Praktikum iz METALNIH KONSTRUKCIJA I

D. Velikovi, S. ivkovi

MEHANIKE KARAKTERISTIKE ELIKA

Osnovne mehanike karakteristike zajednike za sve vrste elika su:
m
= = 7,85 t / m3 specifina gustina,
V
G m g
= =
78, 5 kN m 3 specifina teina,
V
V
E = 21000 kN cm 2 - modul elastinosti,

= 0, 3 - Puasonov koeficijent kontrakcije,

G=

E
= 8100 kN cm 2 - modul klizanja,
2 (1 + )

t = 1, 2 105 1 oC - koeficijent termikog irenja.

Za aluminijum:

Al = 27, 0 kN m3
E Al = 7000 kN cm 2
Al = 0,3

t = 2, 4 105 1 oC

Slika 1.1. Radni dijagram elika

f e - granica elastinosti,
v = Re = f y = f 0,2 - granica razvlaenja (granica plastinosti, teenja) u funkciji je i od
debljine elinog proizvoda.
1

Vebanje br. 1.

fu - zatezna vrstoa ili vrstoa elika na zatezanje (predstavlja najvei napon ostvaren u
uzorku pri ispitivanju do kidanja).

METODE PRORAUNA ELINIH KONSTRUKCIJA

Za dimenzionisanje elinih konstrukcija koriste se:
- metoda doputenih napona,
- metoda loma,
- metodi graninih stanja nosivosti i upotrebljivosti,
- metode doputenih deformacija,
- kriterijumi stabilnosti (sekundarni i globalni),
- kriterijumi krtih lomova u konstrukcijama kada se uzima u obzir dinamiko
dejstvo na konstrukciju.

METODA DOPUTENIH NAPONA

Metoda doputenih napona se zasniva na uslovu da usled spoljanjeg optereenja, ni u
jednom preseku konstrukcije, maksimalni raunski normalni ( max ) i smiui ( max ) naponi
ne smeju biti vei od doputenih ( dop , dop ) , odnosno:

ra ,max dop = ( izv. izbo . bonotorz .izv. )

ra ,max dop =

v
,

v
, gde je v = v

u kome su:
- koeficijent sigurnosti ( 1, 0 )

v - granica razvlaenja (zavisi od vrste elika i od debljine posmatranog elinog

elementa).
Prirunik str. 4, tabela 1.3.
Na ovaj nain je konstrukcija obezbeena da polje napona u fazi njene eksploatacije
ostane u domenu dozvoljenog polja napona tj. u elastinoj oblasti i elastinog ponaanja
njenih elemenata je osigurano za sve vreme njenog trajanja. Pri tome koeficijent sigurnosti
obuhvata sve nepravilnosti u vezi procene optereenja, karakteristika materijala,
pretpostavljene i stvarne geometrije elemenata konstrukcije, kao i odstupanja stvarnih uticaja
u konstrukciji od raunskih usled neadekvatnog statikog modela ili metode analize, tj.
pokrivene su sve materijalne i geometrijske imperfekcije kao i uvedene pretpostavke kod
izvoenja izraza za proraun komponentalnih napona.
Zakonska tehnika regulativa definie tri sluaja optereenja i njima odgovarajue
koeficijente sigurnosti:

I = 1,5 - I sluaj optereenja (osnovno) sopstvena teina, korisno

optereenje, sneg itd.
II = 1,33 - II sluaj optereenja (osnovno + dopunsko) osnovno + vetar,
boni udari kod kranskih nosaa i eleznikih mostova, sile koenja, temperaturni
uticaji itd.
III = 1, 2 - III sluaj optereenja (osnovno + dopunsko + izuzetno) osnovno
+ dopunsko + seizmika, sleganje oslonaca, sile udara vozila itd.
2

Praktikum iz METALNIH KONSTRUKCIJA I

D. Velikovi, S. ivkovi

Treba napomenuti da za dimenzionisanje razliitih elemenata jedne iste konstrukcije

mogu da budu merodavni razliiti sluajevi optereenja. Tako na primer ako se ima u vidu
odnos vrednosti koeficijenta sigurnosti za I i II sluaj optereenja I II = 1,5 1, 33 = 1,125

moe se zakljuiti da je II sluaj optereenja merodavan samo ako je poveanje naprezanja

posmatranog elementa usled razmatranog dopunskog optereenja vei od 12,5% naprezanja
prouzrokovanog osnovnim optereenjem. Slino vai i za III sluaj optereenja, kada je ovaj
odnos vei i iznosi 25% (10,8%), I III = 1,5 1, 2 = 1, 25; II III = 1,33 1, 2 = 1,108 . Za

