ARHEOLOGIJA

Marija Jovanovi}

UDC: 903:633.11

@ITARICE U PRAISTORIJI U PODUNAVLJU

I NA BALKANSKOM POLUOSTRVU
I jo{ re~e Bog:
evo dao sam vam sve bilje {to nosi sjeme po svoj zemlji,
i sva drveta rodna koja nose sjeme; to }e vam biti hrana.
(Prva knjiga Mojsijeva, Postanje)

Podru~je Podunavlja i Balkanskog poluostrva

predstavljalo je izuzetno interesantan prostor u
vekovnim migracijama u pro{losti. Kad je o
Podunavlju re~, ovo se naro~ito ti~e onih oblasti
koje se prote`u du` srednjeg i donjeg toka Dunava.
Taj jedinstven prostor srednjeg (panonskog) i
donjeg Podunavlja najte{nje je povezan sa tlom
Balkana, ~ije su geografske karakteristike posve
razli~ite. No, upravo je ta raznolikost i bogatstvo
prirodnih uslova za `ivot privla~ila ljude koji su
neprestano tragali za svojim opstankom. ^ine}i to,
u pohodima koje su preduzimali, ~esto na ra~un
drugih osvajaju}i, uni{tavaju}i, pa opet grade}i.
Srednje i Donje Podunavlje i Balkansko poluostrvo su, zbog toga, jo{ u ranom neolitu, stekli
glavne komunikacije kojima su ovde dospevali
mnogi uticaji materijalne i duhovne prirode iz
daljih naseobina. Klju~nu transverzalu su sa~injavale reke Dunav, Morava i Vardar, sa svojim
pritokama. Preko njih je ovaj prostor bio povezan
sa drugim regijama, kako u Evropi, tako i na tlu
Azije, isto tako podobnim za formiranje ljudskih
zajednica i njihovih stani{ta.
Teritorija Podunavlja i Balkanskog poluostrva
bila je, oduvek, bogata prirodnim resursima, me|u
kojima na prvo mesto dolazi plodno panonsko tlo,
ali i zemlji{te du` re~nih korita, pogodno za raznovrsnu privrednu delatnost. Re~ je i o nepreglednim prostranstvima {uma, livada, pa{njaka, pa
bogatstvo vodama, ribom, `ivotinjama za lov. Uz

Rad je posve}en arheologuamateru Sergeju Karmanskom.

U ne{to druga~ijem obliku i pod drugim nazivom
@ito u `ivotu pra~oveka bio je pro~itan na manifestaciji Dani plodnosti i narodne tradicije maja 2003.
godine u Od`acima. Zahvaljujem se Olgi Andra{i i
Vesni Sto{i} na podr{ci i pomo}i.

to, mnoga podru~ja Balkanskog poluostrva obilovala su rudama, poput zlata, srebra, gvo`|a, olova,
bakra, kao i nemetalima solju, kamenom, glinom. Sve to predstavljalo je dobru ekonomsku
podlogu tada{njih `itelja za podizanje i unapre|ivanje prvih stani{ta i organizaciju `ivota u njima,
pa i za raznovrsnu privrednu aktivnost (Cviji}
1922, 1314).
Plodna panonska ravnica, ispresecana rekama,
visokim zemljanim gredama i lesnim terasama,
bogata {umom i pa{njacima, pru`ala je, ve} u
starijem neolitu, povoljne uslove za razvoj prvih
zemljoradni~kih kultura. Gledaju}i danas ova plodna polja, ne mo`emo ni da naslutimo da je njihova
geolo{ka istorija bila izrazito burna. Krajem pliocena (mla|eg tercijera) u Evropi su nastupile
velike klimatske promene koje su celu Evropu
uvele u takozvano ledeno doba. U tom razdoblju
gle~eri se spu{taju u ni`e delove Evrope, razaraju}i, pritom, stene koje, zajedno sa erodiranim
materijalom, prenose i talo`e u ni`e regione
(Kukin 1984, 5). Ogromne klimatske promene
izazvale su i slo`ene promene u organskom svetu.
Do{lo je do velikih migracija faune i flore, koja je
propra}ena smenjivanjem `ivotnih zajednica. Na
zemlji se, na granici izme|u pliocena i kvartara,
pojavljuju prvi hominidi (~ije su vrste i rase: Homo
primigenius, Homo aurignacenzis crni i `uti) i
beli homo sapiens (Kukin 1984, 6).
Smenjivanjem ledenih i me|uledenih doba u
Panonskoj niziji po~inje da se talo`i les, koji vodi
poreklo od gle~erskih morena i fluvioglacijalnog
materijala. Les se talo`io na velikim prostranstvima, u naslagama ~esto debelim i do 30 metara,
pokrivaju}i zaostale neravnine. Njegovo talo`enje
je iznivelisalo ~itavu Panoniju, pretvoriv{i je, na
kraju, u veliku Panonsku niziju, koju je, postepeno,

101

RAD MUZEJA VOJVODINE 46

nastanjivala stepska vegetacija. Idealan mati~ni
supstrat les, ravni~arski reljef i pogodni klimatski
uslovi doprineli su da se u najve}em delu Panonske nizije formira jedno od najplodnijih zemlji{ta,
poznato kao ~ernozem (Kukin 1984, 6). Poslednje
me|uledeno doba u Panonskoj niziji po~elo je pre
dvadeset hiljada godina. Upravo je to i vreme u
kojem mi `ivimo. A dana{nje klimatske prilike
obuhvataju razdoblje od deset milenijuma i predstavljaju jednu od dvanaest toplijih faza koje su
naizmeni~no prekidale ledeno doba. U jednom
pogledu ovo razdoblje je jedinstveno. U njemu se
doga|aju velike promene: dolazi do pove}anja
broja ljudskih populacija, koje uti~e na svet u svim
segmentima (A S P 1986, 38).

STARIJI NEOLIT STAR^EVA^KA

KULTURA
Na prostoru dana{nje Panonske nizije i Balkanskog poluostrva do pre deset hiljada godina
postojale su, jo{ uvek male, skupine lovaca i
sakuplja~a. Me|utim, po~etkom holocena (savremenog doba), posle brojnih klimatskih promena,
ostvareni su svi prirodni uslovi za uvo|enje zemljoradnje i sto~arstva na ovim prostorima. Pojava
i dalji razvoj zemljoradnje u Podunavlju i nizijskim delovima Balkana, ozna~ava korenit preokret
u `ivotu lokalnih mezolitskih populacija. Zapo~inje
proces nove ekonomike, koja je zasnovana na
organizovanoj proizvodnji hrane. Prvo organizovano zaposedanje plodne zemlje u Karpatskom basenu i na prostoru centralnog Balkana podrazumevalo je osnivanje stalnih naselja, zatim ve}u
naseljenost odre|enih regiona, kao i po~etak domestikacije `ivotinja, pri ~emu jednu od va`nijih
uloga preuzima i sto~arstvo. Uvo|enje organizovane proizvodnje hrane u starijem kamenom
dobu ~esto se naziva i neolitska revolucija.
Arheolo{ka istra`ivanja, sprovedena na mnogim lokalitetima u Karpatskom basenu i na Balkanskom poluostrvu, tokom XX veka, potvrdila su
da se na holocenskim poljima ju`ne Panonije i
Balkanskog prostora tokom VI milenijuma stare
ere, prvo zabokorila p{enica (Triticum). Tu je i
ostala do dana{njih dana. Analiza pokretnog
arheolo{kog materijala iz neolitskih stani{ta pokazuje da se prvi ora~i, povijeni nad svojim ralima
(drvenim ili ko{tanim), sa kamenim, jezi~astim
para~ima (ili paralicama), pojavljuju u starijem

102

ARHEOLOGIJA
neolitu, u star~eva~koj kulturi (Jovanovi} 1991,
188). Zbog toga se star~eva~ka kultura izdvaja kao
prva neolitska, zemljoradni~ka, kultura koja je
ponikla u Podunavlju i na centralnom Balkanu. U
njoj je zasnovana nova privredna grana
organizovana proizvodnja `itarica.
Bavljenje zemljoradnjom zahtevalo je i podizanje stalnih naselja stani{ta ili manjih sela.
Takva stani{ta otkrivena su tokom XX veka na
vi{e nalazi{ta u Podunavlju: u Star~evu kod Pan~eva (Gara{anin 1954), na Nosi kod Subotice (Grbi}
1959, 14; Gara{anin 1961, 228229), na Golokutu
kod Vizi}a (Petrovi} 19841985, 9; Petrovi} 1987,
1328), u Donjoj Branjevini kod Oxaka (Karmanski 1979), Zlatari kod Rume (Lekovi} 1985,
157172), Vinogradima kod Ba~kog Petrovog Sela
i Ribnjaku kod Ba~kog Gradi{ta, oba sa {ire
teritorije Be~eja (Babovi} 1992, 4384; Babovi}
1994, 916).
Da je zemljoradnja bila organizovana ve} u
starijem neolitu, potvr|eno je nalazima u selu
Hajdukovu, na severu Ba~ke. Sredinom XX veka
izvr{ena su manja istra`ivanja u ovom star~eva~kom naselju. Tokom arheolo{kih radova na lokalitetu Nosa otkrivene su tri zgrade za stanovanje
(nadzemnog tipa) ~etvrtastog oblika i veliki broj
ambara silosa (oko 50 komada) koji su bili
ukopani u zemlju i raspore|eni po grupama. Manji
broj ambara prona|en je u neposrednoj blizini
ku}a, dok je ve}i deo bio sme{ten izvan stambenih
objekata, {to ukazuje da su bili zajedni~ka svojina
~itavog naselja. U ovim ambarima silosima prona|eni su ostaci ugljenisanih `itarica ve}a koli~ina prosa (Panicum miliaceum) i zrnastih plodova
hrastovog (Quercus) i bukovog (Fagaceae) `ira
(Grbi} 1959, 1415; Gara{anin, 1973, 26).
Retki ostaci karboniziranog `ita prona|eni su
i u star~eva~kom naselju na Zlatari kod Rume, u
okviru prostora za obradu zrnaste hrane (Lekovi}
1995, 29). Sa `aljenjem se mo`e konstatovati da za
prikupljeni materijal jo{ uvek nisu ura|ene paleobotani~ke analize.
Sa centralnog Balkana poznata su nam samo
dva nalazi{ta na kojima su prona|eni ostaci karboniziranih `itarica. To su Divostin kod Kragujevca
(McPherron & Srejovi} 1988) i Porodin kod
Bitolja (Grbi} 1960, 58). Na`alost, samo na ovim
lokalitetima su sakupljeni karbonizirani ostaci praistorijskih `itarica, ~ije su nam paleobotani~ke
analize poznate.

@ITARICE U PRAISTORIJI ...

U Divostinu kod Kragujevca paleobotani~ke
analize su utvrdile prisustvo dvozrne p{enice (Triticum dicoccum) u horizontu DivostinStar~evo
(Grger & Beug 1988, 418).
Izvan Srbije, na prostoru te iste centralne
balkanske regije, su Porodin kod Bitolja i Vr{nik
kod [tipa (Makedonija).
U star~eva~kom naselju Porodin kod Bitolja,
na vi{e mesta prona|eni su ostaci ugljenisanog
`ita, zatim pleve u ku}nom lepu (zidovima objekata) i u komadima ve}eg posu|a pitosa, koje se
koristilo u ostavama za ~uvanje zrnaste hrane
`ita. Profesor S. Lamejka pregledao je `ito iz
Porodina i konstatovao da me|u karboniziranim
ostacima najvi{e ima p{enice s golim zrnom
(Triticum turgidum) koja vodi poreklo iz Etiopije
(Grbi} 1960, 58). Njena odlika je da pripada
kulturi golozrne forme sa nelomljivim vretenom
klasa (PE 3, 1973, 9). Pored p{enice, na|ena su
zrna je~ma (Hordeum vulgare vulgare), zatim zrna
tvrde p{enice (Triticim durum Dest.) i poljske
p{enice (Triticum polonicum L.), koje vode poreklo od severnoafri~kih sorti p{enica (Grbi} 1960,
58). Me|u karboniziranim `itom na|ena su, u
manjem broju, i zrna obi~ne ili meke p{enice
(Triticum aestivum L. = Triticum vulgare Host.),
koja je poznata kao hlebna p{enica (Grbi} 1960,
58; Gli{i} 1968, 53). Pojedini oblici posu|a, kao i
veliki broj `rvnjeva, u Porodinu potvr|uju da je
gajenje `itarica bilo jedno od va`nijih zanimanja
njegovih stanovnika.
Prilikom istra`ivanja star~eva~kog naselja Vr{nik kod [tipa (Makedonija), u horizontu II otkrivena je ostava u kojoj se nalazilo karbonizirano
`ito. Prema navodima autora M. Gara{anina i D.
Gara{anin, ostava je odgovarala nalazima ambara u
star~eva~kom naselju Nosa kod Subotice (M. Gara{anin & D. Gara{anin 1961, 1314). Paleobotani~ke probe su pokazale da su u ostavi bile
sme{tene slede}e `itarice: ve}a koli~ina jednozrne
p{enice (Triticum monococcum L. Einkorn), zrna
dvozrne p{enice (Triticum dicoccum Emmer) i
jako malo zrna meke p{enice (Tritiucum cf. aestivo
compactum). Skoro u tragovima prona|eni su
ostaci je~ma (Hordeum vulgare L.) i ve}a grupa
izlomljenih, nedefinisanih `itarica (Hopf 1961, 45).
Istra`ivanja su potvrdila da je ugljenisano `ito
iz star~eva~kih naselja, naj~e{}e sa~uvano u komadima ku}nog lepa i u ve}im posudama, posebno
izra|enim. Pleva, izme{ana sa glinom, bila je

