‘Valat Tel Universitesi_ Yaymlari /B. nt Ana Tiirkcede Asti Usun Unliiler, V +- 278 s., Hacettepe Ankara 1975. Docent (simdi profesér) Dr, Talat Tekin bu konuyu ilkin, Amerika'da iken, Peste’de gikan “Acta Orintalia Hungari (1967, s. 151-170: “Determination of Middle-Turkic Long Vowels Through ‘Arid” (yani Orta ‘Tirkcede aruz kurallart yoluyle uzun tinliileri kisalardan ayrma) bashkh yazeinda ele abmig, aym yilda Helsinki’de akan “Journal de Ia Société Finno-ougrienne’'de (cilt 68.5., s. +20: “Long Vowels in sAtabatu'l- Haga’ ir, Bu ikinei yazism “fkineil uzun iin- yun ve kisa son- ekler” seklinde tige bil- mevsim), bal (olmak), hdl (gl) imleri dergisinin XX. sayisinda ") bu konuyn ye lider”, “Birincil uzun iivliiler” ve den iglem miig, denek olarak dt (ad), ya (=yay).¥ gibi sdzciikleri ve bisd! (—siisle!) adaggd (ayaa) gibi son-ekli fill ve is gostormistir. Extesi yil 1968'de Amerikan Indiana Universitesi yaymlan ara- sinda cikan ilk akademik kitabmda (A Grammar of Orkhon Turkic) bu konu, bir béliim olarak, yine ele almmustir: s. 50, illk hecedeki uzun iultiler, Srmek: bige (=bigmek), 1 (=sizeitk, haber), hdk (=mavi), id (8d); s. 67, sonraki hecelerde rastlanan uzun iinliler, ek: apd (=dede), kardm (=siyah), agias (=nenginlik), yari- (= yériimek), bitl- (=yazmak), ordit (=ordu, karar- gh), siiyik (—kemik). ‘Talat Tekin, ana Tiirkgedeki asti uzun iinliileri ele alan bugiinkii kitabm- da, sorunu diinden bugiine defil, bugiinden dine olarak ele almstir. Hakstz da da degil; kaynaia bilimneyen bir gey bilinen ucundan kikiine dejin izlenir. Buna gare dért béliimli kitabin ana baghKlart sdyledir: I. Modern Dil ve Tehgelerdeki Asli uzunluklar, II, Tarihi Lehgelerdeki Uzun Unliiler, 111. Seslik izun Unliilerin Gkigt. Dikkat edilizse ele alman inli diziinliifii tiireme uzunluk degil, asli uzunluktur. Deftigme v Geligmeler, IV. Asli Bu esasa gre ele alman bugiinkti dil ve lehgeler gunlardsr. Yakutoa, Nijniy Novgorod Tatar-aiia, Kaybal Tiirkeesi, Karagas Tiirkeesi, Ozbekse, Yeni Uygurea, Kirgizea, Balkarca, Tiirkiye Tiirkcesi, Gagauzea, Tiirkmence, _ki bu sonuncu Tiirkcedeki asli tinkii wzunluklnt en iyi bir gekilde koramus olan ‘Tiirk dilidir-, Yakutca ikinei gelir. Cuvagca bu guraba almmamustir,JTMALAR 267 Ikinei béliimde su tarihi dil ve lehgelere rastlanz, Orhon yastlari ve “runik” harflerle yazih bagka belgeler. Uygur ve Brahmi yamsryle yauht metinler, Or- ta Tiirkee, dzellikle “Kitabii Divan Lagati-t-Tiirk”, “Anonim Tefsi “Behgetii’l- Hada’ik”, Bulgar Tiirkeesi. Tkinci hece uzunluklan, “Codex Cumanicus” ve eski Uciineit béliim, I ve II béliimlerde gériilen asli tinlii uzunluklann ineeden inceye ¢éziimlenmesine aynilmsur. yeni seslik degisme ve gelismeleri: 1. Unlit ikizlesmesi (Ana Guvascada, Volga Bulgarcasmnda, Eski ve Orta Tiirkgede, Mo- dern dil ve Iehgelerde); 