anakkale...

Ah! anakkale...

Yazan : Aydn AYHAN

1. Bask
Mart 2004
2. Bask
Mays 2005
3. Bask
Mart 2007
4. Bask
Mart 2012
5. Bask
Haziran 2013

Bask - Cilt
alayan A.. Sarn Yolu zeri
No : 7 Gaziemir / ZMR
Tel: (0232) 274 22 15

ISBN: 975-8906-00-3
Bu eserin tm yayn haklar anakkale ehitleri Tantm ve Aratrma Dernei
ktisadi letmesine aittir. zinsiz, ksmen ya da tamamen yazl izin alnmadan
oaltlp yaymlanamaz.
Halide Edip Advar Caddesi No: 24 yol - Karabalar - ZMR
Tel.: 0 232 255 99 93 Faks: 0 232 255 92 52
www.canakkale.org.tr posta@canakkale.org.tr

NDEKLER
nsz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Atatrkn Anlattklar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Kan ve Ate Gnleri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
Yarallar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
ddiaya Girme. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
ehit Olacaklar Belli Olurdu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
anakkale Geilmez. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
Den Uak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
Bir Amerikal Gazeteci. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
8 Temmuz Zndere . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
Zndere 8 Temmuz Sabah . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
Krolu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
Alman Subaylarn Kaleminden
anakkalede Muharebe artlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
Gurur Meselesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
Son Kanl Sava . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
ngilizlerin Suvla karmas. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
6 Austos Gecesi Anafartalarda Tek Bana . . . . . . . . 42
Spor mu? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
9 Austos Anafartalar Grup Kumandanl . . . . . . . . . . 45
10 Austos Anafartalar (Trk Taraf) . . . . . . . . . . . . . . 46
anakkale Savalarnda Atatrkn Rolu zerine
ngiliz Gr. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
Uan Trkler. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
Karakal mer. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52

Kemal Yerinde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
Kepsutlu Koca Mustafa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
Hattatolu Mustafa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
Yaral Bir Mehmet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
Bir rnek Daha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
Balkesirli brahim avu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
Yedi Madalya . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
Bigadili Mehmet avu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
pnarl Ali. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
vrindili Ali avu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
Ali Kadir Amca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
Cgaraya Nasl Balanr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
Mukaddes Hatralar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
Atkyl Mehmet avu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
Gezek Olu Ali Osman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
Bo Tabak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
Kuru Fasulye . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
Cevdet Amca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
Yaanmayan Bayramlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
emsi Nene. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
Hala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
Adile Teyzenin Hasan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
Lise rencilerinin de Askere Alnmasyla lgili
27 Mays 1915 Tarihli Bir Padiah radesi . . . . . . . . . 100
Azman Dede ve Galatasarayllar . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
erif Dede. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
Kadn Savalar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
Mcahide Hatice Hanm. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110

antayzade Abdullah Efendi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113

Ky Muhtarlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
Son Mektup . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
Kendi Cenaze Namazn Klmak . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
Kirli Mendil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
Fettah Emine. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
Esir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
500 Bonak Gnll. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
ehit Karde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
ki Defa Dokuz Yara, Bir Kol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
anakkale Cephesinde Sonbahar . . . . . . . . . . . . . . . . 140
ldrmeyen Allah ldrmez!
(Ecel Gelmeyince lnmez) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
kr Naili Paa Anlatyor. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
Kbrsta Trk ehitlii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146
1935 Ylnda Bir Nbet Gecesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
ki Kere Nikahlanp Kz Olarak lmek . . . . . . . . . . . . 153
Balkesir Hapishanelerindeki Mahkumlarn
Seferberlikte Cepheye Gnderilmeleri. . . . . . . . . . . . . 154
Mahbuslar Darlharpte. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
anakkale Sava Srasnda Harp hastaneleri . . . . . . . 157
anakkale Gazilerinden
Doktor Salih Drtbudak Anlatyor. . . . . . . . . . . . . . . . 161
Nefes. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
H . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
Mehmedin radesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
Bir Yzk Hikayesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
anakkale Kayplarnn Says . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171

Balkesirde 1. Dnya Savanda

15lilerin Askere Alnmas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
Harp Gnlls . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
ehit Mehmet Nbette . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182
Bir ehit Kznn 1952de anakkalede
Babasna Hitab . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
Beybaba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
Simitiler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
Mumalilerin Abdullah . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
Shhiyeci Tahir (Yalman) Bey . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
Hatralar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
ok Hazin Bir Akibet. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198
Tenedos Mfts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
Mehmet Olu Hakk. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
Trkali Kynden Mehmet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
Bir Avu Kuru zm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
Bir Alman Subayn Hatralarnda
anakkalede Bir Karadeniz Taburu . . . . . . . . . . . . . . 205
1. Dnya Sava ncesinde Sosyal rgtlenmeler . . . 207
anakkale Savalar Srasnda
Yardma Gelen Alman Askerler . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
Alman Danmanlarn Gzyle
Sava ncesi Trk Ordusu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212
Deniz Alar ve Ildaklar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215
Trkiye . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216
Sonu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219

Bir kahraman takm ve de Yahya avutular.

Tam alayla burada gnlden vurutular
Dman tmen sanrd bu ahane erleri
Allah arzu ettiler, akama kavutular.

anakkale ehitleri
Tantm ve Aratrma
Derneinin katklaryla

... Onlara;
Birinci Dnya Savanda,
anakkalede ve dier cephelerde
daha amadan koparlan
analarnn Gonca Gllerine!...
Vatan iin trk syler gibi
lmlere koan Gencecik Fidanlara..
Bu memleketin Ko Yiitlerine....
Kalar byklarndan daha ok iken
kaybedilen daha nicelerine!...

 N S Z

irmi yl kadar nce vrindinin Mallca Kynde anakkale gazilerinden Azman Dedeye rastladm. Ky kahvesinde bastonuna dayanm oturuyordu. Bize anakkaleyi anlat. dediimde; anakkale... Ah, anakkale! diye inledi.
Sonra uzun sre alad. Hkra hkra Galatasaray Lisesinden gnll gelen baz rencilerin nasl ehit olduklarn anlatt.
Uzun yllardr televizyonlarda anakkaleye gelen ngilizlerin,
Anzaklarn boy boy grntlerini izledik. yle etkilendik ki acdk onlara, onlarn annelerine, kadnlarna acdk. Oysa bizim analarmz,
kadnlarmz: Onlar unutmutuk. Onlar kan kusmular, bir mr boyu
aclarn ilerine aktmlard. Onlar hatrlayan yoktu hi. Onlar ileke Anadolu insannn tevekkl iinde, kendi aclaryla btnletiler... Sonra unutulup gittiler.
Unutulmamalydlar. Bu topraklarda bugn hi kimseden korkmadan, namusumuzla, erefimizle yaayabiliyorsak, ocuklarmz
bytebiliyorsak onlara borluyduk. Unutulmamalydlar.
anakkale Savalar ile ilgili bir kitap yazma fikrim yoktu. Kendilerine zaman zaman anlattm baz eylerin, kalc olmasn tleyen arkadalarn cesaretlendirmesi ile yazmaya baladm.
nce sade hatralarn yazlmas gerektiini dndm, sonra
olayn o kadar basit olmadn, daha geni ele alnmas gerektiini anladm.
Pek ok ey zaten biliniyordu, ama yeniden tekrarlanmas gerekiyordu. Bunun iin kitap eitli blmlerden olutu. Kitapta savalar
srasnda Balkesirde yaymlanm olan Karasi gazetesinde kan
9

harp haberleri de verildi, onlar tarih srasna uygun olarak baz hatralarla beslendi.
Hatralar ayr bir blm olarak deerlendirildi. Bunlara baz destanlar, az bilinen, ama beni ok etkileyen birka iiri de ekledim. Karasi gazetesinde yaymlanm, bununla birlikte harp haberi olmayan
baz yazlar cepheye en yakn blge olan Balkesirde yaayan halkn
durumuna k tutmas asndan kitaba koydum. En sonda konu ile ilgili iki makale, harp mecmualar ve donanma dergilerinde kan birka yaz ve baz fotoraflara yer verdim.
Bu alma tamamen amatr bir ruhla, byk bir vatan sevdasyla,
orada arpan, ehit olan gencecik insanlara duyduum minnet duygusu ile hazrlanmtr.
Ben evremde rastladm, duyduum, bulduum konu ile ilgili
kim varsa grmeye altm. Ama ne var ki, ok ge kalm olduumu anladm. Keke bu tr almalar altm yl, yetmi yl nce
yaplsayd.
Tekke-Iklar Kynden 18 yl askerlik yapan Necip Dedenin,
Byk Katranc Kynden anakkeleye gidip 15 yl sonra esaretten
dnen Halil Kanlnn, Tepekyden 9 sene sonra dnen Sleyman Serenin, 7 sene sonra dnen Halil Aslann, Osmaniye Kynden 8 yl
sonra dnen Salih Sunun, Nusret Kynden 9 sene sonra iki gz kr
gelen Veli Denizalpin kim bilir daha anlatacak ne kadar ok eyleri
vard...
Biz unutkan bir milletiz. Bize yaplan her eyi unuttuk. nsan olarak yapmamz gerekenleri unuttuk. Sray, saygy unuttuk. Yallara,
hastalara, ocuklu kadnlara ncelik tanmay, borcumuzu zamannda
vermeyi, iimizi yalansz dolansz grmeyi, verdiimiz sz tutmay,
maziye saygy unuttuk.
10

70li yllarda gz gre gre bir karde kavgasna gittiimizi unuttuk. Daha dn gelen yzbinlerce soyda, Bosnada ekilen aclar, trafik kazalarn, boaz yangnlarn, evre felaketlerini unuttuk.
gal edilen devlet arazilerini, mafyay, eroin kaaklarn, bankalarn hortumcularn, hayali ihracatlar, affedilen canileri, hrszlar, gasplar unuttuk.
Biz unutkan bir milletiz. htillleri, darbeleri, ikenceleri unuttuk.
Hep kanlar yerde kalmayacak dedik, katledilen gencecik askerleri, polisleri, rencileri unuttuk.
Avrupaya gittik, vatan unuttuk. Trkiyede Trkeyi unuttuk.
Biz unutkan insanlarz. zerimize oynanan oyunlar unuttuk. Ermenilerin bizi katlettiini, Yunanllarn, Anadoluyu igal ettiini,
Kbrsta bize haksz yere konulan ambargoyu unuttuk. Kbrs
unuttuk.
Yreimizi yakan, yavrularmz yutan depremleri unuttuk. Biz
unutkan insanlarz. Ktl, kzl ekirgeyi, ekmein, tuzun ve gazn olmad gnleri ka kii hatrlyor?
Unuttuk... Unuttuk... Unuttuk.
Geen yzyln balarndaki karanlk yllar, kan, ate, felket ve
ihanet yllarn unuttuk.
Sarkamta bir gecede dmana tek mermi atamadan kar iekleri gibi donarak len onbirlerce vatan evladn unuttuk.

Bu vatan bizim diyerek cephelerinde kan dktmz Yemeni,

Sinay, Filistin Cephesini, Suriye Cephesini, Irak Cephesini, Kafkas Cephesini unuttuk.
11

anakkaleyi unuttuk. Devletin bekas iin 250.000den fazla

gencecik insanamz yitirdiimiz anakkaleyi unuttuk. Bugn gidip
piknik yapp geliyoruz. anakkaleyi unuttuk.
anakkaleye gidin..! Gidin anakkaleye..! ocuklarnz da
gtrn. Orada analarmzn, baclarmzn, muhteem yaslarn sayg
ile ann. Orada yrekleri vatan sevgisi ile alev alev yanarak, ark
syleyerek lmlere koan o gencecik insanlara duyurmak iin Bu
vatan bizim! diye haykrn!
Seddlbahirde, Kumkalede, Kirte Deresinde, Znderede,
Kanl Srtlarda, Ar Burnunda, Anafartalarda, Conkbayrnda, daa,
taa, denize, rzgarlara, bulutlara, kulara, bceklere, dmanlara duyurmak iin haykrn, Bu vatan bizim! diye haykrn!
Bu milleti Trk, Krt diye, Alevi, Snni diye blmek isteyenlerin
kafalarna akarcasna haykrn, Bu vatan bizim! diye haykrn.
Bu vatan bizim...

12

ATAT R K N A N L AT T I K L A R I

uen Eref Beyin 1918de

Gazi Mustafa Kemal Paa

ile yapt rportajda Atatrk Bomba Srt Vakasn yle anlatyor(1):

Mtekabil siperler arasnda
mesafeniz sekiz metre, yani lm muhakkak... Birinci siperdekiler hi kurtulmamacasna kmilen dyor, ikincidekiler onlarn yerine gidiyor. Fakat ne kadar ayan gpta bir itidal ve tevekklle biliyor
musunuz! leni gryor, dakikaya kadar leceini biliyor, hi ufak
bir ftur bile gstermiyor; sarslmak yok! Okumak bilenler ellerinde
Kuran- Kerim cennete girmee hazrlanyorlar.
Bilmeyenler Kelime-i ehadet ekerek yryorlar. Bu, Trk askerindeki ruh kuvvetini gsteren ayan hayret ve tebrik hir misaldir.
Emin olmalsnz ki anakkale Muharebesini kazandran bu yksek
ruhtur.
(1) Ruen Eref - Anafartalar Kumandan Mustafa Kemal ile mlakat 1930 stanbul s. 49-50

13

K A N V E AT E G N L E R

aziler Anlatyor :

Askerler siperlere alndktan sonra bazen on, bazen onbe gn burada tutulur, her hcumdan sonra eksilen takmlar hemen takviye edilirdi. Frsat bulunursa ok kayp veren, yorulan taburlar ksa sreler
iin geriye alnr, dinlendirilir, eksikleri tamamlanr, yaralar tedavi
edilirdi. Sonra gene cepheye sevk edilirdi.
Her hcum gecesi, vasiyet mektuplar yazdrlr, blk eminlerine
teslim edilirdi. ehitlerin vasiyetleri ertesi gn, ehadet haberleriyle
birlikte askeri posta vastasyla ailelerine ulatrlrd.
lm artk bir oyundu anakkalede. Hcum geceleri asker
byk bir tevekklle lme hazrlanmaktadr. Ertesi gn yaplacak
hcumda lm baka lmlere benzemez. ehitlik en byk mertebedir. Ne kadar kolaydr bu mertebeye ulamak. Bir erbet imek kadar
kolaydr. Hani ehadet erbeti derler ya...

14

Asker siperlerde byle bir inanla dn gn bekler gibi hcum

zamann beklemektedir.
Doduklar gnden beri bekledikleri gn gelmiti... Analar onlar
bugn iin dourmutu. Gn bu gnd. Sngler bilenmekte, dualar
okunmakta, namazlar klnmaktayd. Bazen yank bir trk yrtar da
gecenin karanln. Ykselir perde perde. Hasret dolu.. Sevgi dolu..
Hasret duyduklarnn namuslar burada korunacakt. Vatann bekisi;
yarn yaplacak dv, aktlacak kand. Sabah saatlerinde balayacak
hcum iin onbinlerce Mehmet azlarnda mrldandklar dualarla
tfeklerine sarlm, srann kendilerine gelmesini beklemekteydiler.

15

YA R A L I L A R

u savalara katlp yaralanmayan yok gibidir. ok ar yaralar alnmadka cephe terk edilmemektedir. Sarg yerlerine
ancak ar yarallar getirilmekte, hafif yaralar siperlerde sarlmakta,
kanamay nlemek iin ttn konmakta, toprak baslmakta, ot veya aput depilmekte, kanama dindirilince, arpmaya devam edilmektedir.

Hani vcudu yaralardan kalbur gibi diye bir tabir vardr ya, hi
abartma deildir. Yedi, sekiz yara anakkale gazilerinde olaan
saylmaktadr. Gerekten vcudu delik deik, hatta uzuvlarndan bir
kan kaybetmi birok gaziye rastladm.
1953te Balkesire geldiimizde mahallemizdeki bir kmaz sokakta penceresinin nnde oturarak hi durmadan anakkale iinde

Takla Asker Hastanesi

16

vurdular beni trksn syleyen biri vard. Bir baca dizinden,

dieri bileinden kopmu, sol kolu omzundan yok, sa elinde sadece
parmak vard ve iki gz krd. Yirmi yanda askere alnm, ilk
safta nnde patlayan bomba ile harp d kalmt. Hep o an yaard.
Bir patlama ile kendini harp d eden, genliinden ayran o an iin
kahrederdi. O muhteem gaziye anas ve kendisini ona adayan bir kz
kardei bakyordu. Unutuldu gitti.
Bu gazilerin hepsi cepheden cepheye kotular. anakkaleden
dman ekilince Irak Cephesine, Kafkas Cephesine gnderildiler.
Hemen ardndan Milli Mcadelenin anl ordusunda yer aldlar.
Yaral gazilerin ou mrleri boyunca yaralarnn aclarn ektiler. Hibiri hi yaknmadan banda, karnnda, gsnde, srtnda, bacaklarnda karlmayan kurun ve arapnel paralarnn erefiyle
yaadlar.
Bel kemiine saplanm bir bomba paras yznden hayat boyunca srt st yatamayan, kollar altna koyduu yastklarla uyuyabilenler, alt ene kemii paraland iin aznn olduu yerdeki korkun boluktan zel bir huni ile sadece sv yiyecek alabilenler, dudaklar ve alt enesi olmadndan hayatlar boyunca bir daha trk
syleyemeyen, bir kadn pemeyenler, takma kol veya bacan ancak
askya alarak uyuyabilenler, zamanla yalanp gp gittiler. Unutuldular...
Bu yzyln banda civan birer delikanl olan bu anl gazileri anmak, hatralarn unutmamak, ders olsun diye gen nesillere aktarmak
bir vicdan borcudur.

17

stanbula yaral tayon Glnihal Vapuru

18

 D D AYA G R M E

eceleri siperlerde bir baka dnya yaanmaktadr. Askerler

birbirleriyle yarmalar yapmakta, iddialara girmektedirler.
Tarihte hibir milletin evlatlarnn girmeye cesaret etmeyi bile dnemeyecei bu iddialar, sabah yaplacak maharebede kim daha nce
ehit olaca zerine idi. Kimin kazand ancak Allahn huzuruna
varldnda renilecekti. Gerei ancak O bilirdi. Allah ahittir
nk. Onun huzuruna ehit olarak varma, ne byk ltuf, ne byk
devlettir.

Bazen yarmalar gece basknlar, gece keifleri iin gnll seiminde olurdu. Kim dmandan esir getirecektir. Kim gndz lm saan makineli tfei alp getirecektir. Kim makineli tfek atei altnda
ilerleyip inlemeleri duyulan yarallara su gtrecek, ya da yarallar
getirecektir.. ddialarn bir ksm da bunlar iindir.
Bazen su gtrlen lmek zere olan yaral bir dman neferidir..
Olsun.. O da ana baba evladdr.. O da delikanldr. Yazn scanda inleyen bir yaral susuz braklr m hi.. Susuzluktan kavrulmu dudaklara su dken eller artk dman deil, dost ellerdir..

19

EHT OLACAKLAR BELL OLURDU

ylediklerine gre ertesi gn ehit olacaklar adeta akamdan

belli olurmu. Hepsini bir nee, bir sevin sararm. Tarif edilemeyecek zevk iinde olurlarm, glrler, akalarlarm... Ne
korku, ne rkeklik...

Hcum zaman yaklatnda, byk bir akla siperde Kelime-i

ahadet getirerek, Selate Tncina okuyarak hcum iin srann kendilerine gelmesini beklerlerdi. Hcum..! emri verildii anda Huylanm aslanlar gibi frlayarak lme susamasna dvmee koyulurlard.
Bir muharebe annda yaralarndan kanlar damlayarak hcum eden
bir binbann kucana hemen nnde koan gencecik bir temen vurularak der. Binba ban dizine yatrd ehit temenin gzlerinden alayarak perken, Yavrum... Evladm... Rtbece ben senin
nndeydim. Niin ehitlik srasn benden nce kaptn... diyerek biraz sonra o da ehit olmaya kouyordu...
20

ANAKKALE GELMEZ

anakkale geilmemeliydi. Gencecik insanlar lme onun

iin kouyorlard. Topraa onun iin giriyorlard. Kanlar pahasna, genlikleri pahasna, hayatlar pahasna stanbul korunuyordu,
vatan korunuyordu. Dmanlar anakkaleden ne yaptlar, ne ettilerse
de geemediler.

Dman gemileri, denizden siperlerimizin nne geliyor, saatlerce askerlerimizin zerine bombalar yadryorlar, ancak uzmanlar, bu
kadar bombalamadan sonra artk burada canl mahluk yaamaz diye
rapor verdiklerinde hcuma geiyorlard.
Seddlbahirde bir ngiliz ve bir Fransz tmeni karma yapmadan nce o blgedeki mevzileri savunmakla grevli taburumuzun sadece bir blnn zerine bir gnde atlan her biri iki yz kilodan
fazla top mermilerinin says 4650dir.
Buradaki btn savunma tesislerinin tahrip olmasna, ta stnde
ta kalmamasna ramen bu blkten sa kalanlar yalnz kasaturalaryla hi ypranmam, kendilerinden onbir misli kalabalk dman
tmenlerine yaralar kanaya kanaya saldrm, o iki tmene kritik anlar yaatmlard.
25 Nisan 1915 gn, Kumkale nlerinde karma yapan Fransz
askerlerine destek iin buraya gelen Fransz zrhls top ve makineli
tfek ateiyle bir vadiyi geilmez klmt. leride dmanla
dvmekte olan Trk askerlerine takviye iin bir bln lm vadisi haline gelen bir yerde dman atei altnda bir kpry gemeleri
gerekmekteydi. Dman ateinin younluundan kimse kprye yaklamak iin burnunu bile karamamaktayd. Ama mutlaka kprnn
geilmesi, gittike erimekte, azalmakta olan dven arkadalara
21

yardma gidilmesi gerekiyordu. Alnan emrin mutlaka yerine getirilmesi

gerekiyordu.
Blk Kumandan evket Bey
askerlerine yle seslenir: Ben imdi karya sryorum. Yolu geersem, oradan iaret vereceim... Yolda ehit; olursam naam siperdir.
Atlayp gein. Ama cesedim dmana braklmasn...(1)
anakkale geilmezdi. nk
orada cesetlerini askerine siper edecek kumandanlar vard.
Dman toplar her eyi, yakp
ykyor, kavuruyordu. Muharebenin
heyecanna kendini kaptrm Mehmetler bu atelerin iine bile dalveriyorlard.
Bunlar mparatorluun her yerinden kopup gelmi 17, 18-26
yalar arasnda gencecik insanlard.
Seferberliin son kuras 1315
yani 1897 doumlu olanlard. Bu
ocuklar savaa gnderildikleri zaman tam on sekiz yandaydlar.
Seferberlik yllarndan kalma o
gnlerin hatrasn tayan nl bir
trk vardr :
22

(1) zdoan, Talat - anakkalede Trk Kahramanl S:155-156

Hey onbeli, onbeli,

Tokat yollar tal,
Onbeliler gidiyor
Kzlarn gz yal..

Evet, kzlarn gzlerini yal brakan, kalplerini hasretle yakan,

pek ou henz daha amam gl goncalaryd... Gittiler.. ve geri gelmediler...
Onbeliler resmen askere alnmt. Gnlller ok daha kk
yalarda idi. Balkesir kyleri erkeksiz kalmt.

23

DEN UAK

ir gn aadan alan atele bir dman ua denize

drlr. ki dman pilotu sahilden birbuuk kilometre kadar akta kurtulmaa alrlar. Trk taraf pilotlar kyya ekip, yakalamak iin ate etmeye balar. Dman da uaklarnn dtn anlayarak, oraya ate ederek, ua tahrip ederler. ngilizler bararak
yardm istemektedir. anakkaleli Temen Ruhi Bey ile Temen Kaif
Bey ingiliz pilotlar kurtarmaya talip olurlar. Her iki tarafn atei altnda pilotlardan birini kurtarabilirler. Esir ngiliz ayrlrken mntka komutan Mahmut Beye: Trkleri yle cesurdur, byle alicenaptr diye
kitaplarda okudum. Bu defa da cephede grdm. Fakat byle iddetli
bir atee kar bu derece fedakrlklarn bilmezdim. Bu derecesini bir
ingiliz bile yapamaz. demitir.(1)

24

(1) naydn, Ruen Eref - age S:34

BR AMERKALI GAZETEC
anakkale Savalarn ngilizler safnda bandan sonuna kadar izleyen sava muhabiri Ashmead-Bartlett, Times gazetesinde 19 Mays, 1915 tarihli makalesinde yazdklarn okumak bile
olay gzler nne seriyor :

10 Austos gn Anzak Birlikleri byk gayret sarfetmiler ve

Conkbayr srtlarna ulamlarsa da ele geirdikleri yeri koruyamamlardr. Hele Ghurkalardan bir tabur Conkbayrna kabilmiti.
Fakat Trkler kar saldrya geerek, tepeler zerinde bulunan askerlerimizi bayrn eteklerine srmlerdir. Bu sava devler lkesinde bir
devler savayd.
10 Austos sabah Trkler, afakla beraber Conkbayrndan son
derece iddetli bir saldrla sng hcumunda bulundular. Hayatlarn
kmseyip alay ederek yaplan bu hcum karsnda birliklerimiz
srtlarn eteklerine doru ekilmek zorunda kaldlar. Fakat bu saldr
karadaki sahra ve obs toplarmzn iddetli atei ile cezasz braklmad. Trklerin yanak dzende ve birbiri gerisinde tertiplenmi drt
piyade hcum hattnn iddetli saldrs ancak bu etkili topu atei
altnda krlabildi.
Gelibolu Yarmadasnda sava balayaldan beri topularmzn
kalplerini keyif ve sevinle dolduran bu kadar geni ve iyi dzenlenmi bir hedef hi grlmemiti. Gemi toplarnn hcum saflar arasnda patlayan mermilerinin havaya uurduu insanlar, para para etrafa salyordu. Bu cehennem topu atei bile Trk saldrsn durduramad. Son olarak on makineli tfeimizin yakn mesafeden yaptklar
yarm saat sren atele bu mthi saldr durdurulabildi. Bu tfeklerin
namlular kpkzl ocaktan km bir demir haline gelmiti. Trkler bizi Corkbayrndan kardlar. Bu kendilerine pahalya mal oldu.
Blgenin nemini takdir eden Trkler, bugn pek byk bir cesaret ve
yiitlikle savatlar. Conkbayrn bize kaptrmamaa altlar ve
baardlar.
25

8 TEMMUZ 1915 ZIINDERE

Temmuz 1915 saat birden sonra gece karanlnda taarruz

edecek taburlar sessizce ve skunetle siperlere yerletiler.

Zaman sakin geiyordu. Sabaha kar taarruz balamazdan evvel

gndz birbirleriyle grerek erlere verilecek taarruz emirlerini
aralarnda kararlatrm olan subaylar, genel olarak yava sesle u
bilgi ve emri verdiler:

1. Arkadalar! Karmzdaki dman siperlerinin mesafesi 80-200

metrededir.
2. Bizimle dman arasndaki arazi tamamen ehitlerimiz ve ar
yarallarmzla kapldr.
3. Bunlarn zerine basarak ilerleyeceiz.
4. leri gitmekte ehit dmek, gitmemekte namussuzlukla itham
edilerek kuruna dizilmek var.
5. Biz subaylar ileriye gitmeye karar verdik. steyen bizi takip
etsin, istemeyenler etmesinler.
Eratta hi ses yok. Subaylar ayaklanm saatlerini tetkik ediyorlar.
5 dakika sonra tabancalarn ekip siperlerden dar frlayarak dmana doru komaya baladlar.
Erat birbirine bakyor, kimsede ses yok.
Kendilerine o gne kadar evlat muamelesi yapm olan babas
makamndaki, salar krlamaya yz tutmu yzbas, silahn, dinini, askerliin btn inceliklerini, hatta okuyup yazmay retmi olan
aabeyi kadar sevdii temeni, ble birka ay evvel gelmi olan
gen, gleryzl, kardei gibi sevdii yedek astemeni dmana kar
olanca hzlaryla kouyorlard.
26

te o zaman Mehmet durur mu? Aralarnda bir kmldama oldu.

Subaylar on be-yirmi adm ilerlemilerdi ki, drt bin Mehmetik
sngsn takm olduu halde kaplan gibi bir anda siperlerin zerine
srad. Subaylarn arkasndan olanca kuvvetiyle kouyor ve onlara
yetimeye alyorlard.
Ksa bir mddet sonra kar taraftan grr, grr, takrr, takrr... diye
binlerce tfek ve yzlerce ar makineli tfek atee balad ve gecenin
sessizliini alt st etti. Az sonra da her trl grlt ve patrty
bastran bir grleme oldu. Allah... Allah... Allah... Allah... Allah...
sesleri yeri g inletiyordu. Bir gn evvel yorgunluktan yryemeyen aslanlar imdi uuyorlard.
Dmana yakn siperlere atlayanlar snglerini iletirken mesafesi uzak olanlar devam ediyor: Allah... Allah... Allah... (1)

(1) Gralp, erif - Beni srail Filistine Nasl Dnd S. 48 - 49

27

ZIINDERE 8 TEMMUZ SABAHI

Albay erif Bey Anlatyor:

(1)

htiyat taburlarn karlamak ve ileri sevk etmek zere yerimden

frladm. Sratle dar ktm. Ne greyim hava alm ve sratle
aydnlanyordu.
300 metre kadar geride, derenin ate tutmayan bir yerinde sarg
mahalline yaklatm zaman birden ardm. nk sarg mahallinde
bini oktan gemi yaral vard. Bir taraftan hafif yarallar birerli kolda gibi yryerek geliyor, ar yarallar da shhiye bl ve mzka
eratndan tekil edilen mfreze tarafndan o zamanki stanbul tulumbaclarna ta kartacak bir sratle tanyordu.
Sedyelerden kan, tayanlardan yamur gibi ter akyordu. imdi
bizim ihtiyat taburlar sarg mahallinin yanndan geeceklerdi. teki
taburun kolbas sarg mahalline 100 metre mesafeye yaklat zaman ben de kolbaya ulatm.
Tabur komutan nde, onu blk komutanlar takip ediyordu.
Hepsinin gzleri fldr fldr dnerek bana bakyorlard.
Arkadaki yry kolundan hafif bir uultu kulaklarma geliyordu. Bunun sebebini anlamak iin yan tarafa aldm. imdi bataki tabur nmden geiyordu.
Btn balar aada, yzler sararm. Eratn kimisi mrlt halinde Kelime-i ahadet getiriyor, kimisi bildii bir duay okuyordu.
Herkes kalbini tamamen Allaha balamt. zerlerinde masum
bir ocukluk hali vard. taatli koyun srs halinde lme gidiyorlard.
Kolba sarg mahalline yaklat zaman oradan bir ses ykseldi
28

(1) Gralp, erif age s.52 - 53

- Ali Day! kinci hat siperlerinde yaralandm.

ntikamm al. Kol bandan bir ba ykseldi. Sarg mahalline
bakt.
- Hasan vuruldun mu?
- Evet Day bacamdan vuruldum.
- Vay kahpeler, seni vurdular ha... Ben imdi onlara gsteririm...
Tabur erlerinin imdi balar yukar kalkm, yarallardan gelen
seslere cevap veriyorlard.
- Hemerim, kopan kolumun intikamn al.
- Hey Mehmet. Beni de yaraladlar. Koman yanlarna!
- Hemerim, hemerim.... bitirin unlar...
O anda o sar yzler bakr rengini alm, gzler bym, admlar
sklam olarak gidiyorlard.
Bu masum ocuk halli yiitler bir anda kkremi, hasmlarnn
zerine atlmak iin acele eden yeleleri kabarm bir aslan srs manzarasn almt...
Artk taburlar yrmyor, kouyorlard.
9 Temmuz 1915 gn akam o gn hcuma gemi olan drt taburdan geriye sadece birka subay ve drt yz kadar er kalmt.

29

KROLU

Temmuz 1915 tarihindeki mcadeleden sonra tekrar Kumkale

Blgesine dnme emri alan birlikler o gece Akba skelesinden
anakkaleye dndler. 10 Temmuz Gn anakkaleden
Erenkyne doru yrye geildi.
Yry esnasnda kimse glmyor ve konumuyordu. Sanki
tmenin zerine tam bir hzn kmt. Nasl kmesin ki, daha iki
gn nce aramzda olan 3.600 aslan zayi etmitik.
Kolbanda yryorduk. Erenkyn gemi ordugahmza yaklayorduk.
Bir ara arkadan gazilerin halini tetkik etmek aklma geldi. Yolun
biraz anda hye benzer ykseke bir tepe vard. Atmdan inip bu
tepenin zerine oturdum.
imdi birlikler nlerine bakarak sessiz sedasz nmden geiyorlard.
Birlikler geip gitmiti. imdi de yz metre kadar geriden bir er
skn etmiti. Yaklat. Tfeinin dipiini sa omuzunun gerisine
atm, sa eliyle tfeinin namlusunun ucundan tutmu, iki metre boyu ile Koca Yusuflar, Adal Halil pehlivanlar andran bir yiitti bu.
Omuzlarnn genilii de hi onlardan aa deildi. Koca anta, onun
arkasndan ilk mektep ocuklarnn antas gibi kalyordu.
Aramzdaki uzaklk 20-30 metre kalnca onu tanmtm. Bu
Krolu idi.
Zndereye hareketimizden birka gn evvel taburlardan biri bir
enlik tertip etmi, bu enlie bizi de davet etmilerdi. Tabur erleri ok
gzel oyunlar oynayp hnerler gstererek bize, ok tatl ve elenceli
30

bir zaman geirtmilerdi.

Meydan boalp da her eyin bittii srada bir klarnet ile ifte narann Krolu havasn aldn duyduk. Lkin ortada ne Krolu
var, ne Ayvaz, ne de Arap zengi. Hava devam ediyor. Lkin meydanda kimse yok.
Samza baktk elli metre mesafede drt kii yere yatm. Bunlarn nnde Ankarada Ulus Meydanndaki heykelde dman gzetleyen erin ayn bir elini alnna gtrp gnein na mni olarak ilerisini gzetliyor. Dier elinde silah..
Solumuza baktk. Durum ayn, lkin gzetleyici bir zenci idi. ok
sevdiimiz gzel bir Krolu oyunu seyredecektik. Keyfimize diyecek
yoktu.
Tamamen ifte nara ve klrnetin tempolarna uygun bir ileri hareket balad.
Ksa ksa sramalar.. diz kmeler.. her durumda ate etmeler..
ate himayesi.. yan ateine almak iin sadan soldan almalar.. kar
hareketler o kadar canl oluyor ki biz seyirciler adeta nefes alamyoruz.. bir taraf saldrya geerse dier taraf savunuyor.. iki taraf birbirine yaklayor.. nihayet sngler taklyor.. hcum yaplyor. ki tarafn
erleri yerlere seriliyor.
imdi meydanda byk bir aslan andran Krolu tfeini yere
brakm elindeki kasatura ile karsnda dikilmi olan ve bir kaplan gibi evik hareket eden Arap zengiye saldryor. Arap zengide de ayn
silahl olduundan o da hcumda.
ifte nara ve klarnet en tiz perdede bir tempo tutturuyor. Krolu
ile Arap zengi de kasaturalarn birbirine vurarak ve birbirinin hakikaten can dman imi gibi vaziyetler alarak evik hareketlerle vuruuyorlar.. vuruuyorlard.
31

Biz seyirciler heyecandan heyecana dyoruz. Son derece zevk

duyuyoruz. Bu seyrine doyulmaz oyun bu ekilde sona eriyor. Bu
elence gnlerce konuma konusu oldu. te bu yiit imdi nmden
geiyordu.
Onunla grmek aklma geldi. Yksek sesle:
- Krolu!
diye seslendim. Ban kaldrd. Bakt. Yanma yaklamas iin
elimle iaret ettim. Bir subay olduumu grnce silhn omuzundan
indirdi. Hzl admlarla karma dikildi.
- Emret Efendim!
Bu temiz kyafet ve tavrl yiit de:
- Gazan mbarek olsun Krolu.. Mutlaka birok dman sngden geirmisindir. nallah arkadalarndan kimse zayi olmamtr
dedim.
Krolu bir an duraklad. Yutkundu. Gzlerinden sicim gibi ya
akmaya balad.. sonra titrek bir sesle cevap verdi:
- Sa olunuz. Maalesef on bir arkadam da ehit dt.
Cevabn verince, heyecanla:
- Belki hepsi ehit dmemitir. lerinden yaralanp geriye gelenler de vardr belki.
- Hayr efendim. Hepsi muharebe meydannda kald. Keke ben
de ehit olsa idim de imdi byle ksz gibi tek bama kalmasaydm.
Onlarn hasreti beni ldrecek!
Gzlerinden hl ya geliyordu. Hkrklar arasnda uzattm sigaray alp geri ekildi. Sonra yalvarr bir ekilde boynunu bkerek bana :
32

- Teekkr ederim efendim. Yaralarm tazelendi. Tahamml edemeyecek bir hale geldim. Msaadenizi istirham ediyorum...
- Allah sabrlar versin kardeim. Alama. Daha ok dveceiz.
Bize de Cenab Allah arkadalarnn rtbesini nasip etsin. Millet ve
memleket dmandan kurtulsun da bizler yoluna feda olalm. Haydi
uurlar olsun...
O kumandanna selam verdikten sonra ekip gitti. Daha sonra taburuna gidip Krolunu ve arkadalarn sordum. Hepsi stanbul delikanls imi Krolu da yksek maal bir memurmu. Ona bir daha
rastlamadm.

