Pojmovi

Amfora (gr amforeus, lat. amphora)- u grkoj i rimskoj keramici, posuda

izduenog oblika, sa dvije drke, katkad zailjenog dna, koja je sluila za
uvanje i transport prvenstveno vina i ulja, ali i ostalih namirnica. Grki lonari
su otpoeli proizvodnju ove posude u VI st. pr. n.e. Ukraavali su je u
crvenofiguralnom i crnofiguralnom stilu. Rimske amfore su zatvarane
zapuaima od peene zemlje, gipsa i katrana.
Analogija - logika metoda. Srodnost ili podudarnost izmeu dva
predmeta/pojave/kulture i sl. u svim ili u najveem dijelu njihovih najvanijih
svojstava.
Antropologija-kompleksna nauka o ovjeku u vremenu i prostoru. S obzirom
na karakter istraivanja, ustaljena je njena podjela na socio-kulturnu i biofiziku
antropologiju. Prva se bavi ovjekovom kulturom u najirem smislu i osnovi.
Pravci istraivanja su joj evolucija, struktura i funkcija kulture. Bofizika
antropologija izuava ivot ovjeka u biolokom smislu, odnosno postanak i
razvoj ovjeka u biolokom smislu, odnosno postanak i razvoj ljudske vrste, kao
i grau ovjekovog organizma. Izvorni materija je ljudski skelet iz razliitih
perioda prolosti.
Apotropeon (gr apotropaion)-predmet kome se pripisuje natprirodna mo da
brani i titi od zla, ini, bolesti, uroka i to ne samo ljude, nego i ivotinje, razne
predmete i graevine. U antikom periodu je to najese pravljeno u vidu glave
gorgone, ivotinjske glave, grifona ili mukog i enskog polnog organa. Noen
je kao nakit ili je postavljan na oklopima, titovima raznim predmetima,
kuama...
Arheobotanika-interdisciplinarna nauna oblast koja prouava makro i
mikrobiljne ostatke sa arheolokih lokaliteta. Dobijeni podaci omoguavaju
rekonstrukciju prirodne sredine, kao i odnosa izmeu ovjeka i prirodnog
okruenja, privrednih i ostalih aktivnosti preistorijskih i protoistorijskih
zajednica pomou kojih se one prilagoavaju, kontroliu ili modifikuju sastav
vegetacije u svojoj okolini.