2. Unlii dtiimliilesmesi (Oguz gurubu lehcelerinde,Kara- gascada); 3. Basta y-, - titremesi: Cuvagcada, Orhon Tiirk- cesinde, Modern dil ve Iehgelerdes iirk ve Volga Bulgarcasinda, Guvascada, Orta Tiirkgede; h-tiiremesi); 4, iinsiiz ikizlegmesi; 5. Ondamaksilla- ma; 6, Unlii tiiremesi (Cuvasgada, Hotan lehcesinde, Azeri lehcesinde, Tatar- 1,1, n tiiremesi, s tiiemesi, h tiiremesi. Seslik degigme Sliimde degil burada IT. béliim- , he degigmesi; eme:! cada); 7. Unsiiz tiireme: ve geligmelerden dolays bugiinkii Cuvasca I. de ele almmstir, Dérdiincii béliimde asli uzun iinliilerin gikig: sorunu ele alinmg ve kimi dlen kuramlar agiklanmstir: 1, biiziilme kuram, 2. vurgu . hece dorugu kurami. En cok, dileilerce il kuramu, 3. “telafi” kuramu, 4, ikiz tinlii kuram, hiiziilme ve r, I diigmesi olay tizerinde durulmugtur. Son olarak iinlem ve yansi- malar ele ahmms. ek olarak d Ana Mogoleadaki uzun iinliiler inceleme konusu olmustur. Ikinci ekte de Ana Tiirkgede uzun iinlii kok ve gvdeler cetveli ile ografya ve kisaltmalar verilmistir. Kitab en bilimsel iistiinliiZii incele- bol- ahnmug oldugunun yerli yerince gisterilmis olma- me metodunun yambasmda, tamk olarak gésterilen drneklerin son der lugu ve bunirm nerelerde sud. Bibliyografya biliimii oldukca zengindir. Bu arada, hakh olarak, daha yaymlanmamus olan Snemli bir yaziya yer verilmemig: Danca yazil ve altzn madalya édiilii kazanmus olan bir eahyma. Bayan Dr. [ben Raphael Meyer’in gu yazs: Vokallaengde i Tyrkisk (Tiirkcede iinlii uzunlugu) V ++ 95 daktilo sayfasi, Centralasiatiske Institut, Kopenhag 1960; leindekiler gdyle: I. Bugiinkii Tiirk Iehgeleri, Yakutea-Tiirkmence, Cuvagga: II. Eski Tiirk kaynak- jan: Ochon Tiirkeesi, Uygur-Manihaf Tiikee, Brahmi, “Oguzname”, Kasgazh irig: Mahmut, Baska Islam Kaynaklart, Kumanca; Bibliyografya. Bu caligma exer yaynlanms olsaydi 'T. Tekin kuskusuz onu da gisterecekti. ‘Diirkgedeki asli uzun iinliiler yazida gésterme ya da ineelemenin bashca agamalan vardir: Bu agama ya da durak sahiplerinden ilk ikisi Tiirktiir:268 A. DILACAR Yoluk Tigin ile Kaggarh Mahmut, Kok-TiirKlerin 732'deki Kail Tigin antim yandiran Yolug Tigin, tarihte adi ve yi belli olan bu 1 numaralt Tiirk yazan, amittan drnegin yok sézciigiinii yuok, ( yok idi) biciminde kullanmasti:. Kasgarh Mahmut da 1072°deki Kitabii Divan: Lugati"t TiirWiinde ad’ af'tan, agi da ac’tan ikiger elif"le ayirmigtr (at, oll, aac gil, Ts. 78 T/s. 79). Yeni zamanlarda Avrupablardan Otto v. Béhtlingk 1848-1851 deki Ubor die Sprache der Jakuien 1-V adh kitabnda (St. Petersburg s. 133 135 ve 143) Yakutcadaki asli @ 7 iu tt uzun tinliileri kisalardan ayirmgtir. Yakutgayy batida bulunan Nijni Novgorod Tatarcasryla kargilaguran Béht- Tingk’in verdigi joxu yon 31, yak erti mekler arasinda Yakutca suorgan’a kargibk Nijni Novg rod’de yorgan (<* yogurkan) gibileri