385

S II ENIME

I Marksi ka parasysh librin: -Petri Gassendi Animadversiones

in decimum librum Diogenis Laertii, qui est de Vita, Moribus, Placitisque Epicuri (Vrejtje t Pier Gasendit mbi
librin e dhjet t Diogjen Laercit, q flet pr jetn, zakonet
dhe mendimet e Epikurit), q doli n Lion n vitin
1649. 9.
2 Jan ruajtur disa materiale t Marksit mbi historin e filozofis epikuriane, stoike dhe skeptike n shtat fletore t
shkruara prej bij m 1839, t cilat ai i shfrytzoi pastaj
pjesrisht n disertacionin e vet. 10.
3 sht fjala pr librin: K. F. Kppen Friedrich der Grosse
und seine Widersacher, Leipzig, 1840. 10.
Marksi citon nga libri i D. Hjumit Mbi natyrn njerzore
nga botimi gjermanisht i librit Ueber die menschliche
Natur. Erster Band. Halle, 1790, S. 485. 11.
5 Marksi citon nj fragment nga letra e Epikurit, drejtuar
Menojketit sipas librit t dhjet t Diogjen Laercit; kt citat
Marksi e ka dhn n gjuhn greqishte. 11.
Kto vargje, si dhe vargun e msiprm nga tragjedia e Eskilit
Prometeu i 1idhur, Marksi i ka dhn n gjuhn greqishte. 12.
2:3 23

386

SHNIME

7 Kblnische Zeitung- (Gazeta e Klnit) gazet e prditshme gjermane, q dilte me kt emr n Kln nga viti
1802. N vjett 30, si dhe n fillim t vjetve 40 t shekullit
XIX mbronte kishn katolike kundr protestantizmit q sundonte n shtetin prusian. KO1nische Zeitung, redaktor politik i s cils n vitin 1842 u b publicisti reaksionar Hermes
agjent i fsheht i qeveris prusiane zhvillonte nj luft
t trbuar kundr Rheinische Zeitung, q redaktohej nga
Marksi. 13.
8

Marksi citon ,nga betimi gjermanisht i Lukianit: Griechische

Prosaiker in ,neuen Ubersetzungen. Fnftes Bffildchen.
Stuttgart, 1827, S. 176 (Prozatort grek n prkthime t
reja. Libri i pest. Shtutgart, 1827, f. 176). 14.

Fetishizm hyjnizim i sendeve dhe i objekteve t ndryshme, t cilave u vishet nj forc misterioze, e mbinatyrshme;
mbeturina t fetishizmit ka edhe n fet e sotme. 21.

10 Filozofia e Epikurit nj nga sistemet m t prpunuara t

materializmit t Greqis s Vjetr; dallohej pr karakterin
e vet iluminist dhe ateist. Epikuri mohonte ndrhyrjen e
perndive n punt e bots dhe mbronte tezn se materia
ka karakter t prjetshm dhe sht e pajisur me nj burim
t brendshm lvizjeje. Ai hidhte posht pikpamjen se
shpirti sht i pavdekshm dhe luftonte kundr injorancs
dhe bestytnive, q lindin frikn prpara perndive dhe vdekjes. Si qllim t filozofis ai shpallte lumtrin e njeriut;
pr kt duhet t lirohesh nga paragjykimet dhe t njohsh
ligjet e natyrs. Teoria materialiste e Epikurit shtrembrohej me t gjitha mnyrat nga historiant ideatist t filozofis dhe ishte objekt i .nj urejtjeje t veant dhe ndjekjesh nga ana e kishs. 22.

11 Stoikt prfaqsuesit e rryms f.ilozofike, q lindi n Greqin e Vjetr n shekulhn III para ers son dhe vazhdoi
deri n shekullin VI t ers son, rrym q lkundej midis
materializmit dhc idealizmit. N periudhn c par (stoa c

SHNIME

387

vjetr dhe e mesme) ata u morn kryesisht me studimin e

ligjeve t natyrs dhe ,me teorin e njohjes, dhe kt e bnin duke u nisur kryesisht nga pozitat materialiste. N kohn e Perandoris Romake (stoa e re) tregonin nj interesim t veant pr problemet morale. Kto probleme ata i
trajtonin n frymn idealiste fetare, duke mbrojtur pikpamjen se shpirti ekziston jasht trupit, duke mbrojtur kultin e nnshtrimit t njeriut ndaj fatit, moskundrshtimin
ndaj s keqes, vetmohimin dhe asketizmin, krkimin e zotit etj.; t gjitha kto ndikuan n formimin e fes s krishter. 22.

