Atatrk niversitesi

ilahiyat FakQitesi
Dergisi

.Hakemli Dergi

15/2001

Atatrk niversitesi
ilahiyat Fakltesi, Kamps
Tel: 0442 218 71 73
Faks: 0442 233 1 1 35
e-Mail: erilfak@atauni.edu.tr

Atatrk niversitesi ilahiyat Fakltesi Dergisi

DiN SOSYOLOJisi*
Agnes ROCHEFORT-TURQlJI.N;

Tercme Eden: Ymni SEzEN'

Din

sosyolojisinin

varlna

yn veren

tartma

ve mzakereler,

sosyolojininkiyle, hatta beeTI bilimlerin hepsininkiyle ayndr.Topl~u, tekilat ve

gayesini

aklamay, btnletirici

.....

ve hakimiyet kurucll; bir sistem olarak,ortaya

kan her eyi himayesine alan din karsnda, bu bilimler,, bilimsel dncenin

hrlene sreci iinde yer almlardr. Sosyolojinin. habercileri ve ~c~lar:, esasa

ait olmasa da almalarnn nemli bii- ksmn, dine ayrdlar. Onlar ayn
zamanda, modernliin k, bilimsel dncenin inkiftfi, siya,si hayatn
demokratikletirilmesi

ve devletletirilmesi, iktisadi faaliyetin l}kl~letirilmesi,

toplumun brokrasietirilmesi ve nihayet dnyann bysn bozma demek olan

zihniyetler tarihi iinde, tekiimln kayda deer ve saygrgzlemcileri ve aktrleri
oldular. Bu, Saint. Simon, Comte, Marx~ Durkheim gibilerinin teebbslerini tekrar
<:-...

yakalamak balamndadr. Bu teeb9sler, insanln gidiinde en son tartlmada

olan, organizatr bir ilke ve mana veren, dini yahut siyasi, kapsayc yeni dnce
Socio/ogie Contemporaie (ada Sosyoloji), (EdJ.P.Durand,R.Weil) Paris,Vigot,l990'dan s.457-.,
471

-Dini Sosyolojisi Grubundan ortak antmac (CNRS,Paris),Sosyal Ettler Enstits ve Edebiyat

Fakltesinde retim yesi (ICP)
'" Marmara niversitesi ilahiyat Fakltesinde retim yesi,Prof.Dr.

35

sistemlerini hazrlamak iin teebbslerdir: nsanln gidii, kesin bir sosyal

baianty gven altna alm. olan katolik dininin sanki vekil olarak bir eit
uygulan

sreci gibidir.

Din Sosyolojisi, ikinci dnya savandan sonra bir hukukunun, Fransa' da

katolikliin uygulanmas

zerinde geni aratrmalar harekete geiren Gabriel Le

Bras'n ynlendirmeleri altnda kurumlar. O balca iki a iinde geliir: Dinin

Sosyal nfuzunun kaybn tahlil etmek ve modernlii merkeze alyormu gibi

grnen bu srecin teorisini yapmak. Bu a dinin mukavemet ettii ve srarla
varln

devam ettirdii ve messeselerin modern toplum ):ayatna ayak uydurup

ekil deitirdii

1965-70. yllarnda, bir miktar deimitir;din sosyolojisi alan,

analoji yoluyla kendini yeniliyor, geniliyor, bizzat dinin dnda baz

olaylarla,mesela siyasetle, toplumun tartmal, itirazl, anlamazlk halindeki
meseleleriyle, belli snrlar iinde ilgileniyor. ilkin, son zamanlarn Amerikan
sosyolojisinin

imtiyazl

bir

alann ~a edecei

yer olan A.B.D. 'nde , sonra

Avrupa' da, yeni din1 hareketlerin birdt:m bire ortaya kn, yine din sosyolojisi
grp

tartyor.

konu ve gayeleri
Bu

olaylar nasl

tutacak olan

kaybolmamtr,

ama yeni

kalbinde yeniden dzenleniyor

olmutur.

Zirvede grlen odur ki din ortadan

kuatyor, modemliin

tahlil etmeli?

modernliin

Bunalm

durdurulur durdurulmaz kaybolmaya yz

bir kriz d!Jeminden faydalanan dinin bir

sray

(dirilii) m sz konusudur? Yahut da bu dini. olay, bizzat modernliin bir retimi

midir?

Kanlamaz

biimde dini

deiim maceralarna

darqa bra~mayacak

olan, fakat onu nemli

maruz brakan (ayn ekilde aile, i, vb. gibi dier sosyal

kurumlar da buraya girecektir ) ve onu yeni fonksiyontarla ve yeni grevlerle

kuatan modernliin

bir retimi...

Yazaru bem sosyalhayatn ve insanln gidiini katolik dnya rneine talsis etmesi, bem sosyal
bilimlerin, zellikle din sosyolojisinin yine bu dnya rneine gre kurumsaliatn iddia etmesi
dikkat ekicidir. Mtercirn.

36

l.DN VE TOPLUM:
GR NTELGNDE TARTIMALAR

~'Religion" kelimesinin etimtojisi ilgi ekicidir.Bu' kelime lier, relier

(balamak, birbirine balamak, yeniden balamak, bir araya toplamak;) demek

istenen, latince ligare, religare fiilierinden gelmektedir. O halde "la religion=din",

insanlar

birbirine, ge, bir tanrya balayan demek olacaktr. Fakat "religion"

latince "legere", yani cueillir (toplamak, karlamak, koparmak) manasma gelen ve

recueillir (toplamak, bir araya getirmek, korumak), recollectei (toplamak)
manalarn

iaret

eden relegere fiilierinden de gelmi olabilecektir'.Emile

Bonveniste' e gre (Hint-Avrupa dilleri zerinde nemli almalar ile anlan dilci,
yazar, 1902-1976) "religio",yapld ey zerine tekrar dnmek, onu yeniden ele
alniak, dnce ve teemml tarafindan tekrar kavramak, dikkat ve zeni arttrmak
demek olabilir. Demek ki "religion", merak ve endie eden tutku ve i tedirginlii
ile yakn anlaml olacaktr. Kelime, ktaln tecrbesi ve kullan iinde gereldi
tutumu ve sonra bu tutuma balanm nanlarn ve gsterilerin. tamamn belirtmek
iin mana kaymasna uramtr.
Kelimenin kk manasma ynelmi bu dikkat, bizzat kelimenin baz inan
ve ayinleri belirtmek iin nem tad, bir kutsall bir sosyallikten ayran ve bu
taktirde buna profat (dini olmayan, dUnyevi) denen ve bu ayrdedicilii tanmayan
toplumlar arasnda, ayrdedicilikte buluru:nak zorunluluundan bizi haberdar eder.
Tarihi olarak, la religion, dier kltrlerde e anlam bulunmayan Batl bir
kavramdr {phesiz Batdan

ithal hari). Bu kavram, Roma imparat~rluu

dneminde, Hristiyanlk devlet diii olduunda balad.

kavramndan farkl

Bylece~

Devlet

ve kart olan bir alan ayrdetme zorunluluu hru;l oldu.

