UKUROVA NVERSTES

FZK BLM
NGC 253 GALAKSSNDEK NOKTA X IIN
KAYNAKLARI VE SELEN BR KAYNAIN
DOASININ YORUMLANMASI

Ece Glfem Dadeviren*

2009136021

Adana, 2013

TEEKKR
Bu aratrma projesinde yaptm almay destekleyen ve almay yapabilmem iin edinmem
gereken bilgiyi salayan enay Kayac'ya ve Hasan Avdan'a; teknik anlamda bir ok konuda yardm
eden Yrd. Do. Dr. Tolga Gver'e ve hi bir sorumu geri evirmeyip yardmc olan sayn Prof. Dr.
Aysun Akyz'e teekkr ederim.

1.1.

X-Inlarnn Bulunuu ve Tarihesi

Gnmz grntleme yntemlerinin temelini oluturan ve tp biliminde yeni bir a aan Xnlar, 1895 ylnda Alman Fizik Profesr Wilhelm Conrad Rntgen tarafndan kefedilmitir. W. C.
Rntgen 1845 ylnda Almanya'nn Kln ehri yaknlarndaki Remscheid'te domutur. Yirmi yanda
Zrih'teki Eldgensische Teknik Yksek Okulu'na kabul edilmi, burada termodinamiin babas saylan
Clausius ve Prof. Kundt'un fizik derslerine katlmtr. 1868 ylnda bu okuldan Makine Mhendislii
diplomas alan Rntgen, niversitesi'ne geerek Doent, 1874'te Strasbourg Kalser Wllhelm 1879'da
ise Glessen Hessian niversitesi'ne atanarak Fizik Profesr olmutur. 1888 ylnda Wrzburg
niversitesi'ne geen Rntgen, X-nlarn 8 Kasm 1895'te bu niversitede alrken bulmutur. O
tarihte Rntgen; bir Crooks tpn indksiyon bobinine balayarak, tpten yksek gerilimli elektrik
akm geirdiinde, tpten olduka uzakta durmakta olan cam bir kavanoz iindeki baryumlu
platinsiyanr kristallerinde bir takm prltlarn olutuunu gzlemi; bu tr prltlara neden olan
nlara, o ana kadar bilinmemesinden dolay "X- nlar" adn vermitir. Tpten yksek gerilimli akm
geirildiinde karsndaki ekranda parldamalar oluturan nlarn deiik cisimleri, farkl derecelerde
geebildii, kurun plaklar tarafndan ise tutulduunu gzleyen Rntgen, eliyle tuttuu kurun
levhalarn ekrandaki glgesini incelerken kendi parmak kemiklerinin glgelerini de fark etti. Bu olay
zerine, iinde fotoraf pla bulunan bir kasetin zerine karsnn elini yerletirerek parmak
kemiklerinin ve yznn grntsn elde etmitir. Rntgen, tespitlerini ve bu yntemle elde ettii
grntleri ilk olarak 28 Aralk 1895'te Wrtzburg Fiziksel Tp Demei'nde sunmu, bu bulula birlikte
ayn yl iinde gnmzdekilerle kyaslanamayssacak lde basit ilk rntgen cihazlar imal edilmeye
balanmtr.

Fotoraf 1.1: X n tp ve kullanlan ilk X- n grntleme cihaz

Hago ile Wind 1899da bir X-n demetini dar bir yarktan geirmiler, bylece bir krnm
deseni elde etmeyi baarmlardr. Fakat gzlenen desen olduka kk olduu iin kabul grmemitir.
X-nlarnn dalgal yapda olduklar 1912de Lauenin kristallerdeki krnm deneyleri ile ortaya

konulmutur. Barkla deneyi ile X- nlarnn polarize edilebilmesi, bunlarn k nlar gibi enine
dalgalar olduunu ortaya koymutur. Barkla yapt bu deneylerde, kat cisimlerden byk a altnda
salan X-nlarnn iki farkl dalga boyu tadn gzlemlemitir. Bu dalga 3 boylarndan ilki, gelen
elektromanyetik dalgann frekans ile ayn dieri farkldr. Klasik elektromanyetik dalgalar teorisi ile bu
ilk dalga boyu aklanabilmektedir: Gelen elektromanyetik dalgann elektrik alan, atomlara bal
elektronlar kendi frekans ile srer. Salnm hareketi yapan bu elektronlar, her dorultu boyunca ayn
frekansta elektromanyetik dalgalar yaymlarlar. Bu yaymlanan elektromanyetik dalgalar gelen
elektromanyetik dalgalar ile ayn frekansldr. Bu srete elektronlar atomlardan sklmez, atomun
durumu geici olarak bozulur. Byle bir salmayss atomlara skca bal elektronlar gerekletirir.
Barklann deneyinde gzlenen dier dalga boylu salan elektromanyetik dalgalar ise ancak
Comptonun hipotezi ile aklanabilmitir.
1901 ylnda ilk kez verilmeye balanan Nobel Fizik dlne de layk grlen W. C. Rntgen
1923 ylnda 78 yandayken lmtr. Rntgen'in X-nlarn kefi, bilim evresinde ok byk
yanklar uyandrrken yeni gelimelere de nderlik etmitir. Bu bulutan ok ksa bir zaman sonra H.
Antonie Becquerel X-nlar zerinde alrken uranyumun radyoaktifliini; Curieler ise radyum
elementini kefederek "Radyoloji" adnda yeni bir bilimin douunu gerekletirmilerdir.