33

Alman Subaylarn Kaleminden

anakkalede Muharebe ar tlar

Yzlerce, hatta binlerce askerin bedenlerinde gmlekleri yoktu.

oraplarnn ve pabularnn olmamas yznden ayaklarn paavralara saryorlard.(1)
stanbuldan gnderilen kum torbalar siperlerin almas iin
deil, giyim eyas (yama) olarak kullanlyordu.
Yiyecek stoklar fazla deildi. Alk, umac gibi her yerde, her
tarafta geziniyordu.(2) ou kez porsiyonlar ve taynlar azaltlmak zorunda kalnd. Koulu hayvanlarn byk bir ksm yaz esnasnda (Gelibolu Yarmadasnda) yem olmadndan Anadolu ksmna geirildi.
Yemein hazrlanmas ve yaplmas son derece ilkeldi. Sahra mutfaklar yoktu. Cephenin ok gerisindeki ak mutfak tesislerini dman
denetiminden gizlemeye alyorlard.
Siperlerden gecikerek salanan uzun tama sonucu yemek, ou
kez bir lapa, koyun etiyle piirilmi olan pirin, sebzeden veya birka
et parasndan oluuyordu. Ackm olan siperdeki savalara soumu olarak ulaabiliyordu.
Bu souk yemein yeniden stlmas ancak karanlk basnca sz
konusu olmaktayd. nk kan duman, dmann ateini zerine ekiyordu.
Yetersiz beslenme ve yetersiz donanmda shhiye hizmeti glkle yrtlyordu. Hastalarn says ok yksekti. Askeri hastahaneler
tklm tklm dolmutu.
Scak ve kuru yaz birliklerin saln olumsuz etkiliyordu. Toz ve
kum ynlar zaman zaman dostu dman etkiliyordu.
34

(1) Mhlman Carl - anakkale Sava s. 111

(2) Mhlman Carl - age s. 112

plk ve sava alanndaki cesetlerden beslenen sineklerin says

muazzamd.
Az saydaki su yataklar tamamen kurumu ya da kirletilmiti
(baz kuyularda insan veya hayvan cesetleri vard).
Gen. Liman von Sandersten(3)
Dman tarafnda en modern ve pek bol malzeme mevcutken,
fakir Trkler yeteri kadar kazma ve kree dahi mlik deillerdi. ok
defa bu malzemeyi muharebe yoluyla dmandan almak gerekiyordu.
Yeteri kadar kum torbas bile bulunamyordu. Bazen stanbuldan
birka yz yeni torba getirildi mi, bunlarn yerinde mi, yoksa erlerin
harap elbiselerinin tamirinde mi kullanlacan kestirmek zordu.
Btn bu glklere kar koyma imknn, Anadolu insannn kanaatkarl ve direnme azmi salyordu.
En g meselelerden biri de 5. Orduya cephane tedariki idi. Piyade cephanesi yeteri kadar salanabiliyordu. Ama topu cephanesi
balangtan beri ok azd.
O sralarda Trkiyede topu cephanesi yapan fabrikalar bulunmad gibi, tarafsz memleketler de kendi arazileri zerinden Alman
cephanesi sevkine msaade etmiyorlard.
Bu sebeple daha ilk gnden itibaren Trk topusu cephane harcamaktan kanyordu. Kar tarafn alabildiine hesapsz harcamasna
kar, Trklerin bu yoksunluunun nasl glk yaratt kolayca anlalr.
Ylbanda stanbulda Yzba Piepen tarafndan topu cephanesi yapan bir fabrika kuruldu. Fakat bunun yardm snrlyd. Zira ne
makinalar ne de malzeme yeterliydi.
ngilizlerin bu yeni Trk cephesine pek nem vermediklerini
anlyorduk. Alnan baz esirler (Trklerin att) yirmi krmz mermi(3) Sanders - Gen. Liman von - Trkiyede 5 yl s. 95

35

den ancak birinin patladn sylyorlard. Buna ramen biz bu

yardmdan bile memnunduk.
Zira nceleri, piyademiz topularn kendilerini himaye ettiine
inansnlar diye baz toplarn (kuru sk) manevra mermileri atmasna
dahi msaade ediyorduk.
Bir ngiliz Subay Anlatyor(4):
Btn anakkale Seferi mddetince Trkler, Anzaklara etkili bir
siper havanna mlik olamamlard. Ellerinde bulunan kaba saba baz
havanlar da ok az tesirli oluyordu.
Hatta stanbul mzesinden getirilen bir bomba topu takriben 11
pus apnda kre eklinde demir bomba atyordu. Bu top eski zamanlara aitti.(5)
Blgeyi ate altna almak iin mevzilenmi bir bataryann yanna gelen st rtbeli bir Alman subay batarya komutanna niin ate etmediini soruyor;
- Efendim, bugn sava iin bataryama be mermi tahsis edildi.
kisini sabahki savalarda kullandm. Karanla daha 6-7 saat var.
mermiyi leden sonra iin ayrdm. Sizin iin birini ataym diyerek
mermiyi atyor. Atlan mermi dman karma iskelesi zerinde patlyor. karma aracndan gelen dman shhiye erleri ellerinde teskerelerle l ve yarallar karma gemilerine tamaya balyorlar.

36

(4) Aspinall - Oglender - anakkale c. 2 s. 113

(5) Gzel, Prof Dr. Abdurrahman - Avustralya Resmi Tarihinde Gelibolu anakkale s. 105

GURUR MESELES

anakkale, Trk subaylar iin sradan bir sava deildi. Bir

vatan, bir namus kavgas olmasnn yan sra bir gurur kavgasyd. Balkan Sava malubiyetinin utanc anakkalede kalkt.

15. Kolordu Kumandan olan Weber Paa ngiliz mevzilerine yeniden saldrmak iin Genel Komutanla srarla dayatarak yeni kuvvetler istiyor, takviye gelmeden hcuma geemiyeceini bildiriyordu.
Oysa Kirte-Kerevizderede Trk Komutanlar Alaydan sadece 52
mevcutla yetinerek yeni bir hcum iin byle bir kuvvet istemeyi kendilerine yediremiyorlard. Bu bir gurur meselesiydi.(1)

(1) Ilgar hsanage s.101

37

SON KANLI SAVA

ngiliz ve Franszlarn bir haftada geebileceklerine inandklar
Geliboluda aylarca saplanp kalmalar zerine harbin gidiat
ile ilgili planlar alt st olmutu. Geliboludaki harp uzadka harp
masraflar ezici bir ekilde bteyi zorluyor, durmadan yeni asker takviyesi gerektiriyor, bu da Avrupadaki sava uzatyordu.
Boaz Harbinin bir an nce bitirilmesi, Trk ordusunun yenilmesi gerekiyordu.

Bunun iin yeni planlar yaplmaya baland. Anzak Koyunun kuzeyinde Suvla Limannda Trklerin savunma tertipleri ok zayft.
Buraya yaplacak bir karma Geliboludaki Trk Ordusunun iini bitirebilirdi.
Hemen hazrlklara baland. Takviyeler hazarland. ngilizlerin
btn hazrlklar Alman istihbaratna alan Rum balklar, Msr,
Midilli ve mrozda alan Tekilat- Mahsusa ajanlar tarafndan
Trk Genel Kurmayna bildiriliyordu.
Bu arada;
Midilli Adasnda enteresan bir casusluk olay yaanmtr.
Adallarn srekli anlatt bu olay Trk istihbaratna (Tekilat- Mahsusa)ya alan Vasilasi Ailesi iki erkek ve sylenene gre ok gzel
kzdan meydana gelmitir. Erkekler srekli olarak ngiliz haber alma subaylarnn elinden kamay bilir ve hep birlikte Trk haberalma
rgtne esiz bilgiler aktarmay baarrlard(1).
Dier cephelerle ilgili ngilizlerin elinde ok ayrntl harita ve
bilgiler olmasna ramen Suvla ile ilgili haritalar ve bilgiler yetersizdi.
Baskn eklinde bir karma yapmak iin hazrlklar mmkn olduunca saklamak ve Trklerin dikkatlerini baka yerlere ekmek gerekiyordu.
38

(1) Moorehead s. :22

Asya sahiline bir karma yaplaca haberi yaylyor, ngiliz askerleri bile buna inandrlyordu.
3 Austostan itibaren Anzak Kolordusuna ok byk takviye
ktalar gelmeye balad. Bunlar gece buraya karlyor, hemen gzden rak bir gizlenme yerine gtrlyordu.
Sabah olunca Trk gzetleme postalar sahilde hibir gemi, nakil
vastas veya harekat gremiyorlard(2).
Gen. Liman Von Sanders, bu hazrlk safhas konusunda unlar
sylyordu;(3)
Selnik zerinden 16 Temmuzda aldmz bir raporda yalnz
Limni Adasnda harekete hazr 50-60 bin mevcutlu bir birlik bulunduu ve bunlarn sevki iin de 140 nakliye gemisinin hazr tutulduu
bildiriliyordu. Dier muhbirlerin (casuslarn) raporlarndaki rakamlar
daha da yksekti.
Yeni bir karmay zorunlu klan en byk sebep, son aylarn etin muharebelerine ramen dmann hedefine henz ulamam olmasyd. ngiliz nazrlarndan Churchill, o zaman her tarafta yanklar
uyandran bir ak konumasnda, ngiliz karma ordusunun nihai (en
son) zafere yakn olduunu sylemiti.
Carl Mhlman:(4)

Austos banda olaanst olaylar patlak verecei anlald.

Byk dman ktalarnn kalabalklndan Midilli Adasndan emin
haberler geldi. Buna gre Anadolu kysnda bir karmann cereyan
edeceinin iaretleri belirdi. Dier yandan dman gemileri Kaba
Tepeye kar gze arpan bir faaliyete baladlar. 4 Austosta hasm
topusunun faaliyeti her iki cephede artt.

(2) Aspinall - Oglander - age c. 2 s. 151

(3) Van Sanders Gen. Liman - age S. : 101
(4) Mhlman Carl - age S. : 123 Van Sanders - Lage - S. : 101, 102.

39

6 Austos leden sonrasnda gney grubundan merkeze doru

ve kuzey grubunda sol kanata doru ynelik gl saldrlarn
baladn kuzey ve gney gruplar bildirdiler.
General Liman Von Sanders:

Yeni karmann nereye yaplaca hakknda cephede hibir almet yoktu.

Dman gney kanadnda arazi kazanmaya birka defa teebbs
etmi, fakat Trk sol kanadn sadece biraz yukar bkebilmiti. ngiliz kuzey kanadnda ise, bir taburdan biraz daha fazla bir kuvvet ileri
srlmt. Ben bunu nemsiz grmyordum. Esat Paa ise bunun
altnda bir tehlike yatt inancnda deildi.

40

NGLZLERN SUVLA IKARMASI

ngiliz Kumandanl Temmuz ay bandan itibaren Suvla
kylarna bir karma hazrlna giriti. Bu harekt bir baskn
olarak yapmak, Anafartalar srtlarndan Boaza inerek Trk Ordusunun karadan btn ikmal yollarn kesip, teslime zorlamak planlaryla
hareket ederek, yaplan btn hazrlklarn Seddlbahir ve Arburnunun gneyine yaplaca kanaatini uyandrdlar.

Byle bir harektn btn iaretlerini alan Trk Ordu Kumandanl btn kuvvetlerini Seddlbahire doru ynlendirdi.
ngilizler n hazrlklarnda baarl olmular, gerek hedeflerini
bizden gizleyebilmilerdi. 6-7 Austos gecesi ngilizler Suvla Limanna gece saat 10dan, gn douncaya kadar 13700 asker, 12 top
karabildiler. Gn doduktan sonra da devam eden karma ile 7000
asker 44 top daha karld.
Zifiri karanlk iinde 6 Austos gecesi on muhrike bindirilmi on
binden fazla ngiliz asker her muhrikin yannda bir motorlu duba, yedeinde muhafz gemileri ile saat 21:30da Suvla kylarna yaklamaya balad.
Bunlarn gerisinde, ngilizlerin bulabildikleri her ey, byk Atlantik posta gemileri, muavin gemileri, Kuzey Denizin balk gemileri, tahliye sandallar, mavnalar, Svey Kanalnda kullanlan yk gemileri, kruvazrleri, monitrlari, hastahane gemileri, yatlar, kablo gemileri, balon gemileri ve Taymis Nehrinde kullanlan romrkrleri
bulunuyordu.
Sahile yanaan muhripler demir atar atmaz, ngiliz askerleri
byk bir dzen iinde dubalara alnd. Dubalar sahile yaklat. Sahilde t kmyordu. Etraf son derece sakin ve sessizdi. Yarm saat iinde drt tabur sahile kt.
41

6 AUSTOS GECES
A N A F A R TA L A R D A T E K B A I N A
ustosun bandan itibaren ngilizler bizi iyi aldattlar. Bir
aydr gelen haberlere gre ngilizler byk bir taarruza
hazrlanmaktaydlar. Gerek Tekilat- Mahsusa fedailerinin gerek Alman istihbaratnn raporlar austos banda ngilizlerin Trkleri k
gelmeden Geliboludan skp atacak stanbul kaplarn aacak bir
saldrnn alma ve hazrlklarn yaptklarn gsteriyordu. Temmuzun son gnlerinden itibaren Seddlbahir Blgesine gelen gemi trafiinin sklamas, austosun ilk gnnden itibaren younlamas, bu
blgeye ok byk apta asker ve malzeme karldnn iaretlerini
veriyordu.

Btn bu haber, rapor ve gzlemleri deerlendiren Trk Kumandanl ellerindeki btn kuvveti blgeyi glendirmek amac ile
Seddlbahire doru kaydrmaya balad. Hem gerideki ihtiyatlar hem
de Anadoludan getirilen birlikler buraya ynlendirildiler.
Suvla Krfezinde belli baz hkim noktalarda baz kk birlikler braklm, Anafartalar Tepelerinde ise sadece gzc nbetiler
kalmt. Trk raporlarnda btn blgede ancak 1200 asker bulunduu bildirilmektedir.
Trklerin, Seddlbahirden yaplacak bir taarruzu durdurmak
iin birliklerini burada toplamalarna karn, ngilizler geceleri Anzak
Koyuna getirdii binlerce askeri gr d yerlerde ok iyi gizlenmi,
gndz hibir hareket gstermedikleri iin buradaki ylmay
Trklerden gizleyebilmilerdi.
Yaptklar keiflerle Suvla Krfezinde ve Anafartalar Tepelerinde ok az bir kuvvet kaldn anlayan ngilizler saldrlarn bir baskn
etkisiyle glendirmek, Anafartalar Tepelerini ap boaza inerek
Seddlbahire ylm Trk Ordusunu arkadan evirip, sktrmak
iin bir gecede Suvla Krfezine 20.000 asker kardlar. Ayn anda
42

hem Seddlbahirde, hem de Anzak Koyunda balattklar saldr ile

Trkleri artmak istediler.
Mehmet, Anafartalar tepesinde yapayalnzd. Tek arkada austos bcekleri idi. Gece yarsndan sonra ay kaybolmu etraf zifiri karanlkt. leride, ok ileride bir hareketlilik fark ediliyor, patlayan mermilerin namlulardaki ltlar fark ediliyordu. Her taraf zifiri karanlkt.
Mermisi yoktu. Sadece tfeine takt sngs vard. Smsk tuttu
tfeini.
Nbet erinden aalar izlemeye alt. Hibir ey grmyordu.
Birden austos bcekleri sustu. Derinden, aalardan bir uultu
bir trt duyuluyordu. Tepeyi saran dikenli allarn trtsyd bu ses.
Birileri geliyordu.
Sesler, uultular, trtlar, fsltlar oald. Gelen dmand. Dinledi karanl.. Evet gelen dmand...
Geri ekilmeyi dnd. Ama onu nbete dikmilerdi. Yemini
hatrlad. Kamay dnd. Anasn hatrlad. Dmana arkan
dnersen stm haram olsun! demiti. Titredi, belki teslim olmay da
dnd... Ama parmana yaklan knay dnd. Asker ocana gelmeden nce, baba ocandan ayrlrken babas: Yavrum seni vatana
kurban yolluyorum... demiti. Bu nasl kurband ki teslim olsun... Yukar doru trmanan binlerce dman vard. Karanln iinde uuldayan binlerce dman.. Ama anas onu bugn iin dourmutu.
Sngsn smsk kavrad, siperinden aalara, dmana doru
frlayverdi... Kim bilir o orada daha neler dnd?..
Yeni Zelanda Piyade Binbas A. C. Temperley:

Parlak ay altnda dere ierisinde hibir mukavemete maruz

kalmadan yrmek insana garip hisler veriyor.
Bir Trk, kolun ilerisindeki ucun nnden ileri frlad. Tabancamla bu Trk ldrdm. Bu gece grnen yegne Trk bu idi..
43

SPOR MU?

Austos gece yars Liman Paann yaveri Svari Binba Prigge Conkbayrna 4. Frka Kumandan Cemil (Cenk) Beyin
yanna gelir. Yannda getirdii Anafartalar Grubu Kumandanlna tayin edilen Mustafa Kemalin emrini tebli eder.
Bu arada askerler esir aldklar iki Yeni Zelandal subay ile 20 er
getirirler. ngilizce bilen Prigge subaylardan birine Niin buraya geldiniz? diye sorar. Yeni Zelandal subay Ah.. Bu bir spor..! cevabn
verir...

Belki de gerekten on binlerce kilometre teden gelip Trkleri

ldrmek onlar iin bir spordu. Ama kanlar pahasna bedel dedikleri bir spor.
Onlar macera iin gelmilerdi. Tarih bilmedikleri iin Trkleri
kmsyorlard. Fakat Trkler vatanlarn, namuslarn savunuyorlard. Bu namus analarnn, hanmlarnn, kz kardelerinin namusuydu. Vatan borcuydu canlarn vererek demeleri gerekiyordu ve hi
dnmeden lyorlard...

44

9 AUSTOS
A N A F A R TA L A R G R U P K U M A N D A N L I I

Gece saat 10:00 (Albay Mustafa Kemal Bey)

29. Alayn gelmekte olduu bildirildi. Elimde 23. Alaydan
baka salam g yok. 41. Alaydan haber yok.
8. Frka Kumandan Miralay Ali Rza Beye yarn afakla Conkbayr - ahinsrt hattnda dmana taarruz edeceimizi bildirdim.
Taarruz iin u emri verdim:

8. Frka kendine ilhak olunan taze kuvvetlerle yarn fecirle beraber Conkbayr - ahinsrttaki dman tart ve tebit edecektir (kovacak ve uzaklatracak). Dier frkalar, bidayette (balangta) piyade
topularyla ate etmeyip 8. Frkann hcumundan sonraki taarruzu
teshil (kolaylatrma) edeceklerdir.
Yedinci ve On kinci Frkalar bugn ilerledikleri hatlar tahkim ve
muhafaza edeceklerdir.
Ben bu geceyi Conkbayrnda ve 8. Frka Karargahnda geireceim. 7. ve 12. Frkalarla Anafartalar mntkas kumandan raporlarn kemakan amltekkeye, dier frkalar Conkbayrna gndereceklerdir.
Anafartalar Grubu Kumandan
M. Kemal
Saat 10:20den sonra aadaki gibi tebli edilmitir.
- 4. Frka kumandanlna (telefonla)
- 7. Frka kumandanlna (emir atls ile)
- 8. Frka kumandanlna (not ettirilmitir)
- 12. Frka kumandanlna (telefonla)
- 9. Frka kumandanlna (telefonla)
- Anafartalar Mntkas kumandanlna (telefonla)
45

1 0 A U S T O S A N A F A R TA L A R
( T R K TA R A F I )

Albay Mustafa Kemal anlatyor:

41. Alay hcum anna kadar gelemedi. Yanl yere gitmi. 8.

Frka tertibatn almt. 23. Alayn iki taburu nde, birinci hatta harp
saff durumda bir taburu geride olmak zere Conkbayrna doru
hcuma hazrdlar. 28. Alay da ayn ekilde ahinsrtta hcum tertibat almt. afak skmek zereydi. Artk hcum anyd. Saatime baktm drt buua geliyordu. Birka dakika sonra ortalk tamamen aaracak ve dman askerlerimizi grebilecekti.
Dmann piyade ve mitralyz atei balarsa, kara ve deniz toplarnn mermileri bu sk nizamda duran askerlerimiz zerinde bir defa
patlarsa hcumun balayacana phe etmiyordum.
Hemen ileri kotum. Frka kumandanna tesadf ettim. O da ve
her ikimizin refakatimizde bulunanlarla beraber olduu halde hcum
safnn nne getik. Gayet seri ve ksa bir tefti yaptm. nlerinden
geerek yksek sesle askerlere selm verdim ve dedim ki:
Askerler, karmzdaki dman malup edeceimize hi phe
yoktur. Fakat siz acele etmeyin. Evvela ben ileri gideyim. Siz, ben krbacmla iaret verdiim zaman hep birden atlrsnz!
Kumandana ve zabitlere de iaretime askerlerin nazar dikkatini
celbetmelerini emrettim.
Ondan sonra hcum safnn nnde bir yere kadar gidildi ve oradan krbacm kaldrarak hcum iaretini verdim.
Btn askerler, subaylar, artk her eyi unutmular, nazarlarn,
kalplerini verilecek iarete toplam bulunuyorlard. Snglerini ve bir
ayaklarn ileri uzatm olan askerlerimiz ve onlarn nnde tabancalar, klnlar ellerinde subaylarmz krbacmn aa inmesiyle demirden bir kitle halinde aslanlar gibi bir hcumla ileri atldlar. Bir sa46

niye sonra dman siperleri iinde asumani bir gulguleden (gkten gibi
gelen gibi sesten) baka bir ey iitilmiyordu: Allah... Allah... Allah..!
Dman silah kullanmaya vakit bulamad. Boaza kahramanca
mcadele sonunda ilk hatta bulunan dman askerleri imha edildi.
Drt saat mcadeleden sonra 23. ve 24. Alaylarmz Conkbayrn tamamen dmandan temizlediler.
28. Alay da ahinsrtn en yksek srtn kurtardktan sonra,
Sartarla - Al zerine, batya saldrdlar. nlerine rastlayan dman
ktalarn malup ediyorlard. 28. Alayn bir ksm ahinsrtn boyun
noktasnda yerletirilmi dman mitralyzlerinin ateinin etkisinde
kald. Dman biriz sonra youn topu ateiyle Conkbayrn cehenneme evirmiti.
Gkten arapnel ve demir paralar yayordu. Byk apl deniz
toplarnn tam isabetli daneleri yerin iine girdikten sonra patlyor,
yanmzda, kenarmzda byk ukurlar ayordu. Btn Conkbayr
kesif dumanlar ve ateler iinde kald. Herkes mtevekkilane sonuna
hazr duruyordu. Etrafmz ehitler ve yarallarla doldu.
Muharebe meydannda cereyan eden hali izlerken bir arapnel
paras gsmn sa tarafna arpt. Cebimde bulunan saati para
para yapt. Vcuduma girmedi yalnz derin bir kan lekesi brakt.
Saat le vaktine yaklayordu. Askerlerimiz sekiz saatten beri
lmle penelemekten yorulmulard. Zayiatmz da mhimdi. Saat
12:15te 8. Frka Kumandanna u emri verdi:
Taarruzu kat ediniz (kesiniz). Conkbayr ve ahinsrtn garba
en hakim noktas daima elde bulundurulacak surette ktaatnzla igal
ettiiniz hatt tahkim ediniz!

Anafartalar Grubu Kumandan

M. Kemal
47

Hcum emri verilir verilmez byk bir heyecanla ngiliz siperlerine adeta akan Trkler buralar tklm tklm doldurduklar iin pek rahat hareket edemeyen ngilizleri bir anda bitiriverdiler.
Sa tarafta derenin kenarnda hareket etmekte olan ngilizler hi
beklemedikleri bir baskndan akna urayarak, kamaya baladlar.
Birka dakika iinde ngiliz siperlerinin ikinci hatt da zaptedildi. Fakat Topbayr kuzeyindeki mevzide bulunan Yeni Zelanda makineli
tfeklerinin mthi atei Trkleri durdurdu. Artk burada sadece lm
vard.
Dier taraftan Trk Kuvvetleri Conkbayr dik yamalarndan
iftlik Mevziine doru durmadan akyordu. Burada gs gse
muharebeler oluyordu. General Cooper burada ar yaraland. ngilizler geri hat siperlerini de terk ederek daha da geriye ekildiler. Fakat
bu mthi boumada Trkler de hayli ypranmlard. ngilizleri takip
edecek kuvvetleri kalmamt.
Conkbayr kuzeyindeki ngiliz birliklerine de nce el bombalar
ile saldrya geen Trkler ilk hat siperlerine kolayca girmiti. Aldere istikametine ekilen ngiliz birlikleri ylesine kark bir hale gelmilerdi ki toparlanmalar mmkn olmad. ngilizlerin Trkleri mutlaka yeneriz. midiyle balayan Suvla ve Conkbayr harekat Trklerin beklenilmeyen direnii nnde nce durmu, sonra da baarszla
uratlmt.
Buralarda muharebeye 50.000den fazla ngiliz ktaat muharebeye sokulmu, gnde 18.000 kayp vermilerdi.
Balangta bo olan Conkbayr ve Suvla tepeleri artk her saat
oalan Trk askerlerinden bakasna ait olamazd.
6. ve 22. Austos tarihleri arasnda ngilizler buradan 22.000 yaral ve hasta gndermilerdi.
48

Bu yaral ve hastalarn da hesaba katlaca kayplar listesi bu son

harekatn ngilizlere neye mal olduunu gstermeye yeter.
10 Austos akam Sir an Hamilton hatra defterine unlar
yazyordu:

Trkler... ancak bizi Conkbayrndan atmak suretiyle, vazifelerini yapacaklarn anladlar ve byle yaptlar...
9-10 Austos sabah
Sabaha kar;
afak skmek zereyken Tekketepe ayrnts hl botur. 32. ngiliz Tmeni Hamiltonun bir gece nceki umutlarn boa karm,
yola kmadan nce gereinden fazla vakit kaybetmitir.
Askerler sk allar arasnda toplanmaya alrken yedi saat gemi, kei yollarna girip kaybolanlarn bulunmas tmenin tepenin
yannda toplanabilmesi iin sabaha doru 3:30a kadar uralmas gerekmiti.
Saat 04:00te(1) harekete geerler. Ama yarm saat daha gemitir.
Tam ndeki alayn askerleri ilerlerken Trkler zerlerine atlrlar. M.
Kemalin askerleri tm ngiliz tmenini yok eden korkun bir saldr
yaparlar. Birka dakika iinde btn subaylar ldrlr, tabur ve tugay
kararghlar alr. ngiliz askerlerinin hepsi kargaa iinde kamaya
koyuldular. Makineli tfek atei allklar atee verir. Burada saklanan
askerler de yangnn etkisiyle aa karlar. Askerlerin ou Tuz
Glne varmadan durmazlar.

(1) Moorehead s. :261 - 262

49

ANAKKALE SAVALARINDA
ATAT R K N R O L Z E R N E
VON SANDERSN GR

iman Von Sandersin bugn Trkiyeyi idare etmekte olan ve

o zaman bir tmen komutanlnda bulunan Mukadderatn
Adamndan ald kuvvet ve ilhamn yksek kymetine paha bimek
imknsz.
Anzak kolordusunun 25 Nisanda ilk karma gnnde baarl
olamaynn en birinci sebebi bu subayn bizzat mevcudiyeti ve vaziyete hakim olmasdr.
Mustafa Kemal, 9 Austosta bir an iinde kuzey mntka komutanlna tayin edilerek burada gsterdii yksek cesaretli hareketleridir ki 9. Kolordunun ilerlemesine mni olmu ve bunu durdurmutur.
Conkbayrndan yaptklar ok parlak bir kar taarruz sonunda
Trkler Sarbayr Srtlar zerinde zapt edilmi mmkn olmayan bir
mevziiye yerletiler.
Tarihte bir tmen komutannn muhtelif yerde vaziyete nfuz
ederek yalnz muharebenin gidiine deil, ayn zamanda bir seferin
akbetine ve bir milletin mukadderatna tesir yapacak vaziyet ortaya
koyann bir benzerine ok az rastlanr.

50

UAN TRKLER

ir hcum annda Mehmet kendisinden gemi, dman

nne katm srmektedir. yle bir yere gelinir ki, uurumdur. Mehmet bunun farknda deildir. Uurumdan aaya dmee
balar. Olay sancak gemisinden drbnle izleyen General Hamilton:
Trkler zerimize koarak gelirlerdi. imdi uarak gelmeye
baladlar. demitir. Uurumdan aaya den arkadalarnn cesetlerine arpp sa kalabilen Mehmetiklerin hcumu srdrdkleri, uurumun ilerisinde ngiliz mevziileri yaknlarnda bulunan Trk sava
malzemelerinden anlalmtr.

51

KARAKALI MER

nnesinin tek oluydu. Kalarndan dolay annesi onu Kara

kal merim diye arr, severdi.
Bir gn sra ona da geldi Anasnn kara gln anakkaleye
ardlar. Gitti.
ok gemeden bir mektubu geldi. Herkese selm ediyor, adeta
vedalayordu. Yaralanm, yaras ar ve karnndaym herkesle helallayordu mektubunda, anasyla, babasyla, akrabalaryla, arkadalarla,
komularla helallayordu. En ok da leceine deil anasnn zleceine yanyordu. Mektubunun sonunda o zamanlar ok sylenen bir
halk trksnden alnm u szleri yazmt.

Shhiyeler saaltmad yaram

Yoldaym alatmayn anam
merin bu son istei zerine anasna hep; mer gelecek.. Yoldadr... Gelecek... denilmitir.
mer gelecekti, yoldayd. Gidenler bir gn gelmiyor muydu. Elbet mer de gelecekti.
06 ubat 1923te Atatrk Balkesire ilk defa geldi. Evet Gazi
Paa gelmiti. O Anafartalarda onun kumandan deil miydi? O bilmeyecek de kim bilecekti? Gazi Paaya sormalyd. merini sormalyd.
O gn Atatrkn kald evin arka kapsnda pek kimsenin farknda
olmad bir olay yaanyordu. merin anas kapya gelmi ille de
Gazi Paa ile grmek istiyordu. Atatrkn yaverleri Olmaz!
dediler. Hi Gazi Paa ile yle paldr kldr her nne gelen
grebilir miydi?
Meseleyi bilenler yaverlere merin vasiyetini fsldarlar. Yolda,
gelecek denmesini, anasnn alatlmamasn istemilerdir.
anakkale denince akan sular durur. nk Atatrkn yaverleri
anakkaleden beri yanndadrlar. anakkalede ehit dm birinin
vasiyeti elbette yerine getirilir. Girerler ieri, durumunu anlatrlar
Atatrke, Gelsin! der. Getiriler. Kazm Karabekir Paa, Ali Hikmet
52

Paa ve Latife Hanmla birlikte oturmaktadrlar:

- Buyur kadn! bir ey mi istiyorsun?
Yok Gazi Paam, yok... Saln isterim... Ama merimi grdn
m? anakkalede Kara kal merimi grdn m?

Yoldadr... Gelir.
Sa ol Paa Hazretleri...
der ayrlr kadn.
Yoldadr elbet... Koskoca Gazi Paa der, O yalan m syler
hi... Gelecek tabi... merim gelecek!
Artk gelene, geene, hanlarda, istasyonlarda uzaklardan gelen askerlere, esaretten dnenlere hep mer sorulur... Grdnz m? Kara
kal merimi grdnz m? Kara kal merim kara glleri severdi. diye evinin bahesine kara gller doldurur. Her bahar gller
atnda bir baka trl sevinir. Bahar geldi, merim de gelecek.
Yllar bir biri ardna devrilmektedir. Artk her sabah aan her gl
tomurcuunu merim... merim diye sevmeye balar... Gl aar,
solar, dklr... Ama olsun dier tomurcuk aacak ya... Bahar gelecek
ya...
ldnde mezarnn zerine kara gller dikildiini sylediler...
Vasiyetiymi.
Nerede am koyu renkli bir gl grsem, kara kal merin
anas gelir aklma, hznlenirim.

Krmz gl demet demet

Sevda deil bir alamet
Balam nenni olum nenni

53

KEMAL YERNDE

aymakam Aziz Bey anlatyor.(1)

1933 ylnda Balkesir Halkevinden bir grup anakkaleyi

ziyaret eder kendilerine emekli bir subay olan Aziz Bey rehberlik eder.
Kemalyerindeyiz muhterem kumandanmz Kaymakam (Yarbay)
Aziz Bey harbi arazi zerinde izah ediyor. Bilhassa Anafartalar anlatyor:
O vakit alaymn emir zabiti idim. u grdnz mevzilerde
bulunuyorduk. O sabah samzdaki siperlerden bir krek kalkt. Bu
kararlatrdmz bir hcum iareti idi. Bir dakika evvel uykulu bir
skun iinde olan bu yerler iaret verilir verilmez kulaklar sar eden
mthi bir velveleye sahne oldu. Askerler bir taraftan tekbir getiriyor
bir taraftan borazanlar alyordu. Etraf Allah Allah sedalar kaplamt... Ve askerimiz dmann btn cephe boyunu tarayan atelerine kale gibi gslerini gererek ileri atlmt.
Bizim alaymz u karda grdnz srt tutacakt. Dman
sngs, kurun yamuru bizi oraya varmaktan alkoyamamt.
Efendiler. Her trl fenni tehizat, haiz dman ordular bu celadet karsnda bir kar fazla ilerleyememiti.
Arkadalar, anakkale Harbinin her safhasnda binlerce kahramanlk vardr. Bu binlerce olay beni muhakkak lmden kurtaran bir
tanesini syliyeyim.
Demin bahsettiim hcum esnasnda zaptettiimiz yeni mevzin
ilerisine yryordum. Ayaklarma iki kol sarld. Baktm kahraman askerlerimizden biri, ar yaral olduu belli idi. Ayaklarm tutmakta devam ederek ancak bir nefes gibi fsldayarak: Oraya gitmeyin.... orada
lm var...! dedi.
54

(1) Trk Dili - 23 Austos 1933 Say 3094

Gerekten orada, benim istikametimde lm vard. te buradan da bu vaziyet ak grlyor. Eer ismini bilmediim o kahraman,
ar yaral olmasna ramen beni yolumdan alkoymasayd, ani olarak
dmann u karsndaki tepeye koymu olduu bir ar makineli
tfein atei altna decek ve bugn karnzda bulunmayacaktm.
Aziz Bey, sznn burasnda ahin Srtna doru boazna
dmlenen bir sessizlik iinde bakt.. bakt.. iini ekerek:

Efendiler... Oraya pek ok kii gitmitik; fakat ancak birka kii

dndk. Sizden rica ederim. Benim sevgili alaym iin bir dakika susun, dua edin...

55

K E P S U T L U K O C A M U S TA F A

smine mnasip kocaman bir askerdir. Mustafa, eli aya

dzgn dev yapl bir insan gzelidir. Seferberliin banda askere alnm, stanbulda alkonulmutu.

yi bir asker olduundan, talimlerde acemi er eitiminde grevlidir.

anakkaleden srekli kt haberler gelmektedir. Bir gn iki kardeinin de anakkalede ehit olduunu duyunca artk duramaz. Hemen komutana kar, gidecek ilk birlikte anakkaleye gitmek istediini syler. nce yollamak istemez. Komutan yle ya oraya sadece
ehit olmak iin gidilir. Koca Mustafay kaybetmek istemez komutan.
Ama Mustafann srarna dayanamaz, izin verilir. Koca Mustafa sevinle ilk giden birlikle yola kar.
Geliboluya varrlar. Birlii uzun sre yedekte tutulur. atlar Koca Mustafa. Ne heveslerle gelmitir anakkaleye, ama bir trl savaa
girememitir. atlar skntdan. Top seslerini, silah seslerini duyup, yarallar grp de savaamamak skar Koca Mustafay.
Nihayet beklenen an gelir. Birlii cepheye gnderilir. Artk yerinde duramaz Koca Mustafa utanmasa sevinten oynayacaktr. Yava yava harp mahalline n siperlere doru sokulurlar. Tam muharebe iin
sipere girecekleri srada bir makineli atei bier bln, Koca Mustafa yerinden yaralanr, hemen sarg mahalline gtrlr, oradan
hastahaneye sevk edilir.
Yzlerce, binlerce yaral inleye inleye muayene sralarn beklemektedirler. Koca Mustafa sedyede bir dirsei zerine hafif dayanm
hngr hngr alamaktadr. Yksek sesle alamasndan, yandan,
kfr etmesinden ieride doktorlar da rahatsz olmular ki, birisi gelir
56

yanna, sarglarn aar yaralarn muayene eder. O srada Mustafa

alamaya devam etmektedir.
Doktor muayeneyi bitirir. Mustafann yanana hafife dokunarak:
- Korkma asker korkma... Alama artk, bu yaralar seni ldrmez.
Alama... lmeyeceksin... Mustafa arr birden... Bu doktor ne diyor be! diyerek hzla dorulur....
- Doktor... Yoksa sen benim lmden korktuum iin aladm
m sanyorsun? Ben hrsmdan alyorum, fkemden alyorum. Tam
sekiz ay talim yaptm... Bu gn bekledim... ki kardeimin intikamn
alamadan, dmanla gs gse boumadan, bir tek mermi bile atmadan yaralanp harp d oldum, ona alyorum...
Doktor eilir alnndan per Mustafann. Her gn binlerce kolu
baca kopuk yaral gren doktor da alamaktadr. (1)
Selm syle yrime
Genliime doymadm
anakkaleden beri
Bir tek dman koymadm

(1) Koca Mustafa iyileir iyilemez siperlere dnm intikamn almtr.

57

H AT TAT O L U M U S TA F A

Mustafa Hattatolu

Muzaffer Hattatolu

alkesirli Hattatolu Mustafa anakkalede Hamidiye Tabyasnda ihtiyat zabitidir.

