Thisisthehtmlversionofthefilehttp://www.kkmm.gov.my/pdf/buku/wayang_kulit.pdf.

Googleautomaticallygenerateshtmlversionsofdocumentsaswecrawltheweb.

Page1

WAYANGKULIT
PENGENALAN
WayangKulitadalahsatubentukteatertradisionalyangmenggunakanprinsip
cahayadanbayang.Bayangbayangdaripadapatungpatungkulityangterdiri
daripelbagaiwatakmethologidankhayalandilarikanolehseorangDalang.
Persembahanwayangkulitselalunyadiiringiolehsatukumpulanmuzikpaluan
ataugamelandanjugaalattiupan(serunai)ataualatbertali(rebab).
PERANANWAYANGKULITDALAMKONTEKSSOSIOBUDAYA
MASYARAKAT
PelbagaibentukdanjeniswayangkulitbolehdidapatidiAsiadanlebihIebih

lagidiTenggaraAsia.Setiapjenismempunyaibentukdanwataknyayang
tersendiridanagakberbezadarisatukawasanataulatarbelakang
masyarakatkepadayanglain.HariinidiSemenanjungMalaysiasahaja
terdapatempatjeniswayangkulitdansetiapsatumencerminkanpengaruh
pengaruhmasyarakatdanjugakebudayaanyangtelahmempengaruhi
masyarakatitu.TerdapatempatjeniswayangkulitdiSemenjungMalaysia
iaitu:
1

Page2

i)

WayangKelantan(disampaikandalambahasaMelayuloghat
KelantandanberasaskepadapengaruhPatani).

ii)WayangMelayu(disampaikandalambahasaMelayuberpengaruh
Jawa)
iii)WayangPurwo(disampaikandalamdalambahasaJawadandiselit
dengandenganbahasaMelayutempatan).
iv)WayangGedek(lazimnyadisampaikandalambahasaThaidan
bahasaMelayuloghattempatan).
Darikeempatempatjeniswayangkulitiniyangpertamadankeduadidapatidi
KelantandannegerinegeriPantaiTimur,yangketigaterdapatdibahagian
SelatanPantaiBaratSemenanjungterutamanyadiJohordanyangkeempat
terdapatdinegeriKedah,PerlisdanbeberapanegeriutaraPantaiBarat
Semenanjung.
Padaasasnyakesemuabentukataujeniswayangkulityangterdapatdi
SemenanjungMalaysiamempunyaipengaruhpengaruhsamadadariJawa
atauPatani(SelatanThai)tetapidalamperkembangannyasemuapengaruh
initelahmengalamiperubahandanpenyesuaianmengikutpenerimaandan
konteksmasyarakattempatan.Perkarainiberlakuadalahkeranawayangkulit
padadasarnyamerupakansatualatperhubunganmasyarakatdisamping
saturupapengutaraankesenian.
Padaasasnya,alirancerita,bentukpatungpatungdanwatakmasihlagi
mengekalkankeasliandanpengaruhasalnyatetapipadaadeganadegan
kelakar'comicrelief'yangseringterdapatdisepanjangceritawayangkulititu,
ianyajelasmengemukakanunsurunsurtempatandarisegibahasadanjuga
peristiwaperistiwayangdigambarkan.Olehitu,wayangkulitsebenamya
bolehdinikmati(hayati)dalamduaperingkat.Keduaduanyamempunyai
perananyangpenting.

Page3

JENISDANBENTUKWAYANGKULITDIMALAYSIA
A.WAYANGKELANTAN
Pengenalan
JeniswayangkulitinidahulunyadikenalisebagaiWayangKulitSiamkerana
pemerintahanMelayuKelantanyangberasaldariPatanidinegeriSiam.
Walaubagaimanapun,iadipercayaiberasaldariKembojatetapidibawamasuk
keKelantanmelaluiPatani.WayanginitersebardenganmeluasdiPantai
TimurSemenanjungMalaysia.
IsiCerita
CeritayangdimuatdalamwayanginiberdasarkanceritadalamHikayatSeri
Rama.HikayatSeriRamamerupakanhimpunanceritayangdisadurdariepik
RamayanatradisiIndia.

WatakutamawayangKelantanLaksamana&SeriRama

WayangKelantan
3

Page4

PatungPatung
Ukiranhiasanpatungpatungwayanginimenunjukkanbanyakpersamaan
denganpatungpatungPatani.Iadiukirdalambentukmengiringdan
kebanyakkannyaberdiridiataskenderaan.Darisegipergerakanmekanikal,
hanyatangandisebelahhadapanyangdapatbergeraksambilmemegang
alatsenjataataukebesaranlain.
AlatMuzik
Alatalatmuzikwayangtersebutterdiridarisebatangserunai,sepasang
gedombak,sepasanggeduk,sepasanggong(tetawak),sepasangkesi,sebiji
mongdancanang.
Bahasa
BahasapengantardalamteatertradisionaliniialahdialekMelayuKelantan
yangmempamerkanpengaruhPatani.