Fotoraf 1.2: X n grntlemenin ilk uygulamas

1.2.

X Inlar Nedir?

X-nlar yksek enerjili elektronlarn yavalatlmas veya atomlarn i yrngelerindeki

elektron geileri ile meydana gelen dalga boylar 0.1-100 arasnda deien elektromanyetik
dalgalardr. Dalga boylar kk, girginlik dereceleri fazla olan X-nna sert X-n, dalga boylar
byk, girginlik dereceleri az olan X-nna yumuak X-n denir. Kristalografide 0.5-2.5
(yumuak), radyolojide 0.5-1 (sert) dalga boylarndaki X-nlar kullanlr. X-nlarnn frekans

grnr n frekansndan ortalama 1000 defa daha byktr ve X-n fotonu (parac) grlen
n fotonundan daha yksek enerjiye sahiptir. u halde bu nlar belirleyen iki zellik ksa dalga
boyu ve yksek enerjiye sahip olmalardr.
X-nlar hem dalga hem tanecik zellii gsterirler. Dolaysyla ift karakterlidirler.
Fotoelektrik sourulma, Compton salmas (inkoherent salma), gaz iyonizasyonu ve sintilasyon
tanecik zellikleri; hz, polarizasyon ve Rayleigh salmas (koherent salma) dalga zellikleridir.
Tanecik karakteri gsteren elektromagnetik radyasyona foton denir.
X nlar doa veya yapay yollardan elde edilebilir.
Doal X nlar, atom ekirdei tarafndan K enerji kabuundan elektron yakalanmas, alfa
bozunumu, i dnm ve beta bozunumu olaylaryla meydana gelmektedir.

Bir atoma dardan gelen veya darya gnderilen yksek enerjili elektronlar o atomun ilk
halkalarndan elektronlar koparr. Atomdan kopan bu elektronun yerine de st halkalardan elektronlar
atlayarak kopan elektronun yerindeki boluu doldurur. Bu srada kan enerji fazlal X n eklinde
darya salnmaktadr. ekirdek ierisinde bulunan protonlardan bir tanesi hareketi esnasnda atomun
ilk halkalarndaki elektronu yakalayp ntrleir. Yakalanan bu elektronun halkasndaki boalan yere
dier bir halkadan bir elektron atlamasyla X-n meydana gelebilmektedir.
Bir atoma dardan gelen veya darya gnderilen yksek enerjili elektronlar o atomun ilk
halkalarndan elektronlar koparr. Atomdan kopan bu elektronun yerine de st halkalardan elektronlar
atlayarak kopan elektronun yerindeki boluu doldurur. Bu srada kan enerji fazlal X n eklinde
darya salnmaktadr. ekirdek ierisinde bulunan protonlardan bir tanesi hareketi esnasnda atomun
ilk halkalarndaki elektronu yakalayp ntrleir. Yakalanan bu elektronun halkasndaki boalan yere
dier bir halkadan bir elektron atlamasyla X-n meydana gelebilmektedir.
Yapay X nlar da maddenin elektron, proton veya iyonlar gibi hzlandrlm paracklarla
etkilemesinden ya da X-n tpnden veya baka bir uygun radyoaktif kaynandan kan fotonlarla
etkilemesinden meydana gelmektedir. Maddenin fotonlarla etkilemesinden karakteristik (izgi) Xnlar, ykl paracklarla etkilemesinden de hem karakteristik hem de srekli X nlar elde
edilmektedir.
X In tp X-n tp havas boaltlm cam bir klftan oluan yksek voltajl bir katot
n tpdr. Bir ucunda anot (pozitif elektrot), dier ucunda katot (negatif elektrot) bulunmaktadr.
Katot, stldnda elektron salan tungsten materyalinden yaplm bir flaman olup Anot ise kaln bir
ubuk
ve
bu
ubuun
sonundaki
metal
hedeften
olumaktadr.
Anot ve katot arasna yksek voltaj uygulandnda katot flamanda elektron yaynlanr ve bu
elektronlar yksek gerilim altnda anoda doru hzlandrlr, hedefe arpmadan nce yksek hzlara
ular. Yksek hzl elektronlar metal hedefe arptklarnda enerjilerini aktararak bir foton yaynlanr ve
oluan X n demeti cam zarfn iindeki ince cam pencereden geer.

