve
genellikle cami imamlarndan seilen hocalar yerine Darlmuallimn (Erkek
retmen Okulu) adl retmen yetitirecek okulun almasdr.
16 Mart 1848de alan ilk retmen Okulundan bu gne kadar geen zaman
iinde, retmen eitimi ile ilgili eitli programlar ve yeniden yaplanma almalar
sregelmitir.(Okatan, 2011;1)
Bu srada Muzka-y Hmyun bir bando eitim blm olmaktan karak batl
anlamda gsteri ve sahne sanats yetitiren, bir dier deyile konservatuara
dnmn tamamlanm, sarayda yaayan kiileri eiten bir mzik okuluna
dnmt. Donizetti, zamanla bandonun dnda mzik oluumlarna da gitmitir.
1840l yllarda Muzka-y Hmyun bnyesinde kk yayl alg topluluklar
oluturulmaya balanmas bu dnmn balangc olmutur. Muzka-i Hmyun,
kurulu amac olan Asker mzik ve eitimi dndaki trlere ynelmesiyle,
rencilerine bat notas ve mzik kurallar ile ilgili verdii eitimle Trkiyede ad
konulmam ilk konservatuar niteliindedir.
Sarayn tekiltnda daha nceleri var olan; din, resm ve zel vazifelerde ananevi bir
biimde ilgisi bulunan Mezzi-nn, Fasl Takm, Orkestra gibi blmlerle birletirilmi olan
Muzka-y Hmyun, daha sonra Tiyatro, Orta Oyunu, cambazlk, hokkabazlk, koro,
Karagz, kukla ve hatt Opera ile Operet gibi blmleri bnyesine katarak, genilemi ve
zel bir eitim tekilt olmutur.
Donizettiden genlerin sarayda mzikli oyunlar oynamak zere yetitirilmesi istenince,
bulduu talyan retmenler aylkl olarak saraya alnm ve 1848 ylnda sarayda an, saz,
orkestra, koro ve dans almalar balamtr. Bu almalarn sonucunda saray operetleri
oynanmtr. stanbula gelen yabanc opera kumpanyalarnn sergiledikleri operalara elik
eden orkestra da Muzka-y Hmyundaki genlerden kurulu bir saray orkestrasyd.
(Karamahmutolu, 1999 a;630)
Vedat Kosal Abdlmecit zamannda Muzka-y Hmyunun saraydaki faaliyetlerini
yle anlatmtr:
19. yzylda artk Trklerde bat mziiyle uramaya baladlar. Sultan Abdlmecid
devrinde piyano alan ilk hanmlar arasnda mesel mehur bestekr Leyl (Saz)
Hanmefendi vardr. Bu mevzuda epey bilgi edinmemizi salayan hatratnda yksek
burjuvaziye mensup kzlarn da raan ve Dolmabahe Saraylarnn mekhnesinde
Muzky- Hmyn zasndan (yani erkeklerden) ders aldn yazar. Hanmlarn tesettr
ederek girdii bu derslere danszler ve halayklar ba ak olarak katlr. O devirde sarayda
8
hanmlardan mteekkil bir orkestra ve koro da mevcuttur. yeleri rolne gre hanm veya
bey klna girerek opera, operet ve bale temsilleri verirler. (Kosal, 1999: 640-641)
Sarayda yaanan operet temsillerinin halkn ilgisini ekmesi ok uzun zaman
almamtr. Sarayn ilgisi, halka yansm, stanbulda yer alan mzik ve tiyatro
etkinlikleri oalmtr.
talyan cambaz Bosco, 1840 ylnda, Padiah Abdlmecidden bir oyun mekn kurmak iin
izin alarak Galatada 500-600 kiilik oturma kapasiteli bir tiyatro binas yaptrd. Bu
tiyatroda hokkabazlk gsterileri ve Avrupadan gelen sanatlarn yer ald tiyatro oyunlar
sahneye koyuluyordu. Tiyatro oyunlarnn yan sra, bu tiyatroda 1841 ylnda opera
sahnelenmeye balad haberi Ceride-i Havadis gazetesinde yer almaktadr. 1841 ile 1842
yllarnda, ekalliyetlerin yan sra Mslman Trk seyircisi de sergilenen oyun ve operalar
seyretmek iin bu tiyatroya gidiyordu. Yabanc dil bilmeyen Trk seyircisine ynelik olarak
operalarn librettolar Trkeye evrilmeye balanmt. rnein, 1842 ylnda sahneye
konan Gaetano Donizettinin besteledii Belisario operasnn librettosu Trkeye
evrilerek baslm ve satlmt. (Serdarolu, 2008;17-18)
Bosconun tiyatrosu, tiyatronun kurulduu arazinin sahibi olmas sebebiyle Naum
Duhani tarafndan 1844 ylnda devralnd... Bu sahip deiiklii stanbulun kltr
yaamn da etkileyecek bir deiiklikti. nk Naum Tiyatrosu adn alan kurulu,
1870 ylndaki Pera yangnnda kl olana kadar durmadan hizmet verecek,
stanbulun kltr ve sanat tarihinde yer alan ve etkileyen nemli kurumlardan biri
olacakt.
talyan sanatlarn oynad operalar sahneye konulmaya baland.
...Beyoluna akam gelmesi zor olduu iin, cuma gnleri, gndz temsilleri oynanyordu.
Trkleri akam oynanan temsillere ekmek amacyla talyanca olan piyesler Trkeye
evrilerek gazetelerde yaynlanyor, Trke librettolar baslarak tiyatroya gelenlere
datlyordu.
...Naum Tiyatrosu yabanc elilikler ve Osmanl Saray tarafndan destekleniyordu. Ancak,
tiyatro yeni bir elence olduu iin salonu doldurmak zor oluyordu. Bu sebepten dolay
Naum, 1852 ylnda Padiahtan stanbulda tiyatro oynatma izninin sadece kendisine ait
olmasn isteyen zel bir talepte bulundu. Padiah Abdlmecid tarafndan kabul edilen bu
taleple Nauma on yllk bir imtiyaz saland. (Serdarolu, 2008;18-19)
Naum Tiyatrosundaki opera gsterileri, Avrupaya gre say olarak daha az da olsa,
Avrupada mehur olan eserlerin ksa sre sonra stanbulda da sahnelendii
grlmektedir. Verdinin Macbeth operas Floransada sahneye konmasndan bir yl
sonra, yine Verdinin Il Trovatore operasnn Romada ilk defa sahneye konduktan
9
sonra, ayn yl Naum Tiyatrosunda sahnelenmesi buna birer rnektir. Vedat Kosal
Naum Tiyatrosu iin u bilgiyi vermitir:
Saray haricinde Peradaki Naum tiyatrosunda opera ve operetler sahneye konur. Hatta Sultan
Abdlmecid bu tiyatronun borlarn dahi demitir. lk zamanlarda btn eserler Franszca
oynanrd. Sanatlar ounlukla Ermeni, Musevi ve Rumdu. Trke ilk opera 1840 ylnda
oynand. Drt sene sonra ilk Trke librettoyu ir-i zam Abdlhak Hmid Beyin babas
Hayrullah Efendi yazd. (Kosal, 1999:651)
Sarayda Muzkay-i Humayunun faaliyetleri, stanbulda Naum Tiyatrosunun
gsterilerinin yan sra, nl Avrupal virtzlerin saraya konser vermek zere davet
edilmesi Abdlmecit dneminde de devam etmitir. Bu dnemde saray ziyaret eden
en nl kii phesiz ki Franz Lisztdir. stanbulda bir ay kadar kalan Liszt (1811-
1886) 1847 ylnda sarayda bir resital vermitir. 1848de, Belikal kemanc, H.
Vieuxtemps (1820-1881) de saraya davet edilen sanatlara rnektir.
Abdlmecitin hkmdarlnn sonuna doru, 1856 ylnda Muzka-i Hmayunun
kurucusu Guiseppe Donizettinin vefatyla eflik grevini talyan mzisyen Callisto
Guatelli (1819- 1899) ald. Eitmen olarak pek ok renci yetitiren Gutellinin
Trk mzik kltrn etkileyen en nemli rencisi Hac Emin Efendidir. 1855
ylnda Muzka-i Hmayuna giren Notac Hac Emin Efendi, Guatellinin rencisi
olarak Trk ve Bat Mziini rendikten sonra geleneksel mzikleri bat mzii
notasyonuyla kaleme almtr. Notaya alnan bu eserler ok seslendirilmi piyano
notalardr.
Hac Emin Efendinin yaynlam olduu eserlerin ou Guatelli Paa tarafndan, bir ksm
da Zti Bey, Melik Efendi, Osman Efendi, Faik Daim Bey, Toni D. Grg, Faik Ethem Bey
tarafndan ok seslendirilmitir. Bu eserlerin bir ksm da Aleksan Efendi ve Kanuni Ethem
Efendi tarafndan notaya alnmtr. (Ensari, 1999: 18)
2.4. Abdlaziz Dneminde Yaanan Etkileimler
25 Haziran 1861 de verem hastalna tutularak vefat eden Abdlmecitin yerine II.
Mahmutun Pertevniyal Sultandan olan olu Abdlaziz (1830-1876) (hkmdarl
1861-1876) tahta geirildi.
Baz kaynaklarda Abdlaziz, Abdlmecidin aksine iri yapl, gre ve av sporlarna
merakl, kltrel etkinliklerin ounu sevmeyen, bat mziine ilgisiz bir kii olarak
10
yer alsa da, Vedat Kosal Abdlazizin Osmanl padiahlar iinde klasik bat mzii
besteleyen ilk kompozitr olduunu belirtmitir.
Glbn Trkgeldinin verdii ifah bilgilere gre yaynlanm 4 ksa piyano paras 1970li
yllarda stanbul niversitesi ktphanesinde saklanmaktayd. Maalesef bunlardan
kayboldu. Geriye sadece Invitation ala Valse (Valse Davet) balkl parasnn notas kald.
Ayrca elimizde 3 gzel alaturka bestesi de var. Piyano, lavta ve ney alard. (Kosal,
1999:642)
Tarihte yer alan gelimeler, Vedat Kosaln izdii Abdlaziz portresini dorular
niteliktedir. Onun dneminde Tonal Mzik sosyal yaamn iine iyice nfus etmitir.
1868de Gll Agop Gedik Paa tiyatrosunda Telemaque operasn Trke sahneye
koyar. Bir sene sonra ayn yerde Fuzlnin Leyl ve Mecnnu zerine Mustafa
Fzl Efendinin besteledii ilk Trk operas sahnelenir. 1872den itibaren Cavalleria
Rusticana ve Aida gibi baz mehur opera ve operetler daha henz Pariste sahneye
konulmadan stanbulda oynanr. Bunun sebebi, yabanc merkezlerdeki elilerimizin
en yeni eserleri stanbul sahnelerine getirmek iin derhal Trkeye tercme
etmeleridir.
Emine Reyhan Serdarolu, Abdlaziz dneminde, raan ve Beylerbeyi Saraylar
gibi pek ok grkemli mimari eser ina edilirken Saray Tiyatrosunun tamir
edilmemesi, yaplan saraylarn iine tiyatro blm yaplmam olmas, Abdlmecid
dneminde kurulmu olan kz orkestrasnn almay brakmas, bu orkestraya ait
enstrmanlarn ounun depoya gnderilmesi ve deiimlere kar gelen
mzisyenlerin Muzkay-i Hmayundan alnarak baka grevlere gnderilmesini
Abdlazizin Bat Mziine ilgisizliine sebep olarak gsterir. (Serdarolu,
2008;28)
Serdarolu, almasnda Abdlazizin Avrupa gezisinden sonra Bat Mziine
baknn olumlu bir ekilde deitiini, saraydaki bat mzii etkinliklerine daha
fazla nem vermeye baladn sylemektedir.
ster Vedat Kosaln, isterse Emine Reyhan Serdarolunun izdii Abdlaziz
portresi gerek olsun, bu dnemde dzenlenen etkinliklerle Tonal Mzik ile tanan
stanbul halk, bu mzie ilgi duymaya balam, toplumdaki kltrel deiim
hzlanmtr. Bu deiimi ve yaygnl arttn gsteren bir dier unsur mzik (nota)
yaynclnn balamasdr.
11
Bizde mzik yayncl ilk olarak 1876 ylnda Merutiyet hareketi ile
dnlmeye balanmtr ve 1876 tarihinde Hac Emin Efendi 30 sayfalk bir fasl
defterini yaynlamtr. (Ensari, 1999: 18)
2.5. V. Murat Dneminde Yaanan Etkileimler
Abdlazizin bir saray darbesi sonucu tahttan indiriliiyle yerine Abdlazizin yeeni
ve sonraki Osmanl padiah II. Abdlhamitin aabeyi olan V. Murat (1840-1905)
tahta gemitir. Ancak akli dengesinin yerinde olmamas yznden hkmdarl 93
gn srm tahta getii tahta getii 1876 ylnda padiahlk makamndan
indirilmitir.
ehzadelii srasnda Mzkay-i Hmayun efi Guatelli Paa ve Augusto
Lombardiden piyano dersleri alan V. Murat, vals, polka, polka-mazurka ve askeri
mar formunda birok beste yapmtr.
2.6. II. Abdlhamit Dneminde Yaanan Etkileimler
II. Abdlhamit dneminde, Bando, Orkestra, Fasl Takm ve Mezzinan olmak
zere drt ana blmden oluan Muzka-y Hmayun yaklak 500 kiiden
oluuyordu. Ayrca kurumda ortaoyunu, cambaz, karagz-hokkabaz ve kukla gibi
blmler de yer almaktayd. Muzka-y Hmayun un Fasl Takm blm, Fasl
Atik ve Fasl Cedid olmak zere ikiye ayrlyor, Fasl Atik geleneksel fasl heyeti
tarznda, Fasl Cedid ise Bat Mzii sazlar ile daha yeniliki bir anlay ile mzik
icra ediyordu. Mezzinan blmyse sarayn dini trenlerinde, cuma namazlarnda,
bayram selamlklarnda, ayrca be vakit namazlarda yer alyordu. (GAZMHAL,
1955; 98-101) II. Abdlhamitin Sarayda getirdii yenilik, eitli oda mzii
gruplar kurdurmasdr.
Bunun dnda devrin nde gelen tiyatrocularndan Gll Agop Efendiyi 1882
ylnda saraya alarak genleri eitmek ile grevlendirmesi, 1881de Tophane
Mzkasn (Tophane Bandosu), 1888de Bahriye Tersane Sanayi Okulunda
rencilerden oluan bandoyu, 1896da Askeri Dikimhane Muzkasn (Bandosu)
kurdurarak sivil bandoculuu balatmas II. Abdlhamitin hkmdarl dneminde
Tonal Mziin yaygnlamasn salayan faaliyetleridir. (Serdarolu, 2008;36-47)
12
II. Abdlhamitin Bat Mziine ve Tonal Mzie verdii deerin bir gstergesi de
1889 ylnda, Yldz Saraynda, Alman mpataratorunun stanbul gezisinden nce
bir tiyatro ina ettirmesidir. Aye Osmanolu, Yldz Saray Tiyatrosunun dzenini
yle anlatmtr:
Orkestra alt katta, sol tarafta bulunur, alt katn sahneye kar olan tarafnda
Bendegan, Paalar, Beyler otururdu. Bazen sefirler olduu zaman oyun veya mzik
erkeklere mahsus olur, Harem gitmezdi. O zaman btn kafesler alrd. Sefir
zevceleri de gelir, kendi localarnda otururlard. (Osmanolu, 1960,69)
XIX. yzylda alt farkl padiahn hkm srd Osmanl Devletinde Tonal
mzikle etkileimin artarak toplum hayatnn iine girii, padiahlarn bu mzie
verdikleri destein artyla doru orantldr. Batllama hareketleri devlet
kurumlarnn yan sra sanat da etkilemi, bu etkiye maruz kalan sanatlardan biri de
mzik olmutur.
13
3. XIX. YZYIL VE III. SELM EKOL
Osmanl geleneinde ehzadelerin eitimi srasnda devlet ynetiminin yannda
eitli sanat dallarnda da renim verildii bilinmektedir. Bu yzden padiahlarn
byk bir ounluu, mzik, yaz ve edebiyat alanlarnda eserler vererek de tarihe
gemilerdir.
Bu eitimlerde musiki reniminin ayr bir yeri olduu gze arpmaktadr. Mzik
sanat ile daha yakndan ilgilenen Osmanl padiahlar iinde de akla ilk gelen
isimler, bata Sultan III. Selim olmak zere, Sultan II. Mahmud, Sultan II. Bayezid
ve Sultan Abdlmecid (Bat mzii) saylabilir.
Osmanl tarihinde mzikle ilgilenen gerek padiah gerekse ehzadeler arasnda III.
Selimin ayr bir yeri vardr. III. Selim, hem icrac, hem de besteci olarak ok sayda
eser vermenin yan sra, dneminde yaayan mzik statlarna ve sanatlarna,
destek olmu, yeni almalar ortaya koymalar konusunda ve tevik etmitir. Onun
bu davran, eski musikinin teorik ve uygulamal alanlarna k tutacak nemli
kaynaklarn gnmze ulamasnda etkili olmutur.
24 Aralk 1761 tarihinde stanbul Topkap Saraynda doan III. Selim, Osmanl
padiahlarnn yirmi sekizincisi, slm halifelerinin doksan ncsdr. Babas III.
Mustafa, annesi Mihriah Sultandr.
Osmanl saray geleneklerine gre ilk doan ehzdelere byk enlikler III. Selim
iin de yaplmtr. Kif Ylmaz, doumu dolaysyla stanbulda enlikler
yapldn devrin mehur airlerinin tarih den beyitler yazdn anlatmtr. III.
Selimin henz be yana geldiinde byk bir merasimle dnemin geleneine gre
retimine (bed-i besmele) balad.
*
III. Mustafa, ehzadesi Selimin eitimine zel olarak ilgi gstermi ilim, edebiyat ve
sanatta bilgi sahibi olmas iin sekin ilim adamlarndan oluan bir kurula grev
Dnemin sekin ilim adamlar ve hocalar ile
renimine devam eden III. Selime 1770te hatim merasimi yapld tarihi kaytlara
gemitir. (Ylmaz, 2001;LXIV)

*
eyhlislam Drr-zde Mustafa Efendi Selimi rahlenin nne oturtarak besmele ektirir ve
merasim sona erer. Bu kiinin Kuran- Kerime balama merasimidir.
14
vermi, her trl imkn salamt. Sadece hocalarnn abasn yeterli
grmediinden, ayn zamanda devletin nasl ynetildiini grebilmesini, devlet
ynetiminin btn inceliklerini renerek yetimesini istemi, bu amala yksek din,
fen ilimleri, Arapa ve Farsa renimi grmesini de salamtr. (Salgar 2005:148)
Bu srada, Avrupa ve Osmanl mparatorluu arasnda balayan yaknlama, kltr
etkileimi byyordu. Avrupadaki bilimsel ilerlemeler sonucu, III. Mustafa
Kapkulunun baz ocaklarnn slah iin Fransadan mhendisler getirmi,
Mhendishne-i Bahri-i Hmyn (Devlet Kara Mhendishnesi) kurdurarak
denizde de ada bir eitime geilmesini salamt. III. Mustafa, tm bu
yeniliklerin denetimini yaparken ehzade Selimi yannda bulundurmu ve devlet
ilerini renmesini salamtr. III. Selimin yenieri oca ve dier devlet
konularnda babasnn bu eitiminin etkisi grlr. III. Mustafa, be yldan beri
devam eden Rus Seferini neticelendirmek iin hazrlanrken, 21 Ocak 1774 gn
vefat etti. (Akdeniz, 2000;4)
III. Mustafa lmnden nce ehzade Selimin tahta gemesini vasiyet etmise de
onun yerine ehzade Selimin 48 yandaki amcas I. Abdlhamidin padiahl ilan
yznden ehzade Selimin tahta geii onbe yl gecikmitir.
I. Abdlhamit saray geleneine uygun olarak yeeni Selimi on yanda kafes
dairesine koydurmutur, ancak kafesin kat ve sert kurallarn yeenine
uygulamamtr. 1775 ylnda Halil Hamit Paann Selimi tahta geirme planlarnn
I. Abdlhamitin kulana gitmesi ile padiah yeenini tam olarak kafes arkasna
almtr. (Salgar 2001:14). III. Selimin tahta kt 1789 ylna kadar olan srede
Osmanl Saraynn kat kurallar iinde yaam, kendisini mzik ve edebiyata
vermitir. (ztuna 2006:278)
Bylece, Osmanl/Trk mziinin nazar ve uygulamal ynlerini en iyi ekilde
renmekle birlikte, hayat boyunca on be yeni makam terkib edebilecek kadar ileri
bir musiki eitimi almtr.
III. Selimin msikde elde etmi olduu birikimde ders ald Kmil Efendinin ve tanbur
hocas olan nl bestekr Tanbur sakn katks ok olmutur. Ayrca ok iyi ney fledii
bilinen Selimin Neyzen Dervi Mehmed Emin ve Neyzen Ali Beyden ney dersleri ald
bilinmektedir. III. Selim, makamlar icad edip iki yz sayfalk bir dvn yazm ve 22 yana
kadar kendisini ok iyi yetitirmitir. Selim bir yandan sanatla megul olurken dier yandan
memleket ileriyle de ilgilenmi Avrupa devletlerinin siyasetini ve onlarn idar, asker
15
tekilatlarn renmek iin Fransa Kral XVI. Louis ile gizlice haberlemitir.(Ertrk,
2009; 53-54)
Selimin ehzadelii dnemi, Osmanl Devletinin gerileme dneminin devam ettii
yllardr. Rus-Osmanl savanda Osmanl ordusu Kozlucada yenilmi ve Rusya ile
Rusyann artlarn kabul ettii Kk Kaynarca Antlamasn 1774 ylnda
imzalamak zorunda kalmtr. Osmanl Devletinin bu zayf grnmnden
faydalanan Avusturya Bodan Beyliine bal Bukanivay igal etmitir. ehzade
Selimin bu ve benzeri olaylara tank olmasnn, onun slahat fikirler retmesine
kaynak olduu muhakkaktr.
Krm Hanlnn Osmanldan ayrld, Osmanl harim olarak grlen Karadenizin ilk
kez Rus ticaretine ald.
...Osmanl tarihinde ilk kez bu dnemde, btedeki an d borla giderilmesi dnlm,
fakat uygulanmamtr.
...1788de, Osmanl-Rus-Avusturya savanda, kumandanlarn yetersiz, askerlerin eitimsiz
ve disiplinsiz olmas, genel yenilgiye yol amtr. Osmanllar Dou ve Orta Avrupadaki son
kilit noktalarn kaybetmilerdir. Sava masraflar hazineyi sarsm, duruma zm olarak,
saraydaki ve devlet ileri gelenlerinin evlerindeki gm takmlar toplanarak para baslmtr.
1789da zide 25.000e varan sivilin katledildii haberi stanbulu sarsm; duyduu
znt, I. Abdlhamitin hastalanarak lmesine neden olmutur. (Ramazanolu, 2003;18)
Amcasnn lmyle III. Selim, 7 Nisan 1789 gn 28 yanda tahta getiinde,
amcasnn byk olu ehzade Mustafa veliaht, kk olu ehzade Mahmut da
ikinci veliaht oldu. Onlara amcasnn kendisine verdii serbest hayat veren padiah,
bir baba gibi davranm en iyi ekilde yetitirilmelerine zen gstermitir. (ztuna,
1994:81).
III. Selim tahta ktnda, Rusya ve Avusturya ile sava halindeydi. Tm bunlarn
yannda 1789da balayan Fransz htilali Avrupay olduu kadar Osmanly da
etkilemiti. Islahat; III. Selim iin hem bir ideal hem de baba miras gibiydi. Tahta
getiinde ya ilerlemi olan I.Abdlhamit, iyi niyetli olmasna ramen, kkl bir
yenilik gerekletirememiti. ehzadelii srasnda tank olduu olaylar ve
gelitirdii grlerle III. Selim, 1793 Nizam- Cedit slahatna girimitir.
Osmanl Devletinin 18. Yzyldaki yenilgileri ve giderek byk bir g olma niteliini
kaybedii, Avrupa kuvvetler dengesini deitirmitir. Artk bat, Osmanl Devletine ilikin
tavrn, genel olarak Avrupa dzeni ile ilgili tutumuna gre belirlemektedir. Osmanl Devleti,
artk Bat iin bir tehdit olmaktan km, Dou tehlikesini Rusya temsil etmeye balamtr.
16
Rusyann ykselii Avrupa dzenine yeni bir biim vermi ve Osmanl Devletinin konum
ve ilevini kknden deitirmitir. Bat iin Osmanl Devleti, artk Rusyaya kar
kullanlacak bir tampon devlettir. (Ramazanolu, 2003;19)
III. Selimin 1793te Nizam- Ceditin kurmas, Selimiye klasn yaptrmas, bat
anlaynda askerlii gelitirmek istemesi Sipahi ve Yenieri ocaklarn tedirgin
etmi, ayn yl Avrupada daimi elilikler kurulmasna dair formaliteleri yerine
getirerek Agh Efendiyi Londraya, Esseyit Ali Efendiyi Fransaya, Mnip
Efendiyi Avusturyaya, Aziz Efendiyi Prusyaya eli olarak gndermesiyle, st
dzey yneticiler rahatsz olmulardr. (Ertrk, 2009;55)
I. Napolyon, imparatorluunu iln etmi, o zamanlar bir Osmanl vilyeti olan
Msra gz dikerek ksa sre sonra igal etmitir. Felketler birbirini izliyordu.
Sarayda mahpus bulunan IV. Mustafa bir akl hastas olduu halde, taraftarlar taht
ele geirmek iin her trl yola bavuruyordu. Sultan III. Selimin evresinde bir
felket a rlyor, ember gittike daralyordu. (Akta, 2006;27)
1798de Msrn igali, Kahirenin de Napolyon Bonapartn eline gemesi
Osmanlnn Fransaya sava amasna yol am, Fransa Cezzar Ahmed Paa
komutasndaki Osmanl kuvvetleri karsnda ertesi yl yenilgiye urayan Napolyon
Bonapart, Fransaya kaarak kurtulmutur. Bu III. Selimin dzenli ordusunun en
nemli zaferi olmutur. Ancak, Rus Savann kaybedilmesi, III. Selim efsanesinin
iflasna neden olmutur.
Franszlarn Msr igali, yaplan ittifak anlamalar ve Rus donanmasnn
Boazlardan gemesi, kamuoyunda III. Selim aleyhinde bir akmn balamasna yol
amtr. III. Selim dinsizlikle sulanm, Nizam- Cedid lkedeki ktlklerin
sebebi olarak gsterilmitir. (Ramazanolu, 2003;24)
Nizam- Cedid elbisesi giyerseniz dinden km olursunuz diye korkutulan stanbul
Boazndaki yenieri yamaklarnn Kabak Mustafa nderliinde balatt isyan,
ksa zamanda stanbulu sarmtr. (Ramazanolu, 2003;79)
Fikren ve uygulamalaryla III. Selime olan yaknlklar bilinen onbir devlet
adamnn kendilerine teslim edilmesini isteyen, ehzade Mustafa ve ehzade
Mahmutun da hayatlarnn tehlikede olduunu ne srerek kendilerine yollanmasn
isteyen ayaklanmaclar, ayn zamanda III. Selimin tahttan feragat etmesini de art
komulardr. III. Selim, Nizam- Cedidi lavettiini aklayan bir Hatt- Hmayun
17
yaynlamak zorunda kalmtr. III. Selim, tahttan indikten sonra sarayda bir yl daha
yaar, Alemdar Mustafa Paann kendisini tekrar tahta karmak iin ayaklanmas ile
III. Selimin yerine tahta geirilen IV. Mustafa tarafndan 28 Temmuz 1807 gn
ldrlrr.
I.Abdlhamidin Aye Sineperver Kadndan olu olan IV. Mustafa (1779-1808) 1807
ylnda tahta getikten sonra III. Selime kar yaplan isyan destekleyenleri dllendirdi.
Nizam- Cedidin eriata aykr bulunduunu syleyen resmi belgeyi imzalayarak, Kabak
syannn devletin durumunu dzelten bir hareket olduunu kabul etti. Dier taraftan Rusuk
Ayan Bayraktar Mustafa Paa, III. Selimi tekrar tahta kartmak amacyla almalara
balad. Sonunda, 28 Temmuz 1808 gn, Bayraktar Mustafa Paa, Babliyi basarak III.
Selimin tekrar tahta kmasn talep etti. Ancak, tahttan ekilmek istemeyen IV. Mustafa, III.
Selim ve ehzade Mahmudun ldrlmesini emretti. III. Selim ldrld ancak ehzade
Mahmud kurtularak tahta geti. (Serdarolu, 2008;9)
III. Selimin 1807 isyan sonucu taht terk etmesi, bir yl sonra ldrlmesi ve 1808 isyannda
eserlerinin yaklp yklmas, deiim ve yenileme hareketlerinin sonu olmamtr. Tersine,
II. Mahmutun gerek anlamyla devrimci bir yaklamla, devletin btn kurumlarn en
batan rgtlemesiyle gerekletirilen reformlarn dnsel altyapsn oluturmutur. Bu
oluum, Tanzimat ve Merutiyetlerle devam etmitir. (Ramazanolu, 2003;24)
3.1. III.Selimin Sanat Kiilii
Yukarda anlatld gibi III. Selimin ehzadelik dnemi dier ehzadeler gibi
Osmanl Saraynn Kafes Dairesinde gemi, bu dnemde mzik ve edebiyat onun
zel ilgi alan olmutur. Edebiyatta kbli mahlasn kullanm olan babasndan
etkilenmi olduu muhakkaktr. Onu edebiyat ve mzik alannda etkileyen bir dier
kii de eyh Galibtir.
Kaynaklarda yer alan bilgilere gre eyh Glib ile iir ve msik sohbetleri
yapmaktan byk keyif alan Selim iin Glibin ayr bir yeri vard. eyh Glib,
Mceddid olduu dny v dne gnde ezhrdur. diyerek Selimin mceddid
(yeniliki, reformcu ) olduunu belirtmitir. (Ertrk, 2009;57)
III. Selim, lhmi mahlasyla iirler yazan Dvn
*