Skeptikt prfaqsuesit e nj rryme filozofike t periudhs s shprbrjes s shoqris skliavonronae n Greqi

dhe n Rom, e cila vinte n dyshim mundsin e njohjes
s sakt t s vrtets objektive dhe, si pasoj, edhe mundsin e zhvillimit t mendimit shkcncor. N doktrinn e
skeptikve t lasht, q shprehnin tendencn idealiste subjektive, u pasqyrua degjenerinn i menclimit filozofik antik,
i cili dikur pat qen i fuqishm. 22.
13 Vedat Veprat m t lashta t letrsis dhe t fes indiane

n vjersh dhe n proz; ato jan hartuar gjat shekujve,

por jo m von se shekulli VI p.e.r. 24.
1,1 Shih Mbreti Lir t U. Shekspirit, Skena II, bot. shqip, 1960,
f. 57. 30.

Zeitung f u r Politik, Handel und Gewerbe ,(Gazeta e Rinit pr shtjet e politdks, t tregtis dhc

15 Rheinische

t. industris) gazet e , prditshme q dilte n Kln nga

1 janari 1842 deri m 31 mars 1843. Kjo gazet u themelua
nga disa prfaqsues t borgjezis renane, e cila mbante
nj qndrim opozitar ndaj absolutizmit prusian. N kt
gazet bashkpunuan edhe disa hegelian ft rinj (hegelian
t majt). Nga prilli i vitit 1842 K. Marksi u b bashk-

388

SH NIME
puntor i -Rheinische Zeitung, dhe nga tetori i po atij
viti u b nj nga redaktort e saj. N Rheinische Zeitung
u botuan edhe nj sr artikujsh t F. Engelsit. Gjat kohs q Marksi ishte redaktor kjo gazet filloi t merrte nj
karakte demokratik revolucionar gjithnj m t prcaktuar. Qeveria vuri nj censur t rrept pr Rheinische
Zeitung- dhe m von e mbylli at. 30.

16

sht fjala pr pjesmarrjen e redaktorit t Kblnische

Zeitung, Hermosit, kur ishte i Ti, n lvizjen opozitare t
studentve gjerman. 30.

17 Koribantt priftrinjt e kultit t perndeshs Kibela;

kabirt priftrinjt e kultit t perndive t grekve t
vjetr kabive. N Azin e Vogl koribantt dhe kabirt
identifikoheshin me kurett e Krets priftrinjt e nns
s Zeusit, perndeshs Rea. Sipas mitologjis, kurett, duke
u rn mburojave me shpata, mbulonin britmat e Zeusit
t porsalindur. 32.
Marksi ka parasysh polemikn e ashpr t shtypit reaksionar gjerman kundr kritiks filozofike t fes; kt kritik e filloi Shtrausi me librin Jeta e Jezuit (D. F. Strauss.
Das Leben Jesu), vllimi i par ksaj kritike doli n drit m 1835, i dyti m 1836. 32.
19 , Berliner politisches Wochenblatt- (-E Prjavshmja politike e Berlinit-) organ ultrareaksionar, botohej prej vitit

1831 deri n vitin 1841 me pjesmarrjen e K. Galerit, Leos,

Raumerit etj.; ndihmohej dhe prkrahej nga princi trash_
gimtar Frederik Vilhelmi (prej vitit 1840 mbreti Frederik
Vilhelm IV). 33.
211 Hamburger Korrespondent

cmr i shkurtuar i gazets Staats und Gelehrte Zeitung des Hamburgischen

unparteiischen Korrespondenten (Gazeta politike dhe
shkencore e korrespondentit t paanshm t Hamburgut..).

SHRNIME

389

N vjett 1840-1850 kjo gazet dilte do dit dhe kishte nj

drejtim monarkist reaksionar. 33.
emr i shkurtuar i revists filozofike-letrare t hegelianve t rinj -Deutsche Jahrbticner
fr Wissenschaft und Kunst- (Vjetari gjerman i shkencs
dhe i artit-). Kjo revist botohej n Lajpcig nn redaktimin
e A. Ruges prej korrikut t vitit 1841 deri n janar t vitit
1843. 33.

21 -Deutsche Jahrbiicher

22 Marks,i si duket, ka parasysh vendosjen e monopolit t

kishs katolike n fushn e kulturs dhe t ideologjis n

periudhn e mesjets s hershme, kur, sri thoshte Engelsi,
u fshi nga faqja e dheut qytetrimi i lasht, filozofia e lasht, politika dhe jurisprudenca. Si rezultat i ksaj, si ndodh
n t gjitha fazat e hershme t zhvillimit monopoli i kulturs intelektuale ra n duart e priftrinjve dhe vet kultura
mori kshtu nj karakter kryesisht teologjik (F. Engels.
Lufta fshatare n Gjermani% bot. shqip, 1975, f. 28). N
duart e klerit politika dhe jurisprudenca u shndrruan n
deg t thjeshta t teologjis. Bashk me filozofin antike
ran edhe shkencat e natyrs dhe matematika, q lidheshin
me t. Poezia, muzrika dhe artet figurative u vun gjithashtu
n shrbim t kishs. Letrsia u katandis n nj prshkrim
t jets s shenjtorve ndrsa historia n nj kronik
kishtare. Filozofia u b shrbtore e teologjis, n t gjitha
fushat e dituris njerzore kisha mbronte pikpamjet antishkencore dhe ato m reaksionaret. 34.
23 Nata e shn Bariolomeut masakr n mas kundr pro-