Arheozoologija-prouavanje ostataka ivotinja sa arheolokih lokaliteta radi
upoznavanja ekonomije ljudskih zajednica i meusobnih odnosa ovjeka i
ivotinja. Utvruje sastav faune i zastupljenosti razliitih vrsta lovljenih ili
pripitomljenih ivotinja, poetke i razvoj pripitomljavanja, nain eksploatacije
ivotinja na osnovu zastupljenosti razliitih dijelova skeleta, njihove
individualne starosti i tragova kasapljenja na kostima, kao i sezonalnosti
naseljavanja i karakter stanita ili dijelova stanita.
Artefakt-svaki predmet kojim se ovjek koristio, koji je napravio ili prepravio.
Artefakti mogu biti kako gotovi proizvodi tako i nusprodukti u tehnolokom
procesu.
Atribut-osnovna morfoloka, tehnika, stilska ili funkcionalna karakteristika
artefakta odreenog tipa. Pravac u anglosaksonskoj arheologiji, osporavajui
subjektivni pristup u izboru i gradaciji atributa pri odreivanju tipova, razvio je
tzv. atributsku analizu. Cilj te analize je da se primjenom sloenih statistikih
tehnika doe do skupova atributa relevantnih za odreivanje tipa, a samim tim i
za tipoloku klasifikaciju.
Barbotin-tehnika ukraavanja keramike, u primitivnom vidu poznata ve u
preistoriji. Razmuena glina nabacuje se na hrapavu povrinu prije peenja da bi
se dobila neka vrsta reljefnog ukrasa. Moe se dopuniti bojom, glazurom ili
emajlom. Ova tehnika esto je zastupljena u rimskoj keramici.
Bazilika (lat. basilica)-u grkoj arhitekturi, dvorana u kojoj je slubu obavljao
arhont bazilej, a u rimskoj, graevina koja se odlikuje velikom salom sa
izraenom podunom osovinom, najee podjeljen na tri ili pet, izuzetno i vie
brodova, od kojih je centralni brod najiri i najvii. Postoje dva osnovna tipa,
grki i orijentalni, koji se meusobno razlikuju po mjestu na kome se nalazi
ulaz.
Bikonian- bikoninost, bikonino- oblik koji podsjea na dvije kupe (konusa)
koje su spojene svojim donjim stranama. Jedan od iznimno estih keramikih
oblika.
Decumanus i Cardo -u rimskim gradovima i logorima,glavna saobraajnica
pravca zapad-istok (Decumanus), koji pod pravim uglom presjeca saobraajnica
pravca sjever-jug (Cardo). Njihov presjek predstavlja sredite grada ili logora.
Ulice paralelne sa njima se nazivaju cardines i decumani.
Fibula (lat. fibula)-dio nakita koji je sluio za privrivanje odjee, u upotrebi
od bronzanog doba do razvijenog srednjeg vijeka. Dijelovi fibule su noga, luk,
glava i igla, koji mogu biti od jednog dijela metala ili iz vie djelova. Glava. luk
i noga su razliitih oblika i esto su bogato ukraeni urezivanjem ili plastinim
dodacima. Fibule su najee od bronze ali mogu biti i od zlata, srebra i gvoa
ili u kombinaciji razliitih metala.
Forum (lat. forum)-sredite politikog i kulturnog ivota svagog rimskog
grada, locirano najee na presjeku carda i dekumanusa. To je prostrani trg
okruen javnim graevinama i hramovima.
Fresko tehnika je tehnika brzog slikanja na zidu pri emu se isti pigmenti,
pomjeani sa vodom nanose na svjeu buku.
Gema (lat. gemma)-minijaturni obraeni kamen s reljefnim prikazom ljudskih
figura i portreta, alegorijskih tema, scena iz rata ili ivotinja. Ako je prikaz
ispupen, gema se naziva kameja, a ako je udubljen-intaljo. Izraivane su od
tvrdih i obojenih vrsta kamena (karneol, oniks, serdolik, ahat..). Umjetnost
obrade obojenog i poludragog kamena naziva se gliptika, a kolekcija gema-
daktilioteka.
Gradine (gradita) ostaci su utvrenih stalnih naselja na uzvisinama koje se
grade od prapovijesti pa sve do srednjeg vijeka (katel, burg).Tijekom opasnosti
sluile su kao pribjeita (refugium) ili kao straarska mjesta (manje
gradine).Unutar njih u pravilu se nalaze stambene graevine smjetene u sredini
ili du zatitnih zidova. Imale su razne oblike fortifikacije: bedem, palisade...
Grivna je vrsta narukvice koja se nosi oko zgloba ruke. Keltska plemena su sa
sobom u nae krajeve donjeli razne oblike grivni. Grivne sa peatobraznim
krajevima i grivne sa kopom vrlo rijetke na naim nalazitima i poticu iz
perioda naseljavanja keltskih plemena u Podunavlju. Grivne sa granulama
razlicitog su oblika a radjene su tehnikom livanja.

Import je naziv za uvoz proizvoda, usluga ili poslovnih subjekata koji dolaze
izvan drave. Predstavlja dio meunarodne trgovine. Nasuprot uvozu imamo
izvoz ( eksport ). U arheologiji bi to predstavljalo uvoz raznih keramikih
posuda, uvoz oruja i orua, nakita i drugih dobara.



Industrija- u uem smislu obuhvaa stilsko-tipoloke aspekte karakteristine za
razliite vrste djelatnosti unutar pojedinih kultura (kremena industrija, kotana
industrija, industrija bakra, i sl.), a u irem smislu oznaava stilsko-tipoloke
aspekte vezane uz pojedina razdoblja.
Incineracija-ritual koji podrazumjeva spaljivanje pokojnika.Nain spaljivanja
nije jednoobrazan, ve je zavisan od pogrebnih obiaja jedne epohe ili kulture,
kao i drutvenog poloaja pokojnika. Tijelo umrlog se spaljuje na posebnoj
lomai od lakozapaljivog materijala koji pri sagorjevanju razvija visoku
temperaturu ili se polae u plitku jamu iznad koje se postavlja lomaa. Najstariji
grobovi spaljenog pokojnika se veu za neke kulture mezolita.
Ingot-poluga ili tzv. pogaa sirovog metala pripremljenog za topljenje u
kalupima.Pretpostavlja se da veina ovih polufabrika potie sa Bliskog istoka,
odnosno iz Male Azije, sa Rodosa ili direktno iz rudnika sa Kipra.
Inhumacija-najstariji i najrasprostranjeniji nain sahranjivanja. Podrazumjeva
zatrpavanje tijela pokojnika u zemlju, pokrivanje granjem, kamenjem, jelenovim
rogovima i zemljom ili neki drugi postupak kojim se obezbjeuje njegova zatita
od svijeta ivih. Obavljana je od poetka srednjeg paleolita.
Kaneliranje (kanelovanje)- tehnika ukraavanja keramikih, rijetko kamenih i
metalnih posuda, plitkim paralelnim brazdastim urezima. Pretpostavlja se da su
keramike posude kanelovane drvenom alatkom sa uskim i tupim radnim
dijelom, ravnomjernim utiskivanjem u vlanu neispeenu glinu.
Kantaros- u grkoj kulturi posuda za pie na visokoj nozi, sa dve vertikalne
drke, od peene zemlje ili metala. Atribut je boga Dionisa.