*
Divan edebiyat airlerinin iirlerini topladklar eser.
sahibi deerli bir airdir.
Dvnnda daha ok ark trne arlk vermitir. III. Selim hassas kiilii ve ince
ruhuyla, kahramanlk, yiitlik ieren ve kederle, zntyle ykl iirlerini kalbine
doduu gibi, hibir sanat kaygs tamadan kaleme almtr. (Ylmaz,
18
2001:LXXXIV) ekil, dil ve ruh bakmndan halkn anlayabilecei seviyedeki iirleri
halka yaknln gstermektedir. Hemen her konuda yazlm iirleri mevcutsa da,
zellikle yaanan hayata ynelik yaklam ve sosyal konular gze arpmaktadr.
(Ylmaz, 2002:69)
III. Selim Dvnnn, Millet Ktphanesi Ali Emiri Efendi Manzum Eserler Blm No.33,
stanbul niversitesi Ktphanesi no: T.5514, T.5507, T.3772, T.5526, Topkap Saray
Hazine Ktphanesi no:1001, 912 ve 1002 de kaytl olmak zere bilinen toplam sekiz
nshas vardr. Kif Ylmazn yaynlad dvnda toplam 4 Mnct, 4 Nat, 1 ehar-Yr-
Gzn, 209 Gazel, 105 ark, 28 Musammat, 74 Mukattaat, 64 Temmetl Mukattaat
bulunmaktadr. (Ertrk, 2009; 58)
Tarihiler, III. Selimin mzik alannda maharetinin airliinden stn olduunu
kabul etmektedir. Kafes Dairesinde yaad dnemde mzikte yetimesini salayan
retmenleri ve alt konular yledir; Abdlhamidin imamlarndan Krml
Ahmed Kmil Efendi, Tanbri Ortakyl zak Ahmed Kmil Efendiden usul ve eser
mek etmi, perev ve saz semaileriyle dnemin nl bestekrlarndan biri olan
Tanburi zak ile tanbur almtr. Ayrca III. Selimin ney fledii de bilinmektedir.
Neye meraknn Mevlevi olmas ile ilgili olduu dnlmektedir.
III. Selim, sk sk yin dinlemek iin gittii mevlevhnelerde flenen neylerin
etkisinde kalp ney renmek istemitir. Ney hocalar Kasmpaa, Bahriye
Mevlevhnelerinin Neyzenbas all Dervi Mehmed (. 1798), Neyzen Dervi
Mehmed Emin Bey, Neyzen Ali Bey ve Ali Nutk Dededir. (Ko, 2011;80)
III. Selimin Sz-i Dilra makamnda Mevlev yini bestelemi olmas, onun
Mevlevi olduunun bir gstergesidir. E. ule Ertrk, 18. Yzyl Klsik Trk iirinde
Msik (Nedim, eyh Glib, III. Selim) adl almasnda onun Galata Mevlevhnesi
Defter-i Dervinna kaytl olduunu belirtmitir.
III. Selim, ayn zamanda Mevlev idi. Bu alak gnll ahane dervi Galata Mevlevhnesi
Defter-i Dervinna Selim Dede diye imza atmtr. Mevlev derghlarndan yetimi
olan sanatkrlarn sanat yolunda ilerlemesi iin her imkn salad gibi, bizzat kendisi de
sanat istidd olduunu grd ya da duyduu kimseleri msikmize kazandrmtr.
(Ertrk, 2000:58-59)
III. Selimin mzie ilgisi sadece icraclkla snrl kalmam, yapt besteler ve
terkip ettii makamlarla da Trk Musikisine katkda bulunmutur. Hece vezniyle
kaleme ald iirlerinin bazlarn ark formunda kendisi bestelemitir. Yaam
19
boyunca on drt makam terkip etmi olan III. Selimin evkefz ve Evcr
makamlar sevilmi ve kendisinden sonra da kullanlmtr. III. Selimin terkip ettii
makamlar sras ile unlardr:
1. Acem Bselik
2. Arazbr Bselik
3. Evcr
4. Gerdniye Krd
5. Hiczeyn
6. Hseyn Zemzeme
7. Isfahnek-i Cedd
8. Nev Krd
9. Nev Bselik
10. Pesendde
11. Rst- Cedd
12. Sz- Dilr
13. evk- Efz
14. evk-i Dil (Akdeniz, 2000:26)
III. Selimin gnmze ulaan eserlerinin ounu saz eserleri oluturmaktadr.
Perev ve saz semasi formlarnda olan bu eserlerinin yan sra yinden, ilhiye,
kekeye kadar ok eitli formlarda beste yapt grlmektedir.
III. Selim yapm olduu eserlerde 44 makam kullanmtr. Bu makamlarn byk bir
blmn kendi terkib ettikleri ve az kullanlm makamlar oluturmaktadr. Bu gn
elimizde/ bulunan eserlerin 62 tanesi saz eseridir. Bunun da 31 tanesi Perev, 31 tanesi Saz
Semasi formundadr. Szl eserlerin sralamas ise yledir: 1. Mevlevi yni, l Durak, l
Tevh, 1 lh, l Kr, 10 Beste, 5 Ar Sema, 5 Yrk Sema, 18 ark ve l Keke
saylmtr. (Ergn, 1986; 449)
III. Selimin eserleri aada verilmitir. (ztuna, 1990; 486)
1 Acem Airan ark, Dinle szm ey dilruba, Aksak
2 Arazbar ark, Oldu gnl sana mail, Ar Aksak Semai
20
3 Buselik ark, Bir prcefa ho dilberdir, Aksak
4 Bzrg Beste, Aknla havalandm bilaneliim gel de gr, Hafif
5 Evcara Beste, Mevc atlas felekte bu havadan getim, Muhammes
6 Hzzam Keke, Bir gonca nevresfidan, Aksak
7 Hzzam ark, Gnl verdim bir civane, Aksak
8 Mahur Tavanca, Ne ararsam sende mevcut, Sofyan
9 Mahur ark, Sen eh hsn bahasn, Ar Aksak Semai
10 Mahur Beste Terif kudmn gzetir evk ile canm
11 Mahur ark, Gel al goncadehen zevk edecek gnler, Devri Revani
12 MuhayyerSnble ark, Bir yosma uh dilruba, Ar Dyek
13 MuhayyerSnble Ar Semai, Dem o demlerdi ki edip hemdem lfet beni
Sengin Semai
14 MuhayyerSnble ark, Ey goncai naziktenim, Dyek
15 NevBuselik ark, nki ey uh fedayi, Dyek
16 Nihavend ark, Olmasn m mbtelas serseri, Ar Aksak
17 Nihvendi Kebr, ark, Gel azm edelim bu gece Gksuya beraber,
Ar Aksak Semai
18 Pesendde Beste, Her ne dem saky elinden sagar iret gelir, enber
19 Pesendde Yrk Semai, Yine gl safaya mecbur ne esir dilrbadr,
Yrk Semai
20 Pesendde Ar Semai, Ziver sine edip ruh revanm diyerek,
Ar Aksak Semai
21 Rast lahi, Andelib olmak dilersen ol gle, Nim Evsat
22 Rast Cedd Beste, eksem o uhu sineye hlyalarm gibi, Hafif
23 Saba ark, Bu dil ftade ol kakl yare, Dyek
24 Suzi Dilara ark, Glende yine meclis rindane donansn, Curcuna
25 Suzi Dilara ark, Nihal kaametin bir glfidandr, Aksak
21
26 Suzi Dilara Yrk Semai, Abu tab ile bu eb haneme canan geliyor,
Yrk Semai
27 Suzi Dilara Beste, ini giysusuna zenciri teselsl dediler, Hafif
28 Suzi Dilara Ar Semai, A gnl cura myz kar penah eyleyelim,
Ar Aksak Semai
29 Suzi Dilara Beste, Kenan akn ekmek o uhun hayli mkil, Darbeyn
30 Suzi Dilara Ayin, Dilberi v bidili esrar mast, Deimeli
31 ehnaz ark, Bir nevcivana dil mbteladr, Aksak
32 ehnazBuselik ark, Bugn biaman grdm
33 evkEfza ark, Ey serv glzar vefa niin ettin bize cefa, Aksak
34 evki Dil Ar Semai, Aman aman yetiir bu edalarn canm, Aksak Semai
35 evki Dil Yrk Semai, Nive bir yaklaym tab ruhun mehveine,
Yrk Semai
36 evku Tarab Kr, Der sipihr sineem da muhabbet kevkebe,
Ar Hafif
37 evku Tarab Durak, Girandr em dilde hab gaflet ya Resulallah,
Durak Evferi
38 evku Tarab Yrk Semai, Gnlm yine bir gonca naziktene dt,
Yrk Semai
39 evku Tarab ark, Kapldm bir nevcivana, Aksak
40 evku Tarab Ar Semai, Lal canbahn sun bezmde ey uh emelim,
Aksak Semai
41 evku Tarab Beste, Perem glpuunun yadyle feryad eylerim, Zencir
42 TahirBuselik ark, Gzel gel meclise tenha, Aksak
43 Zavil Beste, O glden nazik endamm dayanmaz nale v, Muhammes
44 Zavil Beste, Bezm alemde meserret bana canan iledir, Ar enber
45 Zavil Yrk Semai, Olmu nian tir muhabbet cuvan iken, Yrk Semai
46 Aram Can Perev, Aram Can Perev, Devri Kebir
22
47 Aram Can Saz Semai, Aram Can Saz Semaisi, Yrk Semai
48 Arazbar Perev, Arazbar Perev, Ar Dyek
49 Arazbar Saz Semai, Arazbar Saz Semaisi, Aksak Semai
50 Bzrg Saz Semai, Bzrg Saz Semaisi, Aksak Semai
51 Bzrg Perev, Bzrg Perev, enber
52 DilNevaz Saz Semai, DilNevaz Saz Semaisi, Aksak Semai
53 DilNevaz Perev, DilNevaz Perev, Fahte
54 Evc Saz Semai, Evc Saz Semaisi, Aksak Semai
55 Evc Perev, Evc Perev, Dyek
56 EvcBuselik Saz Semai, EvcBuselik Saz Semaisi, Aksak Semai
57 EvcBuselik Perev, EvcBuselik Perev, Devri Kebir
58 EvcKrdi Saz Semai, EvcKrdi Saz Semaisi, Aksak Semai
59 EvcKrdi Perev, EvcKrdi Perev, ifte Dyek
60 Hicaz Saz Semai, Hicaz Saz Semaisi, Aksak Semai
61 Hicaz Perev, Hicaz Perev, Devri Kebir
62 Hicaz Rumi Saz Semai, Hicaz Rumi Saz Semaisi, Aksak Semai
63 Hicaz Rumi Perev, Hicaz Rumi Perev, Devri Kebir
64 HicazZemzeme Saz Semai, HicazZemzeme Saz Semaisi,
Yrk Semai
65 Hisr Vechi ehna Saz Semai, Hisar Vechi ehnaz Saz Semaisi,
Aksak Semai
66 Hisr Vechi ehnaz, Perev Hisar Vechi ehnaz Perev, Fahte
67 Hseyni Saz Semai, Hseyni Saz Semaisi, Aksak Semai
68 Hseyni Perev, Hseyni Perev, Devri Kebir
69 Isfahanek Perev, Isfahanek Perev, Ar Dyek
70 Isfahanek Saz Semai, Isfahanek Saz Semaisi, Aksak Semai
71 MuhayyerSnble Perev, MuhayyerSnble Perev, Ar Dyek
23
72 MuhayyerSnble Saz Semai, MuhayyerSnble Saz Semaisi,
Aksak Semai
73 NevBuselik Saz Semai, NevaBuselik Saz Semaisi, Aksak Semai
74 NevKrd Saz Semai, NevaKrdi Saz Semaisi, Aksak Semai
75 Nev Perev, Neva Perev, Fahte
76 NevBuselik Perev, NevaBuselik Perev, Darbeyn
77 Nihavend Saz Semai, Nihavend Saz Semaisi, Aksak Semai
78 Nihavend Perev, Nihavend Perev, enber
79 Pesendde Saz Semai, Pesendide Saz Semaisi, Aksak Semai
80 Pesendde Perev, Pesendide Perev, Hafif
81 Rast Saz Semai, Rast Saz Semaisi, Aksak Semai
82 Rast Saz Semai, Rast Saz Semaisi, Aksak Semai
83 Rast Perev, Rast Perev, enber
84 Rast Perev, Rast Perev, Dyek
85 Rast Perev, Rast Perev, Hv
86 Rast Sultani Saz Semai, Rast Sultani Saz Semaisi, Aksak Semai
87 Rast Sultani Perev, Rast Sultani Perev, ifte Dyek
88 Rehvi Saz Semai, Rehavi Saz Semaisi, Aksak Semai
89 Rehvi Perev, Rehavi Perev, Dyek
90 Saba Saz Semai, Saba Saz Semaisi, Aksak Semai
91 SabaAiran Saz Semai, SabaAiran Saz Semaisi, Aksak Semai
92 SabaAiran Perev, SabaAiran Perev, Fahte
93 Sipihr Saz Semai, Sipihr Saz Semaisi, Aksak Semai
94 Suzi Dil Saz Semai, Suzi Dil Saz Semaisi, Aksak Semai
95 Suzi Dil Perev, Suzi Dil Perev, Hafif
96 Suzi Dilara Perev, Suzi Dilara Perev, Ar Dyek
24
97 Suzi Dilara Saz Semai, Suzi Dilara Saz Semaisi, Aksak Semai
98 Suzi Dilara Perev, Suzi Dilara Perev, Devri Kebir
99 evku Tarab Saz Semai, evku Tarab Saz Semaisi, Aksak Semai
100 evku Tarab Perev, evku Tarab Perev, Devri Kebir
101 evku Tarab Perev, evku Tarab Perev, Hafif
102 Tarz Cihan Saz Semai, Tarz Cihan Saz Semaisi, Aksak Semai
103 Tarz Cihan Perev, Tarz Cihan Perev, Dyek
104 Uak Perev, Uak Perev, Devri Kebir
3.2. III. Selim Ekol
III. Selimin dnemi XVIII. yzylda birok musik eserinin yazld hemen Lle
Devrinin getirdii yksek sanat kriterlerinin ve sarayn musiki eitim kurumu
Endernun revata olduu ve nem verildii dnemin devamdr.
Lale Devrinde yaayan, Ebubekir Aa, Enfi Hasan Aa, Kara smail Aa, Tabi
Mustafa Efendi, Tanburi Mustafa avu gibi mzisyenlerin yetitirdii renciler,
III. Selim dneminde onun da teviki ile yeni bir ekoln domasn salamlardr.
Bu dnemde unutulmaya balam birok makam yeniden canlanm, yeni makamlar
terkip edilmi, byk formlarda eserler yazlmas tevik edilmitir.
XIX. yzyl hem Dou, hem de Bat dnyas iin ok nemli bir zaman dilimidir. Klsik
a kapanm, yeni anlay ve geleneklere gre yeni sanat akmlar gelismis, edebiyat, resim,
musik, heykel gibi gzel sanat kollarnda bambaka karakterde eserler ortaya konmaya
balanmtr. Trk kltr hayatna 30-40 yl gecikerek gelen bu akm en belirgin ekilde Trk
musiksinde etkisini gstermi, derin yanklar uyandrm, yzyln ortalarndan itibaren
musik sanatmzda Romantik Edebiyat domutur. Dah bestekr Itr Efendiden balayarak,
Yahya Nazm elebi ile devam eden ark formunun ilk rnekleri, Hac Arif Bey ve Sevk
Bey ile zirveye ulamtr. Bununla birlikte XIX. yzyl bestekrlar zaman zaman yine divan
edebiyatnn ar ve adal bir dil ile yazlm divanlarnn sayfalarna dnerek semi
olduklar iirleri bestelemekten geri kalmamlardr. Bylece Kr, Murabba, Ar sema gibi
eski byk form beste ekillerine yer vermilerse de, daha nceki yllara gre saylarnn
daha az olduunun farkna varlmtr. (zalp, 1986;156)
III. Selim Ekolnde yetien, nemli mzisyenler unlardr; Abdi Efendi, basmac,
hanende (1779-1827), Abdullah Aa, kmrc-zade, hanende, ehlevendim ehl
25
Hafz {1789-1817), Abdlhalim Aa (1788-1826), Abdurrahim Dede Efendi,
kdmzenba Neyzen Hafz eyda (1761-1789), Ahmed Aa Seyyid, Vordakosta
(1722-1794), Ali Aa. Kemani (1770-1830), Ali Nutki Dede Efendi eyh (1762-
1804), Abdlbaki Nasr Dede Efendi (1765-182 l),corci Kemani m (1860-?),
Dilhayat Kalfa, Tanbri ve Hanende (1710-1780), Emin Aa Ser-mezzin, Tanburi
Denizol. Hafz Mehmet Efendi Kmrc-zde, Mushib-i ehriyri (1835-?), sak
(1745-1814), smail Dede Efendi Hammm-zade. Byk. Hac. Neyzen naathan
Mushib-i ehriyri, Ser-mezzin (1778-1846), Mehmet Aa (Kk, Hzr Aa-
zde Mushib-i ehriyri (?-1800), Mnir Mustafa Aa (Mir Mustafa), Oskiyan
Numan Tanbr ve Neyzen, kuyumcu Samatyal, Rza Efendi Kemn. skdar,
Sadullah Aa Hac, Mushib-i ehriyr (1730-1810), Sadullah Efendi, kir Aa
Ser-mezzin, Mushib-i ehriyr Hac zzet akir Efendi (1769-1840), Tahir Aa
Kemenev (?-1828), Zeki Mehmed Aa Tanbr-Numn Aa-zade, Mushib-i
ehriyr, Tanbri (1776- ?). (Salgar, 2001;26)
Kendisinden nceki klsik dnemin temel unsurlarn muhafaza ederken yeni form
ve makamlarn, yeni bir msik anlaynn gelimesini salayan III. Selim, nota ve
nazariyat konusunda eserler yazlmasn salamtr.
Ermeni asll mzisyen Hamparsum Limonciyan ve Nsr Abdlbk Dede III.
Selimin isteiyle birer nota yazm sistemi gelitirmilerdir. zellikle Hamparsumun
gelitirdii sistem mzisyenlerce ilgi grm ve XIX. yzyl boyunca kullanlmtr.
Abdulbki Nsr Dedenin makamlar, terkipleri aklayan ve nazariyat konusunu ele
alan almas, Tetkik Tahkik gnmz mzikolojisi asndan ok nemli bir
belgedir.