pojedine elemente konstrukcije (spregovi za prijem sile vetra, bonih udara ili koenja) ija je
osnovna funkcija prijem nekog optereenja iz grupe dopunskih, ova optereenja ne spadaju u
II ve u I sluaj optereenja, jer za posmatrani element predstavljaju osnovno optereenje.
Svi ovi doputeni naponi se odnose na linearno stanje napona tj. kod istih
naprezanja: isto aksijalno naprezanje (pritisak ili zatezanje), isto savijanje, isto smicanje.
Ako imamo vieosno stanje napona i ne samo normalne ve i tangecijalne napone onda
raunamo uporedni (ekvivalentni) napon prema hipotezi o konstantnom deformacionom radu
pri promeni oblika (Henky-Huber-Mizes-ov uslov teenja):
a) za prostorno (sloeno, vieosno, troosovinsko) stanje napona

u = x2 + y2 + z2 x y x z y z + 3 ( xy2 + yz2 + xz2 ) dop ,

odnosno preko glavnih napona:

u = 12 + 22 + 32 1 2 2 3 3 1 dop
Komponentalne i glavne napone u izrazima treba uzeti s njihovim algebarskim vrednostima!
b) povrinsko (dvoosno, ravansko) stanje napona

u = x2 + y2 x y + 3 xy2 dop , odnosno

u = 12 + 22 1 2 dop
c) za sluaj poprenog savijanja silama

u = x2 + 3 xy2 dop

xy = 0 x doz

x = 0 xy

doz za jednoosno naponsko stanje.

Vebanje br. 1.

Prema evropskim propisima uporedne napone raunamo:

a) za ravansko stanje napona

= x ,ra
x ,doz
2
u

y ,ra
+
y ,doz

x ,rac y , rac xy ,rac

x ,doz y ,doz xy , doz

b) za sluaj poprenog savijanja silama:

2

= ra + rac 1
doz doz
2
u

Kada su dominantni normalni naponi od normalne sile preporuuje se da se uporedni

napon rauna prema izrazu:

= x , rac + xy ,rac
x , doz xy , doz
2
u

Napomena: komponentalne ili glavne napone u svim izrazima uneti sa svojim predznacima
tj. algebarskim vrednostima.

Komponentalne napone u prethodnim izrazima u elinim konstrukcijama

sraunavamo po teoriji elastinosti (otpornosti materijala) koristei sledee izraze:
My
M
Mx
N
y , (M y ) =
x , (Mt ) =
(N ) =
, (Mx ) =
Arad . povr .
I x ,rad . povr .
I y ,rad . povr .
I
S ods
S xods
M S ods
, (Tx ) = Tx y , =
I x b( y )
I y b( x )
I t
M
= t - kod punih poprenih preseka,
Wt
M
= t - tankozidni jednoelijski zatvoreni popreni preseci,
2t
M
= t t - tankozidni otvoreni popreni preseci
It

(T ) = Ty
y

(M )
t

(M )
t

(M )
t

u kojima su:
- x i y glavne centralne ose datog poprenog preseka
- - povrina ograniena srednjom linijom profila jednoelijskog tankozidnog
poprenog preseka, a u izrazima za normalne napone je vrednost normirane
sektorske koordinate za taku u ijoj okolini raunamo njenu vrednost.

Praktikum iz METALNIH KONSTRUKCIJA I

D. Velikovi, S. ivkovi

Slika 1.2. Komponentalni naponi kod I profila

5

Vebanje br. 1.

Slika 1.3. Komponentalni naponi kod U profila

6

Praktikum iz METALNIH KONSTRUKCIJA I

D. Velikovi, S. ivkovi

Slika 1.4. Komponentalni naponi kod sanduastog profila

7

Vebanje br. 1.

OSNOVNI OBLICI ELINIH PROIZVODA

I NJIHOVO OBLIKOVANJE
elini proizvodi koji se upotrebljavaju za nosee eline konstrukcije dobijaju se
uglavnom valjanjem. elik koji se dobija topljenjem u Martin-Simensovim peima ili
Tomasovim konvertorima izliva se u ingote, zagreva se u valjaonicama, pa se po postizanju
odreene temperature provlai kroz kalibrisane valjke ime se dobijaju eljeni konstruktivni
oblici. U osnovne oblike elinih proizvoda spadaju tapovi, profilisani nosai i limovi.
1. tapovi su: pljosnati elik, iroki pljosnati elik, ipkasti elik, ugaonici.

pljosnati elik se dobija valjanjem kroz kalibrisane valjke, irine b = 8 150mm a

debljine t 3mm, normalne duine od 3 do 15m.