18 Mart 1915 gn zaferi zaferin sevinciyle Balkesire babasna
u telgraf eker.

Karasi Nfus Mdr Hattatolu Hakk Efendiye

Baba bugn zafer bizim!
Olun Mustafa
Hakk Efendi olundan gelen telgraf hem okur, hem akan
gzyalarn siler. Tam o srada ieri giren bir odac bir baka mjdeli
haber getirir. Az nce bir olu daha domutur.
58

Hakk Efendi ayn sevinle hemen telgraf kadnn arkasn evirir bir cevap yazar.

anakkale Hamidiye Tabyasnda

htiyat zabiti
Hattatolu Mustafa Efendiye
Olum zaferini tebrik ederim. Bugn bir kardein dodu. Adn
Muzaffer koydum.
Baban
Mustafa Hattatolu ile uzun sohbetlerimiz oldu. Gerek anakkale, gerek Milli Mcadele dnemi hatralarn yazdm. Bir mahalli gazetede yaynladm.
Kendisi her 18 Mart gn tran olur. Takm elbiselerini giyer,
kravatn takar hazrlanr kapnn arkasnda beklerdi.
Biraz sonra oullarndan 18 Mart zaferini kutlayan telgraflar gelir. Telgrafya bahiini verdikten sonra yukar kar telgraflar okur
sonra ei ile beraber oturur ehit ve gazi arkadalarnn ruhlarna
Kuran okurlar, o gne kadar bir sene iinde indirdikleri hatimlerin dualarn yaparlard.
Bu gzler grd. Hani kan gvdeyi gtryor derler ya. te o
gzler kann arl arl akp gvdeleri srklediini grd.
Bir tepede topu gzetlemesindeydim. htiyat taburlar ileride benim yerimden ii grlmeyen bir vadiye doru koup koup gidiyorlard. Giden taburun arkasndan yarm saat gemeden bir baka tabur
gidiyordu. kindiye kadar pek ok tabur geti gitti.
Oradan gelen silah seslerinden, feryatlardan, lklardan tozdan,
dumandan, yanklardan, hzla geriye tanan yarallardan korkun bir
boumann yapld anlalyordu.
59

kindiden sonra ge vakit atekes yapld. Merak etmitim, muharebe sahasna doru gittim. Da, ta yaral doluydu. Bir de baktm, vadi aalara doru dolam bir yn yuma gibi insan cesedi dolu.
Dman yukar kmak istemi, biz onlar aa atmak istemiiz.
nsanlar yn yn. (iki elinin parmaklarn aarak birletirdi) Bir de
denize doru baktm. te aalarda akan kan, cesetleri, kollar, bacaklar ve gvdeleri gtryordu. Vadinin denize kavutuu yer adeta
yarm ay eklinde kpkrmz olmu denizin rengi deimiti.
Dikkat ettim ilerilerde de, daha ilerilerde de denizde vadilerin birletii yerlerde yarm ay eklinde kan glleri grlyordu. O gn
btn cephelerde dehetli muharebeler yaplmt.

anakkale boaz dardr geilmez.

anakkalenin suyu kandr iilmez.

60

YA R A L I B R M E H M E T

zba Mehmet Ali Bey anlatyor (1)

Arburnunda yaplan gayet iddetli bir hcumdan gn sonra

Kanl Srtta en ileri mevziye gitmitim.
Kanl Srt Avustralyallarn bizden en ok dayak yedii srttr.
leri mevzide, takm kumandan bizimle dman siperleri
arasndaki sahadaki ukurlardan birinde inilti halinde bouk bir sesin
iitilmekte olduunu syledi. Akgz, evik iki keif neferi gndermesini syledim ve merakla hdiseyi takip ettim.
Keif kolu daha hazrlanmamt ki, Anadolu lehesiyle Amann
arkadalar... Dman bombalaryla geliyor...! diye bir ses iittik.
Hemen bir tenvir tabancas (aydnlatma mermisi atan tabanca ) ile
aydnlattmz o saha zerinde grdk ki kuvvetli bir Avustralya taarruz kolu ilerlemekte...
Hemen iddetli bir atele bunlar siperlerine kovuverdik.
Sonra semalardan gelen tatl bir hitapla bize bu dman taarruzunu haber veren o mehul askeri bulmak istedik.
Gnderdiimiz keif kolu bize u askeri getirdi. Yzba Mehmet
Ali Bey krmz kenarl kk bir siyah defterin lastiini kardktan
sonra:
Knyesini veriyorum : 47. Alay Kumandan ehit Tevfik Beyin
boru neferi Antalyann Kanclar Kynden Sar brahim Olu
Mehmet...

(1) Yzba Emin Ali Bey - anakkale ve Kahramanlar - Resimli Tarih

Mecmuas - Temmuz 1951 - Say 19 S: 836-837

61

te bu Mehmeti son nefesini verirken getirdiler... Bu nefer

gn evvel yaplan byk hcumda dman siperleri nnde yaralanm. Geceleri karanlklar iinde srne srne ancak gnde bizim sipere yaklaabilmi.
Dnn birok yaralardan sonra, birok tehlikeler arasnda gece
karanlklarnda siperlerimize kadar srnen bu kahraman ocuk hayatnn son deminde kendine deil; fakat siperdeki arkadalarna unutulmaz byk bir fedakarlk gstermi (siperlerimize bize fark ettirmeden yaklaan) dmann basknn bildirmi.
Siperlere doru yaklaan dman birliini gren Mehmet: Dman geliyor... diye bararak arkadalarn uyarp bir baskn nlemitir.
te beyefendi anakkale Muharebelerine hakim olan sr, burada
bu lmeyen, bu byk fedakarlk ruhundadr.

62

Bir rnek Daha...

Kanlsrtta 5-6 Mays hcumunu yapan birlikler iinden 6. Alay 2.

Blk Kumandan Diyarbakrl Yzba Hasan Fehmi Bey...
Hcumun en iddetli annda iki yerinden yaralanmt. Askerleri
kendisini pek severdi. Askerlerin bir ksm kumandanlar yaralannca
koup geldiler... Son derece zgn, etrafn sardlar.
Hcum devam ediyordu... Hafife dorulan Hasan Fehmi Bey:
ocuklar benimle uraacak zaman deil... Dmana yumruunuzu
vuracak zamandr.. Kuvvetli bir hcum yapn ki, blmn muvaffakiyetini (baarsn) greyim. Ta ki gzm ak gitmesin... demi.
Hcumu kztrmak iin: Haydi aslanlarm... diye kalkarken yeni
bir mermi ile kalbinden vurulmutu.
Bl o gn kumandanlarna verdii sz tuttu.

63

BALIKESRL BRAHM AVU

Cafer avu olu brahim

(YAVAA) (1887-1975)

alkesirin Yavaa ailesindendir. Askerlik a gelince askere alnm, Yemene gnderilmitir. Tam dokuz yl llerde scakla, akrepler, ylanlarla ve dmanla arptktan sonra terhis
edilince Balkesire gelmiti. parman Yemende brakmt.

Aabeyi Balkesirli evket avu anakkaleye gnderilmiti.

Eve geldiinin tam onuncu gn brahim avu da anakkaleye
gnderildi.
Her frsatta aabeyini arad. Sora sora, birlik numaralarna gre
aabeyini buldu.
evket avu nerde diye sorunca iaret ettiler. Aabeyinin at
bir msademede yaralanm o da atn altna girmi atn yarasn tmar
etmektedir. brahim avu aabeyine seslenince kar gelir. Bakar,
grr ki aabeyi ok hastadr. Yorucu msademeler, bakmszlk, yorgunluk bitirmitir. Aabeyiyle yllarn hasretini birka sigara iimine
sdrrlar. Ayrlmalar gerekince, sarlr aabeyi ile helalarlar. Buras
yle bir yerdir ki belki bu son grmeleri olacaktr. Helallarlar...
Sarlrlar, sarlrlar, alarlar...
64

evket avuun hastal iyice artnca doktorlar tebdil-i hava (hava deiimi) ile memlekete yollarlar.
evket avu bin bir meakkat (zahmet, zorlukla) Balkesire gelebilir.
Evine gelir.. Ev halk sevinle karlamaya kar... Ve tam evin
kapsndan girer. Orackta vefat eder.
brahim avu, anakkaleden sonra Kafkas Cephesine gnderilir.
Ancak Milli Mcadeleden sonra Balkesire eve dnebilir.
Bir gn olu, Baba giden gitmeyen alyor, sen neden madalya
almyorsun? diye sorar.
brahim avu: Olum, zahmetli i.. nce yaz yazdrmak
lazm... Dileke vermek lazm...
Ve birden fkelenir: Hadi madalya aldk. Ama maa ne oluyor.
Bir tokat vurur oluna.

Ben Allah iin, vatan iin, bayrak iin, millet iin savatm...
Madalya iin.. para iin deil!
Dorudur; onlarn madalyalar vcutlarnda bin bir dvten kalan yaralardr...
Onlar isimsiz kahramanlard. Kalan mrlerinde sessizce
yaadlar... Sessizce ldler..

65

Y E D M A D A LYA

ehll Dal nl bir film yapmcsdr. zellikle titiz alan,

kl krk yaran, belgesel filmlerde tam gerei yakalayan,
montaj masasnda harikalar yaratan biri. Sinema dnyasnda dev bir
isim. Bir doruk noktas.

Balkesirde Milli Mcadele ile ilgili bir film ekiminde ksa bir
sre birlikte bulunduk. (1)
ekim srasnda birden heyecanlanverdi.
Benim babam anakkale gazisidir. Hayat boyunca eilmeden yaad. Kimseye minnet etmedi. Halinden kimseye ikayet etmedi. En byk
gurur kayna gsnde erefle tad yedi harp
madalyasyd. Yedi sng yaras... Hatta gsn
delip dar km bir sng yaras, yle derin
ilemiti ki parman soktu mu iinde kaybolurdu...
Sadece onlarla vnrd. ldnde mezara indim... Tam gmerken atm gsn onun bize eref
hatrasn brakt o madalyalarn bir bir ptm...
yle gmdm.
Behll Bey alyordu... Biz de alyorduk.

66

(1) Balkesir Kongrelerinden 1. Byk Millet Meclisine

BGADL MEHMET AVU

smail olu Mehmet avu, Bigadiin skele Bucann Budaklar Kyndendir. Olu olduunda adet zerine ona babasnn adn vermitir.

Balkan Sava knca askere alnm, terhis olmadan anakkaleye gnderilmitir. Olu smail de boylu poslu olduundan askere
alnm, o da anakkaleye gnderilmitir.
Bir hcum gn, sras gelen tabur toplanma yerinden ayrlmakta,
birincisi hat siperlerine doru gitmektedir.
Mehmet avu alay sancaktar olduundan en ndedir. Balkesirlilerin olduu Alay geerken sorar: inizde smail avu var m?
Olu babasnn sesini tanr. Barr: Baba! Ben burdaym!
Birden arr. Ka yldr grmedii olu smail burdadr. Ama
alayn beklemeye zaman yoktur. Yry balamtr.

smailim... Siperde kal... Ben gelir seni bulurum... der ve yrr

gider...
Birinci Hatta gelir gelmez savaa tutuurlar. O gn Mehmet
avu baka trl duygularla savar.
Siperlere dnldnde olu ile beraber gelen hemehrilerinden
birisi: Mehmet Day, olun smail seni aryor. der. Mehmet
avu hemen smaili bulmaya gider. Bakar, smaili yerde yatmaktadr. lk sng muharebesinde ehit olmutur.
Diz ker ehidinin nne, alr olunun ban dizine... Yavrusu
bym de bir de asker mi olmutur be... Ne kadar da bym
grmeyeli... Mendilini karr siler olunun yzndeki kanlar...
Breh... breh... breh... Amma da delikanl olmutur yavrusu... Byklar
67

da yeni kyor galiba... Ne de gzel olmu kaplan yavrusu... per,

per, per yzn, ocukluundan beri koklayamad ban tekrar
tekrar koklar... Sarlr oluna... Sever... per... Konuur yavrusuyla...
Neden sonra artk sarg mahalline gtrmesi gerektiinin farkna
varr... Alr kucana, tar olunu tepelerin ardndaki sarg mahalline...
Yatrr bir yere, gzyalarn akta akta geri dner... Akama
doru bir kere daha grmek ister smailini.... Sarg mahalline gider...
Bir de bakar ki, her yer sra dalar gibi yatan binlerce smaille dolu...
Hepsi birbirine benzemekte.
Hi olmazsa gmlmelerine yardm edeyim... smaillerini tek tek
kucaklar, tar alan toplu mezara gtrr yatrr..
smailleri artk vatan toprann kucandadr.

O kadar dolu ki topran anla

Bir deil sanki bin vatan gibisin
Yce dalarna den dumanla
Gklerde yazl destan gibisin(1)

68

(1) Manis Fahri Ozansoy

PINARLI AL

attat olu Mustafa Efendi anlatyor:

Bir gn bizim birlie takviye Balkesir gnllleri geldi denildi.

Gittim. 120 kiiydiler hemen hemen hepsi tandkt. Sarldk, hasret giderdik. Balarnda da o zamanlarn Balkesirin nl kabadays pnarl Ali vard. Ali sancaktar olmu. Tfei apraz asm, sancan
zerine de srma ile Karesi Gnllleri yazdrmt. Kabadayl gene elden brakmam, askerlikte pek ho olmamasna ramen belinde
kamasn sallandrmt.
Beni grr grmez yanma geldi: Kumandan Efendi. Biz buraya
beklemeye gelmedik. Hadi dman basalm...

- Burada her ey emirle olur. Hcuma sadece biz geersek kendimizi gereksiz krdrrz. Her eyin zaman var.
- Peki yleyse hcuma gemeden yarm saat nce bize syle de u
srt antalarn emniyetli bir yere koyalm. yle rahat rahat, doyasya
dvelim...
Ali haklyd. Srt antalar askerin en kymetli eylerini tard.
amarlar, paralar, mektuplar, usturas, sigaras, ttn hep srt
antalarnda olurdu. antalar kaybolduunda asker sknt ekerdi.
ok hareketli zamanlarda anta srtta muharebeye girilirdi.
Hcuma yarm saat kala Aliye haber verdim. Balkesirlileri ald,
siperlerin gerisinde bir vadide kayboldu...
Hemen gelirler sandm. Beklerim gelmezler, beklerim gelmezler.
Bir avua; u bizim hemehrilere bir bak bakalm. dedim. Gitti. Biraz sonra nde pnarl Ali arkada arkadalar ktlar geldiler.
ardm hepsi sslenmiler, hanmlarnn, nianllarn verdikleri
69

ayrlk mendillerini kimi boynuna dolam, kimi alnna atm, kimi

bileine dolamt. ou yakalarna artk kurumu gl veya karanfil
takmt, Aliye sordum: Neden ge kaldnz?
- Komutan Bey, biraz sonra Cenab- Rabbl leminin huzuruna
kacaz. Temiz kalm dedik. Ola ki bir pislik bulamtr. diye amarlarmz deitirdik. Abdest aldk. Biz buraya oynamaya deil,
dne geldik, bayrama geldik. Bugn bizim bayrammz onun iin
sslendik. Ayrlk hediyelerini taktk. Birazdan bayrammz var. Aman
sen bize hcumdan be dakika nce gene haber ver...
Sonra byk bir sessizlik oldu... Herkes kendi dnyasna dnm
dua ediyordu. Gzler yumulu avular alm sadece dudaklar
kprdyordu.
Saatime baktm. Aliye be dakika kaldn bildirdim. Birden bire ortalk kaynayverdi. Herkes birbirlerine sarlyor, pyor, helallayordu.
Dendi ha... Utandrmayn ha... yi dvn ha... Gn bugndr...
Anamz bizi bugn iin dourdu... Hakknz helal edin...
Ksa sre sonra, diler kenetli, snglerini takm, tfeklerinin
dipiklerine parmaklarn geirircesine yapm blk hcuma
hazrd. lme hazrd.
Hcum deyince sanki siper sarslverdi. Hepsi, Allah... Allah!
diye dmann iine bir haner gibi daldlar... Dvtk... Dvtk...
Akama doru sava durdu. Ate kesildi. Her iki taraf yaral ve
cesetleri topluyordu. Yanma birisi geldi. Komutan Efendi pnarl
Ali sanca vermiyor... dedi. Gittim baktm. O yz yirmi kiiden o
gn on kii sa kalm. Ali de ehitler arasnda idi. Ama sanca
yle bir kavram ki parmaklar kenetlenmiti. ekeyim dedim olmad.
Orada, Anafartalarda top am aac vardr. O gn ehit olanlar o
70

aalarn arasna gmdk. Gmlen ehitlerin en zerine de Aliyi sancana sararak yatrdm...
Orada, Anafartalarda am aalarnn altnda nice memleket evlad, ko yiitler yatyor...
Hcum demi Kemal Paa Zabiti
Yavrumun kefeni asker kaputu
Salna girmeye yoktu tabutu
Yoksa yavrum seni vurdular mola
Yuvadan mezara koydular mola...(1)

(1) Yaldzkaya, mer Faruk - Trkmen Atlar...

71

VRNDL AL AVU

li avu aslen Kastamonu Cideliydi. Enitemizdi. Babamn

teyzesiyle evliydi. Bir ara hatralarn anlattrm, yaym-

A
lamtm.

1313 (1896) doumluyum. Babam Balkan Savanda askere

alnd. Terhis olup eve geldiinde ben stanbulda Kantarclarda
altm iin babamla gremedik.
Seferberlik baladnda babam tekrar askere arld. anakkaleye gnderildi.
Bir sre sonra askerlik ubesinin beni aradn duyunca Cideye
teslim oldum. Dier arkadalarla stanbula gtrldk. Burada Endaht Mektebinde gece gndz talim grdk. anakkaleye yollandk.
72

Geride taburumuz ihtiyatla bekletilirken ok sk talim yaptrdlar. Bir

emirle cepheye intikal ettik.
Grltlerden ileride muharebe olduu anlalyordu. Hi durmadan yaral tayorlard. Bir sre muharebe srasn beklerken getirilen
yarallardan biri beni tanm, seslendi: Ali hemehrim. Baban imdi
savaanlar iinde! Hemen biz de muharebeye koar adm srldk.
Trk-ngiliz birbirine kilitlenmi gibi cenk ediyorlard. Biz de ilerine
daldk. Bir gzel boutuk. Akama doru harp bitti. Atekes yapld.
Cesetleri toplarken acaba babam grr mym diye ok baktm; ama
bulamadm. Bir sng hcumunda kaptrm gitmiim. Etrafmda kimse yok. Bir baktm bir ukurun iinde bir ngiliz baka bir yaral ngilizin yaralarn saryor.
Sngm kaldrdm. u ngilizi srtndan sngleyeyim dedim.
Silahszd, srt bana dnkt sngleyemedim. ne dnsn diye H
dedim. ngiliz dner dnmez ellerini yukar kaldrd. Teslim olmu, ellerini kaldrmt. Silah elinde deildi. Sngleyemedim. aretle benimle gelmesini syledim. nk Yzba ikide bir esir getirmemizi
isterdi. ngiliz tam nme dp gelirken yaral ile bir eyler konutular. Anlamadm. ngiliz yzme bakt, yavaa elini indirip arkadan
gsterdi. Su iiyor gibi yapt. Matarasn iaret etti. Belli ki yaral su
istiyordu. Bamla peki dedim.
ngiliz matarasn kard. Kurun delmi iinde su yoktu. Arkadan iaret etti. Yavaa onun matarasn ald. Onda da su yoktu. Ben
mataram karp verdim. Glmseyerek arkadana iirdi. Kendi de
iti. Mataram geri verdi. Yaral ngilize baktm. Yaralar kanyordu.
kisi de aralarnda konuuyorlard. Dier ngiliz ellerini bann stne
koyup gitmek iin beni bekliyordu. Anladm ki vedalayorlard. Yahu
adamlar suyumu iti. Braksam yaral lecek, nasl lme brakabilirim. aretle ngilize yaral arkadan almasn syledim. nce anlamad. Bn bn yzme bakt. Gene iaret edince birden ardlar.
73

Yaral ngiliz bir kat karp bir ey yazd arkadana uzatt. O da

kad sngmn ucuna takt. Arkadan srtna alrken ngilize
yardm ettim.
Bana baka baka, gzlerime baka baka kaybolup gittiler. Geri
dndm. Olanlar yzbama anlattm. yi yapmsn. Hi olmazsa
besleyecek bir boaz eksildi. Ver bakaym kad. dedi. Kad okudu, bana syledi: ngilizce bir kelime yazm Tenku Teekkr ederim demekmi.
anakkalede lm, lmeyi hi dnmyorduk. Korkmuyorduk. Sadece bayramz, silahmz dmana kaptrrsak diye dmz
kopuyordu.
ou arkadalar ldn bile bilmediler. Bir sng hcumunda
dmana doru kouyoruz. O anda tek iimiz Allah Allah diye barmak. Birden yzme scak scak bir eyler geldi. Fark ettim nmdeki
arkadan ahdamarna kurun demi kan fkryor. Arkada farknda deil Allah Allah diyerek kouyor. Ama biraz sonra Allah deyip yere kapaklanverdi. Yapacam bir ey yoktu. Dman hemen
karmzdayd. zerinden atlayp dmann zerine atldm.
Bir muharebe srasnda daha nce santral etimi aldm iin
santral avuu ehit olduundan oraya beni verdiler. Oraya hemen
yanmza getirilen yarallarn arasnda Rum Doktor da vard. Biraz
sonra gelip daha gerideki sarg yerine gtrlrken herhalde leceini
anlad, shhiye avuuna:

- Aman ha... Sakn beni baka yere gmersiniz. Beni

arkadalarmdan ayrmayn! demiti.
Elma attm ta koydum.
Yaban geldi a koydum.
ngilize yol vermem
Ben bu yola ba koydum.
74

AL KADR AMCA

ir Ali Kadir Amcamz vard. Be, alt yl nce vefat etti. Sk

sk buluur, konuurduk.

Babam anakkalede kaldnda ok kkmm. Rahmetliyi

hi hatrlayamyorum. Ama evde hep ondan bahsedilir, hep o anlatlrd. Belki o zaman adet deildi evde fotoraf da yok. Ama
anamn geceleri sabahlara kadar sren sessiz i ekilerini, hkrklarn hep hatrlarm. Ben kendimi bildim bileli sokaktan veya mektepten eve her geldiimde annem iini gcn brakr koar gelir, nmde
diz ker ehidimin armaan diye ellerimi per beni okar severdi.
Evde anam adm pek sylemezdi. ehidimin olu, ehidimin armaan... diye seslenirdi. Ben onun iin o idim.
Bayramlar bilirsin hep sevinli geer. Ama bizde deil. Halam ve
amcalarm gelir. nce anamn elini perler sonra eilirler ehidimizin armaan diye diye, benim ellerimi perlerdi. Hep onu anarlar,
hep gzya dolu olurdu bizim bayramlarmz.
Ondan mdr neden bilmem, ben hal her bayram hzn dolu olurum.
Evlendiim zaman hanmn annesi, kayn validem, pmem iin
elini uzatt. Birden ardm. Ne yapacam bilemedim. nk o zamana kadar ben evde hi el pmemitim... hep elim plmt...

Mollalarn kalemi
izivermi sesini
Kundakta braktydn
Olun alsn yerini
75

C I G A R AYA N A S I L B A L A N I R

niversitemiz genel sekreteri Faiz Trkan anlatt :

Ramazan mbarek gn, buday saplar deviriliyordu. Tellallar

armaya balad. anakkaleye gene gnll toplanmaktadr. Bir avu Balyann Turplu Kyne gelir, genleri cami nne toplar.
Vcuta gzne kestirebildiklerini ayrr.
- Ka yandasn.
- On yedi..
- Tut kaldr u tfei... Tamam anakkaleye...
Bylece yirmi iki gen ayrr. O srada bir ocuk daha gelir.
avua: Aabeyim gidiyor. Ben de geleyim...
- Yan ka?
- On ..
- Daha ok kksn. Bu ocuktan baka ailede evlat var m?
- Yok.
- yle ise bu kalsn da nesli devam ettirsin.
Faiz Bey: te ben o kalsn, nesli devam ettirsin denilenin torunuyum.
Ve giderler... Dualar edilir Sular dklr... Giderler...
Gidenlerin iinde Kadoullarndan smail ile Hseyin ve teyze
ocuklar Halilde vardr.
10 Austos sabah Atatrkn kumandasnda Mehmetler dman
76

Anafartalar srtlarnda skp atm kyya doru kovalyorlard.

Dman gemileri kaan askerlerini korumak Trkleri durdurmak
iin atee baladlar. Bunun zerine geri ekil emri verildi. Geri ekilenler arasnda Halil ve Hseyin de vard.
Tam bu srada yanlarnda patlayan bir top mermisi Hseyinin iki
bacan dizlerinin altnda kopar verdi. Oluk gibi kan akyordu. Halil
arkadan srtlad, yamur gibi gelen mermilerin arasndan tepeye trmanmaya balad. yle sarp bir yere geldiler ki trmanabilmek iin
arkadan yere brakmak zorunda kald. Hseyin yalvarmaya balad.
- Halil, beni gavura brakma...
Halil, Hseyini brakmak zorundayd kurun ve arapnel yamuru altnda ellerini kullanamadan kamazd. Halil, Hseyini brakt.
Ama Halilin kulanda lnceye kadar o son szler nlad
durdu.
- Halil.. Beni gavura brakma..!
Hseyinin ehit olduunun haberini ayn kyden ayn birlikteki
Halil getirdii iin anne ve baba hi bir haber alnmayan smailin beklerler.
Ama anne ile baba her sabah kalkar bir kese ttn alr, kyn yolu gren hakim bir tepesi vardr, oraya karlar. Balarlar yola bakmaa
Olumuz buradan gitti, buradan gelecek. Bekle, bekle, bekle.
Yak bir cgara sar bir cgara daha.
Olumuz bu yoldan gittiydi. Buradan gelecek...
ok uzaklardan biri gzkr. Kye yaklamaktadr.
Acaba olumuz mu? Sar bir cigara daha
Gelenler selm verip geip gitmektedir.
77

Olumuz bu yoldan gelecek...

Yllar, yllar kovalar.. kar, yamur, amur, frtna, rzgar, gne,
scak... hibiri engel olamaz o tepenin zerinde sabahtan akama kadar
btn gn iki ihtiyar bazen souktan titreyerek, bazen scaktan bunalarak oullarn beklemektedir.
Giden oullar hep beklenir. O kyden seferberlik yirmi iki gen
askere alnm sade iki kii geri dnebilmitir.
Nene, mrnn sonlarnda adeta yar meczup lmtr. nk
gece gndz azndan sadece sadece bir kelime dklmektedir:
Olum Olum...

Tespih gibi ektim seni

Gelir gelir gelir diye

78

M U K A D D E S H AT I R A L A R

ir shhiye avuu anlatmt: Sng muharebeleri birka saat sryor. leden sonra ikide te ya da ikindiye doru ne
bizde, ne onlarda takat kalyor, muharebe kendiliinden sona eriyordu.
O vakit beyaz bayraklar kyor, yarallar tayorduk. Bu arada rastladmz dman shhiyeleriyle de birbirimizi anlamasak da, ayak
st yarenlik ediyorduk. Karlkl cgara veriyorduk.

Bir seferinde iki Fransz shhiye bana seslendiler. Gittim iaretle

birini gsterdiler. l, bir Fransz askeriydi. Pek yakkl biriydi. Elini iaret ettiler. Eilip baktm. Bir fotoraf tutuyordu. Gen bir kadn
fotorafyd. Belli ki lmeden nce fotoraf karm, resimdeki kadna baka baka lmt... Bir tuhaf oldum.
Az tede cesetlerin arasnda bir ehidin cesedi de dikkatimi ekti.
Oturmu, ba yana eilmi yle lmt. Yznden Karadenizli olduu anlalyordu. Yz adeta gler gibiydi. Baktm Mehmet de elinde bir eyler tutuyordu. Ona doru gittim. Avucunda ilemeli bir mendil tutuyordu. Kolundan akan kan mendile kadar gelmi, mendili kana
bulamt. Mendili avucundan yavaa brakverdi. ini atm, baktm.
Yeni domu bir bebein altn gibi sapsar salar vard.
Mendili ve salar ehidin koynuna soktum. Onu alp o mukaddes
hatralaryla beraber gmdm...
ngiliz teyyaresi
Tepemizde doland
Verdiin beyaz mendil
Al kanlara boyand

79

AT K Y L M E H M E T A V U

tkyl Mehmet avu, anakkale, Filistin, Kafkas Cephesi,

Kuvay Milliye derken uzun ayrlklardan sonra kyne
dner, bir bakkal dkkan aar.

Btn harp grm insanlar gibi sert mizaldr. abuk parlar, celalldr. natdr, dorudan amaz. Asla taviz vermez. Herkes az ok
kendinden ekinir. Kimseye eyvallah yoktur. fkesi hazrdr.
Arada srada askerlik arkada Bigadiin iftlik Kynden etmi Sadk avu Atkye gelir, Mehmet avuu ziyaret eder.
Mehmet avu, etmi Sadk avuu ne zaman grse, sevinir, heyecanlanr, koar, karlar, elini per onun yannda deta hep hazr olda durur ona ikramda bulunur, byk sayg gsterir.
Bu saygya btn kyl ve olu bir anlam veremez; fakat bunun
sebebini soramazlar da.
Mehmet avu olunu evlendirirken Sadk avuu da arr.
Dne Balkesirin ileri gelen insanlar, hanedanlar gelmitir.
80

Bir ara uzaktan Sadk avu kagelir. Mehmet avu byk bir
sevinle onu karlar. Getirir dn yerinde en itibarl yere oturtur.
Aznn iine bakar. Artk sanki dne gelen davetliler arasnda ondan baka kimse yoktur.
Bu durum biraz tedirginlik yaratsa da kimse bir ey diyemez.
yle ya dan oban bir etmi geliyor, dn sahibi ondan baka
kimseye itibar etmiyor.
Bu evlenen olunu da tedirgin etmitir. Bir zaman sonra Sadk
avu izin ister. Mehmet avu byk hrmetle kyn kna kadar
onu yolcu eder.
Mehmet avu dm yerine dndnde olu misafirlerin
yannda bir aklama bekler.
Baba, sen bu Sadk avua neden bu kadar hrmet ediyorsun?
Ah olum ah!Sen onun bu haline bakyorsun. Onu sen bir de
anakkalede grecektin. Sen onu bir de anakkalede grecektin!..
Bir sng muharebesinde sngm krld. Dipikle dvmeye
baladm, tfek ortadan ikiye ayrld. Nasl olduysa birden alt yedi ngilizle kar karya kaldm.. Elimde hi bir ey yoktu. ngilizin biri
sngy sol omzuma saplad yere dtm. ngiliz sngy ikinci defa
saplamak iin kaldrdnda gz gze geldim. Yapacak hibir ey yoktu. Herhalde lyorum dedim. Tam Kelime-i ahadet getiriyordum,
ngiliz zerimden utu. ardm. Ne oluyor diye dirseimin zerinde
doruldum. te o zaman Sadk avuun yetiip ngilizlerle
sngletiini grdm.. iki ayan am zerine gelen ngilizleri
snglyor, sngy karmadan arkasna doru savuruyordu. Harmanda saman m savuruyorsun mbarek... Sadk avu bir ka dakika
iinde ngilizleri bitirdi, yanma geldi, yaram sard, beni arkasna alp
siperlere geri gtrd..
81

Omzumdaki sen ocukken parman soktuun sng yaras ite

o zamann hatrasdr. Hayatm ona borluyum. Hatta seni ona borluyum oul. Ben ona sayg gstermeyeceim de kime sayg gstereceim.
Ylanldr bizim dalar ylanl
Yrklerde adr ipi kolanl
ngilizin btn ii dolanl
Sar cavur yaman bkt belimi

82

GEZEK OLU AL OSMAN

epsutun Servet Kynden Gezek olu Ali Osman, Balkan
Savandan nce askere alnm, harp bitince terhis olmu,
kyne gelmiti. Askerden nce domu olu bym, be yana
girmi, kocaman olmutu.

Yllardr hasreti ile yanp kavrulduu olunu dizinden hi indirmez, severken iine, yreine sokuveresi gelirdi.
ok gemedi, Seferberlik dediler. Yeniden askere arld.
Kyden gidecek kafile hazrlanm, Ali Osman bekliyordu. lerinde tecrbeli asker, sadece o idi.
Evin nnde amcasnn elini pt, sarld. Diz kt oluna
sarld. pt.. pt.. pt.. koklad ban pt... Kalkt alayarak hzla
yrd. Avlu kapsnda durdu, geri dnd, geldi.. diz kt sarld
oluna.. koklad.. koklad.. pt.. kalkt gene, yrd gitti. Daha avluda kapya varmadan gene dnd.. sarld oluna.. pt.
Anas dayanamad.. alayarak:
Olum Ali Osman, bize fazla eziyet verme. Haydi git artk! nallah geldiinde olunu daha da bym bulursun.
Ana, ben harbin ne olduunu bilirim. Bu hibir harbe benzemiyor.
Bir afettir geliyor. Hibir eye yanmyorum. Canma acmyorum.
Ama... Ama oluma doyamadm. Yavruma doyamadm. Ona yanyorum ana!
Kalkar gider...
Servet Kynden anakkaleye 22 kii gitmi, sadece ikisi geri
dnebilmitir.

83

kisi de shhiye eri olan dnenlerden biri, amcasna Ali Osman

yle anlatmt :

Ar bir dman bombardman sonunda sng hcumuna getik. Korkun bir bouma idi. Bir ara yaral tarken bir aaca dayanm Ali Osman grdm barsaklar paralanm bir kolu kopmutu.
Hemehrim, bir ey ister misin? dedim.
Benden artk hayr yok. Sen teki arkadalara bak. Yalnz mataran azma dayayver dedi.
Mataray salam eliyle azna dayadm, koarak muharebe sahasna girdim, yarallar tamaya devam ettim. Tekrar nnden geerken grdm ki, Ali Osman ehit olmu. Az ak... Dudann ukurunda hal su vard. Demek suyu yutamamt.
Onu orda Anafartalarda am aalarnn altnda kazdmz toplu mezara gmdm...
Orada anakkalede son defa bir yudum su bile iemeden vatan
iin ehit den Ali Osmanlar yatyor.

84

DESTAN

anakkale n bir koca deniz

Vatan iin gel dediler gideriz
Kalan ehibbaya selm ederiz
Bu ayrlk yaman bkt belimi
anakkale st bir kara duman
Yaram derin iler hi olmaz soran
Her bomba dte bir ate tufan
Sar cavr yaman bkt belimi
Sar cavr tepelere geliyo
nce bomba sonra kurun veriyo
Her gelite nasibini alyo
Makineli yaman bkt belimi
Kaynak : Mallcal Hac Azman

85

B O TA B A K

eklemek! Bir mr boyu beklemek...

Yllarca geen zaman.. gemeyen zaman beklemek.

Beklemek bulutlarn geiinden, kularn uuundan, bceklerin
tnden, rzgarn esiinden umut bularak beklemek. Bin bir trl
ryay hayra yorarak beklemek.
Bir konumam esnasnda anakkale beklemelerinden bahsetmitim. Dipdiri, capcanl, gzlerinin ii gle gle seferberlie, harbe
yolladklar oullarn, kocalarn, lecekleri bir trl akla samadndan beklemek bizim kadnlarmzn ilesi olduunu sylemitim.

Bir arkada geldi yanma. Gzleri yal, elimi tuttu. Hocam, ben
bilirim anakkale beklemelerini, asker beklemelerini, ehit beklemelerini bilirim. Benim nenem hayat boyunca sofraya bir bo tabak koydu. atal ka yannda hazr bu bo tabak dedemizin tabayd. Gelirse hemen koyuvereyim yemeini... Ackmtr... zlemitir... Hemen koyuvereyim... diye nenem bo taba hep sofrada tuttu. lm
deinde bile. Dedenizin taba... Dedenizin taban koyun. diyordu Ben anakkale beklemelerini bilirim hocam...
Tarhanam yerde kald
Gzyam serde kald
anakkaleye giden
Glyrim nerde kald?

86

K U R U F A S U LY E

999 Martnda pek ok kitap yazm, ilgin bir ky imam ile

ilgili aratrma yapmak iin Edremite gitmitim.
El Ehzerde okumu, Tekilat- Mahsusada alm, anakkale,
Filistin cepheleri, Mill Mcadele derken yllar sonra Edremite dnm, binlerce kitabn Edremit ktphanesine balam birisi: Tahir
Harimi Balcolu
Onun ile ilgili alrken sz anakkaleye gelince masada oturanlardan birisi sze kart.

Dedem anakkaleden dnm; ama babas kalm. dedi. Biraz

anlatmasn, konuyu amasn istedim.
Dedesinin babas Halil avu anakkale savalar baladnda
krk yedi, krk sekiz yalarndadr. Olu Ali on dokuz - yirmi yalarndadr. Ali, anakkaleye gider. Bir gn hanm dkkana gelir: Bey,
eve iki asker geldi. Seni sordular. Hemen askerlik ubesine gidecekmisin... Acaba Alimize bir ey mi oldu? Yreime bir kor dt...
der.

Tamam hanm, olur. Ben imdi gider renirim, gelirim. Ama

epeydir yemedik, canm ekti, sen akama ocaa bir kuru fasulye vur
da yiyelim...
Halil Bey dkkan toparlar, askerlik ubesine gelir, kendini tantr.
Komutan ayaa kalkar: Sen nerde kaldn? Yr Edremitliler
anakkaleye gidiyor. Ko, yeti.
Aman bey, varp eve haber vereyim, helalleeyim.
Mmkn deil, kafileden kopma.. Ko.. Eve biz haber veririz..
87

Gerekten de hemen eve, Kocanz anakkaleye yolladk. diye

haber vermiler.
Aradan hayli zaman geer. Mill Mcadele sonunda Ali geri
dner.. Halil avutan bir daha hibir haber alnamaz..
Ben o Alinin torunuyum hocam.. Ama nenemiz hayat boyunca
her akam kuru fasulye piirmi. Kendisi azna o yemekten tek bir
lokma koymam. Hep bize yedirmi.. Bir ey daha syleyeyim. Belki
inanmazsnz.. Bizim evde hal her akam kuru fasulye piiyor.
ocuklar bktk diye mrn krn ediyorlar ama.. hal piiyor...
u dnyann iine
Zehir koydum ama
Yrim anakkalede
ehit yazdm tama

88

CEVDET AMCA

alkesirde Ali uuri lkokulu karsndaki bolukta be alt

yl ncesine kadar eski ayakkab tamirleri vard. kinci
aralk, ikinci dkkanda kr, pala bykl bir ihtiyar alrd: Cevdet Dede (Alkalp).

Bir akamst dkkann nnde ay ierken konu anakkaleye

gelince alamaya balad.
Rahmetli babam Hafz Ali, anakkalede kaldnda anamn
karnnda yedi aylkmm. Onu hi tanmadm.. bir fotoraf bile yoktu.
O gnler ok zor gnlerdi. Seferberliin skntlar, Kuvay Milliye zaman, igal yllar, kurtulu.. yokluk.. ktlk.. sknt.. ocukluumuz hep ekmek peinde skntyla geti.
Ama anam (Adeviye) benim ocukluumdan itibaren her sokaa
kta her bir yere gidite yanma gelir:
89

- Olum ben pazara gidiyorum. Baban gelirse, beni hemen ar ha...