MARIJA JOVANOVI]
odli~an gra|evinski materijal, a njena primena
zadr`ala se do na{ih dana. Uz to, pleva je ~esto
kori{}ena kao vezivni materijal na grubim posudama, uglavnom loncima ve}ih dimenzija koji su,
naj~e{}e, kori{}eni za ~uvanje zrnaste hrane. Sa
plevom je, ~esto, bilo ume{ano i `ito, koje, zbog
povremenih po`ara u naselju, nije sa~uvano, ali su
ostala udubljenja na posudama u obliku zrna
(Gli{i} 1968, 53).
Krajem 90-tih godina XX veka u Hrvatskoj su
obavljana istra`ivanja u star~eva~kim naseljima u
Posavini. Rezultati tih istra`ivanja su potvrdili
veliku sli~nost sa naseljima u Podunavlju i na
centralnom Balkanu. Stanovnici star~eva~kih naselja u severnoj Hrvatskoj (kao i u njenom sredi{njem delu) jo{ uvek su `iveli u rodovskim
zajednicama, a osnovno zanimanje im je bila
zemljoradnja. U zapadnom delu star~eva~kog naselja Du`ine kod Zadubravlja (Slavonski Brod),
prona|eni su o{te}eni `rvnjevi, zatim ostaci pleve
u ku}nom lepu (koji je ovde slu`io za izradu
kerami~kih posuda) i rasuto zrnevlje neke `itarice
po prahumusu (Minichreiter 1992, 31, 51). Na`alost, o pomenutim `itaricama nemamo nikakvih
saznanja, jer nisu izvr{ene paleobotani~ke probe.
Sem toga, analiza osteolo{kog materijala sa ovog
naselja pokazala je prisustvo odre|enog broja
`ivotinja: ovaca, koza, gove~eta, svinja, jelena,
ze~eva, malih pasa (ili lisica), kuna, malih glodara
(mi{eva), riba i jedne kornja~e (Minichreiter 1992,
50), {to potvr|uje postojanje stalnih stani{ta u
kojima se organizovano `ivelo.
Ovo su, podaci, istina skromni, sa kojima
danas arheologija raspola`e. No, na osnovu njih se,
svakako, mo`e zaklju~iti da su, recimo, u razdoblju
od druge polovine VI milenijuma do sredine V
milenijuma stare ere, u star~eva~kim naseljima u
Podunavlju, kao i na centralnom Balkanu, gajene
pojedine vrste `itarica.
Za sada, na osnovu poznatih podataka, mo`emo da zaklju~imo da je za Podunavlje karakteristi~no da je najstarija izdvojena `itarica na ovom
podru~ju bio proso (Panicum miliaceum), mada se
s pravom pretpostavlja da je u tom razdoblju
uzgajana i p{enica (Triticum).
Na centralnom Balkanu izdvojeno je vi{e
vrsta p{enice: p{enica s golim zrnom (Triticum turgidum), zrna tvrde p{enice (Triticim durum Dest.),
zatim poljska p{enica (Triticum polonicum L. =
Triticum), zrna obi~ne ili meke p{enice koja je

103

RAD MUZEJA VOJVODINE 46

poznata kao hlebna (Triticum aestivum L. =
Triticum vulgare Host.), zatim jednozrna p{enica
(Triticum monococcum), zrna dvorede p{enice
(Triuticum dicoccum) koja je zastupljena sa malim
brojem uzoraka (jedno zrno), kao i zrna je~ma
(Hordeum vulgare vulgare).
Treba napomenuti da su za ishranu, pored
`itarica, kori{}eni i bobi~asti plodovi {umskog
drve}a, poput hrastovog (Quercus) i bukovog
(Fagaceae) `ira.

MLA\I NEOLIT VIN^ANSKA

KULTURA
U mla|em je vin~anska kultura, koja je
promenila populacionu sliku u Podunavlju, i u
centralnim oblastima Balkana. Naselja ove kulture
su brojna, bolje organizovana, i urbanisti~ki ure|ena. Podizana su na glavnim putevima i kraj
ve}ih re~nih tokova Dunava, Save, Tise, Mori{a,
Velike Morave, Toplice. Pomenimo samo neka
nalazi{ta vin~anske kulture u Vojvodini: Gomolava
u Sremu, Matejski brod kod Novog Be~eja, Batka
(Perlez), Trnova~a (Baranda u Banatu), Kremenjak
(kod ^oke), Ugar (Opovo, Banat), Gradi{te kod
banatskog I|o{a, Donja Branjevina (Od`aci), Kremenjak (Banat), Kormadin (Jakovo, Srem), Beletinci (Obre`). Sva ova naselja pru`ila su mno{tvo
podataka koji su nam pomogli da vin~ansku
kulturu sagledamo u vi{e segmenata: u izgradnji
stambenih objekata, sahranjivanju, zemljoradnji,
domestikaciji, zanatima.
Utvr|eno je da se u neolitu, tokom IV
milenijuma stare ere, oko naselja, uglavnom, nalaze ve}e povr{ine sa obradivom, kultivisanom,
zemljom, {to svedo~i da je zemljoradnja bila jedno
od osnovnih zanimanja vin~anskih stanovnika. S
pravom se mo`e tvrditi da je ve} tada postojao
ta~no odre|en pojam atara, u kojem su uzgajane
odre|ene vrste `ita, ~ije su karbonizirane ostatke
paleobotani~ari otkrili u drugoj polovini XX veka
na ve}ini vin~anskih naselja u Podunavlju, Pomoravlju i drugim delovima Balkanskog poluostrva
(Jovanovi} B. 1991, 188).
U tom pogledu, paleobotani~ka istra`ivanja,
sprovedena tokom 80-tih godina pro{log veka, na
vi{eslojnom arheolo{kom nalazi{tu Gomolava, rezultirala su vrednim podacima. Konstatovano je da
su stanovnici vin~anskog naselja na Gomolavi
gajili ~ak tri vrste p{enice sa plevicom jednozrnu

104

ARHEOLOGIJA
(Triticum monococcum), dvozrnu (Triticum dicoccum) i meku p{enicu (Triticum aestivum). Pored
p{enice, uzgajan je i ~etvororedni je~am (Hordeum
vulgare), zatim proso (Panicum miliaceum), a
registrovan je i manji broj zrna zobi (Avena
sativa/fatua) i lana (Linum usitatissimum). Pored
`itarica, gajene su i mahunarke, poput so~iva (Lens
culinaris) i gra{ka (Pisum sativum), (Van Zeist
19741978, 10; 20012002, 108), Tabela 1.
Uz to je Van Zeist tokom vi{egodi{njih
istra`ivanja na Gomolavi konstatovao stalnu dominaciju jednozrne (Triticum monococcum) nad dvozrnom (Triticum dicoccum) p{enicom, {to nije do
sada zabele`eno u drugim delovima centralne i
jugoisto~ne Evrope (Van Zeist 19741978, 10;
20012002, 108), Tabela 1.
Gomolava kod Hrtkovaca spada u jedan od
retkih, arheolo{kih lokaliteta na kome je prikupljen
i analiziran paleobotani~ki materijal, od neolita do
dolaska prvih rimskih legija na levu obalu Save.
Ugljenisane `itarice prikupljene su u jo{
jednom neolitskom naselju u Podunavlju.
U vin~anskom naselju Matejski brod kod
Novog Be~eja otkriveno je 10 stambenih objekata
koji su me|usobno bili razdvojeni prostorom koji
daje utisak ulice. Iz toga se sti~e utisak da je
naselje bilo urbanizovano. Iako lokalitet Matejski
brod, zbog velikog broja posuda za ribu i tegova za
ribarske mre`e, spada u ribarsko naselje, u
njemu su prona|ene i posude za ~uvanje zrnaste
hrane kao i ostaci karboniziranog `ita p{enice
(Triticum), (Gli{i} 1968, 5; Radi{i} 1984, 21). Za
sada ostaje otvoreno pitanje o kojoj vrsti p{enice je
re~, s obzirom da ni ovaj materijal nije do sada
paleobotani~ki obra|en.
Od vin~anskih lokaliteta na centralnom Balkanu izdvajamo samo one na kojima su prona|eni
ugljenisani ostaci `itarica, mahunarki i korova.
Spomenimo Vin~u i Banjicu (Beograd), Staro selo
kod Selevca (Smederovo), Divostin i Grivac kod
Kragujevca, Vala~ kod Kosovske Mitrovice, Predionicu kod Pri{tine.
U Vin~i kod Beograda vin~ansko naselje le`i
na desnoj obali Dunava. U horizontu sa zemunicama, koje su bile koncentri~no postavljene, ustanovljeno je da su se pored njih nalazile i jamesilosi.
Tako je u neposrednoj blizini zemunica W, D i Q
otkrivena i grupa silosa ve}ih dimenzija, koji su
slu`ili za ~uvanje zrnaste hrane. Me|u njima je
posebno zanimljiv silos III, koji se sastojao od tri

@ITARICE U PRAISTORIJI ...

odeljenja (Stalio 1984, 35). U ovom naselju, na
podu jedne ku}e (iskopavanje 1933. godine) otkrivena je zdela sa ugljenisanim `itaricama. S.
Lomejka je izvr{io analize i zaklju~io da karbonizirana zrna pripadaju p{enici (Triticum) koja
poti~e iz Egeje, odnosno iz Egipta i Male Azije. Po
mi{ljenu S. Lomejke u zdeli je bilo vi{e vrsta
p{enice. M. Vasi} konstatuje da su se jo{ u
najstarijem naselju u Vin~i njeni stanovnici bavili
zemljoradnjom, preciznije proizvodnjom p{enice,
koja je mogla da se koristi i za trgovinu (Vasi}
1936, 171; Stalio 1984, 35).
U vin~anskom naselju Banjica, u Beogradu,
istra`eno je 10 stambenih objekata (K 110), 7
zemunica (1, 2, 3, 5, 6, 9 i 10) i tri jamesilosa (4,
7 i 8). U horizontu III vin~anskog naselja, u
poslednjoj prostoriji ku}e 7, na podu je na|ena
ve}a koli~ina karboniziranog `ita (Todorovi} &
Cermanovi} 1961, 14). Nakon analize koja je
obavljena u Holandiji, odre|ena je samo starost
karboniziranog `ita (3370. god. stare ere 150
godina; Todorovi} 1960, 231). Iako su paleobotani~ke analize ura|ene, njihovi rezultati nam nisu
dostupni, pa stoga jo{ uvek ne raspola`emo podacima koje su `itarice prona|ene na podu ku}e 7 na
Banjici! Ali nam nisu dostupni i drugi rezultati
paleobotani~kih analiza. Premda u jamama na
Banjici nisu prona|eni ostaci `itarica, njihovi
oblici i dimenzije nas upu}uju na zaklju~ak da su i
one slu`ile u iste te svrhe (Todorovi} & Cermanovi} 1961, 18199).
Na lokalitetu Staro selo kod Selevca (Smederevo), u jednom od stambenih objekata, otkrivena je neka vrsta pe}i za su{enje `ita u kojoj se
nalazila ve}a koli~ina ugljenisanih `itarica, ne{to
mahunarki i manja koli~ina drveta. Po broju
uzoraka izdvaja se jednozrna p{enica (Triticum
monococcum Einkorn). Me|u zrnima p{enice
uo~en je ve}i broj izlomljenih delova klasnog
vretena je~ma (Hordeum), dok je od mahunarki
na|eno so~ivo (Lens culinaris), (Hopf 1974, 2, 3).
Obnovljena arheolo{ka istra`ivanja na vin~anskom naselju u Selevcu tokom 1977. i 1978.
godine dopunila su ranije rezultate. Paleobotani~kim analizama izdvojene su slede}e vrste `itarica: jednozrna p{enica (Triticum monoccocum
Einkorn), dvozrna p{enica (Triticum dicoccum
Emmer), obi~an ~etvororedni je~am (Hordeum
vulgare vulgare). Od mahunarki izdvojena su zrna
so~iva (Lens culinaris) i gra{ka (Pisum sativum),
(McLaren & Hubbard 1990, 247250).

MARIJA JOVANOVI]
U prastorijskom naselju GrivacBarice kod
Kragujevca, u istra`ivanju izvedenom 19531954,
odnosno 1957. godine, a na osnovu na|enog
pokretnog arheolo{kog materijala, mo`e se tvrditi
da je zemljoradnja bila glavno zanimanje njegovih
stanovnika. Pored ostataka ugljenisanih `itarica, u
naselju su prona|eni i delovi velikih posuda tipa
pitosa, zatim veliki broj `rvnjeva, kao i mnogobrojna kamena oru|a, kori{}ena u proizvodnji
cerealija (Gavela 1958, 247). Na`alost, iz saop{tenja prof. B. Gavele se ne mo`e zaklju~iti u kojem
je horizontu u Grivcu prona|eno karbonizirano
`ito, a s obzirom da materijal nije ni paleobotani~ki obra|en, jo{ uvek nam nije poznato koje
su `itarice uzgajali zemljoradnici vin~anskog naselja pored reke Gru`e.
U neolitskim naseljima Divostinu i Grivcu
kod Kragujevca, koje je sprovedeno tokom 70-tih
godina pro{log veka sakupljen je oskudan paleobotani~ki materijal. Iz prikupljenih uzoraka izdvojena su samo zrna dve vrste p{enice meka
(Triticum aestuvum) i dvozrna (Triticum dicoccum). Od mahunarki na|en je graor (Lathyrus
sativus), ~ije seme je bilo zastupljeno malim
brojem uzoraka (Grger & Beug 1988, 418).
U Rmisch-Germanischen Zentral Museum-u,
pod brojem 0.36350, nalazi se otisak p{eni~nog
klasa koji poti~e iz neolitskog naselja Vin~a kod
Kragujevca. Analizom je utvr|eno da je re~ o
ostacima klasa dvozrne p{enice (Triticum dicoccum), (Hopf 1974, 10).
S obzirom da su vin~anska naselja Vin~a
(Kragujevac), Divostin i Grivac bila podignuta u
istoj mikro-regiji, (na plodnom zemlji{tu, koje se
prostire od Zapadne Morave do Velike Morave), s
pravom se mo`e o~ekivati da su i na Grivcu
uzgajane iste vrste `itarica i mahunarki.
Manja paleobotani~ka istra`ivanja obavljena
su i na drugim vin~anskim lokalitetima u Srbiji,
odnosno u pojedinim regijama centralnog balkanskog prostora.
Na vin~anskom lokalitetu Vala~ kod Kosovske Mitrovice, pored zrna mahunarki, kao {to je
gra{ak (Erbsen Pisum sativum), na|eni su i
ostaci ora{astih plodova poput `ira (Eicheln
Quercus spec.). Kod paleobotani~kih analiza nije
bilo mogu}e preciznije odrediti da li semenke
poti~u od ko{tice (Quercus petrea Liebl.) ili od
zelenog ploda hrasta (Quercus ilex L.), (Hopf
1974, 8).