iroki pljosnati elik je pravougaonog preseka, dobija se valjanjem sa 4 valjka (2

horizontalna i 2 vertikalna). Samo je poduno izvlaen tako da ima slabiju nosivost
upravno na pravac valjanja.
b = 151 1100mm, t 3mm, duina od 3 do 12m.
Pljoti elik proizvodi se u sledeim dimenzijama:
t=3 do 16 mm na 1mm, 16 do 30mm sa 2mm i 30 do 60mm sa 5mm prirataja.
b=150 do 250mm sa 10mm, 250 do 550mm sa 25mm i 550 do 1250mm sa 50mm
prirataja.
-

ipkasti elik
Napomena: kod estougaonih preseka broj oznaava prenik upisanog kruga u
estougaonik.
r
-

- ugaonici se dobijaju valjanjem izmeu kalibrisanih valjaka.

a : b = 1 : 1 ravnokraki
a : b = 1 : 1,5 ili 1 : 2 raznokraki
La.b.
L100.100.10
Najee treba koristiti ugaonike ija je debljina () jednaka desetini kraka.
r je jednak srednjoj debljini ugaonika koji se valjaju za tu irinu kraka,
r1 = r/2 zaokrueno na 0,5mm,
d1 max prenik zakivka,
a
c linija zakivka, moe se dobiti iz tablica ili c = + 2,5(5)mm .
2

c
a

2. Limovi se dobijaju valjanjem izmeu 2 ravna valjka na takav nain da se obrauju u

dva pravca, pa nemaju ravne ivice koje se kasnije moraju isei. Prema debljini se dele
na fine (do 3mm), srednje (od 34,75mm) i grube (preko 4,75mm do 60mm pa i vie).
Prema obliku: ravni, talasasti, profilisani.
- ravni limovi prema obradi povrine mogu biti glatki, rebrasti, bradaviasti, bueni.
- talasasti lim slui kao krovni pokriva.
- profilisani lim.

Praktikum iz METALNIH KONSTRUKCIJA I

D. Velikovi, S. ivkovi

Tabela 1.1. Osnovne oznake profila i limova

NAPOMENA:

Minimalne dimenzije elemenata poprenog preseka u noseim elinim

konstrukcijama
Prirunik str. 3, tabela 1.2.

Vebanje br. 1.

SREDSTVA ZA VEZU
Nae konstrukcije se sastoje iz elemenata koji se moraju meusobno povezati a po
potrebi i nastaviti. Nastavljanje elemenata je uslovljeno ogranienom duinom valjaonikih
proizvoda, kao i mogunou transporta i montae gotovog elementa.
Nastavljanje i povezivanje elemenata vri se spojnim sredstvima u koje spadaju:
zakivci, zavrtnjevi (obini i visokovredni) i zavarivanjem.
Zakivanjem i zavarivanjem se dobija veza koja se ne moe demontirati bez razaranja,
dok se zavrtnjevima ostavaruje veza koja se moe lako demontirati i po potrbi ponovo
montirati.
Koje e se od ovih sredstava upotrebiti zavisi od vrste konstrukcije, upotrebljenog
materijala i stalnosti objekta. Propisima je tano definisano koje kombinacije spojnih
sredstava su dozvoljene.

ZAKIVCI
Zakivci se kao spojna sredstva u elinim konstrukcijama koriste jo od XIX veka. Sa
razvojem tehnologije i proizvodnjom zavrtnjeva obinog kvaliteta i visokovrednih kao i
zavarivanja dosta je smanjena njihova upotreba. Danas se oni koriste uglavnom u montanim
spojevima kod eleznikih mostova (ali i tu sve ree).
Zakivci se izrauju mainskim putem u presama, rade se od okruglog elika (.0255,
.0355, .0455). Po izlasku iz prese zakivak ima jednu glavu i vrat. Vrat normalnog zakivka
je ispod glave na duini od 50mm konian (sa nagibom izvodnice od 1%), a dalje je
cilindrian na duini koja odgovara debljini zakovanog paketa i potrebnoj masi da se oblikuje
glava zakivka.
Prema obliku glave zakivci mogu biti sa polukrunom, poluuputenom i uputenom
glavom. Najee se koriste zakivci sa polukrunom glavom.