26








27

4. XIX. YZYILDA TRK MUSKSNDE NOTA KULLANIMI
talyancadan dilimize gemi olan nota kelimesi, bir eyi sonradan hatrlamak iin
konan iaret anlamndan dnerek mzie ait tm yaz biimleri iin kullanlr
olmutur. Belirli yazlm ifreler aracl ile seslerin incelik- kalnlklarn ve
srelerini gsterme yntemi olarak tanmlanabilecek nota, bugn mzisyenler iin
vazgeilmez bir aratr. Tarihiler, notann ilk defa kullanmnn milattan nceki
yzyllarda gerekletiini belirtmektedirler.
Medeniyetin beii olan Yakn Dou kavimleri, lisanlarn yazl halde tesbit edebildikten
sonra, msiklerini de yaz ile tesbiti dnm ve baarmlardr. Daha Fenikeliler alfabe
yazsn bulmadan, msik yazs yani nota, kefedilmiti. Smerler, yazy bulduklar gibi,
msik yazsn da bulmulardr. lk nota yazsnn Smerlerce kullanlmas M. . 2.000lere
dorudur. Yani bugnki bilgilerimize gre insanlk, en az 4.000 yldan beri msik yazs
kullanmaktadr. Smer msik yazsn ve bu yaz ile yazlm besteleri 1937de ngiliz
bilgini Francis Galpin deifre edip yaynlamtr. Galpine gre Smerlerden msik yazs,
Mezopotamyann Sm kavimlerine, ezcmle Bbillilere yaylmtr. (ztuna, 1990; )
Smerliler ve Babillerden sonra mzik yazs kullanmaya balayan medeniyet Eski
Msrllardr. Aramiler ve Sryaniler ise Smer ve Msrdan aldklar mzik
yazlarn gelitirerek kullanmlardr. Ayrca, bu medeniyetlerden bamsz olarak,
in ve Hint uygarlklarnn 2000 yl nce kendilerine has mzik yazlarn
gelitirerek kullandklar bilinmektedir.
Yakn dou Mezopotamya-Msr medeniyetinin unsurlarn iktibas eden yunanllar da
tabiatyla nota yazs mevcuttu. nce Girite ve yonyaya gelen nota yazs, M.. 5. yy
evvel Yunanistanda kullanlmaya baland. Yunan notas da imdiye kadar andmz btn
notalar gibi alfabe notasyd. Yani sesler harflerle gsteriliyordu. (Arel, 1990;47)
Ortadou uygarlnn buluu ve miras olan, seslerin harflerle gsterildii nota
yazsn Yunanllardan alan Romallar, bu sisteme bal kalmayarak, son derece
kark bir sistem kullanmlardr.
Seslere isim vermeyi ilk dnen yine Romallardr. Romal Filozof Boethius
(M.S.480524) seslerin her birini bir harf ile adlandrmay ilk kez ne sren kiidir.
28
Bugn ngilizce ve Almanca konuulan lkelerde La, Si, Do yerine A, B, C... diyerek
notalarn harflerle anlmas Boethiusdan kalmadr. (Sakman 2009)
Ortaa (4761453) El yazmas olarak korunmu en eski Gregorius Ezgileri 9. yzyldan
kalmadr. nceden kuaktan kuaa, kulaktan kulaa tanan ezgiler, giderek neumalarn
harften simgeye dnmesiyle kalc belgelere geirilmitir. Toskanada Arezzo katedralinde
rahip Guido, 1030 ylnda koro ocuklarna dualar ezberletmek iin bir yntem bulur: Her
yeni sesin bir ncekinden daha yksek balad bir halk ezgisi retir. Sonra bunu Latince
ve dinsel ierikli bir metne evirir. Hristiyan leminde kullanlan pek yaygn bir sistemde,
Gregorianlerin 8.asrdan beri ihml ettikleri Nmatik Nota Yazs idi. XIII. yzyln son
yarsndan itibaren (M.S.1250), polifonik mzik iin byk nem tayan sre deerlerinin
belirlenmesiyle birlikte Mensursal (ll) Nota(lama) ortaya kmtr. (Ergii,
2008;6)
Ergiinin belirttii gibi, 1280 ylnda Klnl Franconun Ars Contus
Mensurabilis balkl kitabnda anlatt nota biimleriyle XIII. yzyldan XVI.
yzyla kadar srecek mensural notasyon dnemi balamtr. XVI. yzylda talyan
rahip Guido dArrezo, nota okumay kolaylatrmak amacyla renkli porte izgilerini
kullanm, o zamana kadar harflerle anlan notalar, bir ilahinin her bir satrnn ilk
hecelerle isimlendirerek bugnk nota isimlerini mzie kazandrmtr.
DArezzo rencilerinin sesleri renmekte glk ektiklerini grerek yeni bir yntem
bulmutur. Aklda kolaylkla tutulabilen bir melodiyi rencilerine retmitir. Aziz
Yohannaya ithafen yazd kasidenin her msras ayr bir hece ve ayr bir sesle balyordu.
Bu ilahinin gftesi yledir:
UT-que-ant-la-xis
RE-so-na-re-fibris
M-ra-ges-to-rom
FA-mu-li-tu-orum
SOL-ve-pa-lu-ti
LA-bi-re-atum
SAnc-ti-io-an-nes
Sancti Ioannes kelimesinin ilk iki harfinin birlemesi ile de S sesi tesadfen kendiliinden
meydana kmtr. UT ad yerine bugn kullanlan DO adn kullanan Giovanni Maria
Bononcini (16421678)dir. (Sakman 2009)
Ksaca toparlamak gerekirse, Aziz Yohannaya ithafen yazlan lohannes Battista
kasidesinin her msrasnn ilk hecesinden oluan nota isimlerinden ut notas,
29
notalar srayla sylenirken akcla engel olduundan XII. yzylda do olarak
deitirilmitir. Gnmzde Almanya ve baz lkelerde do yerine ut hecesinin
kullanlmasnn sebebi budur. Si notas yerine ise Sa olarak anlm, Sancti
Ioannes kelimesinin ilk harflerinden si hecesi tretilmitir. Almanya, ngiltere ve
ABDde bu heceler yerine, Romal Filozof Boethiusun nerdii gibi harfler
kullanlmaktadr. (Do=C, Re=D, Mi=E, Fa=F, Sol=G, La=A, Si=B)
Trklerde nota kullanmnn ilk kez ne zaman gerekletii kesin olarak
saptanamamtr. Gnmze kalan Trklere ait ilk yazl belgenin sahibi olan
Gktrklerin bir nota yazs olup olmad, belirlenememitir.
Ancak kaynaklarda XIII. yzyldan kalma bir kaynakta Eski aatay Trkesinde
Ayalgu ad verilen bir mzik yazsnn varlndan bahsetmektedir. Ayrca
Gktrklerden sonra olan Uygurlar dneminde sadece ustadan raa aktarmn
dnda yazp okuyarak da mzik renildii grlmektedir. (Uan, 1999;31)
Gnmzde Trklerin kulland notalar konusunda varolan kaynaklar slam kabul
ettikleri dnem sonrasna aittir. Arap medeniyetinin etkilenerek Arap harfleri ile
eitli nota sistemleri ortaya konmutur. Bu nota sistemleri gnmzde ebced
notas ismi ile anlmaktadr.
Ebced eski Sami alfabesindeki harflerin srasna gre dzenlenmi, Arapaya mahsus sesleri
gsteren harfler ilave edilmi ve bu sraya gre harflere 1den 10a kadar sra ile, 10dan
100e onar onar, 100den 1000e yzer yzer olmak zere birer say deeri verilmi olan
Arap harflerinin dizili sras ve btndr. Bu harfler sekiz gruba ayrldktan sonra, belli bir
anlam olmayan bir takm kelimeler elde edilmitir: ebced, hevvez, hutti, kelemen, vb.
(Dorusz, 2005;48)
Ebced sistemi 17 ses sistemindeki perdeleri Arap harflerinin (Ebced sralamasndaki) saysal
deerlerinden yararlanlarak gsteren harf yazlandr. Bu yazlarn temelini oluturan (Ebced
Hesab) Ebced sralamasna gre her Arap harfinin belirli bir saysal deeri vardr. Ancak
ebced sralamasndaki harf sras Alfabedeki harf sralamasndan farkldr. Arap harflerinin
Ebced, Hevvez, Hutti, Kalemen, safas, karaet, sehhaz, dazzag kelimelerini oluturacak
biimde sralanmasyla oluan bu say dizgesinin ad da ilk gruptaki (Elif-Be-Cim-Dal)
harflerinden olumu (EBCED) kelimesi olduu anlalmtr. (Beirolu, 1993;137)
Ebcedin mzik yazs olarak kullanmnda, belirli harfler belirli perdelere isim olarak
kullanlr. Birinci perde 1 saysn gsteren elif harfiyle, ikinci perde iki saysn
gsteren be harfiyle, vb. gsterilirdi. Notalara karlk gelen bu harflerin ne kadar
sre uzatlaca, altlarna konulan saylarla belirtilirdi. Tarihte eitli teorisyenlerin
30
gelitirdii farkl nota sistemleri mevcuttur. Dier bir deyile ebced notas tek bir
nota sistemine deil, Arap alfabesindeki harflerle seslerin gsterildii nota
sistemlerine verilen ortak isimdir.
Yukarda belirttiimiz gibi Trk Musikisinde tarih boyunca, eitli teorisyenler
(Farabi, Kndi, Urmevi, Kantemirolu, Nayi Osman Dede vb...) tarafndan farkl nota
sistemleri ortaya konmutur, ancak bu sistemler mzik retiminde ustadan raa
aktarm yntemi (mek sistemi) tercih edildiinden yaygnlk kazanmam, nazariyat
kitaplarnda birer teori olarak kalmtr. Bugne ulaan nota sistemleri ve bu
sistemler ile yazlm kaynaklar mzikoloji aratrmalar asndan byk nem
tamakta ve gnmze ulamam eserlerin tekrar gn na karlmasnda
yardmc olmaktadrlar.
Bu yzyln balarna kadar bestecilerin hibiri gerek eser bestelemek, gerekse retmek ya
da icra etmek iin nota kullanmamtr. Sistemin kendisi ve ileyi biimi yazlm muskiyi
dlard. On yedi ve on sekizinci yzyllarda birer nota koleksiyonu kaleme alm olan iki
kiinin ikisinin de sistem d kiiler, istisnai ahsiyetler olmas bir tesadf deil.
Bunlardan biri 1650 yl civarnda Mecmuay Saz u Sz derlemesini kaleme alm, asl ad
Wojciech Bobowski olan ve Ali Ufk Bey olarak tannan Polonyal bir mhteddir. Dieri de
esas itibariyle Bat kltr iinde yetimi olan Moldovya Prensi Demetrius Cantemir, yani
Trkiyede bilinen adyla Kantemiroludur. (Behar, 2002 a)
Bu iki yazma eser dnda, bugnk klasik Trk muskisi repertuarnn hemen hemen
tamam, XX. yzylda, aktarm yoluyla renilmi eserlerin notaya alnmasyla
oluturulan klliyattr. Osmanlda mek sistemi kullanlrken, eserleri hatrlamak
iin kullanlan yntem gfte mecmualardr.
T 16. yzyl ortalarndan yani zgn bir Osmanl mzik sentezi olumaya baladndan
beri bugne dek intikal etmi eserlerin bestecisinin adyla sanyla birlikte gelebilmi
olmasnn zgn sebepleri nedir?
Bu sebepler Osmanl kentlerinde zellikle payitaht stanbulda mziin retim ve icrasnn
somut artlaryla ilgilidir. lk sebep udur: Her eyden nce gl bir gfte mecmuas retme
ve yayma gelenei vard hem Seluklularda hem de Osmanl Trklerinde. Mziin kendisi
yazlmazd, nota kullanlmazd elbette. Ama szl eserlerin gfteleri mutlaka yazlr ve
icraclar, hnendeler tarafndan el yazmas mecmualarda toplanrd. Bu deti 14. yzyla
kadar gtrmek mmkn. (Behar, 2002 b)
XIX. yzyl Trk Musikisinde nota kullanmnn yaygnlat dnemdir. lk
blmde anlatlan Bat ile Trk Musikisinin etkileimi ile XIX. yzyln son
31
eyreinde Trk Musikisinde bat notas ile notalar baslmaya balam, eserler
halka yaylmtr. XIX. yzylda kullanlan bir dier nota sistemi ise Hamparsum
notasdr. Bir nceki blmde anlatlan III. Selim ekolnn Trk Musikisine
getirdii en nemli zelliin Hamparsum Notasnn kullanm olduunu sylemek
yanl olmayacaktr. eitli kiiler tarafndan yazlm ve XIX. yzyldan gnmze
ulam Hamparsum Notas ile yazlm defterler gnmz notasna evrilmeyi
beklemektedir.
4.1. III. Selim Ekolnn Kazandrd Nota Sistemleri
III. Selim dneminin en nemli zelliklerinden biri de III. Selimin etrafnda
toplad musiki limlerini tevik ettii ve iltifatlarn esirgemedii, onlar nazari
almalar yapmaya sevk etmesidir. Hamparsum Limonciyandan bir nota bulmasn
istedii, dier yandan Ali Nutk Dede ve Abdlbaki Nasr Dede ile dostluk kurarak
ve onlardan da bu konuda yardm istedii bilinmektedir.
Ancak ayn dnemde bizzat padiah III. Selim (1789-1808) buyruuyla musikide bir
deime yaplmas ihtiyac hasl olmutu. Ancak geleneki reform anlay, nasl
Osmanl kurumlarnda mevcut yapnn ihya edilmesi anlayna dayanyor idiyse, musikideki
deiimden de maksat yeni makamlar bulunmas; yeni terkipler yaplmas; yeni usuller
dzenlenmesi ve nota sistemleri gelitirilmesi olmutu. Nitekim Abdlbaki Nasr Dede ve
Hamparsum Limoncuyan, o dnemde nota ihtiyacn gidermeye dnk birer sistem
gelitirmiler ve eitli eserleri yaz yoluyla kayt altna almay baarmlardr.(ztrk,
2006)
Nasr Dede, annesinin dedesi Nay Osman Dedenin bulduu nota sisteminden
gelitirdii yeni sistemini Tahririye (Tahrriyyetil Musik) adl eserinde anlatm, bu
nota ile III. Selim in Suzidilara Ayn-i erfini, ayn makamdan perev ve saz
semasini ve de Vardakosta Seyyid Ahmed Aann Suzidilara perevini yazmtr.
III. Selim emri ile Abdlbk Nasr Dede tarafndan bulunan ebced notas bugn
kullandmz en iyi Trk Msiksi nota yazsdr. Bu nota yazsnn ilk sekizlisinde
18 ikincisinde ise 17 ses vardr. Bu da Yegh ile Tiz Hseyn olmas bakmndan,
dier ebced notalarnn ses sahasn almtr. (Akdeniz, 2000;58)
Hamparsum notas renilmesi kolay olmasndan dolay Abdlbki Nasr Dede
notasndan daha ok tutulmu ve kullanm yaygnlamtr. Hamparsum Notas
32
sistemiyle XX. yzyla kadar gz ard edilemeyecek kadar ok eser notaya alnm,
bu sayede XIX. yzyla ait ve ncesi birok eser gnmze ulamtr.
Hamparsum notasnn, Nsr Dede notasnn nne gemesi iki nedene balanabilir.
Birincisi, daha nce de belirtildii gibi, Trk mziinin geleneksel eitim-retim ve aktarm
ynteminin mek sistemi olmas, yazl kaynaklardan ziyade daha ok szel ortamda icralarn
yaplmas, buna bal olarak da yazl kaynak ve sistemlere ihtiya duyulmamas
gsterilebilir. kincisi de, stanbulda bulunan aznlk bestekr ve icraclarn zellikle- bu
nota yazm biimini Trk besteci ve icraclardan daha nce benimseyip kullanmalar ve bir
anda yaygnlamas, Trk besteci ve icraclarn da bu alanda darda kalmama kaytsz
kalmama noktasndan hareketle bu nota yazm biimine ynelmeleri gsterilebilir.
(Karakaya, 2011;609)
4.1.1. Abdlbaki Nasr dedenin nota sistemi
Yenikap Mevlevhanesi eyhi Abdlbk Nsr Dede, 1765 ylnda stanbulda
domu, 1821 ylnda stanbulda vefat etmitir. Babas, eyh Seyyid Ebbekir
Efendi, annesi Saide Hanmdr (Ny Osman Dedenin olu Srr Abdlbk
Dedenin kz). Arapa ve Farsa bilen Abdlbaki Nasr Dede, mzik eitimini
derghtaki msikinaslardan alm ve aabeyi Ali Nutk Dedenin eyhlii srasnda
gen yata neyzen-ba olarak grevlendirilmitir. (Tura 2006:9)














33
izelge 4.1: Abdlbki Nsr Dede Ebced Sistemi. (Girgin Tohumcu 2006:148)

Abdlbk Nsr Dede, icrac olmasnn yannda ayn zamanda bestekrdr. Ancak,
gnmze ulaan tek eseri, Acem-Bselik Mevlev yinidir. Besteledii bilinen
Isfahan Mevlev yni ise gnmze ulaamamtr. (Karakaya, 2011;606)
Abdlbk Nsr Dedenin alt yazma eseri olduu bilinmektedir. Srasyla bunlar
yledir:
1- Tercme-i Menkibl-rifn
2- erh-i Tarb-i hid
3- Dvan- Er
4- Defter-i Dervn (Defternme-i Dervn)
5- Tedkk Tahkk
34
6- Tahrriye (Tahrriyyetil Musik) (Karakaya, 2011; 602)
Abdlbk Nsr Dededen gnmze ulaan bu alt eserden, Tercme-i
Menkibl-rifn, Ahmed Eflknin Menkibl rifn adl Farsa eserinin
Trkeye evirisidir. erh-i Tarb-i hid ise Yenikap Mevlevhanesi
eyhlerinden Sf Msa Dedenin kaleme alm olduu Tuhfe-i hid adl Arapa
eserine yazm olduu Trke erhtir. irlii ile de n yapm olan Abdlbk Nsr
Dedenin 3000 beyitten oluan iirini toplad divanna Dvan- Er adn
vermitir. (Kk 2003;117-118).
Defter-i Dervn bilindii gibi bir eser ad olmayp, Mevlevi geleneinde
ile karanlar, semaya girenleri ve derghta olup biten eitli olaylarn yazld
deftere verilen addr. Ali Nutk Dedenin eyhlii srasnda, balanan deftere onun
vefatndan sonra eyhlik postuna oturan Abdlbk Nsr Dede de ayn ekilde notlar
yazmay srdrmtr. 1794 ylnda III. Selimin emriyle yazd, Tedkik Tahkik
adl nazariyat kitabnda ise 136 makam ve 21 usul ksa aklamalarla anlatlmtr.
1797de, yine III. Selimin emriyle bu esere baz eklemeler yaplmtr. Eserde
Abdlbk Nsr Dedenin kendi terkibi olan; Dilviz - Ruhefz -Glrh - Dildr -
Niyz - Nz - Hisarkrd makamlar ve yine kendi buluu olan irin adn verdii
22 zamanl bir usul de yer almaktadr. (Tura 2006:12 - 13).
Bu eser, 1807 ylnda yazlarak III. Selime sunulmutur. Nsr Dede, Nay Osman
Dededen alarak gelitirdii ebced notasn anlatm ve esere Tahrriyyetil Musik
(Mzii Yazmak) adn vermitir. (Aksu 1988:43). (Abdlbki Nsr Dedenin ebced
sistemi iin baknz Tablo 4.1.) Eserin sonunda bu yaz ile yaplacak tatbikata rnek
olarak III. Selimin Sz-i Dilr Mevlev yni ile bu yin iin gereken saz eserlerini
notalamtr. (III. Selimin dyek uslndeki Perevi, Saz Semasi ve Seyyit
Vardakosta Ahmet Aann Devr-i Kebir uslndeki Perevi) (Tura 2006:13).
Fatih Ergii Mziinde Nota (Lama) Sisteminin ncelenmesi adl almasnda
Abdlbaki Nasr Dedenin ebced notasnda sre deerlerinin nasl gsterildiini
anlatmtr (Ergii, 2008: 38-36):
Abdlbaki Nasr Dedenin ebced notasnda sre deerlerini gstermek iin Arap saylarndan
yararlanlr. Bu saylar, perde harflerinin altnda ikinci bir satr olarak yer alr. Perde harfinin
ya da harf beklerinin altnda, yazl yerlerine gre de bestenin dzmn belirler. Bunu bir
rnek ile daha iyi anlayabiliriz. rneklerde birim deer olarak drtlk dnlmtr.
1. Tek bir harfin altnda 1 (bir) says yazlysa o perdenin drtlk alacan:
35

2. ki perde harfinin ortasnda 1 (bir) says yazlysa, bunun iki perdeye eit olarak
blneceini:

3. Drt harften oluan bir ses beinde 2 (iki) says ilk harfin altnda yazlysa, bunun drt
perdeye eit olarak blneceini:

4. ki harften birincisinin altnda 2 (iki) says yazlysa, birinci perdenin drtlk, ikinci
perdenin sekizlik deerlerinde olacan:

5. ki harften ikincisinin altnda 2 (iki) says yazlysa, bu kez birincisinin sekizlik,
ikincisinin noktal drtlk olacan:

6. harften oluan bir bekte, birinci harfin altnda 2 (iki) says yazlysa, birinci perdenin
drtlk, ikinci ve nc perdenin de sekizlik olacan:

7. 2 (ki) says harften sonuncusunun altnda bulunuyorsa, bu kez birinci ve ikinci
perdelerin sekizlik, nc perdenin drtlk olacan:

8. 2 (ki) says harften ortadakinin altnda bulunuyorsa, birinci ve nc perdelerin
sekizlik, ortadaki perdenin ise drtlk deerinde olacan gsterir.

36
9. Sus iareti le gsterilir.
10. Dzmsel beklerin ayrt edebilmesi iin harflerin zerine izgi ekilir.

11. Yineleme (tekerrr) kelimesi ile belirtilir. Szel bestelerde, szler perde
harflerinin zerine, en st satra yazlr. (kinci satrda ezgi, nc satrda da sre deerleri
bulunur):


4.1.2. Hamparsum Limoncuyann nota sistemi
Keman ve tanbur alan, iyi bir hnende olarak bilinen, bestekr Hamparsum
Limonciyan, 1768 ylnda, Beyolu ukur Sokaktaki bir evde, Harputtan stanbula
g eden yoksul Katolik Ermeni iftin olu olarak dnyaya gelmi, 1839 ylnda, 71
yanda iken Haskydeki evinde veft etmitir.
O dnemlerde varlkl Trk ailelerinin srdrmekte olduu fakir ve yetenekli ocuklar
himye etme gelenei, varlkl Ermeni ailelerinde de mevcuttur. Darbhne Mdr Hovannes
elebi Dzyan kendisini himye etmeye balaynca, Hamparsum biraz ilerletmi olduu
mzik eitimine, dnemin varlkl ve hayrsever ailelerinden olan Dzyanlarn
Kuruemedeki konaklarnda devam etmitir. Genlik yllarnda hem kilise korosunda korist
olarak alan hem de Dzyanlarn konanda mzik eitimine devam eden Hamparsum, bir
sre sonra Meryem Ana Kilisesinde ba mugannlie tyin edilmitir. (Ergii, 2008;77)
Beikta (Bahriye) Mevlevhanesinde kudmzenlik yapan smail Dede Efendiden
ders ald bilinen Hamparsumun bu sayede III. Selimin huzuruna kabul edildii
dnlmektedir. Sultan III. Selimin, Hamparsum ile karlamasnn, sadece nota
yazs bulmas ile ilgili dnemde deil, bundan daha nceye rastlad ve
Hamparsumu nceden mzisyen olarak tand sylenebilir. Yine, III. Selimin,
stanbulun mzik evresi hakknda da nemli lde bilgi sahibi olduu
dnlebilir. (Karakaya, 2011;609)
37
III. Selimin talebi ve tevki ile Hamparsum Notas olarak anlacak nota yazm
sistemini gelitirmi ve bu notayla yazlm Trk Musikisi eserlerinden oluan alt
defter hazrlayarak III. Selime sunmutur. 27 yanda evlenen ve 6 ocuu olan
Hamparsum, mzik dnda herhangi bir ile uramam, geimini mzik
araclyla salamtr. Haskydeki evinde mzik retmenlii yaparak ok sayda
renci yetitirdi. (Ergii, 2008;78)
Hamparsumun St. Gallen iaretlerine yaplan eklerle gelitirilmi bir nota yazs
olduunu dnenler olduu gibi (Ko 2003:53), bu nota yazsnn khaz yazs
olarak bilinen eski Ermeni yazsn-Christanthosun Bizans msik yazsndaki
yeniletirmesini rnek alarak yeniden biimlendirdiini dnenler de vardr. (Ergii,
2008;80) Trk Musikisinde daha nce kullanlm tm mzik yazlarnn aksine
soldan saa doru yazlp okunan Hamparsum nota yazsnda notalar toplam on drt
iaret ile gsterilir. (Baknz ekil 4.1.)

ekil 4.1. Hamparsumda notalar. (Karamahmutolu; 1999 b;4)
Hamparsum notasnda bu nota iaretlerinin zerine konulan bir tizletirme iareti ( ~
) aracl ile sesler tizletirilmitir. Bu iaret ( ~ ), diyez grevini yapar ve
tizletirmenin ka koma olaca hakknda bir ipucu vermemektedir. (Baknz ekil
4.2.)
Bemol ieren sesler, bir nceki sesin tizletirilmi ekli ile ifade edilmektedirler. Gnmz
notasna eviri yaplrken sz konusu tizletirmenin (ya da pestletirmenin) Klasik Trk
Mziindeki ka komalk deere karlk gelebileceini tespit edebilmemiz iin, eserin
makamnn yaps ve tad zellikler gz nne alnr. Bu nedenle Hamparsum Notasn,
deifre edebilmek iin, Trk Mzii bilmek gerekmektedir. Ayrca; her notann zerine
konulan tizletirme iareti sadece o notaya zg olup bir l ierisindeki etkisi yine sadece
zerine konulduu sesle snrldr; Diyez ya da Bemol gibi btn bir l boyunca etkisini
srdrmez. (Karamahmutolu; 1999 b;6)

38

ekil 4.2. Hamparsumda arzal seslerin gsterilmesi (Karamahmutolu; 1999 b;6)
Hamparsum Nota(lama) Sisteminde usl kalplar yaln bir ekilde
sistemletirilmitir. ller ( :: ) ve ( : ) iaretleri ile birbirinden ayrlr. Birleik ve
byk usllerde l izgisi olarak ( :: ) bunlar oluturan kk usllerin l
izgileri ise (:) ile gsterilmektedir. (Ergii, 2008;84)
Daha nceki harf yazlarnn tmnde Arap rakamlaryla gsterilen sreler,
Hamparsum yazsnda notalarn zerlerine konan iaretlerle belirtilir. Ancak ayn
usl birimi iinde birbirini izleyen notalarda deer deimiyorsa, bu iaret bunlardan
yalnzca birincisi zerine konur. Ayrca bu sre gstergeleri perde iareti olmakszn
tek bana yazlmsa ayn sredeki suslar gsterir. (Baknz ekil 4.3.)

ekil 4.3. Hamparsumda sre iaretleri (Karamahmutolu; 1999 b;6)

Hamparsum Nota(lama) Sisteminde usl kalplarnn gsterimi de
kolaylatrlmtr. Usller vurularn gstermek iin (Baknz ekil 4.4.)
Hamparsum notasnda u iaretler kullanlr:

ekil 4.4. Hamparsumda usul iaretleri (Karamahmutolu; 1999 b;6)
39
Hamparsum notasnda bu iaretlere ek olarak, Bat Mzii notasyonundaki senyo,
coda, ba dolap, biti izgisi ve tekrar gibi iaretlere karlk gelen, ayn
grevi stlenen yardmc iaretler kullanlmtr. Ayrca senyo, D.C., gibi yardmc
iaretlerin de aynen alnarak kullanld bilinmektedir. (Karamahmutolu; 1999 b;8)
(Baknz ekil 4.5.)

ekil 4.5. Hamparsumda yardmc iaretler (Karamahmutolu; 1999 b;8)
Hamparsum notasnn bir de Gizli (iaretsiz/Dilsiz) Hamparsum Notas olarak
bilinen bir eidi vardr ki; bunun dierinden fark, perdeleri gsteren iaretlerin
deitirilmeden kullanlmas ve nota deerliklerinin hepsinin yazlmamasdr.
(Ergii, 1988;87)
4.2. Mehmet Emin Efendi Ve Nota Yayncl
1845 ylnda stanbulda doan Mehmet Emin Efendi, Muallim, Hac ve
Notac lakaplaryla anlm, ticaretle uram, 1907 ylnda yine stanbulda vefat
etmitir. Muzkay- Humayunda Callisto Guatelli nin rencisi olan, Trk ve Bat
Mziini renen Emin Efendi, Guatelli, Zti Bey, Melik Efendi, Osman Efendi,
Faik Daim Bey, Toni D. Grg, Faik Ethem Bey tarafndan ok seslendirilmi 400e
yakn eseri Bat notas olarak basmtr. (Ensari, 1999: 18)
Cem Behar ise Emin Efendinin ilk notasn 1974 ylnda bastn belirterek bast
nota saysnn 250 civarnda olduunu sylemekte ve onun yapt nota yayncln
eletirmektedir:
40
On yl kadar faaliyet gstermi olan Hac Emin Efendi aa yukar iki yz elli kadar eserin
notasn yaynlad. Ne var ki bu matbaada baslan Trk muskisi eserlerinin epey byk bir
blm piyano partilidir. Yani ilk Trk nota yayncs diye sk sk vnle tantlan Emin
Efendi, aslnda, geleneksel Trk muskisi evrelerine deil, basp yaynlad Trk muskisi
eserlerini ancak piyano eliinde icra edebilecek evrelere hitab ediyordu. (Behar, 1999)
Emin Efendi ayn zamanda Nota Muallimi adl bir eser kaleme almtr. Bu eserin
banda nota ve musiki retmeni Leon Hanciyann ve bestekar Sermezzin-i
ehriyari Rfat Beyin eser hakknda grlerini belirten mektuplar vardr.
Eserin giriinde musiki notasnn tarifi, notann musiki eitiminde nemini anlatr. Yirmi
ders halinde hazrlanm olan eserde u konular ilenmektedir. 1. ders yedi nota ve bunlarn
tiz-pes izah, 2. ders nota izgileri, 3. ders yirmisekiz musiki sesinin izgiler zerinde
anlatm, 4. ders nota kadna nota yazm, 5. ders yazlm bir nota kadn okumak, 6. ders
nefes ve musiki ilikisi, usuller, 7. ders iki drtlk ve drt drtlk usuller, 8. ders drtlk
notann drde taksimi ve drt drtlk usul, 9. ders drt drtlk notann sekize blnmesi, 10.
ders drt drtlk notann onaltya blnmesi, 11. ders drt drtlk notann otuzikiye
blnmesi, 12. ders drt drtlk notann altmdrde blnmesi, 13. notalarn nne konan
noktann anlatm, 14. ders balama iareti, 15. ders diyez ve bemoller hakknda, 16. ders es
ve eitleri, 17. ders arpma ve l notalar, 18. ders bir nameyi iki kere okuma iareti, 19.
ders pirimo ve basu anahtarlarnn kullanm, 20. ders alafranga ve alaturka usuller,
makamlarn karar perdeleri: rast, dgah, buselik, krdi, segah, buselik, argah, hicaz, yegah,
neva, hseyni, acemairan, rak makamlar ve bunlardan doanlar, Alaturka usuller.
(ztuna, 1990;160)
Ayrca Emin Efendinin zel olarak, nota ve solfej dersleri vermekte olduu
bilinmektedir. Bu dersler ou kez ehzadebandaki Veznecilerde mehur aml
Selim maazasnda, Uzunarbanda, arkebirde v.s. yerlerde, udcu Selim, nota
muallimi hac Emin Bey, piyano ve kanun muallimi Made Mevazil Dilbenciyan,
keman muallimi Msrhyan Aharun ve Aryos Efendiler gibi tannm musikiinaslar
tarafndan verilmitir. (Kalender, 1978;412)
brahim Mteferrikann matbaay Osmanl lkesine getirmesinden bir buuk yzyl
sonra, kendi matbaasn kuran ve Osmanlda nota yayncln balatan Emin
Efendiyi yirmi be yl kimse taklit etmemitir. Emin Bey, kinci Merutiyet
sonrasnda ortaya kan, aml Selim, skender ve Tevfik, smail Hakk Bey, Udi
Afet, Onnik Zadoryan gibi nemli nota yaynclarna nclk etmi ve rnek
olmutur.
41

