YRMBENC BLM

ULUSLAR ARASI PARA

SSTEM DN VE BUGN

Giri

Uluslar aras para sistemi genel anlamda lkelerin dviz

kuru sistemlerini, uluslar aras anlamalarla yaplan
dzenlemeleri, ngrlen mekanizmalar ve oluturulan
mali kurulular ifade eder.
Bu erevede nce altn para sistemi tantlacak, sonra
1973te son bulan Bretton Woods Sistemi ele alnacak ve en
son daha yakn gemiteki gelimeler ve bugnk
uygulamalar sz konusu edilecektir.

I. DVZ KURU SSTEMLER

Dviz kuru sistemlerinin bir ucunda sabit kur sistemi, dier ucunda ise
serbest dalgal kur sistemi yer almaktadr.
En eski sabit kur sistemi altn standartdr. kinci Dnya Sava
sonrasndan 1973e kadar uluslaras para sistemi olarak uygulanan
Bretton Woods Sistemi de bir sabit kur sistemiydi.
Kat sabit kur sistemleri ile en ar serbest dalgal kur sistemleri arasnda
ok eitli karma sistemler oluturulmutur. Bu sistemler sabit ve
deiken kur sistemlerinin belirli zelliklerinin birletirilmesinden elde
edilmitir.
Farkl dviz kuru sistemlerinin bir yelpaze oluturduklar dnlrse bu
yelpazenin bir ucunda serbest deiken veya dalgal kur sistemi
(freely fluctuating exchange rate system), dier ucunda ise sabit kur
sistemi (pegged exchange rate system) yer almaktadr. Ancak bu iki
sistemde ar uygulamalardr, bunlarn arasnda bir ok karma model
bulunmaktadr. Uygulamada doal olarak bu iki ar sistemin belirli
zelliklerini barndran karma modellere rastlanlmaktadr.

I. DVZ KURU SSTEMLER

A. SABT KUR SSTEM

Sabit kur sistemlerinin ana zellii dviz kurlarnn belirli bir dzeyde
srdrlmesidir. En eski sabit kur sistemi altn standarddr. Ancak
ada ekonomilerdeki kat para sistemlerinde de sabit kur sistemleri
uygulanmaktadr. kinci Dnya Sava sonrasndan 1970 balarna
kadar dnyada uygulanan ve Bretton Woods Sistemi olarak adlandrlan
sistem bir sabit kur sistemi idi. Bugnk farkl uygulamalar iinde de ou
lkeler sabit kur sistemleri uygulamaktadrlar.

I. DVZ KURU SSTEMLER

A. SABT KUR SSTEM
1. Altn Para Standard

Dnyada altn para standard 19. yzyln ikinci

yarsndan 1. Dnya Savann balangcna kadar
kesintisiz biimde uygulanmtr. Savan bitiinden sonra
lkeler yeniden altn standardna dnmseler de bu ikinci
deneme uzun sreli olmamtr.

Altn para standardnda her lkenin parasnn deeri

belirli arlkta saf altn olarak tanmlanr. Bu fiyata altn
paritesi ad verilir. Ulusal parann deerinin parite
dzeyinde srdrebilmesi iin merkez bankas veya
darphane gibi grevli bir kurum bu fiyattan dileyen herkese
altn satar ve kendisine arz edilen altnlar bu fiyattan satn
alr. Bylece lke dzeyinde sabit altn fiyat
uygulamas gerekletirilmi olmaktadr.

I. DVZ KURU SSTEMLER

A. SABT KUR SSTEM
1. Altn Para Standard

Her lke bu ekilde ulusal parasn altna balaynca tm

ulusal paralar otomatik biimde sabit kurlarla birbirine
balanm olmaktadr. Ulusal paralar arasndaki deiim oran
bu paralarn kapsad altn miktarlarnn oranna bal olarak
belirlenir. rnein, *bir Osmanl akesi bir gram, bir ngiliz sterlini
iki gram saf altna eitse olduu durumda, 1 ingiliz sterlini 2
osmanl akesine eit olmaktadr.
Uluslaras dzeyde ulusal paralar arasndaki deiim orannn
bunlarn altn miktar oranna eit olarak srdrlmesi, altnn
ihra ve ithalinin serbest olmas dolaysyla gereklemektedir.
Yani, eer bir yabanc para ulusal para karlnda bunlarn altn
kapsamlar oranndan daha yksek bir deere kma eilimi
gsterirse, kimse o dvizi satn almaz. Bu nedenlye darya
deme yapacak olanlar yksek fiyattan para demektense
altn gndermeyi tercih edebilirler.

I. DVZ KURU SSTEMLER

A. SABT KUR SSTEM
1. Altn Para Standard

rnek zerinden gitmek gerekirse, yukardaki anlatlanlara bal

olarak ngiltereye deme yapmak iin stanbulda sterlin talep
eden bir kimseyi ele alalm. Sterlinin altn fiyat 2 Osmanl
liras olduu iin ona daha yksek bir fiyat demez. Bunun
yerine ngiltereye altn ihra eder. Benzer ekilde elinde sterlin
bulunan ve bunu Osmanl lirasna dntrmek isteyen bir kimse
de bir sterlin karlnda 2 Osmanl lirasndan daha dk bir
fiyata raz olmayacaktr. nk bunu yapmak yerine altn
getirmek daha avantajl olacaktr.
Bu aklamalarda altnn gnderilmesi masrafsz olarak dnld.
Fakat gerekte altn uluslaras alanda tamann bir maliyeti
olmaktadr. Tama giderleri dikkate alndnda yukardaki
sonularda ufak deiiklikler gerekli olacaktr. Bu deiiklik, ulusal
paralar arasndaki deiim oran (dviz kurlar) tama giderleri
kadar bu paralarn altn oranndan sapma gsterebileceidir.

I. DVZ KURU SSTEMLER

A. SABT KUR SSTEM
1. Altn Para Standard

zetle, ele alnan lkede bir yabanc parann piyasa kuru en fazla, *onun
altn kapsamna gre belirlenen fiyat ile kapsad altn miktarnn ilgili
lkeye tanmas iin gereken giderlerin toplamn eit olabilmektedir.
Yabanc parann bu kuruna, ele alnan lke asndan altn ihra noktas
ad verilmektedir. Yukardaki rnek balamnda, 1 gram altnn stanbul
ile ngiltere arasnda tama masraf 0,02 Osmanl liras varsaylrsa,
1 sterlin = 2,04 Osmanl Liras edecektir. Bunun nedeni Sterlinin 2
gram altn deerinde olmasdr. Doal olarak bu fiyattan yksek bir
Osmanl lirasn sterlin iin demek yerine altn tercih edilmesi
beklenecektir.
Tersi durumda, dvizin alabilecei en dk deer ise, *paralarn altn
oranna gre belirlenen fiyattan altnn tama giderlerinin kartlmas ile
elde edilebilmektedir. Bu da ilgili parann altn ithal noktasdr. Yukardaki
rnek balamnda bu durum, 1 Sterlin = 1,96 Osmanl liras.
Ksaca, altn para standard bir sabit kur sistemidir. Bu sistemde dviz
kurlarnn sabit oluu grevli kuruluun bu fiyattan serbest altn alm satm
faaliyetlerinde bulunmas ve altnn ihra ve ithalinin serbest oluuyla
salanmaktadr.

I. DVZ KURU SSTEMLER

A. SABT KUR SSTEM
2. Ayarlanabilir Sabit Kur Sistemi

Sabit kur sistemlerinin temeli, dviz kurunun belli bir

dzeyde belirlenmesi ve piyasada arz ve talep gelimeleri
ne olursa olsun bu kur dzeyinin srdrlmek istenmesidir.
Altn para sistemi kendiliinden bir sabit kur sistemidir.
Oysa bugnk uygulamalarda ulusal para hkmet
tarafndan baka bir lke parasna balanmakta ve
hkmetin piyasaya yapacaklar mdahalelerle sabit
tutulmaya allmaktadr.
Bu ekilde lkenin ulusal paras ile yabanc paralar arasnda
belirlenmi olan sabit fiyata parite kuru ad verilir. Fakat
genellikle piyasada oluacak kurun parite etrafnda belirli
snrlar arasnda deiebilmesine izin verilir. Bu uygulamaya
ayarlanabilir sabit kur sistemi denmektedir.

rnein;
1$=2,00 TL (Parite kuru)
Dalgalanma Marj=%1
Bu durumda st snr 1$=2,02 TL ve alt snr 1$=1,98 TL

Dolarn TL
Kuru
st Destekleme Noktas

2,02

T1

A1

Dolar satm

2,00

Parite Kuru

1,99

Dolar alm

1,98
A

Alt Destekleme Noktas

A1

T1

Dolar Miktar

10

Piyasa kurlarnn bu dzeylerin dna kmasna izin

verilmeyeceinden, dolarn arz erisi (AA) st destekleme,
dolarn talep erisi (TT) ise alt destekleme kuru dzeyinde
yatay eksene paralel olacaktr.

Dolarn TL
Kuru
st Destekleme Noktas

2,02

T1

A1

Dolar satm

2,00

Parite Kuru

1,99

Dolar alm

1,98
A

Alt Destekleme Noktas

A1

T1

Dolar Miktar

11

 TT ve AAnn kesitii noktada piyasa denge kuru 1,99 TL/$, bu

kurdan alnp satlan dviz miktar 0M kadardr.
Eer dolar talebi aniden artarsa dolar talep erisi T1T1
biiminde saa kayar ve kur 2,02 TLnin zerinde ykselme
eilimi gsterir.
Dolarn TL
Kuru
st Destekleme Noktas

2,02

T1

A1

Dolar satm

2,00

Parite Kuru

1,99

Dolar alm

1,98
A

Alt Destekleme Noktas

A1

T1

Dolar Miktar

12

 Kurun 2,02 TLnin zerine kmasn engellemek iin merkez bankas

lkenin resmi dviz rezervlerini kullanarak piyasada AT1 miktarnda dolar
satacaktr.
Eer dviz kurlar geici deil, ciddi bir nedenden dolay st destekleme
dzeyine kmsa, lkenin ulusal parasn devale etmesi (ayarlamas)
gerekir. nk merkez bankasnn mdahalede kullanaca dviz
rezervlerinin bir snr vardr.
Dolarn TL
Kuru
st Destekleme Noktas

2,02

T1

A1

Dolar satm

2,00

Parite Kuru

1,99

Dolar alm

1,98
A

Alt Destekleme Noktas

A1

T1

Dolar Miktar

13

 Ayarlanabilir Sabit Kur Sisteminin Sakncalar

D denkleme sorunu: Sabit kur sisteminde d dengenin
yk, d rezervlerin tkenmesi sorunu yznden ak veren
lkelere yklenir. D ak veren lkede, hkmetin
devalasyon karar almas, uygulanan ekonomik politikalarn
baarszlnn kant saylr. Bu yzden hkmetler son ana
kadar devalasyon karar almaktan ekinir ve ulusal parann
ar deerlenmesine yol aar.
Likidite sorunu: Geici d aklar sonucu ulusal para deer
kaybetmeye balaynca, merkez bankas piyasaya dviz arz
ederek bu durumu nlemeye alr. Bunun iin merkez
bankasnn yeterli d rezerve sahip olmas gerekir.

14

 Ayarlanabilir Sabit Kur Sisteminin Sakncalar

Gven sorunu: Speklatrler hkmetin sabit kuru
srdrmesinden phe duyarsa, hemen o paradan kap
salam paralara ynelirler. Bu ise, ulusal para zerindeki
basklar daha da artrp olas bir devalasyonu kanlmaz
klar. Speklatrler iin ilem giderleri dnda kayp riski
bulunmamaktadr.
Emisyon kazanlar sorunu: Bir byk yabanc lke parasnn
uluslararas rezerv olarak tutulmas, emisyon kazanlar
(seignorage) sorunu dourur. ABD, bask maliyeti sfra yakn
olan dolarlarla ithalatn finanse etmekte, bylece ithalatnn
deeri kadar emisyon kazanc salamaktadr. Trkiye ise,
dolar rezervlerini artrabilmek iin mal ve hizmet ihra etmek
ya da baka bir reel kaynak maliyetine katlanmak zorundadr.
15

I. DVZ KURU SSTEMLER

B. SERBEST DEKEN KUR SSTEM

Dviz kurlar, rekabeti piyasa

koullar altndaki bir mal gibi,
dviz piyasasnda arz ve talep
glerinin ileyiine braklmtr.