37

Hristiyanln phesiz Roma devletini kaplayamadn, fakat Roma devletinin de

din olarak Hristiyanla zorla son verernediini ok iyi tespit etmek sz konusudur.
Kavram, dinleri yahut daha dorusu yapmack dinleri (dini yanl
yorumlamalar) nitelendirneye dnen dier gereklere, rneksenie yoluyla
yaylm

oldu, nk ok uzun sre kavram, Hristiyanlk ve dier dinler arasndaki

karlatrmalar

emberinin iersinde yer alm oldu.

Bylece daha sonraki yzyllarda, Hristiyanlk ve Bat kltr balamrda,

kutsal bilimler, solra dini bilimler, ahlak bilimleri ve nihayet iine din
; sosyolojisini alan beeri ve sosyal bilimler, gelimi ve ilerlemi oldu.
Bu ksa hatrlatma ve tekrar, bir dncenin ve bir bilimin gelimesiJ?.i- ki
burada Hristiyanlk, din dnemi ve bilim dnemi arasnda bir ara geit konumunda
grnyor- daha iyi yerine yerletirmeye imkan veriyor.

1.2 "BLM VE DN" TARTIl\IIASI,

SOSYOLOJiK DNCENN LK ETABI
19. yy.n ilk yars esnasnda, bir sosyal bilimin oluum meselesi, aralksz

dini meselelere balanmt. 18. ve 19.yy arasndaki

geite yer alanSaint Simon

ve Auguste Comte, birbiri gibi fakat farkil biimde, yeni bir dinin tesisinde nazari
dncelerini zdeletirdiler; ilk Hristiyanln deerlerini yeniden yakalamak

iradesi ve bilim iin, ayn zamanda bir eit amentsn ifade ettii Le Nouveau
Christianisme (1825) (Yeni Hristiyanlk) ile Saint Simon, Traite de Sociologie
Instituant la Religion de l'hurnanite (1852-1854) (nsanlk dinini kuran sosyoloji
kitab) ile Auguste Comte, zdeletiler. Fakat, bir din sosyolojisinin ilk adnlarn

attlarsa da , henz din sosyolojisi teekkl etmedi.

38

,Henri Desroche'un yazd

gibi. ''toplumda

yaygnlam

bir din iinde, din sosyolojisinin

uygulamasnda,

henz zorunlu bir.din-bilim ayrm-yoktur" (H.Desroche, 1968) ve ayn ekilde

tersine

bir

anlayla

Conte'un

Arbousse 'Bastide,

sosyolojisi hakknda,

"d,ncesj,nin yaps iinde din- sosyolojisine- bir alan aymu olabilmesi

bakrnn dap, onun dorudan dini olduu:u syleyecektir;.. O bir din sosyolojisinin

zmlenir hale gelmesine imkan veimeye yetecek bir genilik ve maziye sahip
deildir.,.

1.3. DN VE TOPLUM:
h;.

; , . ,}'_~.

DN SOSYOLOJSNE DOGRU

19.}Y'l ikinci yarsna, K.Marxve F.Engels'in tahlilleri damgasn vurdu.

- Onlara gre "her din,

.

insanlarn hayatarna
..

,.:

hakim. olan

etkilerin,

onlarn

zihinlerinde hayali yansmadan baka bir ey dejldir ki rada dfinyevi ,etkiler,

uhrevi eklini alrlar.'' (K.Marx, F.Engeb,l968) Dip.in varln,.toplumda.hakin
sosyal ilikilerin varlna balayarak, her dini inan, ekil ve muhteva ve. onlar
tayan toplumlarn yaplar

arasm?a mevcut ol~n balar zerine dikkati ektiler.

Bylece din zerinde sosyolojik bir dnce imklinn atlar. Mamafih, onlarn din
tanm, ak,

kll"

adil ve

eitliki

bir toplumun

geliindeki kanlamaz

bir ''dinin

tezine dayanr. Sosyalizm ve Din Sosyolojisi'nde (1965) H.Desroche,

Hristiyanla

has mesihilik unsurlarnn, 19.yy 'n ikinci yarsnn devrimci

nazariye ve hareketlerine yatrm yaptn gzlemler. Dinin bitii, komfinizmin

gereklemesine balanm,

yeni bir dfuyanm "bir

eit

ahirete" ait beklentisi

iinde bunun habercisi olarak kendini bulmutur.

' P.Arbousse-Bastide, "Auguste Comte et la sociologi.- religieuse" (Auguste Comte ve din sosyolojisi),
Archives de Sciences Religieuses, 22/1966 ss.3-58
39

Fransa'da sosyolojiyi kuran E.Durkheim, bir taraftan iki nemli eseri olan

Le suicide (intihar), 1897 ve Les formes elementaires de la vie religieuse (1912)

(Dini Hayatn ptidai ekilleri)ile, yine 1896'da kurduu

L'annee sociologique

(Sosyoloji Yll)'de dini meseleye ayrd bir alan ile din sosyolojisine kesin bir
hz verdi. Mauss, Halbwachs, Levy-Bruhl vs. gibi baz alma arkadalar, baz

antropolog, etnolog ve sosyologlar,dini olaylarla da ilgilenmilerdir.

E.Durkheim, ilkel ad verilen toplumlardaki d1n1 inanlarn analizinden
balayarak

dini

tanmlamaya alacaktr.O,

kutsal denilen bir alan ile dnyevi

denilen alan arasna yerletirdii bu anlama kategorisinin yapsal ayrdedilmesi

iindedinin zn belirleyebilmeyi

dilfur.Dinin ekil

ve fonksiyonunun kk:U,

fertler zerinde mterek ahlaki otoritenin beii olan olgudadr. Dinin, toplumun
sembol ve grnm deitirmesi olduunu aka belirterek, Marksist dncelere
katlr,

fakat dinde toplumun iyi i gnnesi iin zarfiri ve orijinal bir gerekliin

sz konusu olduunu dorulayarak onlarla boztiur. A.Comte'un, ''toplumlar ancak

ortaklaa

inanlar

yoluyla toplunsal

ballklarn

devam

dncesini yeriiden canlandrr. Dic-r pek ok kimse gibi

dncenin gelimesiyle
gzlemleniti.

o da

bilimsel

tabiatilst gleri olan dini inanlarm sarsldn

Buradan hareketle, mutlak

uzlama salayacak

ettirebilirler"

deerler

etrafinda yeni bir sosyal

ve ferdin toplumla ve toplumun toplumla ilikilerini

dzenleyecek, bilimsel diceden ilham: alan bir ahlak oluturmann lazm olduu
sonucuna ular.

Max Weber ile birlikte, toplumla dinin

bir perspektif

k~acaktr:

ilikileri

meselesi, tamamen baka

Alman sotryolog iin, toplumsal

artlar

inceleme

vastalarn ve bu dnyada, bu dnyanm baz etkilerine sahip olan, cemaat halinde

davranma eklinden ayr, zel trden etkileri birbirine balamak sz konusudur.
Onun bak noktas, dini sistemlerin kendine has mantn, ve toplumun iktisadi ve

40

sosyal yaplar karsnda, gizli anlamalarn ve bunlarn sonularn ortaya

koymaktr.