testantve hugenot, e br nga katolikt n Paris natn

e 24 gushtit 1572 (duke gdhir dita e shn Bartolomeut)
me urdhr t oborrit t Francs dhe me nxitjen e klerit
katolik. Kjo masakr vazhdoi tri dit, gjat t cilave u vran
disa mijra vet. Masakra t tilla kundr hugenotve u
organizuan n t gjith Francn. 34.

390

SHNIME

SHNIME

391

24 Inkuizicioni institucion hetues dhegjyqsor i kishs katolike, i krijuar nga papahl n shekullin XIII pr t zhdukur heretikt dhe ata q dyshoheshin pr herezi. Gjat
mesjets inkuizicioni shrbente si arm n luftn kundr
lvizjeve antifeudale dhe antikatolike, kundr do shfaqjeje t mendimit t lir; shum shkenctar t mdhenj
t mesjets ran viktima t inkuizicionit. Ai vepronte me
an t spiunazhit, t korruptimit t dshmitarve, t torturave shtazarake dhe t gjyqit kishtar me dyer t mbyIlura; dnimet e tij dalloheshin pr nj ashprsi t jashtzakonshme. Mbi zjarret dhe n burgjet e inkuizicionit
vdiqn qindra mijra njerz t pafajshm. Nga mesi i shekullit XIX inkuizicioni humbi nj pjes t madhe t funksioneve t veta, por ai edhe m von vazhdoi t'i ndiqte
pikpamjet prparimtare dhe revolucionare. 34.

27 Esht fjala pr shkolln historike t s drejts nj rrym

25 Hugenott protestant-kalvinist n Francn e shekujve

30 Familja e shenjt, ose Kritika e kritiks kritike. Kundr

XVI-XVII. Masn kryesore t lvizjes hugenote n periu_

dhn e par e prbnin borgjezia dhe zejtart. M von rolin kryesor n t filluan ta luanin fisnikria provinciale
e Francs Jugore dhe nj pjes e paris feudale, q ishin
t paknaqura nga politika centralizuese e pushtetit mbretror. Zhvillimi i lvizjes hugenote oi n luftn civile
midis katolikve dhe hugenotve, q filloi n vitin 1562
dhe mori nj karakter veanrisht t ashpr pas nats s
shn Bartolomeut n vitin 1572, duke vazhduar me ndrprerje deri. n vitin 1594. Edikti i Nants, q u shpall n
vitin 1598, u dha hugenotve lirin e besimit. Por deri n
revolucionin francez t fundit t shekullit XVIII qeveria
dhe kisha katolike vazhduan t'i ndiqnin hugenott. 37.
Knigsberger Zeitung- emr i shkurtuar i gazets s
prditshme Kbniglich-Preussische Staats-Kriegs- und
Friedens-Zeitung (Gazeta mbretrore prusiane pr shtjet e shtetrit, t lufts e t paqes); me kt emr ajo dilte
n Knigsberg prej vitit 1752 deri n vitin 1850. N vjett
1840-1850 ajo ishte nj gazet bogjeze prparimtare. 40.

reaksionare n shkencn historike dhe juridike. n lindi

n Gjermani n fund t shekullit XVIII. 45.
Marksi ka parasysh filozofin Anaharsis, me origjin skithe
t cilin grekt, si dshmon Diogjen Laeci, e prfshinin
n grupin e shtat t urtve grek. 49.
29 Ligjet e shtatorit ligje reaksionare t shpallua nga qe-

veria franceze n shtator t vitit 1835; ato kufizonin veprimtarin e gjyqit t juris dhe prmbanin masa t rrepta
kundr shtypit. Pr shtypin parashikoheshin tatime m t
mdha n t holla pr botimet periodike, burgimi dhe
gjoba t rnda pr shkrimet kundr prons dhe rendit
shtetror ekzistues. 56.