105

RAD MUZEJA VOJVODINE 46

U kasnom neolitskom naselju Predionica kod
Pri{tine sakupljeni su ostaci ugljenisanih `itarica,
koji najverovatnije poti~u iz stambenog horizonta.
R. Galovi} u monografiji o Predionici navodi
podatke o ostacima nadzemnih i ukopanih objekata
(Galovi} 1959, 1315), ali ne ukazuje na ostatke
ugljenisanih `itarica. Me|utim u Rmisch-Germanischen Zentral Museum-u inventarisani su nalazi
`itarica sa ovog lokaliteta pod inv. br. 0.36351.
Nakon obavljenih paleobotani~kih analiza izdvojeni su ostaci slede}ih `itarica: dvozrna p{enice
(Triticum cf. dicoccum Emme) zatim, komadi
krupnika (Triticum spec.) i semenke lipe (Tilia
spec.), (Kopf 1974, 9).
Spomenu}emo lokalitete koji se nalaze izvan
Srbije, a koji pripadaju teritoriji centralne balkanske regije. To su Tuzla, Gornja Tuzla kod Tuzle,
Obre II kod Kaknja, Nebo i Butmir (BiH). Unutar
ovih naselja, a naj~e{}e u stambenim objektima, na
podovima ku}a i u posudama, prona|eni su ugljenisani ostaci raznih `itarica.
U neolitskom naselju u Tuzli (Rudarska ulica), tokom manjih iskopavanja, sprovedenih 1955.
godine, u delu sojeni~kog naselja, u velikim
posudama otkrivene su ve}e koli~ine ugljenisanih
`itarica je~am krupnog zrna (Hordeum vulgare) i
zrna p{enice (Triticum), (Baum 19561957, 235).
Na drugoj strani, u vin~anskom naselju Gornja Tuzla kod Tuzle, u objektu tipa kolibe, u sondi
II iz 1958. godine, prona|ena je kerami~ka posuda
sa otiscima od `itarica. Pri izradi posude sa glinom
su bile ume{ane i `itarice sa klasom. Analizom su
izdvojeni otisci klasa dvozrne p{enice (Triticum
dicoccum) i jednozrne p{enice (Triticum monococcum L. Einkorn), (Hopf 196667, 169171;
1974, 10).
Najzad, u neolitskom naselju Obre II, uz reku
Trstionicu kod Kaknja, otkrivena je ve}a koli~ina
ugljenisanih `itarica. Karbonizirano `ito na|eno je,
uglavnom, u nadzemnim objektima koji su obele`eni kao ku}e: K-13; K-14; K-15; K-17 i K-28, a
koje su poticale iz III, IV i VI stambenog horizonta
(Benac 1971, 2229; 40; 4647). Podrobniji uvid
ukazuje nam da je manja gomila ugljenisanog `ita
otkrivena uz pepeli{te ku}e K-13, dok su `rvnjevi i
jedna grupa posuda ve}ih dimezija (tipa pitosa)
le`ali oko kalotaste pe}i. Druga pak grupa velikih
posuda i `rvnjeva na|ena je u jugoisto~nom uglu
iste prostorije (Benac 1971, 40).
Imamo, tako|e, podatak da je u ku}i K-15, u
glavnoj prostoriji, sa desne strane kalotaste pe}i,

106

ARHEOLOGIJA
stajala ve}a koli~ina ugljenisanog `ita prosa
(Panicum miliaceum), dok su u centralnom delu
ove prostorije na|eni i pitosi koji su slu`ili za
~uvanje zrnaste hrane. Nadalje, i u drugoj prostoriji ku}e K-15 prona|ene su posude velikih dimenzija i nekoliko kilograma karboniziranog `ita, zbog
~ega autor s pravom zaklju~uje da je re~ o ostavi
za ~uvanje `itarica (Benac 1971, 43, 44). Vredno
je pomenuti i nalaz iz ku}e K-17, u kojoj je `ito
bilo sa~uvano u dvema prostorijama. Manja koli~ina ugljenisanog `ita le`ala je rasuta po podu
glavne prostorije, ispred kalotaste pe}i, dok se ve}a
gomila nalazila u drugoj prostoriji ku}e K-17, koja
je, sude}i prema koli~ini `itarica, kori{}ena opet
kao ostava (Benac 1971, 45). Sli~na situacija otkrivena je i u ku}i K-14, gde je, tako|e, prona|eno
dosta ugljenisanih `itarica (Benac 1971, 46).
Stoga A. Benac izvodi zaklju~ak da je u vin~anskom naselju Obre II, postojala organizovana
raspodela prostora unutar stambenih objekata. Po{to su svi istra`eni objekti imali najmanje dve prostorije, to je glavno mesto pripadalo prostoriji u
kojoj se nalazila pe} sa kalotom oko koje su bile
postavljene posude sa `itaricama i ru~ni mlinovi.
To je bio radni prostor za pripremu hrane od `itarica. Druga prostorija je sude}i prema koli~ini otkrivenog `ita kao i broja velikih posuda kori{}ena
za ~uvanje zrnaste i druge hrane (Benac 1971, 46).
Analiza karboniziranog `ita iz vin~anskog
naselja Obre II pokazala je da je p{enica (Triticum
monococcum) bila `itarica koja je najvi{e uzgajana
u ovom regionu dok je, sude}i prema ostacima,
je~am (Hordeum vulgare) daleko manje kori{}en.
Ostaci so~iva (Lens esculenta) pokazuju da su
pored `itarica uzgajane i mahunarke.
U jo{ jednom vin~anskom naselju centralne
Bosne, u Butmiru su prona|eni ugljenisani ostaci
p{enice (Tritucum monococcum) i je~ma (Hordeum vulgare), a od mahunarki so~ivo (Lens esculenta). Butmir je interesantan i zbog toga {to su u
ovom neolitskom naselju prvi put uz `itarice i
mahunarke sakupljeni ostaci vo}a. U pitanju su
ostaci divljih jabuka (Pirus malus), zatim le{nika
(Coryllus avelana) i nekih trava od kojih pominjemo samo ovsik (Bromus secalinus). Pored toga
u naselju su prona|eni i plodovi nekih drugih
divljih sorti (Benac 1979, 439).
Velika koli~ina ugljenisanih `itarica otkrivenih
u neolitskim naseljima centralne Bosne, naro~ito
Obre II, pokazuju da se praistorijsko stanovni{tvo
tokom vin~anskog razdoblja u ovoj regiji pored

@ITARICE U PRAISTORIJI ...

sto~arstva intenzivno bavilo i zemljoradnjom, kao i
sakupljanjem divljih plodova raznih biljaka.
Dodajmo i to, da su istra`ivanja neolitskih
naselja u Bugarskoj dala sli~ne rezultate. Na Karanovu kod Stare Zagore konstatovano je da dominira jednozrna (Triticum monococcum) nad dvozrnom p{enicom (Triticum dicoccum), (Kopf 1973,
1). Kada je re~ o Azma{koj mogili kod Slivena,
situacija je obrnuta. U stambenim horizontima od I
do III izdvojeno je daleko vi{e zrna dvozrne
p{enice (Triticum dicoccum), pa hlebne ili meke
(Triticum aestivum), dok su ostaci jednozrne p{enice (Triticum monococcum) daleko manji (Hopf
1973, 58).
Na gr~kom neolitskom nalazi{tu ArgissaMagula (Larissa) prona|eni su ostaci p{enice (Triticum), (Kopf 1962, 101110).
Znamo da je u susednoj Ma|arskoj do 1988.
godine istra`eno oko 170 arheolo{kih nalazi{ta
koja obuhvataju vremenski raspon od neolita do
dolaska Rimljana u Podunavlje. Na jednom broju
nalazi{ta sakupljene su karbonizirane `itarice koje
su i obra|ene. Dobijeni rezultati su pokazali da su
dve vrste p{enice uzgajane u neolitskim i bronzanodobnim naseljima.
Ostaci jednozrne p{enice (Triticum monococcum L.) i dvozrne (Triticum dicoccum Schrank)
otkriveni su na sedamnaest neolitskih lokaliteta u
Ma|arskoj. Ovom prilikom nabroja}emo samo
neke: u `upaniji Hont, Hunjad (Hunyad), Len|el
(Lengyel), u Pe}ini u Agteleku, kao i u Dob{i. Svi
tamo{nji uzorci potvrdili su da je p{enica
(Triticum) u ovom delu Panonske nizije imala vrlo
va`no mesto u ekonomiji neolitskog ~oveka (Kassai 1988, 17).
Jednozrna (Triticum monococcum), zatim dvozrna p{enica (Triticum dicoccum) i je~am (Hordeum vulgare) uzgajani su i u Evropi, u neolitu, o
~emu svedo~e i brojni nalazi iz [vajcarske, iz
vremena sojeni~kih naselja, podizanih na obalama
reka i jezera, koja pokazuju puno sli~nosti sa
vin~anskim naseljem na Gomolavi (Jacomet &
Brombacher & Dick 1990, 81, 82).
Poslednja istra`ivanja obavljena u Evropi i
Aziji pokazuju da se p{enica (Triticum) paralelno
razvijala na oba kontinenta, odakle se, u rasponu
od 50 000 do 10 000 godina stare ere, prenela na
sve kontinente. Od dve glavne vrste `ita, grupa
Einkorn rasla je, u divljem obliku, na pojasu od
Balkana do zapadnog Irana, dok je postojbina

MARIJA JOVANOVI]
grupe Emmer, ~ini se, bila u severnoj Mesopotamiji, isto~noj Turskoj, Persiji, Siriji, Palestini i
Jordanu (Mellaart 1969, 55).
Prema podacima do kojih su do{li i drugi
istra`iva~i (paleobotani~ari), p{enica je gajena u
Iraku izme|u 6500 do 5000 godina stare ere, zatim
u Egiptu i maloj Aziji, izme|u VI i V milenijuma.
Na Balkanu i u srednjoj Evropi, kao ve} kultivisana biljka, koristi se izme|u V i IV milenijuma
stare ere (PE 3, 8).
Na istom podru~ju, od Anadolije do Avganistana i od Zakavkazja do Arabije, rastao je i je~am
(Hordeum vulgare), (Mellaart 1969, 55).
Tako su i poslednja istra`ivanja na neolitskom
naselju ^atal Hijik (Turska), obavljena u periodu
od 1993. do 2003. godine, potvrdila da su stanovnici ovog naselja uzgajali p{enicu (Tritikum monococcum), je~am (Hordeum vulgare) i so~ivo (Lens
esculenta).*
Na osnovu napred izlo`enih podataka o karboniziranim `itaricama u vin~anskim naseljima u
Podunavlju i na centralnom delu Balkanskog
poluostrva, kao i prikupljenih paleobotani~kih
analiza, mogu se izvu}i slede}i zaklju~ci:
S obzirom da raspola`emo sa kompletnim
analizama `itarica samo iz jednog neolitskog
naselja u Podunavlju Gomolave, te sa skromnim
podacima iz susedne Ma|arske, mo`emo, za sada,
da konstatujemo da imamo prve, veoma zna~ajne
podatke o vrstama `itarica u Podunavlju i na
Balkanu.
Ipak, mi danas imamo saznanja da su u
vin~anskoj kulturi u Podunavlju uzgajane pojedine
vrste `itarica. Na prvom mestu, to je jednozrna
p{enica (Triticum monococcum), zatim dvozrna
(Triticim dicoccum), pa meka ili hlebna (Triticum
aestivum), proso (Panicum miliaceum), je~am
(Hordeum vulgare) i lan (Linum usitatissimum).
Interesantno je da su prona|ena i zrna zobi
(Avena sativa / fatua), ali, s ozbzirom na mali broj
uzoraka, te{ko je bilo odrediti da li je re~ o divljoj
ili pripitomljenoj vrsti `itarica. Od mahunarki
izdvojeni su so~ivo (Lens culinaris) i ne{to malo
gra{ka (Pisum sativum).
Na centralnom Balkanu, u mla|em neolitu,
izdvojeno je vi{e vrsta p{enice. Isti~u se: p{enica
*

Podatak preuzet iz arheolo{kog filma Selo sveta

^atalhijik (Turska 2003. godine)

107

RAD MUZEJA VOJVODINE 46

sa golim zrnom (Triticum turgidum), zrna tvrde
p{enice (Triticum durum Dest.), poljska p{enica
(Triticum polonicum L. Triticum), zatim krupnik
(Triticum spec.), zrna obi~ne ili meke p{enice
(Triticum aestivum L. Triticum vulgare Host.),
poznata kao hlebna i zrna dvorede p{enice (Triticum dicoccum), zastupljene malim brojem uzoraka (jedno zrno). Na|ena su i zrna je~ma (Hordeum
vulgare vulgare). Od mahunarki zastupljen je
samo gra{ak (Pisum sativum). Zastupljeni su i
ora{asti plodovi, poput `ira (Qvercus spec.) i,
najzad, semenke lipe (Tilia spec.).
Na zapadnom delu Balkanskog prostora, u
centralnoj Bosni, konstatovano je gajenje jednozrne (Triticum monococcum) i dvozrne p{enice
(Triticum dicoccum), zatim je~ma (Hordeum vulgare), a od mahunarki so~iva (Lens culinaris).
Pored toga u nekim naseljima (Obre II) na|eni su
i ostaci semenki divljih vrsta vo}a jabuke (Pirus
malus), le{nika (Coryllus avelana), ovsika (Bromus
secalinus).

