Urednik

Amar Imamovi
Recenzenti
Prof. dr. Fehim Nametak
Prof. dr. Alena atovi
Likovno oblikovanje
Seyed Mehrdad Mousavi

Namir Karahalilovi
Munir Drki

AHMED SUDI BONJAK

Komentator perzijskih klasika

Fondacija Batina duhovnosti

Mostar 1435/2014.

Predgovor

Odluka o pisanju ove knjige donesena je iz nekoliko razloga. Prvi i osnovni

je taj to do sada nije napisana niti jedna cjelovita monografija u kojoj bi bio
predstavljen i vrednovan rad Ahmeda Sudija Bonjaka na komentiranju klasinih djela perzijske knjievnosti, iako Sudi spada u najznaajnije komentatore
perzijskih klasika u Osmanskom carstvu, a poznat je istraivaima perzijske
knjievnosti i kulture irom svijeta.
Premda je Ahmed Sudi iznimno znaajna linost u historiji orijentalne
filologije, i to u svjetskim razmjerima, u bosanskohercegovakoj iranistici
posveeno mu je tek nekoliko kraih radova. Isto stanje vlada i u iranistici
u samom Iranu. U zapadnoj iranistici ozbiljnijih radova o Sudiju, a posebno
valorizacije njegovoga postupka komentiranja perzijskih tekstova, praktino
nema. Sve dosada napisane studije koje se bave Sudijevim komentatorskim
radom nastale su u turskim iranistikim krugovima, no skoro se sve one odnose tek na jedan od Sudijevih komentara remek-djela perzijskih klasika, dok
ne postoji studija koja bi obuhvatila njegov cjelovit komentatorski opus kada
je rije o tim djelima.
Samo je djelo koje je napisao Hoca (1980), barem bi se tako moglo zakljuiti iz njegovog naslova, nastalo s namjerom slinom onom koju smo
imali i mi, tj. da se Sudijev komentatorski rad predstavi i analizira na cjelovit nain. Meutim, Hocin je pristup krajnje faktografski i uopen, svodi
se iskljuivo na koncizne opise Sudijevih komentara perzijskih klasika u
kojima se autor ne bavi sadrajem tih komentara, ne zadire u njihov tekst,
iz ega bi proizaao i egzaktan vrijednosni sud o tim komentarima. Osim
toga, Hoca se ne ograniava samo na Sudijeve komentare klasinih djela
perzijske knjievnosti; njegovo je djelo dodatno tematski razueno kraim
osvrtima na druga Sudijeva djela.
5

Sve su to razlozi zbog koji je, uvjereni smo, postojalo jasno znanstveno utemeljenje i potreba za pisanjem ovakve knjige.
Zahvaljujemo uvaenim kolegicama dr. Sabini Baki, dr. Aleni atovi,
dr. Amini iljak-Jesenkovi i kolegi mr. Mirsadu Turanoviu na pomoi prilikom pribavljanja i konsultiranja izvora na turskom jeziku.