M. Weber' e borlu olduumuz ey, ilk defa, dini olan, kendine zg bir

sosyolojik alan olarak teoriletirmi olmasdr. Bu teoriletirme, din ile toplum

arasnd karmak etkileimiere ak

diyalektik bir ilikinin olduu hipotezine ve

dini ve sembolik retim yaplarnn iindeki g ve sosyal kazanlarn varlna

dayanmaktadr.

Nazariyesi yaplan bu alann iinde, iktisadi ve siyasi, kurumsal

(geleneksel) ve itirazc, kollektif ve ft:):di olan sosyal stratejiere uygun ve bir

toplumda eylem i:fidesinin ve anlamnn yapsna uygun tartma yaplmtr. Dini
konularn stnl.

dini ileyiin sc.yal iblm iinde kendini gst~ren

glerin kazanmn ihtiva eder. M Weber, sonunda pekmantl,d olarak, dini alanm
eitli

yetkilerinin bir modelletirilmesiui teklif noktasna geldi:Byc, papaz,

peygamber,

baz

g kullanm tarzlar (geleneksel, brokratik ve karizmatik), baz

dini sosya}letirme ekilleri (kilise, mezhep ve mistik tekilatlar) gibi.

(M. Weber",l971)
2. DN PRATGN SOSYOLOJS VE SOSYAGRAF
2.1. GABREL LE BRAS'IN BYK ARATIRMALARI
Din sosyolojisi Fransa'da,
Gabriel Le
yaygn

byk

huklku

ve kilise hukuku uzman tarihisi

Bras'n ahsiyeri

etrafinda

doar.

Tarihiterin

katoliklie

yneltme

erefi

ona aittir. ''Dini tarihimizin btn

din olan
olaylar

zerine titiz bilimsel ettler boldur,

:fikat

bakn,

Fransa'da en

40.000 :,
kilise evresinin..

dini hayat gibi herkesin dikkatini eken ok nemli bir olay asla tarihilerin
deildir."

(G.Le Bras,l955 ve 1956). Allagelmi ve dier dinlerden daha

yaknnda

bulunan yalnzca kataliklik zerine deil, ayn zamanda kurumsal dinler

zerine, ama bu

"M.Weber'in
gelitirecektir.

kuruniam

dinlerin doktrinlerinden veya byk adamlarmdan

yntemi. E.Troeltscl, Hristiyanla

Bu konuda bk.J.Seguy (I 980)

41

uygulanan

bu

modelletinnelerin

bazlann

ziyade, ok sayda davranlar zerine dikkati ekti. ''Dikkatiniz ancak

kalabalklara, kalabalklarm uygulamasla

gidecek" (G.Le Bras 1955, s.220)

Dikkatl dini uygulama zerine kaydrlmas,ilahi ve kutsayc dini saygda

intiyazl bir alana uyan katolik gelenein

bilkim

olduu ve bu saygmi, laiklik

meselesinde ikiye blnm sivil bir t-oplumda zel bir mukavele karakterine
brnd Fransz konumuna

uygun der.
.

G.Le Bras 1931 'de katolik

uygulayclarn saymn

yapmay{l bir

ar

yaparak, Fransa'da ve dier lkelerde, elin sosyolojisine, kesin sonuca gtqrecek

bir ivme kazandrd. Bu ivme, saymn ve istatistik biliminin geliil}esiyle m.tmkn
'oldu. Piskoposluk kurulu yesi Boulard sayesinde bu al~a,. kiliseye. mensup
cemaatin dini uygulamalarn ak ve evkle kayda geiren Fransz mbban .snfnn
hatn saylr

bir ksmn seferber etti. Sonular, bir Etude de sociologie religieuse

(Din Sosyo/ojisi Etiidii) adyla abidevi ik!. cilthalinde yaynland. (G.Le Bras, 1955
ve 1956)
Saymlar

sonradan

deiikliklere

maruz kalan bir

zerinde kvamn buldu, ama tecrbi d(,rt tip

snflandrma

etrafnda dizelermi

temeli

olmakta karar

kld:

-ster kopuk olsun, ister asla kaynaamam ve btnleemepi .. olSllD.,

kilise hayatna yabanc olanlar.
-Kiliseye ancak vaftiz, evlenme, cenaze gibi kutsama ilemi iin girei:
'

,,

'

mevsimlik uydumcular.
-Kutsal ayinde hazr bulunan, gnah karan ve paskalya ayinine itirak
eden dzenli dindarlar.

42

-Nihayet kaba sofular veya tutkuL hristiyanlar ki bugn ])unlara, zorunlu

ibadetleri aan bir dini faaliyete sahip militanlar denilebilecelgir.
Dim uygulamalar zerine olan arketin amac, zaman iincfuki evrimleri
lmek de oluyordu. Bunun iin Fransa'da din!

uygulamann

bu .sosyografisi,

daima tarihi bir boyutu ve nemi ihtiva etti: "Gerekten iki

eilimler

ynlerini

deitirmilerdir.

Halk,

Reformun biiyk

yzylda

btn

sarsmtsndan

sonra,genel olarak kiliseye derinden bal kalm olduU halde, 18.yiyl~ asiller ve
bujuvalar

dneminde din uygulamasnn gitgide 'dili gri.- Devriniden

sonra, asill~- snfi. iinde phecilik serpilip geliir: Fakat 19.yy. 'da st snflarn
eski uygulamalara hzlanm bir dn gerekleirken, ii kitleleri kiliseleri
terkederler.

Kr

kesimi (kyler), 20.yy.'da

onlar

takibeder". (D.Hervieun-Leger,

1986,34)

Bir blgenin, hatta birinden

corafi

ettlerin

aykrlklarn

di;rine ceriaatlerin

izah etmek

i~in,

mevz veya bftlie ait

rakam verilerinin eksiklerini

giderip tamamlarlar. E.n. byk tutarszlk, ehif hayatirun, hristiYanlktan karc.

karakterinden bahsedilebilecek derecede; ehir ve kyler arasmda ortaya kritr.

Toplanan byk malZemenin tamam, F.A.Isanbert ve J.P.Terrenire tarafndan
ynetilen Atlas de la pratique religieuse des Catholiques en France (Fransa'da
Katoliklerin dini pratiklerinin
birletirilmi

Adas) adl

abidevi bir eserde,

trdeletirilni

ve

oldu.

2.2. KATKlLAR VE DN SOSYOGRAFNN SINIRLARI

G.Le Bras, kendi tercihi olan u alan. zerinde zun izahlarda bulundu:
lmenin objektif vastas olarak dini uygulama. "Aratrmann btn objelerine
F.Boulard, J.Remy, Pratiques religieuses et regiom cu/ture/els (Dini pratikler ve kltrel blgeler}
Paris, Ed.Ouvrieres, 968
43

dair olmak zere, uygulama, en fazla

aa kandr."

ak olandr,

nk o, en ok yze vuran,

Kurum hari, kimsenin elinde bulundurmad dini mensubiyetin

bir tanmnn n kabullerinden kamak istiyordu. Fakat kurumsal kriteri yeni

batan

ortaya koyarak G.Le Bras, aranrmasim metotlarn, protestanlk dahil

dier mezheplere aktarlmasn

uras

mecburen engelliyordu.
Bras tarafindan devreye
sokulmu dini
.

bir gerektir ki .G.Le

.

sosyografi, .. din sosyol<?Jisinin vazgeilemez aralarmdan biri olarak kalmay

srdOrmektedir... Fransa'da yahudi

topluluu

Zerinde D.Bensimon ve S.Della

:'

~~rgola'nm
;

son eseri (1986), bu memlekette yahudiliin bir sosyolojisinin geliimi

~.

iin vazgeilmez bir temel

oluturur.