Kapitolijska trijada (Kapitolijum) - hram iju je gradnju zapoeo peti rimski
kralj Tarkvinije Stariji. Bio je posveen Jupiteru, Junoni i Minervi, zatitnicima
rimske drave, podignut oko 509. god pr. n.e. na Kaptolu. Temenos je bio
okruen portikom sa stibovima. Vjerojatno je podignut na ranijem etruanskom
hramu Veiovisa, od kojeg su ostali sauvani ostaci i kip kulta.
Keramika-peena glina koritena za izradu razliitih predmeta, najee
posuda. Sirovina za dobivanje keramike je jako rasprostranjena, a njeno
oblikovanje i peenje relativno su jednostavni. Zbog lakog modelovanja gline
oblik i dekoracija keramkih proizvoda su raznovrsni. Keramika je jedan od
najee nalaza na arheolokim lokalitetima.
Knemide (gr knemides)-nazuvci ili dokoljenice, dijelovi oklopa za zatitu
donjeg dijela nogu, koji su najprije bili od koe. U bronzano doba izrauju se od
bronzanog lima. Sa spoljne strane su bile ukraene iskucavanjem geometrijskih i
figuralnih motiva.
Komparacija- meusobna usporedba dva ili vie istovrsnih i istovremenih
arheolokih nalaza zbog utvrivanja stupnja njihove ope podudarnosti ili
podudarnosti njihovih pojedinih svojstava

Kontinuitet je stalnost karakteristika osoba, sadrzaja, objekata, mjesta i
dogaaja promatranih od strane promatraca u odreenom vremenskom periodu

Kremen-sedimentna stijena izraena od kriptokristalskog kvarca, kalcedona i
opala. Boje je bijele i sive, zavisno od primjesa. Skoro je neprovida, jedino na
tanjim presjecima je poluprozraan. U prirodi se javlja u krenjacima. Kremen
se odlikuje koljkastim prelomom i voskastim sjajem. To je tvrd ali krt kamen
koji se lako moe cjepati u razliitim pravcima i oblikovati u eljene forme, a
dobijene ivice su veoma otre. Najee je obraivan kresanjem. iroko je
rasprostranjen i do pojave metala najvie je koriten materijal u kameno doba za
izradu orua i oruja.