- Ben teyzenlere gidiyorum. Baban gelirse, beni hemen ar ha...
- Ben komulara gidiyorum. Baban gelirse, beni hemen ar ha...
- Ben mevlide gidiyorum. Baban gelirse, beni hemen ar ha...
Annem, babam bekledi durdu. Bydm dkkan atm. Annem
gene bir yere gidite dkkana gelir, gidecei yeri syler; Baban gelirse beni hemen ar ha! diye eklerdi.
Aradan yllar geti. Anacm ihtiyarlad. Gene hep deneini kakarak yanma gelir; Baban gelirse beni hemen ar ha! diye tembihlerdi.
Gn geldi arlat. lm deinde bizimle helallat: Bana iyi
baktnz. Hakknz helal edin. Bana dnd yavaa: Baban gelirse,
ona Annem hep seni bekledi. de. dedi. Birden irkilerek doruldu
kapya doru glmseyerek; Ho geldin Ho geldin! diyerek ruhunu teslim etti...

NOT
90

anakkalede esir dp sa kalanlardan zaman zaman dnyann

eitli yerlerinden dnenler oldu. Kepsut kylerinde on dokuz sene
sonra dnenlere, dokuz sene sonra iki gz kr dnenlere rastladm.
Zannediyorum en son dnen esir 1952de idi.
Analarmz, kadnlarmz beklediler.. beklediler.. beklediler..
Genliini bilmedi
Yel bulutu delmedi
anakkaleden beri
Koyiitler gelmedi.

91

YA A N M AYA N B AY R A M L A R

ir gn Seyit lekercinin eczanesinde oturuyordum. Beyi ile

ila alan bir hanm: Hocam ben sizin bir konumanz izledim. Size nenemi anlataym. Onun babas da anakkaleye gitmi.
dedi.

Merakla dinlemeye baladm.

Babas anakkaleye gittiinde nenemiz henz kundakta bebekmi. Gitmi ve bir daha hi haber alnamam. Ama annesi her bayram
geldiinde nenemizi ssler giydirir ve sokaa yollamazm. Babam
gelecek Elimden tutacak Seni bayram yerine o gtrecek
92

kma sokaa bekle..

Her bayram.. her bayram Baban gelecek, elinden tutacak. Seni
bayram yerine gtrecek..
Nenemiz hal sa. Ve hal her bayram giyiniyor, sslenip bekliyor. Babam gelecek, elimden tutacak. Beni bayram yerine gtrecek...
Edremitte bir evde hl her bayram Her bayram, yaanmam
ocukluk gnlerinin bayramlar yaanyor.. Aradan seksen be sene
geti. Ama hal gelecek olan bir baba bekleniyor. Hayat boyunca bayram yerinin nasl olduunu gremeyen insanlarn hatralar yaanyor.
Akderenin karas
Kalarnn aras
Ne olunmaz dert imi
anakkale yaras

93

EMS NENE
954 ylnda babamn memuriyeti dolaysyla Sndrgdan Balkesire geldik.

Babam daha nce gelmi, bir evin st katn bize kiralamt. Alt
katta ev sahibi yal bir kadn oturuyordu. Aksi ve huysuz bir hanmd. Biz ocuktuk. Oynarken grlt yaptk m, bize ekiir dururdu.
16 yanda evlenmi, ksa bir sre evli kalm, seferberlikte ei ihtiyat zabiti (yedek subay) olarak askere alnp anakkaleye gnderilmi.
Einin anakkaleden yollad mektuplar ve zarflarn evinin
ieriye bakan pencerelerine yaptrmt. Hatta o zamanlar bende pul
biriktirme merak vard. Cama yapk zarflardan birinin zerindeki
pulu yrtp almak istemitim de, nene bana kzmt.
Kim bilir neler yazyordu o mektuplarda? Ama nene her sabah namazdan sonra her mektubu ayr ayr okur, her mektubu okuduktan sonra ehit kocasna fatihalar okur, gnlk ilerine balamadan nce de,
bir gn nce brakt yerden balayarak kocasnn ruhuna hatim indirmeye devam ederdi.
Nenenin ziyaretileri ok olurdu. Kocalar, oullar anakkalede
ve dier cephelerde ehit olan hanmlar gelir, bitmez tkenmez dualarla, hatimlerle onlar anarlard.
emsi Nine yakmaclk denilen bir usul ile banlar iyiletirir,
geimini byle salard.
Geleni gideni ok olmasna ramen emsi Nene hi sokaa kmazd.

Nasl karm, beyim anakkaleye giderken d kapnn arkasnda ellerimi tuttu, gzlerimin iine bakarak Karcm.. gensin, gzelsin.. gzm arkada kalmasn.. ne olur sz ver bana! Ben gelinceye kadar sokaa kma dedi. te orda u kapnn arkasnda ona sz verdim.
Nasl sokaa kabilirim?
94

lerini, alverilerini hep konu komu yapard. nk sz vermiti. Szden dnlmezdi.

Onun kede, kk tek bir pencere ile koridora bakan merdivenin dibinde karanlk bir odas vard.
Bir akam st babamla eve karken neneyi o odann kesinde
bir gelinlik giymi, ayakta, ellerini gsne kavuturmu beklerken
grdk. Boynunda iri taneli uzun inci gerdanlk vard.
Babam aka olsun diye takld. Nene hayrola, bugn pek sslsn ya Ne var.. bir ey mi oldu?
Nene gzlerini yerden ayrmadan ksk, ok derinlerden gelen bir
sesle cevap verdi:

Olum ben bugn evlendim. Bak, kocamn yz grmln de

taktm. Kocam bekliyorum..
Babam hibir ey demeden gzlerinde yalarla kaarm gibi yukar kt.
Neneyi orada btn gece o yalnzlyla ba baa braktk. Grlt olur diye bizi erken yatrdlar. Soba bile yakmadk.
Ertesi gn gnlk hayat eskisi gibi devam etti. rendik ki kocas ehit olduundan beri, evlendikleri gn, nene sslenip hep kocasn
beklermi.
Nenenin hi kmad evden yllar sonra cenazesi kt. Ev uzun
sre bo kald. Hep evin fotorafn ekmek veya ektirmek istedim.
Bir trl frsat bulamadm. Birka yl nce o binlerce gzyayla, acyla beklemenin yaand ev ykld. imdi yeri bombo...
stanbul-Edirnekap Sakzaac ehitliinde ehid Mehmet Nesedin mezar tanda yle bir yaz vardr.
Ben imdi bu mezarda deil
Milletimin kalbinde yayorum
Esme rzgr kal artk
Gzm ya sel artk
anakkalede kaldn
ok bekletme gel artk
95

HALA
alkesirde Yedi bekrlar denilen. Evlenmemi kz kurular
varm. Hi evlenmemiler, ylece lmler. Onlardan birisi
de Berber Hayri Aabeyin halasyd.
Ben tandmda ok yal idi. Kulaklar az duyuyordu. Sandndan kard eyizlerini gsterdiler. Bin bir iekle, baharla, sevgiyle,
sevinle ilenmi bezlerdi. Kim bilir ne yrek yangnlklar, ne iyi niyetlerle hazrlanm el emekleri gz nurlaryd.
Bir gn ld haberi geldi. ok az insan vard cenazede. Sadece birka akraba.
Gmld. Tam mezara toprak atacaklarken; Aman unutmayalm
vasiyeti vard. dediler. Mezara bir kese dolusu di braktlar. Arkasndan birka torba sa koydular. Sonra gmld.
Bunlar ne? diye sordum. nk bizde byle mezara bir ey
koyma adeti yoktu.
Halamzn yavuklusu, nikahtan hemen sonra daha dn yaplmadan anakkaleye gitmi. Bir daha dnmemi.. Genliinde ok gzelmi halamz. ok isteyenler olmu. Onun hatrasn kirletirim diye
O kimselerle evlenmemi. Bekar ld.
Di ve salara gelince: Yarn maher yerinde Huzur-u lahide
onunla karlarsam, Bu azdan senin adndan baka erkein ad kmad. diyebilmem iin azmdan dklen btn dilerimi biriktirdim,
koyun mezarma. Huzur-u lahide ona Bama, sama yaban eli demedi. diyebilmek iin tarama taklan btn salarm topladm. Torbaya koydum. Salarm ahidim olacak. Vasiyetimdir. Salarm da
benimle beraber gmn! Koyun mezarma! diye vasiyet etmiti. Vasiyetini yerine getirdik.
Kavakta yeller oldu
Gl yarim eller oldu
anakkale denince
Gzyam seller oldu

96

ADLE TEYZENN HASANI

930lu 40l yllarda Balkesirde bir Adile Teyze yaard.

Ben, onu ok yallnda tandm. Bara bara konuur, her
frsatta alard. deta yar meczup yaard.
Seferberlik balar balamaz kocas askere arlm anakkaleye
gnderilmiti. Tek evlad olan Hasanla yapayalnz kalakalmt. Hasan on yedisindeydi ve bakasnn dkkannda alyor geinip gidiyorlard.
anakkaleden gelen yarallarn, ehitlerin haberleri duyulmaya
balamt. Bir gn eve gelen bir krmz mektupta Babann ehit haberi renildi. Sadece birlii ve ehit olduu gn yazlyd. Gzyalar
sel oldu.
Ana oul daha sk kenetlendiler birbirlerine. Gnler gemek bilmiyordu. Fatihalar... Hatimler... Mevlitler... acy azaltmyordu.
Bir gn gene davullar dvlmeye baland Balkesirde. Gene
gnll toplanyordu.
Askerlik ubesi n kalabalk. Davullar zurnalar Ey Gazileri
alyordu. Ykseke bir yere km bir avu elinde koca bir bayrak
sallyordu durmadan.
Hasan davul sesini duyunca dkkan kapayp oraya doru gitmi,
askerlik ubesi nnde kendiliinden sraya girmiti.
Gelenler sra ile kaydediliyor, hemen ieri alnp asker elbiseleri
giydiriliyor, yan tarafta sraya sokuluyor, avular yeni askerlere durmadan tler veriyordu.
Gnlller ayn gn yola kacaklard. Bir det vard. Davullar
nde sancan arkasnda gnlller sokak sokak dolarken tandklaryla, akrabalaryla, aileleriyle helalleirler, dualarn alrlar, cepheye
yle giderlerdi.
97

Davullar sokaklarda dolamaya balaynca btn Balkesirliler

kaplara pencerelere km Acaba kimi son defa greceiz? Kim
anakkaleye gidiyor? Kimin ocuuyla helalleeceiz diye merakla
bakarlard.
Herkes gzyalaryla helalleir, onlardan nce anakkaleye gitmi olan kendi ocuklarna selm yollarlard.
Davullar duyar duymaz Adile Teyzede kapya km gnlllerin gelmesini beklemeye balamt. Kolay deildi... O da kocasn bu
ekilde davullarla cepheye uurlamt.
Davullar vuruyor uzaktan sancan ard sra bir asker yaklayordu.
Birden en nde glmseyerek kendisine bakan bir askere takld
gzleri. Tek yavrusuydu... Hasanyd.
- Yavrum. Evladm. Gzmn nuru. Hasanm. Hayrola?
- Ana ben anakkaleye gidiyorum. Babamn yanna. Helllemeye geldim.
- Yavrum. Aslanm. Stm sana hell olsun. Uykusuz gecelerim
hell olsun. Analk hakkm hell olsun. Ama anakkalede dmana
srtn dnersen, baban utandrrsan haram olsun...
Adile Teyze feryat eder.
- Komular kna yetitirin. Ko yiidimi vatanma kurban gnderiyorum.
- Kna yetitirin.
Adet olduu gibi hemen kna getirilir.
- Olum, uzat tetik parman knan yakaym. Onu kullanrken
bizi hatrla.
98

Kna yaklr.
- Olum bir saniye bekle...
eri girer. Sand aar. Duvan karr getirir.
- Yavrum, bu duva yzmden baban almt. anakkaleye git.
Babann mezarn bul. Bu duva onun zerine rt.
- Olur ana... der duva sark gibi fesine dolar.
Eller plr. Sarlr, kucaklarlar, alarlar, uurlanr. Arkasndan sular dklr... gidenler sokan ucundan mar syleye
syleye kaybolurlar.
Emekli bir postac anlatmt:

Aradan on be gn, bir ay gemeden eve bir krmz mektup daha

getirdim. Kapy aldm. Adile Teyze elimde mektubu grr grmez..
- Anladm postac, anladm. Ne olur sen oku. Ana yreidir dayanmaz. Sen oku..
Okumaya baladm. Mektup Anne diye balyordu.
Anne, ben olunun blk kumandanym. Babasnn mezarn
bulmak maalesef mmkn olmad. Biz ehitleri toplu gmeriz. Ama
vasiyet etmiti, duvan olunun zerine rttm.
Birden bir feryat duyulur.

Elhamdlillah... Elhamdlillah olumuz bizi utandrmad.

ehidimin haberi
Mevlam versin sabr
Olum anakkalede
Bilinmiyor kabiri

99

Lise rencilerinin de Askere alnmasyla

ilgili 27 Mays 1915 tarihli Bir Padiah
radesi
6 Cemazilahir 332 tarihli mkellefiyet-i askeriye kanun-u
muvakkatnn 42. maddesine mzeyyel - katib-i sultaniye 10.
snf mdaviminine mtedair - fkra hakknda kanun-u muvakkat :

Madde l : Mkellefiyet-i askeriye kanun-u muvakkatnn 42.

maddesine fkray atiye tezyil olunmutur.
Muayene-i intihaiye esnasnda mekatib-i sultaniyenin onuncu
snflarnda bulunanlar da hizmet-i makzura hakkna nail olacaktr.
Madde 2 : bu kanun tarih-i narinden muteberdir.
Madde 3 : bu kanunun icrasna heyet-i vkela memurdur.
Meclis-i umuminin itimanda kanuniyeti teklif olunmak zere i
bu layiha- kanuniyenin muvakkaten mevki-i meriyete vazn ve
kavanin-i devlete ilavesini irade eyledim.
13 Recep sese1333 ve 14 Mayn sene 1331
Mehmet Read

100

101

A Z M A N D E D E V E G A L ATA S A R AY L I L A R

alkesirde son gmdmz anakkale gazisi vrindinin

Mallca Kynden 104 yanda Azman Dede idi.

Genliinde iki metreyi akn boyu, dev grnmyle insan azman saylm herkes azman demeye balam, soyad kanunu knca da Azman soyadn almt. Esas ismi adeta unutulmutu.
Yllar nce bir yerel aratrma srasnda Mallca Ky kahvesinde kendisiyle grtm.
Ar iitiyordu. Kyllerden biri yardmc oldu. Benim sorduklarm kulana bara bara syledi. Onun sesine alkn olduundan
anlad. Sorduklarm cevaplad.
Sz anakkaleye geldiinde o koca ihtiyar sarsla sarsla, hkrklar iinde alamaya balad. Kendi zor duyduu iin kan anana
dnen gzleriyle bize de duyurmak iin bara bara anlatmaya balad:
Bir hcum sonras blk erimiti. Yzba telefonla takviye is102

tedi. Gece yars siperleri takviye iin istediimiz askerler geldi. Hepsi yeni askere alnm gencecik insanlard. Ama ilerinde daha ocuk
denecek yata -drt asker vard ki hemen dikkatimizi ekti.
Bl dzene soktum. Yzba gelenlerle tek tek ilgileniyor, karanlkta el yordamyla stlerini balarn dzeltiyor, sabah yaplacak
olan sng hcumuna hazrlyordu.
Sra o ocuklara geldiinde. O cvl cvl ark syleyerek gelen
ocuklar birden ak gibi oldular.
Yzba sordu: Yavrum siz kimsiniz? lerinde biri, Galatasaray Mektebi Sultanisi talebeleriyiz. Vatan iin lmeye gnll geldik... diye cevap verdi.
Gnlm akverdi o ocuklara. Bu sava iin ok kktler. Daha sng tutmasn bile bilmiyorlard. Onlarla ilgilendim. Mermi byle baslr. Tfek yle tutulur. Sng byle taklr. Dmana yle saldrlr.. diye. Onlar karma alp bir bir gsterdim.
Siperlerin arkasnda ay nda sabaha kadar talim yaptk. Gn
madan biraz dinlensinler diye siperlere girdik.
Ortalk hafif aydnlanr gibi olunca hep yaptklar gibi dman gemileri gelip siperlerimizi bombalamaya balad.
Yer gk top sesleriyle inliyordu. Her mermi dtnde minare
gibi alevler ykseliyor bir gn nce lenlerin kol, bacak, el, ayak gibi
paralar havaya kalkan torakla siperlere dyordu. Mermiler zerimizden slk alarak geiyordu. Siperler toz duman iinde kalmt.
Bir ara yzba Azman.. Yandk.. diye siperin kesini iaret etti. O ark syleyerek siperlere gelen, sanki iek toplarm gibi neeli olan o ocuklar siperin bir kesinde sanki bir yumak gibi birbirine
sarlm tir tir titriyorlard.
103

ocuklar harbin gerei ile ilk defa karlayorlard. rkmlerdi...

Yzba Yandk.. demekte haklyd. Muharebede bir rknt
panik meydana getirebilirdi.
Tam onlara doru yaklarken ilerinden biri avaz avaz bir mar
sylemeye balad..

Annem beni yetitirdi. Bu yerlerde yollad.

Al sanca teslim etti. Allaha smarlad
Bo oturma al dedi hizmet eyle vatana
Stm sana hell olmaz, saldrmazsan dmana
Baktm hemen biraz sonra ona bir arkada daha katld. Biraz
sonra biri daha...
Mar bitiyor, yeniden balyorlar.. Bitiyor bir daha sylyorlar..
Avaz avaz.. Gzleri akmak akmak...
Hcum an geldiinde hepsi sng takm, tfeklerine smsk sarlm, gzleri yuvalarndan frlam, diler kenetlenmi bekliyorlard.
O an geldi. Birden Yzba, Hcum..! diye bard. Btn blk, btn tabur btn alay cephenin her yerinden frladk..
te tam o anda.. tam o anda.. O ocuklar kurulmu gibi siperlerden frlayverdiler. te o an.. Tam o an, bir makineli tfek yavrular biiverdi.. Hepsi sipere geri dtler.. Kucama dklverdiler.. Onlarn o gl gibi yzleri gzmn nnde gitmiyor. Hi gitmiyor.. te ben
ona alyorum.. O ocuklara alyorum...
Azman Dede alyordu. Ben alyordum. Kahvede kim varsa alyordu..
104

Kahveci gzyalar iinde bize ay getirdi. Eildi:

Azman Dede hep alar. Niye aladn bugn ilk defa anlatt..
dedi.
Cigaramn ttn
imdi imi stn
anakkalede kald
ocuklarn btn
Bugn Galatasaray lisesinin binas iinde avlu ad verilen bir
blm vardr. Buradaki Vatan in ehitlerimiz kesinde birinci
dnya sava ve Mill Mcadelede ehit dm Galatasarayl rencilerin isimleri yazldr. Bu rencilerden anakkalede ehit olanlarn isimleri yledir.
119 Ahmet Refik

472 Ahmet Refik

64 Yusuf Cemil

54 Agop Elmasyan

131 Halit Fuat

127 Mehmet Nazm

238 Hasnun Galip

519 Hsamettin

666 Mehmet Nasmi

169 Hasan Tahsin

476 Mehmet Ali

280 Cevdet

206 Cahit Osman

255 Ethem Mehmet

252 Aziz Ulvi

Ahmet Eimli

434 Hasan Neet

Rza Kemahl

670 Mehmet Nushet

Mehmet Kemahl

901 mer Seyfettin

Halit Boyabatl

43 Besim brahim

S. avu ileli

105

ERF DEDE

en tandmda gzleri kpkrmz, meczup bir ihtiyard. ocuktuk ve ondan korkardk. ocukluktan hatrladklarm
alev alev yanan ya dolu iki gz kald...

Seferberlik ilannda ortanca olu da askere alnm, byk olu

ise Balkan Savanda askere gitmi, anakkalede kyamet kopuyor. haberlerinin duyulduu bir gn en kk olu da askere istenmi
kyn btn asker genleri, btn kyle beraber nde bayrak yola kmlar... Ana yola yakn bir at vardr. Pnardibi, komu kyden geleceklerle orada buluulacaktr. Zevkle, neeyle, keyifle gelirler Pnardibine, btn komu kyler oradadr. Panayr yeri sanki... Herkes
bayramlklarn giymitir. Bir de davul, zurna vardr. Gm gm vurmakta. Bayraktarlar Pnar dibinde toplanmtr. Muhtar Hoca emenin zerine kar Bir iaretle davul susar hoca yksek sesle bir amin
eker, yer gk inler. Hoca yle dualar eder, genlere yle nasihatler
eder ki yrek dayanmaz... Ah keke gen olsak da biz de gitseydik.
der insan...
Dua biter, artk yola kma zaman gelmitir. Herkes telala kucaklar, helallama zamandr.
Bir sre sonra her ey biter, genler sra olurlar, nde tecrbeli askerler yavaa ark syleye syleye yola karlar... Gzyalar, hkrklar, mendil, el sallamalar... Gidenler gzden kaybolur... Kyller bir
trl ayrlamaz Pnardibi nden... hava kararmaya balaynca sessizce kylerine dalrlar. Gidenleri bir daha grebilecekler midir acaba?
Acaba gidenler gelebilecekler midir? Dualar... Dualar...
Zaman geer. ehitlerin haberleri bir bir gelmeye, duyulmaya
balar... Yreklere ateler dmektedir.
106

Bir gn erif Dede askerlik ubesine arlr. Gider ama olunun da ehit dt haberini ayn gnde alr. yavrusu da yoktur artk.
Hibir ey sylemeden ayrlr... Kye dner... Bir sre sonra btn komu kylere okuntu yollayarak ocuklarn askere uurladklar
yerde toplanmalarn ister. Sanki dn var gibi hazrlanp bayraklarla yola karlar. Bu kez dudaklarda trkler deil, sadece Fatihalar vardr. Toplanrlar... Ky hocalar birer birer Pnardibindeki emenin
zerine karak ehitlere dualar ederler, kalanlara selamet dilerler.
Tam o srada... ite tam o srada erif Dede frlayverir emenin
zerine, diker ban ge doru, aar kollarn aabildii kadar, paralar gmleinin dmelerini kopararak gsnden, birden gsn
yrtar gibi feryat eder.
Allah...! Allah...! Ben niye gitmedim. Niye ben de gidip ehit olmadm... Niye bana bu erefi ok grdn? diye feryad eder, feryat
eder, feryat eder.
erif Dedenin ite o zamandan sonra pek akl banda olmad
sylenir.
Pnardibi emesi artk akmyor. Kurumu...

107

Destan
Kyde davul vurdu bayram var sandm
Geliboluya vardm seyran vardm sandm
Karavana geldi ayran var sandm
Kan akt kan kprd anakkalede
Seddlbahir n borazan ald
avu al sanca eline ald
Sonra bismillahla dmana dald
Kan akt kan kprd anakkalede
Makineli tfek askeri biti
nce Ali avu erbetin iti
Sonra hep ehitler defter geti
Kan akt, kan kprd anakkalede
Anafartalarda kyamet koptu
Mehmet avu kopan kolunu kapt
Alp nndeki dmana arpt
Kan akt, kan kprd anakkalede
Arburnu n bir kanl dere
nsan cesedinden baslmaz yere
Dmana srt dnmek yakmaz ere
Kan akt, kan kprd anakkalede
Byle cesareti bilmez bu meydan
Yalnz Trke nasip etti Yaradan
Geliboludaki her bir dereden
Kan at, kan kprd anakkalede
Kaynak vrindili Ali avu (alar)
Derleme Tarihi : 05.07. 1977
108

KADIN SAVAILAR

or gnlerdir, kara gnlerdir, kyde erkeklerin kalmad

gnlerdir, pten adam arand gnlerdir.

Bir gn gene gnll toplamaya gelirler. Vatann zorda olduu

yle gnlerdir ki Gnll msn? diye sorulmaz bile. Boya posa
baklr, yr anakkaleye denir. Bu, Yr lme! demektir. Bomba
seslerinin derinden derine duyulduu, herkesin asker olduu gnlerdir.
Bir gn gene asker toplamaya gelirler kye. avu, bakar, genler yirmi kiiyi seer. Yirmi delikanl. 18inden bykler oktan askere gitmilerdir. imdi sra onlardadr.
Muhtar, avua sz verir. Yarn yirmi kiiyi getirip ubeye teslim
edecektir. Sabah olur, byk tesadf o gece genlerden biri vefat etmitir. Oysa muhtar yirmi kii getireceine sz vermitir. are hemen
bulunur, kz kardei vardr. Hemen salar kesilip erkek kyafetine sokulur. Henz dierlerinin de sakal by kmam olduundan farkna bile varlmaz. Gider anakkaleye ve kardeinin yerine askere giden bu kz anakkale cephesinde harp bitince gnderildii Gazze Cephesinde ehit dt duyulur. Kz olduunu sadece mangasndaki
kendi kylleri bilmektedir.
Sonuna kadar bu sr saklanr. O imdi Gazze Cephesinde kardeleriyle Mehmetik ismiyle yatmaktadr.
ocukluumda vrindide bu hep anlatlrd. Bu aziz ehidin ismini bir trl renemedim. Bugn sadece hatralarda kald.

109

M C A H D E H AT C E H A N I M

nutulmu kadn kahramanlarmzdan birisi de Hatice

Hanmdr. 14 aban 1342 (1924) tarihli Zafer-i Milli Gazetesinde okuyuncaya kadar onun hakknda hibir bilgim yoktu.

Bu kk gazete haberi her eyi bize anlatmaktadr. Ksa bir

sylei olsa bile, gemii aydnlatp, unutulmuluktan kurtard iin
nemli bir belge saylr.
Haber yle:
14 aban 342 20 Mart 340 Numara 185-75-Zafer-i Milli
Mcahide Hatice Hanmn Gazetemize Beyanat
Tarihte Trk kadnlarnn igal ettii mevkiler malumdur. Kadnlarmz bilhassa Cidad- Millide ( Milli Bakaldrmada ) en ar ve
erefli vazifeleri ifa etmiler, Zaferin samil-i asliyesinden olmulardr.
Anadolu Muharebesine silahyla itirak eden, byk fedakarlklar
yapan, yaralanan hatta ehit olan kadnlarmzn miktar az deildir.
Mevzumuzu (konumuzu) tekil eden Hatice Hanm da ite bu
kadnlarmzdandr
Dn Hatice Hanmn Balkesire gelmi olduunu iiterek kendisine muharrirlerimizden birisini gnderdik, mcahidat (savalar)
hakknda bize malumat vermesini rica ettik. Hatice Hanm muharririmize aadaki aklamay yaptlar.
zmirin Kemalpaa (Nif) kazasnn Ahmetli Kynden Hac
Halilzadelerdenim. Babam merhum Mehmet Efendidir. anakkalede
Anafartalarda 56. Frkada silahmla muhaberelere itirak ettim. Adm
110

Ahmet idi. Benim kadn olduumu kimse bilmiyordu. arapnel ve

kurunlarla dokuz yerimden yaralandm.
Milli muhaberelerimize de gnll olarak itirak ettim. Frka kumandanm zmirde klada bulunuyordu. Ben harp yaplmadan zmirin Yunanllar tarafndan igalinden iki ay evvel memleketime gelmitim. zmir igal altnda iken zmirde idim. Msyler Yunanllar ile
birlikte klamza hucum ettiler. Yaralanan askerlerimizi zmir Guraba
Hastahanesine yerletiriyordum. Beraberimizde hasta bakc hanmlardan vard.
galden sonra kazamza geldim. akr Mehmet Aann evinde
kaldm. Yanyal Arabac Hasan yerli Hristiyanlarla birlikte beni Yunanllara haber verdi.
O srada kadn hapishanesinde gardiyan Aye Hanm vard. O
kadn, Yunanllarn bir ok ikencelerini grd halde hapishaneden
tek bir hanm vermemitir. Bu cesur arkadam hl eski vazifesindedir. Kazamzn sayl kahramanlarndan Nazif Aann da bir ok fedakrlklar olmutur. Tahrirat katibi Nazmi Efendinin ve Ailesinin
hizmetleri ise ok byktr.
Yunanllar beni esir ettiler. On muhafz askerle yola kardlar.
Ulucak civarnda bir otomobile rast geldik. Beni arabadan aldlar.
Otomobile naklettiler. zmirin iki saat mesafesinde bir yerde yemek
iin otomobilden inmilerdi. Silahlar otomobilde kalmt. Ben sfrl iyi bildiim iin otomobili yrttm, katm. Bu suretle ellerinden kurtulabildim. Boaz ierisinde arkadalarmla birletik. Arkamdan koan Yunan askerlerini tamamen tepeledik.
Manisaya kadar firar ettik. Beni ve arkadalarm Manisa
Mfts stanbula kard. Hatta Balkesirde istasyonda komiser muavini merhum Cafer ve polis Kaptan brahim ve refiki Ruhi Efendilere tesadf etmitim. Onlar da bana yardmda bulundular.

111

Bandrmada arkadalarmn yardmyla vapura bindim. stanbula sonra da Eskiehire gittim. Eskiehirde Mutasarrf Fatin Bey
bana yardm etti. Oradan Ankaraya hareket ettim.
nn Muhaberelerinde bulundum. Hastabakclar arasnda idim.
Sonra Ktahya Cephesine gittim. Frka kumandanmz ehit Nazm
Beyin maiyetimde altm. Dman o zaman Elmal Kynden geliyordu.
Bundan sonra menzil emrinde olarak Polatl Hastahanesine tayin
olundum. ay ve Dumanl Pnar Muhaberelerine itirak ettim. Orada
rahatszlanmtm. Ankaraya dndm. stihlas (Kurtulu) zamannda
Ankarada idim.
Memleketime gittiim zaman beni hayretle karladlar. Beni ld
zannediyorlarm.
Validem ve pederim beni pek kk yata brakmlard. ksz
bydm. Babaannem beni terbiye etti, yetitirdi.
ocukluumda askerlerin talimlerini grr, askerlie arzu beslerdim. Bu arzu, beni nihayet byle birok muhabereye srklemitir.

112

 A N TAY Z A D E A B D U L L A H E F E N D

antayzade Abdullah Efendi anakkalede ihtiyat zabiti olarak bulunmu, Mill Mcadeleden sonra Balkesirin Yeilli
Camii civarnda bir dkkn amt.

Kurtulutan hemen sonra uzun yllar sren harplerin zerlerinde

braktklar etkilerden dolay kendilerini hl asker sayan ihtiyat zabitleri (yedek subaylar) Balkesirde bir htiyat Zabitleri Cemiyeti kurdular. Cemiyetin merkezi Abdullah Efendinin dkknyd. Her hafta
toplanr, anlatrlar, anlatrlar, anlatrlard.
1923-24 yl Zafer-i Milli gazeteleri, htiyat Zabitleri Cemiyetinin haberleriyle doludur.
Cemiyet, Menemen olaylar srasnda ilan edilen skynetim (rfi
idare) zamannda dier derneklerle kapatlarak bir daha alamad.
1915te harbe katlan genler 1930lara 1940lara gelindiinde
artk yalanmlard. Yava yava aralarndan ayrlanlar oluyordu.
1940tan sonra ayrlanlarn says hzla ykseldi. Yaprak dkm oktan balamt. Artk sadece 18 Mart gn btn anakkale Gazisi eski askerler en yeni elbiselerini giyiyorlar. Yine antayzade Abdullah
Efendinin dkk>nnda buluuyor, eski gnleri anyorlar. Aralarndan
ayrlan arkadalarn anyor, Fatihalar okuyor, dualar ediyorlard.
1960lara gelindiinde artk birka kii kalmlard. Harbin
ypratt vcutlar daha fazla yalla dayanamamlard.
Tkendiler... Tkendiler... Kalmadlar... Vatan iin canlar pahasna devletin yollad her yerde gzlerini krpmadan atelere atlanlar, onurumuzla erefimizin, hrriyetimizin sembol Bayramz
dalgalanabilsin diye her trl scaa, soua, ala, susuzlua, uykusuzluu tahamml eden, bize bugn namusumuzla yaadmz bir va113

tan topran salayan 1915 kua yok artk... Kymetlerini bilemedik.

Yaarlarken, her biri ile ayr ayr konuup hatralarn toplamak
aklmza gelmedi...
Onlar tarihe, tarihin unutulmuluklarna gmdk.

anakkaleden ktm, yan basa basa

Erzuruma vardm, kan kusa kusa

Tekirdan berisinde, Galatadr Galata

Drt kardetik, kurban gittik Badata

114

K Y M U H TA R L A R I
y muhtarlar haftada bir gn askerlik ubelerine urar, ehitlerin haberlerini, varsa askerlerin mektuplarn getirirdi.
O gn kyde hi kimse i yapmak istemez, muhtarn getirecei
mektuplar, haberleri beklerlerdi.
Muhtarn gelecei saate yakn, ihtiyarlar kahve veya camii
nnde bekler, kadnlar, kzlar, sokak aralarnda toplar, muhtarn gelecei yne doru bakarak beklerlerdi. eziklii, korku, phe dolu
bir bekleyi.
Uzaktan, ok uzaktan muhtar grndnde kalpler arpmaya
balar, herkesin ii heyecanla kark skntyla dolard.
Muhtar yaklanca kadnlar yavaa meydana toplanmaya balarlard.
Muhtar gelir bazen gzleri ya dolu elindeki mektuplar ve listeyi
imama uzatr, hzla uzaklard. Anlarlard ki ehitlerden biri olu veya kardeiydi.
Bazen yksek bir yere kar, mektuplar datr ve oradakilere hitaben:
Halil day, ban sa olsun...!
Aye nine, ban sa olsun...!
Fadime gelin, ban sa olsun...!
Zehra teyze, ban sa olsun...!
Oraya bir yldrm dm gibi olurdu... Yzler allak bullak ve
sessizlik...
ehitlere alanmazd... Hele anakkale ehitlerine orada topluluk iinde alanmazd.
Haberi alanlar sessizce uzaklarken, evlerine varrlar... Dayanamazlar... Dayanamazlar...
Ana yreidir, baba yreidir, yr yreidir. Boazlar dmlenir. Gzler nemlenir. Hkrklar kesilmez. te o zaman ekilirler kuytu bir yere, ormann bir kesine, dan bir yamacna...

Balarlar feryada... Alarlar... Alarlar... Alarlar... Gzyalar sel olur.

Artk bundan tesi sylenen her sz iirdir, destandr, mnidir,
attr.
yle duygular yaanr ki onlarn krntlar bir mnide bir destanda
sktrlm halde bulunur. Bunlardan tespit edebildiklerimden bir ka:
115

Denizin dalgasna
Kapnn halkasna
Ben yolladm yrimi
ngiliz kavgasna

stanbulun bayr
ata km ayr
Sana izin vermedim
Anafartann gvuru

Baklarn demiri
Topraklarn kemiri
Abimi sana gmdm
anakkale kabiri

anakkale bayr
Onu Mevlam kayr
ngilizi koyuvermen
Beni yardan ayr

anakkale yeili
Da ta eili
ehit yrimin kabri
Yreime deili

anakkale Boaz
Dinmez yrek sz
Yeri g kaplad
Gelinlerin avaz

Kovan ii petektir
Omzumdaki tfektir
Aslan yrim gelmedi
anakkale sebeptir.

Denizde dalga olur

Dalga kyda kalr
ngiliz belasn
anakkale de bulur

Geminin direkleri
Tez ekin krekleri
Yrim anakkalede
Korkusuz yrekleri

Deniz stnde fener

fleyiverdim snd
Mehmedim, ngilizi
anakkale de yendi

Dalarn sokuklar
Papucum topuklar
Yrim anakkalede
ngiliz kopuklar

Deniz stnde ate

aktm aktm yanmad
u kereviz deresi
Akan kana doymad

116

Gelibolu feneri
Yanar yanar da sner
ngiliz gemileri
anakkaleden dner

am kt bal vermez
Yad olana el vermez
ngiliz askerine
Benim yrim el vermez

ngiliz tayyaresi
Dnyor da dnyor
ngilizin hevesi
anakkalede snyor

anakkale tesi
Bir ufack pnardr
Benim yrim hudutta
Bir eilmez nardr

imek yolunu bilmedi

Yreimi delmedi
anakkaleden beri
Ko yiidim dnmedi

Camimin yeil ta
anakkale bulgur a
anakkale de dt
ngilizlerin ba

Karncann izine
Yandm keklik sesine
Yrimin kan akm
Gelibolu dzne

Asker gelecek diye

Bir gzelce sz oldu
Yrim anakkalede
Yreim gz gz oldu

Gkte yldz seilmez

Sular yalnz iilmez
Yrim orda durduka
anakkale geilmez

Gvercinin yeili
Cevizlerim asl
anakkale dznde
Kabirimiz eili

n dereye dereye
Derelerin dzne
Gzyam akverdi
anakkale szme

n dereye dereye
Derenin azanna
anakkalede vurduk
Geminin kazanna
117

Mektup anakkalede
Evladma kelm et
Babas Balkandayd
Git ona da selam et

Kymzn kolar
Knalca boyakl
anakkale kapusu
Arkasndan dayakl

Yaylalar duman oldu

Hasretlik yaman oldu
Benzim anakkalede
Gl iek gibi soldu

anakkale bann
Knaldr pekmezi
Gavurlara az bile
Mehmetiin tekmesi

Neresine neresine
Ayak basmam meresine
Yrimin kan akm
Kereviz deresine
Sar papatyam sar
Yr yollad, ben aldm
anakkale denince
Kolsuz ayaksz kaldm
Kekliin gzelini
Tazlara apartman
(apartmayn)
stanbul ieini
ngilize kopartman
(kopartmayn)

118

SON MEKTUP
irmi-yirmi be yl kadar nce hal-kilim zerine yaptm bir
aratrmada konuk olduum evde, Milli Mcadele; seferberlik derken, sohbet bir ara anakkale zerine yaplmaya baland. Kimler gitti, kimler geldi konuulurken, evin yal ninesi birden kalkp
sandndan bir boha kard.