X nlar, etkileimlerine gre 2 ekilde elde edilir;

Srekli (Frenleme) X nlar: Elektron demeti, hedef atomun ekirdeine yaklarken
ekirdein pozitif yknden kaynaklanan elektrik alandan etkilenmekte ve ivmeli hareket yapmaya
zorlanarak darya fotonlar yaymaktadr. Srekli bir enerji spektrumuna sahip bu fotonlara srekli xnlar, bu olaya da bremsstrahlung veya frenleme radyasyonu ad verilmektedir.
Karakteristik X nlar: Hedef atom zerine gnderilen elektronlarn, hedef atomun
yrngesindeki elektronlarla etkileimi sonucu aldklar enerjiyle st enerji seviyelerine kmaktadrlar.
Kararsz durumdaki bu enerji seviyeleri geri bozunduunda darya foton yaynlanr. Enerjileri,
seviyeleri arasndaki farka eit olan bu fotonlara da karakteristik x nlar ad verilmektedir.

ekil 1.1: Elektromanyetik spektrum

1.3.
1.3.1

X In Astronomisi
X In Astronomisine Giri

X nlar n bir formudur, fakat gzlerimizin alglad ktan daha yksek enerjilidir. X n
fotonunun enerjisi grnr k fotonlarnn enerjisinden 1000 kat daha fazladr. Grnr k, radyo
dalgalar, mikrodalga ve infrared mayss kapsayan elektromanyetik spektrumun bir parasdr.
(ekil 1.1)
Astronomik X nlar genel olarak grntlemenin farkl bir yoludur. Hastanelerde retilen
grnt silet formdadr fakat, astronomide x n kaynann kendisi grntlenir. Bununla birlikte
bazen araya giren bir cisim X n salnmnda glgeymi gibi grnr.
Astronomlar, X n kaynaklarn enerjilerine gre aadaki gibi snflandrmlardr;

0.1 keV

1.0 keV
"Soft"

10.0 keV

100 keV

"Hard"

1 MeV
~Soft
rays

gamma-

Tablo 1.1: X nlarnn enerjilerine gre snflandrlmas

1.3.2

X Inlarndan Ne Alyoruz?

X n misyonlar bir ok formda, geni eitlilikte veri retir. Burada ana ey tartlyor;
btn sonu x n teleskoplarnda kullanlan bir tip dedektrden ve ayrca bu X nlarnn ok yksek
enerjili olduu durumundan. Bunun anlam dalgadan ziyade paracklar gibi davranyorlar ve bylece
balbana her bir fotonun enerjisini lmek ok daha kolay oluyor. sz konusu olarak CHANDRA
ok yksek bir dorulukla dedektrre arpan herbir fotonun zamann kaydedebilir ve ayrca nereden
geldiini bilebilir.

Fotoraf 1.3: Chandra uydusu tarafndan grntlenen farkl kme. Kmelerin doal
danklkln ve dier bir yandan ayrca baz nokta kaynaklar gsteriyor. Kmeler farkl
kzla kaymada ve evrimin farkl aamasndadr.
Spektrumlar
Spektrumlar k farkl dalga boylar ve ya iinde blnndnde bir gkkua spektrumudur.
Bu cisimden gelen enerjidem ne kadar x n geliyor gibi bilgi verebilir. Yumuak (dk enerjili) x
n band hattnda baz elektron geileri de vardr. Eer bunlar yoksa o zaman orada ok kk (hatta
hi) galaksi kmeleri iindeki souk x n gaz syleyebiliriz,(Bu problem tekil eder!) ????

Grntler ve spektrumlarn kombinasyonlarndan galaksi kmeleri iindeki koullar nedir ya

da kara delie yakn eletiini grdmz model tarafndan detaylandrlm model ina edebiliriz.
Zaman Serileri
Dedektrlerin syleyebildii gibi her bir foton arptnda, kaynaklarn salm zaman iindeki
deiimini grmek gereksizdir. Yldzlara ait x n kaynann iindeki bir durum, rnein bir x n
ifti, ve ya Aktif Galaktik ekirdei'ndeki (AGN) ekirdeindeki salm, kaynan (ya da bir parasnn)
orbital periyodunu gstermek iin kullanldr. Ancak, baz x n kaynaklarndan gelen model
periyodik deildir, zellii buna ramen tmyle anlalamaz.