Bruno Bauerit me shok- vepra e par e prbashkt e

K. Marksit dhe F. Engelsit. Kjo vepr, q u shkrua n shtator-nntor t vitit 1844, doli n drit n shkurt t vitit 1845
n Frankfurt-mbi-Majn.
Familja e shenjt.> sht nj emr ironik q u sht
vn vllezrve Bauer dhe pasuesve t tyre, q ishin bashkuar rreth Allgemeine Literatur-Zeitung (Gazeta letrare e prbashk5.). Marksi dhe Engelsi kritikuan pik_
pamjet e tyre idealiste, shkputjen nga jeta reale, thellimin
e tyre n diskutime filozofike e teologjike abstrakte. Duke
n n subjektivizm, hegeliant e rinj i quajtn masat
e popullit vetm material t plogsht, ballast n procesin
historik, ndrsa individt e zgjedhur, dhe n mnyr t veant vetern e tyre, i quajtn barts t fryms-, t kritiks absolute, krijues t historis. Ndonse hidhnin posht
vrtetsin e ungjijve, hegeliant e rinj e identifikonin
ndrgjegjen fetare me ndrgjegjen e popullit. Pengesat kryesore n rrugn e zhvillimit progresiv t Gjermanis pr ta
nuk ishin rendi shoqror reaksionar q sundonte atje, por
vetm idet sunduese, sidomos feja. Kshtu, ata nuk ngri-

392

SHNIME

SHNIME

zuitve (t Shoqris s Jezuit), t themeluar nga I.

Lbjola n viti 1534. Urdhri i jezuitve, qllircni kryesor
i t cilit ishte forcimi i katolicizmit dhe i pushtetit t paps, udhhiqej nga parimi qllimi justifikon rnjetet dhe
prdorte gjersisht mashtrimin, spiunazhin, vrasjet e fshehta, ndrhyrjen n punt e brendshme t shteteve t ndryshme. Jezuitt merrnin pjes aktive n drejtimin e veprimtaris s dkuizicionit, duke organizuar ndjekjen e heretikve, duke zhdukur mendimtart prparimtar dhe duke
luftuar kundr t gjitha lvizjeve lirimtare.
Jansenistt rrym fetare e afrt me protestantizmin
n gjirin e katolicizmit n Franc dhe n Holand. q
lindi n baz t doktrins s teologut holandez K. Jansen.
Duke u ngritur kundr hierarkis s kishs katolike, kundr
jets shekullare t klerit t saj, duke br thirrje pr nj
jet t rrept, t prshpirtshme, jansenistt njkohsisht
kritikuan ashpr jezuitt dhe moralin e tyre hipokrit. N
luftn q shprtheu n gjysmn e dyt t shekullit XVII
midis jezuitve dhe jansenistve papa d Roms dhe push_
teti mabretror n Franc morn ann e jezuitve, duke
ndjekur n mnyr t trbuar jansenistt. 65.

heshin kundr ktij rendi shoqror, por vetm kundr ideve

dhe frazave sunduese. T vetmet rezultate q mundi t
arrinte kjo .kritik filozofike ishin disa shpjegime historike fetare, edhe ato t njanshme, rreth krishterimit(Marks e Engels) 62.
31 Metafizika mnyr antidialektike e t menduarit dhe
metod njohjeje, q d shikon sendet dhe fenomenet si t
mbaruara, t pandryshueshme, t shkputura nga njri-tjetri dhe pa kontradikta t brendshme.
N kt rast sht fjala pr metafizikn n kuptimin
q i jepej asaj deri n shekullin XIX, dhe piknisht si nj
pjes e filozofis, q trajtonte n mnyr thjesht .spekulative shtje q ishin jasht caqeve t eksperiencs, pr
shembull, mbi zanafilln e qenies, mbi thelbin e bots,
mbi zotin, mbi shpirtin, mbi lirin e vullnetit etj. Me fjalt
metafizikan t shekullit XVII Marksd ka parasysh racionalistt, q e quanin arsyen si t vetmin burim t njohjes
s vrtet dhe q nuk prfillnin eksperiencn ndijore, duke
e quajtur t pasakt. N qoft se n shekullin XVII kjo
rrym luajti nj rol prparimtar, duke mbrojtur gjithfuqin
e arsyes n luftn kundr rryms dogmatike fetare, n
shekullin XVIII ajo u b penges pr zhvillimin e filozofis materialiste dhe t shkencs. 63.
32 Spekulim arsyetime abstrakte, t shkputura nga eksperienca dhe nga praktika, karakteristike pr idealizmin.
T menduarit spekulabiv niset nga parime t prgjithshme,
t prcaktuara n mnyr thjesht spekulative, e jo t nxjerra nga praktika. 6.
33

Materializmi kartezian doktrin e pasuesve t filozofit

francez t shekullit XVII Dekart (latinisht Cartesius),
q nxorn nga filozofia e tij konkluzione materialiste. 64.