B.WAYANGMELAYU
Pengenalan
WayangjenisiniterdapatdiPantaiTimur,terutamaKelantandan
Terengganu.Walaubagaimanapun,bilangannyaamatterhad.

WayangMelayu

Page5

IsiCerita
CeritaWayangMelayuberdasarkanepisodepisoddariepikMahabharata,
terutamanyaceritaPendawaLima.Wayanginijugadipengaruhiolehcerita
Panji.
PatungPatung
Darisegipergerakan,iamenunjukkanpersamaandenganwayangpurwoiaitu
bolehdigerakkankeduaduabelahtanganpatung.Patungwayanginisenang
untukdikenalpastimengikutkedudukankepala.Patungberwatakbaik
biasanyamenundukkankepalakebawahdanbentuktubuhnyaadalahkecil
sertaelok.Patungberwatakkasardansombonglazimnyaberhidungbesar
sertamendongakkeatas.
AlatMuzik
Alatmuziknyaterdiridarisebatangrebab,enambijicanang,duabijigong
besar,satubijimong,duabijigendangdansepasangkesi.
Bahasa
CeritainidisampaikandalambahasaJawadisampingdiselitkandialek
Melayutempatan.

C.WAYANGGEDEK

Wayanggedek
5

Page6

Pengenalan
WayangGedektersebardibahagianUtaraPantaiBaratMalaysia,
terutamanyaKedahdanPerlis.WayanginidimainkanolehorangMeIayudan
jugaSiamtempatan.Iadipercayaiberasaldarisejeniswayangkulitsiamyang
dikenalisebagaiNongTalungdansebabinilahpatungsertaalatmuziknya
mahupuncorakpaluannyamiripSiam.
Isicerita
IsiceritawayangGedekmempunyaibanyakpersamaandenganNongTalung.
Walaubagaimanapun,berlakubeberapapengubahsuaiandalamwayangini
yangmenyaksikanpenerapanunsurunsursetempat.CeritaWayangGedek
banyakdiselitkanbabakbabakceritayangpopularpadamasakini.
PatungPatung
Secaraumumnya,iamenunjukkanpengaruhNongTalungbaikdarisegi
ukiran,pakaian,hiasandanseumpamanya.Patungpatungwayanginidiukir
mengadapkehadapan.
AlatMuzik
Alatmuzikwayanginiterdiridaripadasepasanggedombak,sepasanggong,
sepasangkerincing,sebijigedukdansebatangserunai.
Bahasa

BiasanyawayanginidisampaikansamaadadalamloghatSiammahupun
dialekMelayuKedah.

Babakdalamwayanggedek
6

Page7

D.WAYANGPURWO
Pengenalan
WayanginiterdapatdibahagianSelatanPantaiBarat,terutamanyaJohordan
dimainkanolehpendudukketurunanJawa.

WayangPurwo
IsiCerita
CeritawayanginiberdasarkanceritaPendawaJawayangdisadurdariepik
MahabharataIndia.Begitupun,ceritanyatidakmemperlihatkanpengaruh
ceritapanji.
PatungPatung
Secarakeseluruhanpatungpatunginimenyerupaipatungwayangkulit

Kelantan.Perbezaanyangnyataadalahdarisegibentukmatapatung,iaitu
mataJaitanuntukwatakpahlawan,matapepelanganuntukwatakjahatdan
mataprebesuntukwatakpertapa.
AlatMuzik
AlatMuzikwayangpurwoberbezadenganwayanglainkeranaterdiridari
sebijigongbesar(agong),sebijigongsuwukan,satusetgambang,limabiji
kempul,limabijikenong,duasetgonder,satuslentem,satusetsaron,satu
setpeking(saronpenerus),satusetketok/kompang,satubatangrebabdan
satubijigendang.Olehitu,nadayangmengiringipersembahanwayangini
jugaberlainan.

Page8

Bahasa
WayanginidisampaikandalambahasaJawanamundialekMelayutempatan
jugadiselitkandalamdialogcerita.