BAKARNO DOBA ENEOLIT

O `itaricama u bakarnom dobu ili eneolitu,
najvi{e podataka sakupljeno je na arheolo{kom
lokalitetu Gomolava, na kome su ljudske zajednice
toga vremena ostavile bogatu materijalnu kulturu.
Tako su tvorci (nosioci) badenske, kostola~ke i
vu~edolske kulture, `ive}i na Gomolavi izme|u
prve polovine IV i sredine III milenijuma stare ere,
otvorili novo poglavlje u razvoju tada{njih ljudskih
zajednica. Re~ je o metalurgiji bakra, zlata i
bronze, novoj industrijskoj revoluciji koja je inicirala velike promene, poput prvih osvajanja teritorija u potrazi za rudnim nalazi{tima. Bakarno doba
na Gomolavi pru`ilo nam je jo{ sijaset svedo~anstava o stanovnicima ovih naselja, ali i o
uzgoju `itarica toga vremena.
Za sada, jedini prikupljeni uzorci ugljenisanih
`itarica poti~u iz kostola~kog horizonta sa Gomolave. U bloku VI, u kv. 7273/XVIIIXIX, u
kosto~akoj ku}i VI, koja je stradala u po`aru,
na|ena je na podu pletena korpa sa karboniziranim
`itaricama (Petrovi} & Jovanovi} 2002, 99101).
Interesantan je i podatak koji se odnosi na
vu~edolsku kulturu. Na lokalitetu Vu~edol (Hrvatska), na podu svake ku}e ili jamesilosa,
nala`eni su `rvnjevi i ugljenisane `itarice. Istra`iva~i pretpostavljaju da je re~ uglavnom o p{enici

108

ARHEOLOGIJA
(Triticum), (Durman 1988, 19). Postoje podaci o
nalazu ugljenisanih `itarica i u Vinkovcima, unutar
vu~edolskog horizonta, ali nam nije poznato na
koje se vrste `itarica to odnosi (Juri{i} 1988, 24).
Stoga je Gomolava za sada jedini arheolo{ki
lokalitet u Podunavlju i na centralnom Balkanu, sa
koga je sakupljeni paleobotani~ki materijal stru~no
obra|en i prezentiran stru~noj javnosti.
Tokom vi{egodi{njih istra`ivanja na Gomolavi, Van Zeist je u kostola~kom horizontu izdvojio
slede}e `itarice: jednozrnu p{enicu (Triticum monococcum), dvozrnu (Triticum dicoccum), meku ili
hlebnu (Triticum spelta), krupni je~am sa plevicom
(Hordeum vulgare), kao i je~am bez plevice
(Hordeum vulgare var. nudum), zatim proso (Panicum miliaceum), zob (Avena sativa / fatua) i lan
(Linum usitatissimum).
Od mahunarki zastupljeni su so~ivo (Lens
culinaris), ne{to manje nego u vin~anskom horizontu, i malo grahorice (Vicia ervilia), (Van Zeist
19741978, 10; 20012002, 108), Tabela 1.
Interesantno je i to da je na Gomolavi
otkriveno prisustvo je~ma sa golim zrnom (Hordeum vulgare var. nudum), kojeg u vin~anskom
stratumu nije bilo. Kostola~ki uzorak sastoji se od
me{avine je~ma sa i bez plevice, a uzet je sa mesta
koje se moglo nalaziti iznad dna nekakve korpe.
Zbog prekida u stambenom horizontu na Gomolavi, ne mo`e se utvrditi da li su je~am bez
ljuske u ovu oblast doneli predstavnici kostola~ke
grupe ili je on ovde bio i u ranijim periodima. Isto
tako, dokazi sa Gomolave ne daju nam odgovor,
bar za sada, na pitanje kada se prestalo sa gajenjem
je~ma bez plevice (Van Zeist, 19741978, 10;
20012002, 108), Tabela 1.
Potvrdu da je je~am (Hordeum vulgare vulgare) bio va`na `itarica za ljudsku ishranu nalazimo i na drugim kontinentima. Tako je utvr|eno
da se je~am u ljudskoj ishrani, u dolini reka Tigra i
Eufrata, koristio izme|u VI i V milenijuma stare
ere. U dolini Nila ova `itarica se po~inje koristiti
tokom V milenijuma stare ere. U starom Egiptu je
od njega pravljeno pivo, koje je ve} tada bilo neka
vrsta nacionalnog pi}a. U stara vremena je~meno
zrno se koristilo kao najmanja mera za du`inu i
te`inu. Koliko je bio va`an u ljudskoj ishrani, vidi
se i po tome {to se crte`i je~ma nalaze i na starom
rimskom novcu, koji je kori{}en tokom VI veka
stare ere (P E 1 1967, 537).

@ITARICE U PRAISTORIJI ...

Iz svega zaklju~ujemo da su nalazi iz bakarnog doba, tako|e, veoma skromni. Jedini poznati
rezultati do{li su opet sa Gomolave, iz kostola~kog
horizonta. Na osnovu paleobotani~kih analiza,
ustanovljeno je da su tamo na|eni: jednozrna
p{enica (Triticum monococcum), dvozrna (Triticum dicoccum), meka ili hlebna (Triticum spelta),
krupni je~am sa plevicom (Hordeum vulgare), kao
i je~am bez plevice (Hordeum vulgare var. nudum), zatim proso (Panicum miliaceum), zob
(Avena sativa / fatua) i lan (Linum usitatissimum).
Od mahunarki zastupljeni su so~ivo (Lens culinaris), ne{to manje nego u vin~anskom horizontu, i
malo grahorice (Vicia ervilia).

BRONZANO DOBA
Pojava bakra i bronze u Podunavlju uvodi nas
u metalno doba, u kome se i danas nalazimo. I dok
se u neolitu (kamenom dobu) pri obradi zemlje
koriste, uglavnom, alatke od kostiju i kamena, u
bronzanom periodu dolazi, naprosto, do tehnolo{ke
revolucije. Drvene ili ko{tane paralice zamenjuju
se bronzanim plugovima i ralima. Dva takva
primerka na|ena su u materijalu s kraja bronzanog,
odnosno na po~etku ranog gvozdenog doba jedan
u Bor|o{u kod Novog Be~eja, na levoj obali Tise
(Medovi} 1993, 36) i drugi u Po`arevcu u koritu
Velike Morave (Jacanovi} 199596, 45).
Podaci o `itaricama u bronzanom dobu postoje
za sada, samo sa dva utvr|ena naselja gradinskog
tipa i to za Podunavlje. To su Feudvar na Titelskom bregu (Ba~ka) i @idovar kod Ore{ca (Banat),
gde su sakupljeni ugljenisani ostaci `ita, mahunarki, prate}ih korova, uljarica, livadskog i {umskog
bilja. Paleobotani~ke analize pru`aju kompletnu
sliku o razvoju zemljoradnje na ovim plodnim
terasama prekrivenim debelim slojem ~ernozema.
Na desnoj obali Tise, u blizini njenog u{}a u
Dunav, prostire se Titelski breg. Na severnoj ivici
ovog platoa, prostire se utvr|eno naselje bronzanog i gvozdenog doba. Tokom vi{egodi{njih arheolo{kih istra`ivanja na Feudvaru, paralelno je
prikupljan i paleobitani~ki materijal na samom
lokalitetu, kao i u njegovoj {iroj okolini (na celom
platou i podgra|u). Prikupljeni paleobotani~ki materijal nakon polen-analiza, pru`a nam slede}u sliku.
Stanovnici Feudvara su u bronzanom dobu
najvi{e uzgajali ove vrste `itarica: jednozrnu p{enicu (Triticum monococcum), obi~an ~etvororedni

MARIJA JOVANOVI]
je~am (Hordeum vulgare vulgare), dvozrnu (Triticum dicoccum), proso (Panicum miliaceum), zatim krupnik (Triticum spelta) pa zrna meke i tvrde
p{enice (Triticum aestivum / Triticum durum). Uz
`itarice, uzgajali su i mahunarke: so~ivo (Lens
culinaris), gra{ak (Pisum sativum) i grahoricu
(Vicia ervilia). Interesantna je primedba dr Krolla
da se na Feudvaru u po~etku (u bronzanom dobu)
pored jednozrne p{enice (Triticum monococcum)
najvi{e uzgajao obi~an ~etvororedni je~am (Hordeum vulgare vulgare), koji kasnije (u gvozdenom
dobu) zamenjuje proso (Panicum miliaceum),
(Kroll 1998, 306307, 313314), Tabela 2.
Iako uljarice i biljke za dobijanje vlakna ne
spadaju u `itarice, spomenu}emo samo neke koje
ukazuju i na druge delatnosti `itelja na Feudvaru
tokom bronzanog i gvozdenog doba u Podunavlju.
To su: lanak (Camelina sativa), stri`u{a (Sisymbrium officinale), mak (Papaver somniferum) i lan
(Linum usitatissimum), (Kroll 1998, 306307,
313314), Tabela 2.
@idovar kod Ore{ca le`i na isto~nom obodu
Deliblatske pe{~are, na visokom lesnom platou,
iznad doline reke Kara{, u ju`nom delu Banata
(Uzelac 1997, 11). Na ovom vi{eslojnom naselju
su tokom 2001. godine sprovedena manja arheobotani~ka istra`ivanja. Od 21 uzorka, 17 poti~e iz
bronzanog doba (kasna faza Pan~evo Omoljica),
a preostala 4 uzorka su iz sloja koji pripada
kasnom gvozdenom dobu.
Paleobotani~ke analize su potvrdile da su na
@idovaru, u podgra|u, na plodnim terasama, uzgajane slede}e `itarice: jednozrna p{enica (Triticum
monococcum), dvozrna p{enica (Triticum dicoccum), meka p{enica (Triticum aestivum), krupnik
(Triticum spelta), obi~an ~etvororedni je~am (Hordeum vulgare vulgare), proso (Panicum miliaceum). Pored `itarica, izdvojeni su i ostaci mahunarki
so~iva (Lens culinaris), gra{ka (Pisum sativum),
grahorice (Vicia ervilia), zatim uljarice kao {to je
lanak (Camelina sativa). Uz `itarice su izdvojeni i
ostaci raznih korova kao {to su poljska kasa~a
(Bromus arvensis), odnosno kukolj (Agrostemma
githago). Stanovnici @idovara su, ve} u bronzanom
dobu, u ishrani koristili i razne vrste vo}a le{nik
(Corylus avellana), stepsku vi{nju (Prunus fruticosa), divlje gro`|e (Vitis vinifera sylvestris) i
drugo (A. Medovi} 2002, 181185), Tabela 3.
Uo~eno je, da se na prostoru Ma|arske, meka
p{enica (Triticum aestivum) upotrebljava u ishrani
tek od bronzanog doba (Kassai 1988, 17).

109

RAD MUZEJA VOJVODINE 46

Pored toga, dva leme{a (raonika) su na|ena na
jedinstvenom kulturnom prostoru kasnog bronzanog doba srpskog Podunavlja, na me|usobnoj
udaljenosti od oko 100 kilometara, {to jo{ jednom
potvr|uje da su Podunavlje i donje Pomoravlje
bile, i do danas ostale, tipi~no zemljoradni~ke
regije. Upravo na tom prostoru u vreme velike
produkcije bronze (P. Medovi} 1993, 36) nastali
su i prvi metalni leme{i rala, koje }e kasnije
Kelti, veliki kova~i gvo`|a, usavr{iti. Keltsko ralo
su preuzeli Rimljani i ono je, sa izvesnim promenama, na balkanskim prostorima prisutno, u pojedinim krajevima i do danas.
Pored raonika, sve vi{e se upotrebljavaju i
druge alatke. Ve}a koli~ina bronzanih srpova prona|enih u ostavama, u Podunavlju, potvr|uju da je
re~ o razdoblju u kome je zemljoradnja imala va`no mesto. Spomenu}emo samo neke od depoa sa
ve}im brojem srpova: Novi Be~ej 16 raznih ulomaka (Na| 1955, 44, T. I 58); Futog 46 komada
(Vasi} 1994; Bori} 1997, 4951, T. VIIIIX);
Kr~edin 27 primeraka (Vasi} 1994); Pe}inci sa
22 priloga (Milo{evi} 1960, 156, T. IIIV).
I na severnom delu Panonske nizije, na
prostoru Ma|arske, prikupljeni su karbonizirani
ostaci `ita iz bronzanodobnih nalazi{ta (28), od
kojih izdvajamo lokalitete u Tosegu (Tszeg) i
Kele{du (Klesd). Uo~eno je da se, pored jednozrne (Triticum monococcum L.) i dvozrne p{enice
(Triticum dicoccum Schrank.) na prostoru Ma|arske, tek od bronzanog doba po~inje da uzgaja i
meka ili hlebna p{enica (Triticum aestivum) (Kassai 1988, 17).
Izlo`eni podaci o `itaricama u bronzanom
dobu, odnose se isklju~ivo na Podunavlje, dok je
teritorija centralnog Balkana za sada velika nepoznanica. Paleobotani~ke analize izvr{ene su samo
na dva lokaliteta: na Feudvaru i, delimi~no, na
@idovaru, sa napomenom obra|iva~a da je veoma
te{ko bilo razdvojiti sakupljeni materijal na bronzano i gvozdeno doba.
Sumiramo li sada dobijene rezultate analiza
`ita sa Feudvara i @idovara, dobijamo ovakav
pregled `itarica u Podunavlju. Dobija se utisak da
je najvi{e gajena jednozrna p{enica (Triticum
monococcum), zatim slede dvozrna (Triticum dicoccum) i obi~an ~etovororedni je~am (Hordeum
vulgare vulgare). Utvr|eno je, da na Feudvaru
(Kroll 1998, 306) proso (Panicum miliaceum)
vremenom zamenjuje je~am i postaje jedna od

110

ARHEOLOGIJA
va`nijih `itarica tokom bronzanog doba (Kroll
1998, 306). Od ostalih `itarica, ali u daleko
manjem broju, uzgajane su jo{ meka ili hlebna
p{enica (Triticum aestivum) i krupnik (Triticum
spelta).
Pored `itarica uzgajane su i pojedine vrste
mahunarki, poput so~iva (Lens culinaris), gra{ka
(Pisum sativum) i grahorice (Vicia ervilia). Tu su
jo{ uljarice i biljke za izradu vlakna, poput lana
(Linum usitatissimum), maka (Papaver somniferum) i stri`u{e (Sisymbrium officinale), kao i
mnoge druge biljke koje su kori{}ene u ishrani
poput vo}a, raznih za~ina i lekovitog bilja.