Uvod

Tradicija bavljenja perzijskim jezikom i knjievnou na prostoru Osmanskog

carstva iznjedrila je znatan broj prevodilaca, komentatora, istraivaa, autora irokog opsega djela i knjievnika koji su pisali po uzoru na perzijske
klasike. U toj bogatoj tradiciji, bez ikakve sumnje, veoma znaajno mjesto
pripada Ahmedu Sudiju Bonjaku1, na to je u ranijim istraivanjima ukazano u vie navrata. Sljedstveno tome, ne postoji nijedan obuhvatniji pregled
te tradicije u kojem nije istaknuta znaajna uloga Ahmeda Sudija u razumijevanju klasinih perzijskih tekstova. Tako ga Safvet-beg Baagi ponosno
naziva najpopularnijim Bonjakom meu turskim piscima, ali i najboljim i
najveim komentatorom perzijskih klasika, koji je u toj struci stekao stepen
takav da mu nema premca u turskoj literaturi svih vijekova. (Baagi 2007:
115) Demal ehaji smatra Sudija jednim od najveih poznavalaca perzijske knjievnosti jer je svojim komentarima doprinio boljem razumijevanju
ovih tekstova, ime je dao svoj doprinos i osmanskoj nauci i knjievnosti.
(ehaji 1980: 105), dok Hamid Algar ide i jedan korak dalje, tvrdei da
je Sudi vjerovatno najprominentniji meu svim osmanskim perzijanistima
(Algar 2003). Oito je da je posrijedi vanredno vrijedan autor s ovih prostora
koji zasluuje veu naunu panju u iranistikim i turkolokim krugovima.
Ahmed Sudi Bonjak ostavio je irok opus djela iza sebe, uglavnom iz
perzijskog jezika i knjievnosti te arapske gramatike, i to su ustvari bile
dvije oblasti koje su Sudija prvenstveno zanimale. Pripisuju mu se i neka
djela izvan ovih naunih oblasti, ali se ne moe pouzdano potvrditi da je ta
Pod rijeju Bonjak podrazumijeva se Sudijevo porijeklo s prostora Bosne, a ne nje
gova etnika pripadnost, budui da u XVI stoljeu etnike odrednice nisu postojale u
njihovom dananjem smislu.

djela Sudi i napisao. Ipak, ovaj autor u minulim stoljeima poznat je u svijetu prvenstveno po svojim komentarima triju klasinih tekstova iz perzijske knjievnosti iz pera dvojice glasovitih autora iz grada iraza: Sadijevih
ulistana i Bustana, te Hafizovog Divana.
Ova tri Sudijeva djela predstavljaju najbolje primljene i najvie itane
komentare meu brojnim komentarima spomenutih tekstova na prostoru
Osmanskog carstva. O njihovoj dobroj recepciji svjedoi i injenica da su
sva tri prevedena na perzijski jezik u XX stoljeu, te da su dobro poznati i u iranskoj naunoj i strunoj javnosti. Meu njima je najveu panju
izazvao komentar Hafizovog Divana, koji je u XIX stoljeu prevoen i
u zapadnoj Evropi. Tako je u Brockhausovo leipziko izdanje Hafizovog
Divana na njemakom jeziku (1854-1856) ukljuen Sudijev komentar prvih
80 gazela, a o Sudijevoj metodologiji na engleskom jeziku pisao je W. H.
Lowe u studiji Twelwe Odes of Hahiz done literally into English together
with the corresponding portino of the Turkish Commentary of Sudi, for
the first time translated, objavljenoj u Cambridgeu 1877. godine. (prema:
Browne 1997: III: 299)
Sudijev komentatorski opus najveu panju izazvao je na podruju
Osmanskog carstva, tj. meu recipijentima koji su obavezno znali osmanski turski jezik. Posebna odlika tog opusa na spomenutom podruju ogleda
se u tome da Sudijevi komentari nisu tretirani iskljuivo kao interpretativni izvori koji omoguavaju lake razumijevanje tekstova remek-djela klasine perzijske knjievnosti, nego su u isto vrijeme imali ulogu udbenika
perzijskog jezika.
S druge strane, klasini perzijski tekstovi ve stoljeima imaju internacionalni karakter i prisutni su na geografskom prostoru od Indijskog potkontinenta na istoku do zapadnih granica Osmanskog carstva; stoga su i komentari tih tekstova nastajali u trima razliitim geografskim i kulturalnim
podnebljima na perzijskom govornom podruju, u Osmanskom carstvu i
na Indijskom potkontinentu.
Uzimajui u obzir geografsku razuenost prostora na kojem su ti tekstovi
itani i izuavani, Sudijeve smo komentare analizirali i vrijednosno situirali u okviru komentatorske tradicije u osmanskim znanstvenim i knjievnim
8