Fransa, aratrma kurumlarnn &rasnda, Franszlann din! mensubiyetlerini

aratrma

adetini muhafaza

etmiti.

(Bk.J.Sutter'in analizi,1984). Sosyolojinin

analiz konusunda, bundan byle, siyasi bilimler ynnden, stat Le Bras'm deerli
miraslarn aratrriak

gerekir. A Latreille ve A.Siegfried'in Les. forces

religieuses et. la.. vie politique

(Dini; gler ve siyasi hayat), Le catholicisme et le
.
protestanism~ (Katoliklik ve ptotestanlk) (Paris, A.Colin 1951) almasndan beri

seim sosyolojisi,aratrmalar si,yasi grfiler ve dini kanaatler arasndaki karlkl

ilikilerin, analizine ynlendirdi*.

Bu srada, 80'1i yllarm aratrmalar, kendini katolik olarak bildiren

franszlarn %80 civarm ve ayinlere muntazaman giden aa yukan %11 gibi bir
orann verirken, aka ortaya kyordu ki, din sosyolojisi, modern toplumlarda,

dini mensubiyet ve dini kimlie yeni bir klf geirdikleri eyi yakalamak iin dier
kavramsal vastalar kurmak zonndadr.

J.MDonegani, ARousseau ve GMichelat ve M.Simon gibi yaarlara ve onlardaki bibliyogra:fyaya

da bak.

44

2.3.KURALLAR VE KURUMLAR:

DUdSOSYOG~ESORu~AR

Kataliklik sosyolojisi kendi kendine u soruyu sormaktan gerikalnad:

Vaftizleri, ayinleri, komnyon ayinlerini" vs.yi hesaba geirdii zaman, birer birer
bunlarn saymn

dknin yapm m:yd? Dini younluk seviyelerinin phesiz

mevcut olduu firzediliyordu, fu.kat onlar kurumun kontrol altnda tutulmu

uygulamalarn

dereceleri

arasnda,

tamamiyle llebilir olarak tasarlamyordu.

Dini otoriteterin kontrolnden tamamen veya ksmen kap kurtulan inan ve

uygula.nlalar, katolik dininin kendi sinesinde yayordu.Bir sosyoloji, dini genilik
ve snrlar gstermeye nasl dikkat ediyorsa~ halk dininin bir sosyolojisi ite
budur."

Max Weber

dncesini

devam ettiren F.A lsambert, dini ayinlerin

iaretleri zerinde de kendi kendine sorular sorarak,

karmak

ayin usul, sembol ve kutsaln

bir tr pazarlk ve yatrm konusu olduunu gstererek, mzakereyi

teorik seviyeye gtrd. (F.A.Isambert, 1979 ve 1982)

3.BATI TOPLUMLARININ SEKLERLEMES
3.1. SEKLERLEME: BR SRECN TASVR
Din sosyolojisi modern toplumiarda dinin
gelimitir: Dini uygulamann azalmas,
kaybolmas gibi. Bilimlerin ve btn

daralnasnn

tespiti zerine

ideolojilerin ve dini kurumlarn nfUzunun

sahalarda teknolojik uygulamalarn gelimesi,

kaderine kendisinin hakim olmasnda insann kapasitesi konusunda bir iyimserlii

Ekmek ve arapla ve dier baz eksersizlerle kutsl arttma,kudas ayini. Y.S.

"Bk.Eglises et groupes religieu:x dan sla societefranaise, integration o ~'"J.nnalisation (Fransz
toplumunda kiliseler ve dini gruplar, btnlemE ve mqtjinalleme) Prot~k sosyoloji Merkezinin
5. oturumu, Strasburg, CERDlC, yayn 1977

45

besliyordu. Ayn zamanda tabiatn kayn;.klar snrsz gibi grnyordu ve modern

insann

arzu ve hrsiarna

sinr

koymak gerekmiyordu.

Toplum Zerinde dinin nfuzu!lun kayb, genellikle ve kresel olarak

seklerlene kavramyla karianm

oldu, Latin kkenli saeculum Zerine

kurulmu

bu kelime zaman iinde "seculier (din d, kutsal d) profane (dinden

olmayan,

dnyevj manasn

oktan

kazanmt, Seklerleme

o halde, ilkin dini

olandan dUnyevi olana bir kaymay, hemencecik iaret ediyor.

Fakat sosyolojide bu kelimenin mani!.lar, toplumda dinin statsUn
-perinden deitiren ve u drt prensip anlatmyla zetlenebilen bir srecin

"tamamn kapsamak iin tedricen genilemitir:

1)
modernlie

Din, artk toplumtn dZenleyici bir faktr deildir. Hristiyanlktan

tedric1 kayma iinde, b-~eri faaliyetin deimez yzleri, dini

vesayetten kurtulmuiur. Aydnlanma :tasefesi dnemi iinde kklerini bulan bu

. seklerleme hareketi, bizzat hr dnemin, btn dini man. ve dini tebliden azat
olduu 1930'lu yllardan itibaren, iddetE bir hzlanma kazand. Y. Lambert (1985)

geenlerde, yazyln balangcndan 1980;e kadar bir Brtanya kyiln~eki gUnlk

hayat, titiz bir monografi iinde yeniden die getirerek, meseleriiri anlaln':asna
ok

yararl

bir

katkda

bulundu. Sosyal dzenleme, kilise

hayatyla

tamamen

birlikte bulunduu iin bylece ''kilise nedeniyeti" diye adlandrlan medeniyetin

baz izleri, elli yla kadar canl kalmlard. Sosyal dzeniemelerin yaplar,

bilgileri, ilikileri, grev deitirmeleri, maddilik ve geicilikleri, dini inan. ve

uyglamalarn etrafinda kuruluyorlard;. Oysa bugUn an kulesi, artk "sosyal
zaman

belirlemiyor." Dini takvimin byk bayram lar, Noel, paskalya, yortu, ayin

iin ve kltrel biraraya gelmelerden daha ok, onlar ieye kapatm gibi olmann
ve

svtann eanlamls olmulardr.

ahlku, df.lfucenin, sanatn

vb.nin de

Bu, hr dnemin
gereidir.

46

gereidir,

siyasetin,

Din sosyolojisi, bu evrimin

temposunu lmeye alt ve bylece Bt toplumlarnn modernleme srecinin,

dikkatli bir gzlemleme laboratarn kurdu.
2)

Medeni durum ve zaman

zanan

olan. byijk trenierin ynetimi

(doum, ~vlilik, lm) veya pek ok dayanma ve arlama kurulular (dknler

yurdu, sosyal

yardmlar), salk

olduunda,

konusu

bazlarn,

din

dokunmam,
uygulaycs

ve

eitim kurulular

devlet tarafindan sorumluluk

kaybetmitir.