34

Jezuitt antar t njrs nga organizatat m reaksionare dhe agresive t kishs katolike

urdhrit t je-

393

J. Locke. An Essay Concerning Human Understanding

(Xh. Lok. Studim mbi arsyen njerzore). Botimi i par
doli n Londr m 1690. 67.
36

Skolastika enir i prbashkt i rrymave sunduese t

filozofis idealiste fetare t mesjets, q msohej n shkolla dhe n universitete, Duke qen n shrbim t teologjis,
ajo nuk studionte natyrn dhe realitetin q na rrethon, por
mbshtetej n dogrnat e kishs s krishter, mundohej t
nxirrte n mnyr spekulative nga parimet e saj t prgjithshme konkluzione konkrete dhe t prcaktonte sjelljen
e njeriut. Qysh n dokbrinn e Duns Skotit, q ishte nj
prfaqsues i madh i filozofis skolastike, prmbahen t
gjitha elementet themelore t shprbrjes s saj. Duns

SHN1ME

394

Skoti doli si prkrahs i nominalizmit, i cili, si ka thn

Marksi, ishte shprehja e par e materializmit. 67.
37 Nominalizmi

rrym n filozofin mesjetare, e cila i

quante konceptet e prgjithshme t gjinis si emra, si
fryt i mendimit dhe i gjuhs njerzore, q vlejn vetm
pr t prcaktuar sendet e veanta q ekzistojn realisht.
N kundrshtim me realistt mesjetar, nominalistt mohonin ekzistencn e koncepteve si prototipe dhe burime
krijuese t sendeve. Pra, ata pranonin se materia sht
primare dhe koncepti sekondar. N kt kuptim nominalizmi sht shprehja e par e materializmit n kohn
e mesjets. 67.

3`; Teiste q jan karakteristike pr teizmin, pr dogmn

fetare q njeh ekzistencn e nj zoti t vetm personal,

krijues t gjithsis; teizmi sht i papajtueshm me botkuptimin shkencor. 69.

ng Deizmi

rrym filozofiko-teologjike q mohon iden e

nj zoti personal, por pranon ekzistencn e zotit si shkak
t par pavetor t krijimit t bots. N kushtet e sundimit
t botkuptimit kishtar feudal deizmi shfaqej shpesh si
form e mbuluar e materializmit dhe e ateizmit. M von
nn maskn e deizmit fshihej dsbira e ideologve borgjez pr ta ruajtur dhe pr ta justifikuar fen, duke flakur
vetm dogmat dhe ritet kishtare m absurde dhe m t
komprometuara. 69.

40 L. Feuerbach. Das Wesen des Christenthums. Leipzig.

1841 (L. Fojerbah Thelbi i krishterimit. Lajpcig,
1841). 73.
Socializmi feudal rrym reaksionare, e cila me ndihmn

e demagogjis sociale antikapitaliste donte t'i trhiqte puntort n ann e klasave feudale dhe t'i shfrytzonte n
luftn kundr borgjezis. Me nj propagand t till n

SHNIME

395

Franc merrej nj pjes e monarkistve, prkrahs t dinastis s Burbonve, n Angli AngLia c Re, nj grup
personalitetesh politike, i prbr prej aristokratsh dhe
letrarsh q bnin pjes n partin tori (Dizraeli, Karlejli
etj.). Kjo rrym ushtroi njfar ndikimi mbi nj pjes t
partis s junkerve feudal prusian; pikpamjet e ksaj
rryme propagandoheshin n gazetn Rheinischer Beobachter, kundr s oils drejtohet artikulli i Marksit
Komunizmi i gazets Rheinischer Beobachter (shih
kt prmbledhje, f. 87-93). 95.
42 SocialiVni i krishter rrym reaksionare, q mundohej

t mbulonte botkuptimin fetar me frazeologji socialiste:

shfrytzohej si nga klasat feudale, ashtu dhe nga borgjezia. Si rrym deri diku e formuar ai u shfaq n Franc
n vjett 1840-1850; prfaqsuesit e tij kryesor ishin Byshe
dhe Lamene. Kjo rrym ushtroi njfar ndikimi edhe n
Angli, ku idet e saj propagandoheshin nga socialistt feudal t Anglis s Re, si edhe nga Ladlou, Kingsli e t
tjer. N Gjermanin e vjetve. 1840-1850 veanrisht t
zellshm n. propagandn e socializmit t krishter u treguan prfaqsuesit e partis klerikale feudale qeveritare
prusiane, si edhe kisha katolike. 96.
43 Besniku Ekart nj nga heronjt e legjendave mesjetare
gjermane, figur e njeriut besnik. 98.

Nga vjersha e Shilerit Knga e kmbans. 98.