1.4

X In Astronomisinin Tarihesi

Gk cisimlerinin yksek enerji (X-n ve gama n) blgelerinde allmas 1960 l yllarn

balarna dayanmaktadr. Bu zamana kadar sadece Gne den gelen yksek enerjili malar
alglanabiliyordu. Dnya atmosferinin, yksek enerjili fotonlarn byk bir ksmn sourmasndan
dolay bilimsel almalar iin atmosfer dna gnderilen ilk roket, Amerika Bilim ve Mhendislik
(AS&E) firmasndan bir grup tarafndan 1962 ylnda frlatlmtr. Bu roket kozmik bir kaynaktan
gelen X-n yaynmn baarl bir ekilde alglamtr. Akrep (Scorpius) takmyldznda bulunan bu
parlak kaynak kefedilen ilk X-n kayna olduu iin Scorpius X1 ya da ksaca Sco X1 olarak
adlandrlmtr.

1970 li yllarda, UHURU, Ariel 5, SAS3 ve OSO8 gibi dier X-n uydularnn
frlatlmasyla astronominin bu bilinmeyen alan gelimeye balamtr. 1978 ylnda daha yksek
zmlemeli EINSTEIN uydusunun gzlemleriyle birok X-n kayna ortaya karlmtr. Bylece
X-n astronomisi hzla gelimeye balamtr. EINSTEIN uydusu ile sadece Galaktik deil ayn
zamanda galaksi-tesi yldz oluum blgelerinde de birok X-n kayna kefedilmitir.
Galaksilerdeki X-n gzlemlerinin daha detayl bir ekilde allmasn salayan EINSTEIN
gzlemevi, NASAnn tam grnt alan ilk X-n teleskopudur. Ayrca EINSTEIN uydusu odaklayc
X-n teleskopu tayan ilk uydudur. Bu uydu 0.2 keV ile 3.5 keV enerji aralndaki fotonlar

alglamtr. Kullanlan alglaycnn duyarll ve uzaysal znrl normal galaksilerdeki X-n

kaynaklarnn snflandrlabilmesi iin yeterlidir. 1990 ylnda Almanya tarafndan frlatlan ROSAT
(Rntgen Sattelite) X-n uydusu ise 0.1 keV ile 2 keV enerji aralndaki yumuak fotonlara duyarl
bir ekilde tasarlanmtr . ROSAT ile bu X-n bandnda ok daha yksek duyarllkta grntler elde
edilmitir. Asal znrl EINSTEIN uydusuna gre ok daha iyidir. Tm bu zellikleri ile
ROSAT uydusu galaksilerden gelen X-n salnmnn oluum mekanizmasnn anlalmasnda ve
Galaktik X-n kaynaklarnn allmasnda nemli katk salamtr. 1993 ylnda Japonya ve
ngiltere tarafndan ortak frlatlan ASCA 112 keV ve 1996 ylnda talya ve Almanya tarafndan
uzaya gnderilen BeppoSAX 0.1300 keV enerji bantlarnda gzlemler yaparak sert X-nlarnda
farkl kaynaklarn allmasna olanak salamtr. ASCA, CCD detektrlerinin ok daha iyi uzaysal
znrl ile scak plazmalardan gelen izgi salnmlar allmtr. Teknolojinin gelimesine
paralel olarak X-n dedektrlerinin zellikleri gelitirilmitir. 1999dan balayarak yeni nesil X-n
uydular XMM-Newton ve Chandra bylesi yeni teknolojilerle donatlmlardr. Bu uydular daha
mkemmel uzaysal ve tayfsal znrlkte veriler alarak Galaktik kaynaklardan gelen X-nlarn
alglamann yan sra galaksi-tesi kaynaklar daha derinden incelememize olanak salamaktadrlar.
Flatlma
Tarihi

Grev
Tarihi

1st High Energy Astronomy

NASA
Observatory (HEAO 1)

12 Austos 1977

9 Ocak 1979

3rd High Energy Astronomy

NASA
Observatory (HEAO 3)

20 Eyll 1979

29 Mays 1981

A Broadband Imaging X-ray

DLR
All-sky Survey (ABRIXAS)

28 Nisan 1999

1 Temmuz 1999

Advanced
Satellite
Cosmology
Astrophysics(ASCA)

20 ubat 1993

2 Mart 2001

sim

Uzay Ajans

for
and ISAS & NASA

Biti

AGILE

ISA

23 Nisan 2007

Ariel V

SRC & NASA

15 Kasm 1974

14 Mart 1980

Array of Low Energy X-ray

LANL
Imaging Sensors (Alexis)

25 Nisan1993

2005

Aryabhata

ISRO

19 Nisan 1975

23 Nisan 1975

Astron

IKI

23 Mart 1983

Haziran1989

Konum
Dnya yrngesi
(445 km)
Dnya
yrngesi
(486.4504.9 k
m)
Dnya
yrngesi (549
598 km)
Dnya
yrngesi
(523.6615.3 k
m)
Dnya
yrngesi (524
553 km)
Dnya
yrngesi
(520 km)
Dnya
yrngesi (749
844 km)
Dnya
yrngesi (563
619 km)
Dnya
yrngesi (2,000
200,000 km)

sim

Uzay Ajans

Astronomical
Satellite (ANS)