Elinden

alnma

(hastahaneler, okullar) sz

yklenilmi

olan bu kurumlarm

sadece kurumsal

fonksiyonlan

sembolik fonksiyonlara da dokunmutur. Mesela tp, ifimm

ve doum ve lm esnasnda grevli olarak, kendini, sembolik bir

gcn tabii uygulaycs halinde buldu ( P .Bourdieu ve alii 1985).

''nanlarn oullamas ve zellemesi." Avr,upa'nn modernlemesi

3)

Hristiyanln

katolik ve protestan lketer arasnda blnmesiyle gereklemitir.

Modem devletler tedricen laiklemi, ibadetlere serbestlik tannm ve din, ferdi bir
uur ii,

zel bir i durumuna gelmitir.

Ferdi tutum ve

4)

Seklerleme, kuruniam

yneliin muhtarlamas

ve

deerinin artmas.

ve miras kalm bir dinden, istekle olumu bir cemaat

dinine doru kaynay tahrik ediyor. Fert, ahsi gidiin sonunda bu cemaate
katlm

ve enerjisinin

ounu

bu serbest katlma ve kimlik fonksiyonunu devam

ettirmeye vakfetmitir.
Batl

toplumlarm

seklerlemesine

di.jmlenmi

bu drt zellik,

birbirlerine skca balanmtr ve ksmen biri dierlerine

gre izah edilir. Byle
,.
olmakla birlikte, onlar ayrdetmek, .:'<te yandan, karmak bir olayn iaret
noktalarn

tespit etmeye imkan verir.

47

3.2 BATI TOPLUMLARININ SEKLERLEMES KARlSlNDA

KATOLKLK VE PROTESTANLIK

Fransa'da kk bir
ardndan laikliin

aznlk <ian

ilerlemesine aktif olarak

protestanlar, milli
katld

btnlemesinin

halde, iyi ,bilinmektedir ki,

katolik kilisesi ile devlet arasnda kalnan, devlet ve kiliseleri ayrma kanununca ve
ayn

zamanda kitabi laiklik

tarafndan ynlendirilmi

ve

odaklatnlm

bir

seklerleme grnm sz konusudu. zerinde tarihilerin ve sosyologlarn

ortak alt ok sayda dosyann bulunduu, dini ve siyasi ilikilerin, . bir ,.

mahade alan,

btnyle oradadr. Kurumlarn bnyesinde olduu kadar

toplumun sembolik yaplar seviyesinde de gereklemi olan yeniden. oluumlarn

tamamna

dikkat edilirse ve tarihi bir-.sosyoloji bunlar hesaba katmaya nem ..

verirse, srecin genilii, devlet ile kiliseler ilikilerinin tarihi dosyasn aar.
Siyasi merci kendisini

deeri artm bulduundan

itibaren, inan evrelerinin

sosyal ve siyasi tavr taknmalar, seklerlemeye tepki teebbsleri diye gz

nnde bulundurulabilir. Bu, din sosyolojisine alan engin bir aratma alandr:
Yeniden yatnm yapm olduu dini mesihilik unsurlarnn iinde bulunduu
topik ve siyasi tavrlarnki gibi.
E.

Poulat'nn

derin almalar, Roma katolikliinin kurumsal devamll,

corafi eitlilii, tarih! zamanld iinde, bu evrimi kayd~ek imkan verdi.

ada kataliklik iin iaret edelim: E. Poult!l, Naissance des pretres-ouvriers (papaz-iilerin
dogtu),Paris, casteman,l965. Protestanlk iin: Le poilvoir de contester. Contestation politicoreligieuses autour de Mai 68 et le document " Eglise et pouvoir" (tirazn iktidan. 68 Maysnn
evresinde siyasi-dini itiraz ve senet, "kilise ve iktidaf'), Geneve, Labor et Fides, 1983 ve Un
christianisme Projan ? Royaume de Dieu, socialisme et modemile cultrelle dans le periodique
chrettene- social L 'Avant-Garde (Bir dnye. i hristiyanlk m ? Tanrnn krall, sosyal-hristiyan
periodii iinde sosyalizm ve kltrel modernlik nc, 1899-1911, Paris, PUF, 1978. Yahudilik
iin: Le r!cet ouvrage de M Lowy,R edemption et Utopie. Le Juadaisme libertaire en Europe centrale.
(M Lowy'nin son gnlerde kan eseri: nsanln kurtuluu ve topya. Orta Avrupa'da salt iktidar
yanls Yahudilik), PUF, 1988. nanlar aras syasi-dini ilk gruplardan biri zerine : A. RochefortTurquin. Front Populaire socialis/es parce que chretiens (Halk cephesi, sosyalistler, nk
hristiyanlar ) Paris, Ced; 1986.

48

Liberalizm ve sosyalizm .W.bi

olduu

modernlii~

iki yz ile katolik kilisesinin birlikte

bu dOnyann itilerinin karmakln ayrntl ekilde dikkatlice

aklayarak

E. Pouiat, modernlikle yzletirilmi katalikliin birka nemli

.

zelliini kard: Bi"

ounlua dayal

taraftan

olarak kurumun kontrolUnU

.zerine alan ve zel sahas iinde dinin gerilemesini kabul etmeyen, uzlamaz bir
katoliklik, di~er taraftan g blgeleri elinden alnm ve 19. ve 20. yy. 'n dntm
.noktasnda

burjuval

(kentsoylu) bir dinin niteliklerine malik olan liberal bir

katoliklik. (E. Poulat, 1977 b) Modemliin iinde yer almas kabul edilece~e ve
onmla savaacana

gre,

uzlamaz katolikliin damar

iki koi verecek: J.

Maritain'in eserinde yetkin ifadesini bulan katolik btt.nleyicilik (integralisie

catholique) ve bizzat Mgr Le:tebre' de tasvir

edilmi btt.nleyici

ve btlln evrimi

reddedici (integrisme catholique), (E. Poulat, 1977 a).

M.Weber'in ''protestan

ahlak

ve kapitalizmin rUhu"

adl

eserinden beri,

Batl modemliin ve protestanln seimle beliren bir kaynama fikri, iini yolma

koydu.

Protestanlk

kaydolmasna

sosyolojisi,

yn veren sosyal

na karmaya

daha da zen

ada

nantg;n karnakln
gstermitir.

ve katoliklerin mukayeseli gerek bir

bekledii

bir

eydir. phesiz

toplumlarda protestanlarn kiliseye

topariayp

gn

Modernlik karsnda protestanlarn

osyolojisi

bu sosy()loji,

derleyip

bugn mmkUndi.lr ve herkesin

laikliin

ve

gelimek imkan

bulacak

olan kiliseleri birletirme akmnn dosyalar zerinde alacaktr.

3.3,. KLisELER BRLETRME AKIMININ VE LAKLGN BR
SOSYOLOJSNE DOGRU

Kiliseleri birletirme akm (oecumenisme) iO.yy'n dini bulu olacak

m?