I. DVZ KURU SSTEMLER

B. SERBEST DEKEN KUR SSTEM

Dviz
Kuru

Dviz
Kuru

Toplam dviz talebi,

E1
D
lkenin mal ve hizmet
R1
E
K
ithali ile yurt dna ihra
R0
D
edilmek istenen sermaye
S
miktarndan oluur.
D
O
O
Zaman
M0 M1
M2
Dviz

Kur ykseldike yabanc

Miktar
(b) Kur Deimeleri Grafii
(a) Dviz Arz ve Talebi
Grafik 13.1: Serbest Kur Deimeleri
mallar pahallar ve talep
edilen yabanc mal miktar
dolaysyla dviz talebi
Grafiin (a) ksmnda
azalr.
grld gibi dviz
piyasasnda denge DD dviz

Kur ykseldike ihra

talebi ile SS dviz arznn
mallar dviz cinsinden
kesitii E noktasnda olur.
ucuzlam olacaktr.
D

Piyasa hacmi OMo, denge kuru

I. DVZ KURU SSTEMLER

B. SERBEST DEKEN KUR SSTEM

Dviz
Kuru

Dviz
Kuru

S
E1

D
R1
E

R0

K
D

D
O

M0

M1

(a) Dviz Arz ve Talebi

M2

Dviz
Miktar

Zaman
(b) Kur Deimeleri Grafii

Grafik 13.1: Serbest Kur Deimeleri

rnein, halkn ithal mallar

tercihindeki art dolaysyla
dviz talebi erisi DD
biiminde saa kayacak olursa,
kurlar da buna bal olarak
OR1e ykselir.

Piyasada hibir
hkmet mdahalesi
olmadndan kur,
herhangi bir snra tabi
olmadan deiebilir.
Grafiin (b) ksmnda
grld gibi dviz
kurlarndaki
deimenin grafii bir
testerenin azna
benzer.

Ancak Uygulamada
hibir lke parasnn
snrsz bir biimde
dalgalanmasna izin
vermez.

I. DVZ KURU SSTEMLER

B. SERBEST DEKEN KUR SSTEM

Dviz
Kuru

Dviz
Kuru

S
E1

D
R1
E

R0

K
D

S
D
O

M0

M1

(a) Dviz Arz ve Talebi

M2

Dviz
Miktar

O
(b) Kur Deimeleri Grafii

Grafik 13.1: Serbest Kur Deimeleri

demeler Bilanosu bir lkenin tm

d gelir salayan ve gider douran
ilemlerinin kaydedildii bir
tablodur.
demeler Bilanosunun borlu
ilemleri dviz talebini, alacakl
ilemleri ise dviz arzn temsil eder.

Grafikte serbest deiken kur

sistemi altnda dviz talebi
erisinin DD eklinde
kaymas ile d denge dviz
kurunun E1 seviyesine
ykselmesi durumunda
Zaman
oluur.

Dviz kuru Ro
seviyesinde tutulmak
istenirse Merkez Bankas,
demeler bilanosunda
oluan M0M2 miktarnda
dvizi a kadar
piyasaya dviz satnda
bulunmas gerekir.

1. SERBEST DEKEN KUR SSTEM LEHNDEK

GRLER

A) Ulusal Parann Gerek Deerini Yanstmas

dviz piyasasna hkmetlerin karmad bir sistemde,
dviz kurlar arz ve talep dengesine bal olarak oluacak
ve dolaysyla para gerek deerini bulmu olacaktr.
Ancak, dviz kurlarnn resmi makamlarca belirlendii
sistemlerde ise daima kurlarn gereki olmamas
olaslndan sz etmek mmkndr.
Kurlar balangta denge dzeyinde belirlenmi olsa bile, belli
bir zaman getikten sonra arz ve talep koullar deitiinde
sabit resmi kurlar art gerek deerleri yanstmayacaktr.
zellikle enflasyon oran yksek olan ekonomilerde sabit kur
sistemi uygulamalarnn doal sonucu, ulusal parada
ar deerlenmenin ortaya kmasdr.

B) D demeler Bilanosunun
Dengesinin Salanmas

Serbest deiken kur sisteminin en nemli

zellii, bu sistemde d ak ve d deme
fazlalarnn kendiliinden serbest
deimelerle dengeye gelebilmesidir. Oysa
sabit kur sistemlerinde d denge hkmet
kararlarn ve youn brokratik
faaliyetleri gerektirecektir.

21

C) Ekonomik Politika Uygulamalarnda

Bamszlk
Serbest dalgal kur sisteminde hkmetler, sabit kur
sistemindeki gibi i ekonomi politikalar belirlerken d dengeyi
bozaca endiesi tamazlar. Yani, i denge amacna
ynelik politika uygulamalarnda bamsz hareket etme
olana elde edilmi olacaktr.
Bylece, d denge amacna ynelik harcama geniletici ve
harcama daraltc politikalarn uygulanmas ihtiyac
domayacaktr. D denge, kur deimelerinin serbest olarak
deimesine bal olarak kendiliinden salanaca iin,
hkmetler demeler bilanosundan bamsz olarak,
lkenin i meseleleri olan isizliin nlenmesi veya enflasyonla
mcadele gibi konularla ilgilenebilir.
22

D) D Rezervlere htiyac Azaltmas

Sabit kur sisteminin gerei olarak merkez bankalar yksek
miktarlarda dviz rezervlerine sahip olmak zorundadrlar.
Ancak, deiken kur sisteminin zelllii bu d rezervlere
olan ihtiyac en aza indirmektir. Sonu olarak, lkeler kt
kaynaklarn d rezervlere balamak gibi bir zorunluluktan
kurtulmu olmaktadrlar.
Bu sistemde sabit resmi bir kur olmad iin, merkez
bankas dviz piyasasna mdahale yapma
gereksinimi duymayacaktr. Olabilecek rezerv ihtiyac
yalnzca dviz arz ve talebi arasnda grlebilecek geici
dengesizliklere bal ortaya kabilecektir.
23

E) Ekonomiyi D oklardan Koruma

Sabit kur sistem, ulusal ekonomiyi dardan
kaynaklanan enflasyon ve deflasyon gibi ekonomik
istikrarszlk etkilerine kar korumasz brakmaktadr.
Ekonomik istikrarszlklarn lkeler arasnda hzl bir
ekilde yaylmas sabit kur sistemlerinde daha gl
olmaktadr. zetle, deiken kur sistemi, yabanc
enflasyon ve duruma bal dalgalanmalara kar daha
yksek bir koruyucu etki salamaktadr.

24

F) Sadelik
Deiken kur sistemi uygulama anlamnda basit ve kolay bir
yntemdir. Dviz kurlarn belirlemek ve kurlar bu dorultuda
devam ettirmek iin sabit kur sisteminde mevcut olan
brokratik kararlara gerek duyulmaz.
Dalgal dviz kurlarnda hkmet dviz ilemlerini piyasann
ileyiine brakmtr. Bu piyasaya karlmamas anlamna
gelmektedir. Sonu olarak bu sistemde kur sistemini yrtmek
iin sabit kur sisteminde gerekli olan birok kurum ve kurulua
ihtiya duyulmamaktadr. Bu devletin kaynaklarnn daha
tasarruflu kullanlmas manasna gelmektedir. Bu nedenle
deiken kur sisteminin, en az kaynak maliyeti ile
uygulanabilecek, etkin bir sistem olduu sylenmektedir.

25

G) Ani ve Byk Kur

Deiikliklerinden Korunma
Dviz kurlarnn arz ve talep glerine bal olarak
kendiliinden belirlenmesi, kurlarn piyasadaki gelimelere
gre srekli deimesi anlamna gelecektir. Kurlarn bu ekilde
deiebildii durumda, byk deiiklikler doal olarak daha
ufak miktarlarda ve uzun srelerde gereklemektedir.
Sabit kur sisteminde bunun aksine, uzun sre zorla elde
tutulmaya alan kur tutulamayacak duruma geldii zaman,
dviz kurlarnda ok byk deimelerin olmas muhtemeldir.
Ekonomi asndan deiikliklerin byle altra altra gelmesi,
ani ve byk deiikliklere nazaran daha abuk ve kolay
uyum salamay getirmektedir.

26

H) Karlatrmal stnlk Modeline

Uygun Ticaret
Deiken kur sistemi, dviz kurlarnn uzun dnemde denge
dzeylerine ynelmesine ortam hazrlayarak, Karlatrmal
stnlk modeline uygun bir uluslaras uzmanlamann
olumasna yardmc olmaktadr.
Bir lkenin ulusal paras resmi kurdan ar deerlenirse, o
lkeye ait kaynaklar dnya piyasalarnda yapay olarak
pahallaacaktr ve bylece darya sataca mal ve
hizmetlerin hacmi daralrken, ithalat da genilemi olacaktr.
zetle, dviz kurlarnn uzun dnem denge deerlerini
almasna izin verilmesi, dnya ticaret hacminin ve kaynak
dalmn optimuma ulamas konusunda yardmc
olacaktr.
27

2. SERBEST DEKEN KUR SSTEMNE KARI

GRLER

1)
2)
3)

4)
5)

6)

Ticaret Ve Yatrmlar Caydrc Etki

Esnekliklerin Dkl
stikrar Bozucu Speklasyon
Yurtii Enflasyon
demeler Bilanosu Disiplinin
Bozulmas
Ksa Dnem Kur Deimelerinde
Hedefi Ama

1. Ticaret ve Yatrmlar Caydrc Etki

Dalgal kur sistemi, kurlarn gelecekteki deimeleri konusunda
belirsizlie yol at iin uluslararas ekonomik ilemlerde
riskleri arttrmaktadr. Bunun anlam d ticaret ve uluslaras
sermaye hareketlerinin bir bakma kstlanmas demektir. Eer
iadamlar yapacaklar d alm veya satm ilemlerinin bedelini,
nceden salkl biimde tahmin edemezlerse, bu durum onlarn
d ticaret ilemlerini caydrc bir etkiye sebep olacaktr.
Kur deimelerinin ticari ve mali faaliyetlerde douraca bu risk,
vadeli dviz ilemleri ile giderilebilmektedir. (hedging) Ancak bu
ilemlerin bir maliyete yol at da unutulmamaldr. Ayrca, ou
lkede vadeli dviz piyasalar henz kurulmam veya kurulmu
olanlarda da etkinlik ok dk seviyelerde gereklemektedir.

29

2. Esnekliklerin Dkl
Dviz piyasalarnda istikrar, Marshall-Lerner Kouluna baldr.
Deiken kur sisteminden yana olanlar, dviz arz ve talep esnekliklerinin
yksek olduunu sylemektedir, yani arz ve talebin kurlardaki deimeye
hemen tepki vereceini varsaymaktadrlar. Bu artlar altnda kurdaki ufak
bir deime, arz ve talep dengesini salamaya yeterli olabilecektir. Bu
nedenle, deiken kur sistemlerinde kurlardaki deimenin istikrarl
olaca sylenmektedir.
Ancak dviz arz ve talep esnekliklerinin dk olduu varsaymnda, bu
kez d ticaret akmlarnda belirli bir deime salayabilmek iin dviz
kurlarnn nemli lde deimesi gerekli olacaktr. Bu sebeple, deiken
kur sistemin kar olanlar, esnekliklerin deerinin dk olduunu
varsayarak, dviz piyasasnn istikrarsz olacan savunmulardr.
Dier taraftan ekonometrik tekniklerin gelimesiyle yaplan uygulamal
almalar dviz arz ve talep esnekliklerinin yeterince byk olduunu
gstermektedir. Bu balamda bu eletirinin pek destek bulduunu
sylemek doru olmaz.