de bulunduguna gére Bohtlingk uzun iinlilerin aski olduguna degil hece bii inannug gibi goriinmektedir. W. Radlolf 1882°deki Phonetik der nérdlichen Tiirksprachen (Leipzig) adh kitabinda asli iinlii uzunlugu tizerinde durmamus bunu “biiziilen hece”- jilmesinden meydana gelmis oldug ma lerden (Alm. Verschmelzung s. 72) meydana geldigini séylemistir, drnegin 76-TT'de kagan > hin ve sakal > sal gibi. Radloff 1901’deki “Zur Geschichte der Tiirkischen Vokalsystems” bashkh makalesinde de (“Bulletin de I'Aca- 1. Petersburg, XTV. s. 425-462) bu kam démie Impériale des Sciences”, gindan. sagmamustir. 1900 yihnda K. Foy “Tiirkische Volkalstudien besonders des Kok-tiirki- sche und Osmanische betreffend”” baglikh makalesinde (“Mittheilungen des Se~ minars fiir Orientalischen Sprachen”, III /2, Berlin s, 180-215) Kok-Tiirkee- den, Yakutcadan, Osmanheadan ve dbiir Iehgelerden tink uzunluguyle ilgili dmekler_vermistir. Iki yil sonra, 1902%de Danimarkah V. Gronbech'i buluruz: Peste’deki “Keleti Szemle” 1902-1903'te kendi imzasryla Almanca ézetinde degil (cilt IV, 1902, s. 114-125, 1903 s, 229-240), asl Danca yazdgi Forstudier til ‘Tyrkish Lydhistorie'de 121 s., Kopenhag 1902, Bu kitabm 48. sayfasindan (§ 58) s. 109%a dek (§ 156) Grnbech “iinlit kisalga-uzunlugu”nu (Dan. Volkal- kvantitet) énemle ve ayrmtilaryle ele alist: Yakuteada, Osmankeada, Gu vagcada ve “Codex Cumanicus”ta (Osmankea § 80-82 ve 140) dbiir lehgelerle kargilasurmah olarak; érnegin Osm. od, Yakut. uot’a kars Osm. of, Yakut ot). Grgnbech’in bu kitabin H. Pedersen de incelemistir. (“Tiirkiche Lautgesetze”” ZDMG, LVII / 3 1903, s. 535-561). Grgnbech’e gre Tiirkgede uzun inl hece biiziilmesiyle meydana gelmistir. 7TANITMALAR 269 1914/1915 yillarmda J. Németh, Peste’de cikan “Keleti Szémle” dergi- sinde (cilt XV /1-3 s. 150-164) yer alan “Die langen Vokale im Jakutischen” Dashish makalesinde Yakutea uzun tinlilii dt (= ad, isim), has (=kag), kis (= haz), bas (= bas) as (= ag, doymamus), ia ile bidr- (—vermek), uo ile buol- olmak, olmak), ah (= gok, yesil, mavi) gibi sézciikderi ele ahmig ve bu dildeki uzun iinliileri vurgu etkisine bajlamusuir. Altayist €.J. Ramstedt de aym dergide (cilt XV. 1915, cilt XVI, 1916, . 134-150 ve 66-84) “Zar mongo- Hsch-tiirkischen Lautgeschichte I, TI.” bashkh arastirmasinda dmexin Tiirkco Ik sizciigii Cavas, kovak (<*hoyk), Yahut kik ve Macarca bok siuciikleriyle Kargilagtirmas ve iinkit uzunlugunu biizelme kuramma baglamstr. Ayn kuram “Zur Frage nach der Stellung des Tschuwassischen” bashkh makalesinde de goriinmity (“Journal de la Société Finno-ourgrienne XXXVIII/1, Helsinki 1922) ve son Hinleitung in die Altaische Sprachwissenschaft baghkh 3 ciltlik toplu gériisiinde de (Helsinki, 1957-1966) tekrarlanmigtir (cilt I, “Lautlehre” s. 164-166); érnekler: Tiirkiye Tiirk. oful ~ Kazan Tiirk, Gl; Mogol. hike. ~ Tiitk. hak. Asi uzmanh genel dilbilim alanmda olan E. D. Polivanov 1924’reki “K voprosu ob obsce-turetskom dolgote glasmh” (Orta Asya Universitesi Billteni, Tagkent 1924, No. 6., s- 157) ve 1927 deki “K voprosu o dolgb, glas- ih v obsce turetskom prayazike (Bilimler Akaemisi Bildinileri 1927, s. 151-153) bashkh yazlannda Tiirk dillerindeki iinlit wzunlugunn kok Altay bir bulunan bir baskalasma serisi saymistir. Guvag-Mojol iliskilerini 1925’te N. Poppe de cle almgur: “Cuvasskiy yauik i yego omosenie k mongol’skomu i turetskim yazikam” (Lzvestiya Ros- siyskoy Akademii Nauk” 1925 s. 405-424). 1962’de Poppe, Mozolcadaki asli uzun iinliileri ele alms (“The Primary Long Vewels in Mongolian”, Journal dela Société Finno-ougrienne’de, cilt 63 /2, Helsinki s.1-19), Tunguzea ve Tiirk- mence ile kargilagtirmalar yapmugtir. Ornegin Mogol hata- <*hata - (: mak) > Tungus katan (= katt), Yakut hitdnah (= kati): Mogol delge- (=yayile mak) < *delhé- > Yakut, tilgd-; Tiirkmen, ciga = eocnk, Mogol caiga, Halba Psabba > *edka. Bagka bir yarsinda (“On the Long Vowels in Common Mon- golian”, Journal de la Société Finno-ougrienne 68/4 8. 1-31, Helsinki 1967), waun Gnlti bakummdan yine Mofolea ve Tiirkee arasma kargilagtirmalar yap- must, Ornegin Tirkee aga, Mogol aga, Eski Mofol, dqa, Halha a, Monguor Ga, Tiskmen dya, Evenki ahd, Solon, aba, Dagur akd, 1961'de yaymladiin “Altay dillerinin karsilastumak grameri"nde (Vergleichende Grammatils der alta ischen Sprachen. Teil I: Vergleichenden Lautlehre, Wiesbaden) Pappe ilk hece-270 A. DILAGAR doki tinlit uzunlugunu (s. 91 - 112) ve sonraki hecelerdeki finlii uzunlugunu (s. 112 - 133) Altay dillerinde genel olarak gériilen bir olay saynustr. 1936'da Aghabad’da A. P. Potseluevskiy’nin iki kitaby crkmugtar: Dialehts Tiirkmenskogo Yaztka ile Fonetika Tiirkmenskogo yaztka, Bunlarda uzunluk- kasabk bakimmdan iinliiler tige ayrilmagts: 1. kisa, yani normal, 2. uzun, 3. fit) gil (eski yar wie = gic kuvvet). Tiitkmencenin eski yaammnda, drnegin A. Aliev ve K. i sizliigiinde (Russko-tiirkmenskiy Slovar’, Ashabad 1929) uzun cok kasa, Uzun iinlii drneklerinden siit (eski yazim syj iinliiler gift harfle gésterilirdi, aa i uu gibi. Simdi bunlar normal a, i, u yazihp uzun okunuyor. Tiirkmenceyi anadili gibi bilmeyenin bu iinliilerin usa mi uzun mu oldugunu anhyabilmesi Ya. Hamzaev'in Tiirkmen Diliniy Séxliigiinde ( nasi gerckmektedir, érnegin M. Ashabaal 1962) “abadan” igerisinde de su okunus anlamma abat oldugu gibi abat yanlmg, paran| gosterilmistir: a:ba:t yani iki a da wam (yazum eskiden aa, simdi a2). 