Sayg ile bohay at, iinden kan bir Trk bayra idi. Gzlerinden yalar damlyor, bir yandan dualar mrldanarak bayran
kvrmlarn ayordu. Bayran ortasnda solmu, ypranm bir kat
duruyordu. Titreyerek mektubu at, bana uzatt.
Mektubu anakkaleden aabeyi yollam. Okunakl bir yazs
vard.
Mektup uzun bir selm fasl ile balyordu. Aklmda kald kadaryla;

Alt yerimden yaralandm. Sahra hastahanesinde tedavi oldum.

Tebdil-i hava (hava deiimi) verdiler. Kabul etmedim. Arkadalarmn yanna cepheye dnyorum. naallah harp bitince
grrz... diyordu.
Mektubun sonuna det olduu gibi iki de mni eklemiti. Hemen
defterime mnileri not ettim. (O zamandan beri anakkale ile ilgili
mnilere daha fazla nem veririm.)

Mniler unlard...

ki ky aras

anakkale iinde

Eller gemez arasndan

Asker denize bakar

Dmana aman vermem

Kader de lm varsa

Kan damlasa yaramdan

Benim kanm da akar

Mektubu okudum. Bu mektubun alnndan ksa bir sre sonra
aabeyinin ehit olduu haberini aldklarn syledi. Buruuk yanaklarndan aa yalar szlyordu.
119

KEND CENAZE NAMAZINI KILMAK

abamn dostlarndand. Dimdik yrrd. Hani Allahtan

baka kimsenin nnde eilmemi tipler vardr ya yle biriydi. Ben ok kktm. Evimize misafir gelirdi. Oul diye seslenirdi
hep. Bada kurmaz diz ker yle otururdu. Gaz lmbas nda
daha bir heybetli grnrd gzme, hep bitmez tkenmez harp
hatralar anlatrd. anakkale, Gazze, Kafkas cephelerini dolam,
Sakarya, Dumlupnarda savam. Ancak zmirin kurtuluundan sonra kyne dnebilmiti.

Anlattklarnda, hep ac, kan, cefa vard. Kolay m kazanlmt bu

vatan? lm neydi ki? erbet imek kadar kolayd. Biz kendi cenaze
namazmz kendimiz kldk anakkalede... derdi sk sk. Olur muydu? Olurdu...!
Kirte muhabereleri srasnda blkler arka siperlerde hcum sralarn beklemektedirler. n siperdekiler ileri frlam bouuyorlar.
Yzba hcum iin emir bekliyor. Btn asker sng takm siperden
frlamak iin hazr sinirler gergin...
Btn dudaklar kpr kpr dualar okuyor, Kelimei ehadet getiriyor. Sre uzuyor. Yzba erler sesleniyor...

Yavrularm... Aslanlarm... biraz sonra Cenab- Rabbl-aleminin huzuruna varacaz. Abdestsiz gitmeyelim... Hadi tfeklerimizin kabzalarna ellerimizi srp hep beraber teyemmm edelim... Teyemmm edilir... Bekleme devam etmektedir. Biraz sonra yzba:
ocuklarm... sanyorum biraz daha bekleyeceiz... nmzde biraz
daha zaman var, vakit varken kendi cenaze namazmz kendimiz
klalm... Kble karmzda... Arkalardan oflu Ali avu barr... Er
kii niyetine...
O gn yaplan hcumda kendi namazlarn klan pek az kii sa kalabilmiti. Orada seslenilen er kii onlardr ve onlar gerek askerdir.
120

KRL MENDL

epsutun Tepe Kynden Sleyman avu anakkaleye

gider ve tam dokuz yl sonra kar gelir. anakkalede
ngilizlere esir dmtr.
Esarete de Sleyman avu ve arkadalar Malezya taraflarna
gtrlm. Hangi esir kampnda olduunu bilmiyoruz. Anlatt
kadaryla esir kampnda birka yz Trk varm.
Esaret arkadalar arasnda bunlar Balkesirden kii imiler.
Hemehri olduklar iin hep beraber kalyorlar, bir birlerine destek
oluyorlarm. Kepsut Tepe kyden Sleyman avu ve Pamuku
kasabas civarndan ayni kyden iki arkada daha.
Bu iki arkadan bir zellikleri daha varm. bunlarn ikisi de kylerinden ayni kz akmlar. Eskiden kyler dokuz, on hane olurdu.
eer bir kz varsa, btn ky delikanllar ona ak olurlard.
Bu iki arkada anakkaleye gelmeden nce, kyde helllamak
iin ei dostu ziyaret ederlerken, kz bu arkadalardan birine gizlice
iine kekik dal koyduu bir mendil vermi.
Esarette, mendilin sahibi olan gen, her gn mendili karr, kekii koklar, hi durmadan hngr hngr alarm. Rakibi olan dier
arkada ona hi durmadan: Ne olur, memleket kokusu. Ne olur, u
mendili bir de ben kokaym.. diye yalvarr, alarm. br arkada
ise: Olur mu.. Olur mu..? Mendili sana m verdi? Olur mu? diye
mendili koklamasna izin vermezmi. Mendil akan gz yalarndan
yle kirlenmi ki rengi bile deimi. Hemen her gn. Bu esaret
121

arkadalarndan biri mendili koklar alar. Dieri koklamak ister alarm. Malezyada kekik ne arar. Gurbette bir kekik kokusu bile alarcasna zleniyor..
Bir gn mendilin sahibi olan esir, orada vefat ediyor. lmeden
nce arkadana koynundan kard mendili verip: Kardeim, ben
artk gidiyorum. Artk emanet senin.. diye ruhunu teslim eder.
Mendili alan arkada her gn her frsatta mendili karr, koklar
koklar hem gurbetin skntlarna, hem len arkadana, hem hasret
ektii sevdiine alar durur.
Bir gn harp bitti. Esaret de bitti. Haydi artk gidin derler. Naslsa onlar gtrecek gemiyi karrlar. Derler yayan yola. Yol bilmezler, iz bilmezler, para yok, i yok.. Dilenerek vatana ulamaa alrlar. A, perian Hindistana ularlar. Orada Mendilin dier sahibi de
vefat eder. lmeden nce mendili karp: Sleyman, artk benden
hayr yok.. Eer memlekete sa varrsan, bizim kye var, bu mendili
Ahmet kz Haticeye ver. Emanetini alsn, artk bizi beklemesin...
diye ona teslim eder.
Ve bir gn Sleyman avu gyne kar gelir. Sa sakal birbirine
karm, Giysiler lime lime paralanm, elde bir denek, srtnda
kocaman bir torba Sleyman avuu kimse tanmaz.. Dilenci sanmlar. O devirlerde esaretten dnenlerin ou ancak dilenerek kylerine ularlarm. Ama ky kpeinin tandn sylerler. her gelen
yabancya havlayan kpek ona havlamam.
Sleyman avu evine yaklatnda olu da tanmam. Ana,
bir dilenci geliyor.. diye ieri seslenmi. Kars dar km. O da
tanyamam. Ama Sleyman avu, karsna ismiyle seslenince kadn
122

onu sesinden tanm, ona doru komu. Sleyman avu: Aman

sarlma.. nce beni bir ykayn. demi. Hemen bahede duran amar
kazannn altn yaktrm. Kydeki Berber Dayy da armlar. Su
snnca Sleyman avu bir tan zerine oturup soyunmaa
balam. amarlarn almak isteyen kars onlar vck vck bit
iinde grnce bir omakla btn amarlar kazann altna atm.
Sra srt torbasnn boaltlmasna gelmi. Her ey yrtk prtk. Hemen
kazann altna atmaa balam. En dipte pis, kirli, le gibi bir mendil
karm, tam onu da kazann altna atacakken
Sleyman avu:-Aman.. Onu atma.. O emanet.. Onun sahibi var.
Kars:
- Bu ok pis. Bari ykayaym..
Sleyman avu:-Hayr. O esarette kalan iki arkadamn gz
yalaryla kirlendi.
Sleyman avuun stne susakla(su kaba) bir kazan kaynar
su dkmler ancak kiri kabarm. Hatt kirini bir tahta frasyla syrmlar. Yllarn kiri ancak temizlenmi. Tra da olunca o olduu
ortaya km.
Uzun zaman sonra Sleyman avu ancak kendini toparlaya
bilmi. Yllarca esaret ekmek kolay deildir. Emaneti teslim etmee
karar vermiler.
Bir gn at arabalarna binip nce Kepsuta oradan Balkesire
oradan da kye varrlar. Kye yaklatklarnda karlayclar kar.
Kyden dn sesleri gelmektedir. Kye yaklatklarnda
karlayclarn iinde o kyden anakkalede siperlerde beraber
olduklar Kadir avu da vardr. Kadir avu da o kydendir. Yalnz o
esir dmemi, harp sona erince kyne geri dnm. Kucaklarlar.
123

Kadir avu-Yahu Sleyman, benim bu gn evlendiimi sana

kim syledi?
Sleyman avu-Kimse sylemedi. Syleselerdi de mutlaka
gelirdim. Ama bugn buraya Ahmet kz Haticeyi grmee, ona
esaretten getirdiim emaneti vermee geldim.
Sleyman avu, esarette len arkadalarnn durumunu anlatr.
Kadir avu- Hatice Hanma ben de aktm. Ama o iki arkadam
benden byktler. aralarnda onun iin yle kavga ediyorlard ki ben
onlarn yannda bu sevdam aklamaa cesaret edemedim. ama
Askerden dnnce her sene evlenmek iin Hatice hanma haber yolladm ama o: Benim verilmi szm var.. diye kabul etmedi. Fakat
yllar getike midi herhalde kalmad ki geenlerde benimle evlenmeyi kabul etti. Ama bana ;eer doacak ocuklarmz erkek olursa
onlara esarette len arkadalarm mer ve Mustafa adn vereceime
dair sz verdirdi. Bu dn bizim dnmz. Benim iin mahzuru
yok. Hanmn gtrp emaneti versin. Hem onlarn ldklerini renince belki gnl daha rahat olur..
Sleyman avuun Hanm dn evine girer. Hatice hanmn
yanna oturur. Ky kk olduundan az misafir vardr. Sleyman
avuun hanm bir ara Hatice hanma:
- Size bir emanet getirdim.
Hatice hanm:
- Hayrola?
- Size ok uzaklardan bir esaret emaneti getirdim..
Hatice hanm irkilir. mer ile Mustafadan m yoksa? Sleyman avuun hanm o kirli mendili kardnda Hatice hanm
kaparcasna alr. Gsne bastrr, hkra hkra saatlerce alar...
124

Asker arkadalar Kepsutlu Sleyman avu ile Kadir avu birbirlerini brakmazlar. Yllarca birbirlerine giderler gelirler. Selam yollarlar. Herhalde 1940 larn sonu vaya 50 lerin banda olmal. Sleyman avu bir gn pazarda Kadir avuun kyllerine rastlar. Onlara
Kadir avuu sorar. Geenlerde Hatice hanm vefat etti. Mezara
konurken anlamadmz bir ey oldu. Oullar merle Mustafa
analarnn cesedini kabre koydular. Sonra anamzn vasiyeti diyerek
yzne kirli, pis bir mendil rttler.. Neydi o pis mendil anlamadk.
Sorduk Biz de bilmiyoruz dediler. Neydi acaba o kirli mendil
Neydi acaba o kirli mendil...?

125

F E T TA H E M N E

alkesirin Bigadi kazasnda baz hayr severler bir araya

gelmi, evre kylerden gelen yetenekli kz rencilerin
btn ihtiyalarn karladklar bir vakf ve ona bal olarak bir de kz
yurdu kurmular. Bu yurtta hemen hemen her hafta tannm, bir
sanaty, bir bilim adamn veya bir yazar konuk ederek onlara belirlenen konularda konferanslar verdiriyorlar, bir sohpet iinde sorular
sorduruyorlar.

anakkale savalar zerine konuma yapmam iin Vakf bakan

sayn Sedat Ulus beni Bigadie ard. Konumama daha vakit vard.
Sedat Beyin yazhanesinde beklerken oradan gemekte olan bir
hanm ararak Fettah Emineyi anlatmasn istedi.
Bigadili Fettah Seferberlikte btn Bigadili genler gibi silah
altna alnyor. Emine ismi evrede ok fazla kullanld iin aralarnda ayrm yapabilmek iin eine Fettahn Emine denilmi. Zaman
iinde Fettah Emineye dnm.
Fettah anakkaleye gitmi Eminede zaman durmu. Onun iin
kocas Fettah daha dn gitmi. Bahesinde, incirler olgunlayor, erikler, dutlar yerlere dklyor, ne kendi yiyor ne bakalarna yediriyor.
Onlar Fettah dikti. Onlar Fettah, geldiinde sorarsa sonra ne derim
ona?Bazen mahallenin ocuklar meyvalar iin baheye girdiinde
elinde sopa onlar kovalyor. Barp aryor.
Komularyla tek konuma konusu Fettah. Ne hayaller, de
dnceler, ne kurgular.
Fettah dn gitti. Sabaha kar gelmi olmas lzm, ama Kale
mahallesinde o Sar Aye var ya ite o evine ald Fettah salvermiyor. Ah o sar kadn yok mu, ah.. O tutuyor Fettah.. Yoksa Fettah
imdiye kadar oktan gelirdi evine.
126

Sar Aye dedii kadn Fettahn genlik sevgilisi imi. Aye leli
yetmi sene olmu. Fakat Emine ld gne kadar Fettah Sar
Ayenin alkoyduunu, ama bir gn Fettahn aklna gelip evine
dneceine inanm. Belki Sar Ayeye kavga etmee gidecek, utanmyor musun! diyecek, ama Fettah kzar sonra. Kzarsa bir daha hi
gelmez....
Bazen komular aka olsun diye:Sen burada oturuyorsun, ama
ya yokken Fettah eve geldiyse?derlermi. Emine, byk bir tela ve
sevinle hemen kalkar, eteini toplayarak telala evine koar, yataklar
iinde, divanlarn altnda, dolaplarda yklklerde Fettah ararm.
Belki Fettahm geldi de ben beklemeden kahveye gitti. diye yemek
tencerelerinin kapaklarn kaldrarak bakar, Fettah yemise azalmtr
diye kontrol edermi.
Derler ki; Emine Teyze hi yatmazm. Btn gece gz kapnn
kolunda hep,
- imdi alr, Fettah girer...
- imdi alr, imdi alr, diye beklermi.
Derler ki, Emine Teyzenin evinde bir yatak varm. Her gece onu
yklkten indirir yere serer hi, ama hi iine yatmazm.
ldnde cesedi oturur vaziyette gzleri kapnn kolunda bulmular. Bir eli de o iine hi yatmad yatan yast zerindeymi.
Fettah Emine l986 da Fettahna kavutu. imdi kim bilir ona
neler sylyordur. Belki de imdi hala isimsiz bir ukurda Fettahn
bekliyordur.

127

ESR

ustafa Hattatolu (ihtiyat zabiti) anlatyor?

Bir gn n hat siperlerinde topu tarassutu (gzetleme) iin yerleirken iinde bulunduum siperdeki erlerin byk bir znt iinde
olduunu farkettim. Durumu anlamaya altm.
Birka gn nce kefe giden koldan zmirli dedikleri ok sevdikleri arkadalar sipere yaral Anzak esir getirmi... Siperde kendisi
esirin yaralarn tmar etmi, ona sigara, ay vermi, yiyeceklerinden
ikram etmi, o gn esiri geriye gtrp teslim etmeyerek siperde tutmutu.
ok ksa zamanda ok iyi dost olan bu iki dman birbirlerinin dilinden tek kelime anlamasalar bile ok iyi anlamlar, kaynamlard.
zmirli; Anzakn yaralarn temizliyor, sigarasn yakp azna tututuruyor, srt antasndaki kuru yemileri onunla paylayordu. Esir
siperdeki btn Mehmetlerin isimlerini renmi, onlara isimleriyle
hitap eder derecede samimi olmutu.
O siperdekilerin Conisiydi artk. Cebinden kard fotoraflar gsteriyor, nianlsn, annesini, babasn iaret ediyordu.
zmirli: Arkadalar, Coniyi esir olarak teslim edersek, ne olaca, ne zaman geri dnecei belli olmaz. sterseniz brakalm gitsin...! dedi. Siperdekiler karavanalarn paylatklar, sigaralarn ikram ettikleri bu gen esiri ylesine sevmilerdi ki, hep beraber olur
dediler. Esirin ceplerini, ttn, fndk, ceviz, kuruyemi, kays ile doldurup pek ate tutmayan bir noktadan salverdiler. Dier siperlere de
tenbihlediklerinden ate almad...
128

Kar siperin aras pek ksa olduundan esir allar arasnda kayboluverdi. Biraz sonra kardan; zmir... zmir... Mehmet... Mehmet... diye bir ses iitildi. Siperin iine bir torba ttn, kahve, eker
dt. zmirli de: Coni, Coni diye bararak onlarn siperlerine bir
torba kuruyemi frlatt.
Her gn sabahn ilk saatlerinde zmirli ile o Anzak arasnda
karlkl seslenmeler olur, hediyeler atlmaya balanrd.
Bir iki gn sonra bizim siperin iinde o Anzakly yine grdler.
Gittii yoldan yine gelmi siperdeki nbetilere seslenmi. Nbetiler
o olduunu anlaynca ate etmemiler, siperlere sokmulard. Hemen
herkes ok eski bir dostlar, akrabalar gibi seviyorlar, Anzaka ikramda yaryordu. O da torbasnda getirdii kk armaanlar bizimkilere veriyordu. En ok da zmirli sevinmiti. Ne yapacan armt.
Yanna oturmu, sarlm, sigarasn ona vermiti.
Ara sra kar siperlerden bir eyler sylyorlar, o da onlara
bararak bir eyler sylyordu. Bu konumalardan sonra Anzak, zmirlinin elinden tutarak iaretle onu kendi siperlerine gtrmek istediini iaret etmeye balad.
Siperdeki arkadalarnn hepsi: Git, Conini hatrn krma... diye destekleyince zmirli ile Anzak siperlerinin bir yerinden kar tarafa getiler.
Birden kar taraftan bir alk koptu. zmirli, Anzak siperlerine
girmiti. Arada srada ona sesleniyorlar, o da iyi olduunu, herkesin
kendisine ikramda bulunduunu sylyordu.
Siperlerde kahkahalar, el rpmalar duyulurken birden byk bir
sessizlik oldu. Siperden sert komutlar duyuluyordu. Bir subayn siperlere geldii, zmirliyi grd ve kim olduunu, bir dmann onlarn
siperlerinde ne aradn soruyordu. Siperdekilerin ksa cevaplar verdikleri anlalyordu. Siperdeki bir Trk mutlaka casus olmalyd.
129

yle ya bir dman arkada olamazd. Hi kimse bir dman

kendi siperlerine davet edip, ona ikramda bulunamazd.... Gelen sesler
sertleiyor, baz emirlerin verildii anlalyordu.
Trk siperlerinde zmirlinin arkadalar gzetleme yerlerine dolumu, arkadalarnn bana bir eyler geldiini fark etmiler, gelen
seslerden bir eyler renmeye, anlamaya alyorlard.
zmirliyi alp aalara doru gtrdklerini fark etmilerdi. Birden ok aalarda zmirlinin bir aaca balandn ve birka kiinin
bir subayn verdii emirle onu kuruna dizdiklerini grdler... Az sonra zmirliyi alp kendi siperlerine gtren Anzakn bararak subayn
karsna dikildiini ona bardn, sonra koarak zmirlinin cesedinin yanna gittiini, ona sarldn, biraz sonra kendi tabancasn kafasna dayayarak ate ettiini... zmirlinin zerine kapaklandn
grdler.
Birbirlerinin dillerini anlamasalar da, en zor artlarda bile, birbirini ldrmek isteyen iki dmann dost olabileceini, hem de lesiye
kadar dost olabileceini grdler...

130

500 BONAK GNLL

evletin kalbi (payitaht) stanbulun dnyann en gl ordularnn tehdidi altnda bulunmas, Trklerin anakkalede
canlarn hie sayarak oluk oluk kanlarn aktmalar, devletin her tarafnda byk bir ilgi ile takip ediliyor, vatan iin lmeye genler
koup koup geliyordu.

En kanl muharebelerin verildii bir srada Bosnadan 500 Bonak ve Trk gnll kageldi.
Bosna devletin bir parasyd. stanbul Payitahtt, elbette buras
Vatand. Vatann dman aya altnda olmasnn ne olduunu en iyi
Bonaklar bilirdi. Koup geldiler.
Bosnadan Mekodonyadan beyz gen, vatan iin anakkalede
lmeye geldiler.
En fazla insan kayplarnn olduu, insana en ok ihtiya duyulan
cephe olan Anafartalara gnderildiler.
Cepheye gidecekleri haberini alan Bonaklar, Vatana, devlete bizim kanmz da nasip olacak diye hep beraber aladlar, dua ettiler ve
cepheye gittiler. Yanlarnda gusali diye bir alg da getirmiler
muhabere olmad zamanda hep beraber alp oynarlard.
anakkale muharebeleri bittiinde Bosnaya geri dnenlerin
saylar onu-on bei gemiyordu. ou kolsuz bacakszd. Sa dnenler hayatlar boyunca vatan iin kaybettikleri uzuvlarnn gururu ile
yaadlar. (1)
Bugn bile Bosnada, Sancakta, Mekadonyada anakkale Sava ile ilgili ok gl hatralar destanlar anlatlmaktadr.
Terazinin daras,
Kalarnn karas
Beni ondan ayran,
anakkale yaras
(1) Balkesirde Sancakl Fort Servisinin sahibi Hamza Sancaklnn babas
anakkalede bir bacan brakmt.

131

 EHT KARDE

. Dnya Sava iinde Osmanl Harbiye Nezareti Harb Mecmuas adyla bir dergi neretmiti. Bu mecmua batan sona cephelerde ekilmi orijinal fotoraflar ve yazlarla doludur.
Harp mecmualarnn en nemli blmlerinden birisi de yaayan
ller bal ile verilen 1. Dnya Savann eitli cephelerinde
ehit olan subaylarmzn fotoraflardr.
Bu mecmualarn birinde Yaayan ller sayfasn incelerken
fotoraf dikkatimi ekti.
Fotoraflarda babalarnn paa olduu yazlyd. Bu karde
babalarnn forsunu kullanarak Anadolunun her hangi bir askerlik
ubesinde veya o zaman btn istasyonlarda olan askeri nakliyat komisyonu ubelerinde harbin sonunu getirebilirlerdi. Hayr yle yapmadlar, birden harbe katldlar. En byk aabey Mehmet Ali Bey
yzba ve tabur komutanyd, en n safta olmalyd ki ehit oldu.
Ortanca karde Mehmet Refik Efendi zabit vekili yani belki de
Harp Okulu rencisi.
En kk karde smail Fehmi Efendi zabit namzedi daha Kuleli Askeri Lisesi rencisi ve karde de bir biri ard sra ehit oluyorlar. Bir eve ate birden dyor. Bir anne yavrusunu da vatana kurban veriyor. Bir annenin yrei yerinden yanyor.
Hele ocuk denecek yata ehit olan ikisinin fotoraflarnda
grldne gre daha byklar bile kmam.
Bu gencecik insanlar biz bugn zerimizde yabanc bir bayra
grp kahrolmayalm diye, bu vatan bizim diyebilelim, bu topraklarda
hr, kimseye hesap vermeden yaayabilelim diye canlarn verdiler.
132

Allahn rahmeti zerlerine olsun...

57. Alay 6. Tabur Kumandan Kemal Paaolu Mehmet Ali Bey
Tarih-i ehadet 6 Temmuz 1331 (1915)
9. Alay 3. Tabur 16. Blk Zabit Vekili Kemal Paaolu Mehmet
Refik Efendi
8 Terin-i Sani 1331 (1915)
On buukluk Obs Mstakil Taburu 1. Blk Zabit Namzedi Kemal Paaolu
smail Fehmi Efendi
3-4 ubat 1331 (1915)

133

 ehit Karde

134

 K D E F A D A D O K U Z YA R A , B R K O L

anakkalede Yeni Mecmua Fevkalade Nsha 17 Temmuz

1917 s. 105
Yatkn ve baygn bir meyil ile Nara burnuna doru uzanan yeil
renkli Hastahane Tepesine gelinceye kadar kendini bilmiyordu...
Orada mit ve iman lemalar parlayan yorgun gzlerini at zaman
ark Heyet-i Seferiyesine mensup Miralay Ruef kumandasndaki
Fransz ihra mfrezesi Kumkale den denize dklm, Osmanl Asya Sahillerine yaplan bu Fransz taarruzunda Fransann en ince kalemleriyle tasvir edilen roman maceralar gibi maziyi ve tarihi hikyelere karmt. Asilin tarihi medfeni civarnda grlen Fransann bu
muhteris evlatlar arkn yenilmez ve yklmaz gc karsnda yalnz
gemilerini deil, Fransz emelini de beraber gmdler.
imdi adalar denizinin mavi dalgalar Orhaniye istakamnn kumlu sahillerini perken, duygular nimet enva, marur ve mstehzi bir
kahkahann akisleri gibi Homerosun lyadasna mersiyeler okuyor.
12 Nisan 1331 (25 Nisan 1915) gn arkn yeni tarihine yeni ve
erefli bir mukaddime idi. Marur armadann hilekr himayesine snan visamiral (Guepratte)in kumandasndaki Fransz filosu Ruefin
yolunu amaya memur edilmiti. Bu filonun devasa taratlarndan frlayan lgn mermilerin dvd kumkaleye gzide bir Anadolu alay
da Franszlarn igal ettikleri yere 700 m. yaklamt. 36 saatten beri
dinmeyen frtnann sonsuz dalgalar gibi tekrar edilen hcumlar Fransz karma kuvvetlerini Kumkale mezarlnn kemik dolu ukurlarna sokmutu. Fakat ta yolun bana konulan hrn bir ift makineli tfei lgn bir atele ortal n n ttryordu. Yoldan geenlerin stne lm kusuyordu. 31. Alayn en grbz ve mert evltlar Mende135

res Nehrinin ykk kprs lm geidi gibiydi. Askerlerimiz fedakrane sramalarla bunu da geiyordu.
Alay kumandan Franszlar denize dkmek iin onlarn pek ilerlemi olan sa cenahn taburuna; cepheyi sol cenaha doru temdit ve
iddetle taarruz etmesini emretti. Kymetli Tabur Kumandan Binba Halit Bey de pek itimat ettii mlazm evket Bey kumandasndaki
10. Blke Orhaniye istikametinde alarak ilerlemek ve sa cenahna iddetle taarruz etmek vazifesini verdi.
Bu emir hayret edilecek bir srat ve sadakatle yapld.
evket Bey, blkle tam bu yolun bana gelmiti. Srama yapmadan evvel buraya kadar koar admla yetimi olan yorgun blne ufak bir srtta biraz nefes aldrmaya mecbur oldu. 6. Koloniyal Alaynn 3, 5, 9, 10, 11. blkleriyle iki makineli tfein ateleri altnda
geilmesi pek tehlikeli olan bu yol imdi ate hattna srlm, 7,
5luk bir sahra topunun ateiyle beraber bir de Kumkale nne gelen,
Latus Trevil Fransz kruvazrnn anakkaledeki Mitralyz ve
nordanfil ile de dlmeye balanmt. Artk oras bir yol deil piyade, mitralyz, nordanfil (Bir nevi byk apl bir silah) yaramaz mermileriyle topu atei sanaklar altnda kalm bir lm vadisi olmutu. Orada lmle insanlar arasndaki mesafe o kadar azd ki her an iin
mnasebetsiz ve vakitsiz bir merminin bir tarafnz delip delmedii
btn vucudunuzu yoklayp anlalabilirdi.
Orada lp kalmak Orhaniye de bekleyen yksek ve hakiki ereften mahrum olmakt. Btn blk sevgili blk komutanlarnn verecei emri bekliyordu. Buradan teker teker kmak iin harcyacak zaman yoktu. Kme kme akmak ise, ok zayiata sebep olacakt. evket
Bey dnd; uzun szden ziyade maddi olarak yksek, bir misal (rnek) gstermek daha kestirme olacakt. Gr bir sesle bard; imdi
136

ben karya sryorum, yolu geersem oradan vereceim kumanda ve

iaret zerine btn blk srayn. ayet ben yoldan atlarken ehit
olursam naam size siperdir. Atlayp geiniz! Ve Orhaniyeye kadar
behemahal gtrnz...!
Bu szler bir emir gibi deil gkten gelen ilahi bir ses gibi btn
bl titretti. Frlayp srad. Yolun te tarafna ufak bir yara alarak
geti. Blk kumandan yolun karsnda ve bln nnde durdu.
Onlara an ve eref yolunu gsteren bir kol iaretiyle bl ard. Btn blk hm ve sratle akan bir selin nne tesadf eden
ufak bir mani olan bir eymi gibi ani bir srayla yolu geti. Biraz
sonra Orhaniyenin Menderes nehrine doru tatl bir meyil ile gelen
tatl bir inite 10. Blkn parlayan sngleriyle zengin bir silahla
dolmutu.
Tabur kumandan Halid Bey tam bir isabetle Allahna kavuurken evket Bey de bln ve taburun eline geen daha dier aksamn Orhaniye metrislerine yerleen Kaymakam Rukun kumandasndaki 6. Mstemleke Alaynn 1. taburu zerine mthi bir hcum ile
frlatt. Yaplan bu hucum sa cenahn Kumkale zerine yapt edid
bir atlma ile madhalden icra olundu.
imdi artk Jeanne Darc, Jor Rokibar, Lurn, Latus Travil
Fransz gemileri ve Rus kruvzr Ascold devaml bir ate yamuru
ile evket Beyin kumandasndaki bir avu Trk kahramanlarn hcumdan alkoymaya alyordu. Fakat Orhaniyenin metruk istihkamlar nnde gs gse yaplan mthi bir sava harp gemilerinin
bu ateine son verdii gibi Orhaniyenin merkez kylarna doru tatl
bir meyilden inen askere kar sahile sokulan Puvinar torpidosundan
alan makineli ateleri de bir mangann at atele karland. Demek evket Bey karaya hcum, denize ate ediyordu.
137

Blk Orhaniye metrislerini muzafferen geerken kahraman blk kumandan bir merminin at yara ile Orhaniye istihkamnn dibinde intikam aldm der gibi oturmu dman kovalayan blk ktalarn seyre dalmt.
O srada muhaberenin ne dereceye kadar ilerlediini Kumkale sahiline torpido ile gelen General Damad da btn Fransz ihra mfrezesinin sahile doru kotuklarna ahit olmu ve derhal Ba Kumandan
Sir Ian Hamiltona mracatla Kumkalenin ya takviyesini ya tahliyesini bildirmek zere torpidosuyla dnmeye balamt.
O gece donuk beyaz bir abajurun tl kolonyalar rtmnde yaman bir fanus gibi ay nurani bir hale ile domutu. ki gnlk kanl fakat anl ve erefli Kumkale Muhaberesi kahramanlarnn zaferini kutluyordu.
evket Bey shhye erlerinin kollar arasnda geri ekilirken Franszlar da gemilere biniyor ve afakla beraber Kumkap ve Orhaniyenin burlarnda al bayrak dalgalanyordu.
stanbulda sekiz aylk tedaviden sonra biraz iyilemi olan mlzm evket Bey Sina cephesine memur edilir. Onun nazarnda ngilizler yalnz Trklerin ve slamiyetin deil herkesin dman idi. Asrlardan beri pek ssl ve dost bir medeniyet mantosuna brnerek grnmt.
Tren Haydarpaadan ayrldktan sonra mlzm evket Bey alnan ikmal efradyla kuvvetlenmi olan bln Anadolu hatt zerinden geerken an ve eref menkbeleri yaratmaya hazrlanyordu.
Kumkalede muharebe yapan blk Fransz kininden fazla ngilizden
hn almak istemeye balad.
Sina lnde blk kavgaya susam bir ekilde dt. evket
Bey bu arada Yzba oldu.
138

2. Gazze Muhaberesine hazrlanrken blyle kumkalede olduu gibi sahil cenahna memur idi. Buras sng muhaberesine pek
msait idi. O, zafer, sngnn sivri ucundadr diyordu.
Osmanl mevzilerinin sa cenahna haner gibi ngiliz ileri mevzii vard. Dmann bir ileri hareketinde oras bir dayanak noktas olabilirdi. Orada eytan Tepe, Yediz Tepe gibi anlan yaln ta ve kum
yn esas mevzileri de tehlikeye dyordu. Blgeyi Yediz Tepenin
hakimiyetinden kurtarmak gerekiyordu.
evket Bey ancak bu tepelerde bir kolunu da kaybedince cepheden geri alnabildi.

139

ANAKKALE CEPHESNDE SONBAHAR

ustosun sonuna doru hem ngiliz hem Fransz hkmeti

genel olarak anakkale cephelerinde baarsz olduklarn,
yeni bir harekat iin yeni takviyeler gerektiini anlamlard.

stenilen 13 yeni tmen ok fazla bulunmutu.

anakkalede harbin beklenmedik ekilde uzamas ngiliz ve
Franszlarn bana baka trl skntlar dourmu, Bulgarlar tarafszlklarn bozarak seferberlik iln etmi, bunun zerine rken Yunanllar ve Srplar ngiliz ve Franszlara bavurarak Yunanllarn anlama
artlarna sadk kalabilmeleri iin 150.000 kiilik bir kuvvet gndermelerini istemiti.
25 Eyll 1915te Lord Kitchener, General Hamiltona anakkaleden iki ngiliz bir Fransz tmeninin Selanike istenebilecei, bunun
iin de Savlann boaltlabileceini tel ile bildirmiti.
Bulgarlarn da Almanya yannda yer almas zerine Almanya Trkiye arasndaki demir yolu kullanlmaya balanm, harbin bandan beri ek sknts ekilen obs ve cephaneleri Trkiyeye gnderilmeye balanmt. 1915 Ekiminden itibaren Trk ordusu anakkalede Almanyadan yeni gelen cephane ve malzemeleri kullanmaya
baladlar.
ngilizlerin anakkaleyi geme umudu artk bir baka bahara
kalmt.
Ekimin 15inden itibaren anakkalede denizde mthi frtnalar
patlam, Arburnu ve Savlada pek ok iskele yklm, bir ok duba,
kayk ve nakil vastas (tama arac) batm ve kullanlamaz hle gelmiti.
140

K mevsimi hzla yaklayordu. ngiliz ve Franszlar anakkaleye ya acilen yeni bir ordu btn k yetecek kadar malzeme getirecekler ya da anakkaleyi boaltacaklard. Kn malzeme ve asker
nakletme hava artlarna bal olacandan bir karar verilmesi gerekiyordu. Lord Kitchener 11 Ekimde Sir Hamiltona; Tahliye yaplrsa
ne kadar zayiat verileceini sordu.
anakkale cephesi iin geri saym balamt. Artk ngiliz parlamentosunda anakkale savalar aleyhine konumalar yaplyordu.
Sir Edward Carson 2 Kasm 1915te anakkale harekat bir deirmen ta gibi boynumuza asldr ve harbin cereyanlar arasnda bizi felakete srklemitir. demiti. (1)
Londrada sre gelen kark fikirler sonunda Sir an Hamilton
grevden alnarak yerine Sir Charles Monro getirildi.
Geldikleri gnden itibaren ngilizlerin en byk dmanlarndan
birisi de dizanteri olmutu. Ekim iinde Seddlbahirde gnde 200,
Arburnunda ve Savlada gnde 300 kii cepheden ayrlmak zorunda
kalyordu. Yerlerine gnderilen takviye kuvvetler boluklar doldurmaya yetmiyordu.
Austos harektnn kesilmesinden sonra karlkl cepheler iyice
tahkim edilmiti. Her gn siperlerden karlkl ateler ediliyor, birbirlerini avlamaya alyorlard.
Her gn belli zamanlarda karlkl olarak topular birbirlerine
bombalar yadryor buna da topular sidik yar diyorlard.
K geliyordu. Geceler son derece souk oluyordu. Trkler cephe
gerisini ar petei gibi oyuk oyuk odalar yapm, buray oturulur hale
getirmilerdi. Bylece souktan ve yamurdan korunuyorlard. Nbetiler iin kaln muambalar ve erler iin de klk orap, amar ve
battaniyeler getirilmiti.
(1) A. Oglander age C: 2 S. 377

141

ngiliz taraf da k hazrlna balam yer yer siperlerinin zerini galvaniz sac ile kapatmlard.
Msrdan getirilen raylar ve kk bir dekovil tren Suvla Limanndan Anafartalar eteklerinde bulunan ngiliz siperlerine malzeme
tamak iin kurulmutu.
Sert rzgrlar baladnda denizden karaya malzeme karmak
hemen hemen imknszd. Mesela 8 Ekimde kan bir frtna motoru karaya vurmu, iskeleyi harap etmi ve demiryolunu bozmutu.
28 Ekimdeki bir baka frtna Arburnunda (Anzakta) limanda
btn faaliyeti durdurmutu.
17 Ekimde Suvlada uzun hazrlklardan sonra saldrya geen ngilizler Kiretepe srtlarnda bulunan Trklerin iki ileri mevzisini ele
geirdiler.
18 Ekimde Trkler kar saldrya geerek, bir gn nce kaybettikleri mevzileri geri aldlar.
21 Kasm Trkler Seddlbahirde daha nce kaybettikleri siperleri ele geirmek iin bir kar saldr daha yaptlarsa da baarsz oldular.
28 ve 29 Kasmda Trk topusu Tekam mevkiinde bulunan ngiliz mevzilerini tahrip etti. ngilizler nemli sayda kayp verdiler.

142

LDRMEYEN ALLAH LDRMEZ!

(ECEL GELMEYNCE LNMEZ)(1)

ngilizler ekilirken Arburnunda imdi Mehmetik Abidesinin bulunduu yerdeki Trk siperlerinin altna atklar ilk
lam patlattlar. Birinci lam patlaynca pek ok askerimiz toprak
altnda kald. Fakat ikinci lam patladnda toprak altnda kalanlar
diri olarak yukar frlatlarak kurtuldular.

Bu olay Atatrkn anlatm olduunu 19 Fkra Kumandan efik Bey 25 Nisan 1955te abide nnde Avusturyal ziyaretilere anlatmtr.