Her ne olursa olsun, bu bir yandan topik (cf. J. Seguy, 1973) ve dier yandan

kurumsal,

eitli ekiller altnda,

dint olaylarn, kaamak yolu bulunanaz nemli

boyutlarndan biridir. P. Berger, Idiiseler birieHriCiliini, dini oulculuun

49

gelimesine kurumlarm cevab olarak tahlil eder. (P. Berger, 1971). J.Bauberot

(1986, 301-302), laikletirmenin iki ad<m etrafnda kiliseler birletiriciliinin

teebbslerini modelletirdi. Laikletirmein

birinci admnda, dini hilrriyet, inan

oulculuuna Zin: verir: Artk her eyi kendinde toplayc olnayan fikat sosyal

fonksiyonu hala tartm:sz bulunan kiliseler, dini kaynaklardan hala etkilenmekte

olan bir toplu,mda, rekabete giriiyor. tkinci adm, dini messeselerin sosyal
rolnn siliklemesiyle ve dini dyarnzln ve inanlarn paralanmasnn
artyla belirginlemitir.

Dini ilgisizliin artna kar koymak iin kurumtam

dinler, ortaklaa savunmalarn dzenliyorlar. Tepkisel dawanlarn, dinler aras

diyalog yararna, inanca ait furkllklarn yumuatarak gsteriyorlar ve modem
toplumlarda, dinin savunmasnn ortak stratejisini, az ok aklkla benimsiyorlar.
birletiricilik,

Laiklik ve kiliseleri

dinler aras rekabeti ortadan kaldrmyor, fikat

yeni dzenlemeleri telkin ediyorlar.

Laiklik ve kiliseleri birletiricilik dosyas, Avrupa lkelerinde slamc
cemaatterin artndan, milletleraras sahada btnletirici hareketler ile 20. yy. 'n
0n

on ylndaki problemierin yenilenerek srp gittiinden, haberlidir.

4. DN MODERNLG ANLAMAK VE TANIMAK
4.1. YEN DN HAREKETLER
MOdern toplumda din ne durDma gelmektedir? Bu soru, ''yeni dini

hareketler" diye adlandrlan eyi tahlil eirnek iin yaplan teebbslerden itibaren
ele alnp incelemeye balanm olabilir. Bu hareketler 70'li yllarda, her yerden
~

~.J':

nce Birleik Devletlerde ortaya kmtr ki orada kart-kltiirn ''yeni bir uur"
olarak adlandrlabilecek bir oluumunu aramada, dini yararlarn yeniden
Kapitalizmin ruhuna uygun olarak birbirinden mrnin alnay da amalyor. Bunun iin de bir miktar
kendinin,bir miktar k8.1'1Sndakinin esaslarn bozn.~ld~i gerekiyor. Diyalogun ve
birletirmek isteyiin altnda yatan bu sakl tavrlarn da bilimsel olarak incelenmesi gerekir.Mtercin.
50

domasJila

yol

at

gzlenir. Bu arada bu yeni dini hareketler, drt genel yn

iaretlenebilecek bir eitlilik gsterirler:

-Meill.eplerin

ve evangelist (jncilci) ve pentekotist (yortucu) protestan

kiliselerinin hzla yaylmas;

..

-Yeniden Arierucan kltr iine alnm Doulu dinler e kar bir sevgi
duyma;
-insani potansiyelin deerini koymaya bakan hareketlerin gelimesi; ki o
hareketler, bakalar ile gerei gibi yaama kapasitesini ferde geri vermek ve
yasaklklarndan

onu k:rtarmak gayesi i;ine psikolojinin getirilerini ve baz dini

teknolojileri (meditasyon, ile v.s.) sokarlar.

-Karizmatik bir nderin ahsiyeti zerinde merkezilemi otoriter din ve
mezhepterin ortaya kmas.
Seklerleme teorisinin bak rs iinde, bu yeni dini hareketlerin,

modernlik krizinin meyvesi olup

olmadn,

yahut modernliin de ierisinde yeni

bir dini uur ifadesi olup olmadn bilmek meselesi ortaya konuyor. Modern
kart

itirazlar, phe gtrmez bir nen ve boyutu ihtiVa etseler bile, bu yeni dini

hareketlerin, gemiin nostaljik ifadeleri durumuna demeyecekleri lsnde,

mesele kesinlikle ortaya konuyor. Otoritt:r mezhepler hari, modernliin temelinde
ve znde mevcut baz deerleri btnletiriyorlar: Ferdiyetilik, hogr, dini
kurumlarca

dzenlenmi

deiik dnce

inan sistemlerine nazaran byk bir

geveme

iinde en

sistemlerine allar, sz konusudur.

Yeni dini hareketlere i itirazlardan balayarak, D. Hervieu-Uger'nin,

modernlikte dini oluumu tekrar yakabmaya alt ey de budur. "Yeni dini

51

hareketler(...), anti-modern, itirazc bir boytt ve nitelfi ihtiva ediyorlar. Bunlar,

gerek konumlar ile kamn arasnda en sivri itirazlar yaayan sosyal tabakalarca
en fazla tepkili biimde ifade edilmilt:rdir. Aile geleneklerinde oluturulmu
eitim ortam tarafindan ayn anda tanm ve ilerlemi ideallerdiiler. Hayati
gerginlii

dile getirmek ve

akliletirmek

sosyal tabakalar olduu gibi,

braklm

imkanlar

iin kltrel

vastalar

dzenleyenler bu

dnyann a.lamazlklarnn kaynanda

zlemleri, mistik din

arasnca,

tekrar

sembolletirmek

olan yarda

iin, en

geni

dzenleyenler de bu sosyal tabakalardr. Fakat bu yeni dini hareketler,

ancak habire yeni arzular ve bylece yeni boluk ve eksiklikleri ve yeni

~klentileri
gelimenin

uyandrp

duran modernliin elikilerinden beslenirler, nk

kendisi elimelidir ve nkii bu gelime, bitmemi yahut zel bir

rasttamann

btiln problemlerini zmeye, zamansal olarak yeteneksizdir. Yeni

dini hareketler gsteriyorlar ki, seklerleme, aklileme ile kar karya getirilmi
dinin yok
lazm

olmas

demek

deil;

falan filan gibi

yaamak

ve

deeri

olmak iin ona

olan, onu uyandran beklentileri btnyle latrlamakta yapsal olarak

yetersiz bir toplumda, dinin

ileyiinin

sUrekli yeniden

tekilatanma

sUrecidir''

(Hervieu-Leger, 1986, s.226-227)

4.2.

DN

KURUMLAR:

SREKLLK

VE

YENDEN

DZENLENME
Yeni dini hareketler ve dini kurumlarn kenarlarnda bulumu kaynama,
geenlerin geici moda olduuna bir an inandrtabildiler. Oysa hi de yle deil.
Papa 2. Jean-Paul'un medyatik baarlar, Vatikan sisteminin

cevabn

ve duruma

uyarianma kapasitesinin simgesel grilntmtr veriyor. Bu adan tm alanlarda,

ilahiyat sosyolojisi ve zihni Uretinlermde, kurum d ve ii yeni sosyallik
Bu konuda bk. P. Ladriere ve RLunean {Yneter.ler), Le retoUT des certitudes (inancn dn), Paris,
cert; 1988, ve J. Seguy, D.Hevieu-Uger, F.Champion, Jean-Paul IL En France (2. Jean-paul
Fransa'da) Paris, cer; yaynlanmak zere.

52

ekillerinde,

yenilik hareketleri arasnda yahudilik, katoliklik, protestanlktan

islamdakilere kadar zellikle bunlarda gzlenebilenlerde, dini grevlilerinkilerde,

yatrm yaplmakta,

bu alanlar kuatlmaktadr (J.P. Willaime, 1986).