Slika 1.5. Razliite vrste zakivaka:

a) sa polukrunom glavom; b) sa poluuputenom glavom; c) sa uputenom glavom
d1 prenik rupe (prenik zakovanog zakivka)
d prenik zakivka
d0 prenik okruglog elika
D = 1,5d1,
r = 0,05 d1,
k = 0,6d1
Za porudbinu vai prenik zakivka (d), a za proraun prenik rupe (d1) - (d je za 1mm manji
od d1).
10

Praktikum iz METALNIH KONSTRUKCIJA I

D. Velikovi, S. ivkovi

Duina vrata zakivka:

4
l = t + d 1 - za mainsko zakivanje zakivaka
3
7
l = t + d 1 - za runo zakivanje
4
Ranija praksa je bila da debljina zakovanog paketa - t ne sme da pree granicu od
4,5d1. Za vee debljine paketa do 6,5 d1 preporuivali su se zakivci sa poluuputenom glavom,
a preko ove debljine konini zakivci. Na drumskom mostu na Savi kod Beograda debljina
paketa je bila 8,5d1, a zakivci su bili sa cilindrinim vratom ispod glave zakivka na neto vie
od polovine duine zakivka, a dalje konini, razlika izmeu prenika rupe i zakivka bila je
manja nego kod normalnih zakivaka.
Zakivci sa pluuputenom glavom se upotrebljavaju kod paketa debljine 4,5d16,5d1.
Kod zakivaka sa uputenom glavom obino se iskiva uputena glava koja se zatim
obradi.
Za d1 < 20mm = 75o
Za d1 20mm = 60o

Obeleavanje zakivaka na crteima

Tabela 1.2. Obeleavanje zakivaka na crteima

- Za R = 1: 10 i manje, prenik kruga jednak je preniku glave zakivka, a za R = 1 : 5 i vee

jednak je preniku rupe.
osn.mater
zakiv
doz
: doz
: bzakiv
, doz = 1 : 0,8 : 2
NAPOMENA:
-

Dozvoljeni naponi za zakivke za statiko optereenje
Prirunik str. 6, tabela 1.5.

Zakivci
Prirunik str. 7, tabela 1.6. i 1.7.
Oznake spojnih sredstava (zakivaka) u planovima
Prirunik str. 17, tabela 1.16.

11

Vebanje br. 1.

ZAVRTNJEVI
Kao prva spojna sredstva kod elinih konstrukcija korieni su zavrtnjevi. Njih su u
daljem razvoju skoro sasvim zamenili zakivci, da bi se u kasnijem razvoju ponovo poveala
njihova primena u montanim spojevima.
Za razliku od prvih zavrtnjeva u svetu se, a i kod nas, u zadnjim decenijama prelazi na
sve veu upotrebu visokovrednih zavrtnjeva koji su izraeni od kvalitetnijeg materijala nego
to je to materijal za obine zavrtnjeve. Takoe postoji znaajnija razlika u nainu prenoenja
sile kod spojeva izvedenih zakivcima i obinim zavrtnjevima u odnosu na spojeve izvedene
VVZ. Kod spojeva izvedenim zakivcima i obinim zavrtnjevima sila se sa jednog elementa na
drugi u zoni nastavka prenosi preko vrata zakivka tj. zavrtnja putem smicanja vrata i
pritiskom vrata na omota rupe. Kod spojeva koji su izvedeni sa VVZ sa punom silom
pritezanja sila se u zoni nastavka prenosi putem trenja koje nastaje na spojnim, dodirnim
(kontaktnim) povrinama izmeu osnovnog elementa poprenog preseka tapa koji se
nastavlja i podvezica na njemu, a postie se jakim pritezanjem navrtke zavrtnja kao i
posebnom obradom dodirnih povrina u zoni spoja.

OBINI ZAVRTNJEVI
U odnosu na zakivke zavrtnjevi su skuplji, ali je montaa konstrukcije prostija, traje
krae i ne trai kvalifikovanu radnu snagu i sloenu opremu. Zavrtnjevi se primenjuju u
montanim spojevima, na mestima gde nema dovoljno prostora za rad pneumatskog ekia i u
vezama gde su spojna sredstva izloena upanju.
Zavrtnjevi imaju glavu, vrat sa navojnicom (lozom), navrtku i podlonu ploicu ispod
navrtke.