30

3. Maliyet Enflasyonu Yaratma

Deiken kur sistemine kar olanlar, bu sistemin i maliyetler
zerinde tek ynl etkiler (rachet effect) dourarak yurtii
enflasyonu krkleyeceini belirtirler.
rnek vermek gerekirse, ulusal parann deer kaybetmesi
durumunda, dardan ithal edilen temel gda maddelerinin fiyatlar
ykselecektir. Bu iileri reel gelirleri korumak maksadyla cret
art talebinde bulunmaya itecektir. Dier taraftan, parann deer
kayb ile birlikte sanayide kullanlan yabanc hammadde ve yar
mamul fiyatlar da ayn ekilde ykselecektir. Bylece bir yandan
cretlerin art, dier yandan ithal mal girdileri fiyatlarndaki bu
artlar yurtii retim maliyetlerini ykseltecektir. Sonu olarak,
tm bunlara bal olarak ekonomi enflasyonist bir ortama
srklenecektir.

31

nemli bir nokta, ulusal parann deer kazand durumda bu

mekanizmann tersine ilemedii gereidir. zetle, cretlerde ve
ithal mal girdilerin yurtii fiyatlar buna bal olarak d
gstermeyecektir. Ulusal parann deer kaybetmesinin veya deer
kazanmasnn net etkisi sadece retim maliyetlerinin artmas
ynnde ortaya kmaktadr. Bu da maliyet enflasyonunun nemli
bir nedenini oluturmaktadr.
Kar gr savunanlar ise, kurlara bal fiyat artlarnn d
ticaret kesiminin ulusal ekonomideki payna ve sanayinin gelime
dzeyine bal olduunu belirtmektedirler. GSYH (Gayri Safi
Yurtii Hasla) iinde d ticaret kesiminin pay greceli olarak
dk ve yabanc girdilerin fiyatlarndaki artn yerli retimi
zendirecei durumlarda, i fiyat art beklendii gibi ok yksek
olmayaca dnlmektedir.

32

Ayrca, kur deimelerinin tek-ynl fiyat art sonucunu

dourmas ancak merkez bankasnn i para arzn
genileterek buna bir anlamda onay vermesiyle
gerekleecei aktr. Bu grte olanlar tek ynl fiyat
etkisinin sabit kur sistemlerinde de sz konusu
olabileceini sylemektedirler. nk, dviz kurunun sabit
tutulmas, kurlarda bir deime yerine dviz rezervlerinin
bundan etkilenmesi sonucunu douracaktr. Sabit kur
sistemlerinde d deme fazlas olumusa bu fazlalk ulusal
para arzn arttracak ve ekonomide geniletici bir etki
yapacaktr. Eer hkmet yetkilileri ekonominin
genilemesine kar koymazlarsa, ortaya kacak etki; i
fiyatlarn art eklinde olacaktr.

33

4. Enflasyon zerindeki Denetimi Gevetmesi

Bu gre gre, sabit kur sistemi yurtii fiyat artlarn engelleyici
bir sistemdir. Deiken kur sisteminin ise byle bir snrlayc etkisi
yoktur. Dier bir ifade ile, sabit kur sisteminde geniletici ynde
uygulanan para ve maliye politikalar enflasyonu hzlandrarak
lkenin demeler bilanosu aklar vermesine neden olur. Bu da
lkenin d rezervlerinin erimesine yol aar. Ama d aklar snrsz
bir ekilde srdrlemeyeceine gre, lke ar enflasyonu nlemek
ve fiyat istikrar salamak zorunda kalr.
Oysa serbest deiken kur sisteminde d aklar, kur deimeleri ile
hi deilse teoride otomatik biimde ve ani olarak giderileceinden,
esnek kur sisteminde byle bir zorlayc etki yoktur. Hkmet
yetkilileri d dengeyi bozma endiesi tamadklar iin ar dozda bir
para ve maliye politikas izlemekten ekinmeyebilirler.

5. stikrar Bozucu Speklasyon

Serbest deiken kur sistemine kar olanlar, bu sistemin istikrar bozucu
speklasyona yol aabileceini ve kur dalgalanmalarnn iddetleneceini
iddia etmektedirler.
Ulusal parann deerindeki bir dmeyi, speklatrler bunu ilerde daha
byk dler olaca eklinde yorumlayarak, elindeki ulusal
paray satp, daha salam paralara gei yapma yoluna gidebilirler.
Bu durumda, ulusal para daha byk deer kayplarna uram olacaktr.
Gereki olmak gerekirse, dviz piyasalarnn istikrarnda speklasyonun
etkisinin byk olduunu sylememiz gereklidir. Ancak, speklasyonla kur
deimeleri arasndaki ilikiler aratrlrken, nce deiken kur sisteminin
speklasyona sebep olup olmad, eer speklasyona neden oluyorsa
bunun niteliinin ne olduu iyice aratrlmaldr. (istikrar bozucu nitelik,
istikrar salayc nitelik)

35

stikrar bozucu speklasyon, speklatrlerin ulusal parann

deeri dtnde bu paray satmalar, deeri ykseldiinde de
bu satn almalar durumunda gerekleecektir. nk bu tarz bir
hareket kur dalgalanmalarnn iddetini yapay olarak arttracaktr.
Dier taraftan, istikrar bozucu bir speklasyon, speklatrlerin
ancak gnlk kur deimelerin gre hareket ettii ve bir d,
gelecekte daha byk dlerin izleyeceini dndkleri
durumda grlmektedir. Bu varsaym yerine, speklatrlerin
salam hareket ettikleri ve hesaplarn gnlk yerine daha
uzun sreli ekonomik dengelere gre yaptklar kabul edilirse,
speklasyon istikrar bozucu olmak yerine istikrar salayc
olacaktr. (stabilizing)

36

Sz edilen durumda ulusal parann deerinin uzun sreli denge deerinin altna
dtn gren speklatrler, bu paray satn alma yoluna gidecekler ve denge
deerinin zerine knca da satmay planlayacaklardr. Onlarn bu ekilde hareket
etmeleri, kurda meydana gelen dalgalanmalar hafifletecek bir etki douracaktr.
Sonu olarak dviz piyasalarnda istikrar salayc bir nitelikte olacaklardr.
Aadaki grafikte istikrar bozucu ve istikrar salayc speklasyon gsterilmitir.

37

Bu balamda, dalgal kur sisteminin yannda ve karsnda olanlar, bu

sistemde speklasyonun nitelii konusunda ayrmaktadrlar. Kar
olanlara gre speklasyon istikrar bozucu olarak kabul edilirken, dierleri
tarafndan ise speklasyon istikrar salayc olarak dnlmektedir.
Serbest dviz kuru sistemini savunanlara gre, speklatrler uzun vadeli
hesaplar yaparak, bir para ucuz olduunda o paray satn almay
seecektir. Doal olarak kr etmeleri de ancak bu ekilde mmkn
olmaktadr. Bu grte olanlara gre istikrar bozucu speklasyon yapanlar
yanl hesap yapanlar ve sonuta zarara urayacak kesimler olarak kabul
edilmektedir.
Baz iktisatlarda speklasyon konusunda sabit dviz kuru sisteminin
daha kt olduunu ifade ederler. Bu iktisatlarn syledikleri; ksaca,
sabit kur sisteminde devalasyon veya revalasyon beklentisi olduunda
bu durum speklatrler tarafndan byk speklatif akmlara dnecei
ve sz konusu etkilerin daha ykc bir hal almas olasldr. Nitekim, bu
yazarlar sabit kur sistemlerinde speklatif faaliyetlerin ciddi boyutlara
ulamasn nleyecek bir mekanizma bulunmadn da sylemektedirler.
38

6. Ksa Dnem Kur Deimelerinde Hedefi Ama

Ksa dnemde dviz kurlarnn uzun dnem denge
deerlerinin etrafnda ini klar gstermesine hedef
ama (over-shooting) olay denilmektedir. Deiken kur
sistemine kar olanlar, denetimsiz bir dalgalanmann
kaynaklar gereksiz yere d ticaret kesimleri ve yurtii
kesimler arasnda ileri geri kaydrarak bir kaynak israf
dourabileceini ne srerler. Bu dnceye gre devletin
mdahalesi bu noktada gereklidir. Ancak bu mdahale ksa
dnemli dalgalanmalar nlemeye ynelik olmas
beklenmektedir.

39

3. Serbest Dalgalanan Kur Sistemini

Dzenleyici Yaklamlar

Akademik evrelere ne kadar ekici grnrse grnsn, tam bir

serbest deiken kur uygulamaclar tarafndan
benimsenmemektedir. Gerek uygulamalara bakldnda snrsz
bir dalgalanmay baz olaan d durumlar hari neredeyse hibir
lkede grmemekteyiz.
Bu yzden serbest deiken dviz kuru sistemlerine uygulanabilir
bir nitelik kazandrabilmek amacyla eitli dzenlemeler
yaplmtr. Bu yeni tasarlanan modellerin bir ksmnda dalgal kur
sistemine deiik llerde mdahale edilerek daha istikrarl bir
model oluturulmaya allmtr. Aadaki balantlar tklayarak
gnmzde uygulamada rastlanan ve serbest dalgalanan kur
sistemi ile sabit kur sistemi arasnda bir uzlama nitelii tayan
balca dzenlemelere ulaabilirsiniz.

40

3 . SERBEST KUR SSTEMN DZENLEME YAKLAIMI

a. Ynetimli Dalgalanma
Gnmzde birok sanayilemi ve gelimekte olan lkede kur uygulamalar
ynetimli dalgalanma (managed float) modeline dayanmaktadr. Bu
sistemde kurlar ile olarak serbest dalgalanmaya braklmtr. Ancak, bu
dalgalanma merkez bankasnn denetimi altnda yrtlen bir serbest
deiken kur yaklamdr. Yani, kurlar arz ve talebe gre deiebilmektedir,
fakat ar kabul edilen deimeler sz konusu olduunda merkez bankas
piyasaya mdahale etmektedir.
Merkez bankasnn bu mdahaleleri kurlarda arzulanan istikrarn lsne
bal olarak belirlenir. *Piyasa mekanizmasna daha ok olanak vermeyi
amalayan lkelerde merkez bankas mdahaleleri minimum dzeyde
olurken, daha ok kur istikrarndan yana olan lkelerde ise bu mdahaleler
daha youn olmaktadr.
Grld gibi, ynetimli dalgalanma hem serbest dalganan hem de sabit
kur sisteminin belirli zelliklerini tayan karma bir uygulama
niteliindedir. Bu ekilde, her iki sistemin olumlu ynlerinin bir araya
getirilmesiyle her iki sistemden de yararlanmak ve olumsuz ynlerden
kanmak mmkn olmaktadr.

3. SERBEST KUR SSTEMN DZENLEME YAKLAIMI

a. Ynetimli Dalgalanma
Ynetimli dalgalanma sisteminde ama ksa sreli ar dalgalanmalarn giderilmesidir.
Bu nedenle kurlardaki uzun dnemli deime trendi merkez bankas
mdahalelerinden etkilenmemelidir. Doal olarak burada karlalacak olan sorun dviz
kurlarnn uzun dnemde denge deerlerinin tahmini olmaktadr. Bu konuda
hkmetlerin dier mali ilemcilerden daha ileri bir durumda olduunu sylemek de
mmkn deildir.
Ancak, izlenebilecek rzgara kar durma (leaning against the wind) diye
adlandrlan bir politika ile bu sorundan kurtulmak mmkndr. Ksaca, sz edilen
politikalarla kurlardaki uzun vadeli deime trendini bilmeye gerek duymadan, ksa sreli
dalgalanmalar istikrara kavuturulabilmektedir.
Rzgara Kar Durma politikas yle zetlenebilir. Dviz piyasasnda ksa sreli bir
talep fazlas ortaya knca, merkez bankas bu talep fazlasnn belirli bir oran kadar
(tm deil) piyasaya dviz sat yapacaktr. Bu sayede ulusal paradaki deer kayb
(kurlardaki ykselme) yumuatlm olmaktadr. Bunun gibi, ksa sreli bir dviz fazlas
durumunda da piyasadan ayn oranda dviz satn alnarak ulusal parann deerinde
grlecek art frenlenmektedir.
Bu tarz bir politikann uygulanmas kurlardaki uzun dnemli trendi etkilemeden ksa
sreli dalgalanmalarn iddetini azaltacaktr. Ayrca sz konusu mdahaleleri
gerekletirebilmek iin doal olarak merkez bankas yeterli miktarda dviz rezervine
sahip olmak zorundadr.