STARIJE GVOZDENO DOBA

Na lokalitetima starijeg i mla|eg gvozdenog
doba zapadne i centralne Evrope otkriveno je sedam vrsti `itarica je~am (Hordeum vulgare), hlebna p{enica (Triticum aestivum), dvozrna p{enica
(Triticum dicoccum), p{enica krupnik (Triticum
spelta), proso (Panicum miliaecum), jednozrna
p{enica (Triticum monoccocum) i proso u klipu
(Seatria italica). Na|ene su i ~etiri vrste mahunarki so~ivo (Lens culinaris), gra{ak (Pisum
sativum), bob (Vicia faba var. minor) i grahorica
(Vicia ervilia) i dve vrste uljanih tj. vlaknastih
biljaka lan (Linum usitstissimum) i kudelja
(Camelina sativa). Ovome treba dodati jo{ ~etiri
vrste biljaka do kojih se dolazilo sakupljanjem
le{nik (Corylus avellana), srezmu (Prunus padus),
malinu (Rubus iadeus) i zovu (Sambucus nigra),
(Ili}Tapavi~ki 2000, 97).
U ovu konstataciju uklapaju se i naselja
gradinskog tipa, podizana na visokim lesnim terasama u Podunavlju. U rad su uvr{teni samo oni
arheolo{ki lokaliteti na kojima su prona|eni ugljenisani ostaci `itarica, raznih mahunarki i drugog
bilja. To su: Gomolava, Feudvar, Kalaka~a, @idovar i Gradina na Bosutu.
Prve paleobotani~ke analize o `itaricama gvozdenog doba u Podunavlju poti~u sa praistorijskog
nalazi{ta Gomolava i to uglavnom iz kulturnog
stratuma. Analize su pokazale da su tokom starijeg
gvozdenog doba na Gomolavi najvi{e uzgajani:
jednozrna p{enica (Triticum monoccocum), meka
ili hlebna (Triticum aestivum) i proso (Panicum
miliaceum). Zatim u ne{to manjem procentu slede:
dvozrna p{enica (Triticum dicoccum) i obi~an
~etvororedni je~am (Hordeum vulgare), pa krupnik

@ITARICE U PRAISTORIJI ...

(Triticum spelta). Interesantno je da se zob/ovas
(Avena sativa / fatua) javlja u manjem procentu
nego u kostola~kom razdoblju. Od `itarica tu su
jo{ i zrna ra`i (Secale cereale) i to u malom broju.
Mahunarke su zastupljene so~ivom (Lens culinaris) i bobom (Vicia faba var. minor), dok se gra{ak
(Pisum sativum), grahorica (Lathyrus sativus) i
muhor ili proso u klipu (Setaria italica) javljaju u
daleko manjem broju (Van Zeist 20012002, 108),
Tabela 1.
Na desnoj obali donjeg toka Tise, na zaru{enoj severnoj ivici Titelskog platoa, nalazi se
vi{eslojno utvr|eno naselje metalnog doba Feudvar. U jednoj jami, u bloku E, prona|ena je ve}a
koli~ina ugljenisanog `ita. Otvor jame polazi od
sloja Feudvar 5 koji odgovara kulturnom horizontu Kalaka~a, za kojeg je poznato da po~inje
najranije u X veku stare ere, a da se zavr{ava,
najkasnije, sredinom VIII veka stare ere (Kroll &
Borojevi} 1987, 37).
Paleobotani~ka analiza je pokazala da se radi
o ostacima jednozrne p{enice (Triticum monococcum), ~ija su zrna bila izrazito {iroka i obavijena plevom. U jami su prona|ena jo{ i zrna dvozrne
p{enice (Triticum dicoccum), zatim obi~nog ~etvororednog je~ma (Hordeum vulgare vulgare), meke
p{enice (Triticum aestivum), krupnika (Triticum
spelta). Mahunarke, poput prosa (Panicum miliaceum), so~iva (Lens culinaris), gra{ka (Pisum
sativum), grahorice (Vicia ervilia) i sastrice (Lathyrus sativus), prisutne su na Feudvaru u ve}em
broju (Kroll & Borojevi} 1987, 37).
Pored `ita, prona|eni su i delovi biljaka koje
su kori{}ene za izradu tekstila, kao {to je lan
(Linum usitatissimum), za dobijanje ulja lanik
(Camelina sativa) i mak (Papaver somniferum). Tu
su i pojedine vrste {umskog vo}a {umska jagoda
(Fragaria vesca), aptovina (Sambucus ebulus),
trnjina (Prunus), kupina (Rubus subgen.), kru{ka
(Pyrus) i ora{ak (Trapa natans). @itarice prate i
odre|ene vrste korova, me|u kojima su poljski klasa~ (Bromus arvensis), muarika (Setaria viridis),
kukolj (Agrostemma githago), pepeljuga (Chenopodium album) i druge (Kroll 1998, 305317).
Na visokoj lesnoj terasi iznad Dunava, severoisto~no od naselja Be{ka, nalazi se arheolo{ki
lokalitet Kalaka~a, na kome je otkriveno naselje iz
starijeg gvozdenog doba, gradinskog tipa. U istra`enom delu naselja otkriveno je mnogo ukopanih objekata, vi{e od 60 celih i mno{tvo fragmentovanih

MARIJA JOVANOVI]
velikih posuda za ~uvanje `itarica (lonci i pitosi),
`rvnjevi i ugljenisane `itarice. Pretpostavlja se da
je polovina koni~no ukopanih objekata, oko 40,
kori{}ena isklju~ivo za ~uvanje `itarica. U zapadnom delu naselja, u ukopanim objektima (silosima)
8, 55, 72, 112, 121 i 131, prona|eni su ostaci
ugljenisanih `itarica i prate}ih korova.
Iz ugljenisanih `itarica sa Kalaka~e, paleobotani~kim analizama izdvojene su odre|ene vrste
`itarica: obi~an ~etvororedni je~am (Hordeum vulgare), pa jednozrna p{enica pir (Triticum monococcum) i proso (Panicum miliaceum). Na|ene su i
odre|ene vrste korova, koje su redovni pratioci
pomenutih `itarica, poput pepeljuge (Chenopodium
album), klasa~a (Bromus moliis / sacalinus) i
drugih (P. Medovi} 1988, 348349), Tabela 5.
S obzirom da su na Kalaka~i prona|ene samo
tri vrste `itarica, sti~e se utisak da je ova lesna
terasa (u kojoj su bili ukopani brojni silosi) u
starijem gvozdenom dobu kori{}ena vi{e kao
pristani{te ili skladi{te za `itarice, dok je samo
naselje bilo sme{teno u unutra{njem delu ovog
lesnog platoa. S obzirom da se Kalaka~a nalazi
naspram Titelskog brega, postoji mogu}nost da je
jedna koli~ina `ita dopremana iz naselja koja su
bila podizana na levoj obali Dunava, poput Feudvara ili Popovog sala{a kod Novog Sada.
Na Gradini, na Bosutu, na vi{eslojnom praistorijskom lokalitetu, sakupljena je ve}a koli~ina
ugljenisanih `itarica u horizontu starijeg gvozdenog doba. Pri kraju starije, odnosno na po~etku
srednje faze bosutske grupe, oko sredine VIII veka
stare ere, konstatovan je horizont sa spaljenim
`itaricama, koji se protezao celom du`inom (profila) nalazi{ta. Istra`iva~i pretpostavljaju da je
po`ar zahvatio celo naselje i uni{tio letinu njegovih stanovnika (Popovi} & Radoj~i} 1996, 11).
Osnovno zanimanje `itelja ovog naselja bila
je zemljoradnja, zatim sto~arstvo, lov i ribolov. To
najbolje ilustruje brojan arheolo{ki materijal prikupljen u mo}nom kulturnom sloju starijeg gvozdenog doba. Iz prikupljenog karboniziranog `ita
izdvojeni su: jednozrna p{enica (Triticum monococcum), dvozrna p{enica (Triticum dicoccum),
hlebna ili meka p{enica (Triticum aestivum), obi~an ~etvororedni je~am (Hordeum vulgare), zob
(Avena sativa / fatua) i proso (Pisum sativum).
Pored `itarica na|ena su i zrna mahunarki: so~ivo
(Lens culinaris), gra{ak (Pisum sativum), grahorica
(Vicia ervilia) i bob (Vicia faba), ali u daleko

111

RAD MUZEJA VOJVODINE 46

manjem broju nego na drugim naseljima u Podunavlju (Van Zeist 20012002, 110), Tabela 4.
U starijem gvozdenom dobu, ugljenisane `itarice i mahunarke, sakupljane su samo u Podunavlju, dok sa podru~ja centralnog Balkana za sada
nemamo dostupnih podataka. Prikupljena `ita poti~u uglavnom iz gradinskih naselja kao {to su: Gomolava, Feudvar, Kalaka~a, Gradina na Bosutu.
Paleobotni~kim analizama izra|enim za ove
lokalitete izdvojene su ove vrste `ita: jednozrna
p{enica (Triticum monococcum) po broju uzoraka
glavna je `itarica na Gomolavi, Feudvaru i Gradini na Bosutu. Za Kalaka~u je karakteristi~no da
je u objektima u kojima su na|eni ostaci ugljenisanih `itarica, prona|eno najvi{e zrna je~ma
(Hordeum vulgare). Zrna dvozrne p{enice (Triticum dicoccum) izdvojena su na Gomolavi, Feudvaru i Bosutu, dok na Kalaka~i nisu prona|ena.
Hlebna ili meka p{enica (Triticum aestivum) prona|ena je u velikom procentu na Gomolavi (zapa`a se isti broj uzoraka vezanih za jednozrnu i
meku p{enicu), dok je na lokalitetima poput Feudvara i Gradine na Bosutu manje zastupljena. Na
Kalaka~i ova vrsta `ita nije uop{te registrovana.
Interesantno je da se jo{ jedna vrsta p{enice
krupnik (Triticum spelta) uzgajala samo na Gomolavi i Feudvaru. Na Gradini na Bosutu na|ena
je u tragovima, dok je `itelji Kalaka~e (sude}i
prema dostupnim rezultatima) nisu koristili (?).
Obi~an ~etvororedni je~am bez plevice, na Gomolavi po~inje da se uzgaja tek u periodu starijeg
gvozdenog doba, izgleda istovremeno kada iz
upotrebe nestaje je~am sa ljuskom (Hordeum
vulgare var. nudum). Mala koli~ina zobi (Avena
sativa / fatua) otkrivena je na Gomolavi i samo
jedno zrno na Gradini na Bosutu, dok je `itelji
Feudvara i Kalaka~e nisu upotrebljavali (a verovatno ni uzgajali). Zrna ra`i (Secale cereale) za
sada su izdvojena na Gomolavi i Feudvaru. Pored
p{enice, jedna od navi{e rasprostranjenih `itarica
starijeg gvozdenog doba u Podunavlju je svakako
proso (Panicum miliaceum) koje je u ogromnim
koli~inama otkriveno na Gomolavi, Feudvaru, Kalaka~i i Gradini na Bosutu.
Tokom starijeg gvozdenog doba pored `itarica uzgajane su i razne vrste mahunarki. Sude}i
prema broju uzoraka so~ivo (Lens culinaris) je
mahunarka koja je najvi{e uzgajana na Gomolavi i
Feudvaru. Na Gradini na Bosutu, so~ivo je zastupljeno sa daleko manjim brojem primeraka, dok

112

ARHEOLOGIJA
ga na Kalaka~i ima jako malo (u dva objekta
na|eno je samo osam zrna). Dok je za Gomolavu
karakteristi~an bob (Vicia faba var. minor), na
Feudvaru su to gra{ak (Pisum sativum) i grahorica (Vicia ervilia). Interesantno je da su zrna
grahorice i gra{ka registrovana na Gomolavi i
Gradini na Bosutu, ali sa daleko manjim brojem
uzoraka, nego {to ih je bilo na Feudvaru.