Kronologija - utvrivanje vremenskog slijeda dogaaja ili predmeta. To je
znanstvena disciplina koja se bavi odreivanjem vremena u kojem se zbio neki
dogaaj ili niz dogaaja, u kojem je nastao i razvio se pojedini oblik materijalne
i duhovne kulture ovjeka.
Kultura-u arheolokom smislu termin poistovjeen sa teritorijalno, hronoloki,
ekonomski, tehnoloki i stilski homogenim materijalnim ostacima odreene
preistorijske, protoistoriske ili istorijske drutvene zajednice. Izuavanje
konteksta svakog od tih aspekata i ispitivanje njihovih meusobnih veza
predstavlja neophodne uslove za deifrovanje odreene kulture, odnosno njenog
definisanja u prostoru i vremenu, socijalnog i ideolokog ustrojstva zajednice
koja je njen nosilac, kao i njenih odnosa s drugim kulturama.
Kulturni sloj - u arheologiji sloj zemlje na ljudskim stanitima koji sadri
tragove ili ostatke ljudske aktivnosti. Debljina kulturnog sloja varira od nekoliko
cm pa do 30-35 metara i uglavnom ovisi o duljini i intenzitetu ljudske aktivnosti
datog stanita. Kulturni slojevi se iskopavaju radi prouavanja ovjekove
aktivnosti i radi rekonstrukcije datog stanita. Kulturni sloj je umjetna naslaga
(formacija) nastala kao posljedica intenzivne graditeljske aktivnosti i drugih
djelatnosti zbog ega sadri niz arheolokih nalaza razliite funkcije. On je
sainjen od niza elemenata obuhvaenih pojmom stratigrafske jedinice ( zidovi,
ukopani objekti, nasipi). Debljina stratigrafske jedinice razmjerna je trajanju
aktivnosti na nalazitu.
Kulturni utjecaj- primarno oznaava proces djelominog zbliavanja u
sadrajima istovremenih kultura razliitog porijekla do kojega dolazi zbog
dugotrajnih meusobnih dodira pojedinih njihovih zajednica. U arheolokom
smislu, ovaj se proces oituje u postojanju slinih pojava u materijalnoj ili
duhovnoj kulturi, a najee je izraen kroz slinosti stilsko-tipolokog karaktera
(oblici keramike, nain ukraavanja, ukrasni predmeti i sl.) ili slinostima u
nainu pokapanja i drugim manifestacijama kulta.
Kulturni kompleks je superordinirani pojam koji oznaava skupinu kultura s
djelimino zajednikim elementima..
Labris (labrus)- dvojna sjekira, religiozni simbol, posebno est u kulturi
bronzanog doba na Kritu (minojska kultura) i to tokom cjelokupnog njenog
trajanja. To je sjekira sa dvije naspramne otrice i sa otvorom za dranje u
sredini, od razliitih vrtsa materijala i razliitih dimenzija. U tradicionalnim
kulturama Male Azije redovno se javlja u rukama boga gromovnika, kao i u
germanskoj religiji. Na Kritu je uvijek povezan sa enskom figurom, boginjom.
Limes (limes)-najprije staza, put ili mea izmeu dva posjeda, a kasnije
utvrena granica Rimskog Carstva, ija je izgradnja zapoeta poslije 16. god. To
je sistem fortifikacionih objekata-bedema, palisade, prezidijuma, kastra, kastela i
burgusa, koji su meusobno povezani putem. Limes su drale pomone trupe,
stacionirane u utvrenjima sa osmatranicama i signalnim kulama izmeu njih.
Lucerna (lat. lucerna -lampa)- recipijent malih dimenzija, od kamena, peene
zemlje, stakla ili metala, ispunjen uljem, koji je sluio za osvjetljavanje
stambenog prostora ili pri obavljanju razliitih religioznih obreda. Najstarijim
lampama se smatraju komadi stalagmita, ploice ili obluci na ijoj je gornjoj
strani oblikovano kruno udubljenje. U zavisnosti od epohe i kulture imala je
jedan ili vie kljunova, drku, disk (gornji dio, gornja povrsina, imao otvor za
sipanje ulja i dovod zraka) i stopu (noicu).

Mauzolej (lat. mausoleum)-u antikom svijetu, monumentalna nadzemna
grobnica i nadgrobni spomenik. Najpoznatiji je Mauzolej u Halikarnasu iz IV.
vijeka pr.n.e., grobnica perzijskog satrapa Mauzola, po kome je ova vrsta
spomenika i dobila ime.

Mikrolit (mikrs=sitno, lithikos=kameno)-naziv za orue veoma malih
dimenzija, ne veih od 25 mm. Mikrolit se obino dobiva od kremena ili
sedimentne stijene. Cilj smanjenja dimenzija artefakata bio je ne samo usteda
mineralnih sirovina vec i dobijanje alatki standarizovane forme i funkcije.

Nalazite (arheolosko) je mjesto u kojima se dokaz o prolosti i tadanjim
aktivnostima uva, a koji je, ili moe biti, istraivan pomou discipline
arheologije. Arheoloko nalazite je mjesto ljudske aktivnosti koje se moe
sagledati u koncentraciji artefakata i odbaenih sirovina. Svi nalazi sa jednog
lokaliteta posmatraju se unutar ire kulturne cjeline (kulturne grupe ili
kompleksa), u cilju analize ljudske aktivnosti tog podneblja. Tradicionalno,
nalazita se odlikuju prisustvom artefakata i odlika tog nalazita. U sluaju
paleolitika ili mezolitika samo rasprenje kremenih pahuljica predstavlja
mjesto vrijednim istrage. Pojedini arheolozi ulaze u prepirke zbog odreenih
nalazita, zato to dva ili vie nalazita koja se nalaze u blizini bivaju proglaena
da su razliita ili naprotiv ista. Vano je napomenuti razliku izmeu arholokog
nalazita i arheolokog otkria.