3. SERBEST KUR SSTEMN DZENLEME YAKLAIMI

b. Dalgalanma Snrlarnn Geniletilmesi ve Srnen Pariteler

Bu sistemde dviz kurlarnn sabit paritelere

ball srdrlr. Fakat parite etrafnda izin
verilen dalgalanma snr geniletilir. (Geni Marjl
Pariteler)

3. SERBEST KUR SSTEMN DZENLEME YAKLAIMI

b. Dalgalanma Snrlarnn Geniletilmesi ve Srnen Pariteler

Merkezi kurun (Parite) otomatik biimde kk

miktarlarda ve srekli deitirilmesine dayanan bir
yntemdir.
Dviz kurlarnn parite etrafnda belirli snrlar
iinde dalgalanmasna izin verilir.

Sistemin temel zellii merkezi kurun son birka

hafta veya ayn ortalamasna gre deitirilmesidir.

3. SERBEST KUR SSTEMN DZENLEME YAKLAIMI

c. Ortak Para Alanlar
Sabit ve deiken kur sistemleri arasnda dier bir karma model
de ortak para alan (currency areas) ya da parasal birliklerdir.
(monetary union) Para alan, yakn ekonomik ilikide bulunan bir
grup lkenin, ulusal paralarn sabit kurlarla birbirine balayp teki
paralara kar dalgalanmaya brakmalar ile oluturulur. Blge
ierisindeki lkelerin paralar arasndaki kurlar sabittir. Bu
nedenle denkleme sorununun zm iin birlie girecek lkelerin
belirli zelliklere sahip olmalar gerekir.
Optimum para alan teorisi 1960l yllarda Robert Mundell ve
Ronald McKinnon gibi yazarlar tarafndan gelitirildi. Optimum para
alan, sabit kurlara dayal bir parasal birliktir, sz edilen yazarlar
byle bir parasal birlie hangi lkelerin katlmasnn ekonomik
adan uygun olacan aklamaya almlardr. Sonu olarak,
byle bir birlie girecek lkelerin arasnda ileri derece bir faktr
hareketlilii olmas gerektii dncesine varmlardr.

II. Uluslararas Para Sistemleri: Tarihe

Uluslararas Para Sistemi: lkeler arasnda mevcut dviz kurlar ve
deme ilikilerini dzenleyen kural, anlama ve kurumlarn
oluturduu bir btndr.
Bu sistem ne kadar iyi ilerse, uluslararas demeler o kadar kolay ve
doru ekilde gerekleecektir.
Tarihsel geliim sreci ierisinde insanlar, eski alardan beri al
verilerini gerekletirmek zere eitli aralar kullanmtr.
Uluslar aras deme sistemleri bakmndan, dnya ekonomi tarihi
belirli dnemlere ayrlabilir.
Bunlardan birincisi, 1870lerden 1930lara kadar sren altn para a,
kincisi, 1930 ile 1944 arasn kapsayan buhran dnemi,
ncs, 1944 ile 1973 yllar arasnda uygulanan Bretton Woods Sistemidir.
Drdncs ise, halen iinde bulunduumuz dnemi kapsar.

46

II. ULUSLARARASI PARA SSTEMLER

A. ALTIN PARA DNEM

Dzenli olarak kullanlan ilk para sistemi

Altn Standard (Gold Standard)dr.
Altn Standard, 1870li yllardan 1914
ylnda I. Dnya Savann balangcna
kadar geerli olmutur.

47

II. ULUSLARARASI PARA SSTEMLER

A. ALTIN PARA DNEM
Dnyada 1870lerden Birinci Dnya Savann balangcna
kadar kesintisiz olarak altn standard uygulanmtr. phesiz, o
zamanlarda dnya ekonomisinin merkezi Bat Avrupa, ve zellikle
ngiltere olarak sylenebilirdi.

Bu sistemin balca zellikleri unlardr:

Ulusal paralar arasndaki deiim oran, ilgili paralarn altn deerine
gre belirlenmektedir.
Dviz kurlarndaki deimeler, altnn bir lkeden dierine gnderilmesi
iin gerekli masraflarn belirledii altn ithal ve ihra noktalaryla
snrlandrlr.
Bu durumda iktisat politikasnn temel amac olan d denkleme,
otomatik gelir ve fiyat mekanizmas araclyla salanmaktadr.
Altn Para Standard gerei olarak lkeler, bir d dengesizliin para arz
zerindeki otomatik etkilerini nleme (ksrlatrma) yoluna
gidememektedir.

48

II. ULUSLARARASI PARA SSTEMLER

A. ALTIN PARA DNEM

19. yzylda, altn standard altn a n yaanmtr. Bu dnemde uluslararas

demelerde mali buhranlara nadir rastlanmaktayd.
Birinci Dnya Savann patlak vermesiyle altn standard uygulamasna ara
verilmitir. Sava ekonomisinin getirdii glkler nedeniyle, belli bal paralarn
altna ball kaldrld ve serbest dalgalanmaya brakld. Ancak bu dnya ekonomisi
asndan srekli bir zm olarak kalamazd. nk tekrar altn standardnn
getirecei istikrarl bir sisteme istek vard. Sonu olarak sava sona erdii gibi,
lkeler ard ardna altn standardna dnmeye balamtr. Ulusal paralar yeniden
altna balanrken, sava ncesi paritelerin aynen kabul edilmesine ok nem
verilmekteydi. Bu durum bir ulusal prestij konusu olarak grlmekteydi. Oysa bu
tutum, ilerleyen yllarda ortaya kacak parasal buhranlarn altyapsn oluturacakt.
nk sava srasndaki enflasyonist gelimeler nedeniyle, lkelerin greceli rekabet
gleri deimi durumdayd.
1919da ilk olarak ABD, eski kurdan altn standardna dn gereklemitir. Bu
durum dier lkelere rnek olmutur. ngiltere de 1925 ylnda sava ncesi paritesi
zerinden altna balanmtr. 1928 ylna gelindiinde tm lkeler yeniden altn
standardna dnmlerdir.

49

II. ULUSLARARASI PARA SSTEMLER

A. ALTIN PARA DNEM

Dnya para tarihindeki bu ikinci altn standard dnemi baarl olamamtr.

nk her eyden nce, byle bir sistemin varolabilmesi iin gereken temel koullar
mevcut deildi. Devlet mdahalesinin giderek artt 20. yzyln ekonomik ve
sosyal dnyas, 19. yzyln liberal ekonomisinden olduka farklyd. Artk
uluslararas ticaret ve demelerde snrsz bir serbestlik sz konusu deildi.
Devlet, ekonomik ve sosyal alanda yeni grevler edinmitir. sizlikle mcadele,
sosyal gvenlik, dengeli gelir dalm, fiyat istikrar ve iktisadi kalknma bunlarn
balcalardr. Hkmetler bu amalara ynelik olarak serbest ticarete giderek artan
kstlamalar koyuyorlard. D ak ve fazlalarn ulusal para arzn etkilemesi de
otomatik olmaktan kmt. Merkez bankalar d dengesizliklerin para arz zerindeki
istenmeyen etkilerini derhal ksrlatryorlard. (nlyorlard) D dengenin
salanmas birinci ama olmaktan km, onun yerine i denge gelmiti. Ayrca sava
bata Almanya olmak zere birok lke iin d bor ve sava tazminar sorununu
dourmutur, bu da sermaye akmlarnn hzn yavalatmtr. Sz edilen nedenlere
bal olarak 1920 lerdeki ikinci altn standard uygulamas uzun mrl olmamtr.

50

II. ULUSLARARASI PARA SSTEMLER

B. K SAVA ARASINDAK BUHRAN DNEM

Byk Dnya Depresyonu, altn standardnn ykln hzlandrmtr. 1929 buhran

nce ABD nin sermaye piyasasnda bir panik olarak ortaya km ve sonra da bu
lkenin sanayi retiminde ve istihdam dzeyinde ar dler eklinde etkisini
gstermitir. Neticesinde, bu lkenin ithalat aniden azalm ve d dnyaya salad
krediler kesilmitir. ABD ayrca, ierde yaanan isizlii nlemek amacyla 1930 da
Smooth-Hawley tarife kanunu ile gmrk tarifelerini de (ortalama 50%)
ykseltmitir. Bu durum Amerikan ekonomisinin canll dier lkeler iin ok nemli
olduu iin dikkate alnmas gereken bir noktadr.

Amerikadaki bu olaylara dier lkelerin gsterdii ilk tepki, altn standardndan

ayrlmak ve d almlar zerinde kstlamalar koymak eklinde olmutur. Bu dnemde,
milli gelir ve alma dzeyindeki dmeyi nlemek iin tarifeler ve teki ticaret
engelleri sk kullanlan aralar olmulardr. lkelerin kendi milli gelir ve istihdam
dzeylerini bu gibi yollarla korunmaya allmasna komuyu zarara sokma
politikas (beggar-thy-beighbor policy) denilmektedir. Btn bu uygulamalar
dnya retim ve ticaret hacmini daha nce grlmemi bir ekilde drmtr.
1932 ortalarnda sanayi mallarnn dnya retim ve ticareti, 1929 yl
balarndaki miktarn yaklak 1/3 orannda gerilemitir.

51

II. ULUSLARARASI PARA SSTEMLER

B. K SAVA ARASINDAK BUHRAN DNEM

Uluslararas mali alanda beklenen panik ise 1931 ylnda Credit Anstalt
adl bir Viyana ticaret bankasnn iflasa srklenmesi zerine balamtr.
Hemen tm Avrupa lkelerinde yabanc alacakllar, ksa sreli alacaklarn
geri ekmek iin bankalara akn ettiler. Alman Merkez Bankas bu durumda
lkenin altn ve dviz rezervlerinin tkenmesini nlemek iin, kambiyo
denetimi uygulamaya balamtr. Bu uygulamay birok kuzey ve dou
avrupa lkesi de takip etmitir.
Bylece, 1930lara gelindiinde lkeler birer ikier altn standardn terk
etmi bulunuyorlard. ngiltere altn standardndan 1931de, ABD ise
1933de ayrlmtr.
Altn standard ilevini yitirdikten sonra ulusal paralar birbirine
dntrebilme imkan kalmamt. Bu durum lkeleri, uluslararas
demelerde iki tarafl (bilateral) anlamalar yapmaya zorlam ve bylece
dnyada varolan ok tarafl denkletirme mekanizmas ortadan kalkmt.
Bu gelimelerin neticesinde dnya ticareti ciddi bir darboaza girmiti.

52

II. ULUSLARARASI PARA SSTEMLER

B. K SAVA ARASINDAK BUHRAN DNEM

rdelenmesi gereken bir nokta ise, para alanlar ve para bloklar ad verilen
mali gruplamalarn bu dnemde ortaya kt gereidir. rnein,
ngiltere altn standardndan ayrldktan sonra sterlinin deerini serbest
brakmtr. Buna istinaden parasndaki ar dalgalanmay nlemek iin
piyasaya yapaca mdahaleleri desteklemek iin ngiliz Kambiyo
Denkletirme Fonu (Exchange Equalization Fund) kurmutur. Bu fonun
grevi gnmzdeki merkez bankalarnn yaptklarna benzer ekilde,
serbest piyasada, sterlin karlnda yabanc paralar alp satarak ulusal
parann istikrarn salamakt.
Altn standardnn yklmasndan sonra, ounluu eski ngiliz
smrgelerinden oluan bir grup lke, ulusal paralarn sterline
balamtr. ngiltere de parasndaki ar dalgalanmay nleyerek bu
lkeleri zarara uratmaktan kanyordu. Sonu olarak, sz edilen lkeler
ngilterenin nderliinde bir sterlin sahas ortaya kmtr.