(1) Conk, Cemil-anakkale Conkbayr Savalar s.27 19 Sefer 1934-14

Kanunevvel 1331 Numara 36

143

 K R N A L PA A A N L AT I Y O R ( 1 )

anakkalede Kanldere srtlarnda idik. Dman sabahn do

kuzunda ileri hatlarmz bombardmana balamtr.
ok zayiat verdiimiz grlnce yalnz drt manga kalan kuvvetimizin o siperde kalmasn, asl kuvvetin geri ekilmesi emredilmitir.
Alt saat sren aralksz bir bombardmandan sonra saat te dman atei kesince, ortal saran duman tabakas yava yava
dalyordu ki sng takm bir ngiliz taburunun duvar halinde hcum
ettiini grdk.
Siperlerimiz arasndaki mesafe altm metre kadar bir eydi. Biz
zannediyorduk ki, saatlerce bombardman atei altnda kalan ilerideki
o drt mangamz erimi, bitmitir.
144

(1) anakkalede Mehmetik - Yakn Tarihimiz - c. 2 say 16 s. 76

14 Haziran 1962

Gzlerimiz birden hayretle ald. O siperlerimizden yirmi iki

sng parlamt.... ve o yirmi iki Trk o gn tam bir tabur dmanla
sngleti....
Gzetleme yerinde yanmda bir Alman subay vard. enesi avular iinde akn, bana Alman askerlerini nasl bildiimi, sordu:
Derli toplu, muntazam iyi bir asker cevabn veriim zerine,
ahidi olduu misli az grlen kahramanlk olaynn bykl ile arpan kalbini yumruu ile bastrarak : Hayr... dedi. Sizi temin ederim
ki, bu artlar altnda Alman askeri deil alt saat, hatta yarm saat savaamazd.
Trklerin cengaver olduklarn ok iitmitim. Fakat imdi
grdm sahne, btn sylenenlerin ok noksan olduunu anlatyor.
Trk askerinin yaman bir kuvvet, harikulade bir yaradl olduuna
inandm....
PEK, KMD BU YRM K ASKER?

145

K I B R I S TA T R K E H T L
anakkale ava srasnda karlkl olarak esir alnanlar da
oldu. Biz ngiliz ve Fransz esirlerine ok iyi baktk. Ama
Trk esirlere pek iyi davranlmad, onlarn Trk dman Ermeni ve
Rum doktorlarn ellerine brakld da bir gerektir.

ngiliz uaklar sava boyunca havann elverili olduu zamanlarda keif uular yaparken Trk siperlerinin zerine teslim olunursa
ok iyi baklacaklarna dair bildiriler attlar, nceleri Trk askerlerinden hibiri bu bildirilere uyarak gidip kendi teslim olmad.
Trklerden esir almalar, ya yaralanmalarda ya da uykuda
bastrlarak oldu. yle ki iki, gn hi aralksz sren harplerde ksa
bir bolukta bile uyunuveriyordu. te bu srada yaplan bir kar
saldrda Mehmetler esir dyordu.
ngilizler grdkleri her dumana yzlerce mermi yadrdklarndan yemekler ok uzaklarda piiriliyor, arabalar ve kervanlarla tanyorlard. Arburnu aklarnda bir gemiye bal balonda gl drbnlerle Trk kervanlarna ate tanzimi yaplyor. Patlayan top mermileri
arasnda ilerlemeye alan erzak ve cephane kervanlar bazen isabet
alyor, cephede n siperlere yiyecek ve su ulaamyordu. Bu ekilde a
kalan, unutulanlar da karnlarn doyurabilmek iin teslim olabiliyorlard. Bunlara kaak deniyordu. ngilizler esir kamplarnda kaaklara hi de iyi davranmyorlar, savarken esir olanlardan ayr tutuyorlard.
Esir den Trkler bekletilmeden Midilli de kurulan geici esir
kamplarna alnyor, oradan da gemilerin ambarlarnda Kbrs a Magosa esir kampna gtrlyorlard. Bugn Magosa Trk ehitliinde
anakkalede esir edilen Trk askerleri yatmaktadr.
146

Bu ehitlik ile ilgili bilgisine ba vurduum sayn Kurmay Binba Halil Sadrazam aadaki bilgiyi gndermitir.

KIBRISTA EHTLK
KIBRISTA VAROLU MCADELEMZ
EHTLKLERMZ VE ANITLARIMIZ
GAZMAGOSA ANAKKALE EHTL
Birinci Dnya Harbi esnasnda anakkale, Hicaz, Kanal Cephelerinde arpan Trk askerlerinden Mttefiklere esir denler ngilizler
tarafndan Kbrsa getirilerek MAGOSA nn karakol blgesine (imdiki Glseren Eitim Kampna) yerletirilmilerdir. Kbrsa ilk getirilen esir says 215 olup daha sonra 4.000e kadar ykselmitir. Ne zaman getirildikleri kesin olmamakla beraber Eyll 1916 olarak bilinmektedir.
Esirlerin nceleri halkla ilikilerine izin verildii halde sonralar
bu izin kaldrlmtr. Esirlerin bakm iyi deildi. Arpa unundan
yaplm ekmek ile bol bol kabak yedikleri, hastalara iyi baklmad,
Ermeni ve Rum asll doktarlarn yz kzartc kt davranlar olduu
bilinmektedir.
Tutsaklarn bazlar zgrlklerine kavumak iin kam, Bir
ksm ngiliz askerlerine vurularak veya kt artlarn etkisiyle ehit
olmutu. Zamanmza kadar gelebilen ehit listelerinde 217 Trk askerinin esir kampnda hayatn yitirdii kaytl olmakla beraber
gnmze gelmeyen ehit listeleriyle toplu halde gmmeler hesaba
katlrsa bu saynn daha ok olduu sylenebilir. Magosa Trk Mezarlnn eitli yerlerine gmlen ve zaman sreci iinde kaybolmaya yz tutan mezarlar 1. Dnya Harbinden sonra zamann TC ve
Bykelilii ile ngiliz Yksek Komiserliinin mterek almalar
147

sonucu btn mezarlarn toplanmas yoluna gidilmi ve u anda ehitlik olarak anlan yerde mevcut 33 mezarn ortasna topluca aktarlmlardr. ehitlikte 33 ehidin yazl mezar ta bulunmaktadr.
Dierlerinin olmamas mezar ta yapan sanatkarlarn lmesine veya
mezar ta yaparak yaztlar hazrlamalarnn engellenmesine yorumlanabilmektedir.
Trk esirlerinden sa kalanlarn bir ksm Kbrsa yerlemi,
byk bir blm de 20 ubat 1920den sonra iki kafile halinde
Kbrstan ayrlmlardr.
Esirler len arkadalarna cenaze treni dzenler, Magosann
Trk halk da imknlar lsnde bu trenlere katlrlard.
ehitlerin arkasndan alayan Trk halkna esirler, u nakaratla
yant veriyorlard;
ALAMAYIN ANNELER,
YNE GDERZ,
DNMZ URUNA
EHT GDERZ!
1978-1980 aras yaplan almalarla ehitlik yeniden dzenleme
yoluna gidilmi, bir ant yaplm ve imdiki grnm kazandrlmtr. Ant 15 ubat 1980de dzenlenen bir trenle, Kbrsta bulunan TC Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Nurettin ERSN
tarafndan almtr.
Halen mezarlar belli olan ve sra halinde gml bulunan
ehitlerimizin says 33, ehitlikteki tm ehitlerin says 217dir.
1958de ve 1963den 1974e kadar sren mcadele yllarnda ehit
denler bu ehitliin yannda ayr bir yerde gmldrler. Bu ehitlerimizin says 9 kiidir.

148

anakkale ehitliinin sim Listesi

Sra No.

Baba ad-Ad

ehit olduu tarih

Mezar No.

Memleketi

1.

Mehmet Olu Cafer

02.07.1916

2.

Ahmet Olu Hanifi

Adana

3.

Ahmet Olu Yusuf

21 Haziran 1917

Ordu

4.

Ahmet Olu Halil

7 Mays 1916

Balkesir

5.

Mustafa Olu Ahmet

17 Mays 1916

Bilecik

6.

Okunamad

7.

Ali Olu Adem

4 Nisan 1917

Krklareli

8.

Mehmet Olu Hac erif

8 Nisan 1917

stanbul

9.

Osman Olu Halil Muharrem Okunamad

Balkesir

10.

Memi Olu Yusuf

9 ubat 1916

10

Mara

11.

Mustafa Olu Yusuf

7 Mays 1916

11

stanbul

12.

Mustafa Olu Sleyman

27 Ocak 1916

12

zmir

13.

Hac Ahmet Olu

3 Haziran 1917

13

Konya

14.

Hamza Olu Mehmet

9 Mays 1916

14

Rize

15.

Ahmet Olu Fehmi

23 Mays 1917

15

Bolu

16.

Hasan Olu Hasan

15 Nisan 1917

16

zmir

17.

Osman Olu Mehmet

6 Ocak 1917

17

Okunamad

18.

Emin Olu Muharrem

14 Kasm 1916

18

Balkesir

19.

Mehmet Olu Osman

11 Kasm 1916

19

Mersin

20.

mer Olu Hseyin

Mays 1916

20

Konya

1916

21

Mersin

22

21.

Dursun Olu Bekir Hseyin

22.

Okunamad

23.

Osman Olu Mehmet

12 Mart 1916

23

Eskiehir

24.

Osman Olu Turhan

24

Mersin

25.

Mehmet Olu Mustafa

25

Kastamonu

26.

Abdullah Olu Mehmet

6 Ramazan 1926

26

Mersin

149

27.

Hasan Olu Halil

27

zmir

28.

Ali Olu Hasan

28

Mula

29.

Abdullah Olu Emin

21 Ocak 1916

29

Bursa

30.

Halil Olu Mustafa

16 Ocak 1916

30

31.

Okunamad -

31 -

32.

Veli Olu Halil

Mays 1916

32

Sinop

33.

Ali Osman Olu Salih

Okunamad

33

stanbul-Edirnekap Sakzaac ehitliinde ehid Mehmet

Nesedin mezar tanda yle bir yaz vardr:

Ben imdi bu mezarda deil

Milletimin kalbinde yayorum.

150

1935 YILINDA BR NBET GECES

(Bu hikayeye isteyen inanmayabilir.)

ir arkadamn days Balkesirli Mustafa (Bozkr) 19351936da Geliboluda askerdi. O dnemde harp sahalar daha
dzenlenmedii iin yasak blgelerdi. Buralarda kimse girmesin diye
nbet tutulurdu.
Birliinin bulunduu blgede yle bir nbet yeri vardr ki; orada
nbet tutanlar rknt ile gelmekte, anlattklarna kimse inanmamakta, bir daha orada nbet tutmaktan ekinmekteydiler.
Bir gn orada nbet tutma sras Balkesirli Mustafaya gelmitir.
Bir baavu herkesi nbet yerlerine gtrr, oralardan nbet tutmu
olanlar getirirdi.
O herkesin rkt nbet yerine geldiklerinde baavu, Mustafaya eliyle bir iaret ederek;

Olum, buras ok ehidimizin gmld bir toplu mezardr.

u aalk yerden u nbet kulbesinin kesine kadar olan yerde binlerce ehit yatyor. Ola ki nbette skrsn, sakn oraya abdest bozma,
u ileriki dereye git.. oras bo.. haydi iyi nbetler...
Mustafa bir ey dnmeden nbet tutmaya balar. Gece yarsna
doru skr dereye gider. htiyacn giderir. Bir abdest alr gelir. u
ehitlerin zerinde bir namaz klaym. diye dnr.
Namaza durur. Tam seccadeye kapanrken oradan korkun lklar, barmalar, feryatlar, sesler duyar. Bozar namaz etrafna baknr.
Acaba bakas m var, diye dnr... Etrafta hi kimse yoktur... Her
yer sessizdir.
151

Bir daha namaza durur, seccadeye kapanr. Birden seslerin topran altndan geldiini fark eder. ylece kalakalr. Ban seccadeden
kaldrdnda sesler kesilir. Namaz bitirir. Oturur orada sabah oluncaya kadar Kuran okur... Okuduka coar.
Ertesi gn nbet bitiminde Baavu Bir ey olup olmadn
sorar. Mustafa anlatr.
Baavu, Olum orada yatanlar bir perembeyi cumaya balayan gece ehit olmular... Hep ayn gecede oradan sesler gelir... yi etmi de Kuran okumusun. der.
Mustafa bundan sonra btn nbetlerini orada tutmak ister ve her
nbette o ehitlerin zerinde namaz klar, Kuran okur. Seslere
almtr... ou kez ban dakikalarca secdede tutmaktadr.
Gn gelir, askerlik biter ertesi gn terhis olacaktr. Israrla orada
bir son nbet ister. Verirler. Gene namazn klar, duasn yapar, oradaki hedaya veda eder ve bu kez alaya alaya Kuran okumaya
balar. Kendini bir trl tutamamaktadr. lk defa Kuran okurken alamaktadr, elinde deildir. Karanln iinde hem okur, hem alar...
Birden ortaln hafif aydnlandn, nereden geldiklerini anlamad bir takm askerlerin etrafnda diz kp Kuran dinlediklerini
fark eder. Okur... Okur... Okur... Gn imak zereyken ilerinden birisi Evldm... Allah raz olsun... bizleri ihya ettin... Bugn hepimiz
seni urlamaya geldik... Gle gle... Yolun ak olsun... Uurlar olsun... Bizleri dualarndan eksik etme... Fatihalarn esirgeme... der ve
hepsi geldikleri gibi yavaa kayboluverirler.
Balkesirli Mustafa lnceye kadar her namazdan sonra bir defa
da anakkale ehitlerine Fatiha okumutur.

Allah yolunda ldrllenleri sakn ller sanma. Bilakis onlar

diridirler
Al-i mran 169. Ayet
152

K KERE NKAHLANIP KIZ OLARAK LMEK

inemin arkadayd. Birka ayda bir kyden gelir, bir gece
bizde misafir kalr, ninemle sabaha kadar dini konularda
sohbet ederlerdi. Ona Yrk Nine derdik. Her geliinde biz ocuklara bazen ceviz, bazen badem, bazen de kestane getirirdi.

Ninem bazen taklr, Bu yrk nineniz hl kzdr. der onu

gldrrd. Biz ocuklara bakarken gzlerinin t ileri gler, byk
bir sevgi ile bamz okard. imdi, ocuk sevgisi ile yanp tututuunu anlar gibi oluyorum.
Kyde nianlamlar. Nianls bir sre sonra askere alnm. Bir
daha hi haber alamam. ld demiler.
Bir ka yl bekledikten sonra biriyle nikahlar kylm tam dn
gn ei anakkale Cephesine alnm. Birka hafta sonra ehit haberi gelmi. zerinden fazla zaman gemeden sahipsiz, koruyucusuz
kalmasn diye amca olu ile nikahlamlar. O da anakkaleye gnderilmi, o da orada kalm.
Birka zaman sonra, ld sanlan ilk nianls tebdil hava ile yaral, ok hasta bitkin bir halde kye dnm. Kyn yallar yaralnn
bakacak kimsesi olmadndan, Ancak sen bakarsn diye nikah kyarak yaraly onun evine getirmiler. O yokluk, aresizlik, tedavisizlik
gnlerinde ok iyi bakmasna abalamasna ramen o da lm. Kendi kynde de, komu kylerde de btn eli silah tutan erkekler eitli cephelerde tkendii iin bir daha hi evlenememi.

Neden evlenmedin? diye aka ile soranlara Ah nasl evlenecektim ki. Beni alacak btn adamlar ld... Gari bakalarn
ldrmem didim... diyerek glerdi.
Bu glmseme iinde yeni neslin unutulmu dramn sezer gibi
olurdum.
153

BALIKESR HAPSHANELERNDEK
MAHKUML ARIN SEFERBERLKTE CEPHEYE
GNDERLMELER

eferberlik ocukluumdan bu yana ihtiyarlar tarafndan hi

durmadan anlatlan, bitmez tkenmez hikyelerle dolu, bin bir harp,
lm, kan, ate, gzya dolu bir zaman dilimidir.
Osmanl Devleti 1914 yl sonrasnda basiretsiz devlet adamlarnn kararlaryla bir anda kendisini Almanyann yannda dnyadaki en byk devletlerinin bir birlerini yok etmei istedii bir savan
iinde bulmutu.
Devletin hayatta kalabilmesi iin seferberlik ilan edilmi, eli silah
tutanlar asker arlmt. mparatorluun drt bir yanndaki cephelere
gnderilmiti.
Hapishanelerde bekleyerek mrlerini tketen mahkumlardan da
seferberlik iin faydalanlmas dnlmt.
Bir kararla hapishanelerdeki mahkumlar braklp, seferberlik erevesinde askere arlmlard.
Mahkumlarn askere alnmas ile ilgili ilk ciddi teebbs ttihat
ve Terakki Frkasnn fedailerinden Tekilat- Mahsusann nde gelen isimlerinden Binba Yakup Cemil Bey yapt.
Sinop Hapishanesinde toplanm olan mparatorluun en azl
mahkumlarn kararak harbe srd. Her biri en az 70-80 yla mahkum, ilerinde toplam cezalar 400-500 seneyi bulanlarn da bulunduu bu vahi topluluk Cihan Savann en kanl cephelerinde kanlarn akttlar.
154

Mahkumlarn askere alnmas projesi kapsam ierisinde Balkesirden 261 mahkum tahliye edilmi askere gnderilmiti.
1960 yl yaznda Babam beni ciltci mer amcann yanna rak
verdi. mer Amcann orta da Nafiz Amca (nler) idi. lerin kesat olduu zamanlar Nafiz Amca bize harp hatralarn anlatrd. Bir
masal gibi dinlerdik.
Nafiz Amca da Balkesir Hapishanesinden tahliye edilerek askere alnan mahkumlardan idi.
Aa Karasi Gazetesinde yaymlanm olan biri Balkesirde seferberlik kapsam iine alndn, dieri de mahkumlarn salverilmesi ile ilgili, eski gnlerin unutulmamas iin.
24 Recep 1333-25 mys 1331 (1915) numara 7-59
Vilayetimizin seferberlik iln olunan blgede olduu iin 22 Temmuz gnnden itibaren dare-i rfiye (Sk Ynetim) tekil edildi.
ln olunan beyannameye gre kasaba ve kylerde gizli ve ak
katiyen silah tanamayaca gibi heyecana mucip olan nmayi ve
grltl harekette, izin verilmeyen yerlerde toplanmalarda bulunulmayaca gibi, izinsiz nutuk sylenemeyecei, gereksiz tartmalar ve
zellikle askeri konularda tartma ve tenkitlerde bulunulmayacak.
Adb- dinye ve imliye ve yrrlkteki kanunlara ve hkmet emirlerine kar gelinmeyecek. Ramazan- erifte alenen oru yiyenler derhal Divan- Harbe teslim edilecektir.
Teravihten sonra herkes fener tamaya mecburdur. htikara
kalkanlar da Divan- Harbi-rfiye tevdi edilecektir.

155

MAHBUSLAR DARLHARPTE

ahbusinden hsn ha! evsaf- matlubiyeye haiz olduklar

tahkik edilen ikiyzatmbir kii darl harbe sevk edilmek

zere evvelki gn (11 Haziran 1915) tahliye edilmitir. Hkmet kona nnde bunlardan biri tarafndan nutk irad ve mddei umumi Bey
cenabndan nasih-i lazme ifasi ve bir kurban kesilmesiyle Mft Efendi hazretleri tarafndan da bir duay- beli tilavet klnmtr.
Mahbusan Darl-Harbde
Mahbuslardan iyi halde ve amaca uygun olduklar anlalan 261 kii harbe gnderilmek zere evvelki gn tahliye edilmitir. Hkmet kona nnde
bunlardan biri tarafndan bir nutuk irad edilmi, bir kurban kesilmi, Mft
Efendi Hazretleri de gzel bir dua okumutur.
18 Ramazan 1332-28 Temmuz 1330 (1914) Numara 16 RF DARE

156

ANAKKALE SAVALARI SIRASINDA

H A R P H A S TA H A N E L E R V E B A L I K E S R L E
K A Z A L A R I N D A H A R P H A S TA H A N E L E R
een yzyln balarnda basiretsizce alnm bir kararla devletimiz pek de iyi hazrlanmadan 1. Dnya Sava iinde
kendimizi Almanlarn yannda bulduk.

mparatorluun her yan birden kan ve ate iinde kald. Bu devletin ocuklar Yemende, Hicazda, Kanalda, Galiyada, Suriyede,
Irakta, Sarkamta, Kafkasyada ve anakkalede kan dktler, can
verdiler.
Bu cephelerin en kanls, en korkuncu anakkalede idi. Devletin
1916 yl raporlarna gre anakkalede 57.000 ehit, gerisi harp
kayb, ar yaral ve esir olmak zere 253.000 kii kaybettik. (1)
Fakat gerek rakamlar hibir zaman renilemeyecek kadar korkun ve fazladr.
1916da daha harp devam etmektedir. anakkalede akl almaz
insan kayb ise gizlenmek zorundadr. Sarkamta bir gecede 78 bin
kiinin donup ehit olduu henz saklanmaktadr.
Rakamlarn arasna gizlenen 10.000 kadar harp kayb, asker kaa deil, ehit olduklarn haber verecek kimse kalmad iin, isimleri askerlik ubesine gnderilmemi olanlardr.
Harbiye Nezareti tarafndan 1916 ylnda verilen rakamlar kaytlar Nezaret tarafndan tutulan kura neferlerine aittir. Yakn evredeki
illerden gnll olarak cepheye sevk edilenlerin says askerlik ubelerindeki kaytlar, Yunan igali zerine yok edildii iin kesin olarak
bilinmemektedir.

157

anakkale Cephesi bir lm deirmenidir. nsan tmektedir.

Cephede meydana gelen boluklar doldurmak iin dier cephelerde
asker getirilemeyeceinden en yakn evreden balayarak 15 yan
stnde eli silah tutabilecek olan btn genler anakkaleye sevk
edilmilerdir. Bunlarn iinde ehit olanlarn says hibir zaman bilinemeyecektir.(2)
ok byk sayda insan kaybettiimiz 18 ay 14 gn sren anakkale Savalarnda yzbinlerce gen asker yaraland. Beklenilmeyecek
kadar byk olan yaral says shhiye blklerinin kapasitesini anca
hemen her cephede sahra hastahaneleri kuruldu. Yarallarn ilk tedavileri bu adrlardan tekil edilmi olan sahra hastahanelerinde yaplarak
cephe gerisindeki mecruhin (yarallar) hastahanelerine gnderildiler.
Yarallar harp sahalarndan sedye ve teskerelerle bu hastahanelere tanyor, burada ilk tedavileri yapldktan sonra Akba skelesine
sevk ediliyorlard. Buralardan bazlar kara yolundan arabalarla yakn
evredeki hastahanelere, bazlar da irket-i Hayriyeden temin edilen
ve hastahane haline getirilmeye allan vapurlarla dier blgelere
gnderiliyordu.
Gnlk harp kaytlar ok ard. Bir saatlik bir sng hcumunda bile 10-15.000 yaral sarglar yapldktan sonra hastahanelere
gnderiliyor, saynn korkun okluu bu sevkyat zorlatryor, dere
yataklarnda gnlerce hastahaneye gtrlmeyi bekleyenler, akta tedavisiz kalanlar oluyor, bu ekil de pek ok gen telef oluyordu. (3)
Sadece 25 Nisan-1 Temmuz 1915 arasnda Akba ve Aadere
Hastahaneleri aracl ile eitli yerlere sevk edilenlerin saylar
udur; Yaral 56. 394, hasta 2. 358. (4)
Gene Akba ve Aadere Hastahanelerinden Temmuz, Austos
aylarnda 30. 463 yaral, 13. 701 hasta ve 2. 594 hava deiimli subay
ve er sevk edilmilerdi. (5)
Eyll, ekim ve kasm aylarnda bu hastahanelerden 12. 416 yaral,
15. 735 hasta, 15. 255 hava deiimi sevki yaplmt. (6)
158

Sadece 22-26 Austos muhabereleri boyunca 26.000 yaral geriye sevk edildi. (7)
Yzlerce, binlerce, onbinlerce yaral bata stanbul olmak zere
evre il ve ilelere gnderilmeye balannca, ksa bir aknlktan sonra kla, okul, medrese, cami, iftlik, kk hatta baz hapishaneler, hemen hemen bulunabilen her yara bu yarallar dolduruldular. Yarallarn
tedavisi, bakm, yatak, ve yiyecek temini gerekiyordu.
Bu durumda devreye Hill-i Ahmer Cemiyeti, Mdafay Milliye
Cemiyeti, stihlak- Milli Kadnlar Cemiyeti devreye girdiler.
Gnll olarak bu hastahanelerde alan hanmlar kurduklar
yardm komisyonlar ile yarallara yatak, giyim, sigara ve yiyecek temin ettiler.
Gemilerle stanbula getirilen yarallar gemilerin yanatklar iskelede bulunan Sirkeci Sevk Mecruhin Kumandanl ve Haydarpaa
Zhefa Mecruhi Sevk komisyonu tarafndan stanbulda tesis edilen
asker hastahanelerine datlr. stanbul dndaki hastahaneler mevki
ve menzil hastahaneler eklinde organize edildi. Buralara stanbul Tp
Fakltesi rencileri de hekim olarak gnderildi. Alan Mecruhi (yarallar) hastanelerin yannda Almanlar; Tekfurda Salip Ahmer Harp
Hastahanesi, Gelibolu Salip Ahmer Hastahanesi, Taksim Hafif Mecruhi Amerikan Salip Ahmer Fransz Hastahanesini(8) amlard.
Amerikallar ayrca Fransz Hastahanesini de devir alarak hizmete sunmulard. Avusturya ve talya Kzl Halar da hastahanelerini
Osmanl Ordusu emrine sunmulard.(9)
Genel Kurmay Bakanlnn yaynlarndan olan ehitlerimiz
isimli be ciltlik ok kymetli bir alma ile Dr. General Kemal
zbayn Trk Askeri Hekimlii Tarihi ve Asker Hastahaneleri
isimli eserlerini esas alarak, tespit edebildiim anakkale Savalar
yarallarnn tedavi grd hastahaneleri, nce cephedeki askeri birlik hastahanelerini alarak aaya alyorum.
159

Siperde yaralananlar, siper ilerinde sarg yuvalarna alnyor, yara hafifse sarlp geri gnderiliyor, biraz arsa arkadaki tabur sarg
yerlerine gtrlyorlard. Burada gerekirse ameliyat bile yaplabiliyordu.
Geriye sevk edilecek olanlar hafif yaral toplama yerlerine yaras
ar olanlar, arabayla durak yerlerine gtrlp braklyordu. Cepheye erzak ve cephane tayan nakliye arabalar geriye bo dnerken durak yerlerindeki yarallar alarak seyyar sahra hastahanelerine
brakyorlard.(10)

(1) Danimend, smail Hami, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, Cilt 4, S.430.
"Umumi Zayiat 186.869'dur. 55.127 ehit, 100.117 Yaral, 10.067 Kayp ve
21.493 Hastalklardan lm."
- Sanders, Gen. Liman Von-Trkiye'de 5 Yl-S.130 "218 bin kayp
bunun 66 bini ehit"
- Aydemi, evket Sreyya-Enver Paa cilt 3,S.264.
"55.177 ehit, 100.117 yaral, 21.498 hastalktan lm, 10.067
kayp, 64.440 geri sevk edilen hasta, toplam 251.359 kayp."
(2) slam Ansiklopedisi- T.Diyanet Vakf, Cilt 8, S.207.
"Kayplar 190.000 ile 350.000 arasnda deimektedir."
(3) zbay, Dr.Gen.Kemal - Trk Askeri Hekimlii Tarih ve Asker
Hastahaneleri, Cilt: 1 s.232.
(4) zbay, Dr.Gen.Kemal - age, s.231.
(5) zbay, Dr.Gen.Kemal - age, s,232.
(6) zbay, Dr.Gen.Kemal - age, S.236. "Burada hasta olarak gsterilenler,
genellikle evre bataklklarda reyen sivri sineklerin bulatrd stmadr.
Kaytlarda grlen 116.985 stmaldan 6.661 kii lmtr. Bu bile byk
bir rakamdr."
(7) Sandersi Gen.Liman Von - ae,s.114
(8) Franszlarla savatmz iin Amerikallar, Fransz hastahanelerini devir
almlardr. Yine Amerikallar Kafkas cephesi'nde bir de Menzil
Mfettilii'ne tabi hafif Meruhin Amerikan Hastahanesi amlardr.
(9) zbay, Dr.Gen.Kemal - ae, S.235.
(10)Gn.Kur.Bk. - anakkale Cephesi Harekat cilt.l, s.274.
160

 a n a k k a l e G a z i l e r i n d e n D r. S a l i h D r t b u d a k
Anlatyor

adece Anafartalar-Arburnu hattnda 06-22 Austos 1915 de

18.000 kayp verdik. En az otuz krk bin yaralmz oldu. Sahra hastahanelerinde doktorlar gnlerce uykusuz yarallara hizmet veriyorlard.

Byle bir hcum gnnde teskereciler hi durmadan yaral tayor, doktorlar sadece yaralar sarabiliyordu. Hayatlarndan mit kesilenlerle fazla ilgilenmiyorlard. Tam iin en youn olduu srada nne
gencecik bir ocuk yatrrlar, bir aya kopmak zere para para ve
barsaklar dardadr. mit yoktur. Yal bir doktor kopmak zere olan
bacakla fazla ilgilenmez sadece balar, barsaklar toparlar. Shhiyecilere kaldrn bunu! derken gen ocuk; Baba! diye seslenir. Bakar
kendi oludur. Sarlr per olunu, Bu benim olum der, Glge bir
yere kaldrn. Kaldrrlar. Masann zerine oktan bir baka yaral
Mehmet yatrlmtr. Doktor onunla megul olmaya balar, srada
daha pek ok Mehmet beklemektedir.
Doktor ancak ertesi gn olu ile ilgilenecek vakti bulur. Ama
olu oktan gmlmtr bile.

161

AIT
Hcum demi Alamann zabiti
Yavrumun kefeni asker kaputu
Salna girmeye yoktur tabutu
Yoksa yavrum seni vurdularmola?
Kefensiz gabire koydularmola?
Topun dumanda am havaya
Gzlerim yavrumu, dnmez slaya
Goltuuna girmi ifte shhya
Yoksa yavrum seni vurdular mola?
Kefeniz gabire koydular mola?
anakkale nerde, Su vermez nerde
Her ana dayanmaz bu zalim derde
Ahmedim babasz eylemez evde
Yoksa yavrum seni vurdularmola?
Kefensiz gabire koydularmola?
Derin imi anakkale deresi
Goygun imi ehidimin yaras
Acya dayanmaz garip anas
Yoksa yavrum seni vurdularmola?
Kefensiz mezara koydularmola?
Senin yavrun beik ile belede
Yadigarn gald yavrum geride
Bir gelin elemez ssz bir evde
Yoksa yavrum seni vurdularmola?
Kefensiz mezara koydularmola?
Bir gnm doarda, bir gnm batmaz
u ssz evlerde bir gelin yatmaz
Olum yerini kimseler tutmaz
Yoksa yavrum seni vurdularmola?
Kefensiz mezara koydularmola?
mer Faruk Yaldzkaya
(Afyon Emirda Trkmen Atlar)
162

Mekteb-i Sultani Galatasaray Hastanesinden Hasta Kouu Snflar

Hastane adr
163

AIT
anakkale derler yeil gavakl
Mollamzn mrekkebi boyakl
Nece gullar geldi aa ayakl
Aa ayannan gelsen noludu?
anakkale derler yeil stl
Nece molla gitti eli divitli
Bi mektup atayn st tahtl
Mektubum garibini bulurmola?
Aldr anakkale goyas
Babamolu dizlerimin daya
rengi de bene benzer baya
Gurbanlar olurum babamoluna
Efem gzel idi gynda getmi
Srek kz gibi boynunu bkm
u gevur dinsizi deneklemi atm
Acep gardeimi yudularmola?
Yumadan gabire gosdularmola?

mer Faruk Yaldzkaya

(Afyon Emirda Trkmen Atlar)

164

Mekteb-i Sultani Galatasaray Hastanesi Bahesinde Yarallar

Hastanesi Bahesindeki Yarallar

165

Nefes

Gazilik haberin beklerken yavrum

ehitlik mjdesi geldi, eyvallah
Mektup yolunu gzlerken yavrum
Geldi yreimi deldi, eyvallah
On dokuz yanda bir taze fidan
Bu nasl savatr dnmyor giden
Her sabah her sabah selamn eden
Gonca gl bayram geldi, eyvallah
Gzyam sel gibi iime akt
Vah yavrum oldu da dar kt
Anan inanmad yoluna bakt
Ryada haberin ald eyvallah
Ben bir ko yiidi cenklere saldm
Nice hlyalara, dlere daldm
Sen anakkale de, ben burda kaldm
Bu ac kalbimi yard, eyvallah
Bir baka diyarda bir baka yerde
ok ok uzaklarda bilmiyorum nerde
Gen turnalara bulutlar perde
Mevlam bu acy verdi, eyvallah
Bu ayrlk yetti, canma doydum
Albayrak nne resmini koydum
Onca yaadn gnleri saydm
Beni atelere sald eyvallah
Yklsn da Gelibolu yklsn
Dmann canna odlar tklsn
Benim yavrum varsn kurban edilsin
Haim baba dara girdi, eyvallah
Bektai Haim Baba
166

Bektai Haim Babann olu Mehmet Ali Bey

167

Gelibolu nnde Arburnunda

Al bayrak altnda ldn m yahu?
Besmeleyle varp attn topunu
Dmana korkuyu saldn m yahu?
Bir sabah dmde suretin grdm.
ubenin nnde knyeni aldm.
Hasret banna penemi vurdum.
Artk oralarda kaldn m yahu?
Muhammet Alidir ismi olumun,
ehitlie kotu cismi olumun.
Bize yadigardr resmi olumun.
Gzme ya diye geldin mi yahu?
Yarin mi ard? Koarak gittin.
ark syleyerek, coarak gittin.
Dalar, denizleri aarak gittin.
ehitlik srrna erdin mi yahu?
Dalar bulunland. Blbller sustu.
Avazn ykseldi, dmanlar pustu.
Ne abuk arzu ettin Cenab- Dostu
Sonunda rtbeni buldun mu yoksa?
srafil surru'dur hcum borusu.
ehit olanlarn yoktur sorusu.
Diri bekliyorduk iin dorusu.
Kopmu gller gibi soldun mu yahu?
Haim'in de olu gitti, merhaba.
Aktacak yalar bitti, merhaba.
Bu dert bizi deli etti, merhaba
Vatana cann verdin mi yahu?
Bektai Haim Baba

168

MEHMEDN RADES
u savata harp malzemesi olarak dman ordusunun ok
kuvvetli olduu bilinmektedir. Herhangi bir hcumdan veya
bir ileri hareketten nce Trk siperleri saatlerce dvlrd.

Seddlbahirde bir Fransz ve bir ngiliz tmeni karma harektndan nce bir Trk bl zerine att bomba says 4. 650dir.
Her birinin arl 25 ila 450 kg arasnda olan bu mermiler her eyi
yakp ykar, topra alt st ederek minare boyu savururdu.
Bu ate zerine btn savunma tesisleri tahrip olan bu blk,
hcum eden ngiliz ve Fransz tmenlerine sadece kasaturayla kritik
anlar yaatmtr.
Dman, Trkleri, teknolojisinin kendilerine salad btn
imknlar kullanarak buradan skp atmak istemiti.
Balonlar uurarak Trk mevzilerine yaplan atei ynlendirmi,
karadan yenemeyeceini anlaynca i makinelerini getirip Trk siperlerinin altna tneller kazarak ateleyip Trkleri yok etmeye alm,
uaklarla zehirli gaz atm, bombalar atm, denizden toplarla elik
yadrm, karadan en modern silahlarla ate yadrm, elinden gelen
her eyi yapm, nne gelen her eyi krm, dkm, yakm, ykm
tahrip etmi, kramad ykamad, hesaplarnda olmayan, planlayamadklar Trk askerinin elik gibi iradesini, azmini yok edememilerdi.
Onlar, Mehmedin vatan kavgas, namus kavgas bilinci olan iradesi yenmitir.

169

B R Y Z K H K AY E S

stanbulun zengin ve soylu ailelerinin hanmlar da baa

dt! Bugn bizler de bir eyler yapmalyz. diyerek, hastanelere
kotular. Gnlerce bitkin ve uykusuz yarallarla ilgilendiler. Tarih,
onlarn fedakarlklarn yazmaktan ve anlamaktan acizdir. Devletin
ileri gelenleri bunca emek karlnda bir eyler vermek istediler,
kabul ettiremediler. Btn bu fedakarlklar karlksz kalmamalyd.
Bir eyler verilmeliydi. Esir ngiliz tfeklerinin namlularn keserek
yzk yaptlar. Emei geenlere dattlar.

