M MI IK KR RO OB BI IO OL LO OG GI I L LI IN NG GK KU UN NG GA AN N

( (M MI IK KR RO OB BI IO OL LO OG GI I T TA AN NA AH H d da an n M MI IK KR RO OB BI IO OL LO OG GI I A AI IR R) )
Oleh : Dra. Yanti Hamdiyati, M.Si.
TPU : Mahasiswa memahami peranan mikroorganisma dalam lingkungan (tanah dan air)
melalui percobaan dan diskusi
TPK:
Melalui diskusi mahasiswa dapat menyebutkan contoh peran mikroba tanah yang
menguntungkan dan merugikan
Melalui diskusi mahasiswa dapat menjelaskan siklus karbon dan Nitrogen, serta
keterlibatan mikroorganisme pada kedua siklus tersebut
Melalui diskusi, mahasiswa dapat membedakan ektomikoriza dan endomikoriza
Melalui diskusi mahasiswa dapat menjelaskan proses pembentukan nodul
Setelah praktikum isolasi bakteri tanah yang bersimbiosis dan tidak simbiosis,
mahasiswa dapat membedakan karakteristik bakteri Rhizobium dengan Azotobacter
Melalui diskusi mahasiswa dapat menyebutkan contoh peran mikroba air yang
menguntungkan dan merugikan
Setelah melakukan praktikum enumerasi, mahasiswa dapat menghitung jumlah bakteri
dalam sample minuman
Setelah melakukan praktikum uji kualitatif dan kuantitatif bakteri Coliform, mahasiswa
dapat menentukan jumlah bakteri coliform dan jenisnya.
Melalui diskusi mahasiswa dapat menjelaskan proses pengolahan limbah secara
mikrobiologi
Melalui diskusi mahasiswa dapat menjelaskan tentang bioremediasi
Setelah perkuliahan tentang pokok bahasan ini selesai, mahasiswa dapat :
1. menjelaskan masing-masing satu contoh peran mikroba yang menguntungkan dan
merugikan
2. menjelaskan siklus karbon dan nitrogen serta keterlibatan mikroorganisme pada
kedua siklus tersebut
3. membedakan ektomikoriza dan endomikoriza
4. membedakan karakteristik bakteri Rhizobium dengan Azotobacter
5. menentukan kualitas air dengan metode enumerasi dan uji kualitatif kuantitatif
Coliform
6. menjelaskan proses pengolahan limbah secara mikrobiologi
7. menjelaskan tentang bioremediasi
A A. . M MI IK KR RO OB BI IO OL LO OG GI I T TA AN NA AH H
T Ta an na ah h m me er ru up pa ak ka an n c ca am mp pu ur ra an n k ko om mp pl le ek ks s d de en ng ga an n k ko om mp po os si is si i s se eb ba ag ga ai i b be er ri ik ku ut t: :
M Ma at te er ri i A An no or rg ga an ni ik k ( (4 45 5 % %) ) : : S Si i, , A Al l, , F Fe e, , C Ca a, , M Mg g, , K K, , N Na a, , P P, , d da an n l la ai in n- -l la ai in n. .
M Ma at te er ri i O Or rg ga an ni ik k ( (5 5 % %) ) : : K Ka ar rb bo oh hi id dr ra at t, , P Pr ro ot te ei in n, , L Li ip pi id d, , d da an n l la ai in n- -l la ai in n. .
A Ai ir r ( (2 25 5 % %) ) d da an n U Ud da ar ra a ( (2 25 5 % %) )
O Or rg ga an ni is sm me e : : V Ve er rt te eb br ra at ta a, , I In nv ve er rt te eb br ra at ta a, , M Mi ik kr ro ob ba a
M Mi ik kr ro oo or rg ga an ni is sm me e t ta an na ah h k ke el li im mp pa ah ha an nn ny ya a b be er rv va ar ri ia as si i u un nt tu uk k s se et ti ia ap p k ke ed da al la am ma am m t te er rt te en nt tu u, ,
s se ep pe er rt ti i y ya an ng g t te er rl li ih ha at t p pa ad da a t ta ab bl le e d di i b ba aw wa ah h i in ni i. .