53

II. ULUSLARARASI PARA SSTEMLER

B. K SAVA ARASINDAK BUHRAN DNEM

Sterlin sahasnn merkezi Londra idi. Bu gruba bal lkeler d rezervlerini

ounlukla sterlin olarak Londrada tutuyorlard. Blge ii ticarette
demeler, Londradaki bu rezervlerin kullanlmas ile greceli biimde
serbeste yaplabiliyordu. Fakat sterlin alannn dndaki lkelerle ticaret,
sk kambiyo denetimi ve youn ithal kstlamalarna tabi tutulmaktayd.
Fransann nderliinde de ufak bir grup lke (svire, Belika ve Hollanda)
ulusal paralarn altna bal olarak srdrmlerdir. Bu lkeleri de altn
bloku olarak sayabiliriz. Fakat demeler birok kstlamaya tabi
tutuluyordu. Nitekim, sz konusu dnemde byk d deme aklarn
nleyebilmek iin Fransa, ithalatta kota sistemini uygulamaya
koymutu.
Almanya nderliindeki ounluu az gelimi lkelerden oluan geni bir
grup ise, kambiyo denetimi uygulamasna balamlardr. (Trkiye
dahil)

54

II. ULUSLARARASI PARA SSTEMLER

B. K SAVA ARASINDAK BUHRAN DNEM

ABDye gelirsek, bu lke serbest dalgalanmaya brakt

dolarn bir miktar deer yitirmesine izin verdikten, 31 Ocak
1934 te 1 ons altn: 35$ olarak dolar deeri
belirlenmitir. Bu tarihte saptanan resmi dolar fiyatnda
1971 yl Aralk ayna kadar dolarn devalasyonuna kadar
bir deime yaplmamtr.
zetle sylenebilir ki, kinci Dnya Savann ncesinde,
uluslararas mali alan tam bir karklk iinde
bulunmaktayd. Evrensel altn standard yklm ve onun
yerine stte ifade edilen birbirinden ilgisiz balca para
bloku olumutu.

55

II. ULUSLARARASI PARA SSTEMLER

B. K SAVA ARASINDAK BUHRAN DNEM

Kambiyo denetimi uygulayan geni bir grup lkenin ulusal paralar

konvertibilitesini yitirmitir. Bu lkelerde ticaret iki yanl
anlamalarla dzenlenmeye allmtr, yksek gmrk tarifeleri
ve sk miktar kstlamalar yaygn kullanlan uygulamalar
durumuna gelmitir. Sabit kurdan paras ar deerlenen
lke devalasyon yapyor, ancak ticaret ortaklar da
bundan zarar grmemek iin kar devalasyonlara
bavuruyorlard.
Altn Blokuna bal lkeler de sabit kurlardan doan d aklarn
nlemek iin gmrk tarifelerini ykseltmekte ve youn miktar
kstlamalar uygulamaktayd. Yalnzca sterlin blgesi iinde ticaret
bir lde serbeste yrtlyor ve dier bloklara gre paralar
olduka snrl bir konvertibiliteye sahip bulunuyordu.

56

II. ULUSLARARASI PARA SSTEMLER

C. BRETTON WOODS SSTEM
Temmuz 1944'te ABD'nin New Hampshire eyaletinin kk
bir beldesi olan Bretton Woods'da imzalanan "Uluslararas
Para Anlamas" ile uluslararas demelerde kullanlacak yeni
bir sistem gelitirilmitir.
1944 ylnda Bretton Woods kasabasndaki toplantda
Uluslararas Para Fonu (IMF) ve Dnya Bankas (WB)
kurularak Bretton Woods Para Sistemine geilmitir.
Bu sisteme gre, her lke parasn belirli bir deiim
oranndan dolar ya da altna sabitlemi ve sadece %1
bandnda dalgalanmaya izin verilmitir.
Uygulanmasndan IMF sorumlu olmas nedeniyle Bretton
Woods Sistemine, IMF Sistemi veya Ayarlanabilir Sabit Kur
Sistemi (Adjustable Peg) denmitir.
57

II. ULUSLARARASI PARA SSTEMLER

C. BRETTON WOODS SSTEM
Bretton Woods anlamasyla ortaya kan yeni uluslararas
para sisteminin zellikleri yledir:
Anlamay kabul eden her lkenin parasnn deeri dolara gre
saptanmtr. Dolar altn ile dntrlebilirliini koruyan tek
ulusal para olarak kalmtr. Anlama ile 1 ons altn = 35 dolar
ya da 1 dolar 0,88867 gr. altn olarak belirlenmitir.
Ulusal paralarn dolar paritesi etrafnda dalgalanma marj, alt
ve st ynde yzde bir (%1) olarak snrlandrlmtr.
Anlama, ancak ok zel ve dzeltilmesi olanaksz parasal
dengesizliklerde herhangi bir lkeye, parasnn dolar
karsndaki deerini deitirme olana tanmaktadr. Bu tr
dzeltmeler iin ngrlm olan devalasyon ve revalasyon
oranlar en ok % 10dur. Ancak sz konusu ekonominin
yapsndan doan dengesizlikler nedeni ile yaplacak deiiklik
% 10'u aacaksa , bu takdirde IMFnin izni gerekmektedir.
58

Dolarn Anahtar Para Stats Kazanmas

Bretton Woods Sisteminde dolar altna bal, deeri sabit bir para
idi. Dier taraftan btn ulusal paralarn baland ortak payda
(numeraire) olmaktayd.
Bu zellikleri neticesinde dolar uluslararas ekonomik ve mali
alanda aadaki ilevleri stlenmi olmaktayd.

1. Uluslararas deme Arac

Dolar bir uluslararas deme arac idi; nk uluslararas
demelerde arlkl olarak dolar kullanlyordu. (gnmzde bu
durum Euronun ortaya k ve ABD nin tek g zelliini
yitirmesine bal olarak deiim ierisindedir)
2. Uluslararas Deer Standard
Deeri deimeyen bir para olduu iin uluslararas bor, alacak,
deme, bte gibi mali deerler dolara balanyor veya bu
deerler dolar ile llmekteydi.
59

3. Rezerv Arac
D demelerde yaygn olarak kullanld iin dolar, altn ile
birlikte lkelerin d demelerinde kullanmak zere biriktirdikleri
bir d rezerv paras durumundayd.
4. Mdahale Arac
Tm lkeler paralarnn resmi deerini dolar cinsinden
tanmladklar iin bu deerin sabit tutulmas iin piyasaya
yaptklar mdahelelerde (merkez bankasnn piyasadan dviz alm
ve satmlar) dolar kullanlmtr.
Btn bu zellikler ise Amerikan dolarna uluslar aras ekonomide
bir eit anahtar para (key currency) stats salamtr.

60

BRETTON WOODS SSTEM UYGULAMASI

Dolar Ktl Dnemi
kinci Dnya Savandan sonra 1950lerin bana kadar olan
srete dnyada iddetli bir dolar ktl (dollar shortage)
meydana gelmitir. Ayn dnemde, Bat Avrupa lkeleri ve Japonya,
savata yklan ekonomilerini onarmak iin youn bir aba iinde
idiler. Onarm iin gerekli ara gerelerin salanabilecei tek
kaynak ABD idi. Bu sebeple, bu lkelerin tm altn rezervleri
Amerikaya akmaktayd. Ayrca ABD de ounluu hibe yoluyla olan
Marshall yardmlaryla sz konusu lkelerin kalknmalarna
nemli
lde
destek
olmutur.
Ancak 1950lerin balarnda ilerisi iin ok nemli olan, fakat
dikkatleri fazla ekmeyen bir olay ortaya kmtr. ABDnin
demeler bilanosu ilk kez ak veriyordu. O dnemde sisteminin
ileyii asndan aklarn yararl olaca bile dnlyordu. nk
dnyada likidiye arznn arttrlmas, hereyden nce, Amerikann
d deme aklarna bal olmaktayd.
61

Ar Dolar Bolluu
Amerikann d aklar giderek sreklilik kazanm ve bu durum Bretton
Woods sisteminin yklmasndaki temel etken olmutur. 1958e gelindiinde
dnyada artk bir dolar ktl deil, ar dolar bolluu (dollar glut)
sorunu ortaya kmtr. Yani bu tarihlerde Amerikan dolar ardeerlenmi bir para durumuna gelmi olmaktayd. Bu sebeple dolar
devalasyonu gerekliydi. Fakat dolarn sahip olduu anahtar para stats
nedeniyle, onun devalasyonu engelleniyordu. ABDnin bunu tek bana
yapmas da mmkn deildi.

Bat Avrupa lkeleri ve Japonya, 1960larn kalknmalarn gerekletirip

nemli birer ekonomik g halinde ortaya knca, biriktirdikleri dolar vakit
gemeden FED (Federal Reserve Bank) ta altna evirmeye balamlardr.
Amalar, Sava srasndaki altn stoklarnda yaanan erimeyi geri getirmek
ve doal olarak altn rezervlerini bytmekti. Ayrca Fransz Devlet Bakan
ayn dnemde dolara adeta sava ilan etmiti. Bu lke sisteminin ABDye
salad ayrcalklar nedeniyle sistemi eletirmekteydi. Altn fiyatlarnn 2
veya 3 kat arttrlarak yeniden altn para standardna dnn gerekli
olduunu savunuyorlard.
62

Uluslaras mali alanda beklenen kriz ilk kez 1960 ylnda altna
hcum ile balamtr. Amerikann giderek eriyen altn stoklar
karsnda speklatrler dolarn er ge altna gre devale
edileceini tahmin ederek, altn borsasnda youn almlara
balamtr. Bu ar talep karsnda sekiz sanayilemi lke (ABD,
ngiltere, Belika, Almanya, Fransa, talya, Hollanda, svire) altn
resmi fiyat 35 dolar seviyesinde tutabilmek iin sz konusu
tarihte Londra Altn Fonu (Gold Pool) ad verilen fonu
oluturmutur. Bu fonla amalanan altn fiyatlarnn sabit
tutulmas ve ngiliz bankasna altn satlarnda destek olmaktr.
Bu satlarn byk bir blmn karlayan ABD olmutur.

63

Buhran Dnemi
Bu dnemde uluslararas para piyasalarndaki buhranlar giderek
younluk kazanmaya balamt. rnein, ngiliz Sterlini 1964 den
beri sarsnt geiriyordu. Sterlin 1967 ylnda devale edildi.
1968 balarnda speklatrler yeniden altna hcuma baladlar.
Bunun zerine 1968de altn fonu yeleri, bundan byle serbest
piyasada altn fiyatlarn destekleme karar almlardr. Merkez
bankalar arasndaki ilemlerde resmi altn fiyat uygulamas
srdrlecekti. Bylece Altn Fonu dalm ve altn iin ikili bir
fiyat sistemi benimsenmi olmaktayd. Birisi serbest piyasada arz
ve talebe gre oluan fiyat, dieri ise merkez bankalar arasndaki
ilemlerde geerli olan resmi fiyattr. kili fiyat uygulamas,
altnn parasal fonksiyonunda nemli bir gerilemeye sebep
olmutur.
Bu sreten sonra Fransz Frank bask altna girmitir. Mali fonlar
kitleler halinde franktan karlp, Alman mark gibi salam
paralara yneltiliyordu. 1969 ylnda frank devale edilmitir.