Netherlands

Flatlma
Tarihi

Grev
Tarihi

Biti

SRON

30 Austos 1974

Haziran 1976

ASI

30 Nisan1996

30 Nisan 2002

Broad Band X-ray Telescope /

NASA
Astro 1

2 Aralk 1990

11 Aralk 1990

Chandra X-ray Observatory

NASA

23 Temmuz 1999

Cos-B

ESA

9 Austos 1975

25 Nisan 1982

ISAS

6 ubat 1976

6 ubat 1976

BeppoSAX

Cosmic
Satellite (CORSA)
Einstein
2)

Radiation

Observatory (HEAO

NASA

13 Kasm 1978

26 Nisan 1981

EXOSAT

ESA

26 Mays 1983

8 Nisan 1986

Ginga (Astro-C)

ISAS

5 ubat 1987

1 Kasm 1991

Granat

CNRS & IKI

1 Aralk 1989

25 Mays 1999

Hakucho

ISAS

21 ubat 1979

16 Nisan 1985

High
Energy
Transient
NASA
Explorer 2 (HETE 2)

9 Ekim 2000

International Gamma Ray

Astrophysics
ESA
Laboratory(INTEGRAL)

17 Ekim 2002

Nuclear
Spectroscopic
NASA
Telescope Array (NuSTAR)

13 Haziran 2012

Konum
Dnya
yrngesi (266
1176 km)
Dnya
yrngesi (575
594 km)
Dnya
yrngesi
(500 km)
Dnya
yrngesi
(9,942140,000
km)
Dnya
yrngesi
(339.699,876 k
m)
Failed launch
Dnya
yrngesi (465
476 km)
Dnya
yrngesi (347
191,709 km)
Dnya
yrngesi (517
708 km)
Dnya
yrngesi
(2,000200,000
km)
Dnya
yrngesi (421
433 km)
Dnya
yrngesi (590
650 km)
Dnya
yrngesi (639
153,000 km)
Dnya
yrngesi
(603.5 km)

sim

Uzay Ajans

ROSAT

Flatlma
Tarihi

Grev
Tarihi

Biti

NASA & DLR

1 Haziran 1990

12 ubat 1999

NASA

30 Aralk 1995

3 Ocak 2012[73]

JAXA & NASA

10 Temmuz 2005

NASA

20 Kasm 2004

ISAS

20 ubat 1983

19 Ocak 1989

NASA

7 Mays 1975

Nisan 1979

Uhuru

NASA

12 Aralk 1970

Mart 1973

XMM-Newton

ESA

10 Aralk 1999

Rossi
X-ray
Explorer (RXTE)

Timing

Suzaku (ASTRO-E2)
Swift Gamma
Explorer

Ray

Burst

Tenma
Third
Small
Satellite (SAS-C)

Astronomy

Konum
Dnya
yrngesi
(580 km)
Dnya
yrngesi
(409 km)
Dnya
yrngesi
(550 km)
Dnya
yrngesi (585
604 km)
Dnya
yrngesi (489
503 km)
Dnya
yrngesi (509
516 km)
Dnya
yrngesi (531
572 km)
Dnya
yrngesi
(7,365114,000
km)

Tablo 1.2: X In Uydular'nn listesi

1.5

X In Astronomisi Hangi Aralarla Yaplr?

Balonlar: Balonlar deniz seviyesinin 3540 km zerine kadar kabilirler; bu ykseklik Dnya
atmosferinin byk bir blmn temsil eder. Tm bunlara ramen hala X- nlarnn byk bir ksm
atmosfer tarafndan sourulmaktadr. Enerjisi 35 keVun altnda olan X-nlar balonlara ulaamazlar.
Roketler: Roketler, bir X-n dedektr yerletirilerek atmosferin dna frlatlrlar. lk olarak
V2 roket , 1949 ylnda New Mexicodan frlatlmtr ve Gne ten gelen X- nlarn alglamtr.
1962 ylnda frlatlan Aerobee 150 roketi dier gk cisimlerinden gelen X-nlarn ilk kez
kefetmitir. Ancak roketler balonlarn aksine atmosfer zerinde ok daha ksa sreli (dakikalarla
llen) kalrlar ve onlarn grnt alan snrldr.
Uydular: zerine bir dedektr yerletirilen uydu Dnya atmosferi dnda bir yrngeye
oturtulur. Uydular; roketler ve balonlar ile kyaslandnda daha uzun sre atmosfer dnda kalabilir ve
daha yksek enerjili aralndaki X-nlarn alglayabilirler (esasen alglama aralklar sadece

zerindeki dedektr ile snrldr). X n uydularndan XMM Newton X In Uydusu'nu ele alacaz.