Opidum (lat. opiddum)-Julius Cezar je koristio ovaj termin da oznai velika
protourbana keltska (galska) naselja u zapadnoj i srednjoj Evropi. U arheologiji
se najee misli na utvrena mjesta ili velika stalna naselja podizana mahom na
teko pristupanim terenima, karakteristina prvenstveno za poznolatensku
kulturu. Ova naselja bila su u cjelini utvrena zidom i ancem, i koritena su kao
centri za administraciju, trgovinu, obrtniku proizvodnju i religiju.
Opsidijan-vulkansko staklo crne, mrke, sive, katkad i zelene boje. Naziv je
dobio po Opsidijanu koji ga je donio iz Eritreje. Nastaje brzim hlaenjem lave i
najee je kiselog sastava, a javlja se u gornjim djelovima lavinih izliva.
Opsidijan je poluprozraan ili neprovidan, krt i pri lomljenju daje otre ivice.
Zbog tvrdoe, trajnosti i otrog koljkastog preloma sluio je za izradu orua i
oruja, kao i dekorativnih predmeta. Lii na crno staklo pa je u preistoriji
upotrebljavan i za pravljenje ogledala.

Pektoral (lat. pectorale)-metalna okrugla, polukruna ili pravougaona ploa
koja je noena na grudima, obino priivena na konu odjeu i titila vlasnika od
udarca.
Periodizacija - pokuaj kategorizacije ili dijeljenja nekog istorijskog,
evolucijskog, geolokog ili kosmolokog vremena u tano odreene manje
(diskretno imenovane) cjeline.

Piksida (gr . piksis)-ovalna ili okrugla kutija sa poklopcem kod Grka,
izraivana od imirovog drveta, peene zemlje, slonovae ili metala. Sluila je
za uvanje nakita, zaina i pomada. Ukraavana je reljefnim ili slikanim
predstavama.
Pintadera (p. pintadera)-naziv u arheologiji koji se koristi za manje predmete
od peene zemlje, rjee od kamena, sline alatkama (peatima) za ukraavanje
hljeba. Na osnovu etnografskih paralela smatra se da su se ove alatke koristile za
nanoenje boje na tijelo ili tkaninu.
Pitos (gr. pitos)-velika bavasta posuda koju su Grci koristili za skladitenje
ita. Izraivana je od peene zemlje, drveta ili metala, a esto je imala zailjeno
dno ili vie redova uica. Ponekad su u njima sahranjivani pokojnici. esti su u
minojskoj i mikenskoj kulturi. Ovu vrstu posuda Rimljani su nazivali dolijum.

Retuiranje-naknadna obrada artefakata pomou tzv. retuera, odnosno
predmeta od kamena, kosti, roga i drveta s ciljem da se orue dovede u eljenu
formu i da se lomljiva radna ivica odbitka ojaa, da bi njen ugao postao pogodan
za obavljanje odreenih radnji. Retu krupniji ili sitniji negativ na ivici odbitka
dobijen retuiranjem .
Riton (lat. rhyton) -posuda od kamena, metala ili keramike, koritena za pie i
pri rtvovanju, u vidu roga bovida, koja se zavrava predstavom ljudske ili
ivotinjske glave. Postoje dva otvora: vei za punjenje i manji pri dnu za
izljivanje. Prvi ritoni su bili izraeni od roga. Keramiki ritoni se javljaju u
kulturama srednjeg i mlaeg neolita.
Situle (lat. situla)-vedro posebnog oblika iskovano od bronzanog lima, nastalo
u Italiji pod uticajem slinih vedara iz poznog bronzanog doba, koje su imale
zaobljene zidove i dvije uvrene drke. Mnoge situle su ukraene
iskucavanjem. Na nekim su iskucani razlicite figuralne scene i kompozicije.
Takva figuralna dekoracija se naziva situlska umjetnost.
Skeptar (gr. skeptrov - ezlo)-Insignacija, koja se u prolosti javlja kao znak
dostojanstva i vrhovne vlasti, a takoer i kao atribut bogova. Sa ezlom je esto
prikazivan i grki bog Zeus. Zeusovo ezlo na vrhu je uvijek imalo pticu. esto
prikazivan na grkom i rimskom novcu. Javlja se i u srednjem vijeku. Sastoji se
od palice od plemenitog metala ili skupocjena drva, ispunjene dragim kamenjem
i biserima, koja je na vrhu imala ljiljan, sokola, goluba, ili krst. ezla su
nerazdvojni pratioci kraljeva i careva na freskama i kovanicama, a nerijetko i na
portretima.
Skifos (gr skufos)-u grkoj kulturi, pehar za pie sa dvije drke neposredno
ispod oboda. Izraivan je najee od peene zemlje, ali i od metala i stakla.
Sojenica- stanite na kolcima, obino podignuta na jezerima, obalama rijeka ili
movarnim i vodoplavnim terenima. Grade se od neolita i to tako to se na
vertikalno pobodene kolce postavlja drvena platforma na kojoj se podiu kolibe
od lake drvene grae.