T Ta ab be el l 1 1. . D Da at ta a k ka an nd du un ng ga an n m mi ik kr ro ob ba a t ta an na ah h k ke eb bu un n ( (p pe er r g gr ra am m) ) m me en nu ur ru ut t k ke ed da al la am ma an n
Kedalaman
(cm)
bakteri Actino-mycetes jamur alga
3-8 9.750.000 2.080.000 119.000 25.000
20-25 2.179.000 245.000 50.000 5.000
35-40 570.000 49.000 14.000 500
65-75 11.000 5.000 6.000 100
135-145 1.400 - 3.000 -
Mikroorganisme tanah ada yang menguntungkan ada yang merugikan. Contoh
peran yang menguntungkan dalam siklus biogeokimia dan membentuk mikoriza.
Sedangkan peran merugikan diantaranya sebagai patogen pada manusia, hewan, dan
tumbuhan.
P Pe er ra an n M Mi ik kr ro oo or rg ga an ni is sm me e T Ta an na ah h y ya an ng g M Me en ng gu un nt tu un ng gk ka an n
1 1. . P Pe er ra an na an n M Mi ik kr ro oo or rg ga an ni is sm me e T Ta an na ah h d da al la am m P Pr ro os se es s B Bi io og ge eo ok ki im mi ia a
a a. . S Si ik kl lu us s K Ka ar rb bo on n ( (G Gb b. .1 1) )
b. Siklus Nitrogen (Gb. 2), terjadi beberapa reaksi / proses pada siklus nitrogen,
yaitu:
1 1) ) A Am mo on ni if fi ik ka as si i
2 2) ) N Ni it tr ri if fi ik ka as si i
3 3) ) D De en ni it tr ri if fi ik ka as si i
4 4) ) F Fi ik ks sa as si i N Ni it tr ro og ge en n
M Mi ik kr ro oo or rg ga an ni is sm me e y ya an ng g b be er rp pe er ra an n d da al la am m p pr ro os se es s f fi ik ks sa as si i n ni it tr ro og ge en n a ad da a y ya an ng g
b be er rs si im mb bi io os si is s a ad da a y ya an ng g t ti id da ak k. .
a a. . T Ti id da ak k b be er rs si im mb bi io os si is s : : A Az zo ot to ob ba ac ct te er r, , B Be ei ij je er ri in nc ck ki ia a, , C Cl lo os st tr ri id di iu um m, , K Kl le eb bs si ie el ll la a, ,
E En nt te er ro ob ba ac ct te er r, , B Ba ac ci il ll lu us s, , R Rh ho od do os sp pi ir ri il ll lu um m, , C Ch hl lo or ro ob bi iu um m, , C Cy ya an no ob ba ac ct te er ri ia a, , p po op pu ul la as si i
t te er rt ti in ng gg gi i d di it te em mu uk ka an n d di i R Ri iz zo os sf fi ir r. .
b b. . B Be er rs si im mb bi io os si is s, , d da ap pa at t d di ib be ed da ak ka an n s si im mb bi io os si is s a an nt ta ar ra a : :
1 1) ) M Mi ik kr ro oo or rg ga an ni is sm me e d de en ng ga an n s se el la ai in n L Le eg gu um mi in no os se ea ae e
2 2) ) M Mi ik kr ro oo or rg ga an ni is sm me e d de en ng ga an n L Le eg gu um mi in no os se ea ae e
B Be eb be er ra ap pa a c co on nt to oh h s si im mb bi io os si is s d de en ng ga an n s se el la ai in n L Le eg gu um mi in no os se ea ae e : :
a a. . C Cy ya an no ob ba ac ct te er ri ia a ( (B Bl lu ue e G Gr re ee en n A Al lg ga ae e) ) d de en ng ga an n p pa ak ku u : : A An na ab ba ae en na a a az zo ol ll la a h hi id du up p p pa ad da a
r ro on ng gg ga a u ud da ar ra a d da au un n p pa ak ku u a ai ir r A Az zo ol ll la a p pi in nn na at ta a. .