64

Dolarn Devale Edilmesi ve Bretton Woods

Sisteminin Yklmas

1960larn sonlarnda srekli istikrarszlklar uluslararas mali

alann balca zellii durumuna gelmiti. ABD ise bu artlar
altnda Almanya ve Japonya gibi demeler bilanosu fazla veren
lkelerden paralarn dolara gre revale etmelerini istiyor. Fakat
onlar ise buna yanamyorlard.
Bunun doal nedenlerine saymak gerekirse, d deme fazlalar bu
lkelere nemli bir ekonomik ve siyasal g salyordu. Ayrca
ihracat firmalar ve iftiler revalasyona gitmemesi iin
hkmete bask yapyorlard.
Sonu olarak Amerikan Devlet Bakan Nixon, Batl lkeleri ve
Japonyay revalasyona zorlamak amacyla, 1971 de eitli
nlemler almtr. rnein, ithalat zerindeki gmrk vergileri
yzde 10 orannda arttrlm ve yerli mallarn
satnalmnda vergi indirimi salanmtr.
65

Bu gelimeler zerine Washingtonda Smithsonian Institutede toplanan Onlar

Grubunun yeleri, dolarn devalasyonu konusunda anlamaya vardlar ve 1971
deki Smithsonian Kararlar ile dolar, dier paralara gre ortalama yzde 9 orannda
devale edildi. Altnn resmi fiyat 35 dolardan 38 dolara kartlmtr. Sonu
olarak dolarn altn konvertibilitiesi srekli olarak kaldrlm olmaktayd. Smithsonian
dzenlemeleri, uluslar aras para sisteminde ok az deiiklik yapmtr. Ulusal
paralar, daha yksek kurlardan yine dolara balanm ancak dalgalanma marjlar
geniletilmekle, sisteme biraz esneklik kazandrlm oluyordu.

Dolarn devalasyonuna karn, ABDnin d deme aklarndaki artlar srmekteydi.

Bu byk aklar, uluslararas ticari ve mali evrelerde Smithsonian dzenlemelerinin
baarsz olduu ve yeni bir devalasyonun gerekli olduu dncesini ortaya
karmt. 1973 ylnda dolar bir kez daha speklatif bask altna girmi ve Batl
sanayilemi lkeler dolarn yeniden devalasyonuna karar vermilerdir. Bylece,
ikinci kez, ortalama yzde 5 orannda dolar devalasyonu gerekletirilmitir. Altnn
resmi fiyatda 38 dolardan 42,3 dolara ykseltilmitir. Fakat yaplan kur
ayarlamalarna ve alnan tm nlemlere karn uluslar aras mali piyasalarda istikrar
bir trl salanamyordu.

66

Bu karklk ortamnda Japonya,

Kanada ve skandinav lkeleri
paralarn dalgalanmaya braktlar.
AET lkeleri de 16 Mart tarihinde
ulusal paralarn dolar karsnda
dalgalanmaya braktklarn ilan
ettiler. Bu sabit kurlu Bretton Woods
sisteminin yklmas anlamna
geliyordu.
67

Bretton Woods Sistemi Neden

Ykld?

1944 ylnda ortaya karlan ve sabit kurlara dayanan

Bretton Woods Sistemi, 1973 ylnda gelimi lke
paralarnn dalgalanmaya braklmasyla yklmtr.
Ancak sistem 1960larn ortalarna kadar herhangi bir
aksaklk yaamadan ileyiini srdrmtr. Almanya ve
Japonya gibi lkeler de bu sistemde o mehur
kalknmalarn gerekletirmilerdir.
nemli nokta bu sistemin neden 1970 lerde ykldnn
irdelenmesidir.
Bretton Woods sisteminin temel aksaklklar be temel
grupta toplanabilir. Olmas gereken uluslararas para
sistemini bilebilmek iin bu yanllar iyi incelemek
gereklidir.

68

D Denkleme Sorunu
Bretton Woods Sistemi, altn standard veya dalgal kur
sistemlerinde olduu gibi otomatik bir denkleme mekanizmasna
da dayanmyordu. Denkleme sorunu, hkmetlerin alaca
kararlara braklmt. Balca kur ayarlamalar, ak veren
lkenin devalasyon, fazla veren lkenin de revalasyon
yapmas eklinde olmaktayd. Fakat sistem sabit kur modeli
olduu iin, ok sr kur ayarlamas da yaplamazd. Devalasyona
en son are olarak bavurulacak, ncesinde para ve maliye
politikas gibi yurtii nlemler denenmesi ngrlyordu.
Bretton Woods Sisteminin sabit kur zellii, uygulamada dviz
kurlarna adeta bir dokunulmazlk kazandrmt. Kamuoyu,
devalasyonu hkmetlerin uygulad ekonomik ve mali
politikalarn bir gstergesi olarak deerlendiriyordu. Bu nedenle,
hkmetler de bu arac olabildiince kullanmaktan kanyorlar ve
bir takm yapay nlemler de d aklar bask altna alma yoluna
gitmilerdir.
69

Devalasyon etkin bir biimde kullanlamaynca geriye, daraltc para ve maliye

politikas ile d ticaret ve kambiyo kstlamalar gibi nlemler kalmaktayd. D ticaret
ve kambiyo denetimleri, serbest ticaret mantna ters dyordu. Para ve maliye
politikas ile toplam harcamalar deitirerek d denklemeyi salamak da kendine
zg zorluklar mevcuttu.
rnein; d ticaret kesiminin ulusal ekonomi iindeki pay greceli olarak kk olan
lkelerde , bir d an kapamak iin toplam harcamalarn ok byk llerde
kslmas gereklidir ki, bu da lkedeki isizlik sorununu inanlmaz boyutlarda
arttracaktr. Ksaca, istikrar ynnde ekonominin iinde bulunduu durum, d
dengeyi salamak amacyla toplam harcamalarn kslmasna olanak vermedii
durumlar sz konusu olabilmektedir.
Tm bunlardan ayr olarak, Bretton Woods Sistemi uluslararas denkleme ykn,
ak veren lkelerin srtna yklemektedir. Buna karlk d fazla veren lkeler
asndan d rezerv biriktirmenin bir st snr yoktur. Dolaysyla d fazla veren
lkeyi denklemeye zorlayan byle bir mekanizma bulunmamaktadr. Bu da
denklemenin yk asndan ak veren lkelerle d fazlaya sahip lkeler arasnda
eitsizlik bulunmas demektir.

70

Likidite Sorunu
Sabit kur rejimlerinde d aklar finanse etmek iin uluslararas rezervlere
gerek duyulmaktadr. nk ak veren lkede dviz talebinin dviz arzn
amas karsnda kur ykselme eilimi gsterecek, bunu nlemek iin de
merkez bankasnn piyasaya mdahale edip dviz satmas gerekecektir.
Btn lkelerin bulundurduklar d rezervlerin toplamna uluslararas
likidite ad verilmektedir. Bretton Woods Sisteminin temel rezerv aralar,
altn ve Amerikan Dolar idi. Ancak, altn, retiminin yetersizlii ve
sanayideki yaygn kullan alanlar nedeniyle, giderek byyen uluslararas
likidite ihtiyacna cevap verecek durumda deildi. O bakmdan likidite
ihtiyac, zorunlu olarak, Amerikan Dolar ile karlanmtr. Bu da sistemin
en arzal ynlerinden birini oluturmaktayd. nk uluslararas likiditenin
elde edilmesi, bir lkenin d deme a vermesi gibi istikrarsz ve
uluslararas denetimden uzak bir kaynaa balanm olmaktayd.
Dier yandan, Amerikann d deme aklar likidite art salarken,
ayrca dolara olan gveni sarsmtr. Sonu olarak, dnya apnda
istikrarszlklar ortaya kmtr.
71

Gvensizlik Sorunu
Bretton Woods Sistemi, yazmzn st ksmnda belirtildii gibi uygulamalarn
srdrlebilir olup olmayaca konusunda gvensizlik dourmaktayd. Bu yzden,
speklasyonu adeta krkleyen bir sistemdi. Speklasyon hem dviz
piyasalarnda hem de altn piyasalarnda kendini gstermekteydi.
Sistemin temelinin altna dayal olmas, ABDnin snrsz d aklar vermesi nedeniyle
bir gn gelip ABDnin yabanc merkez bankalarna tand dolar altn konvertibilitesini
srdremeyecei beklentisi ortaya kmtr. Bu durum resmi altn fiyatlarndaki olas
bir ykseliten yararlanmak zere altn speklatrlerini youn bir satn alma
faaliyetine yneltmiti.
Ayn ekilde sistemin zn oluturan sabit parite modeli, dviz speklasyonlar iin
uygun bir ortam yaratyordu. Artan d aklar karsnda lkenin hala eski
srdrmeye almasnn er ge baarsz olaca biliniyor, byle olunca da youn
speklatif kalar ortaya kabiliyordu. Bu da olas bir devalasyon kanlmaz ve
daha derin hale getiriyordu.
zetle, sistemin temelinde yatan sabit kur uygulamas, dourduu gvensizlik
nedeniyle adeta speklasyonu tevik eden bir mekanizma zellii tayordu.

72

Emisyon Kazanlar Sorunu

Altn ve gm gibi, para olarak kullanlan madenlerin retimi iin, dier
mallarda olduu gibi, deien llerde reel retim faktrlerine ihtiya
duyulmaktadr. Yani, madeni paralarn bir reel retim maliyeti, bir de
paralk deeri (zerinde yazl olan deer) bulunmaktadr. Altn
standardnn uyguland dnemlerde altn madenin retim maliyetinden
yksek olan paralk deeri fark, bu paralar kartan lkelerin kral ve
hkmdarlarna gidiyordu. (bu yzden buna seignorage hakk
denilmektedir)
Gnmzde kat para standard geerlidir, kat paralarn retim maliyeti
yok denecek kadar azdr. Dolaysyla, merkez bankalarnn para basmas,
net olarak baslan parann deerine yakn miktarda mal ve hizmeti temsil
etmektedir. Seignorage hakk bugnk toplumlar iin de sz konusudur.
Yalnz bu haktan hkmdar veya herhangi bir kurum deil, btn toplum
yararlanmaktadr. Kat para rejiminde seignorage yerine emisyon
kazanlar terimini kullanmak daha doru olmaktadr.

73

Bretton Woods sisteminde seignorage veya emisyon kazanlar sorunu,

ABDnin rezerv para lkesi olarak elde ettii ayrcalklarla ilgili
olmaktadr. Ksaca, dolar basmann sfra yakn maliyeti ile bu dolarlar
kullanarak elde edilen yabanc mal ve hizmetlerin deeri arasndaki fark,
bir anlamda ABDnin seignorage kazanc oluyordu.
ABDnin bu karlk sorumluluu ise, nceleri yabanc merkez bankalar
tarafndan kendisine sunulan dolarlar altna evirmekten ibaretti. 1960
lardan sonra bu ykmllkte fiilen sona ermitir. Bugnde devam eden
sorumluluu ise yabanclarn elinde bulunan dolarlar ABDnin bu lkelere
kar borlarn temsil etmesidir. Bu durum ABD iin bir tr faizsiz kredi
almas gibi zellik tamaktadr.
Bretton Woods sistemi yklmadan nce ABDye salad ayrcalklar
nedeniyle teki lkeler tarafndan byk eletiriler almtr.

74

Az Gelimi lkelerin Kalknma Sorunlar

Bretton Woods Sistemi, az gelimi lkelerin
kalknma gereksinimlerini karlayamamtr.
Sistemin temel felsefesi olan serbest ticaret ve
snrsz konvertibilite, o dnemlerde ou
gelimekte olan lkenin ekonomik gereklerine
ters dmekteydi. Yani sistemin az gelimi
lkelere yeterli lde reel kaynak transferi
salad sylenemez.