Dalangdanpemainalatmuzikdalampersembahanwayangkulitpurwo
PERBEZAANYANGTERDAPATANTARASETIAPJENISWAYANGKULIT
a.BentukPatung
PatungdarijeniswayangkulityangberpengaruhJawamempunyaikedua
senditangandandapatdigerakkantetapipadapatungwayangkulitKelantan
hanyasendisebelahhadapanpatungitusahajayangdigerakkan.Watak

patungpatungutamadalamwayangkulitKelantanselalunyadikemukakan
terletakdiatassaturupakenderaankenaikansepertinaga,ulardanbuaya.
Sebaliknya,ciriinitidakterdapatdalampatungpatungwayangkulitJawa.
Hampirkeseluruhanpatungwayangkulitdipersembahkandalamkedudukan
mengiring.Hanyapatungwayanggedeksahajayangterdapatpatung
patungnyadibentukberhadapan.
Padakeseluruhannyahampirsemuapatungpatungwayangkulityang
berpengaruhJawadanThaimengekalkanciriciriasalnyadarisegipakaian,
tudungkepaladanperalatanperalatansenjatatetapidimanaterdapatwatak
wataktempatandidalamceritasegalaciriciritempatandigunakan.Sebagai
contohnyawatakwataktempatansepertiWakLong,PakDogol,Mahasiko
(wayangKelantan)SemardanCemuras/Turas(wayangMelayu)bukan

Page9

sahajamelambangkanperwatakantempatantetapipembentukanpatungnya
jugaterkeluardarikelazimanpembentukanpatungpatungyanglain.
b.MuzikWayangKulit
WayangKelantandanwayanggedekadalahdiiringiolehsatukumpulan
muzikpaluandansebatangserunai.WayangMelayupuladiiringioleh
kumpulanmuzikpaluantradisionaldanrebabmanakalawayangpurwodiiringi
olehsatukumpulangamelan.
c.Dalang
Semuadalangdalamsetiapjenispersembahanwayangkulitadalahdibantu
olehduaorangyangdipanggilpengantinmelainkandalamwayanggedek.
PROSESMEMBUATPATUNGWAYANGKULIT
Dalangmerupakanorangyangbertanggungjawabdalammembuatpatung
wayangkulityangingindipersembahkan.Seorangdalangperlumempunyai
kreativitidankepintarandalammembuatwatakwataknyasendiridansetiap
watakyangdihasilkanituseharusnyamempunyaisenirekabentukyang
menarikdansesuaiuntukdipadankandalamceritayangingin
dipersembahkan.Antaraprosesuntukmembuatpatungwayangkulitialah:

1)Kulitlembudijemuruntukdikeringkan.
Kulitlembuataukambingyangtelahdibersihkanakandirendamkedalamair
campurangaram,lada,lengkuasdanseraiuntukbeberapaharidankemudian
dijemurmenggunakanpacangdipenjurunya.Setelahdipastikankulittersebut
telahbenarbenarkeringdantidakberbau,bulubuluyangterdapatpadakulit
yangtelahkeringituakandikikismenggunakankepingankacasehingga
bersih.

Page10

2)Kulitditebukdenganmenggunakanlingkarankertas.
Kertasyangtelahsiapdilukisdenganwajahdariwatakwayangkulitakan
ditekapkankeataskulityangtelahdibersihkan.Disinilahterletaknyakreativiti
dankewibawaanseorangdalanguntukmembentukpatungwayangkulit
mengikutwatakyangingindipersembahkan.Setiaplorekandangarislubang

yangditebukmempunyaifungsinyayangtertentudanwatakwatakyang
dihasilkanmempunyaiidentitiestatikayangtersendiri.

10

Page11

3)Buluh,talidanpewarna
Buluhsebagaibahanpenyadangdirautrapidandiikatmenggunakantali
kepadakulityangtelahsiapditebuk.Talidigunakanuntukmembuatgerakan
padabibir,tangandanlainlainanggotayangdiperlukanpadapatung
tersebut.Taliiniakandiikatapabilapatungtersebuttelahsiapdiwarnakan
mengikutwatakyangdigambarkanmelaluiceritaceritatertentu.Warnayang
biasadigunakanialahdaribahandyefabrikdancatair.Kerjakerja
mewarnakanpatungwayangkulitinimemerlukankreativiti,bakatdan
kesabaranyangjitu.

11

Page12

SUSUNANPEMAINDANALATMUZIKDALAMPANGGUNGWAYANG
KULIT

PETUNJUK
ATokDalang

B&CPenunjukPatung

1Serunai

6Kesi

2GendangIbu

7GedukIbu

3GendangAnak

8GedukAnak

4GedombakIbu

9Canang

5GedombakAnak

10PemainGong

PERSEMBAHANWAYANGKULIT
Persembahanwayangkulitterbahagikepadamuzik,percakapandangerak
geri.Lazimnyasemasapatungpatungbercakapsemuairinganmuzikterhenti.
Padamasapatungpatungbercakaphanyasedikitpergerakanbolehdidapati
daninidilakukanmelaluipergerakansenditanganpatungyangbercakap.
Sebaliknya,apabilapatungpatungitudigerakkansamadadalamperjalanan,
12

Page13

peperanganataulainlainmakairinganmuziksegeramembantumembina
suasanapergerakanitu.