b b. . A An na ab ba ae en na a c cy yc ca ad da ae e p pa ad da a a ak ka ar r C Cy yc ca as s ( (p pa ak ki is s) ). .
c c. . N No os st to oc c s sp pp p. . P Pa ad da a a ak ka ar r k ka ar ra an ng g c ce em ma ar ra a l la au ut t ( (C Ca as ss su ua ar ri in na a e eq qu ui is se et ti if fo ol li ia a) ). .
d d. . L Li ic ch he en ns s : : C Cy ya an no ob ba ac ct te er ri ia a d de en ng ga an n j ja am mu ur r. .
B Be eb be er ra ap pa a s sp pe ec ci ie es s y ya an ng g b be er rs si im mb bi io os si is s d de en ng ga an n L Le eg gu um mi in no os se ea ae e : : R Rh hi iz zo ob bi iu um m
l le eg gu um mi in no os sa ar ru um m, , R Rh hi iz zo ob bi iu um m p ph ha as se eo ol li i, , R Rh hi iz zo ob bi iu um m t tr ri if fo ol li ii i, , d da an n B Br ra ad dy yr rh hi iz zo ob bi iu um m. . A Ad da a
h hu ub bu un ng ga an n s sp pe es si if fi ik k a an nt ta ar ra a s sp pe ec ci ie es s m mi ik kr ro ob ba a d de en ng ga an n S Sp pe ec ci ie es s t ta an na am ma an n l le eg gu um mi in no os se ea ae e, ,
c co on nt to oh h : : R R. . t tr ri if fo ol li ii i d de en ng ga an n w wh hi it te e C Cl lo ov ve er r ( (T Tr ri if fo ol li iu um m s sp pp p. .) ). .
P Pr ro os se es s P Pe em mb be en nt tu uk ka an n N No od du ul l s se eb ba ag ga ai i b be er ri ik ku ut t : :
a. Di sekitar rambut akar berkumpul Rhizobium, menyebabkan bulu akar
mensekresikan triftofan. Triftofan oleh Rhizobium diubah menjadi indol asetat.
b. Adanya indol asetat menyebabkan bulu akar mengkerut. Bakteri dapat
menghasilkan enzim yang dapat melarutkan pektat yang terdapat dalam fibril
(selulosa), menyebabkan dinding bulu akar menjadi tipis.
c. Rhizobium akibat adanya kelarutan pektat kemudian berubah menjadi bulat dan
kecil-kecil dan dapat bergerak menembus dinding bulu akar.
d. Di dalam bulu akar bakteri memperbanyak diri, kemudian memasuki bagian akar
membentuk benang infeksi, sehingga koloni bakteri didapatkan pada setiap sel
akar. Rhizobium membentuk bakteroid dalam sel akar tumbuhan.
e. Selanjutnya sel-sel tumbuhan dan bakteri melakukan pembelahan terbentuk nodul
akar yang matang/dewasa.
2 2. . M Mi ik ko or ri iz za a
S Si im mb bi io os si is s a an nt ta ar ra a h hi if fa a j ja am mu ur r d de en ng ga an n a ak ka ar r t tu um mb bu uh ha an n t ti in ng gg gi i, , t te er rd da ap pa at t 2 2 t ti ip pe e: :
a a. . E Ek kt to om mi ik ko or ri iz za a : : h hi if fa a m me en nu ut tu up pi i u uj ju un ng g a ak ka ar r ( (m ma an nt te el l h hi if fa a) ), , m ma as su uk k k ke e r ru ua an ng g a an nt ta ar r s se el l
( (k ko or rt te ek k) ). .
b b. . E En nd do om mi ik ko or ri iz za a ( (v ve es si ic cu ul la ar r- -a ar rb bu us sc cu ul la ar r m mi ik ko or ri iz za a) ) : : h hi if fa a m me em mb be en nt tu uk k m ma an nt te el l y ya an ng g t ti id da ak k
j je el la as s, , m ma as su uk k k ke e s se el l- -s se el l a ak ka ar r. .