4.3. (;AGDA MODERNLKTE

TANlMLANMASINA DOGRU

DNN YENDEN

SOSYOLOJiK

Demek ki bundan byle din sS)IOlojisi, din alannda ve oradaki yeni

oluwnlar

tekrar tespit etmekte

seklerlene

gryor ve yine kendini

addediyor. Bu

teebbs,

modemliin

etkisini tahlil gayesi iinde kendini

meselesini yeniden yakalamak grevinde

sosyolojinin birlikte

yaama

konusuna ait

dncesini,

kendini dnmeye verdii Batl toplumlar etkileyen deimeleri ve bu

deimelerin vastalarn,

bilmezlikten gelemez.

J.P. Willaime (1977), din sosyolojisi iin, sanayi tesi bir toplumun,
kresel bir toplum teorisinin ierisine dinialan yerletirme zarfiretinin altn izdi,

ki o toplumda, mana, tamamen itaatkar :wsyal yapdan, kullanm deerine bakarak

deiim deerine

ncelik ve

ayrcalk tanyan

Kapitalizm tarafindan meydana

kapitalizmin kltre sahip

getiriL'lli

almadn!,

bu

yahut

bir "pazar

mantna" atlmtr.

kltrszletirme
srf

(m,ana

yitini),

biimsel bir kltre sahip

olduunu gsterir: "Kltrel sistemler, yani eitlimana biimleri, tam anlamyla

btn referans balarndan kurtulup bamszlaan ve artk biimsel bir ifrenin i

mantna

ancak itaat eden- ve gerekten

artk

hemen hemen

yapsal eilimleri

tasvir etmeye alyoruz- sosyal yaplan ile zorunlu bir ilikiye sahip deiller."
(J.P. Willaime, 1977,328)

Mesela bk. MCohen tarafindan(makale), "Renouvaaux religieux au sein du judaisme et du catholicisme

en France:premieres observations et reflexion" (Fransa' da katalikliin ve yahudiliin sineside dini
yenilikler :lk gzlemler ve dOnceler), Pardcs, YI986,s.l32-148, ve "Vers de nouveaux rapports avec
I'institution ecclesiaatique.L'experience du renouveaux charismatique" (Kiliseye ait kurumlarla yeni
ilikilere doru. Kariznatik yenileniin tecrbesi), Archives en Sciences Sociales des Religions,623/1986,s.61-80.
--

.:3

Sosyal

yaplamn anlamnn

bu

dar atl,

organik bir

sosyallemeden

mekanik ve sralanm bir sosyalleme)'e getiimizi ifade ediyor. Bu mekanik

sosyalleme,

yeerdii

sosyal

oluumun, deiim deerinin (dei-toku deerinin)

zerinde

ve yetitii bir sosyallemedir. Her snf iinde biri dierine eit olduu

halde (dinleyici, televizyon seyircisi, ebeveyn, retici, tketici vs.) fert, bir snfa,
bir

takma kaplmtr.

bavurmuyorlar.

oluturulmu

Sosyal

farkllklar boturlar,

onlar

artk

muhtevalara

Btn kltrel alanlar gibi dini alan, kapitalizm tarafindan

kltiirszletirmenin,

kltrel olann da folklorlatrlnasnm

sonularna katlanyor.

Bylece bir dini

oulculuun douu anlalm

oluyor: "Dini fikirler ne

zaman ki sosyal fonksiyonlarn kaybettiler, onlar o zaman ancak izafi ve ikincil

olarak grndler. zafi ve ikincil olunca, oulculuk bylece balam oldu."
(dem,332). Bu oulculuk durumu, dier alanlarda olduu gibi, bir mana

enflasyonuna yol amaktadr: "Dier her rilri gibi kltrel ilriinlerin de srekli
deeri azalritr, nk sosyal farkllklarn yolu, salam ve kalc muhtevalardan

gemez, ama nicel bir

durmakszn

aikarlk

zerine

oturmu

bir sosyal

yeniden retmek iin, btn muhtevalar

yapsall

varm

retmek ve

gibi gsterilir."

(bidem,333).

Bu balamda, dini bir gelenein intikali zor ortaya kar ve bizzat dini
mensubiyet derin bir deiime maruz kalr: nan, artk muhtevalarca deil,
mensubiyet a tarafndan intikal eder. mtiyazl bir alan, dini hakikatn teminat
olarak tecrbeye katmtr. Bir ortaklamann sinesinde
tecrbenin

balca

faaliyeti,

varln

kendi kendine

gerekleen

ve gelien bu

kantlayan akl

gibi, grupta

mevcut olan yanstmak, bu tecrbeyi su yzne kartmaktr.

Bu, M. de Certeau'nun gelitirdii bir fikirdir. L 'ecriture de l'histoire (Tarihin uslubu), Paris 1975
ss.l33-134) J.P. Williaine tarafindan zilerediimi (1977,332).

54

imann

Grlyor ki din sosyolojisi,

toplumlarda ifude

yaplarnn

rnlerinin ve

oluum

yeQidt-'!1
.

artlaryla
!

ada Batl

megul

oluyor.

F.Champion, "nebuleuse mystique-tSsoterique" (1986, ,93~94) (belirsiz mistik-.

{,

ezoterik) ...'uilnfun yazlar ad altnda. derlediklerini,

aratrmalarnn
objesi gibi
.
.
"

alarak, dneeye katkda bulunuyor. Biiylece bu alanda, zellikle dini olan, artk
veya henz yle olmayandan karp tanmak meselesi ortaya kyor.( D):lervieuUger, 1987)
Oysa din sosyolojisi, dinin,
snrlayc

~enel

izgileriyle biri

geniletici, dieri

iki tanm arasnda kalm,bir o yana bir bu yana ekilm itir. Her eilim,

bir angio-sakson sosyologu tarafndan somutlatrlm olabilmektedir. Bir yandan

Th. Luckmann (1967), geleneksel dinlerin ve modemliin dier ekl~tilerinin,
herbirinde ihtiyalarna gre olabilecek iekilde, miraslarn iine alan bir modemkutsal dnyada, ferdi ve grnmez,
iletiimleri

ksa

devre yapan, arada

parldayan 1

referans alarak, modem toplumda dinin yeniden

Jrurumsal

oluumunu

tasvir

ediyor. Dier taraftan, B. Wilson (1976, din sosyolojisi ii, ~celeme konularnn
snrszca oalmasn kolaylatran geniletici

ve topik sosyal

etkililii

ve

sahiplenen dinin ideal bir tipini

Ubiat
ina

bir din tanrnma kar isyan ediyor

Ustne

ary balca

zellikler olarak

ediyor.

5. DN SOSYOLOJSNN GELECEKTEKi GREVLER

Grevini yerine getirmek durumunda olan bir bilimin hayatiyeti gznne
alnrsa,

din sosyolojisinin bir

konusunu

sadece

sekler

gelecee

toplumun

sahip

olduu aktr.

iinde

deil,

Din sosyolojisi,

Bat

dnyasndaki

seklerlemenin limitlerinde de aramaldr. Seklerlememi toplumlardaki dini

Champion, "Du mal nonne "retour-du religieuY." ('Dininin dnllll' diye adandniiu ktle dair),
projet, 1986,s.93-94 ve ''Les soeiologues de la ~:st-nodemite et la nebuleuse "mystique-!soterique"
(Modemlik.-tes:inin sosyologlan ve belirsizlik/ tl.lulatnc bulut "mistik-derunilik.") Archieves en
Sciences Sociales des Religions, yaynlanmak llzere.