5. XIX. YZYILDA POPLERLEEN FORM: ARKI
Daha nceki blmlerde III. Selimin hayat anlatlrken besteledii eserlere
deinilmi, szl eser olarak en fazla ark formunda eser verdii grlmt.
Gerekten de ark formu 1850li yllarda Hac Arif Bey ile poplerlemeden nce de
Trk Musikisinde kullanlan bir formdur. Bu blmde, bu formun neden ve nasl
poplerletiine deinilecektir.
ark formunun poplerlemesinin nedenlerine gemeden nce XIX. yzyldaki,
gelimelere Trk Musikisi asndan gz atmakta fayda vardr. nceki blmlerde,
Trk toplumunun Bat Mzii ile etkileimi ve III. Selim ekol ayr ayr ve ayrntl
ekilde anlatlmtr. ark formunun poplerlemesinin temelinde bu anlatlan
konularn varlnn yatt phesizdir.
Trk Musikisinin en st dzeyde icra edildii yer phesiz ki Osmanl Saray
olmutur. Ancak, Trk Musikisi, Bat Klasik Mzii gibi sadece saray ve yksek
tabakadan kiiler tarafndan beenilerek, sadece bu kiiler evresinde icra
edilmemitir.
Sarayn dnda kalan, cmi, tekke, mehterhne, esnaf loncas, sem kahvesi, cemiyet,
konak, ev ve algl meyhne gibi mekanlarda, Mevlid, lh, Destn, Koma, stanbula has
ark ve Trkler sylenmitir. Bylelikle halkn her kesimine seslenen msik, toplum
hayatnda yerini alarak, vazgeilmez bir sanat gelenei olarak yaatlp gelitirilmitir.
Saray, mehterhne, cmi ve tekkelerin dnda msikyle uraanlar ise, bu ii geim vastas
olarak grdklerinden, esnaf kabul edilmilerdir. Bu sanatkrlar, kendilerine has bir esnaf
loncasna bal bulunur ve bu lonca vastasyla i bulup geimlerini salard. Esnaf
sanatkrlar, daha ziyade sem kahveleri, algl kahveler, mesireler, dn ve elencelerde
msik icra ederlerdi. Bunlardan baka, Karagz, kukla, orta oyunu gibi geleneksel sanatlarn
da zel msik repertuar vard. (Demirta, 2009;149)
XIX. yzyla yeniliki fikirleri ve Bat Mziine gsterdikleri ilgi ile damgasn
vuran gerek III. Selim, gerekse II. Mahmut, ayn zamanda Trk Musikisi seven, bu
konuda almalar yapan, hamiliini stlenen padiahlar olarak tarihe gemilerdir.
42
II. Mahmud, tanbur ve ney alard. Sadece mzie deil, sanatn dier kollarna da ilgili bir
padiaht. Bu konudaki batl inanlara kar ok direnmi; devlet dairelerine resimlerini
astrtm, ht sanat ile megul olmu, Adl mahlas ile iirler yazmtr. Gnmze kadar
gelen yirmi be bestesi vardr. Bunlarn arasndan Acem Aran makamndaki mar, ona
Mar Besteleyen lk Trk mzisyeni unvann kazandrmtr. (Karamahmutolu, 1999
a ;628)
Bu padiahlar dneminde klsik ekol temsil eden ve eserlerinde klasikten taviz
vermeyen Hac Sdullah Aa, Hammzde smail Dede Efendi kir Aa, Emin
Aa Vardakosta Ahmed Aa, Arif Mehmed Aa, Abdlhalim Aa, Sadullah Aa,
Kk Mehmed Aa Kmrczde Hafz Mehmed Efendi, Delllzde smail Efendi,
Basmac Abdi Efendi Zeki Mehmed Aa, Zeki Dede gibi bestekrlar, saray
tarafndan korunmular, yeni eserler vermeleri konusunda tevik edilmilerdir.
Kendisi de bestekr olan II. Mahmut, her ne kadar Trk Musikisine verdii deeri
icraatlar ile gsterse de yabanc devlet adamlaryla yenilen yemeklerde, eitli tefti
ve halka grnlerinde ve resmi enliklerde bandonun grevlendirilmesi devletin
yeni kltr grn sergiliyordu. Aristokrat bir hava tayan ve sradan kimselerin
katlamad, baz devlet adamlar ile zamann sanatsever ve varlkl kiilerinin
konaklarnda dzenlenen bu mzik toplantlarnda sarayn eilimine paralel olarak
deiim gsterdii muhakkaktr.
Mehmet Emin Zmrt, Trk Muskisinde Bat Etkisi ve Bat Musikisi Aletlerinin
Kullanlmas balkl makalesinde toplumdaki kltrel deiimin nasl
gerekletiini u cmlelerle anlatr:
Askerlerin sk sk ehir iinde bat tarznda alan bu mzka eliinde yry yapmalar,
ehir halknn byk ounluunun ilk defa Bat Mziiyle tanmalar demek olduundan
nemlidir de. Zaten ama, bat musikisi zevkini saray ve evresine aladktan sonra ehre ve
ardndan tm lkeye yaymakt. Bu tavr, askeri reformlarla ve yaay tarzndaki deiimlerle
yzn batya eviren bir devletin bu eilimini halka da yayma abasdr. Donizetti bunu
bandodan balamak suretiyle koro ve orkestralar oluturarak gerekletirmeye almtr.
Koro ve orkestra eserlerinden oluan ilk repertuar kolay anlalabilen paralardan
olumaktayd. Bu yzden halk tarafndan benimsenmesinin kolay olduu sylenebilir.
(Zmrt, 1999;84)
Halkn Bat Mziinden etkilenmesi, halk iinde yaayan mzisyenleri de etkilemi
olmas gerekmektedir. stanbulda, ar eserler yerine elence msiksine ynelik
stanbul Trkleri, ark ve kekelerin bestelenmesinin artt phesizdir.
43
Ancak Trk Musikisinde daha sanatl kabul edilen ar eserler yerine kk
formdaki eserlerin tercih edilmeye balanmas III. Selim ve II. Mahmut zamann da
deil de Abdlmecitin zamannda gereklemitir. Kaynaklar Bat Mziine daha
ok arlk veren Abdlmecitin, Dede Efendiden basit ve sanat deeri olmayan
eserler istedii, bu ortamdan Dedenin olumsuz etkilendiini yazmaktadrlar.
II. Mahmut sonrasnda tahta geen padiahlarn Trk Musikisine souk
yaklamlarnn yan sra bir Trk Musikisi okulu niteliindeki Mehterhanenin
kapatlmasndan sonra Endern diye bilenen padiaha bal olan Endern-i
Humayunun da gzden derek yerine Muzkay- Humayunun almas hem saray
evresinin hem de halkn kltr hayatn etkilemitir.
Saray hafz, imam ve mezzinleri buradan kard. En yksek dzeyde musiki
eitiminin burada yapld, en byk bestekrlarn Enderundan kmas ile sabittir.
Musikiye merakl Hanedan yelerinin, vezirlerin, dier ileri gelenlerin hatta baz
byk zenginlerin saray ve konaklarnda Enderunun minyatrleri bulunurdu. Bu
kk musiki okullarnda mek ve icra edilirdi. Bunlar da, o sarayn veya konan
efendisine bal idiler. (ztuna, 1990:450)
XIX. yzyln bana kadar Osmanlda Trk Musikisinin eitiminin yapld
Endern-i Humayun ve Mehterhane gibi iki nemli kurumunu ve devletin bandaki
yneticilerin ilgisini kaybeden Trk Musikisi, Mevlevihneler, camilere bal
messeseler ve algl kahvelerde yaatlmaya, himaye edilmeye devam etmitir.
Trk Musikisi eitimi ise bu yerlerin yan sra, mehur mzisyenler tarafndan
evlerinde ve loncalarda verilmitir.
Trk Musikisi ile gndelik hayatnda i iedir. Be vakit namazdan nce bu musiki ile ezan
dinlemekte, Kurn okumaktadr. Her semtte birka adet olan zamann bir eit klpleri
mahiyetindeki tekkelerde yalnz bu musiki dinlenmektedir. Sema kahvehanelerinde klar,
bu musikiyi sylemektedir. (ztuna, 1986;39)
Trk Musikisinin himayesini stlenen kurumlardan Mevlevihanelerin Trk
Musikisine etkisini bir sonraki blmde inceleyeceiz... Bu mzii dier himaye
eden topluluk olan halkn zevkine gre eserlerin retilmeye baland, bestekrlarn
kk formlu eserler bestelemeye yneldii tarihi bir gerektir. Ancak o zamana
kadar yaplan ark formunda eserler, elence mziine ynelik ezgiler melodik yap
asndan ksrdr. Bu da bestekrlar araya itmitir.
44
Trk Musikisindeki yenilenme ve aray sreci, Hac Arif Beyin ark formuna
getirdii yeniliklerle son buldu. Bu dnemde klasik uslptaki bestecilerin saylar
azalmakla birlikte, XIX. yzyln sonlarna kadar eser vermeye devam ettiklerini de
not olarak belirtmeliyiz. Ancak Hac Arif Beyin eserlerinin parlaklnda iltifat
grmemiler kstl bir evrede kalmlardr.
1847de Dede Efendi ld. Pek msterih olarak lmedi. Genliindeki Trk Musikisinin
parlakl kalmadn anlamt. Sanat seviyesinin dtnn farknda idi. Dede ld
zaman Arif Bey 16 yanda idi ve bestekr deildi. Dedenin en istidatl iki talebesi, Delll-
zde smail ve Zek Efendiler, neoklasik ekol devam ettirdiler. Baka byk bestekrlar da
eksik deildi. Tanbr Osman Bey (1816-1.10.1885), harikulade perevleri ile saz musikisine
yeni bir parlaklk getirdi. Ama 1850lerden itibaren Arif Beyin hreti ok yayld. ark
formu stnlk kazand. (ztna, 1986;40)
5.1. Hac Arif Beyin Hayat
1831 ylnda doan, Hac Arif Bey, 54 yandayken geirdii kalp krizi sonucu 28
Haziran 1885 gn vefat etmitir. Hac Arif Beyin babas Eyp er mahkemesi
baktibi Eb-Bekir Efendi, dnemin kuralna uygun olarak Arif Beyi 5 yanda
ilkokula balatmtr. Sesinin gzellii ve hafzasnn gl olmas fark edilerek
okulun ilahi grubuna girdi ve ilk musiki derslerini almaya balad. Kendinden 6 ya
byk olan Zek Dede mzikteki ilk hocasdr. 1840 ylna doru, Zeki Dedenin
tavsiyesiyle, devrinin tannm bestekr Eyyb Mehmet Beyle meke balad.
Eyyb Mehmet Bey Arif Beye sahip km, adeta hamiliini yapmtr.
Eyyb Mehmed Bey, Arifi dinler dinlemez byk bir istidat karsnda olduunu anlad. En
girift besteleri bir dinleyite ezberleyip tekrar ediyordu. Makamlar derhal kavrayp ayryor,
gekileri anlyor, eserin uslne hemen giriyordu. Sesi tamamen falsosuz, inanlmaz
derecede gzel ve tesirli idi. Bu suretle Mehmed Beyden 30 fasl mek etti, yani renip
ezberledi. Bu da kendisine 30 makam gekileriyle ve birok usl retti. Bir gn Mehmed
Bey, Arifi elinden tutup hocas Byk Dede Efendiye* gtrp tantt. Dede, Arifi ok
beendi, ok vc szler syledi. Bir mddet Arifi evine kabul edip ders de verdi. Bu
suretle, Dedenin rencileri olan Mehmed Beyle Zek Dededen sonra, bizzat Dededen de
ders grerek, klasik Trk musikisinin mek silsilesine baland. (ztuna, 1986;16)
Eyyb Mehmet Bey, Hac Arif Beyi ayn zamanda Muzkay- Humayunun Trk
Musikisi ksmna da yazdrd bilinmektedir. Muzkay- Humayunda Arif Beyin
mzik retmenliini Him Bey yapmtr. Arif Beyi, seraskerlik kalemlerinden
45
birine stajyer ktip olarak yazdrarak memuriyet hayatnn balatan yine Eyyb
Mehmet Beydir.
Hac Arif Beyin sesinin gzellii, stanbulda konuulmaya balamas
gecikmemitir. Sultan Abdlmecid ile tanmasnn bu sayede olduu tahmin edilse
de, nedeni ve tarihi tam olarak bilinmemektedir. Ancak Ylmaz ztuna padiah ile
Arif Beyin tanmalarnn en muhtemel ylnn 1850 yl olduunu
dnmektedir.(ztuna, 1986;17) Sarayda bulunduu ilk dnemde farkl grevlere
atanarak ykselen Arif Bey, mabeyincilik ve saray hanendeliine ek olarak,
haremdeki cariyelere musiki hocas olarak grevlendirildi.
Bu grevi srasnda em-i Dilber adndaki cariye ile yaad uygunsuz ak
padiahn zengin eyiz vererek em-i Dilberle Arif Beyi evlendirmesi ve Arif
Beyin saraydaki grevlerinden azlederek son vermesiyle sonulanmtr. Bu olaylar
yaanrken Arif Bey, Krdili Hicazkr makamn bulmu, bestekr olarak n
yapmaya balamt. Belki de bu yzden Muzkay- Hmyna gelip ders vermesine
izin verilmitir.
. Arif Bey ve em-i Dilber Hanmn evlilikleri srasnda bir oul ve bir kzlar
olmu, em-i Dilber Hanm, kzlarnn lousalndan sonra Arif Beyi terk etmi
ve boanmlardr.
Yaanan bu olaydan birka yl sonra Sultan Abdlmecit kendisini Arif Beyi tekrar
mabeyincilik ve haremdeki cariyelere musiki hocal grevine getirir. Ancak Arif
Beyin Zlf-i Nigr bir baka cariyeye k olmas sonucunda padiah Arif Bey ve
Zlf-i Nigrn evlendirilmesini emrederek Arif Beyin saraydaki grevlerine yine
son verir. Zlf-i Nigr Hanmdan bir kz olan Arif Beyin bu evlilii de, karsnn
verem olmas ve vefatyla sona ermitir. Arif Beyin segh makamndaki Olmaz ila
sne-i sad-preme arksnn bu olay srasnda besteledii bilinmektedir. 1861
ylnda Sultan Abdlmecitin vefat ile Arif Beyin ehzadeliinden tankl
olduu Abdlaziz tahta geer.
Sultan Aziz, aabeyi Sultan Mecidin aksine, duygulu, fakat sert disiplinli ve protokol
hatalarn ho grmez tabiattayd. Sultan Aziz, Arif Beye mbeycilik vermeyerek titizliini
gsterdi. Ancak aabeyinin st ste iki hatasn tekrarlayarak, Arif Beyi gene Harem-i
Hmyn musiki hocalna ve saray fasl heyetinin ser-hnendeliine yani birinci ses
sanatkrlna getirdi. Fasl heyetinin efi, Dede Efendinin kzndan torunu olan ve ark
46
bestekrlnda Arif Beyi takip etmekle beraber onun disipline aykr bulduu hareketlerini
benimsemeyen Rifat Bey idi. (ztuna, 1986;24-25)
Arif Bey haremdeki bu grev dneminde de ak olmu ve bu ak evlilikle
sonulanmtr. Ak olduu kii, padiahn annesi Pertevniyl Valide Sultann
nedimesi Nigrnk Kalfadr ve kalfalk dzeyine gelen Nigrnk Hanm
evlendirmesini isteyecek kdeme gelmek zere olduundan Valide Sultan,
nedimesinin Arif Beyle evlenmesine izin vermitir. Arif Beyin bu evliliinden bir
kz olmutur. Bu olaylarn yaand yllarda Arif Beyin bestekarlnn hreti
dorua km, arklar stanbulda dilden dile dolamaya balamtr. Ylmaz
ztuna, pek ok besteci tarafndan yaptklarn takip edilmeye balanan Arif Beyin
bu yzden ruh durumunun etkilendiini belirtir:
Sarayn byk adamlarna, hatt hnedan mensuplarna kaprisler yapmaya balad.
Mzisyen olan padiaha bile istediini okuyor, onun istediini bazan okumuyordu. Sultan
Aziz, 40 altn aylkla byk bestekr saraydan kartt (1871). 1876ya kadar 5 yl gy
memurluk yapt. nce ry- Devlete ktip oldu. Sonra Beykoz maliye mdrlnde
bulundu. Grevlerine arada uruyor, kimse sesini karmyordu. 1876da 45 yana gelmiti.
Sultan Azizden sonra 3 ay iin yeeni Beinci Murad, 3 ay sonra da onun kardei kinci
Ablhamid tahta ktlar. Sultan Aziz, son 5 ylnda da ok takdir ettii bestekr uzaktan
himaye etti. Muzkay- H-myna devam edip arada ders vermesine gz yumdu. Aabeyi
gibi o da Arif Beyin bir ok yeni arks iin ar ihsanlarda bulundu. Zira Arif Bey cmert
ve hesapsz ve daima paraszd. Ayda 40, 60 altn resm maala geinecek adam deildi.
(ztuna, 1986;26)
Arif Bey, bu dnemde hacca gitmi ve Hac Arif Bey olarak anlmaya balamtr.
Ancak Hac Arif Beyin yaptklar ve sonularnn yaamna yansmas bitmemitir.
1876da tahta geen II. Abdlhamit, Arif Beyi sarayda grevlendirmi, ancak onu
babasnn ve amcasnn gvenlerini ktye kullanarak sarayda harem skandallarna
yol amas nedeniyle kolaas gibi ok dk bir rtbenin maa ile Muzkay-
Hmyna atamtr. hreti iyice artm olan Hac Arif Beyin, kendisinden daha
dk dzeyde grd kiilerin, kendisinden daha yksek maa ve rtbede
Muzkay- Humayunda grevli olmalarna ierledii ztunann aktard u olayda
grlmektedir:
Bir defasnda padiah, yeni arklarn dinlemek zere bestekr huzuruna ard. Arif
Beyin pek de seyrek olmayan keyifsiz anlarndan biri idi. Hasta olduunu bildirdi.
Kaprislerinden yaka silken, biraz da Arif Beyi kskanan Rifat Bey padiaha Arif Bey
temaruz ediyor* efendimiz deyince padiah kzd. Hasta ise Muzkada ne ii olduunu,
47
evinde yatmas gerektiini syledi, derhal gelmesi iin irdesini tekrarlad. Gelen
mbeynciye Arif Bey, sanatta irde-i hmyn olmaz dedii gibi, imdiki padiahn
babasndan ve amcasndan daha fazla riyet grdn ekledi. Dilini tutmak detinde
deildi. Padiahn kk ocukken, kendisini kucanda gezdiren Arif Beyin stn
slattn syledi. kinci Abdlhamd, Arif Beyden ancak 11 ya kk olduu iin bu olay,
onun belki mbeynciliinin ilk gnlerinden de evvel, Muzkaya devam ederken gemi
olabilir. Fakat byle bir olayn deil sylenmesi, hatrlanmas bile, saray protokolnde ar
nezaketsizlik, mhim bir su saylyordu. Sultan Hamd kzd. Bestekrn, Muzkay-
Hmyndaki odasnda sresiz olarak hapsedilmesini buyurdu. 50 gn odasndan
kamayan Arif Bey, daha fazla tahamml edemedi. Nihvendden Ahter dkn garb-
k- vreyim arksn besteleyerek hkmdara okunmas iin arkada Rifat Beye rica
etti. Rifat Bey, kadir bilirlik gsterdi. arky padiah huzurunda okudu. kinci Abdlhamd,
Arif Beyin cezasna son verdi ve miralay (albay) rtbesine ykseltti. (ztuna, 1986;28-
29)
Bu olaydan sonra Arif Bey, Muzkay- Humayundaki derslerine seyrek olarak
gelmeye balar. lmnden bir yl nce kalbinden rahatszlanan Arif Bey, 54
yandayken geirdii kalp krizi sonucu 28 Haziran 1885 gn vefat eder.
Hac Arif Bey alkantl yaam srm ancak sanat hayanda verimli olmu birok
esere imza atmtr. Arif Beyin arklarnda 44 makam kulland grlmektedir.
Yaad dnemde popler olan makamlardan, Evi, Neva, edaraban, Sultaniyegh,
Yegh makamlarnda arksnn gnmze ulamad veya bu makamlara ok iltifat
etmediini syleyebiliriz.
5.1.1 Hac Arif Beyin eserleri
almamzda verdiimiz Arif Beyin eserlerinin listesi Ylmaz ztunann Hac
Arif Bey isimli biyografi almasndan alnmtr. Dini ve din d olarak iki ayr
bala ayrlan listede Hac Arif Beyin eserleri nce makam ismine gre sralanm,
sonra da eserin ilk msrasna gre harf srasnda verilmitir. Liste ztunann verdii
bilgilere gre hazrlandndan, alnt yaplan kaynaktaki gibi baz eserlerde usl ismi
yoktur.
5.1.1.1. Hac Arif Beyin dini eserleri
1) Segah 4. Bahir Tevhi, Yrk Evsat, Sadr- cem- mrseln sensin y
Resllallh (H-dy),
2) Uzzl Durak, Senin klarn klmaz nazar Firdevs-i lya (k Paa),
48
3) Thir lh, Yrk Evsat, Katedip gerden-i gerdundah-emel zencirini - Halka
ser-mye-i sevda v cnn-oldu Hseyn (Muharrem ilhsi),
4) Thir lh, Alyarak geldim sana,
5) Hicaz lh, Mahzen- esrr- h- Murtazsn y Hseyn (Muharrem ilhsi),
6) Hseyn lh, Devr-i Kebr,Kurret1-ayn- Habb- Kibriyasn y Hseyn
(Muharrem ilhisi, Khya-zde Arif),
7) Hseyn lh, Yrk Evsat, ehdlerin ser-emesi (Muharrem ilhsi),
8) Hseyn lh, Evsat, Mahzen- esrr- h- Murtazsn y Hseyn (Muharrem
ilhsi, Hicaz lh ile ayni gfte).
5.1.1.2. Hac Arif Beyin dind eserleri
10) Acem-Arn, Devr-i Hind, Nazrin gelmemi, asla cihna,
11) Acem-Bselik, Devr-i Hind, Ne yapsam, ol cef-kr, inanmaz,
12) Acem-Krd, Dyek, Ey kalar semmur-siyh,
13) Bestenigr, Dyek, medhiye Cihan km-almad devrinde dim,
14) Bestenigr, Aksak, muhammes, Of terennml, Hafd, ok grd felek imdi
ben bezm-i civanda,
15) Bestenigr, Ar Aksak, Dalar-ad te- akn dil- ndma,
16) Bestenigr, Aksak, Of terennml, Hafd, Sald sevdaya dil- zar gamn,
17) Beyt, Yrk Sema, muhammes, B sne-i k t- nigh-le uyand,
18) Beyt, Sofyn, Gamnla dil-fikr-olsun,
19) Beyt-Arabn, Ar Aksak, Aratmada nz o mest-i nzmm,
20) Beyt-Arabn, Bezminde dnen sgar- mey, taze donansn,
21) Beyt-Arabn, Devr-i Hind, B kemend- zlfne gl/alatr,
22) Beyt-Arabn, Trk Aksa, Cismine skker demek de sz mdr?,
23) Beyt-Arabn, Devr-i Hind, Gnlm-aldm gsterip ry- vefa,
24) Beyt-Arabn, Aksak, Hazn-erd, sular alar,
25) Beyt-Arabn, Aksak, Lutfun kesdin a zlim k- b-reden,
49
26) Beyt-Arabn, Aksak, Sen gib dilber- nzik-beden,
27) Beyt-Arabn, Devr-i Hind, imdi eyym- bahr-old yine,
28) Beyt-Arabn, Yrk Aksak, Yetiir, etme itb,
29) Buselik, Dyek, medhiyye-i sriyye, Ey h- kerem-perver- dd-ver-i
mekkr,
30) Buselik, Yrk Sema, Szi-i snem deil kr-etmiyen,
31) Dgh, Curcuna, Figann aksi doldurdu cihan,
32) Evcr, Devr-i Hind, Ddrm, iftirk- yr-ile,
33) Evcr, Devr-i Hind, Olup aknla vre,
34) Ferahfeza, Dyek, mehdiye, Hazret- h- Cihan, sedre icll mdm,
35) Ferahnak, Ar Dyek medhiye, Mlk-i millet, ems-i adlinden senin aldka
nr,
36) Ferahnak, Dyek, Grdm sen ey rh- en,
37) Hicaz, Aksak, lemde ey serv- semen,
38) Hicaz, Aksak, Aman dalar, canm dalar,
39) Hicaz, Dyek, Berd-i hdan haylice haber var,
40) Hicaz, Yrk Aksak, Bil derd-in cy-i figandr,
41) Hicaz, Canm senin-olsun, beni cann gibi sakla,
42) Hicaz, Curcuna, inendi zemin, sahn- emen-rengi nem-ald,
43) Hicaz, Dd gzelim gl gibi ruhsnna gnlm,
44) Hicaz, Devr-i Hind, Dr-oll senden-ey h- cihan,
45) Hicaz, Ar Aksak, Ek-ile tahmr-olunmu, ehl-i akn myesi,
46) Hicaz, Etmesin avdet mell- intizr,
47) Hicaz, Dyek, Ey dil, ne bitmez h- vhm,
48) Hicaz, Aksak, Ey gonca-dehen, erbetine canm kandr
49) Hicaz, Eyym- nev-civniyi kim eylemi gzel?,
50) Hicaz, Aksak, Gam- lm ben her dem safa v nee-yb-eyler,
50
51) Hicaz, Gamzeden haner taknm b-amandr gzlerin,
52) Hicaz, Aksak, Grmez-oldum sevdiim sen mhn,
53) Hicaz, Msemmen, Hatdr yd-edilmek b-vef nmyle dilberler,
54) Hicaz, Devr-i Hind, Kudretin kf deildir sz-i te-zrma,
55) Hicaz, Dyek, Makdemin, ftdeler eyler emel,
56) Hicaz, Sengin Semai, Mjgnn- kuu sinede ey em-i siyahm,
57) Hicaz, Curcuna, Ne kara gnlere kaldm gam- hicranndan,
58) Hicaz, Dyek, Nr- cansz- dernum, dalara dalar aar,
59) Hicaz, Pek sevdi gnl bir gl-i nevreste-fidn,
60) Hicaz, Curcuna, Sacd te sineme bir em-i fet baklar,
61) Hicaz, Aksak, Severdim bir meh- fte-hli,
62) Hicaz, Soluk benzimden-efknm uyandr,
63) Hicaz, Devr-i Hind, Sonbaharn zevki hodur,