1.5.1

XMM Newton X In Uydusu

XMM-Newton, 10 Aralk 1999 ylnda ESA tarafndan frlatlmtr. 10m uzunlua sahip 4
tonluk bu uydu, o zamana kadar ESA tarafndan gnderilmi en byk bilimsel uydudur ve 0.2 15
keV enerji aralnda gzlemler yapabilmektedir. XMM-Newton, ierisinde bir adet Optik/Mortesi
(UV) ve 3 adet X-n teleskopu barndrmaktadr. Her bir X-n teleskopu 58 parabolik-hiperbolik
ifti, e eksenli ve e odakl yuvalanm Wolter tip I geometriye sahip aynadan olumaktadr. Odak
uzakl 7.5m ve en byk aynann ap 70cm'dir.

XMM-Newton, her bir X-n teleskopunun odanda 3 tane EPIC (European Photon Imaging
Camera) CCD kamera tamaktadr. ki teleskopun odanda EPIC metal oksit yariletken (metal oxide
semiconductor, MOS) CCD, dier nc teleskopun odanda ise EPIC PN CCD bulunmaktadr.
Ayrca, her biri MOS kameralarnn nnde olmak zere, iki tane yansmal krnm tayfler
(Reflection Grating Spectrometer, RGS) de kullanlmaktadr .

1.5.1.1

EPIC MOS ve PN Kameralar

MOS kamerasnda, biri merkezde olmak zere 7 tane CCD bulunmaktadr (ekil 3.10).
Merkezdeki CCD odak noktasna ve dier 6 CCD ise, eksen harici kaynaklar odaklamak iin, aynaya
doru 4.5mm daha yakn konumlandrlmtr. Her bir komu CCD arasnda 1mm boluk
bulunmaktadr. PN kamerada, tm gr alan 12 tane 3x1 cm'lik CCD ile salanmaktadr (ekil 3.11).
4 ayr blm kendi iinde 20064 piksele sahip 3 tane PN CCD barndrmaktadr. EPIC kameralar X
nlar yannda, kzltesi, grnr ve mortesi bandndaki a da duyarldr. Bu yzden kameralarda,
X-n dndaki fotonlar engellemek iin filtreler kullanlmaktadr. Her bir EPIC kamerada ince,
orta ve kaln eit filtre mevcuttur. Kullanlacak filtre gzlemlenecek kaynan parlaklna gre
seilmelidir. Snk kaynaklar iin ince, daha parlak kaynaklar iin orta ve ok parlak kaynaklar iin
kaln filtre kullanlmaktadr.

1.5.1.2
RGS)

Yansmal Krnm Tayfler (Reflection Grating Spectrometer,

XMM-Newtonda, MOS kameralarnn nnde konumlandrlm iki tane RGS bulunmaktadr.

Aynalardan yansyan n yaklak yars RGSler tarafndan ilenmek zere krlr. Aygt 5-35
(0.33 2.5 keV) aralnda yksek zmleme gcne sahiptir.
1.5.1.3

Optik Monitr

XMM-Newton, X-n teleskoplar dnda bir tane optik/mortesi teleskopuna sahiptir. X-n
gr alannn 17 merkez blgesinin optik ve mortesi bandnda gzlemlerinin, X- ile ayn anda
yaplmasn salamaktadr. Teleskop modl 2m uzunlua sahip olup, ierisinde odak oran f/12.7 ve
odak uzakl 3.8m olan 30cm'lik Ritchey Chretien teleskobu barndrmaktadr.

1.6

X In Aratrma Konular
1.6.1 X In iftleri

ki bileenden oluan bu sistemlerde birincil bileeni bir Ntron Yldz, Beyz Cce ya ya
Karadelik oluturur, ikincil bileeni ise bir anakol yldzndan oluan yakn ift yldz sistemleridir.
kincil bileenden maddenin Roche Lob tamas yoluyla ylma diski zerine veya yldz rzgar
yoluyla kompakt olan birincil yldz zerine dorudan tanmas yoluyla X-n retiler.
Bu sistemler Dk Ktleleli X-n iftleri ve Byk Ktleli X-n iftleri olarak iki gruba
ayrlrlar.
Dk Ktleli X-n iftleri; Eer sistemin ikincil bileeni gneten daha az ktleye sahipse
ve ktlesi gne ile eitse bu sistemlere dk ktleli x-n iftleri denir. Bu sistemlerde ise ikincil
bileen arlkl olarak A ya da daha ge trden bir yldzdan oluur.
Ntron Yldz veya Karadelik zerine madde Roche Lob tamas ile transfer edilir, sahip olduu acsal
momentum ile alakal olarak birincil yldz etrafnda bir ylma diski oluur ve bu diskin ierisinde
bulunan madde Ntron Yldz ya da Karadeliin ok byk deerdeki gravitasyonel alan iine
derken scaklk milyonlarca kelvine ular ve X n yaymaya balar. Karadeliklerde ise, karadelik
zerinde herhangi bir yaynm olmaz, gzlemlenen nm olay ufkandan gelir.