170

 A N A K K A L E K AY I P L A R I N I N S AY I S I

anakkalede destanlar yazlrken devletin hemen hemen her

yerinde, yangn vard, sava vard. Ordular, hudut boylarnda
devletin bekas iin kendilerinden gerek malzeme, gerek insan
bakmndan ok stn dmanlarla arpyor, bir yandan da kardee
yaad kandrlm, satn alnm insanlarla urayordu.

anakkalede ordular eriyor, dmann karsna dikilmesi gerekiyor, eksilenlerin yerleri en yakn evreden getirilen gnll lerle
dolduruluyordu.
Bunlar, askere alnma yann altnda bulunan genlerdi.
arldlar.
Balkesir, Bursa, Ktahya, Manisa, Adapazar, Uak, zmir, Aydn
ve Mulann yeni yetme genleri, delikanllar koup geldiler. ounun byklar bile terlememiti. Geldiler ve ok ksa bir talimden sonra cepheye gnderildiler. ou burada isimsiz kahramanlar olarak eriyip gittiler. Bunlarn askerlik kaytlar o kark dnemde stanbula
Harbiye Nezaretine ulaamad iin resmi verilen ehit veya kayp
listesine giremediler.
Yunan igali zerine igal altnda kalan blgelerde askerlik ubesi kaytlar, dman eline gemesin diye imha edildiinden, anakkalede kaybettiimiz insanlarmzn saylarn hibir zaman kesin olarak
bilemeyiz.
Devletin 1916 ylnda verdii resmi rakamlarda ehit ve kayp
saysnn okluu karsnda halk korkmasn diye az gsterildii biliniyor. nk Harbiye Nezareti Sarkam felaketini, orada donarak
len doksan binden fazla askeri uzun sre saklam, ancak 1918 ylnda aklamak zorunda kalmt.
171

Verilen saylar yle;

smail Hamdi Danmend - Kronolojik Osmanl Tarihi Cilt : 4

Say: 430
Umumi Zayiat 186.869
55.127
ehit
100.117
Yaral
10.067
Kayp
21.493
Hastalktan lm
Gen. Liman Von Sanders - Trkiyede Be Yl S:130
218 bin kayp bunun 66.000i ehit
evket Sreyya Aydemir - Enver Paa Cilt: 3 Sayfa: 264
55.177
ehit
100.177
Yaral
21.498
Hastalktan lm
10.067
Kayp
64.440 Hastalktan geriye sevk
TOPLAM 251.359 Kayp
slam Ansiklopedisi - Trkiye Diyanet Vakf
Kayplar 190.000 ile 350.000 arasndadr.
5. Ordu Kumandanlnn Raporuna gre
8 Mart 1915 - 19. 12. 1965 aras Trk Kayb

Subay
Er

ehit

Yaral

Kayp

Hastalktan len

595
56048

1018
95989

27
11151

18746

Ayrca, hava deiimine gnderilen er 8307

Genel Toplam : 190463
Bu saylara deniz birliklerinin kayplaryla son ekili tarihi 9
172

Ocak 1916 ya kadar olan 21 gnlk kaypda eklenince toplam kayp

213882 dir. (1)
Avustralya Kaynaklarna Gre, Gelibolu Kaytlar
l
Yaral
Toplam
Avustralya
8709
19441
28150
Yeni Zellanda
2701
4852
7553
ngiltere
21255
52230
73485
Fransa
10000
17000
27000
Hindistan
1358
3421
4779
New Foundland 49 93 142
Toplam
44072
97037
141109
Osmanl
86692
164617
251309
Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Battle_of_Gallipoli
1 Ocak 2005
Genel Kurmay Bakanl Asker Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Kaytlarna Gre;
Kayplarmz 213.882dir

anakkale Savalarnda savaan Trk Ordusunun asker says

500.000 ile 700.000 arasnda deimektedir.
Trkiye Harp Tarihi Dairesi anakkale arivinde bu cephedeki
zayiat yledir.
ehit
25.127
Yaral
130.306
Esir-Gaip
10.867
Hastalktan len
21.498
Mall
64.449
Toplam
251.447
(1) Genel Kurmay Bk. I. Dnya Harbinde Trk Harbi anakkale Cephesi
Harekat Haziran 1915 Ocak 1916 S 500

173

ngiliz ve Fransz Kayplar

(2)

ngilizler ve Franszlar Gelibolu Savalar iin gerek kendi lkelerinden gerekse smrge ve bal lkelerden pek ok askeri buraya
getirdiler.
Resmi raporlara gre Geliboluya gelen ngiliz kuvvetlerinin
says 410.000, Fransz kuvvetlerinin says 79.000dir.
ngilizlerin toplam kayb;
115.000 l, yaral, kayp
Hastalanp memleketlerine yollanan
(115.000 says iinde 43.000i ldr. )

Franszlarn toplam kayb;

l, yaral, kayp
Geliboluya gelen;(3)
ngiliz
Fransz

410.000
79.000

ngilizlerin Kayb;
115.000
90.000

l, yaral, kayp
Hasta (memlekete sevk)

Kayplardan ngiliz subay ve er 43.000 lmtr.

Fransz Kayb;
47.000dir.

174

(2) Aspinall - Oglander -age- S:469

(3) Rhoden, Robert Gelibolu harekat s. 506

Gelibolu seferi sekiz buuk ay srd. Her iki tarafn kayplarn,

tahmin etmek ok gtr.
Trk kayplar pek geliigzel tutulmu olup, 86. 692 l ve 164.
617 yaral ve hastann, gerek kayplardan ok eksik olduu muhakkaktr.
Bir Trk kayna 470.000 gibi byk bir rakam ifade eder fakat
300.000 civarnda olduunu tahmin etmek daha makuldr.
ngiliz ve Dominyon kayplar 198.340 ile 215.000 arasnda
deiiklik arz eder.
Mttefik kayplar muhtemelen 265.000 idi ve bunlardan 46.000
kadar harekat srasnda lm veya hastalk yznden hayatlarn kaybetmilerdir.
Petter, Wolfpang
1. Dnya Savanda Trkiye deki Alman personeli(4)
500 kii Von Liman ile
700
1.700

kii Usedom ile

kii Souchen ile

Amiral Pieper ynetiminde 780 Alman mhendis, usta ve ii ile

ounluu kadn 15.000 Trk ii ile 27 cephane fabrikasnda cephane rettiler.

(4) Petter, Dr Wolfpang- Die Dardanellen in der Deutschen Weltriegsstrategie (anakkale Savalar sebep ve sonular uluslararas sempozyumu)
1990 s. 125-126

175

B A L I K E S R D E 1 . D N YA S A V A I N D A
15LLERN ASKERE ALINMASI(1)

u yzyln banda Almanlarn yannda ngiliz, Fransz ve

Ruslara kar girdiimiz 1. Dnya Sava tarihimizin en
kanl savalarndan birisi oldu.

Hazrlksz girdiimiz bu savata ok byk bir corafyaya

yaylm olan mparatorluk topraklarnn hemen hemen her tarafnda
sava verdik.
anakkale, Yemen, Hicaz, Kanal Harekt, Galiya, Filistin, Suriye, Irak, Sarkam, Kafkasya Cepheleri hep bu milletin barndan
gencecik fidanlar skp gtrd. Her bir cephe ayr bir kan gl, ayr
bir facia idi.
Kimi cephede atele yandk, kimi cephede donarak ldk, kimi
yerlerde, lde susuzluktan kavrulduk, Svey Kanalnda suda boulduk. Devletin bekas iin bir milyondan fazla Trk evld bu cephede
yitip gitti. Belki birka binin dnda yz binlercesinin mezarlar bile
belli deil.
Devlet bu kadar cephede harb ediyor, insan tketiyordu. Yerine
birilerinin gelmesi, yenilerin askere alnmas gerekiyordu. 19 yann
stndekiler cephede idi, gittike tkeniyorlard. Ama dmann
nne dikilinmesi gerekiyordu. Etten kemikten siper olunmas gerekiyordu, vatana dman ayann basmamas, ay yldzl anl sancamzn yere dmemesi, kadnlarmzn, kzlarmzn namuslarnn
korunmas gerekiyordu. Birilerinin lmesi gerekiyordu. te o zaman
daha genlerin askere ardlar.

176

(1) 1134 Recep 24 - 14 Mays 1332 - Numara 6 - 110 (27 Mays 1916)
KARAS

Bunlar 18 yandaki 15lilerdi.

Hey onbeli onbeli

Tokat yollar tal
Onbeliler gidiyor
Kzlarn gz yal
1315 doumlular gencecik ocuklard. 1315 hicri yl 1 Haziran
1897 de balar 21 Mays 1898 e kadar srer Yani 22 Mays 1898 e kadar doanlar hep 15li diye adlandrlr. Tam 18 yandaydlar.
Koa koa cephelere gittiler ve pek ou bir daha geri dnmediler.
ocukluum vrindi ve Sndrgda geti. Radyo ve televizyonun
olmad ailelerin, her akam biribirinin evinde topland gzel
gnlerdi. Ve hemen hemen her akam seferberlik hatralar anlatlrd.
Askere giden kardeler, evltlar ve kocalar anlatlrd. Geri gelmemilerdi. Ksa sre nce Kepsut evresinde kylerde yaptm
almalarda seferberliin halkmzda ne derin izler braktn tesbit
ettim.
Btn kylerin genleri askere alnmt. 60 kii katlm 4 kii
dnm, yirmi iki kii katlm, iki kii dnm, yz on kii katlm
alt kii dnm, otuz be kii katlm hi dnen olmam... saylar
srp gidiyordu. ou kyler harbe gidenlerin saysn bile unutmutu.
Ama dnenler ok iyi hatrlyorlard. Gidip onsekiz yl sonra dnen,
gidip ondokuz yl sonra dnen, gidip topal, gidip olak, gidip kr
dnen yzlerce kii tespit ettim. Keke bu aratrmay yirmi sene nce
yapsaydm. nk o zaman bu gazilerin ou sadlar...
Harp uzadka gazetelerde yaynlanan haber ve tebliler de
deiiyordu. Yalnz 18 yandaki 1315liler deil, ok daha yallar
da, yani 1295lilerden 1299lulara kadar olan 33-37 yalar arasndakiler de askere alndlar. Harp btn korkunluuyla srp gidiyordu.
177

Cepheler lm deirmenleriydi insan tyordu. Dnn

Sarkamta sadece bir ka haftada 79.000 gencecik insan kariekleri gibi souktan donup lyordu.
Tifs salgn, bata ordu kumandan Hafz Hakk Paa olmak zere askeri krp geiriyordu. Byk insan kayplarnn giderilmesi,
boluklarn doldurulmas iin bu insanlar askere alndlar. gnderildiler.
1916 tarihli Karasi gazetesi koleksiyonlar asnda rastladm
15liler, yani 18 yandaki genlerin askere alnmas ile ilgili haber ve
teblilere 1925 (1878 - 1299 (1881) tarihleri arasnda askere alnmas
ile ilgili teblii burada bir kere daha yaynlyorum!
Tarih tekerrr etmektedir. Trkiye zerinde korkun oyunlar oynanmakta, akl almaz plnlarla devletimizi paralamaya almaktadrlar.
Bin yl kardee, yaam halkmz blmek istemektedirler. Devlet gene zor duruma debilir. Uyank olmak iin gemiten ders alnmaldr. Vatan iin can veren o gencecik insanlar minnetle anyorum.
Allah hepsinden raz olsun.
Bilmiyorum Hasan Baba arsndaki ehit Aileleri Derneine
gittiniz mi? Gitmediyseniz gidiniz ve o duvarlarda vatan iin daha dn
ehit olmu o ana kuzularn, o bahar ieklerini grn... Mutlaka
grn. Allah hepsine rahmet eylesin.

Ruhlar ad olsun!...

178

HARB GNLLS

arbiye Nezareti celilesinden tebli buyrulmutur:

1314 tevelltllerden henz hizmete arlmam olanlarla 1315

tevelltllerden kabiliyet-i bedeniyeleri msaid bulunanlarn ktalarn
kendileri tayin etmek ve yalnz ilerinde mkellefiyet-i askeriye kanun-u muvakhatnn 42. maddesiyle bilahire ner olunan Kanun-u
Mahsusa mucubince hizmet-i maksure evsaf ve eraitini haiz olanlar.
hatiyat zabit namzetleri talimghna gnderilmek ve fakat mbdeen hizmet-i askeriyeleri hem tevelltlerinin celb ve hizmete tarih-i
duhullerinden muteber olmak zere Harb Gnlls sfatyla orduya kabulleri muvafk grlerek keyfiyet icab edenlere yazlm olmakla oraca da ona gre muamele olunmas...
Yukardaki emirden de anlalaca zere silah tutabilecek kadar
bedenleri gelimi olanlardan 15liler askere alndlar.
anakkale Savalar srasnda Balkesir havalisinde gnll toplamalarda ok daha kk yata olanlar da cepheye gnderilmilerdi.
Kylerde nfus kayd pek yaptrlmadndan askerlik ubesine
bal avular, kylere gider, ky genlerini meydana toplar vcudu
harbe elverili olanlardan gzlerine kestirdiklerini pek nfus yana,
doum kaydna bakmadan alr cepheye gtrrlerdi.
anakkale Cephesi denilen, vatann kalbinin att yerde dmann nne durmas gerekiyordu ite o gencecik ocuklar, hemde hi
askerlik eitimi, harp eitimi yokken koarak gidiyorlard.
anakkalede atlan bu ar toplarn sesleri kylerden duyuluyordu. te o yalar on be, on alt, on yedi, on sekiz olan o ocuklar oraya, lm tarlalarna, vatann milletin namusu iin genliklerini ekmee, yaanmam hlyalarn gmmeye gidiyorlard.
179

Atatrkn kendisiyle, Ruen Eref Beyin yapt rportajda

Bomba Tepesi Vakasnda anlatt gibi :
Karlkl siperler aras sekiz on metre yani lm muhakkak, muhakkak...
Birinci siperdekiler hibiri kurtulamamacasna hepsi dyor...
kincidekiler onlarn yerine gidiyor. Fakat ne kadar zenilecek bir
soukkanllk ve tevekklle biliyor musunuz?
leni gryor. dakika sonra leceini biliyor. Hi bir korku
eseri gstermiyor.. Sarslmak yok! Okuma bilenler ellerinde Kuran-
Kerim cennete girmeye hazrlanyor. Bilmeyenler Kelime-i ahadet
getirerek yryorlar..

180

ANAKKALE DESTANI

anakkale derler yokken hesapta,

Maherin dnyada kurulduu yer,
anakkale derler topraktan kapta,
ehitlik erbeti verildii yer.
Bayraklar karmasn kanlara,
Kllarn kkremesi knlara,
Yank barlara, ak alnlara,
elik yamurunun evrildii yer.
Ejder ate salan arslan brne
Timsah di saplayan insan barna,
stanbul denilen canan uruna,
Yzbin cann yere serildii yer.
stanbulun gzleri dolu bakt,
Yavrularm diye at yakt
Dere dere yakut kann akt
Yiit harmannn savrulduu yer.
Prldarken vicdanda din misali
Direnirken ol seddi in misali
Trpan girmi krpe ekin misali
Sra sra evin devrildii yer.
Gelsin Ak mer hisse kapmaya
Toprak seccadede yurda tapmaya
anak, mlek deil vatan yapmaya
Topran al kanla yorulduu yer.
18 aban 1134 - 6 Hazir 1334 Numara 9-113
181

EHT MEHMET NBETTE

usurluklu mer avu anlatyor: Soanlderedeydik.

Blmz gn hi uyumadan dmanla savam, pek ok
arkadamz kaybetmi, ok yorulmutuk. Kumandanmz
bl biraz geriye ekmi, bir dere yatanda istirahata gemitik. Bir
manga kadar askerimiz n siperlerde nbette kalmt. Dman da en
az bizim kadar yorgundu, uykusuzdu. Belki bizi rahatsz edip uyutmamak, belki de bizim bir gece basknmz engellemek iin sabaha kadar
bizim siperleri makineli tfekle tarad durdu. Ancak gn doarken ate
kesti.
Sabah nbet yerinde ne var ne yok kontrol etmek ve nbettekileri
deitirmek iin bir baka manga gnderildi. Biraz sonra yeni geden
manga avuu akn bir vaziyette geri geldi.
Yzbam, btn nbetiler ehit olmu, ama avu nbeti brakmyor.. dedi.
Yzba ile beraber ben de gittim. Gerekte de avu nbette idi.
Bir kayann zerine abanm, parma tetikte gzleri ak, btn
dikkati ile ileri bakyordu. Bir mermi alnndan girmi, arkadan kmt. Srt kan iinde idi. Alnndan akan kan gz ukurlarndan aa
ya gibi damlamt. nce silahn alalm dedik, brakmad. Yzba
geldi, eliyle avuun omzuna dokunarak: Sen grevini yaptn.
Nbetin bitti.. dedi. artc bir ey oldu. avuun parmaklar
zld, yavaa kayp srt st uzanverdi. Kim bilir, ehit orada hal
nbette idi...
Allah yolunda ldrlenlere ller demeyin, zira onlar
diridirler. Fakat siz farknda deilsiniz. (Bakara 154)

182

BR EHT KIZININ 1952DE ANAKKALEDE

B A B A S I N A H TA B I
1952de anakkale Abidesinin temel atma treninde 16. Piyade
Alaynn 2. Taburunda Mlazmevvel (Temen) Abdlhayr Efendinin
olu Yahya ve kz Hacer Gencel de bulunmu, ve kz u konumay
yapmtr:
Babamla hasbihal,
Urunda severek cann verdiin topraklarmzda ebedi uykusunu
uyuyan babacm. Bugn seni ziyarete geldim.
Yzn grmediim, sesini duymadm baba, senin silah
arkadalarnla yarattn bin bir menkbeyi dinleyerek bugn
anakkaleye geldik. Ve imdi dnyoruz. Dnden beri elimde aziz
ordumuzun taziye kart ile, seninle omuz omuza harp etmi bir
arkadan aradm. Ve ben senelerden beri ulaamadm emelime
ancak bu muhterem topluluk arasnda bylece ulaabildim.
Nitekim seni gayet iyi tanyan sayn Ali Beyden karlkl
alaarak hatralarn dinledim. imdi ok byk bir huzur iinde
dnyorum.
Annem anlatyordu; ben o zaman daha ocukmuum.
anakkaleye vatan mdafaas iin arldn zaman dnyada deli
gibi sevdiin evlatlarn sevinten gzn grmemi. Bir servet paylamaa koarcasna giderken onlara iltifat etmeyecek kadar heyecanl
imisin. Bilhassa vazifeni yaparken ehit olmak, senin iin nne
geilmez bir emelmi.
Baba, Allah sana bu muhteem mertebeyi nasip etti. Ben de sana
lyk bir ehit kz olmaya alm bir insan oldum.
183

Eer bir gn vatan mdafaasna mecbur kalnrsa hisseme denlerden fazlasyla vazifemi tamamlayacam. Nasl, sen de bundan
eminsin deil mi?
Nasl olmazsn ki;damarlarmda senin kahraman kann var. Ve ben
omuzlarnda cephane tam nice Fatmalarn, Ayelerin kz deil
miyim?
Rahat uyu baba.! Bu topran alt senin gibi yz binlercesiyle
ekili... Onlar meyveleri da elbette ki sizlere benzeyecek...

184

BEYBABA

950li yllarda mahallemizde oturan

Beybabadiye andmz emekli bir albay vard. Gayet k
giyinir, vakur ve dimdik yr, etrafna glmseyerek selam verirdi.
Ondan ekinirdik. Yemende, anakkalede, Kurtulu Savanda
arptn anlatrlard.
Sokaa girdiinde, biz ocuklar, oyunumuzu brakr, sraya girer,
onun nmzden gemesini beklerdik. Elinden hi brakmad bastonunun iinde tfek olduuna inanrdk. nmzden geerken hepimize glmseyerek selm verir, Merhaba askerdiye selmladktan
sonra cebinden kard katl ekerleribize datrd. Bilmem,
belki de ekerin hatrna ona gsterilen sayg bakalarna gsterilmezdi. O zamanlar katl eker ocuk dnyamzn ryalarn ssleyen
en ulalmaz yiyecei idi.
Milli bayramlardan bir idi. Belki de Cumhuriyet bayramyd.
Koltuk deneine dayanarak bir ayan srye srye yryen bir
nane ekerci oralarda nane ekeri satyordu. imdiki ocuklar bu
nane ekercileri bilmezler. Pek ok yoksul insan o zamanlar byle
geinir, kimseye avu amadan, minnet etmeden hayatlarn srdrrlerdi.
185

Nane ekercinin yakasnda iki madalya sallanyordu. nk

bayramd. Oralardan bayram izlemee gelen iki, gen serseri nane
ekercinin nne geip onunla dalga gemee baladlar: ekerci,
yakandakiler gazoz kapa m?ekerci byk bir ciddiyetle: Hayr,
bu anakkale, bu da stikll madalyas.. Genler devam ediyorlard:Hadi.. Hadi.. Bizi kandrma.!Tam o srada genlerden birisi
nane ekercinin arkasna geerek koltuk deneine bir tekme vurdu.
Nane ekerci yere dt, ekerleri dald. Genler glyordu.
Tam o srada grlercesine bir ses duyuldu: Utann.. Utann..!
Elindeki bastonu havada sallayp koarak gelen Beybabay grdk.
Hal baryordu:Utann.. Utann..!
Geldi. Eildi. Nane ekercinin kalkmasna yardm etti. Nane ekerci onu grnce: Komtanm, sen misin..?deyince, Beybaba
sordu:Yoksa bunlar sana bir ey mi yapt?Nane ekerci:Hayr komtanm, hi bir ey yapmadlar, hibir ey yapmadlar..!diye cevap
verdi. Beybaba bu sefer genler barmaa balad: Utann.. Utann..
Bakn adam hl sizi koruyor. Ona hibir ey yapmadnz sylyor..
Doru..!Siz onun iin bir ey yapmadnz.. ama o sizin iin ok ey
yapt.. Utann..!Serseriler ortadan kayboldular. Beybabann iareti
zerine biz ocuklar yere dklen naneleri toplayp ekercinin
kutusuna koyduk. Beybaba bastonunu sallayarak uzaklat. Biz o gnden sonra Beybabay daha ok sevdik, nane ekerciye de daha fazla
sayg gsterdik. Artk o bizim kahramanmzd.

186

SMTLER

abam anlatmt. lkokulu vrindi de bitirmi, babas 1927 de

Balkesirde bir oda tutup orta okulda okumas iin oraya
yerletirmi. Oturduu yer, geni bir avluya bakan sra sra odalardan
meydana gelmi, her odada bir aile oturmu.
Bir gn akam karanlnda, bahe kapsnn eiinde bir amata
kopmu. stleri balar lime lime olmu gzleri bir bezle bal bir kr,
bir kolu ve bir baca kopmu tahta bir koltuk denei ile yryen bir
bakasnn omzunu tutmu ieri girmee alyorlarm. Bu arada da
barmaa balamlar:Ana, biz geldik.. Biz geldik ana.. Biz geldik..
Anacm, biz geldik..!
Birden dipteki odalardan birinde bir angrt duyulur. Yal bir
kadn kollarn am, feryat ederek koar: Yavrularm...! Oullarm..!
Aslanlarm..! ocuklarm...! Kadnn sesini herkes dar kar.
birden avlunun ortasnda bir yumak olurlar.. Hkra hkra uzun sre
alarlar.. Bir ara kadn kapya doru bakarak:Babanz nerede.?Nerde
kald babanz?O Gelmedi mi...? Alaarak ieri girerler..
Hayat devam etmektedir.
Ksa bir sre sonra geimlerini temin etmek iin krn nnde bir
simit tablas, koltuk denei ile gidebilen kardeinin omzunu tutarak
simit satmaa balamlar. Bir gn ehir merkezinde simit satmak iin
bir kahveye girip oyun oynayanlara: Simiti geldi.. Taze simit..
Beyler, simit ister misiniz.? Oturanlar, kahveciye: Bunlar da yeni
kt.. Kardeim, sokmasana bular kahveye.. Oyunun keyfini karyorlar.. kar dar bunlar.. Simitiler: Tamam, kardeim.. kyoruz.. Hani simit alr msnz diye gelmitik.. Olur, kyoruz..
187

Simitiler giderlerken, orada oturmakta olan bir subay arkalarndan gelir. Tam yanlarna geldiinde topal simiti barr: Dikkat
zabit... kisi de ellerinden geldii kadar dimdik dururlar. Subay sorar:
- Siz asker miydiniz?
- Evet efendi.
- Madalyanz yok mu?
- Var efendim.
- Madalyalarnz takn! Bir daha size yle davranamazlar. Bilmiyorlardr.
- Efendim, hi o madalyalarla bu i yaplr m? Hicap duyarz...
Subay dnceli bir ekilde ayrlr. Arkasndan gittike uzaklaan
sanki dvyormu gibi baran bir ses duyar:Simit.. Simit... Taze,
gevrek simit...!

188

MUMALLERN ABDULLAH

alkesirin Kepsut kazasndan bugn hal orada yaayan

Mumali(Mumcu Aliler) ailesinin olu Abdullah anakkale
cephesine savaa gider, bir ka ay sonra ehit oldu haberi gelir. Bu
haber zerine bir sre sonra hanm Halideyi kk Yakup ile
evlendirirler. Hayat devam etmektedir. Halidenin Yakuptan iki
ocuu olur. Gnler gemektedir..
Dokuz on sene sonra bir gn Kepsutun iinde bir karklk olur.
Barlar, lklar, koumalar srer gider. O zamanlar imdiki gibi
ses kirlilii yoktur. Bir kpek havlasa yedi mahalleden duyulurdu.
Halide hanm kapnn nnde koumalar grnce pencereye kar,
geenlere: Komular, ne oldu? Ne var? Niye kouuyorsunuz? diye
sorar. Geenlerden birisi: Senin Abdullah gelmi.. cevap verince.
Halide hanm ocuunu emziriyormu, onu divann stne frlatr atar,
dar frlar.
Tam o srada, Abdullah Merkez camisinin nndeki narn altnda durmu, kendine Ho geldin.! diyenlerle kucaklayormu. Her
gelen: Biz seni ld biliyorduk Abdullah! diyor, o da : Esirdim..
Dndm.. Benim gibi pek ok arkada iin de ld haberi gitmi. Ama
lmedim. Dndm.. diye cevap veriyormu.
Bir ara amcasna: Yahu, benim hanm ne oldu? On yldr haber
alamadm. ld m, kald m? Ne oldu? diye sorunca, amcas:
Olum, bu ite darlmak olmaz.. Senin ld haberin gelince, sokakta
kalmasn, kurda kua yem olmasn diye onu kardein Yakup ile
evlendirdik. Ondan iki de ocuu oldu.. diyerek durumu anlatr.
Bunun zerine Yakup ac iinde ayaa kalkar:Ben bunca sene, bu
kadar acy sadece ona kavumak iin ekmitim. Demek bounaym..
der ve meydandan eker gider.

189

Tam o srada Halide hanm koarak meydana gelir. Abdullah

arkadan grr. Abdullah.. Abdullah.. diye seslenir. Abdullah geri
dnmez, meydandan bir sokaa sapar kaybolur. Halide hanm arkasndan komak ister, fakat Yakup nne geer. Nereye kouyorsun?diye
sorar. Halide :Abdullah gelmi. der. Yakup: Sana ne Abdullahtan?
Sen benimle evlisin. ki de ocuun var.. Dn evine..!diyince Halide
hanm eve dner.
Abdullah hayat boyunca Kepsutta yaam, ama bir daha kendini Halideye hi, ama hi gstermemi. ok dikkat etmi. Halide
hanm, srda komularna sk sk sorarm: Hissediyorum. Abdullah
etrafmda dolayor. Ama hi kendini bana gstermiyor. arda,
pazarda rastlyor musunuz acaba..?Abdullah pek gren olmazm.
Baz gnler. Ama her zaman deil baz gnler Halide cam at
zaman pencerenin pervaznda bir gl bulurmu. Bu gller Abdullah
lnceye kadar hep orada olmu.

190

S I H H I Y E C TA H R ( Ya l m a n ) B E Y

915 yl balarnda Bigann en yakkl delikanls Tahir

Bigann en gzel kz ile evlenmek amacyla anlamlar, gizli
gizli buluurlarm. Birgn Tahir anakkaleye harbe gitme emrini
alr. Vedalamak iin en son bulutuklarnda Tahir: Eer beni beklersen, harpten sa dnersem seninle evleneceim. Bekler misin?
diye sorar. Kz: Bu can bu tende durduka seni bekleyeceim.. diye
cevap verir.
Tahir anakkaleye gider. Orada ehit olur. Bir sre sonra kzn
babas i nakli ile evini baka bir yere grr. Kzn da zorla
evlendirir. Bir daha onlardan haber alnmaz. Unutulurlar.
Uzun yllar sonra ehit Tahirin bir erkek kardei olur. Annesi
babas ona ehit aabeyinin adn verirler.
Aradan yllar geer Tahir byr. Okur. Ky Enstitlerinin shhye
blmnden mezun olur. Biga evresinde kylere salk hizmeti vermee balar. Bu hizmetlerden birisi de kylerde ocuklar snnet
etmektir.
191

Shhyeci Tahir Bey, bir gn bir kyde snnetleri yapm, dn

yerinde elenmeye katlmtr. Bir sre sonra ky meydannda bir feryat duyulur. ok yal bir kadn gzlerinden sicim gibi yalar akarak
feryat ederek Tahir Beye doru koturmaktadr.
Tahirim... Sen mi geldin...? Tahirim.... sen mi geldin..? Neden bu
kadar ge geldin...? Neden beni bu kadar beklettin..? Nerde kaldn...?
Tahirimm.... Sen mi geldin...?
Yal kadn, gelir Tahir Beye smsk sarlr. Hi durmadan gzlerinden ya akmaktadr. Tahir kadn iter: Teyze sen kimsin..?
Kadn irkilir. Tahirn yzne uzun uzun bakar. Sen Tahir deil
misin? Evet, Tahirim. Ama teyze ben seni tanmyorum.. Sen kimsin?Yal kadn birden toparlanr. Tahiri brakr. Sonra ac ac glmseyerek, ellerini Tahirin yzne srerek: Ah... Duymutum... Bir
kardei olduunu duymutum.. Onun adn verdiklerini duymutum..
Her halde o sensin... ok gzelsin.. ok gzelsin.. Ama o senden daha
gzeldi.. O hep iimde yayor.. Yreimde yayor.. Tam senin
yalarnda gitmiti.. Aabeyine ok benziyorsun.. ok benziyorsun.
Birden seni o sandm.. Ah.... O hep burada yayor
Tahir Bey uzun sre aknlktan kurtulamaz.

192

H AT I R A L A R
(HALL ZMELEK)

alil ZMELEK. (Balkesir) Mstahkem Mevki 3. Alay 11.

Tabur

4 Mart(17 Mart) gnyd. akam vakti mahrem emir geldi. Dman adalar nndeydi. Zrhllar da Midilli ve Bozcaada nlerinde.
Fazlaymlar sayca.. 5 Mart(18 Mart) gn dmann methale(Boaz
giriine) hcumu melhuzdur deniliyordu emirde.
Sabah namazmz eda ettik. Tabur kumandanmz btn blkleri top ba yapt. Saat ya iki, ya iki buuk. Tabur kumandan grledi:
- Numara erleri.... Top bana....!
Tabur imammz Fetih suresini okuyor, arkasndan Mlk suresini.
Ve Sure-i Mlk henz bitiyor, Dman Methalden grnmeye balyor. Emir ne diyordu: Dmann Methale hcumu melhuzdur.
Sratli geliyor dman.. Vakit kablel zeval(gnein douundan
sonra) buuk oldu. Karanlk Liman doluverdi birden dman gemileriyle. 14 para saydk. Hepsi harp nizamnda. ngiliz, Fransz hep
birlikte baladlar atee. Hedefleri;Rumeli Mecidiye mahalli ile Dardanostaki Anadolu bataryas.
Nasl anlatabilirim o an... Nasl tarif edeyim sana o cehennem ateini..
Baladk mukabeleye(karlk vermee). Ama nasl mukabele. Deitiriverdi dman birden yerini. Biz atyoruz. Onlar atyor. Drt bir
yanmzda ukurlar almakta.. Tosun gibi delikanllar yere serilmekte.. Kanlar akmakta.. Her bir ukur bahe kuyusu gibi.. Nasl tarif etsem.? Birden bir mermi bizim bataryann nne, Mecidiye bataryas
top siperi nne dyor. Bu kadar yakna den mermi mutlaka ldrr insan. Ama patlamyor dman mermisi.
193

Gn ykseliyor da ykseliyor. Mukavemet berdevam. Franszlarn

drt dretnotu Anadolu tarafndan bir geit buluyor ve Kaleye gelmee balyor. Fransz gemisi Buve, Kepez nne gelmi... Nasl gelirmi
Kepez nne? Hamidiye ve Mecidiye bataryalarmz brakr m onu
orda?Bir salvo.. Tamam.. Buve sendeliyor.. Mermimizle beraber torpil
hattna arpt. 15 dakika dolmuyor, koskoca Buveden hi kurtulan olmadan dalyor sularn dibine. Yok. Yok.. Kurtulan oluyor Buveden.
ki taz kurtuldu. Ve bizim piyadeler ald.
Buvenin durumu dier gemileri kokuttu. Aslnda ate geriletti onlar. Karantina nlerine geldiklerinde Erenkydeki obs bataryalarmz
endirek(artma)atla yaylma ald onlar. Birinin bacasndan girdi
mermimiz. Balad yanmaa.
Sadece o mu yand. Dierleri de almt gbeklerinin orta yerlerinden cevaplarn. Alev alev tututular.. Dier torpidolar, gambotlar yardmlarna gelelim dediler herhalde. Ne mmkn.? Kim ate ediyor onlara? Hangi topunun, hangi askerin atei grdkleri? Gark olup gittiler suyun dibine.
Ama biri gene kurtuldu keferenin. Yaral, yampiri kamaya yeltenmi... Seddlbahir burnunun nne ekiyor kendini.
Nasl anlataym sana oul?Sekiz saat sr git topu atei bu.. Onlardan da bizden de. Zaman nasl gemi, sekiz saat nasl gemi, vakit badel zeval (akam st)nasl olmu, hi birimiz fark etmedik bunu. Bir hengme, bir ana baba gn, bir cehennem ate, bahe kuyusu
gibi ukurlar her yanmzda, ileri kan dolu yanlarnda arkadalarmzn yatt ukurlar. Saat 12 akam ezanndan sonra ekildi gittiler. Yaral gemilerini torpillediler.
Anlatlmaz oul.. 18 Mart yle 15 dakikada anlatlmaz..
Rportaj: Ekrem Balbek- Balkesir Postas 18 mart 1966

194

ANAKKALE GAZS ATA ZGEN

(21 Mart 1966-Balkesir potas-Nizamettin Canova)
1937 yl 30 austosunda ordu saflarna topu astemen olarak katldm. Amcam merhum Ata zgen(Topuolu) bu tarihten 45 gn nce topu tugay kumandan iken fel olmu ve ben kl kuanrken yatanda her eyden habersiz yatyordu.
Ankaradan stanbula geerken eyll aynn ilk gnlerinde elini
ptm gn yanaklarndan szlen gz yalarnn scakln hal
hissediyorum.
Balkan Harbi, anakkale ve stikll Harbi onun askerlik hayatnn
hemen hemen btnne yakn bir parasn kaplamt.
Menemen olay dolaysyla mahkemeden gemi olanlar, mahkemenin yesi ve zamann Manisa Topu alay kumandan albay ata
Beyi hatrlarlar.
Bugn toprak olan gazi ve fani vcudu 17 sng 15 mermi yaras
ile ve diz kapa iinde kalan mermi ekirdeini iftiharla tar, kendisine Topal Ata demelerinden gurur duyard.

NZAMETTN ORAY
anakkale Savanda Topu stemen, 81 yanda
( 19 Mart 1964-Balkesir Postas-Say :6340)
Dman gemileri gnlerden beri hatlarmz ate yamuruna tutuyordu. 17 Martta hcum son haddine ulamt. Dman bizi tamamen
yok ettiini zannederken 18 Mart gn sabah yine karsnda grd.
Deniz bir anda beyaz kpklerle alkalanmaa balad. Karlkl ate
yamuru tazelenmiti. Tanrnn verdii iman gcmz sanki dmann kalbini deliyordu.
Gzdeleri Buve zrhls ve iki torpidolar birbiri pei sra boazn
mavi sularna gmldler.
195

Onlar Irresiztibl ve Oun isimli korkun harp gemileri takip etti.

Dman bu hi ummadklar kayplar karsnda geri dnmek zorunda
kald.
18 Martta Anadolumuza gz diken kahpe dmana Akdenizin
berrak sular mezar olmutu.
YALOVA KYNDEN GAZ AL TEZCAN anlatyor
(18 Mart 1965- Balkesir Potas - Turhan Narlen)
O gn erkeke savaan insanlarn vatann dmana vermemek
iin nasl ldklerini ok yakndan grdm. Yanmdaki silah arkadam Gktepeli Kk Selim bandan yaraland vakit tfei elinden
skememitik. Parma tetikte kalm. Revire sedyeyle yle gitmiti.
Ben 57. Alay 2. Tabur. 3. Blkte idim. Bir ara dmann denizden am olduu ate durmutu. Etraf toz duman iinde. Kan ve barut
kokusundan baka bir ey duymaz olmutuk. GAZ sava Kanl
Srtn karsnda Maltepeden idare ediyordu.
Tabur kumandanmz Binba Hakk Bey, GAZ ile yapt bir telefon konumasndan sonra bize dnerek: Dman Kocadereden
Makata geliyormu. Kocaimeni tutacaz. Arkadalarnzla helallan.! dedi. Silah sesleri gittike yaklamaa balamt.
Bu srada yeni gelen bir haberden ngilizlerin Kabatepeye asker
kardklarn rendik. Arkadalarmza sarlan ellerimiz birden gevedi. Silahn yeniden dolduran ileri mevzilere doru atld.
Dman, bugn Mehmet avu abidesinin olduu yere doru ilerlemekteymi. 27. ve 77. Alaylar da bizim alayla beraber hcuma kalkt. Bu srada dman gemilerinden zerimize cehennem ate balamt.
Sava iddetini bsbtn arttrm, n hatlardaki birliklerimiz geriye ekilmek zorunda kald iin biz dmanla sng sngye kalmtk. Mtemadiyen kayp veriyor fakat yerimizden kprdamyorduk.
196

Arkadalarm etrafmda birer birer erimee baladlar. Kanlsrtta

kanl bir sava yapyorduk. Toprak kana bulanmt. Elbiselerimiz kan
iindeydi. Silah ve Allah.. Allah.. seslerinden baka bir ey duymaz
olmutuk. manmza gveniyorduk artk. Dman bir trl ilerleyemiyordu. Bundan cesaret alarak hcuma getik.
Dman deniz kenarna kadar srmtk ki, yanmza den bir
top mermisi yzbamz Ahmet Efendiyi ehit etti. Merminin kard toprak ynnn altndan yalnz kolu grnyordu kumandanmn.
Hemen arkasndan emir eri Hasan ehit dt. Yalnz kalmtm. ehit
arkadam siper alarak akamn olmasn bekledim.
Biraz sonra dman ikinci bir taarruz daha yapt. Birka arkadamla arparak geri ekilmek zorunda kaldk.
Admlarmz gvdemiz zor tayordu. Susuzluktan dudaklarmz
kurumu, alktan yryemez hale gelmitik. Kanlsrta trmanrken
ayaklarmz geri geri gidiyordu.
Birden bir ses bizi olduumuz yere mhlad. Bu ses Gazi Mustafa
Kemalin sesi idi. Yannda Albay efik Bey ve iki sancaktar vard.
Eliyle ileri hatlar gstererek: Dman o kadar yaknda deil.. dedi.
O srada yanmza den bir mermi arapneli sancaktarlardan birini
ar yaralad. Sanca derhal ben aldm. Ve arkadan gelen 1. ve 2. Taburlarla ileri hatlara atldk.
Yeniden ldresiye bir d balamt. Gemilerden yeniden top
ate ald. Kouyor, dyor, tekrar atee kouyorduk.
Biden bir scaklk her yanm sard. Yere kapaklandm. Toprak
ayak sesleriyle uulduyordu. Sonra hibir ey duymaz oldum. Gzlerimi atm zaman kendimi hastahanede buldum. yileince tekrar
cepheye gittim.