64) Hicaz, Curcuna, yklm gnlm bd olmuyor,
65) Hicaz, Aksak, Tasd edeyim yri biraz d shanimle,
66) Hicaz, Ar Dyek, Vd-ederken yr km- vuslat,
67) Hicaz, Ar Dyek, Var m cn derd-i akn resi?,
68) Hicaz, Devr-i Hind, Vcd-klmin her lahza berbd-eyliyorsun,
69) Hicaz, Trk Aksa, Yine vaz- felekden m ikyet?,
70) Hiczkr, Aksak, Al-ey gonca-i sad-berk, yarar,
71) Hiczkr, Ar Aksak-Muhammes, h-esr- derd-i hicrn-etdi cn firkatin,
72) Hiczkr, Ar Aksak, h- efnm cef-c yre hi kr-etmedi,
73) Hiczkr, Aksak, Ald gnlm fend-ile bir fitnekr,
74) Hiczkr, Aksak, Bir cilve-ger nevrestedir,
75) Hiczkr, Dyek, Bir hlet-ile szd yine emini dildr,
76) Hiczkr, Trk Aksa, al kemence nz-ile dilber bana,
51
77) Hiczkr, Curcuna, Dima feryd- efgandr gnl,
78) Hiczkr, Aksak, Dilerim zlfne berdr olaym,
79) Hiczkr, Trk Aksa, Dil harm- vasln arzu eder,
80) Hiczkr, Aksak, Ey ehenh- Cihn adl- dd,
81) Hiczkr, Yrk Sema, Eyym- bahr-oldu gzel, mjdeler-olsun,
82) Hiczkr, Aksak, Firk- yr-ile her dem benim rencidedir gnlm,
83) Hiczkr, Sengin Sema, Gnlm gibi yan, te-i ak-ire kebb-ol,
84) Hiczkr, Yrk Curcuna, Gld, ld yine gl yzl yr,
85) Hiczkr, Yrk Sema, Hazn-erd glistn- bahara,
86) Hiczkr, Msemmen, Kubbe- nil-gna kar fer-i sebz-etmi bahar,
87) Hiczkr, Curcuna, Muhabbet, kaa ger beldr,
88) Hiczkr, Dyek, Nev-bahr old, ald goncalar,
89) Hiczkr, Sofyan, Nevrz-i bahr-oldu yine ey gl-i handan
90) Hiczkr, Yrk Aksak, Ne derdim tazelersin?,
91) Hiczkr, Sofyan, Sevdim yine bir nev-civn,
92) Hiczkr, Curcuna - Muhammes, Seyr-i bahara ald dalar,
93) Hiczkr, Yrk Curcuna, Syle dernundaki razm gnl,
94) Hiczkr, Sofyan, Yine canland bugn her nebat baharn,
95) Hisr-Bselik, Devr-i Hind, erhalad snemdeki yreyi,
96) Hmyn, Ar Aksak Sema, h-eylediim serv-i hrmnm-indr,
97) Hmyn, Sengin Sema, Gnden gne efzn-oluyor hl-i melalim,
98) Hmyn, Trk Aksa - Muhammes, Sayd-eyledi b gnlm bir gzleri h,
99) Hseyn, Ar Aksak, lem-ire b-bedeldir, ol per,
100) Hseyn, Dyek, Bana lutf-eyler-iken,
101) Hseyn, Yrk Curcuna, Dald gitdi yurd- yuvas,
102) Hseyn, Devr-i Hind, Etdiin evrin kesilmez aras,
52
103) Hseyn, Sofyan - Muhammes, Ey felek, hk-i lemde hare dek etdin kan,
104) Hseyn, Aksak, Mihnet- akaa deva asan deil,
105) Hseyn, Devr-i Hind, Nvek- hicran gnlde gam yresi,
106) Hseyn, Yrk Curcuna - Muhammes, Nedendir, bilmezem asl
107) Hseyn, Curcuna, Per-vesin, gzelsin, ive gersin,
108) Hzzm, Dyek, Bahr oldu, akar sular ayra,
109) Hzzm, Yrk Curcuna, Bahr-old, gzel, evde durulmaz,
110) Hzzm, Aksak, Bahr-old, sular alar,
111) Hzzm, Aksak - Msemmen, Bir gn beni dildr acab d edecek mi?,
112) Hzzm, Ar Aksak, Bugn-ey mh, seninle gidelim,
113) Hzzm, Yrk Semai - Muhammes, Derdime re nedir, ey meh-i hbn?,
114) Hzzm, Dyek, Dd dildr ile firkat araya,
115) Hzzm, Curcuna, Gzel gn grmedi vre gnlm,
116) Hzzm, Sengn Sema - Muhammes, Hl-i dil- zarm duysa cihan,
117) Hzzm, Curcuna, Her eb greyim gl yzn, arz- ceml-et,
118) Hzzm, Curcuna, ftirkm vurdu zahm b dil- b-reye,
119) Hzzm, Trk Aksa - Muhammes, Meftn olal sen eh-i hbn- cihne,
120) Hzzm, Sofyan, Rak verme hrmetli,
121) Hzzm, Sofyan, Sne- mecruhuma ey dil-rb,
122) Hzzm, Curcuna, Talat eyler m aceb ah sy-i Kt-hneden?,
123) Hzzm, Aksak, Tazelendi tb- lem, herkesin bak evki var,
124) Isfahan, Msemmen, Dme ey k hayle, yama yok,
125) Isfahan, Sofyan, Canda hsyyet mi var, sevdy- cnn-olmasa?,
126) Isfahan, Trk Aksa, El gzler beldr, can gzler,
127) Isfahan, Evsat, Ey tr-i cef, dde-i mestnma deme,
128) Isfahan, Aksak, Kim demi, aklm-alan cilve icnn oldu?,
53
129) Isfahan, Aksak, Gel-ey rh- revan, melek sftm,
130) Isfahan, Aksak, Mahzun gnle zevk-u safa kr ger olmaz,
131) Isfahan, Sengin Sema, Ol gonca gl grmiyel hayli zamandr,
132) Isfahan, Curcuna, Rahatm yok bu dil- eyddan,
133) Isfahan, Aksak, Severim resiz-ey mh,
134) Isfahan, Trk Aksa, Vaz gemez mi sne h- zardan?,
135) Isfahan, Curcuna, Tliim dr-eyled senden beni,
136) Isfahan, Dyek, Ak pinhn edemem, nle-i efgandr bu,
137) Isfahan, Dyek, Bilmez misin, ey gl aceb?,
138) Isfahan, Sengin Sema, Bir goncaya, bir hara nigh-eyledi blbl,
139) Isfahan, Sengin Sema, Buldum gam- hbn- zamandan,
140) Isfahan, Msemmen, Bu yosmalk geer, bu a deiir,
141) Isfahan, Aksak, Dada tavanlar geziyor,
142) Isfahan, Ar Aksak, Dinle akim var ise pr- mugann pendini,
143) Isfahan, Yrk Sema, Ey gzel gzl, rin szl gzel,
144) Isfahan, Yrk Aksak, Geenlerde efendim,
145) Isfahan, Aksak, Ger kyamam, iki gzm, uykuya dalsn,
146) Isfahan, Yrk Curcuna, Gnlmn hayli zamn zge perianl var,
147) Isfahan, Curcuna, Gnl, bezm- harb bd- gamdr,
148) Isfahan, Devr-i Hind, Gnlmn, lyi- dnyya istinas var,
149) Isfahan, Dyek, Her subh-u mn dim safde,
150) Isfahan, Trk Aksa, ltifatnla ben d-eyledin,
151) Isfahan, Kime arz-edeyim bilmem ki ahvl- dier-gnum?,
152) Isfahan, Sofyan, Kuzumun gzleri kare,
153) Isfahan, Aksak, Mest- eleme bde-i ferhunde sunulmaz,
154) Isfahan, Aksak, Mmkin olur mu sevmemek seni?
54
155) Isfahan, Msemmen, Nazldr sevdiim, niyz ister,
156) Isfahan, Sofyan, Peykrn banda gller alm,
157) Isfahan, Ar Aksak, Reng-i ruhsrm gren der gl gibi,
158) Isfahan, Yrk Sema, Sen mehi grdke eh, yand dernum,
159) Isfahan, Trk Aksa, Varken gnlde bin trl yre,
160) Isfahan, Sengin Sema, Ykma sakn burc-u penhm felek
161) Isfahan, Aksak Yolun urarsa arz eyle cnna,
162) Isfahan, Yrk Curcuna, Yzme dikkatle bakd,
163) Krdli Hiczkr, Dyek, Arifim, ahkm- sevdadan ikyet eylemem,
164) Krdli Hiczkr, Curcuna, Akn, eser- sziine cn-acmaz m?,
165) Krdli Hiczkr, Yrk Sema, Berdr olal zlfne yar fikr- haylim,
166) Krdli Hiczkr, Aksak, Bir zlf-i periana yine yakdm aby,
167) Krdli Hiczkr, Trk Aksa, Deme d- she- sznm,
168) Krdli Hiczkr, Curcuna, Dil, harm- vaslm arzu eder,
169) Krdli Hiczkr, Curcuna, Der mi nma ey h-i hbn?,
170) Krdli Hiczkr, Curcuna, Bis fign- nleme, ak- atilsdr,
171) Krdli Hiczkr, Sengin Sema, Etdikce sana k- dil haste recy,
172) Krdli Hiczkr, Yrk Sema, Eyym- bahar oldu gzel mjdeler olsun,
173) Krdli Hiczkr, Yrk Aksak, Firkatin tesr etd canma,
174) Krdli Hiczkr, Ar Aksak, Gedi zahm- tr-i hicrin, t dil- ndma,
175) Krdli Hiczkr, Trk Aksa, Gelince yda h gibi gzeller,
176) Krdli Hiczkr, Yrk Curcuna, Gurb etd gne, dny karard,
177) Krdli Hiczkr, Aksak, Gzelim h aramaz m dil-i vre seni?,
178) Krdli Hiczkr, Aksak, Harb- det-i gamdr imdi b-gam grdn
gnlm,
179) Krdli Hiczkr, Curcuna, Gnl baland yine bir gzele,
55
180) Krdli Hiczkr, Curcuna, Hazn erd glistan- bahara,
181) Krdli Hiczkr, Msemmen, ftirkndr sebeb bu nle v ferydma,
182) Krdli Hiczkr, Aksak, Kanlar dkyor derdin ile dde-i giryn,
183) Krdli Hiczkr, Yrk Aksak, Muntazr terifine hz kayk,
184) Krdli Hiczkr, Devr-i Hind, Nerdesin, ey tatl szl sevdiim?,
185) Krdli Hiczkr, Aksak, Niin terkeyleyip gitdin, a zlim?,
186) Krdli Hiczkr, Sofyan, Oldum elence cihna nideyim?,
187) Krdli Hiczkr, Curcuna, Olmasa knn, eer her gh vh,
188) Krdli Hiczkr, Aksak, Sana hi nlem eser etmez mi?,
189) Krdli Hiczkr, Curcuna, Send aceb uka eziyyet mi oald?,
190) Krdli Hiczkr, Aksak, Srma sal yre kim haber versin?,
191) Krdli Hiczkr, Curcuna, Seyr-i bahara ald dalar,
192) Mahr, Curcuna, ekmemek mmkin midir cevr- cef ayardan?,
193) Mahr, Aksak, Grsen ey em- felek, grsen sen,
194) Mahr, Sofyan, Hasretle gnlm yanmaya kail,
195) Mahr, Sofyan, Hayli demdir grmedim, ey mah seni,
196) Mahr, Aksak, itdim ki h- vefa,
197) Mahr, Dyek, Nr- can sz-i firaknla harb oldu gnl,
198) Mahr, Devr-i Hindi, Vuslatndan n-mdim, ey per, (Devr-i Hindi),
199) Mahr, Yrk Curcuna, Zhir- hle bakp, etme dahil bir ferdi,
200) Mye, Devr-i Hindi, Grdm eb barm hn eyledin,
201) Muhayyer, Bkd meyl- kametin cn belim,
202) Muhayyer, Yrk Aksak, kalm dalar bana,
203) Muhayyer, Dyek, Bir benim meftun sana,
204) Muhayyer, Aksak, Deva yokmu neden bmr- aka,
205) Muhayyer, Dyek, Durdurur ek- teri,
56
206) Muhayyer, Curcuna, Dny deil b, mihnet yuvas,
207) Muhayyer, Aksak, Ey te-i gam, barm yak, kanl kebb - et,
208) Muhayyer, Ey muhabbet mlknn vresi,
209) Muhayyer, Devr-i Hind, Gam-ddeleriz skysun bir dolu kab olsun,
210) Muhayyer, Curcuna, Ger cihan yans yakls, gnlme gelmez elem,
211) Muhayyer, Devr-i Hind, Grmeden sr- nsn, bahar-elden gider,
212) Muhayyer, Trk Aksa, Hl-i dilden kime ekva edeyim?,
213) Muhayyer, Aksak, Humr yok, bozulmaz meclisi mey-hne- akn,
214) Muhayyer, Yrk Aksak, lidi bir sa Leylya gnlm,
215) Muhayyer, Evfer, ltimas etmeye yre varnz, yalvarnz,
216) Muhayyer, Devr-i Hind, Kim olur zor ile maksduna reh yb- zafer,
217) Muhayyer, Devr-i Hind, Meyhane, tarab gh- mey m- cihandr,
218) Muhayyer, Dyek, Niin mahzun bakarsn bana yle?,
219) Muhayyer, Aksak, Sahn- snem yand nr- firkat- cnneden,
220) Muhayyer, Yrk Aksak, Sanki geldim de ne buldum bu harb bde?,
221) Muhayyer Krd, Dyek, Grnce oldum ef gende,
222) Muhayyer Snble, Yrk Aksak, Almam bir gonca-i ter,
223) Muhayyer Snble, Dyek, Devr-i llinde ba-emem bde- gl-fma ben,
224) Mster, Aksak, Gzel grsem, yanar sabr- karrm,
225) Mster, Msemmen, Pre-pre oldu snem gamze- cnneden,
226) Neveser, Curcuna, Bahar erd, yeillendi emenler,
227) Nihvend, enber terennmsz Beste, Gh gnl firkm-ile derd-nk-olur.
228) Nihvend, Ar Aksak, Ahter dkn garb- k- vreyim,
229) Nihvend, Devr-i Hind, Ak-tei sinemde yine le feandr,
230) Nihvend, Yrk Aksak, Bakmyor em-i siyeh feryde,
231) Nihvend, Trk Aksa, Ben by-i vefa bekler-iken sy-i emenden,
57
232) Nihvend, Aksak, Benim gnlm sende kald,
233) Nihvend, Bir gzel kz salncakda sallanr,
234) Nihvend, Aksak, Blbl dem beste etd nle b feryd- dil,
235) Nihvend, Ar Aksak, Cn- cihan Hazret-i Abdlhamd,
236) Nihvend, Dyek, Clus etd ehen h- kerem kr,
237) Nihvend, Curcuna, zlme zlfne ey dil-rb, dil balayanlardan,
238) Nihvend, Devr-i feyzf eyzin,
239) Nihvend, Sengin Sema, Dde- giryn- hasret, ald akl- canm,
240) Nihvend, Aksak, Dil- nln emin etdi prhn,
241) Nihvend, Aksak, Dn gece ryda grm yri mi,
242) Nihvend, Dyek, Ey meh-i Ysuf iyem- rzgr,
243) Nihvend, Devr-i Hind, Mahzun ise dil, na safa,
244) Nihvend, Aksak, Meyler szlsn, meydna gelsin,
245) Nihvend, Ar Aksak, N-murdm, tliim, vredir,
246) Nihvend, Curcuna, Neden t subholunca ek-bnn?
247) Nihvend, Msemmen, Nevbahr- dil sitansn sevdiim,
248) Nihvend, Aksak, Ndde-i hsn-i mmtaz,
249) Nihvend, Dyek, Pdh- bahr- ber,
250) Nihvend, Sema, Peym- hsn ile peymne gzler,
251) Nihvend, Yrk Aksak, Ryinden at nikab,
252) Nihvend, Trk Aksa, Sky evir demdem cm- sa-f-medr,
253) Nihvend, Yrk Curcuna, arb i, glfeminde gller alsn,
254) Nihvend, Sengin Sema, Trfe gelir m o mehin zlf-i siyah?,
255) Nihvend, Curcuna, Uyur dim, uyanmazd benim baht- siyehkrm,
256) Nihvend, Yrk Sema, zme ey per,
257) Nihvend, Aksak, Vakf eyliyen de ak idi dildra gnlm,
58
258) Nihvend, Curcuna, Vcd ikliminin sultnsn sen,
259) Nihvend, Yrk Aksak, Ydgr kald bana dilde bu h,
260) Nihvend, Aksak, Zevkin ile ben de ak- dili,
261) Nihvend, Curcuna, Yanlma te- aka, cierghm dalatma,
262) Nikrz, Sengin Sema, Dilber nigehin ruhumu gay eyledi gitdi,
263) Niaburek, Yrk Sema, El amn artk, ekilmez derd-i ak asan deil,
264) Niaburek, Trk Aksa, Sky yetiir, uyan aman gel,
265) Rast, Curcuna, k oldur kim klar cann feda cananna,
266) Rast, Devr-i Hind, em-i mahmurun sebebdir nle b feryadma,
267) Rast, Ar Devr-i Hind, Ehl- dil-isen kendine zevk eyle cefy,
268) Rast, Devr-i Hind, El y eyyhes sky, edir kesen vo nvil-h,
269) Rast, Trk Aksa, Ey gl nihl- ivebz,
270) Rast, Sofyan, Ey vatanperver, yine gel gayrete,
271) Rast, Trk Aksa, Esd nesm- nev-bahr-ld gller subh dem,
272) Rast, Curcuna, Hatrmdan kmaz asla ahd- peymnn senin,
273) Rast, Yrk Aksak, Luft edip bir kere gel,
274) Rast, Yrk Aksak, Mkedder derd-i peyder peyle imdi,
275) Rast, Devr-i Hind, Pene- d- cnn ire nihandr bedenim,
276) Rast, Yrk Curcuna, Neyled gr bana ol mh-i mehi,
277) Rast, Trk Aksa, Seyl-i teden, emn olmaz yaplm haneler,
278) Rast, Msemmen, Vuslatndan gayri el ekdim, yeter, ey b-vef,
279) Rast, Yrk Aksak, Yeti imdada ey serv- blendim,
280) Sab, Sofyan, Bignelerle gel, etme lfet,
281) Sab, Aksak, Buyur bezme Saflarla,
282) Sab, Dyek, Dil bern ahd- vefay,
283) Sab, Yrk Sema, Etmem gayri felekden dilek,
59
284) Sab, Aksak, Haberin var m sab kkl-i cananmdan?,
285) Sab, Hayli zamandr sorarm bir mehi,
286) Sab, Dyek, Niye grd gzm yri?,
287) Sab, Devr-i Hind, Nigh- mestine canlar dayanmaz,
288) Sab, Curcuna, Olmu - iken ddelerin gibi mest,
289) Sab, Curcuna, yle bir dilbere, kim olsa da dbete olur,
290) Sab, Devr-i Hind, Syle sen, kasdin nedir y bana?,
291) Sab, Yrk Aksak, Tkendi takatim, zr bu candr,
292) Sab Zemzeme, Yrk Aksak, Aknla ddm tee,
293) Sab Zemzeme, Devr-i Hind, Gnl bilmez misin, ol ve-sz,
294) Sab Zemzeme, Ar Dyek, Kabul eyle, sandr arz- hlim,
295) Sab Zemzeme, Ar Dyek, Karard snd ikblim, midim hksr oldu,
296) Sab Zemzeme, Curcuna, Cihan gzmde yok hayl zamandr,
297) Sab Zemzeme, Ar Dyek, Nee mendim, sunma lutfet sky peymneyi,
298) Sab Zemzeme, Ar Dyek, Yreled yr dil- zarm,
299) Segah, Devr-i Hindi, h, artk kalmad sabr- karr,
300) Segah, Ar Devr-i Hindi, Bakp ahvl-i perianma, r-eyle gnl,
301) Segah, Aksak, Blbl yetiir, barm hnetdi fignn,
302) Segah, Dyek, Dd dildr le firkat reye,
303) Segah, Aksak, Feryadm grdke benim, ey gl-i rn,
304) Segah, Trk Aksa, Her kimde vardr ak btils,
305) Segah, Devr-i Hindi, Ltfedip terife rabet eyledin,
306) Segah, Yrk Curcuna, Olmaz ila sne-i sad-preme,
307) Segah, Ar Aksak Sema, Sky bu cef hneyi baky mi sanrsn?,
308) Sultn-Irk, Bana lutf - eyler iken sen,
309) Sz-i Dil, Dyek, Ald lle v snbl, bahard dil k oldu,
60
310) Sz-i Dil, Yrk Aksak, Dil veren sen dilrbya,
311) Sz-i Dil, Ar Aksak, Ey ehenh- mekrim tiyd
312) Sz-i Dil, Yrk Aksak, Geld zamn- get-i b,
313) Sz-i Dil, Yrk Aksak, Oldum ol nevres edy mbtel,
314) Sznk ve Zengleli Sznk, Yrk Aksak, Akl ermez, u felein oyunu
ok,
315) Sznk ve Zengleli Sznk, Curcuna, Alnca gnlm mihr- cemli,
316) Sznk ve Zengleli Sznk, Devr-i Hindi, Baladn, ayar ile nsiyete,
317) Sznk ve Zengleli Sznk, Aksak, Ben bzr ederken serzeniler,
318) Sznk ve Zengleli Sznk, Trk Aksa, Ben candan usandrd, cefdan
yr usanmaz m?,
319) Sznk ve Zengleli Sznk, Devr-i Hindi, Bir dil ki esr- gam olur, nee
ver olmaz,
320) Sznk ve Zengleli Sznk, Dyek, Cevretme bana byle,
321) Sznk ve Zengleli Sznk, Aksak, ekme elem- derdini b dehr-i
fenann,
322) Sznk ve Zengleli Sznk, Msemmen, Dm- hsn yrimin taze ikrdir
gnl,
323) Sznk ve Zengleli Sznk, Curcuna, Dn geerken hsn-ile bir hl-i
Mecnna,
324) Sznk ve Zengleli Sznk, Aksak, Edemem kimseye hlim hikyet,
325) Sznk ve Zengleli Sznk, Yrk Aksak, Eski hlimi hi gremem, bana
noldu ben bilemem,
326) Sznk ve Zengleli Sznk, Sofyan, Firakn sevdiim kr etdi cana,
327) Sznk ve Zengleli Sznk, Yrk Sema, Gr, etmededir hr- elem ddeyi
giryn,
328) Sznk ve Zengleli Sznk, Curcuna, Gzmden gitmiyor bir an,
61
329) Sznk ve Zengleli Sznk, Yrk Sema, Hsn lemini tutdu senin hret-
nn,
330) Sznk ve Zengleli Sznk, Devr-i Hindi, Mahzun ise dil, anda safa cilveger
olmaz,
331) Sznk ve Zengleli Sznk, Yrk Aksak, Meclis bezendi, sun bade sky,
332) Sznk ve Zengleli Sznk, Yrk Curcuna, Pbsuna ermek iin ey yr,
333) Sznk ve Zengleli Sznk, Ar Dyek, Sen bir gl-i nevreste fidansn,
334) Sznk ve Zengleli Sznk, Aksak, Soldum bu kk yada yazk, gl gibi
soldum,
335) Sznk ve Zengleli Sznk, Ar Aksak, Sznk etme ben ey mehveim,
336) Sznk ve Zengleli Sznk, Toplanls hep gzeller bir yere,
337) Sznk ve Zengleli Sznk, Aksak, Uslanmad hl emel bitmedi gnln,
338) Sznk ve Zengleli Sznk, Dyek, Visal in, o civn reclar eylendi,
339) Sznk ve Zengleli Sznk, Aksak, Yandm o gzel gzlere ey h-
sitemkr,
340) Sznk ve Zengleli Sznk, Aksak, Yine mr- seher, vzelendi,
341) ehnaz, Sofyan, Bir dil ki ol hsnne mail,
342) ehnaz, Aksak, Dilden haylin bir zaman,
343) ehnaz, Aksak, Gl cemlinde hatt- mk nb,
344) ehnaz, Dyek - Msemmen, Meftun eder gl blbl,
345) ehnaz, Dyek, Oldu mrm h- zr le tebh
346) ehnaz, Yrk Aksak, Rbde oldu simten gnlm,
347) evkefz, Dyek, Andelb s yine bir taze yr,
348) evkefz, Devr-i Hind, Nedir b hayretin, ey verd-i lim,
349) Tahir, Yrk Sema, Tkendi gnlmn sabr- karr,
350) Uak, Aksak, Alamaz m em-i hasret perverim?,
351) Uak, Aksak Sema, h, ey ak te, hicrana yakma canm
62
352) Uak, Curcuna, Akbet bezdirdi benden, h- efganm seni,
353) Uak, Msemmen, Baht uyans hba varsa dde- bdrmz,
354) Uak, Curcuna, Baalamam derd- gamndan felek,
355) Uak, Aksak, Badan baa isterse cihan gllerle donansn,
356) Uak, Yrk Aksak, Bezm-i safy kurduka,
357) Uak, Aksak, Bir melek sm peri grdm der- meyhanede,
358) Uak, Yrk Sema, Cn alacak tlib-i cnn- ak,
359) Uak, Devr-i Hind, Dem-i meydir devrn, ya ak devrn mdr?,
360) Uak, Aksak, Derdinle senin, ey gl-i nevreste nihlim,
361) Uak, Curcuna, Det-i dehetde kalp zr- sefl,
362) Uak, Ar Aksak, Elinde var billur e,
363) Uak, Yrk Aksak, Erdi nevbahr, enlendi dalar,
364) Uak, Curcuna, Ey dil, ne bitmez b h- vhm?,
365) Uak, Sengin Sema - Msemmen, Ey h- cef pe, brak vaz- cefy,
366) Uak, Aksak, Ey gzm, alama, dildr uyanr,
367) Uak, Curcuna, Katildi tliim, hem derdim efzn,
368) Uak, Devr-i Hind, Mahzun gnle zevk-u safa kr ger olmaz,
369) Uak, Aksak - Msemmen, Meyhane deil, meclis-i rindne-i Cemdir,
370) Uak, Aksak - Msemmen, Meyhane mi b, bezm-i tarab-hne-i Cem mi?,
371) Uak, Aksak, Meyhaneyi seyretdim, uka mutf olmu,
372) Uak, Devr-i Hind, Ne revadr ki grp evrini bed-h diyelim,
373) Uak, Dyek, Nazar kl hlime ey mh-melek,
374) Uak, Yrk Aksak, Olmaz dilim elemden bir dem tehv hl,
375) Uak, Devr-i Hind, Pre pre oldu snem, gamze- cnneden,
376) Uak, Trk Aksa-Msemmen, Sky, ielim cm- musaffy- keremden,
377) Uak, Trk Aksa, Sky yetiir uyan, aman gel,
63
378) Uak, Curcuna, Salp sevdalara zlf- siyahn
379) Uak, Devr-i Hind, Usandm, alayp, h eylemekden,
380) Uak, Trk Aksa, Yandm bilerek resi yok geri bu nra,
381) Uzzal, Devr-i Hind, Aknla senin sevdiceim zr- zebnum,
382) Uzzal, Aksak, Kurbnn olam, ey fet-i cn,
383) Uzzal, Aksak, Kurdu meclis, kan meyhanede,
384) Uzzal, Msemmen, Kamer ehre, per-r, tende canm,
385) Zvl, Msemmen, Gsterip, ayre lutfun, bizlere bignesin,
386) Zengle, Ar Aksak, Bak ne hle koydu b baht- siyah
5.2. Hac Arif Bey ve ark Formu
ark formu genellikle kk usllerle bestelenen kendisine ait yaps olan bir Trk
Musikisi formudur. iki, , drt, be alt...... msral iirlerin terennmsz olarak
bestelenen ezgilerdir. En ok ak konusunun kullanld ark formunda; ihtiras,
ehvet, strap, hzn, keder, niyaz, tasavvuf, tabiat, korku, endie, cinnet, matem,
gibi her konuda sz kullanlabilinir. ark formunun biimi, gftesinin msra saysna
gre snflandrlmtr. (Drt msral ark (murabb), be msral (muhammes), alt
msral (mseddes) gibi...) Dr.Subhi Ezgi Trk Musikisinin tek kompozisyon kitab
olan III. cildinde, yirmi be eit arky rnekleriyle gstermitir. (ztuna, 2000;
442) Hac Arif Bey ve onu takip eden bestekrlarn kulland ark formu, drt, alt
ve sekizli biimlerdir.
Drt, be, alt ilaahi* msral iirlerin ekseriya terennmsz olarak yaplan
ezgilerine ark ad verilmitir. Eski zamanlarda Zincir, Trkizarb, Berefan, arki,
Devrikebir, Darbfetih gibi byk llerde arklar yaplm olduu mecmualarda
grlm ise de bugn elimizdeki mevcut arklar Sofyan, Aksak, Trkaksa,
Aksaksemai gibi ufak usullerle llmlerdir. (Ezgi, 1946;221)