Pandangandibelakangkelir
Panggungwayangkulitdibinadaripadatiangtiangkayudengandindingdan
atapdibuatdaripadarumbiaataunipah.Lazimnyapanggunginidibinatiga
atauempatkakidaripadatanahdanmerupakansatupondokyangboleh
mengisidalang,pemuzikdanalatalatanuntukpersembahanwayangkulit.

Bahagianhadapanpanggunginidipasangdengansebidangkainputihyang
dipanggilkelirdanpadabahagianbelakangkelirinidigantungsebuahlampu
(samaadalampuminyaktanahataulampueletrik).Cahayadaripadalampu
inilahyangmemantulkanbayangbayangpatungwayangkulitkepadakelir
untukditontondaribahagianhadapanpanggung.
Dalamsesebuahpersembahanwayangkulit,dalangadalahpenerajuutama
sebagaipenceritadanpembawapatungpatungwayangkulityangberadadi
sebalikkeliryanghanyamengeluarkanbayangbayangmengikutpergerakan
yangdilakukan.

Aksidalangdalampersembahanwayangkulit
13

Page14

Dalangakanmemukauperhatianpenontondengankelebihandan
kematangannyamembuatpersembahandengangayadansuarayangtidak
pernahputusdenganketawa,marah,dansesekalimendayudayuseperti
seorangwanita.Dalangjugasecaraspontannyaakanmenyelitkankisahlucu
yangmenarikmengikutrentaksepertilagulaguhindustan,dangdutataulagu
laguciptaansemasayangbersesuaiandengantajukceritayang.
dipersembahkan.Setiapceritayangdisampaikanolehdalangadalahuntuk
dinikmatidandihayatiolehparapenontonsebagairenungandanhiburan
pengisiwaktu.

Dalangbersamaparapemainmuzik

Watakwanitadalampersembahanwayangkulit

14

Page15

SeriRama&LaksamanabersamaWakLong&WakDogol

Persembahanwayangkulit
Persembahanwayangkulitdilakukandipelbagaitempatmengikutkemahuan
dankeperluanmasyarakatnya.Selalunyapertunjukanuntuk:
i)Acaramenyembahguru
ii)Mengubatorangsakit
iii)Upacaramemujasemangat
iv)SemasaPestaMenuaiatauPestaKampung
v)KepadaperayaanHarijadiRajaraja
vi)Sebagaihiburansematamata

15

Page16

TOKOHWAYANGKULIT
HamzahAwangAmat(PakHamzah)

PenerimaAnugerahSenimanNegaraPertamainidilahirkanpadatahun1940
diKampungKebakat,Kelantan.HamzahAwangAmatataulebihdikenali
sebagaiPakHamzahmeminatiwayangkulitsemenjakberusiabelasantahun
melaluipemerhatiankesenianinidisekitarkampungnya.
KewibawaanPakHamzahbukansahajasebagaiseorangpemainmahupun
pembuatalatpersembahanwayangkulit,malahbeliautelahberupaya
mengangkatseniwayangkulitkeperingkatantarabangsa.Selaindaripadaitu,
penglibatanbeliausebagaitenagapengajardiinstitutpengajiantinggitelah
berjayamenghasilkanmetodologipengajaransenimuzikwayangkulit
Kelantanyangamatefisyen,sistematikdankomprehensif.

BengkelwayangkulitbersamaPakHamzah
16

Page17

Padatanggal1Januari2001,HamzahAwangAmattelahkembalike
rahmatullahdenganmewasiatkanwayangkulitinikepadakita,generasibaru
yangakanmeneruskanperjuanganbeliau.SemogaAllahmencucurirahmat
keatasnya.AlFatihah.
5.Kesimpulan
Wayangkulitsebagaiteatertradisionaladalahpancaranhatidanperasaan
masyarakatMelayutradisional.Iabukansematamatasebagaialathiburan,
tetapiyanglebihpentingadalahgambaransikap,nilai,norma,hatibudidan
konsephidupsertakepercayaanpemikiranmasyarakatpadawaktu.
WalaupunpandanganmasyarakatMelayutelahberubahkinidalamsistem
kepercayaandannilaibudayanya,namunpengaruhdankeyakinanmereka
masihlagimenulardalambentukyanglainpula,iaituberubahkepadanilai

nilaiindividualistikakibatpengaruhbudayabarat.

Diterbitkanoleh:
CawanganDokumentasidanPenerbitan
BahagianPembangunanKebudayaandanKesenian
KementerianKebudayaan,KeseniandanPelanconganMalaysia.2003
17