Slika 1.6. Delovi i oznake dimenzija obinih zavrtanjeva

Nazivnu meru zavrtnja definie debljina tela zavrtnja na mestu navoja (d) pa je oznaka
za zavrtanj Md l (M metriki sistem jedinica). Na primer, M20 oznaava zavrtanj iji je
prenik tela na mestu navoja d = 20mm .
12

Praktikum iz METALNIH KONSTRUKCIJA I

D. Velikovi, S. ivkovi

Prema tanosti izrade vrata, zavrtnjevi se dele na:

1. obraene, upasovane tj. zavrtnjevi sa tanim naleganjem primenjuju se kod smiuih
spojeva sa tanim naleganjem tj. SST spojeva kao i u konstrukcijama sa promenljivim
tj. dinamikim dejstvima i kod veza konzole.
2. neobraene, neupasovane tj. zavrtnjevi bez tanog naleganja primenjuju se kod
smiuih spojeva bez tanog naleganja tj. kod SS spojeva i to u konstrukcijama sa
preteno mirnim-statikim dejstvima.
Prenik stabla kod obraenih zavrtnjeva mora da odgovara preniku rupe i najvee
odstupanje iznosi 0,3mm, pa se zato ovi zavrtnjevi specijalno obrauju na strugu.
Prenik neobraenih zavrtnjeva manji je za 1mm od prenika rupe tj. 0,3 < d 1mm.
Ovim se znatno olakava rad i nametanje zavrtnjeva. Proraun veza izvedenih sa
zavrtnjevima je potpuno analogan proraunu sa zakivcima, jedino se prilikom prorauna
nosivosti zavrtnjeva na smicanje i pritisak po omotau rupe uzima prenik vrata d, a pri
zatezanju prenik jezgra ds, sa odgovarajuim vrednostima dozvoljenih napona koji zavisi od
kvaliteta spojnog sredstva, osnovnog materijala i sluaja optereenja.
Prirunik str. 8, tabela 1.8.
Dozvoljeni napon smicanja za zavrtnjeve odreuje se na osnovu dozvoljenog napona za
osnovni materijal od koga je izvedeno spojno sredstvo, a dozvoljeni napon na pritisak po
omotau rupe tako to se dozvoljeni napon za osnovni materijal elementa konstrukcije u kome
se spojno sredstvo ugrauje mnoi odgovarajuim koeficijentom. Ovi dozvoljeni naponi dati
u JUS propisima (JUS U. E7. 145/1 od 1991. god). korigovani su od strane prof. dr
Velikovia i isti dati u PRIRUNIKU za eli ne konstrukcije u kojima je u potpunosti
ispotovan i standard JUS C. B0. 500.
Glavni nedostatak veze sa obinim zavrtnjima bez tanog naleganja su relativno velike
stalne deformacije zbog veeg zazora izmeu stabla spojnog sredstva i njegove rupe kao i
zbog opasnosti od nekontrolisanog odvrtanja navrtke. Velike deformacije koje kod
promenljivog optereenja mogu da menjaju znak, posle mnogo ciklusa promene optereenja
destruktivno deluju na rad veze i cele konstrukcije. Mogunost odvrtanja navrtki iziskuje ve i
izdatak u eksploataciji konstrukcije, jer se one moraju stalno kontrolisati, to i daje utisak
provizornosti ovakvih veza sa zavrtnjevima. Zato se umesto njih upotrebljavaju visokovredni
zavrtnjevi sa punom silom pritezanja.

Slika 1.7. Raspored delova zavrtnjeva u vezi sa kosim stranama

KLASE VRSTOE ZAVRTNJEVA

Zavrtnjevi se izrauju od elika koji su svrstani u odreene klase vrstoe, prema JUS M.
B1. 023. ovim klasama se definiu, mehanika svojstva i hemijski sastav.
Od mehanikih svojstava najvaniji su:
- v = f y nazivna vrednost granice razvlaenja i

13

Vebanje br. 1.
- m = fu nazivna vrednost vrstoe na zatezanje.
Klase vrstoe se oznaavaju sa dva broja koji su odvojeni takom. Obini zavrtnjevi
se uglavnom izrauju u sledeim klasama vrstoe: 4.6, 4.8, 5.6, 5.8, 6.8.
o Prvi broj u oznaci klase vrstoe predstavlja deseti deo nazivne vrednosti vrstoe na
zatezanje ( fu 10 ) u kN cm 2 .
o Drugi broj oznaava odnos nazivne granice razvlaenja i vrstoe na zatezanje
pomnoen sa 10, tj. ( f y fu ) 10 .
Na primer, oznaka za zavrtanj klase vrstoe 5.6 oznaava:
fu = 5 10 = 50 kN cm 2 - vrstoa na zatezanje (zatezna vrstoa),
f y = 6 5 = 30 kN cm 2 - granica razvlaenja.

Kako klasa vrstoe zavrtnja definie dozvoljena naprezanja u zavrtnju, to je ta oznaka

vidno i trajno ugraena na glavi zavrtnja, vidi sliku 1.7.

Slika 1.7. Oznaka klase vrstoe na glavi zavrtnja

NAPOMENA:
-

Oznake spojnih sredstava u planovima
Prirunik str. 17, tabela 1.16.

14