1937 “de M. Riisinen “Uber die langen Vokale der tiirkischen Lehn- worter im Ungarischen” bashkl makalesini yayrmlad: (“Finnisch-Ugrische Forschungen” XXIV/1-3 s. 246-255, Helsinki). Yazar iinlii uzunluguna Ana ‘Tiirkcede baslatmis, lehcelerden Yakutea ile Tiirkmence iizerinde durmustur. Karslastirmadan érnekler: Ana Tiirkce d, 6, , Yakutea karsihiji a, uo, itd, Tiirkmence kargihft 3, 00, 0, 3: Tiirkmen Macar karsilastilmasindan érnek: Macar gydsz ~ Tiirkmen yaas (= yas), Macar sér ~ Tirkmen saart (= sari). Ayn yazar 1949°da Helsinkide yayimladiin Materialien sur Lautgeschichte der Tiirkischen Sprachen kitabmm 64-73. sayfalarmda iinlii wzunlugu konusunu ele almistir, iki béliimde, Biri (s. 64-71) ilk hecede, dbiirii (s. 71-73) dbiir hece- lerde, tik hecedeki uzun tinkiilerden sonra gelen h, t, p, ¢ tindes*lerin aynt sira Fr, sonore) durumuna geldigine igaret edilmek- ile, g, d, b, ¢ (yani “titresimli”, tedir. Tixkcemizde ad, de gibi. Yakutga ile Tiirkmencede iinlii uzunlugunun diizene uymadif da gériilmiistiir. Ornegin “olmak” kargihr Yakut buol,- fakat Tiirkmen, kasa bol, “100” kargihii Yakut. sils, Tiirkmen kasaca yi “sonbahar” kargih{i Tiirkmence uzun giiyz, fakat Yakutcada kisa ii ile hiis. Résdnene gére Tiirk dillerindeki tinlit uzmlugu “hece bitziilmesi” karsihin * Unsiiz terimi, Arapga sémit’in Tiirkcesi olarak, yang, Dogrusu iin-des olmak, Baska diller de “tinlit esi” anlamina gelen terimler kullanmaktadwlar, dinlii- tindes karphibe olarak: Yunan phdnden-symphinon, Latin rocalis-consonans, Ingiliz. vowel - consonant, Alman Selbstlaur-Midlaut, Macar, hanged méssalhang:é, Rusca, glasny-soglasmy. Burada syn-, con mit, méssal-, sa- bokimleri es" amlamma gelen eklerdir, Tiskgede de tinlii, tindes olmas gerekir,TANITMALAR 271 degil, Mogolca ile birlikte Fin ve Altay dillerini de icine alan asli bir olgudur. Ayni yazar 1960°daki “Tiirkische Miszellen” bashkh yamsinda (“Studia Orien- talia”, Helsinki 1960 s. 1-19) aym kamda oldugunu bildirmistir. 1938%de H. K, Menges matik des s. 7-34). Potseluevskiy’nin yukarda aciklanan gériigiinii yanitinkilerin tig dere- coli (gok kisa, kisa, uzun) olduklarm: bildixen gériisiinii elestirmigtir. ciinkit Menges’e gare telaffur “duragan” (Alm, stetig) degil, oynaktsr (Alm. sprunghaft), Menges The Tiirkie Languages and Peoples adh kitabmda (Wieshaden, 1968 s. 15) da belirttigi gibi Tiixkcedeki tinlii uzunlugu asli degil, ikincil bir olay- dir, yani iki hecenin birleserck uzamast, drnejin Mokol kokd (= mavi, gk) rkmen gék; Mogol aba (= ev) = Tiirkmen @b gibi. mnige Bemerkungen zur vergleichenden Gram- ‘kmonischen” bashkh yazisinda (“Archiv Orientilni’” Prag, Yine 1938 yshnda L. Ligeti’nin “Les voyelles longnes en Tare” bashkl, makalesi (“Journal Asiatique”, cilt CCXXX, Paris, s. 177-204) ve bunun Macarast (“A térék hosszu magan hangzék” Magyar Nyelv dergisi XXXIV 3/4, s. 65-76, Peste) yaynnlanda, Bunda Tiirkcedeki uzun tinliiler hece biziil- mesiyle agiklanmaktadir. Cuvas¢ay1 ve Mogoleay1 basamak alarak ve 1 ~ 5, 1~2 degigimine dayanarak. Ornegin Altay *al’, ye Tiirkcesi tas, Tiirkmen das, Cuvag t’Sul, Mogol, cilagun; Altay “dis, Tiirkiye Tiirkcesi tizz, Tiirkmen dilz, Cuvas tuvar, Mogol dabusun. Ligeti’nin Mofolcadaki uzun tinliileri konu alan bir yaus1 da vardir, “Les voyelles longues en Moghol” (Acta Orientalia Hungari- ca, gilt 71/1, 1964, s. 1-18, Peste). Ornekler, Tiirk asilhi: Mogol, bai (—zengin), Orta Tiirkee (Kaggari) bai, Tiirkmen bay, Ozhek boy, Yakut bai, Tiirkiye Mogol asilly, al (= ates), Kalnuk, gal, Halha gal, Afgan MoZol- cast: Jol. Ligeti uzun innliilerin yalmz birinei hecede dezil dbiir hecelerde de bulunabilecegini séylemekte ve Altay dillerinden Tunguz, Monguor, Gold, vb, topluluklardan érnekler géstermektedir. A. von Gabain Alttiirkische Grammatib’inde (1. bas. Leipzig 1941) eski ‘Tiirkeedeki asli uzun iinliileri de ele alum (s. 42-46) ve Srnekler vermigtir. hidiz (=kege) > hits <* hiyis> biz. Aym yaza Tiirkische Turfan, Texte VII (1952) adh kitabnda da “Huastuanift”’ten ve “Uiguriea”’ dan drnekler ortaya 10; oot = od, ateg ; tooz = tox, 68 buu = bus yiil ku; tdiari (yam: tydiri); 1 Koymustur: oon al =yel tyu ky gar; wu= = tiikel, tam; yazamu, 1955'te Moskeva’da cikan Issledovaniya po sravnitel’noy grammatike tyurkshi yazthov, I. Fonetika’da F, 0. isyakov (s. 160-174) “Dolgie glasnie272 A. DILAGAR v tyurkskil yazikah” bashkh béliimde Tiirkmen, Yakut, Azeri, Altay, Baskutit Kazan Tatarcas Iehgelerinden alta sizoiik segerck (s. 161) gésterdigi tabloda yalmz Tiirkmencede ve Yakutcada uzun iinkii bulmustur: Tiirkmen, bar, Gt, dc, das, gaz, bés, Yakut bar, dt, ds, tds, has, bies (Tiirkiye Tiirkcesi: var, ad, ac, ta, kaz, bes). Guvaseay: bu tabloya almamss. Halbuki syle bir tablo da yapilabilirdi, Guvasgay1 da bu denestirmeye katarak: Tiirkiye Tiirkcesi Tiirkmence Yakutca Cuvasca ad (=isim) aid at yat at (beygir) at at ut ac(="tok”kargiti) de as vis! ac- (agmak) ace as: us: ad not out ot ot uti Aym kitapta A. A, Palmbab’n da bir yazist vardur (5. 175-181) “Dolgie 5 poludolgie glasnie tuvinskogo yazika” baghkh; Burada “uzan” ve “sok uzun” sorunu ele almmaktadir. Ornekler: ab- (=almak), aal (=kéy); yazin dilinde ryas, bats lehgesinde ias (=agac); “cok cok wzunluk” (3 iinlii yanyana) bu son Srnekte kendini géstermektedir. Yine ayn kitapta N. K, Dmitriev “Dolgie glasnio v Yakutskom yazika” (s, 192-197) bashkh béliimde Yakutcadaki wzun finliileri “Vtorigme dolgots v tyurkskib yamkah” (s. 198-202) boliimiinde de genel olarak Tick dillerindeki tinkii wzunlugunn cle almaktadir, Bu sonuncu- lan iki béliime aywmustir. 