64
5.2.1. Hac Arif Beyin Kulland ark Formu Biimleri
5.2.1.1. Drt msral (murabb) ark biimi
Drt msral (murabb) arknn yaps Tablo 5.1.de gsterildii gibidir: ilk msra,
zemin, ncs meyan ikincisi ile drdncs ise nakarat adn alr.
Nakaratta kullanlan msralar (ikinci ve drdnc msralar) farkl olsa da, ayn
melodiye sahiptirler.
izelge 5.1. Drt Msral (murabb) arkda Biim
1. Msra A Zemin
2. Msra B Nakarat
3. Msra C Meyan
4. Msra B Nakarat

5.2.1.2. Alt msral (mseddes) ark biimi
Alt msral (mseddes) ark formunun iki ayr biimi mevcuttur. Tablo 5.2.de
gsterilen birinci biimde ilk drt msra, drt msral (murabb) arknn yapsnda
ezgilenir, beinci msra ise ikinci bir meyn melodisi bestelenmi, altnc msrada ise
yine nakarat melodisi kullanlmtr.










65
izelge 5.2: Alt Msral (mseddes) arkda Birinci Biim.
1. Msra A Zemin
2. Msra B Nakarat
3. Msra C 1. Meyan
4. Msra B Nakarat
5. Msra D 2. Meyan
6. Msra B Nakarat

Alt msral (mseddes) ark formunun ikinci biiminde, Tablo 5.3.de gsterildii
gibi ilk drt msra, drt msral (murabb) arknn yapsnda ezgilenir, beinci
msrada ise usul gekisi yaplarak ikinci bir meyn melodisi bestelenmi, altnc
msrada ise yine nakarat melodisi kullanlmtr. Altnc msra, beinci msrann
devam olarak ikinci meyann ayn usl ile bestelenir ve daha sonra yine usul
deiiklii yaplarak, ilk usule dnlr ve altnc msra, ikinci ve drdnc msrann
melodisi kullanlnr.

izelge 5.3: Alt Msral (mseddes) arkda kinci Biim.
1. Msra A Zemin
2. Msra B Nakarat
3. Msra C 1. Meyan
4. Msra B Nakarat
5. Msra D 2. Meyan
6. Msra E +B Nakarat



66
5.2.1.3. Sekiz msral (msemmen) ark biimi
Sekiz msral (msemmen) arknn da alt msral (mseddes) ark formu gibi iki
ayr biimi mevcuttur. Tablo 5.4.de gsterilen birinci biimde ilk alt msra, alt
msral (mseddes) arknn yapsnda ezgilenir, yedinci msra ise nc bir meyn
melodisi bestelenmi, sekizinci msrada ise yine nakarat melodisi kullanlmtr.
Sekiz msral (msemmen) arknn ikinci eklinin (baknz Tablo 5.5.) ilk drt
msra, drt msral (murabba) arkda olduu gibi bestelendikten sonra, beinci
msrada usul gekisi yaplr. Beinci msrada kullanlan usl alt, yedi ve sekizinci
msralarda da kullanlr ve ilk usle geri dnlerek ark sonlandrlr. Sekiz msral
(msemmen) arknn ikinci eklinde beinci msrann melodisi ikinci bir zemin
gibidir, altc msra ise bu zemine uygun olarak baka bir nakarat melodisi ile
sylenir, yedinci msra ikinci bir meyan ezgisiyle bestelendikten sonra sekizinci
msra altnc msrann melodisi ile sylenir. Ancak bu msrann tekrarnda sekiz
msral (msemmen) arknn birinci biimde olduu gibi yine usl deiiklii
yaplarak, drdnc msrann melodisi sylenir.

izelge 5.4: Sekiz Msral (msemmen) arkda Birinci Biim.
1. Msra A Zemin
2. Msra B Nakarat
3. Msra C 1. Meyan
4. Msra B Nakarat
5. Msra D 2. Meyan
6. Msra B Nakarat
7. Msra E 3. Meyan
8. Msra B Nakarat



67
izelge 5.5: Sekiz Msral (msemmen) arkda kinci Biim.
1. Msra A Zemin
2. Msra B Nakarat
3. Msra C 1. Meyan
4. Msra B Nakarat
5. Msra D 2. Zemin
6. Msra E 2. Nakarat
7. Msra F 2. Meyan
8. Msra
E +B
2. Nakarat
Nakarat

5.3. Hac Arif Beyle Ortaya kan ark Bestecilii Ekol
Hac Arif Bey ncesinde yaam, Itri, Dede Efendi, Ahmed Aa, Sdullah Aa,
Mustafa avu gibi Trk Musikisinin st dzey bestekrlarnn nice eserlerinin
yannda ark rnekleri de bugnk Trk Musikisi literatrnde yer almaktadr.
Ancak Hac Arif Beyin, bu forma baka bir deer katm olduu tartlmaz bir
gerektir.
XIX: yzyln ortalarnda poplaritesi artan ark, daha nce ok rabet edilmeyen
basit olarak deerlendirilen bir formdu. Bu blmn banda anlatlan deiimler ve
sebepler, ark formunun poplaritesini arttrm olsa da, bu poplarite de Arif
Beyin yeteneinin ve bu yetenekle yaratlm eserlerinin pay yabana atlmamaldr.
Onun eserleri kkn klasikte barndran, melodik ve sanatsal deerler tayan bir
mziktir. Bat Kltryle etkileimin youn olduu ve kltrel deiimin balad
dnemde Trk Musikisine yeni bir ivme kazandrmtr. Bu ivme onu rnek alan
bestekrlarn k ve retilen eser says ile de sabittir.
Bu incelemelerim neticesi olarak syleyebilirim ki, ark formunda eserler, dier btn
saz ve sz formundaki eserlerin yeknundan fazladr. Bu hkm, tabiatiyle elimizde
notalar mevcut paralar iindir. XVIII., hatt XIX. asrda byle bir tesbit yaplsayd,
phesiz ark formu aznlkta kalrd. Bugn elimizde arklarn mevcudu 15.000e
68
yakndr ve buna mbted heveskrlarn yaptklar paralar dhil deildir. Arif Beyin ve
Santr Edhem Efendinin elimizdeki arklarnn yeknu 250erin zerindedir. Bimen
eninkiler ve Ahmed Efendininkiler 200-250 kadardr. Yalnz bu 4 bestekrn
elimizdeki ark mevcudu 1.000in zerindedir.
Yalnz Arif Bey ekolnde son bir buuk asrda 100.000den fazla ark bestelendiini
sanyorum. Fakat bunlarn ou kaybolmutur. XIX. asrdan nce bestelenenler hakknda
bir ey sylemek, takribi bir rakam vermek, bugn iin mmkn deildir. (ztuna,
1990;335)
Emin nkan, Bedia nkan, Nevzat nkan, Trk Sanat Muskisinde Temel Bilgiler
isimli eserlerinde, Trk Musikisinde Hac Arif Beyle balayan dnemin evki
Beyin almalar ile byyerek devam ettiini, .XX. yzyla uzanan bir ark
bestecisi geleneinin ortaya ktn anlatmlardr. Yazarlar Hac Arif Bey ile
ortaya kan ark Bestecilii Ekoln deerlendirirken, bu dnemde ve
sonrasnda yaayan bestecileri ark ve byk formlu eser verenler ve Hac Arif
Beyin yapt ark reformunu aynen takip edenler olarak iki farkl listede
toplamlardr. Yazarlara gre birinci listede unlar yer alr:
Tanbri Ali Efendi (1836 - 1902), Hac Faik Bey (1831 - 1891), Meden Aziz Efendi
(Musullu) (1842 - 1895), Sermezzin Miralay Rfat Bey (1820 - 1888), Bolahenk
Nuri Bey(1834 - 1914), Suphi Ezgi (1869 - 1962), Ahmet Irsoy - Zeki Dedezde
(1869 - 1934), Hseyin Sadettin Arel (1885 - 1955), Asdik Aa (Asadur
Hamamcyan) (1840 - 1913), smail Hakk Bey (1866 - 1927.) (nkan, 1984;14)
Yazarlara gre, Hac Arif Beyin yapt ark reformunu aynen takip edenler
unlardr:
evki Bey (1860 - 1891), Haim Bey (1815 - 1869), Nikogos Aa (Nikogos
Tayan) (1836 - 1886), SuyolcuLatif Aa (1815 - 1885), Enderni Ali Bey (1830
- 1897), Lavantac Civan Aa (x - 1910), Ahmet Rasim Bey (1864 - 1932), Kanuni
Hac Arif Bey (1862 - 1911), Kemani Tatyos Efendi (1858 - 1913), Hristo Efendi
(Lavtac Hristaki) (x - 1914), Enderni Hafz Hsn Efendi (1858 - 1919), Rahmi
Bey (1865 - 1924), di ekerci Cemil Bey (1867 - 1927) , emsettin Ziya Bey
(orluluzde) (1882 - 1925) , Giriftzen Asm Bey (1852 - 1927), Klarnet brahim
Efendi (x - 1925), Hafz Yusuf Efendi (1857 - 1925), Selanikli Ahmet Efendi (1868 -
1927), Kaptanzde Ali Rza Bey (1881 - 1934), Leyla Saz (1850 - 1936), Bimen en
(Bimen Dergazaryan) (1873 - 1943), Lemi Atl (1849 - 1945), Ali Rfat aatay
69
(1867 - 1925), Rakm Elkutlu (1872 - 1948), Mustafa Sunar (1881 - 1961), Musa
Sreyya Bey (1884 - 1932), Mehmet Yr (Nasibin Mehmet) (1882 - 1953), Artaki
Candan (1885 - 1948), Aleko Bacos (Kemeneci Aleko) (1888 - 1950), Zeki Arif
Ataergin(1896 - 1964), Faize Ergin (1894 - 1954), Nuri Halil Poyraz (1885 - 1964),
Suphi Ziya zbekkan (1887 - 1966), erif li (1899 - 1966), Fehmi Tokay (1889 -
1959), kr Tunar (1907 - 1962), Refik Fersan (1897 - 1965), Sadettin Kaynak
(1895 - 1961), Mnir Nurettin Seluk (1899 - 1982), Emin Ongan (1906 - )
*
,
Cevdet ala (1900 - )
**
, smail Baha Srelsan (1912 - )
***
, Selahattin Pnar
(1902 - 1960), Muzaffer lkar (1910 - )
****
Ylmaz ztuna, Arif Beyin balatt ekol ve onu takip edenlerin bir sre sonra
tkendiini dnmekte, nkanlarn aksine bir sre sonra ark bestekrlarnn
rettii arklarda yozlama yaanmaya baladn belirtmektedir; Arif Beyin
Romantik Trk Musikisi ekolnn son byk bestekrlar Lemi Atl, Rahmi Bey,
Subhi Ziya zbekkandr. XX. asrn 2. eyreinde bu ekol, tereddi etmitir.
(nkan, 1984;15-16)
*****


Gene ark formu kullanlm, fakat slp bozulmu, irkinlemi, acemilemitir.
(ztuna, 1990;332)

*
nkanlarn kitab 1984 basks olup o dnem Emin Ongan yaadndan lm tarihi
belirtilmemitir. Emin Ongan 1985 ylnda vefat etmitir.
**
nkanlarn kitab 1984 basks olup o dnem Cevdet ala yaadndan lm tarihi
belirtilmemitir. Cevdet ala 1988 ylnda vefat etmitir.
***
nkanlarn kitab 1984 basks olup o dnem smail Baha Srelsan yaadndan lm tarihi
belirtilmemitir. smail Baha Srelsan 1998 ylnda vefat etmitir.
****
nkanlarn kitab 1984 basks olup o dnem Muzaffer lkar yaadndan lm tarihi
belirtilmemitir. Muzaffer lkar 1987 ylnda vefat etmitir.
*****
Tereddi Etmek: Yozlamak.
70








71

6. TRK MUSKSN HMAYE EDEN KURUM: MEVLEVHANELER
Mevlevilik, adn Mevlana Celaleddin-i Rumiden (1207 - 1273) alan, Mevlanann
lmnden sonra onun onun tasavvufta takip ettii yolu takip etmeye, dncelerini
yaatmaya alan kurumdur. XV. yzylda Konya ve evresinde, XVII. yzylda ise
btn Anadoluda yaylma gstermitir. Bu kurumun db, erkn ve usulleri
sonradan belirlenmi, zamanla bir tren nitelii kazanan toplantlar belli kurallara,
belli gr ve dnce ilkelerine balanmtr.
Kendisine has zikir ekline sema ad verilen Mevlevilikte, derghlardaki ayinlere
Mukabele, sema ettikleri yere Semahane, alan ve okuyanlara Mutrban,
bunlarn oturduu balkon gibi yksek yere Mutribhne denir. Semann mzik ile
uygulanmas Mevlevilii dier tarikatlardan ayran en nemli zelliklerden
biridir. Dier baz tarikatlarda da mziin kullanld grlse de, Mevlevilikte
mzie verilen deer ayr bir nem tar. Eliinde sema ayininin yapld Mevlevi
ayini yaps bakmndan Trk Musaikisinin en byk ve en sanatl formu olarak
kabul edilmitir. Bu yzden bir yin bestelemek bestekrlkta zirve kabul edilir.
Mevlevi yinlerinin bestelenmesi belli kurallara balanmtr. yinin her
selamnda kullanlacak usller belirlenmitir.
1. Selm : Ar Dyek, Devrirevan, Devrinindi, Dyek
2. Selm : Ar Evfer
3. Selm : Devrikebir
4. Selm : Ar Evfer
usulleriyle bestelenir; 4. Selm 2. Selmn bestesi ile okunur.
Ayinlerin banda alnan Devr-i Kebr uslndeki perevler Trk Mziindeki
Devr-i Kebr perevlerden farkllk gsterir. Mevlev bestekrlarca Muzaaf Devr-i
Kebr ad verilen bu usl iki Devr-i Kebr in birletirilmesinden oluturulmutur ve
56 zamanldr. Bu zellik perevin Sema Treni ksmnda anlatlan Devr-i Veledye
elik amacyla olmasndandr. Nitekim Devr-i Kebr usl, dier usllere gre Devr-i
72
Veleddeki yrye en uygun olandr. Bu uslde herhangi bir aksak blnme
olmaz. ki Devr-i Kebrin birletirilmesinin sebebi ise daha uzun perevler
bestelemek, bylece tekrar azaltmak amacn gder. nk yin perevleri Devr-i
Veled tamamlanncaya kadar bitince baa dnmek sretiyle tekrar edilirler. Devr-i
Velednin bitmesiyle perev durur. Buras perevin herhangi bir yeri olabilir. Bu
sebeple baz yin perevlerinde karar blmleri dah yer almamtr. Mevlev
yinlerinin I.Selm ounlukla Devr-i Revn, bazen de Ar Dyek uslleri ile
llmtr. II. ve IV. Selmlar mutlaka Ar Evfer uslndedir. yinlerde bu usle
genellikle son be zamanndan girilir. Baz yinlerde bu iki selm gfte ve melodi
olarak birbiriyle ayn olabilmekte, bz yinlerde ise melodi ayn kalrken gfte farkl
olabilmektedir. Mevlev yinlerinin III. Selmlar en geni ve sanatl blmleridir.
Bu blmde usl gekilerinin yan sra arpc makam gekileri de grlr. III.
Selm genellikle 28 zamanl Devr-i Kebr uslyle balar. Devr-i Kebr yerine bazen
Ar Dyek, Frenkin, Fahte, ifte Dyek de kullanlmtr. (zalp, 1986: cI, 29)
(Yay, 2010;58-59) (ztuna, 1990; 252) (Yksel, 2001;14-17)
Ayin bestekrlarnn besteledii Perev ve Semailer de vardr. Ayin icras bir Ney taksimi ile
balar ve bir Ney taksimi ile son bulur. Her yinden nce, byk bestekr Itrnin Rast
makamndan besteledii Nat- Mevln okunur. Asl yinden baka bir de yin dinlemeye
gelenlerin istei zerine yaplan Niyaz yinleri vardr. Bu ksa yinlerden sonra dervilere
hediye vermek detti. (zalp, 1986: cI, 30)
Mevlanann Mesnevi ya da Divan Kebirinden beyitlerinin bestelenmesiyle oluan
Ayinlerde Arapa ya da Trke iirler de metin olarak kullanlabilir.
Bestelenmi yinlerin bir Mevlevihanede okunmas bugn uygulanmasa da eskiden kat bir
kurald. Bir dier kat kural ise yinin bestelenmesinde kullanlan iirin Mevlanaya ait olan
Mesnevi, Divan- kebir ve Rubaiyyatndan alnm Farsa iirlerinden bestelenmi
olmas artdr, bu gelenein bir paras kabul edilirdi. (Yay, 2010;61)