Spondilus-mediteranska koljka debele ljuture, u preistoriji koritena kao
sirovina za izradu razliitih vrsta nakita.
Stela (lat. stela)-u antikoj kulturi, vertikalno postavnjena kamena ili bronzana
ploa, sa reljefnim predstavama i natpisima. To su najee nadgrobni
spomenici, ali mogu biti i poasnog ili votivnog karaktera
Stratigrafija-prouavanje stratifikovanih stijena, naroito sedimentnih ,
vremena njihovog nastanka i prostornog smjenjivanja, kao i korelacija
slojeva u razliitim oblastima i na razliitim lokalitetima. To je grana
geologije koja istauje slijed slojeva to lee jedan iznad drugog. U
arheologiji je bitno prouavanje povijesnog nastanka slojeva ( tj. njihovo
datiranje) i prouavanje sadraja slojeva.
Strigil (lat. strigilis)-kod Grka i Rimljana isntrument od bronze, koji se sastoji
od drke i luno povijenog udubljenog strugaa. Sluio je za skidanje naslaga
ulja, znoja i praine sa tijela hrvaa i ostalih sportista u antikom svijetu.
Struga- franc. grattoir, engl. endscraper; odbitak ili sjeivo koje je najee
transverzalno retuirano dubokim i uzdignutim retuem. Ugao retua, u odnosu
na povrinu s koje je izvreno retuiranje, uglavnom je vei od 60. Na osnovu
morfolokih karakteristika, mogu se razlikovati strugai na sjeivima i
odbicima, pljosnati ili debeli, a na osnovu oblika radne ivice mogu biti luni,
iljati, njukasti, ramenasti, noktasti i kruni..
Tel (arp. tell)-termin koji oznaava breuljak pored rijeke ili na ravniarskim
terenima, nastao dugotrajnim ivotom ljudskih zajednica na jednom mjestu.
Tera sigilata (lat. terra sigillata)-luksuzna rimska stona keramika sa sjajnom
crvenom prevlakom, porjeklom sa Istoka. Po mjestu nastanka razlikujem italsku
i provincijsku. Postoje dvije vrste: ukraena i glatka. Ukraena je dekorisana
figurama izvedenim peenjem u kalupu, glatka je dekorisana barbotinskim
ukrasom ili aplikacijama.
Tesera (lat. tessera)-u rimskoj kulturi kockica od razliitog materijala (kamen,
staklo, olovo, kost, bronza, peena zemlja) koja je sluila za igru, kao ulaznica
za javne predstave, bon za besplatno ito, preporuka za gostoprimstvo ili za
izradu mozaika.
Tip- osnovna jedinica tipoloke klasifikacije pokretnih i nepokretnih
arheolokih nalaza, kulturnih procesa i fenomena. Predstavlja idealizovanu
verziju realnih predmeta i pojava. iri pojam od tipa je klasa, a ui pojam
je podtip ili varijanta.
Tipologija-sistem klasifikacije tipova arheolokih nalaza, struktura i cjelina,
prirodih i kulturnih procesa i pojava.
Toponim ( gr. = mjesto, = ime) oznaavaju vlastita imena
dodijeljena topografskim objektima. Predstavljaju zajedniki naziv za
geografska i izvanzemaljska imena. Toponime prouava toponomastika.
Toponimi se dijele na ove skupine: ekonimi ili ojkonimi (imena naseljenih
mjesta),oronimi (imena gora i uzvisina) i hidronimi (imena voda-rijeka,
potoka, jezera). Funkciju toponima preuzimali su razliiti geografski pojmovi,
imena biljaka i ivotinja, imena etnikih skupina, imena vlasnika ili osoba koje
su na razliite naine povezane uz odgovarajui objekt u prostoru, istaknuti
stvarni ili izmiljeni (mitoloki) dogaaji ali i razliiti drugi sadraji iz
materijalne i duhovne kulture.Toponimi su se u prolosti prevodili i
prilagoavali jeziku novog stanovnitva, a time se iskrivljivao izvorni izgovor i
nain pisanja.esto ih zbog toga nije mogue etimoloki interpretirati tj. utvrditi
loginu vezu izmeu objekta u prostoru i njegovog sadanjeg imena.