197

OK HAZN BR AKBET
. Dnya Harbinin ilk gnlerinde stanbul Kadkynn Yel deirmeni semtinde oturan ve Galatada mer Abid hannda
un zerine i yapan iki karde ihtiyat zabiti olarak anakkaleye giderler.
Anafartalarda byk bir taarruz esnasnda n safta arpan iki
kardeten birinin ktas geri ekilirken bir dere iinde yzlerce ehit ve
yaral arasnda kan phtlar iinde kardelerden k aabeyinin ehit olarak yatmakta olduunu grr. Fakat obs toplarnn yamur gibi yaan iddetli atei altnda kardeinin bir saniye bile yardmna koamaz.
ki gn sonra ayni yere yaplan kar taarruzla bu yerler elimize
tekrar getiinde aabeyinin cesedini arayan kk karde hibir ey
bulamaz.
Harp bittiinde sa kalan karde terhis olup stanbula dner. Biraz sonra da aabeyinin ehit olduuna dair resmen knyesi de gelir.
ehit olan aabeyi evli ve bir buuk yanda bir evlat sahibidir.
K bekardr.
Anne ve babalar gelinlerinden ayrlmak istemedikleri iin torunlar babasz kalmasn diye her iki tarafn rzasyla dnsz bir nikhla bunlar evlendirirler. Bir sene sonra bir ocuklar olur.
Fakat bir gn Abit Hanndan eve gitmek iin kan gen iskelede
Kadkye gitmek isteyen esaretten dnen aabeyi ile karlar.
Hasretle sarlrlar, alarlar. Bir ara kk olan esaretten dnen
aabeyine: Aabey btn aile seni ehit biliyorduk. Birlikte birden
eve gitsek anne ve babamz heyecanlanp fena olur. Ben nden gideyim. Onlar hazrlayaym. Sen yarm saat sonra gel.! der ve gider.
uursuz bir halde eve gelen kk karde herkesi toplar ve alayarak durumu anlatr. Hkrklarla tabancasn eker annesini, babasn, kadn ve en son kendini ldrr.
Silah seslerine gelen zabta ve mahalle halk akn bir halde manzaray seyrederken esaretten dnen durumu grnce yerdeki tabancay
alr: Bu dnya bana haram... diyerek kendini ldrr.
Olay zamann stanbul gazetelerinde siyah ereve iinde yazld.
Gnlerce konuuldu.
(12 ubat 1955 -Balkesir Postas-Say:3653)
(Yazan Stk Tuzcuolu)

198

TENEDOS MFTS
anakkale savalar srasnda kuzey Egede bulunan Midilli,
Limni, mroz ve Tenedos adalar ngilizler tarafndan askeri
s olarak kullanldlar. Bunlarn bugn ikisi mroz (Gkeada) ve Tenedos (Bozcaada) bizim elimizdedir.
Tenedos mfts Mehmet Efendi Bizim Tekilat- Mahsusann o
evredeki adamdr. evre adalarda yaayan Trkler ve Rum balklar
ngilizlerle ilgili btn bilgileri bir ekilde ona iletiyor, o da kla karda, Anadolu yakasnda bekleyenlere bildiriyor, onlar da hi bekletmeden telsizle stanbula aktaryorlard. Deniliyor ki ngiliz gemileri
daha limandan ayrlmadan Liman Paann her eyden haberi oluyordu.
ngilizler bilgilerin Trk casuslar tarafndan elde edildiinin farknda olduklarndan hi durmadan casuslar yakalamaa alyorlard.
ngilizlerin Austos muharebelerindeki baarszlklarnn bir nedeni
de planlarnn Trk casuslarnca elde edilecei kukusuyla harektn
son ana kadar yksek rtbeli subaylardan bile saklanm olmasdr.
Fakat bir gn Mft kla haberleirken oluyla beraber yakalanr. Hemen mahkeme edilirler. O zamanki harp kurallarna gre ikisi
de idama mahkum edilirler.
dam gn, ayaklarda zincirli buka eller arkadan zincirlerle kelepeli infaz yerine gtrlrler. mft tekbir getirerek hibir eyi
umursamadan yrr gider. Fakat olu ok gentir, hayatnn baharndadr. Belki ne yaptnn bile farknda deildir. Giderken korku iinde alamaa balar. ocuk rkmtr.
Duvarn dibine diktiklerinde mft tekbir getirmee devam etmekte, olu ise titreyerek gz ya dkmektedir.

Hkm okunur. Trkeye evrilir. Son arzular sorulur. Mft cevap vermez. Olu ban kaldrr: Babamn elini tutmak istiyorum..
der. Kelepeler zlemeyecei iin izin vermezler. Bunun zerine
Mft oluna dner. Bak olum gzlerime.. Gzlerime bak..! der.
Olu ban kaldrr babasnn gzlerine bakar. Birden silkinir, sanki
bir ey grmesine glmsemee balar sevinir..
Gzleri baland zaman hal glmsediini sylerler.
Acaba babasnn gzlerinde kendisini bu kadar sevindirecek ne
grd...?
199

MEHMET OLU HAKKI

ehmet olu Hakk evli ve iki ocukludur. anakkale savalar srasnda herkes cepheye gitmee balaynca annesi
Hakkya: Olum, karn gen, iki de ocuun var. Ben bunlara nasl
bakaym? Evde kal anakkaleye gitme.. Hakk: Ana, olur mu? Nasl
gitmeyeyim.? Anas altnlarn ziynetlerini karr, nne yar: Git
bedel de.. Askerlikten kurtul..
Hakk alr altnlar, bozdurur. Bedel der. artk gitmeyecektir. Fakat her gn kylerden gelenlerle beraber yzlerce gen stasyon caddesinden(bugn Milli Kuvvetler Caddesi) geerek stasyonda kendilerini bekleyen trene binerek Bandrmaya, oradan da vapurla Geliboluya giderlerdi. htiyarlar, oradan sekiz buuk ay hemen her gn insan
aktn sylerler.
Hakk her gn gidenler iinde olan birka arkadan da oradan
uurlamaktadr. Hepsi nee iinde vedalap trkler syleyerek gittiinde o istasyonda kala kalr, kahrolurdu. Akam kahveye gitse kimse
yzne bakmazd. nk akranlar, arkadalar hep gitmiti. Kahrolur.
Dayanamaz. En sonunda Askerlik ubesine gider, anakkaleye gitmek istediini syler. ube reisi;dedii bedeli geri veremiyeceklerini
syler. Hakk Olsun.! der. Israr kabul edilir. Asker elbisesini giyer
ve vedalamak zere evine gider. Annesi tezgha oturmu bez dikiyormu. Geimleri bez zerine imi. Annesi, kars dokur, o dkkanda satarm.

Anas olunu asker elbiseleri iinde grnce arm:

- Olum bu ne?
- Ana, dayanamadm, dayanamadm artk bende gidiyorum anakkale ye, seninle helallamaa geldim.
- Olum btn stm sana hell olsun. Gel seni bir peyim..
.
200

Babas oluna sarlr ve iki kann arasndan per. Sonra kollarn

aar dua etmeye balar: Rabbim, olum ok istiyor, ona rtbelerin en
ycesini, ehitlii nasip eyle.. Hakk anasnn elini per, vedalar, helallar, gider.
Birka ay sonra Hakk anasnn ryasna girer. Ryada damatlklarn giymi, sevin iindedir. Alnnn ortas, anasnn pt yer il
l parlamaktadr.
Sevin iinde anasna: Ana, ana. Mjde..! Mjde.! Mjdemi isterim. der kaybolur. anas uyanr. Gerekten geldi, der hep.
Bir sre sonra bir mektup gelir: Olunuz Hakk Anafartalarda.
alnndan vurularak ehit olmutur. Hakk anasnn pt yerden vurulmutur.
Arada birka ay gemi, her taraf yaral dolmutur. Hava deiimim iin gelenlerden birisi eve gelir. Tandklardr. Mahallelerinin ocuudur. eri alrlar.
- Teyze, olun ehit olurken omuz omuzaydk, yanmdaydm. Teyze, sen ona bir dua etmisin.. Ne duas ettin. Neydi o dua.
Olum ne duas olacak, btn analarn yapt duay yaptm...
Hayr, hayr teyze, baka bir dua o... ehit olmadan birka dakika nce Hakk at ellerini balad barmaya.
Rabbim, anamn duas.. Unutma ha..! Anamn duas.. Anamn
duas ha... diye baryordu. Ne duas ettin ona.?
Anne gz yalar dkerek ellerini aar bir baka duaya balar:
Ey garip analarn duasn kabul eden Rabbim. ehidimin nazn
ho gr...

201

TRKAL KYNDEN MEHMET

rkali ky Balkesire bal Trkmen kylerindendir. Bu
kyden on be gen anakkale savalarna katlm bei orda
ehit dm dierleri geri dnmtr. Geri dnenlerden Mehmet (zbay) ngilizlere esir dm gittiinde pehlivan yapl aslanlar gibi bir
delikanl iken yllar sonra iki bklm kyne kp gelmitir.
Yakn kylerden olan Bepnar kynden Yusuf olu Ali (aileye
bugn Yusuf day oullar denir) esir dnce ngilizler tarafndan
Adene gtrlr, on iki sene sonra dner. Bepunar kynde anakkaleye 17 kii gitmi 2 kii geri dnebilmitir.
Trkali kynde Mehmet esir dnce Msra gtrlr. Burada
ok kt muamelelerle karlar. Dndkten sonra orada ektiklerinden pek anlatmaz, bir ey sorduklarnda bo bo bakarm.
Bir kama teebbsnde bir ngiliz grevliyi yaralamlar. Yakalanmlar. ngilizler bunlar ldrmemi. Ama ceza olsun diye hepsini
tek kiilik yle dar ve bask hcrelere atmlar ki Trkali kyl Mehmet iki sene sonra karldnda artk hayat boyunca bklm dizlerle boynu zerinde bir ey varm gibi yere eik yaamt. Benim
genliimde ayni ekilde boyunu eik fr evleri civarnda balama
tamiri yaparak geinirdi.
Biz onun kymetini bilemedik. Ayni kaderi paylaan, ve o dar hcrelerde delirerek lenleri hatrlamyoruz bile.

202

BR AVU KURU ZM
aml kynden Ali kynden bir kz deliler gibi sever. Evlenmek ister, kzn babas bir trl izin vermez. Sonunda naslsa birileri araya girer babay raz ederler. Evlenirler. Bir oullar olur.
Sevinleri sonsuzdur.
Fakat bir gn Seferberlik ilan edilir. Ali askere arlr. anakkaleye gitmeden nce Ali ky muhtar olan Amcasna: Karm sana emanet ediyorum. Eer namusuna bir zarar gelirse ek vur. Gzm arkada
kalmaz. Yoksa emanete iyi bak. Emaneti kolla.! der ve Doyamadm...
Doyamadm.. Karma, oluma doyamadm... diye yaknarak gider.
Bir sre sonra Alinin ehit oldu haberi kye gelir. Evin korunmas,
tarlalarn srlmesi, hayvanlarn baklmas, geimin salanmas, daha
ok kk olan ehit ocuuna baba gerekir. Alinin karsn kyn obanln yapmakta olan evket ile evlendirirler. ki ocuk ta ondan olur.
evket bir sre sonra Milli Mcadeleye katlr. stikll harbi sonunda bir
stikll Madalyasyla geri dner, kyde Deli Paa diye anlmaya balanr.
Bir gn Ali kyne kar gelir. Esaretten dnmtr. nce kahveye
gelir. Herkes arr. Bir tuhaf olurlar. Herkes: Senin lm haberin gelmiti... der. O da: Dorudur. Pek ok arkadaa yle yanl haber gitmi. Ama ben esirdim. Ancak dnebildim... der. Herkesle kucaklatktan sonra amcasna sorar: Benim karm ne oldu.? Sana emanet etmitim.. Sa m hal..? Amcas bir sre konuamaz.. Olum, bu ilerse
darlma olmaz. Senin ehit oldu haberin resmen ubeden bildirilince karna ve oluna sahip ksn diye kyn oban evketle evlendirdik. ki
de ocuklar oldu... Ali byk bir ykknlk iinde ayaa kalkar. Adeta
fsldayarak: Ama ben bu kadar sene sadece onlara kavumak iin yaamtm.. Benim bir olum vard o ne oldu..?

203

Amcas kahvenin nnde duvarn dibinde oynayan ocuklar gsterir: te bak orada kardeleriyle oynuyor...
Ali sendeleyerek kahveden kar. ocuklarn yanna gider eilir olunu kucaklar. per. Koklar.. Okar.. Sonra cebinden itinayla kard
esaretten getirdii belkide cebinde kalan son kuruuyla, belki de dilenerek edindii bir avu leblebiyi olunun cebine doldurur. Yava yava
kalkar, hi kimseye hibir ey demeden gz yalarn sile sile kyden ayrlr.
Bir daha Aliden hi haber alnmaz...
Dedemiz her bayram bize harlk yerine bir avu kuru zm verirdi. Babamdan kalan tek miras!

204

Bir Alman Subayn Hatralarnda

a n a k k a l e d e B i r K a r a d e n i z Ta b u r u
Karasi 14 Muharrem1334
Betl Erna

(Aadaki hikye 1940 ylnda stemen Ziyaeddin Soydan

tarafndan deniz tarihi yazar Ali Rza Seyfioluna anlatlmtr. )
1936 ylnda Berlindeki Trk Bykeliliinde verilen bir akam
aynda davetli olan birka yal Alman Subay da bulunuyordu. Bunlardan bir Alman Albay anakkale Savalarnda omuz omuza
savat Trk askerlerine ait unutulmaz bir hatrasn gzleri ldayarak yle anlatt:
Yzba rtbesinde Arburnunda bulunuyordum. Arburnu
korkun savalara sahne olmaktayd. Ben orada bir Piyade Alay
Kumandan emrinde olarak merkezde idim. Gnlerden beri yaptmz
etin mcadeleler sonunda Alaymz byk zayiat vermi, erler
yorgun, glerden beri uyumam, bitkin bir halde bulunuyorlard.
Alaymzn bu durumu tmen tarafndan dnld;istirahat maksadyla tmenin geri kanadna ihtiyata almtk. Vakit ge olmutu.
Hava kararmak zereydi. Alay bu ge vakitte ak cenahtaki emniyetini almak ve yerlemek zere idi ki, askerlik hayatmda en ok korktuum ve fakat sonra en ok zevk duyduum olayna ahit oldum.
Her naslsa ilerideki emniyet ktalarmzn arasndan szlerek,
baskn yapmak iin geen iki tabur kadar bir dman kuvveti anszn
elli metre kadar yaknmzda sngl olarak hcuma kalkt. Hi
dnlmemi ve hesap edilmemi olan bu kadar tehlikeli bir ana are
bulmak iin erleri bir emirle sng hcumuna kaldrmaa hibir
kumandan are ve frsat bulamazd ve bulamamt da..!
205

Bitkin ve yorgun askerler, gnlerce savam, kayp vermi, halsiz,

uykusuz ve hemen hemen a ve snglerini brakm, biraz uyumak
zereydi. artk erlerin kendiliklerinden snglerini takmasna ve
sana soluna bakmadan, kurtulu midiyle nne geleni snglemesine kalmt. Ancak buna da vakit yoktu. Dman onbe, yirmi metreye kadar yaklamt. Artk herey bitti diye dnyordum.
te bu anda btn erlerin ellerindeki tfeklerini de yere braktlar.
Teslim olmay m gze aldlar diye korkuya dtm bir anda, hepsi
sanki bir komuta ile hareket ediyormuasna tozluklarna eildiler.
Alaca karanlkta hepsinin ellerinde bir elik prldamas seebildim.
Sonradan Trabzonlu ve Rizeli olduklarn rendiim bu askerlerin
hepsi birden tozluklarndan bir an iinde birer bak karmlar,
yanbalarnda belirerek hcuma geen dmana saldrmlard.
Byk bir maharetle ve sessiz yaplan bu bakl saldrmalar ancak
birka dakika srmt. Biz subay ve komutanlar donmu kalmtk.
Dman ok ar zayiatla ve llerinin hepsini orara brakarak geriye
ekildi. Bunun byle olduunu ertesi gn brakt ceset ynlarndan anladk.
Hayatmda hibir zafer bu kadar zevkli olmamt. Ne byk bir
ilahi sava kudretine sahip olduklarn gzmle grdkten sonra erine
kadar btn Trk ordusu mensuplarn o gnden beri saygyla anarm.

206

1. Dnya Sava ncesinde Sosyal

rgtlenmeler
stibdat dneminden ttihat ve Terakki Partisinin yapt bir
darbe ile kurtulan Osmanl Devleti Tecrbesiz ama gen, yenilie ak
ve atlgan bir ynetim kadrosu ile idare edilmee baland.
Yeni yneticiler Avrupada grlen pek ok ada rgtlenmeyi
Trkiyeye de getirmee, belli kstaslarla almalarna izin vermee
baladlar.
nce Hill-i Ahmer(Kzlay) Cemiyeti yeniden uyandrld ve
yaplandrld. Hemen ardndan halk hem eitmek, hem uyandrmak,
devlet ynetimine aktif destek ve yaplan almalara, projelere maddi
yardm salamak iin yeni cemiyetler kurduruldu, kurulan cemiyetler
desteklendi.
Osmanl Donanma Cemiyeti, Mdafay Milliye Cemiyeti gibi
byk ktlesel cemiyetlerin yan sra birok meslek ve ilgi dernekleri
de kurulmaa baland. Bu derneklerin lkenin her yerinde faaliyet
gstermesi sosyal uyanmann gerek bir halk hareketine dnmesini
salad.
Bu sosyal rgtlenmeler ksa zamanda amacna ulat ve halk
olas bir savaa hazrlk iin almalara dnt. Halk hi durmadan
dzenlenen konferanslar, iane (yardm) toplamalar, mitingler ve sosyal
eylemlerle eitiliyor, yzyllarn ataletini silkinip atmaa alyordu.
Halkn yan sra genlerin, yeni yetmelerin ve ocuklarn da
rgtlenip eitilmesi, yakn gelecekte byyecekleri gz nne alnarak bilinli bir ekilde disipline edilmeleri gerektii dnld.
nce okullarda zcilik tekilatlaryla rgtlenmeye gidildi.
Hemen Almanyadan getirilen uzmanlar izcileri eitecek nderleri
eitmee balad.
207

Ksa bir sre sonra rnei Almanya ve dier Avrupa lkelerinde

Jugendbund eklinde Bulunan rgtlenmeler esas alnarak Gen
Dernei, G Dernei, Din Dernei ve Grbzler Dernei
kuruldu. Bu dernekler vastasyla lkedeki dokuz-on yalarndan
askerlik ana kadar btn genler rgtlendi ve paramiliter gler
olarak eitilmee baland.
Bu derneklerde alan genler her trl sosyal aktivitenin yan
sra askeri eitim de alyorlar, kamplara katlyorlar, lke ve dnya
sorunlar zerine partinin fikirleri dorultusunda konferans ve konumalarla hazrlanyorlard. Bu eitimlerden aamalarla geenler askere
alndklarnda acemi bir er olarak deil, eitilmi bir asker olarak kabul
ediliyor ve onba rtbesiyle askere balyorlard.
Dokuz- on iki yalar arasndaki ocuklar Grbzler olarak
rgtlendiler. zerlerinde dernek mensubu olduklar belirtilen
pazbentler tayan ocuklar kendilerine sylenilen ileri byk bir
evkle yapyorlar, rozet satyorlar, yardmlar topluyorlar, hastahanelerde yarallarn mektuplarn yazyorlard. Toplanlan yardmlar hemen
devlete, veya dernek kasalarna aktarlyor, bu yardm toplama
ilerinde gnll alanlar, dllendiriliyor, yazlarla veya topluluk
nnde vlyor, tevik ediliyordu. Zaman zaman alan orduya harp
gemisi veya uak satn alma kampanyalarnda ok aktif olarak alyorlard.

208

Resimde grlen pazbentte:

Kadky Osman Gazi Mektebi Grbzleri yazmaktadr.
O rgtlenme ve dayanma gnlerinin bir hatrasdr.
Bu rgtler 1. Dnya sava boyunca ok aktif altlar. Ya
tutanlar savaa katldlar. Gerek genlik rgtleri ve gerekse dier
rgtler (esnaf ve kadn rgtleri) zellikle onbinlerce yaral gelmee
baladnda gnll hizmetlerle devletin yannda oldular. Mesela
kadn dernekleri hem btn her eylerini kendilerinin stlendii hastahaneler atlar hem asker hastahanelerinin hepsinde gnll hemirelik hizmetleri verdiler.

209

Geliboludaki kanl muharebeler

Trk ordusunun ieini yemi bitirmitir.

General Aspinall-Oglander

210

ANAKKALE SAVALARI SIRASINDA

YA R D I M A G E L E N A L M A N A S K E R L E R ( 1 )
1914 yl sonunda eitli meslek gruplarndan ve askeri snflardan
500 Alman askeri Berlin'de toplandlar. Bunlar balangta nereye gideceklerini bilmeyen ordu iinden seilmi gnlllerdi. Berlin'de askeri memurlar tarafndan evraklar tamamlanan askerler geldiklerinin
ertesi gn Berlin Real Gymnasium spor salonuna getirildiler. Buraya
asker niformasyla gelen 500 kii buradan sivil giysiler iinde ktlar.
Kendilerinden; Kayserin onlardan bu kyafetlerle tarafsz lkelerden geip Trkiye'ye ulamalar ve oraya yaplacak saldrda son ferde
kadar savunmalarn istedii bildirildi. Hepsine sahte pasaportlar, sahte isimler ve Berlin-Badat Demir yolu yapmnda bulunacak teknik
personelmi gibi sahte grev kimlikleri verildi. Daha sonra hepsine birer mauser tabanca datld. yi birer bak edinmeleri sylendi.
Bundan sonra Trkiye'ye ulamalar artk kiisel gayretlerine kalmt. Yollar yabanc dman ajanlaryla doluydu. Macera balamt.
Ksa sre sonra Mister Churchill stanbul'da 26 s subay, 432 er
Alman deniz komandosunun bulunduu haberi ulat.
Bunlar anakkale Boaz savunmasnda kullanlacakt.

(1)LAAR, Clemens DER KAMPF UM DIE DARDENELLEN s. 118-129

211

ALMAN DANIMANLARIN GZYLE

SAVA NCES TRK ORDUSU
talar sistemli bir eitim yapamamaktadr. Yaplanlar ruhsuz
tekrarlar ya da yanl hareketlerdir. lke ve halk olarak Avrupa eitim standardna uygun deildir.
Piyade hizmeti olarak ruhu karartan, tekdze almalar olarak yaplmaktadr. At eitimi ok snrldr. ematik olarak at tarzyla
snrldr. Baz eyalet birliklerinde bulunanlar silahlarn doldurmay
veya ok ufak arzalar bile gidermeyi becerememektedir.
Ufak bir yryte bile yry beceriksizlikleri yznden byk
dkntler olmaktadr.
Svariler en alt binicilik eitimi seviyesindedir. Atlarn ou daha
nemli harplerde yitirilmitir. Kalanlarda harp yapamaz durumdadr.
Eldeki malzeme tam olarak kullanlamamaktadr. Olanlar da ok eksiktir. Atlar pek kt durumdadr. Eldeki ekiplerin eitimleri ya hi
yok ya da yetersizdir.
Sahra top bataryalar topular Trk ordusunun en eitilmi askerleridir. Bunlar srekli eitimle yeteneklerini gelitirmektedirler. Ama
bunlar at dnda hareket etmediklerinden hareketli bir harp esnasnda ok ksa srede harekete geebilmeleri yer deitirebilmeleri belirsizdir. Subaylarn dnme yetenekleri, harekete gemeleri ve ngr
deerleri bir birliin ruhsal ve bedensel hareketlilii iin yeterlidir.
Makineli tfek formasyonu eitime bal olarak gittike iyilemektedir. Aletlerin bir ksm Balkan harbinde kaybedilmi, bir ksm
ise uzun sre arazide tutulduu iin yeniden kullanlr hale getirilmeye allmtr.
stihkamlarn teknik eitimine nem verilmemitir. Harp baladnda birliklerin pek ounda kpr kurma talimleri hal yaplamamt, nk Balkan harbinde hemen hemen kpr kurma malzemesinin
tamam dman eline dmt.

212

Otomobil ve demir yolu ktalar Trk Ordusunda yoktu.

Haber alma, bilgi toplama sadece szde vard.
Nakliye tamamen karmakark, bitik durumdayd. Bu i ya tamamen yitirilmi ya da kullanlmaz durumdayd. Birlikler ya hizmet d
ya da bedensel olarak ie yaramaz insanlardan oluuyordu.
Subaylar ya dier silahli birliklerden ie yaramaz diye buraya yollanm ya da okuma yazma bilmeyen yal kiilerdi. Btn birlikler
iin ortak nokta askeri dakiklik kavramnn dndrc ekilde eksik olmasyd.
Talimlerde ve teftilerde hi istenmeyen eyler oluyor birlikler ya
gelmiyor ya da ok ge geliyordu. Zamana deer vermeme btn arkta adeta bir hayat tarz olarak benimsenmiti. Ama askeri adan zamana uymamann en byk sebebi subaylarn ounda saatin olmamas
ve trk saat sisteminin meydana getirdii boluktayd.
Birliklerin donanm zayft. Birliklerin ok aznda iyi durumda
niforma bulunuyordu. Ordunun byk ksmnda dklyordu, bunlarla Balkan harbine gittiklerinden tamamen para para olmu, yrtlmt.
Ayakkab eksiklii zellikle gze arpyordu. Paralanm askeri
izmeler bile istisna idi. Pek ok askerde ark bulunuyordu, bir ksm
ayana bez dolamakla yetiniyordu bir ksmda yaln ayakt.
Silah donanm bir depo grnmndeydi. Piyadelerde onalt farkl tfek vard, hatta ayn birlik iinde bile farkl modeller olabiliyordu.
Bazlarnn tamamen eskimi yaplaryla artk malzeme deeri de yoktu. At talimi yaplrsa, btn birlik birka kullanlr namludan ate
ederlerdi.
Ordunun dier donanmlar da yetersizdi. Birliklerin tatlarnn
sadece kk bir ksm kullanlabilir durumda idi. Yeni imal yeterli olmadndan yola kabilir arabalar hep eksik kalyordu. Bu durumda
eski alardan beri btn Trkiye'de kullanlan iki tahta tekerlekli arabalar (kan) kullanlyordu.
213

Svarilerin bini donanmnn da tam olduu sylenemez eerin

ve koum takmlarnn olmad durumlarda ata plak da biniliyordu.
Trk ordusunun durumu bu idi. Btn bu aklalmaz eksikliklere
ramen her ynden bir askeri vurucu g olarak ortaya kan tek olumlu ey Trk insanyd.
Btn doal halklar gibi Trkler de askerlik hizmetine en iyi uyumu salamlardr.
Trkler artlara inanlmaz derecede kolay uyum salyor, byk
bir kanaatle, pek fazla bir ey talep etmeden her trl hayat artnda insan st bir g gsterebiliyordu.
Burada onlarn dinlerine ok bal olmalar yatmaktadr. Trk askeri kanaatkr, soukkanl, mtevazi, sadk ve gvenilirdir.
ocukluundan itibaren btn eitiminde itaat etmeyi renir.
Yksek arzular ve kendi amacn ortaya koyabilme arzusu yoktur. Bu
eitimi Kur'an'n retisi zerinedir. Bu reti kendini vatan iin, din
iin kurban eden bir asker yetitirme kurgusu zerinedir.
Sadece bu mkemmel insan malzemesiyle aka bir olaanst
harika ortaya kabilirdi. Bu ksa sre iinde yenierilerden romantik
ve sava, Anadolu'nun gen kyllerinden arzulu savalar yetiti.

214

D E N Z A LT I A L A R I
ngiliz denizatllarnn boaz dipten geecei dnlerek boazn
dar yerlerine elik alarn gerilmesine kara verildi. Her ne kadar baz ngiliz denizatllar alttan geerek Osmanl asker sevkiyatna zarar verdiyse de bu alar gene denizaltlar iin ok nemli engellerdi.
Boazn elik alarla kapatlmas ii de yle pek kolay olmad. Almanya'dan elik alar getirmek imkanszd. En az baparmak kalnlnda elik tellere ihtiya vard ve Trkiye'de bunu imal edecek teknolojisi
yoktu. Pieper Paa, Kehl ve Reeder btn Trk Jandarmasn seferber
ederek a yapmak iin elik tel arattrdlar. Hibir yerde yoktu. Sonunda Kehl'in aklna bir fikir geldi. Trkiye'de madenler vard ve bu madenlerde tama ve ekme ileri iin elik teller kullanlrd. Hemen alnan
bahriyeliler eski, kapatlm ve kullanlmayan maden ocaklarndan bu
telleri toplayarak a rmeye baladlar. Ondrt gn sonra Nara Burnu'nda a aslmt.

IILDAKLAR
ngilizlerin elinde olduka gl denizaltlar bulunuyordu. Bu denizatllarn kumandanlar bir an nce emir alp boaz ama macerasna katlmak istiyorlard. Hedefleri Marmara'ya geerek Yavuz Sultan Selim ve
Midilli (Goben ve Breslau) zrhllarn torpillemekti. Bu iki gl zrhlnn ak denizde ne kadar gl olduklarnn farkndaydlar.
ngilizlerin bu dncelerine kar Trkler de hazrlk yapm Nara Burnu'na kadar olan blgeyi delice bir acele ile maynlam torbil yerletirmiti. Bunlar srekli drbnlerle gzetleniyor, ngiliz gemilerinin
yaklamalarn engellemek iin projektrlerle aydnlatlyordu. Kontrol
altnda tutulan demir yolu ile malzeme getirilemedii iin kmr diyotlu elektrik lambas ve yzlerce tuvalet aynas kullanlarak bu ldaklar
yapld ve bu i iin kurulmu zel birliklere teslim edildi.
Ildak kumandanl harbin sonuna kadar boaz aydnlatmaya devam ediyordu. Fakat toplam on ldaktan sadece drt be tanesiyle randmanl allabiliyordu.
215

TRKYE

978 ylnda Balkesir tren istasyonunda garip kyafetli, yal

bir adam iner. Oradaki taksi ofrlerinden birine: Olum
pnarl Kyn bilir misin? Beni oraya gtrrm snz? diye
sorar. ofr: Bin amca der ve yola karlar. Biraz sonra yal adam :
Dur... dur, dur: bizim kye buradan gidilmiyor.
ofr: Amca, benim bildiim Balkesirde bir tane pnar Ky
var. Oraya da buradan gidiliyor. Kyneski yolu okdaha yukardanm)
Biraz ilerleyince yal adam bir kez daha barr: Dur... dur, dur..
der. nerek orada sol taraftaki mezarln iinde bulunan bir itlenbik
aacna gider sarlr. per, alar, yzn srer.
Tamam, olum buras bizim ky.. Tandm, bu bizim Hac
Mustafann itlenbik aac.
Doru kye gelmiik..
ofr yal adam ky kahvesi nnde indirir. Adam kahveye girer
oturur, herkesin yzne dikkatli dikkatli bakar. Yabancnn bu halleri
dikkati ektiinden kyn muhtar gelir.
Amca, birini mi aryorsun? kimseyi aramyorum.. Ben bu
kylym.. Amca ben kyn muhtarym. Seni tanmyorum..
Olum, ben Mehmet avuum.. bu kylym.. Kyn ihtiyarlarn
anr.. Onlar tanr..
Kyn ihtiyarlar gelirler. Fakat kimseyi tanyamaz. Kimse de onu
tanmaz.. Sormaa balar.. Sleyman Onba ld, Hseyinlen
Mustafa? Sizlere mr., Ali Efendi? ld, Eyup avu?. Yal
bir kyl yerinden kalkar. Yabancnn nne gelir.. Dikkatle bakar..
Eyp avu benim... Uzun sre birbirlerini sezerler.. Sonra Eyp
avu birden: Len, Mehmet sen misin? Nerde kaltn imdiye kadar?
Nerdeydin..?
216

pnarl Mehmet avu 1914 de Seferberlikte askere alnm ve

tam 64 yl sonra kp gelmitir..
Anlatr: 1916 banda anakkalede harf bitince bizi Gazze cephesine gtrdler. Burada yaralandm. Halepta tedavi olurken dman
buraya da gelince ordu ekilirken bizi hastanede braktlar. Halepliler
bizi hastaneden kararak evlerdinde sakladlar ve tedavi ettiler. Yllar
geti.. Orada i g sahibi oldum.. evlendim.. ocuklarm oldu.. Ama
hep vatan hasretiyle yanp tututum. Bir trl gelemedim.. Ksmet bu
gne imi. O srada kahveler gelir. erlerken: Eyp avu, bizim
aileden ne haber? Ne olacak, bunca yl geti. Anan ld. Baban
ld. Amcan ld. Dayn ld. Halan ld. Kardelerin ld.. Karn
ld.. Ama kzn sa..! Eyp avu Kzn sa! deyince elindeki
kahvi fincan yere der krlr..
Yaaaaa. Sahi benim bir de kzm olacakt. Braktmda yirmi
gnlkt. Ad ne idi? Biz kzna Hatca, diyoruz.. akr Hatca.. Peki
kzm nasl grebilirim? Ben gidip syleyeyim..
Eyp avu, Mehmet avuun varln bile unuttuu kznn
evine gider. Hatca teyze yerde leende amar ykamaktadr. Eyp
avu: Kzm, Hatca sana mjdeli bir haberim var.. baban geldi..
Baban sa.. Hatca teyze bunu duyunca Ihhh der, baylverir. Biraz
sonra kendine geldiinde. Ama, Eyp Day, bana hep baban
anakkalede ehit oldu dediler ya.. Tamam kzm biz de yle biyorduk.. Ama ben tandm. Gelen baban.. Baban sa. Nerde babam..
Kahvenin nnde oturuyor.. Bunu duyan Hatca Teyze hemen frlar.
nde bir kadn, akrada Eyp avu koarak geldiini gren Mehmet
avu, gelenin kz olduunu anlar, yola kar.
Kar karya gelirler.. Bir trl sarlamazlar.. Birisi altm drt
yldr l sand babasdr. Yabanc bir adam.. dieri bana gelen bin
bir trl beladan sonra adn, varln dahi unuttuu yirmi gnlk
brakt kz. imdi yal bir kadn olarak karsndadr. Birbirlerine
sarlamazlar.. Eyp avu gelir. Kzm Hatca, ben kendimden ne
217

kadar eminsem bu adamdan da eminim. bu senin baban. p elini..

Hatca babasnn elini per. O akam kyde bayram yaplr.. Herkes,
btn akrabalar gelirler. Kendilerini tantrlar. O gnden itibaren
Mehmet avu hi durmadan rkyde dolar. Hayvan otlatt yerlere
gider. Mezarlklar dolar, dalara kar, ormanlara gider, pnarlardan
su ier. Yirmi gn sonra kzna: Kzm, ben artk dnyorm..
Hatca Teyze: Nereye gidiyorsun, bab. Buralar hep senin..
Hayr kzm, benim yerim Halep, Ben artk oralym.. der ve gider.
Ertesi yl Mehmet avu gene gelir. Bu defa ocuklarn da getirmitir. Bir olu ve bir kz vardr. Olu Mehmet Halepte inaat
mhendisidir. Onun adn da Mehmet koymutur. Olum, ben vatan
hasreti ile yanyorum. Eer, vatanm grmeden lrsem gzm ak
gideceim. Vasiyetimdir. sen mutlaka git. Ama hi olmazsa ismimi
gtr diye senin adn da Mehmet koydum.
Mehmet avuun bir de kz vardr. Onu da getirmitir. Onun
adn ise o atm drt yldr hasret gittii eyin adn koymutur. Onun
iin belki bin yl kadar hasret gittii eyin adn koymutur.. Dnyann
en gzel adn koymutur... Kznn adn TRKYE koymutur.

218

SONU
anakkale Savalar srasnda byk kahramanlklar grld.
Ama siperlerdeki hayat ve cephe gerisi artlar ok daha farklyd. Trkler vatanlarn savunuyorlard. Her eye tahamml etmek
zorundaydlar. Mttefik ordularnn askerlerinin bir ksm politikaclarn istei zerine, bir ksm da gnll olarak macera olsun diye,
Gelibolu ya geldiler Geldiklerine piman oldular.

Hastalklar her iki taraf iinde nemli insan kayplarna sebep oldu. Bu da anakkale savalarnn bir baka yzdr.
Aratrmalarm srasnda bana yardmc olan kiiler
(Kaynaklar)
Mustafa Hattatolu
Muzaffer Hattatolu
Sami Ayhan
Hulusi Ayyl
Mehmet Azman
Ali alar
Zbeyde Avc
Zehra Armutuolu
Sedat Ulus
Zekeriya zdemir
Asm Tayi
Tahir Balcolu
Nafiz nler
Vehi Ersun
Abdullah Galip Atlalp
Aydn E
Ahmet zaltn
brahim zaltn
Zekiya Klahlolu
Seyit Eren
Hayrettin Erii
Mehmet Zeki Oskargil
Yavuz Bozbek
Tekin Uludoan
Kahraman Bostanc
219

Zafere doru silah bana acele eden kahramanlar

anakkalede bir uaksavar mevzii

220

Koca Seyit
221

Harbiye Nezareti nnde talim yapan askerler

stanbul sokaklarnda gnll sivillerin eitimi

222

Bir bayram namaz sonras Mehmetikler dua ediyorlar

Mehmetler cepheye giderken

223

Mehmetler cepheye intikal ederken

Cephede mutfak
224