Byk Ktleli X-n iftleri; kincil bieni 10 gne ktlesinden byk sistemlere ise byk
ktleli x-n iftleri diyoruz. Bu sistemlerde ikincil bileeni arlkl olarak O ya da B tayfndan
yldzlar barndrr ve birincil bileen ikinci bileenin rzgarlar ile beslenir . Sistem, X-n yaynlasa
bile ktlesi 1-10 arasnda olan ve birincil bileeni beyaz ccelerden oluan sistemlere de Kataklazmik
Deienler diyoruz, bunun sebebi ise parlaklklarnn zamanla ok byk deiimler gsterebilmesidir
ve bu sistemler birincil bileeni Ntron yldz ve Karadelik olan sistemlere nazaran daha az X-n
yayarlar. Bu sistemlerde ise, ylma diski olumaz nk madde ikincil bileenden yldz rzgarlar ile
atlrken birincil bileen tarafndan yakalanr, madde transfer edilmi olur ve yldz rzgarnn
potansiyeli X-nlarna dnr.
1.6.2

X In Patlamalar

X-n patlamalar ift yldzlarda rastlanan sreli X-n yaymlardr; genelde lnck yldz
ie.renlerde rastlanr.
Parlak X-n patlamalar, lnck yldz patlamann aydnlatma gcn belirlediinden, Ayar yldzlar
olarak ele alnmaktadrlar. Dolaysyla, gzlemlenen X-n aks, greceli olarak isabetli mesafe ve
lnck yldznn yarap lmlerine olanak tanr.

1.6.3 Geici (Transient) Kaynaklar

Zaman zaman kozmik kaynaklarn X-n ma glerinde azalmalar ve daha sonra tekrar
artlar gzlenebilmektedir. Azalma dneminde kaynak X-n blgesinde gzlenemez. Bu tip zellik
gsteren kaynaklar geici (transient) kaynaklar olarak adlandrlmaktadr. Geici davrana neden
olan mekanizmann ylma diskindeki kararszlk olduu dnlmektedir. Ylan madde balangta
souktur ve bundan dolay dk viskoziteye sahiptir. Ylma oran dktr ve madde diskte
birikmeye balar. Kritik miktarda madde birikimi tamamlandnda iyonizasyon gerekleir ve
viskozite hzl bir ekilde artar. Vizkozitenin artmas sonucu diskte scaklk artar ve buna bal olarak
X-n ma gc de art gsterir. Ylma oranndaki bu deiimler sonucu geici davran
gereklemektedir.
1.6.4 ok Parlak X-n Kaynaklar (Ultraluminous X-Ray Sources, ULX)

ULXler, bir galaksinin merkezinde bulunmayan ve ok yksek ma gcne sahip (>10^39 erg
s-1) X-n kaynaklardr. Ortalama her galakside bir tane ULX bulunmasna ramen, Samanyolu
Galaksisinde henz gzlenmemitir. Yldzn btnln koruyabilmesi iin, ktlesine bal olarak,
sahip olabilecei ma gcnde maksimum bir limit bulunmaktadr. Bu limite Eddington limiti ve bu
limite karlk gelen ma gcne de Eddington ma gc denmektedir. ULXler tipik ktleli
(~1.4M) bir ntron yldz ya da karadelik iin Eddington limitinin ok zerinde ma glerine
sahiptir. Bundan dolay ULXlerin kayna olabilecek bir model olarak orta ktleli karadelikler
(Intermediate Mass Black Holes, IMBH) nerilmitir. IMBHlerin ktleleri ( 50 100M ), aktif
galaksilerin merkezlerindeki karadeliklerin ktlesinden kk ama normal yldz evrimi sonucunda
oluan karadeliklerin ktlesinden byktr (King ve ark. 2001). IMBHlerin ktlesi, Eddington limitini
amadan gzlenen ULXlerin ma gcn salamada yeterlidir.
1.6.5

ok Yumuak X-In Kaynaklar (Super-Soft X-Ray Sources, SSS)

SSSler ~10^36-38 erg s-1 ma gcne sahip parlak ve ayn zamanda dk scaklkta X-n
kaynaklardr. SSSlerden gelen yumuak X-nlar dk enerjilere sahip olup, mann enerjisi
genellikle kT ~ 0.01 0.08 keV mertebesindedir. SSSlerin kaynak mekanizmasnn, ift yldz
sistemlerinde beyaz cce zerine yolda yldzdan aktarlan maddenin nkleer fzyonu olabilecei
dnlmektedir. Beyaz cce yzeyinde yeterinde hidrojen biriktiinde nkleer fzyon gerekleerek
hidrojenlerin yanmas gereklemektedir. Bu yanma, X- nlarnn yaymlanmasna neden olmaktadr.
1.6.6