55

hareketlere ulamal; daha da nemlisi aklcla yeni bir bakla, Bat

to~lumlarmdaki yeni aklclklann durumunu incelemeli; ve bunu, tarihleri ve

kltrleri :furkl olan sistemlerin aklclklan ile karlatrmaldr. Din sosy?loglan,
aratnimas

biraz

daha g olan

gnmz

inanlarnn . sosyolojisine

ynelmelidirler.

Bibliyografya:

Kurucular:
Durkheim Emile, Les formes cilementaires de la vie religieuse, Paris,
Alcan, 1912, 7. Edition PUF, 1985, s.647.
Durkheim Emile, Le Suicide, Paris, Alkan, 1897,9. Edition PUF, 1985.
Marx Karl, Engel Friedrich, Sur la religion, Paris, Ed. Sociales, 1968.
Weber Max, Economie et socime, t.1, Paris, Plon, 1971, s.650, chap. 5,
"Sociologie de la religion".
Weber Max, L'ethique protestante et l'esprit du capitalisme, Paris, Plon,
1970, s.340.
Weber Max, Le judaisme antique, Paris, Plon, 1970.
ada

Din Sosyolojisi:

Auteur Collecti4 Religions. Le grand atlas des religions, Paris,

encyclopaedia Universalis, 1988, s.436.

56

Baubeot jean, Le pouvoir de contester. Contestations politico-religieuses

autour de Mai 68 et le document "Eglise et pouvoirs", Geneve, Labor et Fides,
1983.
Bauberot Jean, Un Christianismt~ profane? Royaume de Dieu socialisme et
modernite culturelle dans le periodique chretien-social ''L' Avant-Garde", 18999 ,

Paris, PUF, 1978.

Bauberot Jean, Le retour des huguenos, Vitalite protestante, XIX~XX. S.,

Paris, cert: 1985 ..

Bauberot Jean et alii, Cent ans de sciences religieuses en France. Sociodemographie et identite, Paris et Jerusalem, CNRS et The Hebrew University of
Jerusalem, 1986, s.440.
Berger Peter, La religion dans la conscience moderne, Paris, Centurion,
1971.
Berger Peter, La rumeur de Dieu, Signes actuels du surnaturel, Paris,
Centurlon, 972.
Berger Peter, Affrontes ala moo.ernite. La societe,

apolitique,

la religion,

paris, Centurion, 1980.

Bourdieu Pierre, "Genese et stru(;ture du champ religieux", Revue franaise
de sociologie, 3/1971, ss.295-334.
Bourdieu Pierre et alii, Les nouveau clercs. Pretres, pasteurs et specialistes
des relations humaines et de la sanre, VII. Colloque du centre de sociologie du
protestantisme, Strasbourg 1982, Geneve, Labor et Fides,
57

985,

"la dissolution du

religieux"

bal altnda

tekrar

yaynlarmtr

bkz. Choses Dites, Ed. de Minuit,

1987, ss.l 17-123.

Desroche Henry, Socialismes et s.ociologie religieuse, Paris, Cujas, 1965,Desroche Henry, Sociologies religieuses, Paris, PUF, 1968.
Donegani Jean-Marie,

L~cannt::

Georges, Catholicismes franais, Paris,

Centurion, Bayard-Presse, 1985.

Hervieu-Leger Daniele, Champkn Franoise (katksyla), Vers un nouveau
'christianisme? Introduction a la sociologfe du christianisme occidental, Paris, Cert:
1986, s.395.
Hetvieu-Leger Daniele : "Faut-il definir la religion? Questions prealables

a la

construction d'une sociologie de- la modernite religieuse". Archives en

Sciences Sociales des Religions, 63-111987, s. I 1-30.

Isanlert

Franois-Andre, Le se.us du sacre. Fetes et religion populaire,

Paris, Minuit, 1982.

Isambert Franois-Andre, Rite et effi.cacite symbolique, Paris, cert: 1979.
Isarobert Franois-Andre et Tetrenoire Jean-Pierre

(almay

yrten),

Atlas de la pratique religieuse, Paris, Prt.sses de la FNSP-CNRS, 1980.

Lambert Yves, Dieu change en Bretagne. La religion f. Limerzel de 1900 a
nosjours, Paris, Cert: 1985, s.451.
Latreille Andre et Siegfried Andre, Les forces religieuses et la vie
politique. Le catholisisme et le protestantisme, Paris, A. Colin, 1951.

58

Le Bras Gabriel, Etudes de sociologie religieuse. I:. Sociologie de la

pratique religieuse dans les campagnes franaises: , II: De la morphologie

a la

typologie, Paris, PUF, 1955 ve 1956.

~

Lowy Michael, Redemption et utopie. Le judaisme libertaire en Europe

centrale, PUF, 1988.
Luckman Thomas, The Invisiblc Religion. The Problem of Religion in
Modern Society, New York, Mac Milan, 1967.
Mehl Roger, Traite de sociologie du protestantisme, Neuchatel, Delachaux
et Niestle, 1965.
Michelat Georges, Simon Michel, Classe, religieon et comportement
politique, Paris, Presses de la FNSP-Edi1. Sociales, 1977.
Poulat Emile, Naissance des pretres-ouvriers, Paris, Casterman, 1965.
Poulat Emile, Integrisme et catholicisme integral, Paris, Casterman, 1969.
Poulat Emile, Catholicisme, democratie et socialisme, Paris, Casterman,
1977 a.
Poulat Emile, Eglise contre bourgoisie, Paris, Casterman, 1977 b.
Poulat Emile, Une Eglise ebranlee, Paris, Casterman, 1980.
Poulat Emile, Liberte, arcite. la guerre des deux France et le principe de
modernite, Paris, Cerf.Cujas, 1988, s.440.

59

Prades Jose A., Persistance et metamorphose du sacre. Actualiser

Durkheim et repenser la modernite, Paris, PUF, 1987, s.336.
Rochefort-Turquin, Front-Populaire: "Socialiste parce que chretiens",
Paris, Cer( 1986.
Seguy Jean, Christianisme et societe. Introduction

a la

sociologie de E.

Troeltsh, Paris, Cer( 1980, s.334.

Seguy Jeai, Les conflits du dialogue, Paris, Cert: 1973.
Sutter Jacques, La vie religieme des franais

a travers

les sondages

d'option, 1944-1976, 2 cilt, CNRS, 1984, 1350 s.

Willaime Jean-Paul, ''La relegation superstructurelle des reterences
culturelles. Essai sur le champ religieux dans les societes capitalistes postindustrielles", Social Compass, 4/1977;s.323-338.
Willaime Jean-Paul, Profession: pasteur. Sociologie de la condition du
clerci

la fin du XX. Siec1e, Geneve,

Lab.:r

et Fides, 1986.

Wilson Brian, The Contempory Transformations of Religion, London,

Oxford University, 1976.

'

60