45 sht fjala pr veprat e Daumerit: Der Feuer- und Moloch-

dienst der alten Hebrier. Braunschweig, 1842 (Adhurimi i zjarrit dhe i Mollohut nga hebrejt e lasht. Braunshvajg, 1842) dhe Die Geheimnisse des christlichen Alterthums. Hamburg 1847 ( ,Misteret e lashtsis s krishter.
Hamburg, 1847), n t cilat Daumeri, n kundrshtim me pikpamjen e prhapur q thoshte se kultin e flijimit hebrenjt e kan marr nga t tjert, mundohet t provoj

396

SHENIME
tezn antishkencore se ai ka lindur mbi bazn e fes hebraike dhe t krishter. 100.

Suret e kuranit t ri aluzion ironik pr 1ibrin e Datime-

rit -Mahomed und sein Werk. Hamburg, 1848 (Muhameti

dhe vepra e tij. Hamburg, 1848); sure quhon arabisht
kapitujt e kuranit. 100.
sht fjala pr veprn e A. Kniges: Ueber den Umgang
mit Menschen. Hannover, 1804 (Mbi sjelljet me njerzit. Hanover, 1804), n t ciln ai prcakton rregullat
e sjelljes s njeriut n marrdhniet me t tjert. Ky libr
sht mbushur me arsyetime t cekta dhe t vrteta elementare. shum nga t cilat prshkohen nga nj egoizm
i ult dhe nga nj prulje prej skllavi prpara atyre q jan
n fuqi. 102.
Marksi dhe Engelsi prmendin veprn e Johan Volfgang
Gtes , Vjett e studimit t Vilheltn Majsterit, n t ciln
ka disa skena q tregojn varsin e vajtueshme t njerzve
t shkencs dhe t artit nga njerzit me tituj t lart. 104.
49 Valdenst sekt fetar, q lindi n fund t shekullit XII

midis shtresave t ulta t qyteteve t Francs Jugore. Themeluesi i tij, sipas gojdhns, sht tregtari nga Lioni
Pier Vald. Valdenst predikonin t hequrit dor nga pronsia, dnonin grumbullimin e pasurive nga kisha katolike
dhe bnin thirrje pr t'u kthyer n zakonet e krishterimit
t hershm. Herezia e valdensve u prhap sidomos midis
popullsis fshatare t krahinave malore t Zvicrs Jugperndimore dhe t Savojs, ku ajo kishte karakterin e
mbrojtjes s mbeturinave t rendit t komuns primitive
dhe t marrdhnieve patriarkale. 109.
Albigezt

sekt fetar, pikpamjet e t c lit u prhapn

gjersisht n shekujt XII-XIII n qytetet e Francs Jugore
dhe t Italis Veriore. Vatra kryesore e tij ishte qyteti

SHENIME

397

Albi n Francn Jugore. Albigezt, q ishin kundr riteve

madhshtore katolike dhe kundr hierarkis kishtare,
shprehnin n form fetare protestn e popullsis tregtare
dhe zejtare t qyteteve t Jugut kundr feudalizmit. Me
ta u bashkua fisnikria e Francs Jugore, q donte t'i shekullarizonte tokat e kishs. Papa Inocenti III organizoi
n vitin 1209 nj kryqzat kundr albigezve. Pas nj
lufte t gjot dhe ndjekjesh t egra lvizja e albigezve
u shtyp. 109.
51 Predikuesi hungarez .ishte njri nga udhheqsit e krye-

ngritjes fshatare t vitit 1251 n Flranc (i s ashtuquajturs kryengritje t barinjve). 109.

Kalikstint dhe taboritt dy rryma n lvizjen nacionaklirimtare dhe t reformave husite n eki (gjysma e

par e shekullit XV), q drejtohej kundr fisnikris gjermane, Perandoris Gjermane dhe kishs katolike. Kalikstint (ose ata q krkonin q pr kungimin t mos prdorej
vetm buka, por edhe kelshjti me ver), t cilt mbshteteshin n fisnikt dhe n byrgert ek, donin vetm nj
reform kishtare t moderuar dhe shekullarizimin e pronave t kishs. Taboritt (nga qyteti Tabor qendr e
lvizjes) ishin krahu revolucionar demokratik i husitve
dhe pasqyronin n krkesat e tyre aspiratat e masave fshatare dhe t shtresave t ulta t qytetit pr likuidimin e
gjith rendit feudal. Veprimtaria tradhtare e kalikstinve
kundr taboritve u shfrytzua nga kampi i reaksionit feudal pr shtypjen e lvizjes husite. 110.
53 E.sht fjala pr kryengritjen fshatare m t madhe q plasi
n Angli n pranvern dhe n vern e vitit 1381. Fshatart kryengrits me ndihmn e irakve dhe t shtresave t
ulta t qytetit pushtuan Londrn, por, t demoralizuar nga
vrasja e udhheqsit t tyre Uot Tajler, u shprndan npr
shtpit e tyre, duke u besuar premtimeve t mbretit Riard
II. Duke prfituar nga kjo, feudalt i qruan hesapet egr-