75

III. BRETTON WOODS SONRASI GELMELER

Arz Yanl Ekonomi Politikas ve Dolar
1973 balarnda belli bal sanayilemi lkeler, Bretton Woods sisteminin
temelini oluturan, paralarn sabit kurlardan Amerikan Dolarna balama
uygulamalarna son vermilerdir. Sonu olarak, bu lkelerin paralar ile
Amerikan Dolar birbirlerine kar dalgalanmaya braklm olmaktayd.
Bretton Woods Sisteminin kilit paras olan dolarn dalgalanmaya
braklmas, ok eitli ynlerden nem tamaktayd. nk dolar nce,
uluslararas bir deer standard idi. Fakat dalgalanmann olduu bir para bu
standart olma ilevini yerine getiremezdi. kinci boyut ise, dolarn rezerv
paras olmas zelliidir. lkeler resmi rezervlerinin byk bir blmn
Amerikan
Dolar
cinsinden
tutmaktayd.
Yeni
durum,
rezervleri
eitlendirmek anlamna gelen rezerv ynetimi sorununu ortaya
karmtr. nc boyut ise, yukarda belirtildii zere, Bretton Woods
sisteminin yklmasndan sonra ounluu az gelimi lkelerden oluan bir
grup lke, sabit kur uygulamalarn srdrerek paralarn yeniden Amerikan
dolarna balamlardr. Dolarn teki paralara gre deerinin deimesi, o
lkelerin ulusal paralarnn da, ayn yabanc paralar karsnda deerlerinin
deimesi anlamna gelmekteydi. Bu nedenle bu tarz bir gelime d denge
durumlarn olumsuz etkileyecei ve parasnn dolara balayan lkeler
asndan
olumsuz
sonular
dourmas
kanlmaz
olmaktayd.
76

III. BRETTON WOODS SONRASI GELMELER

Arz Yanl Ekonomi Politikas ve Dolar
Bu bahsedilen sorunlar mnasebetiyle, gnmzdeki sistemin
nemli bir paras olan para sepetlerine verilen byk nem
ortaya kmtr. lkeler SDR ve ECU gibi genel veya blgesel para
sepetleri dnda, zel olarak oluturduklar birleik hesap paralar
oluturma yoluna da gitmilerdir. Bir tek para yerine, deer
standard olarak bir para sepetinin belirlenmesi, tek para deerinde
grlebilecek ani ve sk deiikliklerin etkilerini azaltmaktadr.

Bu duruma bal olarak SDR ve ECU gibi birleik para birimlerinin

uluslar
aras
deer
ls
olarak
kullanlmas
olduka
yaygnlamtr. Avrupa para birimi Euro nunda bu amala
kullanlmas
beklenilmektedir.
Dolar 1973 Mart aynda dalgalanmaya braklnca piyasada bir
miktar deer kaybetmiti. Fakat birinci petrol oku, dolarn deerini
ykseltici bir etki ortaya karmtr. 1977den sonra dolar tekrar
inie geince, Carter Ynetimi dolar desteklemek iin baz
nlemler
almtr.
(sk
para
ve
maliyet
politikalar)
77

III. BRETTON WOODS SONRASI GELMELER

1. Arz Yanl Ekonomi Politikas ve Dolar
Dolarn deerinde ykselmeye yol aan dier bir gelime ise
1980de Reagan Ynetiminin i bana gelmesiyle uygulanan ArzYanl Ekonomi Politikasdr. (supply-side economics) Talepten
ok arz faktrne arlk veren bu politikalar Keynes ekonomisinin
tersine, ekonominin canlandrlmas iin retimin artrlmas, bu
amala da zel kesimin zendirilmesi esasna dayanmaktadr. zel
kesimi tevik etmek iin vergilerin indirilmesi ve kamu
harcamalarnn kslmas ngrlmektedir. Bu nlemlerin ortaya
kard bte aklar ise i ve d borlanma, yani yksek faiz
politikas
ile
finanse
edilmitir.
1980 balarnda uygulamaya konulan bu politika ile, Avrupa ve
Uzak Dou piyasalarnda ksa sreli fonlarn youn bir ekilde
ABDye doru akt grlmtr. lkeye youn olarak giren
yabanc
sermaye
fonlar,
dolarn
deerini
yapay
olarak
ykseltiyordu. Dolarn deerinin bu ekilde ykselmesine ramen,
ABDnin bunu nlemek adna bir giriimde bulunmamas zel
kar salamaya ynelik ihmal (benign neglect) politikas
olarak adlandrlmaktadr. Bu durum 1981 den 1985 e kadar
srmtr.
78

III. BRETTON WOODS SONRASI GELMELER

Arz Yanl Ekonomi Politikas ve Dolar

lkelerinden sermaye kana neden olduu iin, Japonya ve

Almanya gibi lkeler bu politikalardan ikayetiydiler. ABD ise bu
lkelerin, zellikle Japonyann kstlayc politikalar sonucu
biriktirdikleri d deme fazlalarnn Amerikan ticaret bilanosu
aklarna yol atn savunarak, bu lkelerin daha liberal bir d
ticaret rejimi ve harcama geniletici politikalar izlemeleri
gerektiini sylemekteydi. Sonuta, 1985 ylnn Eyll aynda
taraflar arasnda anlama salanmtr. Bu duruma gre, ABD
yksek faiz politikasn brakm, Japonya da i piyasada
harcamalarn geniletici politikalar uygulamay kabul etmitir.
Plaza Anlamasndan sonra dolar, dviz piyasalarnda inie
gemi ve bir sre sonra da belli bir istikrara kavumutur. Bugn
itibariyle uluslar aras borsalardaki gelimelere bal olarak dolarn
deeri deimektedir. Ancak eitli piyasalarda dolarn deerinde
ortaya kan ani ini ve klar ounlukla ilgili yabanc lke
merkez bankalar tarafndan piyasaya yaplan mdahaleler ile
nlenmeye allr.

79

III. BRETTON WOODS SONRASI GELMELER

2. Avrupa Birlii ve Tek Para Birimi:Euro

Avrupa Ekonomik Topluluu'nun kurucular,

topluluun ekonomik ve siyasal birleme
yolundaki baarsnn byk lde ortak
ekonomik, sosyal ve parasal politikalar
izlenmesine bal olduunun bilincindeydiler. Her
lkenin bamsz ekilde uygulayaca ekonomik
ve parasal politikalar, dier yeler zerinde
nemli derecede olumsuz etkiler dourabilirdi. O
bakmdan ekonomik birleme yolunda ileri
admlar atlabilmesi iin, parasal birleme
alannda da ortak politikalar benimsenmesi
gerekiyordu.
80

a) Parasal Birlie Varan

Gelimeler

Bununla birlikte, Topluluk kurulduu zaman, ye lkeler

henz ortak bir para politikas izlemeye hazr durumda
deildiler. Baka bir deyile bte, para ve maliye politikas
gibi alanlarda egemenlik haklarn ksmen de olsa,
Toplulua devredecek bir anlaya sahip bulunmuyorlard. O
nedenle byle bir yola gitmek yerine parasal istikrar, d
denge, fiyat istikrar ve tam alma gibi konulan, ulusal
ekonomi politikalarnn ortak amalan olarak benimsemeyi
tercih ettiler. Ancak zaman getike, dier ekonomik
konularda olduu gibi, parasal alanda da ortak politikalar
izlemenin Avrupa'nn btnlemesi iin zorunlu olduu daha
iyi anlalmtr.

81

Avrupa parasal birlii konusundaki gelimeler aadaki gibi bir

gelime seyri izlemitir:

1. Tneldeki Ylan
Parasal birleme yolundaki nemli admlardan birisi Smithsonian
Kur Ayarlamalar ile dolarn devalasyonu srasnda atlmtr.
Daha nce de belirtildii gibi, 18 Aralk 1971 tarihli Smithsonian
Kararlar ile dolar teki paralara gre ortalama yzde 9 o-rannda
devale edilmi ve ulusal paralarn dolar paritesi etrafnda toplam
dalgalanma marj yzde 4,5'a ( % 2.25) kartlmt. Bu ise
dolar dnda iki ulusal para arasndaki dalgalanma marjlar
toplamnn yzde 9'a ulamas demekti.

82

Oysa AET lkeleri bu derece yksek bir dalgalanmay ilerdeki parasal birleme amalarna uygun bulmuyorlard. O nedenle de 1972 ylnda aldklar
bir kararla, ulusal paralan arasnda olabilecek dalgalanmann toplam
snrlarn yzde 2.25'a indirdiler. Dier yandan da paralannn dolara kar
olan ballklarn Smithsonian Anlamas'nm ngrd biimde daha
geni dalgalanma snrlan iinde srdrdler. te bu "ki-bal" (two-tier)
kur sistemine "tneldeki ylan" (snake in the tunnel) ad verilir.
Ksacas, Avrupa para ylan, ye lkelerin birbirlerine gre dar snrlarla
dalgalanan ulusal paralarnn Amerikan Dolar karsnda daha geni
aralklar iinde dalgalanmasndan oluuyordu. Daha somut olarak, iki
Topluluk yesinin paralar, birbirlerine kar en fazla toplam yzde 2.25
orannda deiebilirken, bunlardan her biri dolar karsnda toplam yzde
4.5 orannda deer kazanabilecek veya kaybedebilecekti. Bylece yzde
2.25'lik snr "ylan", yzde 4.5'luk snr da "tnelin" geniliini ifade
ediyordu. Bylece ylan, tnelin snrlar iinde hareket edebilecekti!.

83

Tnelsiz Ylan
Smithsonian Anlamas'ndan sonra da uluslararas para piyasalar
durulmamt. 1972'de para buhranlar yeniden younluk kazand.
1973 ubatnda dolarn ikinci kez devalasyonuna karn
speklatif akmlarn ard arkas kesilmiyordu. Bunun zerine,
yukarda deinildii gibi, 1973 Martnn banda Avrupa dviz
piyasalar iki haftalk bir sreyle kapatld.
16 Martta piyasalar yeniden aldnda Topluluk yeleri, yeni bir
sistem uygulamaya koyduklarn dnyaya duyuruyorlard. yle ki,
ulusal paralarn dolar karsnda ayr ayr ve herhangi bir snra
bal olmadan dalgalanmaya brakyorlard. Dier bir deyile,
Smithsonian Anlamasndaki dolara kar yzde 4.5'luk dalgalanma snn kaldrlm oluyordu. Bununla birlikte, sz konusu
lkeler, kendi parala-n arasnda daha nceden belirlenen sabit kur
(toplam %2.25 dalgalanma snrlan iindeki) uygulamasn
srdryorlard. Bu uygulama da literatrde "tnelsiz ylan"
(snake without tunnel) olarak adlandnlr.
84

b) Avrupa Para Sistemi

1979 Martnda kurulan Avrupa Para Sistemi (EMS-European

Monetary System), Topluluk lkeleri arasnda parasal birlik
yolunda salanan nemli bir ilerlemedir.
EMS'nin temeli "Avrupa Para Birimi-ECU"ye (European Currency
Unit) dayanyordu. ECU, para sepeti tekniine gre oluturulmu
bir hesap birimi idi; ye lke paralarnn, ekonomik arlklarna
gre belirlenen miktarlarnn bir araya getirilmesinden oluuyordu.
rnein, ECU sepetinde Alman markna yaklak yzde 30, Fransz
frankna da yzde 20 arlk verilmiti.
ECU, deeri sabit bir para olarak Avrupa Birlii'nin hesap birimi idi
Farkl ulusal paralarla ilgili mali ilemler, rnein lkeleraras kredi
ve faiz ilemleri, yelik aidatlar, tarmsal sbvansiyonlar, topluluk
btesi, vs., ECU ile deerlendiriliyordu.