Mikroriza menguntungkan baik untuk kehidupan jamur maupun tumbuhan. P Pe er ra an n
j ja am mu ur r d da ap pa at t m me em mb ba an nt tu u p pe en ny ye er ra ap pa an n n nu ut tr ri ie en n a ak ka ar r d da ar ri i t ta an na ah h, , t te er ru ut ta am ma a n nu ut tr ri ie en n y ya an ng g t ti id da ak k
m mo ob bi il le e s se ep pe er rt ti i f fo os sf fo or r. . P Pe er ra an n t tu um mb bu uh ha an n t te er rh ha ad da ap p k ke eh hi id du up pa an n j ja am mu ur r m me en nd da ap pa at tk ka an n n nu ut tr ri ie en n
d da ar ri i t tu um mb bu uh ha an n ( (k ka ar rb bo oh hi id dr ra at t, , a as sa am m a am mi in no o, , v vi it ta am mi in n, , d da an n l la ai in n- -l la ai in n) ). .
Peran Mikroorganisme Tanah yang Merugikan
1 1. . P Pa at to og ge en n p pa ad da a m ma an nu us si ia a d da an n h he ew wa an n : :
- S Sa al lm mo on ne el ll la a
- - B Ba ac ci il ll lu us s a an nt th hr ra ac ci is s : : a an nt tr ra ax x, , b be er rt ta ah ha an n 1 10 0 t ta ah hu un n, , e en nd do os sp po or ra a. .
- - C Cl lo os st tr ri id di iu um m t te et ta an ni i, , C C. . b bo ot tu ul li in nu um m, , C C. . p pe er rf fr ri in ng ge en ns s : : h ha ab bi it ta at t n no or rm ma al l d di i t ta an na ah h, , m ma as su uk k
m me el la al lu ui i m ma ak ka an na an n a at ta au u l lu uk ka a t tu um mb bu uh h t to ok ks si in n, , e en nd do os sp po or ra a. .
2 2. . P Pa at to og ge en n p pa ad da a t tu um mb bu uh ha an n : :
- - F Fu un ng gi i : : p pa al li in ng g b ba an ny ya ak k, , d da ap pa at t t tu um mb bu uh h p pa ad da a k ke el le em mb ba ab ba an n y ya an ng g r re en nd da ah h
C Co on nt to oh h : : r re eb ba ah h k ke ec ca am mb ba ah h d da an n b bu us su uk k a ak ka ar r ( (R Rh hi iz zo oc ct to on ni ia a s so ol la an ni i) ), , p pe en ny ya ak ki it t k ka ar ra at t d da au un n
d di is se eb ba ab bk ka an n o ol le eh h j ja am mu ur r k ka ar ra at t ( (U Ur re ed di in na al le es s) )
- - B Ba ak kt te er ri i : : m me en ny ye er ra an ng g a ak ka ar r
Daftar Pustaka
Black, Jacquelyn G. 2002. Microbiology. John Wiley & Sons, Inc.
Brock. TD. Madiqan. MT. 1991. Biology of Microorganisms. Sixth ed. Prentice-
HallInternational, Inc.
Cappuccino, JG. & Sherman, N. 1987. Microbiology: A Laboratory Manual. The
Benjamin/Cummings Publishing Company, Inc. California.
Case, C.L. & Johnson, T.R. 1984. Laboratory Experiments in Microbiology.
Benjamin/Cummings Publishing Company, Inc. California.
Fardiaz, S. 1987. Fisiologi Fermentasi, PAU IPB.
Kusnadi, dkk. 2003. Mikrobiologi (Common Teksbook). Biologi FPMIPA UPI, IMSTEP.
Moat, A.G. & Foster, J.W. 1979. Microbial Physiology. John Wiley & Sons
Nicklin. J.K. Graeme-Cook. T. Paget & R. Killington. 1999. Instans Notes in
Microbiology. Springer Verlag. Singapore Pte, Ltd.
Tortora Gerard J. et al. 1992. Microbiology an Introduction. Fourth Ed. The Benjamin
Cummings Publishing Company, Inc.