398

SHENIME
sisht me pjesmarrsit e kryengritjes. Por nga frika e nj
shprthimi t ri ata u detyruan t plotsonin n praktik
disa krkesa t fshatarve. N mnyr t veant kjo kryengritje luajti nj rol t ndjeshm pr heqjen e bujkrobris
n Angli. 111.

ri

Flagelantt (ose ata q rrahin veten) sckt fetar asketilc, q u prhap n Evrop n shekujt XIII-XV. Flagelantt thoshin se, duke munduar veten, mund t lash mkatet.
Lolardt (fjal pr fjal ata q mrmkisin lutje)
sekt fetar n Angli dhe n vende t tjera t Evrops
(lindi n shekullin XIV), me qndrim shum armiqsor
ndaj kishs katolike. Prqafoi doktrinn e reformatorit
anglez Uiklif, duke nxjerr prej saj konkluzione m radikale dhe duke u ngritur n nj form mistike fetare kun_
dr privilegjeve feudale. Shum lolard, midis t cilve
mbizotronin njerzit q rridhnin nga masat e popullit
clhe prfaqsuesit e klerit t ult, morn pjes n kryengnitjen e Uot Tajlerit n vitin 1381. Nga fundi i shekullit
XIV lolardt u ndoqn egrsisht. 111.

55 Hiliazm

(nga fjala greke hilias mij) doktrin

fetare mistike mbi ardhjen e dyt t Krishtit dhe mbi vendosjen e nj mbretrie mijvjeare t drejtsis, t barazis dhe t mirqenies s prgjithshme. Besimet hiliastike
lindn n periuclhn e shprbrjes s rendit skIlavopronar mbi bazn e shtypjes dhe vuajtjeve t padurueshme t
punonjsve, t cilt krkonin nj rrugdalje n ndrrat
fantastike mbi shptimin. Kto besime u prhapn gjersisht n kohn e krishterimit t hershm, duke u ringjallur
vazhdimisht n doktrinat e sekteve t ndryshme mesjetare. 112.

56 Kredoja e Augsburgut nj shtjellim i parimeve t lute-

ranizmit, q iu paraqit n vitin 1530 perandorit Karl V n

sejmin perandorak n Augsburg; ishte rezultaLl i .prshtatjes s idealeve t byrgerve q donin nj kish q

SH~

NIME

399

kushtonte lir (heqja e riteve plot madhshti, thjeshtsimi i hierarkis kishtare etj.) pas interesave t princrve. N
vend t paps, kryetar i kishs shpallej princi sundimtar.
Kredoja e Augsburgut nuk u pranua nga perandori. Lufta
e princrve q kishin prqatuar reformn luterane kundr
perandorit prfundoi n vitin 1555 me paqen fetare t Augsburgut, q i njohu do princi t drejtn pr t caktuar
sipas dshis s tij fen e nnshtetasve t vet. 115.
57 1Jsht fjala pr parlamentin e prfaqsuesve t shteteve

gjermane, q bnin pjes n Unionin gjerman t krijuar

nga Prusia. Ky palament u mblodh n Erfurt nga 20
marsi deri m 29 prill t vitit 1850 dhe u mor me prpunimin e planeve t hashkimit t Gjermanis nn hegjemonin e Prusis monarkiste reaksionare. Dshtimi i planeve t Prusis pr bashkimin e Gjermanis dhe shprbrja e Unionit gjerman i dhan fund ekzistencs s
parlamentit t Erfurtit. 116.
58 Me kt shprehje Luteri titulloi dhe nxori n maj t vitit

1525, n zjarrin e Lufts fshatare, nj pamflet plot urrejtje

kundr lvizjes fshatare. 118.
50 Engelsi ka parasysh pikpamjet e filozofit idealist gjerman Shtraus, si dhe t Fojerbahut, i cili n veprat e veta
t para doli n shtjet e fes si panteist. 122.
60 W. Zimmermann. Allgemeine Geschichte des grossen
Bauernkrieges. Th. II. Stuttgart, 1842, S. 75 (V. Cimerman. Historia e prgjithshme e Lufts s madhe fshatare. Pj. II. Shtutgart, 1842, f. 75). 125.
61 Engelsi ka parasysh pamfletin e Myncerit, q doli n Mylhauzen n vitin 1524 me titull: Ausgeddickte Entbliissung
des falschen Glaubens der ungetreuen Welt durchs Zeugnis des Evangeliou.s Lucae, vorgetragen der elenden erbrmlichen Christenheit zur Erinnerung ihres Irrsals (Pr-