MLA\E GVOZDENO DOBA

Za razdoblje mla|eg gvozdenog doba u Podunavlju i sa prostora centralnog Balkana, jedini
podaci koji su nam do sada poznati poti~u iz
utvr|enog keltskog naselja na Gomolavi koje su
tokom II veka stare ere osnovali Skordisci. Ugljenisane `itarice, sakupljene u ovom naselju poti~u
iz jamasilosa, kulturnog sloja i zajedni~kog (grupnog) groba. Van Zeist je tokom vi{egodi{njih istra`ivanja sakupio 28 uzoraka na kojima su izvr{ene
odgovaraju}e analize. Rezultati tih analiza pokazali
su da su Skordisci poznavali veliki broj `itarica
(Van Zeist 19741978, 10; 20012002, 108).
Analiza `itarica iz utvr|enog latenskog naselja na Gomolavi za sada predstavlja neku vrstu
zaklju~ka o `itaricama na kraju protoistorijskog
razdoblja.
Na Gomolavi su izdvojeni ostaci ~etiri vrste
p{enice: jednozrna (Triticum monococcum), dvozrna (Triticum dicoccum), meka ili hlebna p{enica
(Triticum aestivum compactum) i krupnik (Triticum spelta). Tu su dve vrste je~ma obi~an
~etvororedni je~am bez pleve (Hordeum vulgare
var. nudum) i je~am sa plevom (Hordeum vulgare), zatim proso (Panicum miliaceum), pa zob
(Avena sativa / fatua) koja se vi{e uzgaja tek u
ovom razdoblju, ne{to lana (Linum usitatissimum)
i malo ra`i (Secale cereale).
Od mahunarki Skordisci su poznavali: so~ivo
(Lens culinaris), bob (Vicia faba var. minor),
grahoricu (Vicia ervilia), gra{ak (Pisum sativum),
muhor ili proso u klipu (Setaria italica) i sastricu
(Lathyrus sativus).
Nedostatatak relevantnih podataka sa drugih
lokaliteta vezanih za razdoblje mla|eg gvozdenog
doba (ili dominaciju Skordisca) u Podunavlju i na
prostoru centralnog Balkana, ne pru`a nam kompletnu sliku o `itaricama tog vremena. Za sada
raspola`emo samo podacima sa Gomolave, sa

@ITARICE U PRAISTORIJI ...

MARIJA JOVANOVI]

kojima ve} ulazimo u istorijsko razdoblje, u kome

dolaskom Rimljana na ove prostore po~inju da se
uzgajaju nove vrste `ita i drugih biljaka.

bakarnog, bronzanog i gvozdenog doba, mi za sada

ne raspola`emo nijednim relevantanim podatkom o
`itaricama i drugim biljem iz tih razdoblja.

Na prelasku iz stare u novu eru, na podru~ju

zapadne i centralne Evrope, bile su poznate 233
vrste kultivisanih `itarica i korisnih biljaka. Najbolje su nam poznate one biljke koje su uzgajali i
koristili Rimljani, zapravo one koje su otkrivene na
rimskim lokalitetima. Tu spada osam vrsta `itarica:
je~am (Hordeum vulgare), ra` (Secale cereale),
hlebna p{enica (Triticum aestivum), dvozrna p{enica (Triticum dicoccum), p{enica (Triticum spelta),
proso (Panicum miliaceum), jednozrna p{enica
(Triticum monococcum) i proso u klipu (Setaria
italica). Od mahunarki to su: so~ivo (Lens culinaris), gra{ak (Pisum sativum) i bob (Vicia faba).
Hlebna ili meka p{enica (Triticum aestivum)
je u rimskom razdoblju bila najvi{e uzgajana
`itarica u Panoniji, dok je istovremeno na varvarskom podru~ju vi{e bila zastupljena jednozrna
p{enica (Triticum monococcum Emer), (Ili}
Tapavi~ki 2000, 97).
Pored toga utvr|eno je postojanje petnaestak
vrsta vo}a, uglavnom gajenog u ba{tama, zatim
{esnaest vrsta lekovitog bilja i za~ina. Isto tako
poznavali su i koristili dvanaest vrsta divljeg i
ko{tunjavog vo}a, kao i biljke koje poti~u sa
drugih podru~ja, a na ove prostore su stigle
razmenom ili uvozom (poput masline Olea
europaea), (Ili}Tapavi~ki 2000, 97).
Uporedimo li ove podatke sa nalazima `itarica
i mahunarki na Gomolavi, u naselju Skordiska,
uo~i}emo da su mnoge `itarice, mahunarke i druge
biljke, ve} krajem praistorijskog razdoblja uzgajane u Podunavlju, a verovatno i na podru~ju centralnog Balkana pa i celog Balkanskog poluostrva.
Prikazane paleobotani~ke analize pokazale su
nam da su tokom preistorijskog razdoblja neke
vrste `itarica istovremeno uzgajane u vi{e regija.
To se najbolje uo~ava u naseljima vin~anske
kulture koja su otkrivena na ve}em delu balkanskog prostora: u Podunavlju, centralnoj i ju`noj
Srbiji (na podru~ju centralnog Balkana), zatim na
teritoriji centralne Bosne i jugoisto~ne Makedonije.
Interesantno je da za mla|e periode bakarnog,
bronzanog i gvozdenog doba postoje podaci za
samo jednu regiju, za Podunavlje. Iako na prostoru
centralnog Balkana postoje brojna nalazi{ta iz

Koliku je ulogu `ito imalo u `ivotu praistorijskog ~oveka vidi se i po na~inu ~uvanja. Dok
je za kameno doba karakteristi~no da su `itarice
~uvane u ve}im posudama ili ambarima, u bronzanom dobu ve} po~inju da se prave i prvi silosi za
koje, s pravom, mo`emo re}i da su, na neki na~in,
bili prete~a savremenih objekata. Pravljeni su
bunari, ~iji se unutra{nji deo obla`e pleterom i
lepom, nekom vrstom korpe, dok je nadzemni deo
bio za{ti}en kru`nim krovom od slame (Willroth
1997, 47, 48). Pored toga, u ve}im naseljima
postojali su i ambari-nadzemne ku}e, u kojima se
~uvalo sakupljeno zrnevlje (Willroth 1997, 48),
Prilog 2.
U gvozdenom dobu uz naselja su postojale
zone sa silosima koji su, ~esto, kru{kastog ili valjkastog oblika, kao {to je to slu~aj sa Kalaka~om
(Medovi} 1988). ^ini nam se da je ne{to sli~no
otkriveno i na Gomolavi. U mla|em gvozdenom
dobu `ito se ~uvalo u ve}im posudama i jamamasilosima, koji su bili u neposrednoj vezi sa ku}om, ali su ~esto bili postavljani i unutar objekata.
Tokom istra`ivanja na Gomolavi od 1953. do
1957. godine, na severozapadnom delu utvr|enog
naselja Skordiska, otkrivene su brojne jamesilosi,
njih oko 30, koje pripadaju latenskom stambenom
horizontu. Neke od njih bile su ispunjene ugljenisanim `itaricama p{enicom (Triticum) i prosom
(Panicum miliaceum), (Na| 1960, 128).
Stambeni objekti u praistorijskom razdoblju,
od starijeg neolita, preko bronzanog i gvozdenog
doba, gra|eni su u tehnici pletera i lepa. Lep je
formiran od gline kojoj je, kao dobro vezivno
tkivo, dodavana velika koli~ina pleve koja je, opet,
sadr`avala u sebi i zrna `ita. Masivnih su dimenzija, slo`eni po konstrukciji, sa unapred utvr|enim
rasporedom prostorija. Neke od ovih prostorija
slu`ile su kao ostave za zrnastu hranu, na {ta
ukazuju prona|ene kerami~ke posude ve}ih dimenzija tipa pitosa ili lonca, u svim razdobljima.
Jedan takav objekat otkriven je na vi{eslojnom arheolo{kom lokalitetu Gomolava, u mla|oj
fazi vin~anske kulture. U bloku II, u ku}i 4/75, u
ju`noj prostoriji ozna~enoj kao alfa (=), umesto
podnice, u zapadnom delu ovog prostora, nalazila

113

RAD MUZEJA VOJVODINE 46

se nabijena zemlja. Na njoj su prona|eni delovi
ve}ih posuda, pitosa, ~ije je dno bilo ukopano u
pod objekta (ku}e). Pored pitosa prona|eni su i
fragmenti drugih posuda, zatim `rvnjevi, pr{ljenci,
tegovi za razboj, tegovi za ribarske mre`e i alatke
od kamena. Otkriveno je i manje ognji{te sa
pepelom i garom. Navedeni podaci pokazuju da je
prostorija alfa (=) iz ku}e 4/75 slu`ila za ~uvanje i
spremanje hrane (Petrovi} 1992, 23), Prilog 1.
Da je zemljoradnja bila va`no zanimanje
tokom preistorijskog razdoblja u Podunavlju, potvr|uju i nalazi pe}i za su{enje `ita. Na neolitskom
lokalitetu Staro selo, u Selevcu kod Smedereva,
otkrivena je kru`na pe} koja je bila ispunjena
zrnima p{enice i so~iva (Hopf 1974, 2), Prilog 3.
Nema sumnje da je i u drugim razdobljima
`ito moralo da se su{i. Tako je na Gomolavi, u latenskom horizontu VI b, otkriven veliki broj potkovi~astih pe}i, koje su u literaturi poznate kao
hlebne pe}i (Jovanovi} B. & Jovanovi} M. 1988,
67, 94). Po svom obliku veoma su sli~ne nalazu iz
Starog sela kod Selevca. Novija istra`ivanja, obavljena na ^arnoku kod Vrbasa, na latenskom lokalitetu iz I veka stare ere, potvrdila su postojanje pe}i
za su{enje `ita. Na jednoj potkovi~astoj pe}i otkriven je i poklopac koji je slu`io za su{enje `itarica.
Uz pe} se nalazio ve}i sanduk koji je bio ispunjen
`itaricama (izme{anom p{enicom i prosom). Pored
sanduka le`alo je nekoliko pletenih korpi oblepljenih blatom. U njima su na|eni karbonizirani ostaci
`itarica, istih kao i u sanduku proso i p{enica ili
je~am. Na`alost, ovaj paleobotani~ki materijal,
iako prikupljen, jo{ uvek nije obra|en.
@ito je tokom praistorije bilo va`no i u
zagrobnom `ivotu pokojnika. Na Gomolavi, u
latenskom periodu, iz II veka pre n. e, otkriven je
kru`ni grob sa tri skeleta dva pripadaju odraslim
osobama (`eni i mu{karcu), dok je tre}i de~iji.
Posle polaganja pokojnika, potom i grobnih darova, u grobnicu su stavljeni i masivni `rvnjevi, od
kojih je jedan prelomljen po polovini, tako da su
pokrivali donje ekstremitete pokojnika. Pre toga,
tela pokojnika bila su prekrivena zrnevljem ovsa
(Avena sativa / fatua), (Borojevi} 1988a, 66), pa se
uzima da su `rvnjevi mogli imati neposrednu vezu
sa rasutim zrnevljem (B. Jovanovi} & M. Jovanovi} 1988, 57).
Interesantno je da se u Star~evoKere{ kulturi, uz pomo} ureza i otisaka nokta, formirao i
ukrasni ornament u obliku zrna `ita i klasa

114

ARHEOLOGIJA
(izveden u vertikalnim nizovima), kojim je ukra{avana spoljna povr{ina ve}ih posuda naj~e{}e
pitosa i amfora (Miki} & Antoni} 2000, 8, 17). U
star~eva~kom naselju Ribnjak kod Ba~kog Gradi{ta prikupljena je ve}a koli~ina kerami~kog materijala sa ovim ukrasima (Babovi} 1992, T.XV
XVIIII; 1994, T.XIII i XIV).
Veliki broj figurina terakota prona|enih u
neolitskom razdoblju, naro~ito u vin~anskoj kulturi, vezuju se za zemljoradnju i kult plodnosti. Tu
spada i monumentalna statueta boginje iz Donje
Branjevine kod Od`aka (Karmanski 1979). Ona je
izvanredan predstavnik onog nagla{enog neolitskog vajanja koje `ivo podse}a na paleolitske
venere. To je jo{ jedna potvrda da je veza izme|u
~oveka i prirode uvek bila neraskidiva i svako njeno naru{avanje dovodi do uni{tenja ~itavih civilizacija. ^ovek preistorije je to odavno shvatio i zato
je sa zahvalno{}u majci Zemlji prinosio darove.
v
Ve} du`e vreme u arheologiji se ose}a potreba da se na jednom mestu prika`u sve vrste
`itarica, mahunarki i drugih biljaka koje se ve}
nekoliko milenijuma uzgajaju u Podunavlju i
centralnom delu Balkanskog poluostrva. Arheologija, kao interdisciplinarna nauka, tek u drugoj
polovini XX veka po~inje ozbiljnije da se zanima
za ishranu preistorijskog stanovni{tva, stavljaju}i
naj~e{}e akcenat na lov, ribolov i domestikaciju
pojedinih `ivotinjskih vrsta.
U mnogim stru~nim publikacijama koje su
nastale u poslednjih 50 godina, uvek }emo na}i
iscrpan izve{taj o keramici, tipologiji, stratigrafiji,
arhitekturi, osteolo{kim i antropolo{kim nalazima,
ali veoma retko kompletne podatke o biljnim
vrstama iz odre|enog kulturnog razdoblja. Uglavnom se navode podaci koji ukazuju da se stanovni{tvo bavilo zemljoradnjom, a da otkrivene
karbonizirane `itarice poti~u iz jamasilosa, zdela,
sa poda ku}a (objekata) ili ku}nog lepa. Na kraju
publikacije mo`da }emo na}i skromne podatke o
`itaricama, ali ne i o vrstama `ita koje se uzgajalo
na u`em ili {irem podru~ju nekog lokaliteta. Pored
toga, mi jo{ uvek ne znamo kolika je mogla da
bude proizvodnja `ita u tim uslovima. Tako|e,
nepoznato je i to u kojoj meri su pojedine vrste
`itarica u~estvovale u ishrani preistorijskog stanovni{tva. Sada je sasvim jasno da je, na taj na~in,
jedna izuzetno va`na ~injenica u `ivotu ljudi ovog

@ITARICE U PRAISTORIJI ...