Torkves (lat. torques)- poseban oblik ogrlice (nakita za vrat) od jednog komada
metala (bakra, bronze, gvoa, zlata ili srebra). Bili su krunog oblika s
povijenim otvorenim krajevima, glatki, katkad ornamentisani urezivanjem ili
todirani.
Tumul (lat tumulus)-velika humka od zemlje ili kamena, koja je nasuta radi
trajnog i nadaleko vidljivog obiljeja groba, odnosno grobnice, pojedinca ili
veceg broja clanova zajednice. Mogu biti usamljeni ili formirati manje ili vece
nekropole.
Tutul (lat tutulus) okrugli bronzani ukras za odjeu, posebno pojaseve ili
konjsko remenje, obino u vidu dugmeta s koninim ili iljastim uzdignutim
srednjim dijelom. Koriste se od ranog bronanog doba.
Umbo- kruno, ovalno ili pravokutno ojaanje u vidu ispupenja na sredini tita.
Urna (lat urna)-posuda od peene zemlje, kamena, stakla ili metala, u koju su
polagani ostaci spaljenog pokojnika.
Varijanta je pojam koji izvrava klasifikaciju predmeta tipu ili grupi kojoj
predmet pripada.U arheolokom smislu varijanta se da objasniti kao nacin na
koji se klasificira oruzje, orudje ili keramika, kulturi iz koje potice ili pripada,
npr chopper tool pripada musterijenskog kulturi.
Vila (lat villa)-oznaka za prostranu luksuznu kuu na selu ili u gradu
Villa Rustica-seoska vila, sastojala se od gazdinske kue, tala, radionica, i
magacina. Razlikujemo 3 tipa: vile sa koridorom, vile bazilikalnog tipa i vile sa
centralnim dvoritem
Zemunica-primitivni oblik stanita, najee graen u prapovijesti, ali i kasnije
(rani srednji vijek, ponegdje ak do 17. stoljea). Glavna karakteristika jest da su
UKOPANE u zemlju, najee do 1m. Mogu biti krune, ovalne ili etvrtaste
osnove, a krovni pokriva je najee od lakog materijala (trske ili slame). Imaju
privremeni karakter, tj. nastaju uglavnom prilikom osnivanja ivota u naselju ili
u periodima velikh pomjeranja stanovnitva i ne mogu se pripistani odreenom
razdoblju ili narodu.

METODOLOGIJA ARHEOLOGIJE
Methodos+ logos (gr.)
pravila+ teorija+ praktina primjena= METODOLOGIJA
Posebna disciplina prouavanja logikih operacija i tehnikih radnji
Zadatak: kritiki procjenjivati znanstveni postupak

Povijesni pregled razvoja metodologije:
1. EVOLUCIONIZAM, 19. st.
2. DIFUZIONIZAM, kraj 19. st.
3. NEOEVOLUCIONIZAM, izmeu dva svjetska rata
4. FUNKCIONALIZAM, 1930.-e
5. SEPTICIZAM, 1950.-e
6. NOVA ARHEOLOGIJA, 1960.-e
7. POSTPROCESUALNA ARHEOLOGIJA, 1980.-e
Arheoloka metodologija:
1. teren (metoda praktinih istraivanja)
2. laboratorij/ured (metoda znanstvene obrade podataka)

METODA PRAKTINIH ISTRAIVANJA
REKOGNOSCIRANJE (terenski pregled, zrana fotografija, geofizike
metode)
ISKOPAVANJE (pravila, vrste iskopavanja, tehnike)
DOKUMENTACIJA!!!!


METODA ZNANSTVENE OBRADE PODATAKA
Stratigrafsko- tipoloka
Komparativna
klasifikacija, tipologija, kronologija, komparacija...
OBJAVA!!!