krugovima. Na takav korak odluili smo se i smatramo bitnim to naglasiti

prije svega zato to je tradicija komentiranja djela klasine perzijske knjievnosti u sva tri navedena podneblja, na tri razliita govorna podruja,
obiljeena razliitim kulturolokim, jezikim i knjievno-estetskim odlikama. Osim toga, komentari iz razliitih kulturalnih podneblja nisu pisani s
identinim pobudama: negdje su oni nastali iskljuivo kao komentari djela,
a negdje su upotrebljavani i kao udbenici stranog jezika. Komentari pisani
u razliitim geografsko-kulturalnim podnebljima obraali su se razliitim
vrstama recipijenata, te su se stoga i konceptualno i metodoloki u znatnoj
mjeri meusobno razlikovali. Na kraju, ali jednako bitno, rukopisni izvori
na osnovu kojih su pisani komentari unutar jednog od navedenih podneblja
nerijetko su se razlikovali od rukopisnih izvora to su ih na raspolaganju
imali komentatori koji su djelovali na druga dva podneblja; zbog toga bi
njihovo poreenje, vrednovanje i situiranje u okviru jedne, zajednike komentatorske tradicije predstavljalo istraivaki postupak s krajnje upitnom
metodolokom utemeljenou.
Zbog svih navedenih razloga, metodoloki najprimjerenijim postupkom smatrali smo to da Sudijeve komentare posmatramo u okviru tradicije
komentiranja perzijskih klasika u Osmanskom carstvu, te da u tom svjetlu
ukaemo na njihove prednosti i nedostatke u odnosu na ranije nastale komentare djela klasine perzijske knjievnosti u osmanskim znanstvenim i
knjievnim krugovima.
Nakon XV stoljea i pojave Abdurrahmana Damija, u historiji perzijske knjievnosti otpoelo je razdoblje dekadencije (enhett). Ona e ostvariti
snaan utjecaj i na knjievno stvaralatvo na perzijskom jeziku izvan perzijskog govornog podruja, izmeu ostalog i u osmanskoj Turskoj. Taj utjecaj
ogledao se u tome da je ve u Sudijevo vrijeme (XVI stoljee) u knjievnim
krugovima u osmanskoj Turskoj bila primjetna tendencija ka smanjenju opsega autorskog rada, s jedne, i pospjeivanju istraivakog rada s druge strane,
prije svega na planu pisanja komentara (arh). (Riyh 1369: 127) Drugim
rijeima, originalno stvaralatvo ustupilo je svoje mjesto izuavanju, predstavljanju i vrednovanju ranije napisanih djela. Stoga nije neobino da se i
Ahmed Sudi Bonjak odluio upravo za pisanje ove vrste djela.
9

U Sudijevom vremenu perzijski jezik vaio je za jezik dvorske elite i intelektualnih krugova; premda u tom razdoblju na teritoriji Osmanskog carstva nije napisano nijedno vrhunsko knjievno djelo na perzijskom jeziku,
na tom su podruju nastala neka vrlo znaajna djela istraivakog karaktera,
ija je prvenstvena svrha bila olakavanje razumijevanja pojedinih remekdjela klasine perzijske knjievnosti. (Modarres 1384: 82) tavie, sami komentari esto nisu zadovoljavali potrebe ireg kruga itatelja, to potvruju
mnoge glose zapisane na njima. (Hoca 1980: 9)
Komentari perzijskih djela u Osmanskom carstvu mogu se openito podijeliti na filoloke i sufijske, a Sudijevi komentari prema toj podjeli spadaju
u prvu skupinu. Pisanjem filolokih komentara autori su prvenstveno imali
za cilj pribliiti znaenje tih tekstova itaocima koji su ivjeli u njihovom
vremenu. Veliki broj napisanih komentara, kako knjievnih tako i naunih
djela iz razliitih oblasti, ukazuje na to da su se znanstvenici iz Sudijeva vremena suoavali s iznimno bogatim i kompleksnim naslijeem ije je pravilno razumijevanje za njihove savremenike i kasnije generacije bilo praeno
brojnim tekoama i preprekama (Dnparast 1392: 94). Uvidom u znaajnije filoloke komentare klasinih djela, posebno poetske, moe se zakljuiti
da su oni bili usredsreeni na pet osnovnih nivoa teksta komentiranog djela,
a to su ortografski, gramatiki, stilistiki, kulturnohistorijski i konano semantiki. (Okatan 2013: 219) Stoga e i Sudijevi komentari u ovoj studiji
biti podvrgnuti manje-vie analizi na spomenutih pet nivoa.
U XX stoljeu zapoeo je proces znanstvenog valoriziranja tih komentara, kad nastaju pregledni radovi i ire studije o pojedinim komentarima ili
nekim njihovim aspektima, iako su mnoga pitanja jo uvijek ostala bez odgovora. U tom smislu, i komentatorski opus Ahmeda Sudija Bonjaka nedvojbeno zasluuje da bude objektivno i sveobuhvatno vrednovan. Cilj ove
knjige jeste ponuditi cjelovitu sliku o Sudijevim najpoznatijim i najee citiranim komentarima triju perzijskih klasinih tekstova: Sadijevog ulistana
i Bustana, te Hafizovog Divana.