85

Avrupa Para Sistemi'nin dayand Dviz Kuru Mekanizmas

(Exchange Rate Mechanism-ERM)'nn baz zellikleri yle idi:
Sisteme katlan her ye lkenin paras sabit bir pariteden ECU'ye
balanmt; ulusal para ile ECU arasndaki bu sabit fiyata
"merkezi kur" (central rate) ad veriliyordu. Piyasada kurlarn
merkezi kur (ECU paritesi) etrafndaki dalgalanma marj nceleri
toplam yzde 2.25 ile snrlandrlmt ("tnel" uygulamasnda
olduu gibi), ancak 1993 Austosunda yaanan dviz krizinden
sonra bu oran %15'e kartlmt.
Avrupa Para Sistemi Almanya, Belika, Danimarka, Fransa,
rlanda, talya, Lksemburg ve Hollanda arasnda kurulmutu.
ngiltere, karlat ekonomik sorunlar dolaysyla ancak Ekim
1990'da APS'ye katlabilmi, fakat 1992'deki ekonomik kriz
srasnda talya ile birlikte sz konusu sistemin dviz kuru
mekanizmasndan ekilmiti. Toplulua sonradan girenlerden
spanya, Portekiz ve Avusturya da kur mekanizmasna
katlmlar,Yunanistan ise darda kalmt.
86

Maastricht Antlamas ve
Parasal Birlik

Avrupa Topluluu Konseyi'ni oluturan on iki ye lkenin devlet

veya hkmet bakanlar 1991 yl sonlarnda Hollanda'nn
Maastricht kentinde toplanarak ekonomik ve parasal birlik
konusunu karara baladlar.
Maastricht Anlamas, Avrupa Birlii iin aamal biimde
ekonomik ve parasal birlik kurulmasn ngrmekteydi. Ekonomik
ve parasal birlik, AB iinde serbest mal, hizmet, emek ve
sermayenin dolam ile birlikte tek para biriminin kabul anlamna
gelmektedir.
Bu amalara ulamak zere ortak para politikas uygulanmas,
ekonomik politikalarn yaknlatrlmas ve maliye politikas bata
olmak zere daha birok alanda uyum salanmas gerekir.

87

Maastricht Anlamas'nda ngrlen aamalardan geilerek Avrupa

Birlii'nin tek para birimini oluturacak Euro, 1 Ocak 1999
tarihinde uygulamaya konmutur. Bu tarihte parasal birlie katlan
lkelerin para birimleri, geri dnlmez biimde Euro'ya
dntrlrken 31.12.1998 tarihindeki dviz kurlar esas alnm
ve 1 ECU - 1 Euro olarak deitirilmitir.
Euro yrrle girdii 1 Ocak 1999 tarihinden 1 Ocak 2002
tarihine kadar yalnz bir kaydi para olarak bankaclk ve finans
lemlerinde kullanlacak, fiziki bir-varla sahip bulunmayacakt.
Fiziki varla sahip ve piyasada kullanlan bT para durumuna
gelmesi ise 2002 ylnn Ocak ay banda gereklemitir. O
tarihten sonra alt aylk bir sre daha ulusal paralarn Euro ile
birlikte dolam srdrlm, 1 Temmuz 2002 tarihinden sonra
ise ulusal paralar kaldrlm ve Euro Avrupa Birliinin tek para
birimi durumuna gelmitir

88

Maastricht Anlamasnda AB iinde gl ve istikrarl bir Euroya sahip

olabilmek iin ye lkelerden yerine getirilmesi istenen koullar, dier bir
deyile Maastricht kriterleri unlardr:
Fiyat stikrar: Her ye lkenin yllk ortalama enflsyon oran, bu alanda
en iyi sonu elde eden (fiyat art oranlan en dk olan) ye lke
ortalamasnn 1,5 puan fazlasn gemeyecektir.
Kamu a: ye lkenin bte a, o lke GSYH'snn yzde 3'n amamaldr.
Kamu borlan: ye lkenin kamu borlarnn onun GSYH'sna oran yzde
60' gememelidir.
Faiz oranlar: Her yenin ortalama faiz oran fiyat stikrar konusunda en
iyi durumdaki lkenin faizlerinin ortalamasn iki puandan fazla
amamaldr.

89

Euro balangta on bir AB lkesinin katlmyla uygulamaya

girmitir. Yunanistan Maastricht kriterlerine uyum salayamad iin nceleri Avrupa parasal birliinin dnda
kalm, fakat 2000 yl yaznda sisteme katlmtr.
Danimarka, sve ve ngiltere ise bu kstaslarn karlanmas asndan nemli sorunlar olmamasna karn
sistemin dnda kalmay tercih etmiler ve bugne kadar da
sisteme katlmamlardr.

90

Avrupa Merkez Bankas

Birliin para politikasnn ynetimi tek ve bamsz bir kurulu olan

Avrupa Merkez Bankas'na verilmitir. Avrupa Merkez Bankas
(AMB) 1998 ylnda Frankfurt'ta faaliyete gemitir, ilk
bakanlna bir Hollandal seilmitir. AMB'nin temel hedefi Euro
blgesinde fiyat istikrarn salamaktr. Bu hedefi yerine getirirken
de AB'nin srdrlebilir ekonomik byme, yeni istihdam alanlar
yaratlmas, yaam standardnn iyiletirilmesi, vs. gibi temel
hedefleriyle uyumlu olmaya allacaktr. Dier bir deyile, AMB,
Birlik inde optimal bir politika bileimi oluturmada nemli bir
grev stlenmitir. Bunun yannda Birlie ye lkelerin, bata maliye politikas olmak zere, uygulayacaklar politikalarn da ortak
para politikas ile uyumlu olmas gerekir.

91

Beklenen Yararlar

Parasal birlik ayn zamanda Avrupa Birlii iinde tek pazar

glendirici ve ekonomik istikran artrc bir gelimedir. Byle bir
uygulamann salayabilecei yararlan daha somut biimde
aadaki gibi belirtebiliriz:
Tek para birimine gei ile dviz kurlarnda ani ve ngrlemeyen
dalgalanmalar ortadan kalkacak, bu da blgeye ynelik ticaret ve
sermaye akmlarn hzlandrc etki yapacaktr.
Ulusal paralar birbirine dntrmenin gerektirdii masraflar (al
ve sat kurlar fark ve komisyonlar, vs. gibi) ortadan kalkacak,
finans ve bankaclk ilemleri ucuzlayacak, ayn para birimini
kullanan birleik ve daha gl sermaye piyasalar oluacaktr.

92

Euro, birlik lkelerinde fiyatlara saydamlk getirecektir, bylece

tketiciler fiyatlar dorudan karlatrabilme olanana
kavuacaklar, bu da firmalar aras rekabeti artracak ve verimlilii
ykseltecektir.
Tek para biriminin uygulanmas blge iinde finansman
kolaylatrp yatrmlar artrrken, blge dndan dolaysz yabanc
sermaye yatrmlarm zendirecek, bylece de ekonomik bymeyi
hzlandracaktr.
-Ekonomik bymenin hzlanmas vergi gelirlerini artrp kamunun
borlanma gereini azaltarak kamunun faizler zerindeki basksn
da hafifletebilir.

93

IV. GNMZDEK ULUSLARARASI

PARASAL UYGULAMALAR

1973 ylnn Mart aynda balca sanayilemi lkeler paralarn Amerikan

dolar karsnda dalgalanmaya (tek tek veya Avrupa Topluluu'nda olduu
gibi birlikte) braktlar. Bylece de sabit kurlu Bretton Woods Sistemi
yklm oldu.
Bu durumda serbest dalgalanmaya gemek, balca sanayilemi lkeler
iin hemen hemen tek seenek durumunda idi. nk uygulayabilecekleri,
nceden hazrlanm, anlamalara dayal bir para sistemi yoktu. Ancak
yine de dalgal kur uygulamalarnn ksa sreli olaca dnlyordu.
lerde, gemitekine benzer biimde geni kapsaml yeni bir uluslararas
dzenleme yaplaca bekleniyordu. Ancak geen zaman, lkelerin bu
uygulamalardan fazla ikayeti olmadklarn gsterdi. Belki o nedenle de,
yeni bir sistem oluturulmas konusu byk lde gncelliini yitirdi.

94

zet olarak belirtmek gerekirse, bugn dnyada btn lkeler

tarafndan paylalan, anlamalarla kurulmu, ayn kur sistemine
bal bir uluslararas para sistemi yoktur. Bunun yerine, sabit kur
sisteminden dalgal kur sistemine kadar deiebilen ve lkelerin
kendileri tarafndan seilen, farkl sistem ve uygulamalar vardr.
Uluslararas Para Fonu (IMF), uluslararas mali ilikileri dzenleme
grevini srdrmektedir. Ancak Bretton Woods Sistemi'nin
yklmasndan sonra ye lkelerin farkl uygulamalarna yasallk
kazandrmak iin, IMF'nin kurulu yasasnda bir deiiklik
yaplmtr. Bu deiiklikle, belirli ilkelere uymak kaydyla, dileyen
yenin diledii kur sistemini benimseyebilecei resmen kabul
edilmitir.

95

1. IMFnin Tasnifine Gre Dnyadaki Kur

Uygulamalar

Yukarda da belirtildii gibi, bugn

eitli dnya lkelerinin dviz
kurlarna likin uygulamalar, sabit
kur sisteminden dalgal kur sistemine
kadar uzanan geni bir yelpaze
oluturur.
lkelerin uyguladklar farkl kur
politikalar IMF tarafndan u ekilde
snflandrlmtr:
96

Ayr bir ulusal para birimine sahip bulunmayan lkeler: Bu lkelerin

bir ksm baka bir lkenin parasn kendi yasal para birimi olarak
kullanrlar. ounlukla benimsenen para birimi Amerikan dolardr. Bir
ksm da ortak para alan iinde yer almaktadr ve ortaklaa olarak ayn
para birimini kullanrlar. Bunun rnei Euro blgesinde grlr.
Para Kurulu Dzenlemeleri: Para kurulu (currency board), daha nce
de deinildii gibi, ulusal parann bir sabit kur zerinden yabanc paraya
dntrlmesine dayanan ve emisyon kurumunun (merkez bankas) bu
yasal zorunluluu karlamak zere sk kstlamalara tabi olduu bir sabit
kur sistemidir.
Sz konusu sistemde ulusal para, ancak dviz karl kartlabilir, dolamda olduu srece de yabanc varlklarla desteklenir. Dolaysyla para
kurulu dzenlemelerinde merkez bankas, para arzn kontrol etmek,
krediler konusunda son bavuru (lender of last resort) makam olarak
grev yapmak gibi geleneksel para politikas fonksiyonlarna sahip
bulunmamaktadr. Bununla birlikte, para kurulunun nasl oluturulduuna
bal olarak para arzn ayarlama konusunda emisyon kurumuna yine de
bir lde esneklik verilmi olabilir.
97

Geleneksel Sabit Kur Uygulamalar:Geleneksel sabit, kur

sistemlerinde (fixed peg arrangements), lke ulusal parasn bir
byk yabanc lke parasna veya yabanc paralar sepetine balar.
Bu sistemlerde dviz kurlar merkezi bir kur etrafnda olduka dar
snrlar arasnda (genellikle %1 gibi) dalgalanr.
Bu amala, lkenin d ticaret veya mali ilikide bulunduu
lkelerin ulusal paralarndan zel para sepetleri oluturulabilir.
Sepete katlan her para birimine onunla olan mal ve hizmet
ticaretinin veya sermaye akmlarnn pay lsnde arlklar
verilir.
Yatay Bantlar inde Dalgalanan Sabit Kur Sistemleri:Yatay
bantlar iinde dalgalanan sabit kur (pegged exchange rates within
horizontal bands) sistemi diye adlandrlan bu uygulamalarda,
ulusal parann deeri yasal veya fiili bir merkezi kur etrafnda
geleneksel sabit kur sistemlerine gre biraz daha geni ( %1'den
byk) snrlar iinde deiebilir.
98

Srnen Pariteler: Srnen

pariteler (crawling peg)
uygulamasnda, ulusal parann
deerinde periyodik olarak, nceden
iln edilen sabit oranlarda veya belirli
istatistik gstergelerin (rnein
hedeflenen veya gerekleen i ve
d enflasyon oranlar fark gibi)
sonularna gre ayarlamalar yaplr.
99

Srnen Bantlar inde Dviz

Kurlar: Ulusal parann deeri,
merkezi bir kur etrafnda en az
%lik snrlar iinde tutulur.
Merkezi kurlarda belirli aralklarla ya
sabit oranlarda, ya da belirli
gstergelere gre ayarlamalar
yaplr.
100

Bamsz Dalgalanma
(Independent floating): Bu
uygulamalarda dviz kurlanmn
oluumu piyasa glerine
braklmtr. Arada bir dviz
piyasasna yaplan mdahaleler, fiyat
dalgalanmalarn yumuatmaya ve
gereksiz dalgalanmalar nlemeye
ynelmitir, parite kuru belirleme
uygulamas yoktur.

101