KADA, KAKO, ZATO?
Mjerenje vremena:
Period prije Krista/ prije nae ere (PR.K./P.N.E.)
Period poslije Krista/ period nae ere (P.K./ N.E.)
(B.C.= BEFORE CHRIST; A.D.= ANNO DOMINI)
Za iskazivanje datuma prilikom koritenja radioaktivnih metoda datiranja
koristi se raunanje godina unazad od sadanjosti (PS/ BP)
Terminus post quem
Terminus ante quem
DATIRANJE- odreivanje vremena nastanka arheolokih predmeta ili
kulturnih slojeva
Relativno datiranje- odreivanje redoslijeda dogaaja ili radnji bez
preciznog utvrivanja vremena (stratigrafija, tipologija, cross-dating,
serijacija, odreivanje sadraja fluora i kolagena, radiometrijsko
odreivanje)
Apsolutno datiranje- tano utvrivanje vremena koje se izraava u
godinama (C-14, dendrokronologija, termoluminiscencija, kalij-argon
metoda...)
KRONOLOGIJA- utvrivanje vremenskog slijeda dogaaja ili predmeta
Apsolutna i relativna kronologija
PERIODIZACIJA- podjela veih vremenskih perioda na manje
TIPOLOGIJA- sistem klasifikacije tipova arheolokih nalaza, struktura i
cjelina, prirodnih i kulturnih pojava i procesa
ANALOGIJA- srodnost ili podudarnost izmeu dva
predmeta/pojave/kulture i sl. u svim ili najveem dijelu njihovih
najvanijih svojstava.
STRATIGRAFIJA- prouavanje arheoloke stratifikacije; podudara se sa
sukcesivnou i kronolokim odnosima slojeva i interfacija elemenata,
njihovim topografskim odlikama i pedolokim sastavom, artefaktima i
drugim tipovima ostataka koje sadravaju, te interpretacijom njihova
izvora i mjesta u ljudskoj povijesti
KONTEKST- povezivanje predmeta/pojava na osnovu zajednikih
imbenika
KOMPARACIJA- meusobna usporedba dva ili vie istovrsnih i
istovremenih arheolokih nalaza zbog utvrivanja stupnja njihove ope
poddudarnosti ili podudarnosti pojedinih njihovih svojstava.
KULTURA- razliite vrste arheolokih predmeta koji tvore koherentnu
teritorijalnu, vremensku, tehnoloku i stilsko-tipoloku cjelinu koja se u
cijelosti ili dijelom svojih pojedinosti bitno razlikuje od drugih
istovremenih i na isti nain definiranih cjelina.


Stratigrafija

Studiranje arheoloke stratifikacije. Podudara se sa
sukcesivnou i kronolokim odnosima slojeva i
interfacija elemenata, njihovim topografskim
odlikama i pedolokim sastavom, artefaktima i
drugim tipovima ostataka koje sadravaju, te
interpretacijom njihova izvora i mjesta u ljudskoj
povijesti.

. Stratifikacija

Tip odlaganja zemlje koji je najveim dijelom
posljedica ljudskih aktivnosti. Odlikuju ga promjene
u naravi odloenog materijala i promjene u koliini
odlaganja. Sadrava stratigrafske jedinice
formirane odlaganjem i kopanjem, odnosno slojeve
i jame.

PERIODIZACIJA - podjela na due ili krae periode
(vremenske odsjeke) unutar kojih se odvijaju neki
razvojni procesi (ili skupovi procesa) koji su po
svom karakteru i sadraju bitno drukiji od slinih
procesa u drugim periodima. Osim ope
periodizacije koja podrazumijeva osnovnu podjelu
povijesti (prapovijesno doba, antiko doba, srednji
vijek) u arheologiji se primjenjuju i ue
periodizacije svih osnovnih doba na ue periode:
(prapovijesno doba - paleolitik, mezolitik, neolitik,
eneolitik, bronano doba, eljezno doba; grko
doba - geometrijsko, arhajsko, klasino,
helenizam; rimsko doba - republika, rano carstvo,
kasno carstvo, kasna antika, rano kranstvo;
srednji vijek - seoba naroda, razvijeni srednji vijek
.). Dalja periodizacija podrazumijeva podjelu
svakog tako izdvojenog perioda na ue vremenske
i razvojne cjeline prema troperiodnom sustavu,
npr. rano (starije), srednje, kasno (mlae)
bronano doba i sl.

. ATRIBUT - osnovna morfoloka, tehnoloka,
stilska ili funkcionalna znaajka artefakta
odreenog tipa.

. TIP - model; naziv za skup svojstava koje
diferenciraju zasebnu grupu unutar iste vrste. Tip
nema irinu vrste, ali ni ogranienost individue. U
smislu uzorka ili modela, tip sjedinjuje u sebi
openitost vrste i njihove posebnosti. U irem
smislu tip se uvijek svodi na zbroj morfolokih
osobina za odreivanje odnosa meu stvarima.

. VARIJANTA - inaica unutar osnovne vrste
predmeta. Najee se koristi u tipologiji artefakata
za oznaavanje odstupanja u pojedinostima
(obino modifikacija oblika ili ukrasa) koja postoje
izmeu dva ili vie, bitnim odlikama meusobno
povezanih primjeraka. Takvo razlikovanje
podrazumijeva postojanje izvornika ili dobro
poznatog primjerka. Pojam se vrlo esto koristi i za
razlikovanje regionalnih stilsko-tipolokih razlika
unutar pojedinih kultura rasprostranjenih na
velikim podrujima.