10

Sadraj

PREDGOVOR............................................................................................................... 5
UVOD........................................................................................................................... 7
PERZIJSKI JEZIK I KNJIEVNOST U MALOJ AZIJI I NA PROSTORU
OSMANSKOG CARSTVA OD POLOVINE XI DO KRAJA XVI STOLJEA.................. 11

Mala Azija prije Osmanlija.................................................................................... 12

Perzijski jezik i knjievnost u Osmanskom carstvu................................................. 18
Perzijsko-turski rjenici................................................................................... 19
Prijevodi perzijskih tekstova............................................................................ 21
Komentari perzijskih djela............................................................................... 23

IVOT I DJELA AHMEDA SUDIJA............................................................................. 27

ivot..................................................................................................................... 27
Djela..................................................................................................................... 38

SUDIJEV KOMENTAR SADIJEVOG ULISTANA...................................................... 43

Sadi i ulistan...................................................................................................... 43
ulistan izvan granica perzijskog govornog podruja....................................... 47
Sadijev ulistan u bonjakoj knjievnoj batini............................................. 49
Mjesto i znaaj Sudijevog komentara..................................................................... 51
Sudijev postupak komentiranja ulistana............................................................. 55
Pisanje i izgovor.............................................................................................. 57
Gramatika....................................................................................................... 60
Stilistika i metrika........................................................................................... 66
(Kulturna) historija i opi podaci.................................................................... 68
Semantika....................................................................................................... 74
Zavrna razmatranja.............................................................................................. 76
Dodatak: Prijevod komentara kratke pripovijesti u stihu....................................... 78

SUDIJEV KOMENTAR SADIJEVOG BUSTANA.......................................................... 81

Bustan Sadija irazija............................................................................................. 81

Sudijev postupak komentiranja Bustana................................................................ 85

Pisanje i izgovor.............................................................................................. 88
Gramatika....................................................................................................... 92
Fonetski podnivo...................................................................................... 93
Morfoloki podnivo.................................................................................. 98
Sintaksiki podnivo................................................................................... 99
Stilistika........................................................................................................ 101
Kulturna historija.......................................................................................... 107
Semantika..................................................................................................... 110
Zavrna razmatranja............................................................................................ 112
Dodatak: Odlomak iz Sudijevog komentara Sadijevog Bustana........................... 114
SUDIJEV KOMENTAR HAFIZOVOG DIVANA.......................................................... 115

Osvrt na biografiju Hafiza irazija....................................................................... 115

Divan Hafiza irazija..................................................................................... 118
Sudijev postupak komentiranja Divana............................................................... 125
Pisanje i izgovor............................................................................................ 126
Gramatika..................................................................................................... 132
Morfoloki podnivo................................................................................ 132
Sintaksiki podnivo................................................................................. 135
Stilistika........................................................................................................ 138
Kulturna historija.......................................................................................... 143
Semantika .................................................................................................... 147
Sudijeva recepcija Hafizovog Divana............................................................. 152
Zavrna razmatranja............................................................................................ 158
Dodatak: Odlomak Iz Sudijevog komentara Hafizovog Divana........................... 162

ZAKLJUAK............................................................................................................. 163
SAETAK.................................................................................................................. 165
IZVORI I LITERATURA............................................................................................ 167

Izvori.................................................................................................................. 167
Literatura............................................................................................................ 167

BIOGRAFIJE............................................................................................................. 175
REGISTAR IMENA I POJMOVA................................................................................ 177