Mevlevilikte mzie verilen nem ayn zamanda tasavvufta yer alan ile kavram
ile ilgilidir. ile, insan, insan- kamil yani olgun eksiksiz insan olma yolunda bir
yolculuktur. Kendini eksiksizlie adayan kii, insanlarn birbirinden farkl kiilikleri
olacan kabul eder. Ancak, btn insanlarda Allahn bir parasnn tecelli
edeceini bildiinden bu ze ulamak iin deiik biemler denemekten kanmaz.
Bu yolda geliiminde mzii bir ara olarak kabul eder.
73
Bu nedenledir ki Mevlevi iin mzik kutsal bir uratr, ibadetin nemli bir
parasdr. Bu yzden ayinlerinde mziin cezbe yaratc zelliinden yararlanr. cra
edilen mzik geni lde szl bir mziktir. Peygamberi ven kasidelerden,
naatlara, Allah ven temcitlere, ilerinde Itrinin de bestelemi olduu tesbihlere
dek pek ok form Yaradann zn arayn rneklerindendir. Bu anlay ve
yaklam, Mevleviliin Trk Musikisi okulu olmasna yol am, sadece takipilerine
deil, tm halka mzik okulu olarak hizmet etmitir.
Mevlevlik, (hsn- hat, edebiyat, tezhib, el sanatlar gibi birok sanat ve zanaatn
yannda) Trk Musikisinin yzyllar boyunca yaatld, gelitirildii, mekedildii
bir yol olmu, Mevlevhneler birer okul grevi grm, buradan birok musikiinas
yetimitir. (Yay, 2010;59)
Yenikap Mevlevhanesinde Neyzenba olan Aziz Dede (1835-1905) her Cuma
gn namazdan sonra derghtaki hcresinde merakllara pir akna ney dersleri
verirdi. (Behar, 2005: 49)
Mevlevi Ayinlerinin Trk Musikisinin en nemli, sanatl ve byk formu kabul
edilmesi Mevleviliin musikiye verdii neme iarettir. Hem Dini Musikide hem de
Trk Musikisi tarihinde ok nemli bir yere sahip olan bu kuruma ayr bir balk
altnda deinmek doru olacaktr.
Beste-i kadm denen anonim eserle XVI. yzyldan itibaren bestelenmeye balayan,
mevlev yini ad verilen, yinhan-mtrb-semzen (ses-saz-raks) ls tarafndan icra
edilen ve Osmanl dnda hibir kltrde bulunmayan mevlev msiksi eserleri Osmanl
msiksinin her adan zn tekil ederler. Trk msik sanatnn iftihar olan din ve dind
aheserleri yaratm bestekrlarn ou (sadece en byklerini anmakla yetinelim: Dervi
Mustafa, Kutbnny, Nutk, smail, Nasr, Knh ve Zek Dedeler, Itr, III. Selim, Yusuf
Paa) bu tarikatn mensubu olduu gibi, mevlev olmasa dahi bu ocan feyz kaynandan
beslenmemi hibir byk Trk bestekr yoktur denilebilir. Mensuplar arasnda padiah,
vezir, eyhlislm ve paalarn bulunuu, mevlevlie bir tr resm hviyet kazandrm,
tasavvuf aleyhdar baz medreselilerin msikyi susturmas, bu itibardan g alan tekkenin
savunmasyla nlenebilmitir. (Tanrkorur, 2005: 27)
6.1. Gnmze Ulaan Mevlevi Ayinleri ve Bestecileri
lk Mevlevi Ayinini besteleyen kii, Mevlanann olu ve Mevlevilii bir kurum
haline getiren Sultan Veledtir. XV-XVI. yzyla ait Beste-i Kadm adyla tannan
ve bestecileri bilinmeyen Pencgh, Hseyni ve Dgh yinler gnmze ulamtr.
74
Bu ayinler dnda bestecisi bilinen 161 kadar ayin vardr. Bu ayinlerden Pencgh
makamndaki Beste-i Kadm ayin yksek sanat esewri olarak kabul edilmekte ve
rnek gsterilmektedir. Itri tarafndan bestelenen Segh Ayin de Trk Msiksinin
rnek eseri olarak kabul edilmektedir. Gnmze ulaan ayinler arasnda form ve
sluba uygunluu tartlabilecek olanlar da vardr, zellikle Hseyin Saadeddin
Arelin ayinleri ve XX. yzylda bestelenenler eletirilere mruz kalmtr.
Gnmze ulaan ayin bestecileri unlardr:
Dervi Mustafa Dede (Kek) (?/1683 1684), Buhurzade Mustafa Efendi (Itr)
(1630 1640?/1711 1712), Ny Osman Dede (Kutb n Ny) (1642
1652?/1729 1730), Eyyb Hseyin Dede (?/1735 1740?), Mushib Ahmed Aa
(Seyyid-Vardakosta) (1726 1730?/1794 1795), Bursal m Sadk Efendi
(?/1780? 1797?), Abdrrahm Dede (Hfz eyd) (1725 1732?/1799 1800),
Kudmzen Hfz Ali Dede (?/1800?), Yahyaefendi Zkirbas (?/1800?), Ali Nutk
Dede (1762 1763/1804 1805), Sultan III. Selm Han (1761/1808), Dervi
Abdilkerm Dede (?/1820?), Nsr Abdlbk Dede (1765 1766/1820 1821),
Knh Abdrrahm Dede (1769 1770/1831 1832), Hammmzde smal Dede
(09.01.1778/29.11.1846), Mustafa Nak Dede (?/1853 1854), Him Bey (1814
1815/1868 1869), Nesb Dede (?/11.11.1869), Delllzde sml Dede (1797
1798/1869 1870), smet Aa (?/1870), rif Hikmet Dede (?/1874 1875),
Menisal Czim Dede (?/1875?), Tanbr Kmil Dede (?/1875?), Selnikli Dervi
Necib Dede (?/1883), Rifat Bey (1820/1888), Neyzen Slih Dede (1823/1888), Hac
Fik Bey (1831?/1890 1891), Ali Ak Efendi (1840?/1878 1892?), M. Zek
Dede (1824 1825/25.11.1897), Bursal Osman Dede (XIX. YY Sonlar?/), Ahmed
Hsmeddin Dede (1839 1840/1900 1901), Mehmed Celleddin Dede
(01.02.1849/01.06.1809), Bolhenk Nri Bey (1834/1910 1911), Hseyin
Fahreddin Dede (03.10.1854/16.09.1911), Musullu Hfz Osman Efendi (1840/1918
1920?), Rauf Yekt Bey (27.03.1871/08.01.1935), Kzm Uz
(21.02.1872/09.01.1938), Ahmed Avni Konuk (1871/19.03.1938), Zekizde Hfz
Ahmed Irsoy (1869/14.08.1943), Rkm Elkutlu (1872/04.12.1948), zzeddin
Hmy Eliolu (1875/03.10.1950), Halepli eyh Ali Dede (1880?/1950?), Hseyin
Saadeddin Arel (18.12.1880/06.05.1955), Refik Fersan (1893/13.06.1965), Halil Can
(07.12.1905/24.05.1973), Saadeddin Heper (10. 05.1899/11.05.1980), Hfz Keml
75
Batanay (? . 02. 1893/22.06.1981), Cinuen Tanrkorur (? . 02. 1938/28.06.2000),
Hfz Ahmet alr (18.12.1966/ - )
Gnmze ulaan Mevlevi ayinlerinin listesi aada yer almaktadr. (ztuna, 1990)
RAST NTI ERF , Buhrzde Mustafa Itr Efendi
XVII. YY . Hseyn yin-i erf, Beste-i Kadm
XVII. YY . Dgh yin-i erf, Beste-i Kadm
XVII. YY . Pengh yin-i erf, Beste-i Kadm
XVII. YY . Bayt yin-i erf, Dervi Mustafa Dede (Kek)
XVII. YY Segh yin-i erf, Buhrzde Mustafa Itr Efendi
XVII. YY rgh Mevlev yini, Kutbn Ny Osman Dede
XVII. YY Hicaz yin-i erf, Kutbn Ny Osman Dede
XVII. YY Rast yin-i erf, Kutbn Ny Osman Dede
XVII. YY Uak yin-i erf, Kutbn Ny Osman Dede
XVII. YY Nhft yin-i erf, Eyyb Hseyin Dede
XVII. YY Nihavend yin-i erf, Mushib Ahmed Aa
XVII. YY Hicaz yin-i erf, Mushib Ahmed Aa
XVII. YY Sab yin-i erf, Mushib Ahmed Aa
XVII. YY Bestenigr yin-i erf, Bursal m Sdk Efendi
XVII. YY Irak yin-i erf, Abdrrahm Dede (Hfz eyd)
XVII. YY Hiczeyn yin-i erf , Abdrrahm Dede (Hfz eyd)
XVII. YY Isfahan yin-i erf, Abdrrahm Dede (Hfz eyd)
XIX. YY evk- Tarb yin-i erf, Ali Nutk Dede
XIX. YY Sz-i Dilr yin-i erf, Sultan III. Selm Han
XIX. YY Yegh yin-i erf, Dervi Abdlkerm Dede
XIX. YY Acembselik yin-i erf, Nsr Abdlbk Dede
XIX. YY Isfahan yin-i erf, Nsr Abdlbk Dede
76
XIX. YY Hicaz yin-i erf, Knh Abdrrhm Dede
XIX. YY Nhft yin-i erf, Knh Abdrrhm Dede
XIX. YY Sab yin-i erf, Hammmzde sml Dede Efendi
XIX. YY Nev yin-i erf, Hammmzde sml Dede Efendi
XIX. YY Bestenigr yin-i erf, Hammmzde sml Dede Efendi
XIX. YY Sab Bselik yin-i erf, Hammmzde sml Dede Efendi
XIX. YY Hzzm yin-i erf, Hammmzde sml Dede Efendi
XIX. YY Isfahan yin-i er, Hammmzde sml Dede Efendi
XIX. YY Ferahfez yin-i erf, Hammmzde sml Dede Efendi
XIX. YY edaraban yin-i erf, Mustafa Nak Dede
XIX. YY Szink yin-i erf, Him Bey
XIX. YY ehnz yin-i erf, Him Bey
XIX. YY Szidil yin-i erf, Nesb Dede
XIX. YY Szink yin-i erf, Delllzde sml Efendi
XIX. YY Isfahan yin-i erf, smet Aa
XIX. YY Mstear yin-i erf smet Aa
XIX. YY Rahatfez yin-i erf, smet Aa
XIX. YY Mhur yin-i erf, rif Hikmet Dede
XIX. YY Hicazkr yin-i erf, Manisal Czim Dede
XIX. YY Yegh yin-i erf, Tanbr Kmil Dede
XIX. YY Szinak yin-i erf, Selnikli Dervi Necib Dede
XIX. YY Neveser yin-i erf, Rifat Bey
XIX. YY Ferahnk yin-i erf, Rifat Bey
XIX. YY edaraban yin-i erf, Neyzen Slih Dede
XIX. YY Yegh yin erif, Hac Fik Bey
XIX. YY Szink yin-i erf, Hac Fik Bey
77
XIX. YY Hseyniaran yin-i erf, Ali Ak Efendi
XIX. YY Sz-i Dil yin-i erf, M. Zek Dede
XIX. YY Mye yin-i erf, M. Zek Dede
XIX. YY Isfahan yin-i erf, M. Zek Dede
XIX. YY Szinak yin-i erf, M. Zek Dede
XIX. YY Sabzemzeme yin-i erf, M. Zek Dede
XIX. YY Nhft yin-i erf, Bursal Osman Dede
XX. YY Rhatlervh yin-i erf, Ahmed Hsmeddin Dede
XX. YY Dgh yin-i erf, Mehmed Celleddin Dede
XX. YY Bselik yin-i erf, Bolhenk Nri Bey
XX. YY Karcar yin-i erf, Bolhenk Nri Bey
XX. YY Acemaran yin-i erf, Hseyin Fahreddin Dede
XX. YY Hseyn yin-i erf, Musullu Hfz Osman Efendi
XX. YY Yegh yin-i erf, Rauf Yekt Bey
XX. YY Sultniyegh yin-i erf, Kzm Uz
XX. YY Bselikaran yin-i erf, Ahmed Avni Konuk
XX. YY Dilkede yin-i erf, Ahmed Avni Konuk
XX. YY Ry-i Irak yin-i erf, Ahmed Avni Konuk
XX. YY Baytbselik yin-i erf, Zekzde Hfz Ahmed Irsoy
XX. YY Mstear yin-i erf, Zekzde Hfz Ahmed Irsoy
XX. YY Karcar yin-i erf, Rkm Elkutlu
XX. YY Krdlihicazkr yin-i erf, Halepli eyh Ali Dede
XX. YY Acemaran yin-i erf I, Hseyin Saadettin Arel
XX. YY Acemaran yin-i erf II, Hseyin Saadettin Arel
XX. YY Acemkrd yin-i erf I, Hseyin Saadettin Arel
XX. YY Acemkrd yin-i erf II, Hseyin Saadettin Arel
78
XX. YY Akefz yin-i erf, Hseyin Saadettin Arel
XX. YY Bestesfahan yin-i erf, Hseyin Saadettin Arel
XX. YY Bestenigr yin-i erf I, Hseyin Saadettin Arel
XX. YY Bestenigr yin-i erf II, Hseyin Saadettin Arel
XX. YY Bayt yin-i erf, Hseyin Saadettin Arel
XX. YY Bselik yin-i erf, Hseyin Saadettin Arel
XX. YY Dilkehvern yin-i erf, Hseyin Saadettin Arel
XX. YY Evi yin-i erf, Hseyin Saadettin Arel
XX. YY Evcr yin-i erf, Hseyin Saadettin Arel
XX. YY Ferahfez yin-i erf, Hseyin Saadettin Arel
XX. YY Ferahnk yin-i erf, Hseyin Saadettin Arel
XX. YY Ferahnm yin-i erf I, Hseyin Saadettin Arel
XX. YY Ferahnm yin-i erf II, Hseyin Saadettin Arel
XX. YY Heftgh yin-i erf, Hseyin Saadettin Arel
XX. YY Hicaz yin-i erf, Hseyin Saadettin Arel
XX. YY Hicazkr yin-i erf, Hseyin Saadettin Arel
XX. YY Hseyn yin-i erf, Hseyin Saadettin Arel
XX. YY Hzzam yin-i erf, Hseyin Saadettin Arel
XX. YY Isfahan yin-i erf, Hseyin Saadettin Arel
XX. YY Karcar yin-i erf, Hseyin Saadettin Arel
XX. YY Krdlihicazkr yin-i erf, Hseyin Saadettin Arel
XX. YY Llegl yin-i erf, Hseyin Saadettin Arel
XX. YY Mhur yin-i erf, Hseyin Saadettin Arel
XX. YY Mstear yin-i erf, Hseyin Saadettin Arel
XX. YY Nev yin-i erf, Hseyin Saadettin Arel
XX. YY Neveser yin-i erf, Hseyin Saadettin Arel
79
XX. YY Nihvend yin-i erf, Hseyin Saadettin Arel
XX. YY Nikriz yin-i erf, Hseyin Saadettin Arel
XX. YY Nibur yin-i erf, Hseyin Saadettin Arel
XX. YY Niburek yin-i erf, Hseyin Saadettin Arel
XX. YY Nhft yin-i erf, Hseyin Saadettin Arel
XX. YY Rahatfez yin-i erf, Hseyin Saadettin Arel
XX. YY Rahatlervah yin-i erf, Hseyin Saadettin Arel
XX. YY Rast yin-i erf, Hseyin Saadettin Arel
XX. YY Sab yin-i erf, Hseyin Saadettin Arel
XX. YY Segh yin-i erf, Hseyin Saadettin Arel
XX. YY Sultnyegh yin-i erf, Hseyin Saadettin Arel
XX. YY Szidil yin-i erf, Hseyin Saadettin Arel
XX. YY Szink yin-i erf, Hseyin Saadettin Arel
XX. YY ederaban yin-i erf, Hseyin Saadettin Arel
XX. YY ehnz yin-i erf, Hseyin Saadettin Arel
XX. YY erefnm yin-i erf, Hseyin Saadettin Arel
XX. YY evkefz yin-i erf , Hseyin Saadettin Arel
XX. YY Thir yin-i erf, Hseyin Saadettin Arel
XX. YY Uak yin-i erf, Hseyin Saadettin Arel
XX. YY Uzzl yin-i erf, Hseyin Saadettin Arel
XX. YY Yegh yin-i erf, Hseyin Saadettin Arel
XX. YY Rast yin-i erf, Refik Fersan
XX. YY Selmek yin-i erf, Refik Fersan
XX. YY evkefz yin-i erf, Halil Can
XX. YY Hisarbselik yin-i erf, Saadeddin Heper
XX. YY Nikriz yin-i erf, Hfz Keml Batanay
80
XX. YY Baytaraban yin-i erf, Cinuen Tanrkorur
XX. YY Evcr yin-i erif, Cinuen Tanrkorur
XX. YY Zvilaran yin-i erf, Cinuen Tanrkorur
XX. YY Nibrek yin-i erf, Cinuen Tanrkorur
XX. YY Ferahnkarn yin-i erf, Doan Ergin
XX. YY ? Bedri Noyan
XX. YY Nihvend yin-i erf, Keml Tezergil
XX. YY Neveser yin-i erf, A. Necdet Tanlak
XX. YY Thir yin-i erf, A. Necdet Tanlak
XX. YY Evi yin-i erf, A. Necdet Tanlak
XX. YY Acem yin-i erf, Aleddin Yavaa
XX. YY Mhur yin-i erf, rfan Dorusz
XX. YY Muhayyersnble yin-i erf, rfan Dorusz
XX. YY Segh yin-i erf, rfan Dorusz
XX. YY Nibur yin-i erf, Cneyd Kosal
XX. YY Nev yin-i erf, Ali Rza Avni Tnaz
XX. YY Szkr yin-i erf, Sdun Akst
XX. YY Hisar yin-i erf, Frat Kzltu
XX. YY Muhayyersnble yin-i erf, Bekir Sdk Sezgin
XX. YY Evi yin-i erf, Erol Sayan
XX. YY Ferahfez yin-i erf, M. Okyay Yiitba
XX. YY evkutarab yin-i erf, M. Okyay Yiitba
XX. YY Bayt yin-i erf, M. Okyay Yiitba
XX. YY Hzzam yin-i erf, M. Okyay Yiitba
XX. YY ehnz yin-i erf, Mutlu Torun
XX. YY Acemkrd yin-i erf, Zeki Atkoar
81
XX. YY Acemkrd yin-i erf, Zeki Atkoar
XX. YY Mhur yin-i erf, Zeki Atkoar
XX. YY Uak yin-i erf, Ftih Salgar
XX. YY Vecdidil yin-i erf, Grsel Koak
XX. YY ehnz yin-i erf, Hasan Esen
XX. YY ? smet Doru
XX. YY Hicazkr yin-i erf, Hfz Ahmet alr
? Muhayyer yin-i erf
? Canfez yin-i erf
? Baba Thir yin-i erf
? Evi yin-i erf
? Bselik yin-i erf
? Nevrz yin-i erf
Segh-Mye Niyz lh, Sultan Veled
6.2. Mevlevihanelerin XIX. Yzyldaki nemi
Trk Musikisinin nemli okullarndan ve yetitirme ocaklarndan biri olan
Mevlevilikten birok bestekr yetimi, birok musiki sever de Mevelvihanelerde
yetimitir. Trk Mzii bestekrlar iinde Itri, III. Selim, smail Dede, Zeki Dede,
Abdlbki Nasr Dede, Rauf Yekta Bey, Ahmed Avni Konuk gibi Trk Musikisine
hizmet etmi birok nemli isimi Mevlevihanelerde yetimi kiilere rnektir.
Mevlevi mzisyenler, ney, tanbur, kudm gibi sazlarn icralarnn yannda icat
etikleri nota sistemleri, yazdklar naat, ayin defterleri ve besteledikleri eserler ile
Trk Musikisi tarihi iinde nemli bir rol oynamlardr.
XIX. yzylda musikinin eitim merkezlerinden Mehterhne ve Enderunu kaybeden
Trk Musikisi, mzik esnaf loncalar ve zel mekhnelerde devam etse de bir
nceki blmde deindiimiz gibi byk formda eserlerden ve klasik sluptan
ayrlarak araya girmitir. Mevlevihneler ise mzik iin klasik anlayn son kalesi
olmulardr.
82
Mevlevihanelerin bu bahsedilen zelliklerinin yan sra XIX. yzylda balayan, XX.
yzyl da etkileyen iki nemli husus vardr. Bunlardan birincisi, Mevlevilie tabi
olan Rauf Yekta Beyi yetitirmi olmalardr.
XIX. yzyln sonu, XX. Yzyln banda yaam olan Rauf Yekta Bey, Trk
Mziini bilimsel olarak aratran, dnyaya tantan, batl anlamda ilk yetien Trk
Musikisi mzikologudur. Rauf Yekta Bey mzie gen yata Zekai Dede Efendi ile
Bolahenk Nuri Beyden mek ederek balam, Celalettin Dededen tambur dersleri
almtr. Cemal Efendi ile Aziz Dededen ney almay renen Rauf Yekta, Yenikap
Mevlevihanesinde zaman zaman neyzenbalk yapmtr. Celleddin Dede ve
Ataullah Dededen edindii yazmalar ve onlarn tevikiyle, Trk Musikisinin nazari
ynne eilmi, Trk Musikisini sistemletirme almalarn balatmtr. Onun 25
sesli sistemi, Arel Ezgi Uzdileke ilham kayna olmutur. (ztuna, 1990;421)
Rauf Yekt Bey, klasik usullere sk skya bal bir sanat eitiminin yan sra ilm seviyesi
tartma gtrmez ada bir eitimden geti. lk ney derslerini Kulekaps Mevlevhnesi
dervileri Sabri Dede (?-?) ve Hac Ali Dededen (?-?) ald. Daha sonra Yenikap
Mevlevhnesi neyzenbas Ceml Dede (1860-1899) ile Aziz Dededen (1835-1905) bu
saz renmeye devam etti. Yenikap Mevlevhnesi eyhi Celleddin Dededen (1849-1907)
tambur rendi. 7 yldan fazla rencisi olduu Zeki Dede, Ahmed Irsoy ve Bolhenk Nri
Beyden (1834-1910) mek ederek hfzasndaki byk apl klasik repertuvar oluturdu.
Rauf Yekt Bey, Trk musikisinin hi kimse tarafndan bilinmeyen beste ekillerine ve
rneklerine kadar byk apl bir birikimi hfzasnda tayan, mek geleneinin
yetitirdii son ahsiyetlerden biridir. Onu farkl klan en nemli zellik ise her biri devrinin
en byk ustalar arasnda yer alan hocalarn rahle-i tedrsinden gemek suretiyle
zmseyerek kazand geleneksel musiki deerlerinin yan sra, Batdaki mzikolojik
kaynaklar incelemi mcehhez bir mzikolog kimliiyle ait bulunduu sisteme herkesten
farkl bir ilm gzlkle bakabilmesi olmutur. Musikinin ses fiziiyle ilgili bahislerini,
matematik ilminin nde gelen simalarndan Salih Zeki Beyden (1864-1921) rendi. Galata
(Kulekaps) Mevlevhnesi eyhi Atullah Dede (1842-1910) ve Celleddin Dede ile musiki
nazariyat konusundaki almalarnn sonucunda kendi yapt bir sonometreyle Trk
musikisi ses sistemini zerinde tayan tambur saznn perde ve aralklarn lmeye
muvaffak oldu. (Gntekin, 2002)
Mevlevihanelerin bir dier nemli zellii, gnmze ulaan mek zincirinin
balangcnda bulunmasdr. Kaynaklarda gnmze ulaan mek zinciri
Hammmzde sml Dede Efendiye dayandrlmaktadr. Bu husus gz nne
alndnda Dede Efendi, sadece mzisyenliinin yan sra yetitirdii rencileri ile
de Trk Musikisi iin nemli bir isimdir.
83
rnein, Dede Efendinin en mehur rencisi olan Mutafzade Ahmet Efendinin (l.1883)
bugne ancak birka bestesi gelebildi. Ne var ki, Mutafzade, Trk muskisi tarihine,
bnleminin deyimiyle Dedenin btn eserlerinin varisi, binlerce mahfuzat bulunan ve
pek ok talebe yetitiren bir stad- pr kemal olarak geti. On dokuzuncu yzyln ikinci
yarsnda yaayan ve 1846da len Dede Efendiye yetiememi birok nl Trk mzisyeni
Dedenin eserlerini talebesi Mutafzadeden gemilerdi. Dede Efendinin bir dier tannm
talebesi de Yalkzade Ahmet Efendidir (lm 1880 dolaylar). Birok kaynakta Dede
Efendinin gramofonu olarak anlr. Dede Efendinin eserleri ilk kez Yalkzadenin
okuyuuyla notaya alnmtr. Dedenin bugn bilinen eserlerinin ounun gnmze aktaran
bu iki Ahmet Efendilerdir.
...Bir dier rencisi olan Eypl Mehmet Bey (1804-1850) on dokuzuncu yzyln en
nemli iki bestecisi olan Hac Arif Bey ve Zekai Dedenin hocasdr. (Behar, 2000)
Dedenin rencilerine aktard eserler, mek zinciri ile XX. yzyla ulam, Suphi
Ezgi gibi mzik adamlar tarafndan notaya alnarak Trk Musikisi literatrne
kazandrlmtr.
Ayrca, rencilerinden Zekai Dede Efendinin Mevlevi olmas, deien toplum
zevkleri ve mzikten etkilenmeden klasik slubu muhafaza etmesine, rencilerine
aktararak yine mek zincirine XX. yzyla ulamasn salamtr. Bu mek zinciri
aktarm yoluyla Aleddin Yavaaya ulamakta, Aleddin Yavaann T Trk
Musikisi Devlet Konservatuvarnda yetitirdii rencilerle yaamaktadr.
Bizlerde yllarn tecrbesi var. stelik ansl bir nesiliz ve eski byk bestekrlarn bize
devrettikleri kpr ayana sahibiz. Zeki Arif, Selahattin Kaynak, Nuri Halil Poyraz, Mesut
Cemil gibi hocalardan istifade ettik. Benim hocam Sadettin Kaynakt. Onun hocas, Muallim
Kzm Bey. Muallim Kzm Bey, Zeki Dedenin rencisi. Yine ders aldm Suphi Ezgi de
Zeki Dededen ders alm. Zeki Dede smail Dede Efendiye, o da Uncu Mehmet
Efendiye bal. Uncu Mehmet Efendinin hocas ise nc Selimin tambur hocas
Tambur shak. Bu bir mek silsilesidir. (Yavaa, 2005)
84








85

7. XIX. YZYILDA GELEN TEKNOLOJNN ETKS
Ses tayan aralar gnmzdeki son teknoloji olan CDden geriye doru gidersek
kaset teknolojisi ncesindeki 33lk ve 45lik plaklar, taplaklar ve sonunda
fonografa ularz. Bu cihaz, ses dalgalarnn hava basncndaki deiimlerini bir
silindirin evresini saran kalay levha zerine mekanik olarak kaydediyordu. Sz
konusu kayt, deiik derinlikteki yivler zerinde oluuyordu. Kalay levha, yerini
ksa bir sre sonra sert balmumundan yaplm silindire brakmtr.(Ek, 2009;19)
Birok kaynakta ilk ses kayt aleti olarak anlatlan fonograftan daha nce az bilinen
bir ses kayt cihaz mevcuttur. Aslnda mziin kaydedilmesine imkan salayan ilk
gelime fonograftan da nce, 1855te, Phonaoutograph adl cihazn Leon Scott
tarafndan icaddr. Phonautograph, is ile kaplanm bir kada ses izgilerini
kaydediyor, fakat bunlar geri sese dntremiyordu. Buna ramen kullanm alan
buldu; ses analizi iin kullanld. (Akba, 2000;58)
Thomas Alva Edisonun 1877de gelitirdii ve fonograf adn verdii yeni cihaz
sayesinde kaydedilen ses dalgas, tekrar dinlenebilmeyi mmkn kld. 1890larda
Amerika, ngiltere, Almanya ve Fransada yaygnlaan fonografn Osmanl
topraklarna gelii ok da gecikmedi. Piyasada Amerikan Viktor firmasnn
Viktorolas ile Columbia firmasnn Graphophonu satlmaya baland.
Thomas Alva Edisonun (1847 - 1931) 1877de fonograf Osmanl bakenti stanbulda; 1895
ylndan itibaren grlmeye balad. Kayt ve kullanm kolaylklar nedeniyle byk ilgi ve
rabet buldu. Dnemin nde gelen sanatlarndan biri olan gazelin sekin icraclar olan
Hafzlar ayn zamanda dini kimlikleri olan sanatlard. Hafz, Sami, Hafz Osman gibi
sanatlar seslerini fonograf kaytlarna vererek nlerini pekitirdiler. Fonograf silindirlerine
ayrca Osmanl ordusunun eitli bandolar, komik monologlar syleyen Karagz
sanatlar kaytlar yapmt. Daha sonradan 78 (rpm) devirli plaklarn en byk ismi olan
Tamburi Cemil Beyin de, silindirlere taksimler, saz eserleri kaydettii bilinir. (nl)
Fonografn teknik adan yetersizliine ramen (fonografn kaytlar kopya
edilemiyor, yaplan kayt tek nsha olabiliyor, yani fonografta alnacak her kovann
tek tek dolduruluyordu) halk bu icada ilgi gstermi, mzisyenler de bu yeni kazan
86
yoluna uyum salamlardr. Tanburi Cemil, Hafz Sami, Hafz Osman, Karaka,
Bahriyeli ahap, Hafz Air, Zurnazen Arap Mehmet ve pek ok sanatnn kovan
doldurduu bilinmektedir.
Bu dnemde stanbulda pek ok fonograf dkkan ald. Bu dkknlar ikiye
blnyor, arka tarafta kovan dolduruluyor, n taraf ise ticarethane olarak
kullanlyordu. (Akba, 2000;59)
Fonograftan sonra ortaya kan kayt sistemi olan Gramofonun ortaya k da yine
XIX. yzyldadr.
Ses kaydnda plak kullanma dncesini 1877de Charles Cros ortaya attktan on yl
sonra, 1887de Alman asll, ABDli teknisyen Emile Berliner (1851 1929) inko
bir plak zerine kimyasal yolla kayt yaparak, bu buluunun patentini almtr. Bu
cihazda ses yivleri, silindir yerine, dz bir diske almaktayd. (Ek, 2009;19)
Gramofonun da kendine gre teknik bir eksiklii vardr. Gramofon kaytlarnn sresi
dakika ile snrldr. Ancak, tek bir kalptan birok kopya hazrlanabilmesi, mzik
yapmclar tarafndan, gramofonu fonograftan daha avantajl retim arac olarak
grlmesine yol amtr. Geri 1877 ylndan, fonograf silindirlerinin son retildii
1912 ylna kadar, fonograf gelitirilmitir. Ancak Cemal nl, fonograflarn
beklenen ticari baary yakalayamadn syleyerek, gramofona kar daha maliyetli
bir retim ve dk krllk oranna sahip olduunu anlatr:
Fonograf ve silindirler hibir zaman gramofon ve gramofon plaklar kadar yaygnlaamad,
ticari baar kazanamad. Bir ana kalptan fonograf silindiri oaltlma ilemi, 1892 ylnda
gerekleebildi ve ancak 150 kadar kopya yapmak mmkn olabiliyordu. te yanda teknik
yetersizliine karn, pratik oluu sayesinde zel bir kullanm alan buldu. Tercih edildii,
stn tutulduu durumlar; derleme gezileri, ariv almalar, kiisel kaytlar gibi zel
durumlard. Fonograftan yaklak on yl sonra bulunup gelitirilen gramofon ve gramofon
plaklar, ses kalitesi, yaygn retim ve sat olanaklaryla fonografn ikinci planda kalmasna
neden oldu. (nl, 2004: 27)
Plak imalatndaki gelimeler balca evreye ayrlmtr. lk evre 1876 - 1900
yllar arasndaki Gramofonun icat ve deneme evresidir. 1900 - 1925 yllar arasnda
yaanan, mikrofon vastasyla ciddi kayt imkanlarnn saland ikinci evredir.
nc evre ise 1925 1948 yllar arasndaki long play denilen uzun sre alan
plaklarn hizmete girdii evredir.
87
1900 yl stanbulda ilk gramofon plak kaytlarnn gerekletirildii yllar oldu. Hem E.
Berlinerin The Gramophone Co. Firmas, hem de Alman firmalar gnderdii teknisyenler
aracl ile kaytlar yapyorlard. Trkede ilgin bir benzetme ile ta plak olarak da bilinen
bu 78 rpm plaklara ilk syleyen ve alanlar doal olarak fonograf kaytlar yapanlar oldu.
(nl, 2000)
Fonograf ve gramofonun Trk Musikisinde yaratt etkilerin belki de en nemlisi,
bu kayt cihazlar sayesinde Tanburi Camil Bey ekolnn ortaya kdr.
Bu konuya deinmeden nce unu belirtmekte fayda vardr; gerek fonograf
kovanlar, gerekse gramofon plaklarna kaydedilmi, birok sanatnn icralar
koleksiyonerler vastasyla gnmze ulamtr. Bu sayede baz eseler notaya
alnabilmi, baz nl icraclarn sluplar sonrasnda yaayanlar tarafndan
dinlenerek renilebilmitir.
Yukarda deinilen bu kayt cihazlarnn snrl sre kayt tayor olabilmelerinin de
dourduu baz sonular vardr. Bu snrl sre yznden, byk eserlerin kayd
yaplamamtr. Bu durumun o dnemin oluan dinleyici kitlesini etkiledii, daha
ksa ve ark formunda eserlere ynelttii muhakkaktr. Daha nceki blmde
anlatlan ark besteciliinin artmasnn bir sebebi de ite bu teknolojik durumdan
kaynaklanmaktadr.
Trk Musikisinde dakikaya sacak formda eser arklar haricinde pek yoktur.
Bu yzden drt hane ve teslim formundaki saz eserleri, ounlukla bir hane, teslim,
drdnc hane, teslim olarak kaydedilmitir. Bu saydklarmzn yannda longo, sirto
gibi elence mzii haricinde seenek yaratmak isteyen yapmc ve icraclar zm
olarak gazel formunu kullanmlardr. Gazel geleneinin uzun sre yaamasnda, eski
icralar bugn de dinleyebilmemizde gramofonlarn dakikalk kayt kusuru
yatmaktadr.
1903 ylndan balamak zere, hafzlar ya da piyasa arkclar ve baz Ermeni, Musevi gibi
gayrimslim ses sanatlar stdyolarda gazelhanlk edip, ta plaklara yzlerce gazel kayd
gerekletirdi. Ama trn asl starlar; hafzlk geleneinden gelen gazelhanlard. Gazel o
kadar yaygnlat ki, taplak repertuarnn drtte biri bu plaklarla olutu. Plak yapan hemen
herkes gazel okumay deniyor, hi olmazsa okuduu arknn bir yerine gelenekte olduu
gibi kck bir gazel konduruveriyordu. (nl, 1997;6)
Yapmclarn ve icraclarn bu kayt sresine bulduklar bir dier are taksim
plaklardr. Enstrman icraclar, gazel gibi, doalama bir form olan taksim
88
kaytlar yapmlardr. Bu kaytlardan en nemlisi Cemil Beyin taksimleridir. Onun
ald alglara hkimiyeti ve musiki bilgisinin birletii bu kaytlar sonras
musikide icra edilecek eserin makamnn seslerine hazrlk iin kullanlan taksim, bir
form haline gelmitir.
Tanburi Cemil Beyin kaytlarndan bahsederken onun kaytlar aracl ile XX.
yzyl nasl etkilediine deinmekte fayda vardr.
7.1. Cemil Bey Ekol
1873-1916 yllar arasnda yaayan, toplam yirmisi alg mzii, onalts ark olarak,
toplam otuzalt bestesi olan, doldurduu yzelliyi akn plann seksen kadarn
taksim formuna ayran Cemil Bey, tanbur, telli klasik kemene, lavta, rebap ve
viyolonseli kendine has slubu ile ayn ustalkla icra etmesine ramen, o gne kadar
tanburda kullanlan klasik tavrn dnda yeni bir tavr gelitirdiinden olsa gerek
ounlukla Tanburi Cemil Bey olarak anlr.
Bilindii gibi, Tanburi Cemil, ok kere, eski tanbur tavrn kknden ykarak bu sazda
devrim yaratm bir sanat olarak deerlendirilir. Bu gr, eski tavrn pek de iyi bir ey
olmad yargsn ima eder. te yandan, Tanburi Cemilin grd tepkilere baklrsa, eski
tavr daha incelikli bir tanbur slubuna dayanyordu; kimilerine gre de, yeni tavr, eski
tavrn gzelliklerini silip sprmtr. Her iki yarg da, iki tavr arasnda ok derin farklar
olduu noktasnda birleir. (Hocaolu, 1998;54)
Geleneksel tanbur tavr olarak adlandrlan tavr hakknda bugn pek az ey
bilinmektedir. Kaynaklarda mekle aktarlan bu tavrn en eski stad Tanburi zak
olarak anlmaktadr. Bun un sebebi bu tavrn bilinen mek zincirinin banda Tanburi
zakn yer almas olmaldr. nk kaynaklar, daha nceki tanburilerin nasl
aldklar konusunda bir bilgi iermez.
Bu sazn yazl kaynaklarda izlenebilen tarihi iinde zaktan Kuyumcu Oskiyana geen
tanbur tavrnn daha sonraki temsilcisi Kozyata Rfai Tekkesi eyhi Ab-dlhalim
Efendidir.
...Abdlhalim Efendi eski slubu Suphi Ezgiye, Suphi Ezgi de Mesut Cemile retmi,
byle eski tanbur tavrna ilikin bilgiler hi olmazsa bir blmyle gnmze kadar
ulamtr. Suphi Ezginin bu tavr rettii muskicilerden biri de Gaziantepli Doktor Cemil
zbaldr (1908-1980). (zaltner, 1997;22-23)
Ruen Kam, Tanburi sakn tavrn yle nakleder:
89
sakn tanbur al tavr, nameleri mmkn olduu kadar az mzrap vuruu ile icra
etmek, yaps derin ve geni bir tekne ile uzun bir saptan ibaret olan bu sazn elik ve pirin
tellerinden kan akis ve taninini mzrap vurular arasnda kaybetmemek esasna dayanrm.
(zalp, 2000 II; 366)
Kemene almaya ne zaman balad bilinmeyen, ama tanburdan sonra bu algya
merak sald kabul edilen Cemil Bey, yaamnn son dneminde zamannn byk
bir blmn kemene icrasna ayrmtr. XIX. yzyln ilk yarsnda keke,
tavancalar gibi oyun mziklerinde kullanlan, kaba saz takmlarnda yer alan telli
klasik kemene nce Vasil, sonra Cemil Beyin icralar ile Trk Msiksinde nemli
ve saygdeer bir saz haline gelmitir. Cemil Beyin sahip olduu teknik beceriyle
eserlerin asln bozmadan, bazen nota d ilaveler veya sadeletirmeler yaparak
eserler zerinde deiikler yapmtr. Cemil Beyin icrasnda tekrar edilen pasajlarda
yaplan sslemelerin her defasnda farkllk gstermesi dikkat ekicidir; vurgulu
allar ve parmak arpmalar ile icralara dinamizm kazandrm, kalplam
kurallardan kaynaklanan yeknesakl giderme ihtiyacndan hareketle eserlerin tekrar
gerektiren blmlerini her seferinde farkl icra etmitir. (Eruzun zel, 2010;283-298)
Cemil Bey Ekol yetitirdii renciler yerine, doldurduu kovan ve plaklar
sayesinde olumutur. Yaad dneme yetiememi mzisyenler, onla almaya
frsat bulamayan kiiler, bu kaytlar dinleyerek ve taklit ederek gerek tanburda,
gerek 3 telli klasik kemenede, hatta neyde Cemil Bey Ekolnn yaamasn
salamlardr. Onu tanmadan, ama plaklarn dinleyerek yetien, Tanburi Necdet
Yaar ve Kemenevi hsan zgen Cemil Bey Ekolnn bugn yaayan kiileridir.
Niyazi Saynn Benim hocam Tanburi Cemil Bey demesi ve kendi ekoln
yaratan bu kymetli mzisyenin ekoln Cemil Bey ekol olarak nitelendirmesi,
XIX. yzyldaki teknolojik gelimenin, XX. yzyl nasl etkilediini gsteren en
byk rneklerden biridir.
90