1. Kapah hece, 2. Acik heee. Kapali hecedekiler iki sonuea vanilar: a. tinlii+ h, g gibiler ay, ey gibi sekillere girerler, b. aa, e¢ gibiler de 3, ¢ uzun iinliiye cevrilirler Agik hecedekiler su gckillere girebilir: atg--a > dolur. e+ g> ¢, a+h--a > a geklini abr. 1938'de O. Pritsak, Jean Deny Armagan adh kitapta (Ankara, T. D. K, s. 203-207) “Die urspriingliche tirkischen Vokallingen im Balkarischen” baslikh yazi.mda verdifi émeklerden sunlam secebiliriz: ds (= az, Kara- hanh dz), Is (=i, Karahanh, Tixkmen. Yakut, ig / ir), it (=it, eski Bulgar. it, Kazak iyt, Dogu Tiirk ist), cal (=yol, Tiirkmen. yl, Yakut. suol. 1960°da Osman Nedim Tuna “Goktiirk Yazth Belgelerle ve Uygureada Uzun Vokaller” baghkh yamsmda “Tiirk Dili Arastrmalany Yalhji,” T. D. K, s. 213-282) Orhon ve Uygur Tiirkcelerinde kikteki uzun iinkilleri, kékten sonraki hecelerdcki uzun iinkilleri, ve sézciik sonu uzun tialiileri ayri ayri lis-TANITMALAR 273 telerle géstermis ve eski Tiixkgedeki uzunluklarm daha sonraki caglara ait waunluklarla kargilagturmgr. Uzun iinkiilerin cikaza konusuna girigmigse de buna yardim edebilecek alt: gézlem ortaya konmustur, Bunlardan bisi gudur: Tiirkgede vurgulu agik hece iinliilerinin normalden daha agik olmast. 1963°te Baskurtlordan A. Biigev “Pervienie dolgie glasnte v tyurkskih yaztka” bashkh kitabmda (127 s., Ufa) asli uzun tinliilerin dogugn sorumunu ele almig, 5 biliim- li bu kitapta bu sorunun tarihgesini yapmng (s. 5-33) ve bu cesit iinlillerin dogu- gunu iki kisa dinlii_ya da “kisa iinlii+y” nin kaynasmasma baglamak iste- mistir, *bayr ya da *beyr > bér (=hermck, vermek) gibi, Aymi yilda A.M. Scerbak” “O tyurkskom vokalizme” bashkh yazismda (“Tyarkologigeskiye Issledsovaniye” dergisi, Moskova - Leningrad, s. 24-40) bu goriisii clestirmig ve bu kabul edilirse Tiirkeede biitiin -ay’h hecelerin uzun a’ya cevrili olarak gérinmesi gercktigini sdylemistir. Gériigiinti tamamlamak igin Scerbak, Moskova’da cikan “Voprosi Yazikoznaniya” adh derginin 1967 yi VI. say! sinda (s. 34-47) “O proishojdenie pervigmh dolgib glasmb v tyurkskih yazikah” (Tiirk dillerinde asii uzun iinliilerin cikaga iizerine) bashkh yazismda uzun hece- lerin gikagim hece dorugu sorununa baglamgtr, Buna gre vurgu dorugu iindes iizerinde bulunan hecelerde tinliiler kasa, uzun olur, Jit iizerinde bulunanlar da Uzun tinlit konusunda son bir soruna da G. Doerfer'in Khalaj Materials (Bloomington, U. $. A., 1971) adh kitabinda rastlanmaktadw. “yar wzun” ya da “yars iinkii (semi-vowel)” soranu, Doerfer, fran'daki Halac ve Horasan Tiirkcelerinde rastladig bircok sézciiklerde normal, yart uzun ve tam uzun inliiler bulmustur, drnegin Halae Tiirkgesinde “tag” anlamma tas ya da tas uz a ile, “arka”” anlamina havga yada hdga’da yari-uzun a. Ornegin a sesinin uzun @ ya da iki noktah a: biciminde, yarruzun da @ yada tek noktah a seklinde gésterilebilir. Doerfer'in ‘lisa, yan-uzun, tam, uzun” Potseluevs- kiy’nin “cok-kisa, lasa, uzun”, Pal'mbab’m da “normal, uzun, cok uzun”, seklinde yaptklan aymt iizerinde durulmas: ve bizdeki iinlii siiresi sorunun bir géziime baglanmes: gerekmektedir. A. Dilagar