Aktif Galaksi ekirdekleri (Active Galactic Nuclei, AGN)

Aktif galaksilerde yaymlanan elektromanyetik mann byk bir blm galaksi ierisindeki
yldzlar ya da yldzlararas gazn yerine, aktif galaksinin merkezinden gelmektedir. Merkez
blgesinden gelen bu ma, galaksi ierisindeki milyarlarca yldzn yapt toplam madan daha
kuvvetlidir (~10^43-49 erg s-1) ve ssal olmayan bir tayfa sahiptir. AGNler, bir aktif galaksinin bir

ka parseklik merkez blgesini temsil etmektedir. Bir AGN, galaksinin boyutu ile karlatrldnda
olduka kk olan bu hacimden muazzam bir enerji yaymlar. Bu byk miktardaki enerjinin,
merkezde bulunan ok byk ktleli (~106-10M) bir karadeliin zerine madde ylmas sonucu
aa kt dnlmektedir. AGNler, Kuazarlar, Blazarlar ve Seyfert galaksiler olmak zere 3 snfa
ayrlmaktadr.
1.6.7

Ardalan X-In Yaynm

Yaygn (diffuse) X-n ardalan mas, 0.1 keV enerjiden 20 keV enerjilere kadar geni bir
enerji aralnda gerekleebilmektedir. 1 keV enerjinin altndaki yumuak ardalan malarn
kaynann Galaktik, 1 keV ve zeri enerjilerdeki ardalan malarn kaynann ise Galaksi tesi
zmlenemeyen X-n kaynaklar olduu dnlmektedir. Samanyolundan X-n ardalan
ounlukla yldzlardan ve spernovalar ya da gl yldz rzgarlar tarafndan enerji alarak snm
yaygn scak gaz bulutlarndan kaynaklanmaktadr. Ayn zamanda Dnya yaknlarnda, Gne
rzgarlar tarafndan oluan yumuak X-n ardalan mas gzlenmektedir.

2.1 NGC 253 Galaksisi le lgili Yaplm almalar

Ikuyuki Mitsuishi ve arkadalar tarafndan Suzaku, Chandra ve XMM Newton verileri
alnarak allmtr. Bu uydularla Fe K'un komplex izgi yaps tespit edilmi, galaksinin
merkesindeki izgi (Fe I at 6.4 keV, Fe XXV at 6.7 keV and Fe XXVI at 7.0 keV) tekrar
zmlenmitir. almada, Chandra ile grntlenen 60 arcsec2'lk blgenin sadece AGN'lerden
olumad, ayrca 10-1000 arasnda spernova kalntsnn olduu tespit edilmitir. (25 Kasm 2011,
arXiv: 1110.540v1)
R. Barnard tarafndan XMM Newton verileri alnarak allmmtr. alma, NGC 253
galaksisindeki ULX kaynaklar kapsaml bir ekilde aratrmaya yneliktir. 2003 ylnda XMM Newton
gzlemleri kullanlarak NGC 253 galaksisindeki deiken 3 ULX kaynak incelenmitir. Dikkat ekici
olarak kefedilen ULX1 kayna ULX2'den 0.3-10 keV bandnda kat daha deiken ve ULX2'den
daha parlaktr. (6 Ocak 2010, arXiv: 1001.0870v1)
M Bauer ve W. Pietsch tarafndan ROSAT ve XMM Newton verileri kullanlarak allmtr.
Bu almada tekrarlayan ok parlak x n kayna olan ULX1 ile ilgili sonulara ulalmtr.
Thomas J. Maccarone tarafndan Chandra ve XMM Newton verileri alnarak allmtr. Bu
alma sonucunda Wolf-Rayet yldz olmaya aday bir X n ifti bulunmutur.

2.2

alma ve Bulgular

Analiz, Heasoft ve SAS kullanlarak, XMM Newton ariv verileri kullanlarak yaplmtr. NGC
253 galaksisi iin "bremss, bbody, diskbb, phabs*po" gibi modeller uygulanmtr. Galaksi, "bremss",
"phabs*po" ve "bbody" modellerine en iyi ekilde uyum salamtr. Galakside 50'nin zerinde
noktasal kaynak tespit edilmitir. Gzlemler 0.2-10 keV mertebesinde yapld. Flux, 4.3248e-05
photons, (2.5434e-13 ergs/cm^2/s) olarak lld. Makaleler ile yaplan karlatrmalar sonucu
kaynan ULX olduu sonucuna varld.
NOT: almada elde edilen spektrumlar ve k erileri diskin ierisindedir.