91

8. SONULAR
XVIII. yzyln sonlar ve XIX. yzyl milliyetilik akmnn balad ve yayld,
sanayi devriminin yaand zamanlardr. Osmanl Devleti iin ise Fransz
ihtilalinden kaynaklanan milliyetilik hareketlerinin etkisinde kald ve aznlklarn
bamszlk iin ayaklanarak ayrlma eilimleriyle uramak zorunda kald bir
dnemdir. XVII. yzylda balam olan duraklama dneminin yenilgileri ve aleyhte
imzalanan anlamalar devletin yzn Batya evirmesine yol am, ancak yaplan
dzenlemelerden istenilen sonular alnamamtr.
Batya ynelim zellikle XVIII. yzyln sonuyla beraber younlar. Bu
younlama kltr hayatn da etkilemitir. Bu etkiyi hisseden alanlardan biri de
kltr alan olmutur.
almamzda XIX. yzylda yaanan olaylarn Trk Musikisinde nasl bir etki
yaratt aratrlm, kaynaklarn taranmas sonucu elde edilen bilgiler
deerlendirilerek, Trk Musikisinde ne gibi sonulara yol at irdelenmitir.
Trk Musikisini en ok etkileyen husus yenileme ve Batllama hareketleridir.
III. Selim ile devlet ynetiminde balayan bu yaklamla Trk Musikisinin kkl
eitim kurumlarndan biri olan Mehterhane kapatlarak Muzkay- Humayun
almtr.
ncelikle III. Selimin Trk Musikisinde yaratt etkiler ve sonular madde madde
sralayalm:
Yeni bir ordu kurulmas ve bunun iin bir bando takm oluturma fikrini ilk
uygulayan kiidir. Daha sonra kurduu yeni orduyu (Nizam- Cedid) lav
ettiyse de II. Mahmutun kurmu olduu Muzkay- Humayunun fikir babas
olduu bir gerektir.
Dneminin mzik adamlarn korumu ve kollam, klasik formda eserler
verilmesini desteklemi, yeni usul ve makamlarn terkibini salamtr.
92
Mzik adamlarn grevlendirerek Trk Musikisinin teorik ksmnda
almalar verilmesine destek olmu, bu sayede XIX. yzylda en ok
kulanlan nota biimi olan Hamparsum notasnn gelitirilmesine yol amtr.
III. Selim ekolne mensup Dede Efendinin mek zinciri ile bir ok eser
ustadan raa aktarlm ve XX. yzyla kadar tanmtr. XX. yzylda
notaya alnan birok eserin kkeninde bu mek zinciri gelmektedir.
(almann ilgili blmnde bu mek zinciri yer almaktadr.)
III. Selimin ilk olarak denemesini yapt ama baarszlkla sonulanan Bat
Bandosu fikrini gerekletirmek iin II. Mahmut Muzkay- Humayunu kurmutur.
Bu kurumun almas birok deiime sebep olmutur. Bu deiimleri madde madde
yle sralayabiliriz:
Sarayda Trk Musikisine ilgi azalm, Bat Mziine ilgi artmtr.
Mevlevihaneler Trk Musikisinin klasik ynnn yaatld tek kurum
durumuna gemitir.
Bestekrlar saraya ynelik retimler yapmak yerine halka ynelik retimler
yapmaya balam, Hac Arif Beyin ortaya kyla ark bestekrl
popler olmu, byk formda eserlerin retimi iyice azalmtr. Onun izinden
yryen bestekrlarn retimleri XX. yzylda da devam etmitir.
Mevlevihanelerin Trk Musikisinin klasik ynnn yaatld tek kurum durumuna
gemesinin sonular da u ekilde deerlendirilebilinir:
Kurulduu dnemden beri Trk Musikisinin hamisi ve okulu vasfnda olan
Mevlevihanelerde klasik anlay yaatlmaya devam etmitir.
Yksek eitimli dnemin eyhleri sayesinde, bu okuldan yetien Rauf Yekta
ve benzeri kiiler Trk Musikisinin teorik ynne sahip kmlardr. XX.
yzylda Trk Musikisi teori almalarnn kkeninde Rauf Yekta ve Suphi
Ezgi gibi Mevlevilik ile balantl iki nemli ismin olmas bile tek bana
Mevlevilik okulunun Trk Musikisi asndan ne kadar nemli olduunun
gstergesidir.
XX. yzyla uzanan ve Trk Musikisi eserlerinin gnmze ulamasn
salayan mek zincirinin III. Selim kaynakl olduu kadar, ayn zamanda da
bir kolu da Mevlevilikten kaynaklanan bir zincir olduu gz ard edilemez.
93
Grld zere, buraya kadar anlatlan olaylar ve sonular Trk Musikisinde
zincirleme eklinde baka gelimelerin yaanmasna yol amtr. almamzda ele
aldmz teknolojinin Trk Musikisine etkisi ilk bakta bu olaylar zincirinden
farkl bir yerde gibi gzkse de aslnda teknolojik gelimenin hemen birka yl sonra
Osmanl topraklarnda belirmesinin ana sebebi, toplumun XIX. yzyln sonuna
doru Batllama konusunda hzla yol kat etmi olmas, yeniliklere ak olmas ve
bu yzden Osmanl Devletinin Avrupa ve Amerika tarafndan yeni ve verimli bir
Pazar olarak grlmesindendir. Dolaysyla XIX. yzyln bandaki yenileme ve
Batllamann sonularndan birinin de teknolojinin Osmanl topraklarna hzla
girmesi eklenmeli ve fonograf ve gramofonun yaratt etki olay zincirine
balanmaldr.
Fonograf ve gramofonun Trk Musikisine etkilerini u ekilde sralayabiliriz:
Trk Musikisi iin, bu kltr yaatacak yeni bir alan domutur.
Toplum, daha nce dinleyemedii sanatlar dinleme imkanna sahip
olmutur.
Bata Tanburi Cemil Bey gibi birok sanatnn kaytlarnn bugne ulamas
salanm, bu icralar sayesinde dnemin slup ve eserleri hakknda bilgi
sahibi olunabilmitir.
Tanburi Cemil Bey ekolnn domasna yol am, XX. yzyldaki bir ok
mzisyeni etkileyen bu ekoln yaama sebebi olmutur.
dakikalk ksa kayt sresi yznden byk formdaki eserler yerine, saz
eserleri, ark, gazel, taksim, keke, oyun havas gibi kk formlu eserler
topluma ulam, toplumun mzik zevkini bu ekilde ekillendirmitir.

94








95

KAYNAKLAR
AKBA, Yasemin. Trk Ses Kayt Tarihinden Bir Dnem: Fonograf Ve Gramofon.
Musikiinas Dergisi, 1999-2000, say 4, Boazii niversitesi Trk
Mzii Kulb, stanbul. (58-64) Alnd tarih: 13.03.2012, adres:
http://butmk.org/dosyalar/musikisinas/musikisinas_4_5.pdf
AKDENZ, lhan (2000), III. Selim ve Dnemindeki Trk Mzii zerine Bir
nceleme, Atatrk niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Mzik Bilimleri
Anasanat Dal, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Erzurum.
AKTA, Yldrm. (2006) Klasik Trk Mziinde III. Selim. Afyon Kocatepe
niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Mzik Anabilim Dal, Baslmam
Yksek Lisans Tezi, Afyon
AREL, Hseyin Saadettin. (1990). Trk Msksi Kimindir? Kltr Bakanl,
Ankara.
BEHAR, Cem. (1999). Gtenberg ve Hac Emin Efendi, Zaman Gazetesi, 2
Temmuz 1999. Alnd tarih: 09.03.2012, adres:
http://arsiv.zaman.com.tr/1999/07/02/yazarlar/14.html
BEHAR, Cem. (2000). Canl Gramofonlar, Zaman Gazetesi. Alnd tarih:
09.03.2012, adres: http://arsiv.zaman.com.tr/2000/02/11/yazarlar/8.html
BEHAR, Cem. (2002 A). Muski Geleneimizin Ayrt Edici zellikleri, Zaman
Gazetesi, 14 Temmuz 2002 Alnd tarih: 09.03.2012, adres:
http://arsiv.zaman.com.tr/2002/07/14/yazarlar/cembehar.htm
BEHAR, Cem. (2002 B). Muski Bilgisi, Zaman Gazetesi, 14 Temmuz 2002.
Alnd tarih: 09.03.2012, adres:
http://arsiv.zaman.com.tr/2002/07/14/yazarlar/cembehar.htm
BEHAR, Cem. (2005) Ak Olmaynca Mek Olmaz. stanbul: Yapkredi Yaynlar
BEROLU, .ehvar. (1993). III. Selim Devrinin Mzik ve Mzisyenler
Asndan ncelenmesi. stanbul Teknik niversitesi, Sosyal Bilimler
Enstits, Sanatta Yeterlilik Tezi stanbul.
DEMRTA, Yavuz. (2009). XIX. Yzyl stanbulundaki Sanat Ve Msik
Hayatna Genel Bir Bak, Frat niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi
14:2. Alnd tarih: 21.04.2012, adres:
http://portal.firat.edu.tr/Disaridan/_TEMP/278/file/2009-
1/YAVUZ%20DEMIRTAS%20XIX%20YUZYIL%20ISTANBULUNDA
K%20SANAT%20VE%20MUSK%20HAYATINA%20GENEL%20BR%
20BAKIS.pdf
DORUSZ, Nilgn. (2005). Ny Osman Dedenin Mzik Yazsna Dair Birka
Belge. Musikiinas Degisi Say 8, 2005-2006, Boazii niversitesi Trk
Mzii Kulb, stanbul. (48-67). Alnd tarih: 05.04.2012, adres:
http://butmk.org/dosyalar/musikisinas/musikisinas_8_3.pdf
EK, Mnevver. (2009). Ses Ve Hareketli Grnt Kaytlarnn Ynetimi. Marmara
niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Bilgi Ve Belge Ynetimi
Ana Bilim Dal, Yaynlanmam Doktora Tezi, stanbul.
96
ENSAR, Mehru. (1999). 19.Yzylda ok Seslendirilmi Trk Mzii Eserleri,
T Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Sanatta Yeterlilik Tezi,
stanbul 1999, sayfa 4.
ERG, Fatih. (2008). Trk Mziinde Nota (Lama) Sisteminin ncelenmesi.
Afyon Kocatepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Mzik Anabilim
Dal Baslmam Yksek Lisans Tezi. Afyon.
ERGUN, Sadettin Nzhet. (1986). Trk Mzii Antolojisi, Kltr Yaynlar,
stanbul.
ERTRK, E.ule. 18. Yzyl Klsik Trk iirinde Msik (Nedim, eyh Glib, I.
Selim), Sakarya niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Trk Dili ve
Edebiyat Anabilim Dal, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Sakarya.
ERUZUN ZEL, Aslhan. (2010). Kemene ile Eser cralarndan Hareketle
Tanburi Cemil Beyin Tavr zellikleri. Uluslar aras Sosyal Aratrmalar
Dergisi, Cilt 3 say 11. Alnd tarih: 22.04.2012, adres:
http://www.sosyalarastirmalar.com/cilt3/sayi11pdf/eruzun_aslihan.pdf
EZG, Suphi. (1986). Nazari Ameli Trk Musikisi, C.III. stanbul Konservatuar
Neriyatndan, stanbul.
HOCAOLU, Turul. (1998). Klasik Trk Mziinde Enstrmantal cra Ve
Virtozluk. Musikiinas Dergisi, 1998-1999, say 3, Boazii niversitesi
Trk Mzii Kulb, stanbul. (51-70). Alnd tarih: 18.03.2012, adres:
http://butmk.org/dosyalar/musikisinas/musikisinas_3_5.pdf
GAZMHAL, Mahmut Ragp. (1955). Trk Askeri Muzkalar Tarihi, Maarif
Basmevi, stanbul.
GRGN TOHUMCU, Z. Gonca. ( 2006), Mzii Yazmak, stanbul, Nota
Yaynclk.
GNTEKN, Mehmet. (2002). Osmanlda Musiki ve Hikmete Dair Fennin Son
Osmanllar. Kpr Dergisi Yaz 2002, say 79. Alnd tarih: 13.03.2012,
adres:
http://www.koprudergisi.com/index.asp?Bolum=EskiSayilar&Goster=Yaz
i&YaziNo=71
KALENDER, Ruhi. (1978) Yzylmzn Balarnda stanbulun Musiki Hayat.
Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Cilt 23 1978, Ankara.
Alnd tarih: 15.04.2012, adres:
http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/37/767/9735.pdf
KARAKAYA, Ouz. (2011). Sultan III. Selimin, 18. Yzyl Osmanl/Trk
Mziine, Teorisine ve Nota Yazm Biiminin Geliimine Katklar.
Trkiyat Aratrmalar Dergisi, Gz 2011, say 30. Seluk niversitesi
Trkiyat Aratrmalar Enstits. Alnd tarih: 15.04.2012, adres:
www.turkiyat.selcuk.edu.tr/pdfdergi/s30/22.pdf
KARAMAHMUTOLU, Glay. (1999 a). Tanzimat Dneminde Mzik-Dnem
Padiahlar Ve Mzik Anlaylar, Osmanl, Ankara 1999, cilt 10.
KARAMAHMUTOLU, Glay. (1999 b). stanbul Atatrk Kitaplndaki 1637
nolu yazma Hamparsum nota defteri (2 cilt). stanbul Teknik niversitesi
Sosyal bilimler enst. Doktora Tezi s.4. stanbul.
KO, Ferdi. (2011)Sultan III. Selim Hnn Terkb Ettii Trk Msksi
Makamlarnn ncelenmesi. Ankyra: Ankara niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits Dergisi, 2011. Alnd tarih: 28.03.2012, adres:
http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/49/1572/17055.pdf
KOSAL, Vedat. (1999). Osmanl mparatorluunda Klasik Bat Mzii,
Osmanl, Ankara 1999, cilt 10.
97
KK, Sezai. (2003). Mevlevliin Son Yzyl, stanbul, Simurg Kitapclk ve
Yaynclk.
OKATAN, lknur. Mzik Eitimi Ynetimi Ve Deerlendirme likileri 1924-
2004 Musiki Muallim Mektebinden Gnmze Mzik retmeni
Yetitirme Sempozyumu Bildirisi. Sleyman Demirel niversitesi, Isparta
7-10 Nisan 2004. Alnd tarih: 10.04.2012, adres:
http://www.muzikegitimcileri.net/bilimsel/bildiri/I-Okatan.pdf,
(18.010.2011), s. 1.
OSMANOLU, Aye. (1960). Babam Abdlhamit, Gven Basm ve Yaynevi,
stanbul
ZALP, Nazmi. (1986). Trk Musikisi Tarihi, Derleme c.I-II. Ankara: TRT Mzik
Dairesi Bakanl.
ZALTINER, Kamil Melih. (1997). Geleneksel Tanbur Tavr zerine Notlar.
Musikiinas Dergisi, 1997-1998, say 2, Boazii niversitesi Trk
Mzii Kulb, stanbul. (22-51). Alnd tarih: 25.04.2012, adres:
http://butmk.org/dosyalar/musikisinas/musikisinas_2_3.pdf
ZTUNA, Ylmaz. (1990). Byk Trk Msiksi Ansiklopedisi. Kltr Bakanl,
Ankara.
ZTUNA, Ylmaz. (1986). Hac Arif Bey, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar,
Ankara.
ZTRK, Okan Murat. (2006). Osmanl Musikisinde Modernleme Ve
Bakalam: Westernize Edilmi Bir Musiki Geleneinin Dn Ve
Bugn. Uluslararas Osmanl Dnemi Trk Musikisi Sempozyumu
Bildirisi, 5-7 Nisan 2006, Nilfer Belediyesi, Bursa. Alnd tarih:
18.03.2012, adres: http://www.muzikegitimcileri.net/bilimsel/bildiri/O-
Ozturk_1.html
RAMAZANOLU (2003). Osmanl Yenileme Hareketleri erisinde Selimiye
Klas Ve Yerleim Alan. Yldz Teknik niversitesi Fen Bilimleri
Enstits Mimarlk Anabilim Dal, Baslmam Doktora Tezi, stanbul.
SAKMAN, mit. (2009). Mzik Tarihine Ksa Bir Bak Ve Notasyonun Tarihsel
Geliimi. Saz ve Sz Dergisi, Nisan 2009 Say 7. Alnd tarih:
15.03.2012, adres:
http://sazvesoz.net/sayi7.php?subaction=showfull&id=1238661913&archi
ve=&start_from=&ucat=1,12&
SALGAR, Fatih. (2005). 50 Trk Mzii Bestekr, stanbul, tken Neriyat A..
SALGAR, Fatih. (2001), III. Selim, Hayat, Sanat ve Eserleri, tken, stanbul.
SERDAROLU, Emine Reyhan. (2008) Muzka-y Hmayunun Kurulmasndan
Gnmze Trkiyede oksesli Klasik Bat Mziinin Kurumlamas,
Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,
Mzikoloji Anabilim Dal, Doktora Tezi, stanbul.
TURA, Yaln. (2006), Tedkk Tahkk, stanbul, Pan Yaynclk.
UAN, Ali. (1999). Gemiten Gnmze, Gnmzden Gelecee Trk Mzik
Kltr, Mzik Ansiklopedisi Yaynlar, Ankara
NKAN, Emin. Bedia, Nevzat; Trk Sanat Muskisinde Temel Bilgiler, Kendi
Yayn, stanbul 1984.
NL, Cemal. Trk Ses Kayt Tarihi. Turkish Music Portal (Turkish Cultural
Fondation). Alnd tarih: 25.04.2012, adres:
http://www.turkishmusicportal.org/page.php?id=12&lang2=tr
NL, Cemal. (1997). GAZELLER II, 78 Devirli Ta Plak Kaytlar (CD
Kitap). stanbul, Kalan Mzik Yapm LTD. T.
98
YAVAA, Alaeddin. (2005) Devletin Srt Hl Trk Mziine Dnk
(Rportaj - Aye Adl), Aksiyon Dergisi Say: 572, 21 - 27 Kasm 2005.
Alnd tarih: 21.04.2012, adres:
http://www.aksiyon.com.tr/aksiyon/haber-13146-36-devletin-sirti-
h%C3%A2l%C3%A2-turk-muzigine-donuk.html
YAY, Oray. (2010). Trk Musikisinde Kullanlan Vurmal Sazlar Ve Kullanm
Alanlar, T.C. Hali niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,
Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul.
YILMAZ, Kaif. (2002), III. Selim (lhmi) Hayat, Edebi Kiilii ve Dvnnn
Tenkitli Metni, Trakya niversitesi Rektrl Yaynlar, No:52, Edirne.
YKSEL, Tunca. (2001). Ayin-i eriflerde Son Yrksemailerin Ezgisel Ve
Biimsel Adan ncelenmesi.
ZMRT, Mehmet Emin. (1998). Trk Muskisinde Bat Etkisi ve Bat Musikisi
Aletlerinin Kullanlmas Musikiinas, Say 3, 1998-1999, Boazii
niversitesi Trk Mzii Kulb, stanbul. (79-82). Alnd tarih:
15.04.2012, adres:
http://butmk.org/dosyalar/musikisinas/musikisinas_3_7.pdf


99





ZGEM

Ad Soyad: Erkin SEFER

Doum Yeri ve Tarihi: skdar 28/05/1972

Adres:

E-Posta: erkinsefer@hotmail.com

Lisans: T Trk Musikisi Devlet Konservatuar

Yksek Lisans :

Mesleki Deneyim ve dller:
Ruhi Ayangil ve hsan zer den kanun dersleri ald. 1993 ylnda T Trk
Musikisi Devlet Konservatur alg Eitim Blm nden mezun oldu. 1993-1996
yllar arasnda, kltr bakanlna bal koro ve topluluklarda misafir kanun
sanats olarak grev yapt. Halen eitli topluluklarda kanun icracl yapmakla
birlikte zel bir kurumda mzik retmenlii grevine devam etmektedir.