MARIJA JOVANOVI]

prostora, u preistorijskom razdoblju, nepravedno

zapostavljena. Uz to, paleobotani~ke analize pokazuju samo parcijalne rezultate sa mnogih nalazi{ta,
pa se na osnovu njih ~esto mo`e ste}i pogre{na, ili
nepotpuna, slika o razvoju mnogih biljnih vrsta,
njihovoj upotrebi i rasprostranjenosti.
Ovaj rad ima za cilj da skrene pa`nju istra`iva~ima, u prvom redu arheolozima i paleobotani~arima, da nakon istra`iva~kih radova, prikupljene
podatke objedine i, po mogu}stvu, zajedno prezentiraju. To je izuzetno va`no kada su u pitanju
`itarice i druge biljke koje se prilikom otkrivanja
nalaze u in situ polo`aju. Tako bi se stekao
kompleksniji uvid u `ivot preistorijskih zajednica.
Pogotovo {to je re~ o lokalitetima koji u osnovi
~ine urbanizovana naselja, u kojima se `ivelo u
kontinuitetu vi{e milenijuma. O tome svedo~e i
podaci, za sada najbrojniji, dobijeni iz Podunavlja
sa vi{eslojnih arheolo{kih nalazi{ta poput Gomolave, Feudvara, @idovara i Gradine na Bosutu.
Prikupljeni podaci o `itaricama u praistoriji u
Podunavlju i na Balkanskom poluostrvu, izlo`eni
prema oblastima i kulturnim razdobljima, ukazuju
na razli~ite pristupe i mnoge neujedna~enosti kod
uzgoja raznih biljnih vrsta, naro~ito `ita. Ve} je J.
Gli{i} u publikaciji Neolit centralnog Balkana
konstatovao da je zemljoradnja u starijem neolitu
na centralnom Balkanu bila zasnovana na gajenju
`itarica maloazijsko-ju`nobalkanskog i prednjeazijskog porekla. To je, po njemu, slu~aj i sa ostalim
rano-neolitskim tvorevinama zemljoradni~ko-sto~arskog karaktera, od severnih granica pontsko-egejskog primorja, preko Podunavlja do kontinentalnih
delova Evrope (Gli{i} 1968, 23).

Posle skoro ~etrdeset godina mi jo{ uvek nismo u stanju da prika`emo na koji na~in su pojedine `itarice dospevale na ova podru~ja, a zatim
ni kako su evoluirale. Ostaje za sada otvoreno pitanje me{anja odre|enih `itnih vrsta, njihova upotreba i rasprostranjenost. ^ini nam se da smo jo{
uvek na po~etku kada je re~ o `itu i njegovom
uticaju na razvijanje ekonomije tokom praistorijskog razdoblja. Na{a karta sa `itaricama i dalje je
ve}im delom prazna, ~eka da je ispunimo. To nam
je obaveza o kojoj treba sve ~e{}e da razmi{ljamo.
Na`alost, iako je arheologija interdisciplinarna
nauka, neke od fundamentalnih institucija nisu se
do sada zainteresovale za razvoj sorti `ita koje je
milenijumima uzgajano u Podunavlju, kao i na
prostoru centralnog Balkana. U drugoj polovini
XX veka paleobotanikom su se isklju~ivo bavili
arheolozi, uz stru~nu pomo} paleobotani~ara stranih institucija. Poljoprivredni stru~njaci na{ih instituta, u ovom slu~aju geneti~ari i selektori, do
sada nisu pokazali ozbiljnije interesovanje za ovu
oblast, iako ona spada u veoma interesantno nau~no podru~je. Njihovo prisustvo na brojnim arheolo{kim lokalitetima u Podunavlju i na centralnom
Balkanu je neophodno. Uklju~uju}i se u rad na
terenu, uspeli bismo da prikupimo relevantne
podatke za razna vremenska i kulturna razdoblja.
To je ujedno i pravi na~in da se zajedni~kim
istra`ivanjima dopune podaci o `itaricama, mahunarkama, uljaricama i drugim biljnim vrstama koje
su uzgajane tokom praistorijskog razdoblja.

SKRA]ENICE

AP
BRGK
GCBI
GZM
PE 13
PJZ

Arheolo{ki pregled, Arheolo{ko

dru{tvo Jugoslavije, Beograd
Bericht der Rmisch Germanischen
Komission, Frankfurt a/M Berlin
Godi{njak Centra za balkanolo{ka
ispitivanja ANUBIH, Sarajevo
Glasnik Zemaljskog muzeja
u Sarajevu, Sarajevo
Poljoprivredna enciklopedija,
Zagreb
Praistorija jugoslovenskih zemalja,
Sarajevo

PS
JhbRGZM

Praistorija Srbije, Beograd

Jahrbuch des Rmisch-Germanischen
Zentralmuseumus, Mainz
RMV
Rad Muzeja Vojvodine, Novi Sad
RVM
Rad Vojvo|anskih muzeja,
Novi Sad
Starinar
Starinar, Organ Arheolo{kog
instituta SANU, Beograd
ZRNM
Zbornik radova Narodnog muzeja
u Beogradu, Beograd
Zb. [tipMuz Zbornik na [tipskiot naroden
Muzej, [tip
115

RAD MUZEJA VOJVODINE 46

ARHEOLOGIJA
LITERATURA

Atlas svjetske povijesti, Zagreb 1986.

Babovi} 1992
Babovi}, Q.: Rezultati

detaqnog rekognoscirawa neolitskih lokaliteta u {irem podru~ju Be~eja (Der ergebnisse ausfhrlicher

rekognoszierung der Neolitihischen fundsttten

im njeiterem bereiche der Stadt Be~ej),
RVM 34, Novi Sad 1992, 4384.
Babovi} 1994
Babovi}, Q.: Lokalitet Ribwak star~eva~ko
naseqe na obali Tise (Site Ribnjak
Star~evo Type Settlement on the Bank the
Tisa), Zbornik NM XV-1, Arheologija,
Beograd 1994, 916.
Baum 19561957
Baum, M.: Arheolo{ka istra`ivawa Zavi~ajnog
muzeja u Tuzli (Fouilles executees par le
Musee de Tuzla en 1995), Starinar N.S.
VIIVIII, Beograd 19561957, 235.
Benac 1971
Benac, A.: Obre II Neolitsko naselje butmirske
grupe na Gornjem polju, GZMS N.S. XXVI,
Sarajevo 1971, 1300;
Benac 1979
Benac, A.: Prelazna zona, PJZ 2, Sarajevo 1979,
439.
Bori} 1997
Bori}, D.: Ostava kasnog bronzanog doba iz
Futoga (The Late Bronze Age Hoard from
Futog), RMV 39, Novi Sad 1997, 4192.
Borojevi} 1988
Borojevi}, B.: Analize ugljenisanog semenja iz
latenskog naselja na Gomolavi, u: B. Jovanovi}
& M. Jovanovi}, Gomolava 2, Naselje mla|eg
gvozdenog doba, Novi Sad 1988, 111117.
Borojevi} 1988a
Borojevi}, K.: Analiza ugljenisanog semenja kru`nog
groba, u: B. Jovanovi} & M. Jovanovi},
Gomolava 2, Naselje mla|eg gvozdenog doba,
Novi Sad 1988, 66.
Borojevi} 1992
Borojevi}, K.: Emmeraus Feudvar. In: B. Hnsel, P.
Medovi}, Vorberict ber die jugoslawisch-deutschen Ausgrabung in der Siedlung von Feudvar
bei Mo{orin (Gem. Titel, Vojvodina), Bericht
RGK 72, Frankfurt a/M 1991, 171177.
116

Durman 1988
Durman, A.: Vu~edolska kultura, u: Vu~edol, tre}e
tisu}lje}e p. n. e. (Vu~edol three thousand
years b.c.), Zagreb 1988.
Galovi} 1959
Galovi}, R.: Predionica, Neolitsko naselje kod
Pri{tine (Predionica, neolithische Ansiedlung
bei Pri{tina), Pri{tina 1959.
Gara{anin 1959
Gara{anin, D.: Nosa, Biserna obala, A P 1,
Beograd 1959.
D. Gara{anin 1961
Gara{anin, D.: Die Siedlung der Star~evo-Kultur in

Nosa bei Subotica und das Problem der neolitische Lehmscheunen, Bericht ber den V

Intern. Kongress fr/u. Frgeschichte,

Hamburg 1958, Berlin 1961.
M. Gara{anin & D. Gara{anin 1961
Gara{anin, M., Gara{anin, D.: Neolitska naselba
Vr{nik kaj selo Tarinci (LHabitat
nolithique de Vr{nik pres de Tarinci), Zbornik
na [tipskiot Naroden Muzej II, (1960/1961),
1961, 740.
Gara{anin 1973
Gara{anin, M.: Praistorija Srbije, kwiga 1,
Beograd 1973.
Gavela 19561957
Gavela, B.: Eneolitsko naseqe u Grivcu
(Agglomerations eneolithiques a Grivac),
Starinar N.S. VIIVIII, Beograd 19561956,
227268.
Gavela 1960
Gavela, B.: Grivac, eneolitsko naseqe (Grivac,
Station nolitihque), Starinar N.S. XI,
Beograd 1960, 231234.
Gli{i} 1968
Gli{i}, J.: Ekonomika i socijalno-ekonomski
odnosi u neolitu podunavsko-pomoravskog
basena, u: Neolit centralnog Balkana,

Beograd 1968, 2161.

Grbi} 1959
Grbi}, M.: Star~evo kao

najraniji izraz neolitske ekonomike na Balkanu (Star~evo als

frheste Ausdruksform der Neolithwirtschaft auf

dem Balkan), Starinar, N.S. IXX, Beograd
(19581959), 1117.

@ITARICE U PRAISTORIJI ...

Grbi} 1960
Grbi}, M. i dr.: Porodin, kasno-neolitsko naselje na
tumbi kod Bitolja (Eine sptneolitische Ansiedlung auf der Tumba bei Bitolj), Bitolj l960.
Grger & Beug 1988
Grgel, E., Beug H. J.: Botanical Investigations at
Divostin and Grivac, u: A. McPherron and D.
Srejovi}, Divostin and the Neolithic of Central
Serbia, Kragujevac 1988, 415418.
Hopf 1960196l
Hopf, M.: Untersuchungsbericht ber die Kornfunde
aus Vr{nik (Analiza na najdenoto `ito od
Vr{nik), Zb. [tipMuz II (1960196l), [tip 196l,
4145, tab. 14.
Hopf 19661967
Hopf, M.: Untersuchungsbericht ber die botanischen
Reste aus der neolitischen Ansiedlung in Gornja
Tuzla, Glasnik ZMS 21/22 (Arheologija), N.S.

Sarajevo 19661967, 169171.

Hopf l974
Hopf, M.: Plfanzenreste aus Siedlungen der
Vin~aKultur in Jugoslawien, Jahrbuch RGZM
21, Mainz l974/l, 1ll.
Ili}Tapavi~ki 2000
Ili}Tapavi~ki, M.: Skordisci u vreme rimske
dominacije, Beograd 2000. (neobjavqeni
magistarski rad)
Jacanovi} 19951996
Jacanovi}, D.: Bronzani leme{ praistorijskog
rala iz Po`arevca (A Bronze Plowshare of
Prehistoric from Po`arevac), RMV 3738,
Novi Sad 19951996, 4351.
Jacomet & Brombacher & Dick 1990
Jacomet, S., Brombacher C., Dick M.: Ackerbau,
Sammelwirtschaft und Welt; in: Die ersten
Bauern 1, Zrich 1990, 8190.
B. Jovanovi} & Jovanovi} M 1988
Jovanovi}, B., Jovanovi} M.: Gomolava 2, Naselje
mla|eg gvozdenog doba, Novi SadBeograd 1988.
Jovanovi} 1991
Jovanovi}, B.: Arheolo{ki deo stalne postavke,
RVM 33, Novi Sad 1991, 187191.
Karmanski 1996
Karmanski, S.: Boginja je prona|ena, Od`aci 1996.
Kassai 1988
Kassai, K.: Proizvodnja p{enice, stare sorte p{enice

u Ma|arskoj i Vojvodini do prvog svetskog rata

(Wheat Production, Old Wheat Sorts Production

MARIJA JOVANOVI]
in Hungaria, and Vojvodina by the First World
War), IV Nau~ni skup, Istorija poljoprivrede,
sala{a i sela; Tema @ito, ^enejNovi Sad
1988, 1725.
Kroll l998*
Kroll, H.: Die Kulltur und Naturlandschaften des

Titeler Plateaus im Spiegel der metallzeitlichen

Pflazenreste von Feudvar / Biljni svet Titelskog

platoa u bronzanom i gvozdenom dobu paleobotani~ka analiza biljnih ostataka praistorijskog

naselja Feudvar, In: B. Hnsel, P. Medovi}
(Hrsg.), Feudvar I. Das Plateau von Titel und
die [ajka{ka Titelski Plato i [ajka{ka,
Prhistorische Archologie in Sdosteuropa l3,
Kiel 1998, 3053l7.
Kroll & Borojevi} 19881989
Kroll, H., Borojevi} K.: Jednozrna p{enica sa Feudvara Jedna rana potvrda p{eni~ne korovske
zajednice Caucalidion (Einkron von Feudvar

Eine frhe Besttigung der Getreideunkrautgesellschaft Caucalidion ), RMV 31, Novi Sad,
19881989, 3743.
Kukin 1984
Kukin, A.: Kratak prikaz geolo{ke evolucije
Panonske nizije, u: Praistorijske kulture
Vojvodine, Novi Sad 1984, 56.
Lekovi} 1985
Lekovi}, V.: The Star~evo Mortuary Practices New
Perspektives, Godi{njak XXIII, CBI, Sarajevo
1985, 157172.
Lekovi} 1995
Lekovi}, V.: Neolitsko naseqe, u: Arheolo{ka
istra`ivawa du` autoputa kroz Srem,
Novi Sad 1995, 2544.
Lomejka 19321936
Lomejka, S.: u: M. Vasi}, Praistorijska Vin~a 2,
Beograd 19321936, 71.
McLaren & Hubbard 1990
McLaren, F. S. and Hubbard R. N. L. B.: The
Archaeobotanical Remains, In Selevac (A
Neolithic Village in Yugoslavia), Ed. by. Ruth
Trinham & Du{an Krsti}, Los Angeles 1990.
Medovi} 1988
Medovi}, P.: Kalaka~a, Novi Sad 1988.
Medovi} 1993
Medovi}, P.: Raonik (Leme{) rala sa Bor|o{a
kod Novog Be~eja (Banat), Plowshare of the
Plow from Bor|o{ by Novi Be~ej (Banat),
Novi Sad 1993, RVM 35, 3340.
117

RAD MUZEJA VOJVODINE 46

A. Medovi} 2002
Medovi}, A.: Archobotanische Untersuchungen in
der Metallzeitlichen Siedlungen @idovar, Vojvodina / Jugoslawien. Ein Vorbericht. (Arheobotani~ka ispitivanja @idovara, naselja iz metalnog
doba, Vojvodina / Jugoslavija, Preliminarni
izve{taj), Starinar LII, Beograd 2002, 181190.
Mellaart 1969
Mellaart, J.: Po~eci seoskog i gradskog `ivota,
iz: Koreni u zemlji, u Osvitu civilizacije (The
Dawn of Civilization), Ed. By. Stuart Piggott,
prevod s engleskog dr Veselin Kosti}, Beograd
1969, 5564.
Milo{evi} 1960
Milo{evi}, P.: Bronzana ostava iz Pe}inaca,
RVM 9, Novi Sad 1960, 156175.
Na| 1960
Na|, [.: Za{titno iskopavawe na Gomolavi kod
Hrtkovaca, RVM 9, Novi Sad 1960, 112129.
Petrovi} 19841985
Petrovi}, J.: Naseqe star~eva~ke kulture na
Golokutu kod Vizi}a, Iskopavawe 1973. i
1976. godine (A Settlement of the Star~evo

Culture at Golokut near Vizi}, Excavations

Carried Out in 1973 and 1976), RVM 29,
Novi Sad 19841985, 925.
Petrovi} 1987
Petrovi}, J.: Zemunica u nasequ star~eva~ke
kulture na Golokutu (Erdhtten in der
Siedlung der Star~eva~kaer Kultur auf Golokut),
RVM 30, Novi Sad 1987, 1328.
Petrovi} 1992
Petrovi}, J.: Arhitektura ku}e 4 na Gomolavi
(Die Architektur des Hauses 4 auf der Fundsttte
an Gomolava), RVM 34, Novi Sad, 1992, 1932.
Petrovi} 1993
Petrovi}, J.: Keramika i alatke iz ku}e 4 na
Gomolavi, naseqe mla|e vin~anske kulture,
RVM 35, Novi Sad 1993, 726.
Petrovi} & Jovanovi} 2002
Petrovi} J., Jovanovi} B.: Gomolava 3, Naselja kasnog eneolita (Gomolava, Settlements of the Late
Eneolithic), Novi SadBeograd 2002.
Popovi} & Radoj~i} 1996
Popovi} D., Radoj~i} N.: Gradina na Bosutu,
Katalog izlo`be, [id 1996, 11.

118

ARHEOLOGIJA
Poljoprivredna enciklopedija 13, Zagreb 1967,

1970, 1973.
Radi{i} 1984
Radi{i}, R.: Potiska kultura, u: Praistorijske kulture
na tlu Vojvodine, Novi Sad l984, 21.
Stalio 1984
Stalio, B.: Naseqe i stan, u: Vin~a u praistoriji
i sredwem veku, Beograd, 1984, 35.
Todorovi} 1960
Todorovi}, J.: Bawica kod Beograda,
Praistorijsko naseqe (Banjica prs de
Brograd, Station prhistorique), Starinar XI,
Beograd 1960, 231.
Todorovi} & Cermanovi} 1961
Todorovi} J., Cermanovi}, A.: Bawica, naseqe
vin~anske kulture (Banjica, Siedlung der
Vin~a-Gruppe), Beograd 1961.
Van Zeist 1978
Van Zeist, Q.: Ugljenisani biljni ostaci na vi{eslojnom nalazi{tu Gomolava (Charred Plant
Remains from tell Gomolava), RVM 2324,
Novi Sad 1978, 518.
Van Zeist 20012002
Van Zeist, W.: Plant Husbandry and Vegetation of
Tell Gomolava, Vojvodina, Yugoslavia, Palaeohistoria 43/44, Grningen, 20012002, 87115.
Uzelac 1997
Uzelac, J.: @idovar. Naselje bronzanog i gvozdenog
doba (@idovar. Bronze Age and Iron Age
Settlement), BeogradVr{ac 1997, 918.
Vasi} 19321936
Vasi}, M.: Praistorijska Vin~a 14, Beograd
19321936.
Vasi} 1994
Vasi}, R.: Die Sicheln im Zentralbalkan (Vojvodina,
Serbien, Kosovo und Mazedonien), Prhistorische Bronzefunde XVIII, 5, Stuttgart 1994.
Willroth 1997:
Willroth, von Karl-Heinz: Landschaft, Besiedlung
und Siedlung, In: Wegner G., Leben-Glauben-Sterben vor 3000 Jahren, Bronzezeit in
Niedersachsen, Eine niederschsische
Ausstellung zur Bonzezeit Kampagne des
Europarates, Hannover 1997, 3753.

@ITARICE U PRAISTORIJI ...

MARIJA JOVANOVI]

119

RAD MUZEJA VOJVODINE 46

Prilog 1
Gomolava vin~anska ku}a 4/75. sa prostorijom u kojoj su ~uvane `itarice

120

ARHEOLOGIJA

@ITARICE U PRAISTORIJI ...

MARIJA JOVANOVI]

Rekonstrukcija bunara silosa sa `itaricama (po Willorth, 1967, prilog 30)

F Prilog 2.
G Prilog 3.

121

RAD MUZEJA VOJVODINE 46

122

ARHEOLOGIJA

@ITARICE U PRAISTORIJI ...

MARIJA JOVANOVI]

123

RAD MUZEJA VOJVODINE 46

124

ARHEOLOGIJA

@ITARICE U PRAISTORIJI...

MARIJA JOVANOVI]

125

RAD MUZEJA VOJVODINE 46

ARHEOLOGIJA

Marija Jovanovi}

PREHISTORIC GRAINS IN THE DANUBE BASIN AND IN THE BALKANS

For quite some time in archeology there is the need for presenting in one place all kinds of grains,
leguminosae and other plants which have been grown for few millenniums in the Danube Basin and in the
central part of the Balkans. Archeology, as interdisciplinary science, became more seriously interested in
the nutrition of the prehistoric population in the second part of the twentieth century, putting accent
mostly often on hunting, fishing and domesticating of certain animal species.
Archeological researches that were made in many localities during the twentieth century in Karpat
Basin and in the Balkans confirmed that wheat (Triticum) was the first type that was grown on the
Holocene fields of South Pannonia and Balkan during the sixth millennium B.C. There it stayed ever
since nowadays. The analysis of movable archeological material from Neolithic dens shows that first
plowmen begin to appear in older Neolith, in Star~eva~ka culture (Jovanovi} 1991, 188). Because of that
Star~evacka culture stands out as the first Neolithic, farming culture, which came from the Danube Basin
and in the central Balkans. New economic branch was founded in it - organized production of grains.
Today archeology has very modest facts about the Star~eva~ka culture. But, according to these, it can
be concluded that, in the period from the second half of VI millennium B.C. until the second half of V millennium B.C. in Stra~eva~ka dens in the Danube Basin and central Balkans few sorts of grains were grown.
For the time being, according to the research in Nosa near Subotica it can be concluded that for the
Danube Basin the characteristic oldest grain that was found was millet (Panicum miliaceum), (Grbi}
1959, 14-15) although it is correctly to presume that in that period of time wheat was also grown
(Triticum), (Jovanovi} 1991, 188; Gli{i} 1968, 38).
In the central Balkans, even more grains were found: wheat with bare kernel (Triticum turgidum),
hard wheat (Triticim durum Dest.), field wheat (Triticum polonicum L. = Triticum), regular or soft
wheat (Triticum aestivum L. = Triticum vulgare Host.), one - row wheat (Triticum monococcum),
two-row wheat (Triuticum dicoccum) as well as kernels of barley (Hordeum vulgare vulgare), (Grbi}
1960, 58; Gli{i} 1968, 53).
It should be mentioned that besides grains, for nutrition were used berry fruits of forest trees, like
oak (Quercus) and beech (Fagaceae) acorns (Grbi} 1959, 14-15; Gara{anin 1973, 26).
In Vin~anska culture in the Danube Basin and in central Balkans, according to the collected grains
that were paleo - botanically processed following conclusions were made. Today we have the knowledge
that in Vin~anska culture in the Danube Basin a few sorts of grains were grown. In the first place, it is
one - row wheat (Triticum monococcum), two-row wheat (Triuticum dicoccum), soft or bread wheat
(Triticum aestivum), millet (Panicum miliaceum), barley (Hordeum vulgare vulgare) and flax (Linum
usitatissimum). It is interesting that the seeds of oat were found, but considering that there was very little
specimen, it was hard to determine if it was wild or domesticate sort of grains. From Leguminosae lentil
(Lens culinaris) and some small specimen of peas (Pisum sativum) were found (Van Zeist 1974-1978, 10;
2001/2002, 108), chart 1.
In the central Balkan, in younger Neolith, more kinds of grains were founded. They are: wheat with
bare kernel (Triticum turgidum), hard wheat (Triticim durum Dest.), field wheat (Triticum polonicum L.
= Triticum), then spelt (Tritikim spel.), regular or soft wheat (Triticum aestivum L. = Triticum vulgare
Host.), two-row wheat (Triticum dicoccum) and barley (Hordeum vulgare vulgare). From Leguminosae
only peas was founded. In addition, nuts were represented, like acorns (Qvercus spec.), and finally the
seeds of linden (Tiliia spec.), (Grbi} 1960, 58; Gli{i} 1968, 53).
In the west Balkans, in central Bosnia the breeding of one-row (Triticum monococcum) and two-row
wheat (Triticum dicoccum), then barley (Hordeum vulgare), and lentil (Lens culinaris) from Leguminosae

126

@ITARICE U PRAISTORIJI...

MARIJA JOVANOVI]

was found. Besides this, in some inhabitats (Obre II) remains of the seed of wild fruits - apples (Pirus
malus), hazelnuts (Coryllus avelana) and bromegrass (Bromus secalinus) were found, (Benac 1979, 439).
From Copper Age the findings of grains are very poor. The only known results came from
Gomolava, from Kostolac horizon. According to the paleo - botanical analysis, it was found that there
have been fund: one-row wheat (Triticum monococcum), two-row wheat (Triticum dicoccum), soft or
bread wheat (Triticum aestivum), large barley with weed (Hordeum vulgare), but also barley without
weed (Hordeum vulgare var. nudum), then millet (Panicum miliaceum), oats (Avenia sativa/fatua) and
flax (Linum usitatissimum). There was lentil (Lens culinaris), less then in Vin~anski horizon, and some
vetch (Vicia ervila) from Leguminosae, (Van Zeist 2001/2002, 108), chart 1.
The facts about grains in the Bronze Age are related only to the Danube Basin. The analysis of grain
from Feudvar and @idovar gave this survey of the grains for the Danube Basin. Mostly grown kind was
one-row wheat (Triticum monococcum), then two-row (Triticum dicoccum) and plain four-row barley
(Hordeum vulgare vulgare) and millet (Panicum miliaceum). In far smaller amount, soft or bread wheat
(Triticum aestivum) and spelt (Triticum spelta) were grown. Some sorts of Leguminosae were grown, like
lentil (Lens culinaris), peas (Pisum sativum) and vetch (Vicia ervilia), then oleaceous plant and plants for
the production of fibers, such as flax (Linum usitatissimum), poppy (Papaver somniferum), charts 2 and 3.
In late Iron Age, carbonized grains and Leguminosae were collected only in the Danube Basin. The
collected grains originate from gradinskih dens such as: Gomolava, Feudvar, Kalaka~a, Gradina on Bosut.
With paleo-botanical analysis made for these localities the following sorts of grains were founded:
one-row wheat (Triticum monococcum), barley (Hordeum vulgare vulgare), two-row wheat (Triticum
dicoccum), soft or bread wheat (Triticum aestivum), spelt (Triticum spelta), then oats (Avenia
sativa/fatua) and the seeds of rye (Secale cereale), as well as Leguminosae: lentil (Lens culinaris), broad
bean (Vicia faba var. minor), peas (Pisum sativum) and vetch (Vicia ervilia), (Kroll 1998, 306; Van Zeist
2001-2002, 108, 110), chart 1, 4 and 5.
In earlier Iron Age (La Tene) the remains of four kinds of wheat were found: one-row wheat
(Triticum monococcum), two-row wheat (Triticum dicoccum), soft or bread wheat (Triticum aestivum),
and spelt (Triticum spelta). There are two kinds of barley - plain four-row barley without weed (Hordeum
vulgare var. nudum) and barley with weed (Hordeum vulgare), millet (Panicum miliaceum) then oats
(Avenia sativa/fatua), flax (Linum usitatissimum) and rye (Secale cereale). From Leguminosae they
known for: lentil (Lens culinaris), broad bean (Vicia faba var. minor), vetch (Vicia ervilia), peas (Pisum
sativum), foxtail millet or millet in piston (Setaria italica) and chick-pea (Lathyrus sativus), (Van Zeist
2001-2002, 108), chart 1.

127

RAD MUZEJA VOJVODINE 46

128