400

gnjeshtrim i hapt i besimit t rrem t bots s padrejt

n baz 0. dshmis s Ungjillit sipas Llukait, q i sht
parashtruar krishterimit t mjer dhe fatkeq pr t'i kujtuar
lajthimet e tij). 125.
62 Sipas t dhnash t mvonshme dhe m t sakta, Mynceri
shkoi n fillim n qytetin perandorak Mylhauzen, prej nga
u przu n shtator t vitit 1524 pr pjesmarrje n trazirat e shtresave t uleta t qytetit. Nga Mylhauzeni Mynceri shkoi n Nyrembcrg. 128.
63 Prgjigjja q Mynceri i dha Luterit dhe q u botua n
vitin 1524 mbante titullin: Hoch verursachte Schutzrede
und Antwort wider das geistlose, sanftlebende Fleisch zu
Wittenberg{ welches mit verkehrter Weise durch den Diebstahl der heiligen Schrift die erbrmliche Christenheit also
ganz jiimmerlich besudelt hat (Nj mbrojtje e argumentuar mir dhe prgjigje trupit t Vitenbergut q jeton n
bollk dhe q me shtrembrimet dhe me falsifikimet e utta
t shkrimeve t shenjta e ka prlyer n mnyrn m t
turpshme krishterimin e mjer). 128.
Engelsi ka parasysh librin: Ch. Forster. The historical
geography of Arabia. Vol. 1-2, London, 1844 (. Forster.
Gjeografia historike e Arabis. Vllimet 1-2. Londr,
1844). Es/.
65

SH NIME

SHNIME

KuraM libri i shenjt- kryesor i islamiznet, q prmban gjithfar legjendash dhe mitesh, shtjellimin e besimit, rregulla morale, si dhe rregulla jetese dhe norma
juridike. Kleri mysliman thot se autori a gjith ktij
libri sht Muhameti, gj q hidhet posht nga shkenca
e sotme, e cila ka provuar se pjest e ndryshme t tij jan
shkruar n koh t ndryshme nga autor t ndryshm.

133.

401

66 Kisha e lart dhe kisha e ult. dy wryina rivale n

kishn anglikane; e para kishte prkrahs kryesisht midis
aristokracis, luftonte pr zbatimin e rrept t riteve t
vjetra plot madhshti, theksonte lidhjen me katolicizmin
si vazhdim i tij; rryma e dyt u prhap kryesisht n radht
e klerit t ult dhe t borgjezis, t cilt nuk u jepnin rndsi riteve t jashtme dhe i jepnin m tepr rndsi predikimit fetar n frymn e moralit hipokrit t krishter borgjez. 140.
67 Esht fjala pr prfaqsuesit e sekteve dhe t rrymave
fetare t Anglis, q kishin hequr dor, kush m shUm e
kush m pak, nga dogmat e kishs anglikane zyrtare. 140.
68

Pjest e vllimit t par t Kapitalit- (Tiran 1970), q

jan dhn ktu, jan marr nga kapitulli I (f. 115-118, lib. 1),
si dhe nga shnimet e Marksit pr kapitullin XIII (shnimi 89, f. 86, lib. 2) dhe pr kapitullin XXIII (shnimi 75,
f. 77-78, lib. 3). 149.

69 Materializmi i shkencave natyrore bindje spontane, e

pavetdijshme, e paprcaktuar, e pandrgjegjshme nga pikpamja filozofike e shumics s shkenctarve natyralist
pr realitetin objektiv t bots s jashtme, q pasqyrohet
nga ndrgjegjja jon. (Lenin). E meta e ktij materializmi spontan shfaqet, veanrisht, n faktin se shkencetart natyralist, duke shkuar prtej caqeve t speciantetit t tyre t ngusht, bien viktima t idealizmit dhe t
metafiziks, n qoft se ata nuk jan br materialist t
ndrgjegjshm, prkrahs t materializmit dialektik. 151.
70 Kulturkampf. (lufta pr kulturn) lufta q i bri
Bismarku n vjett 1870-1880 partis gjermane t katolikve, partis s ciendrs., duke ndrmarr ndjekje policore kundr katolicizmit. Me kt luft Bismarku donte
t dobsonte partikularizmin e Gjermanis Jugore, prfaqsuese e t oilit ishte br partia katolike. N t vrtet
26 23

402

SH NIME
ai me kt luft nuk bri tjetr vese e forcoi klerikalizmin
agresiv t kishs katolike dhe dmtoi shtjen e kulturs
s vrtet. N fund t dhjetvjetshit 1870-1880 Bismarku
pranoi t afrohej me kishn katolike pr t luftuar s
bashku kundr lvizjes puntore socialiste. 157.

71

Marksi kritikon ktu udhheqjen e socialdemokracis gjermane, e cila n programin e paraqitur prej saj nuk e kishte
theksuar me vendosmrin e duhur qndrimin armiqsor
q mban partia puntore ndaj op:umit fetar, por u kufizua
vetm t prsriste krkesn e -liris s ndrgjegjes% q
ishte ngritur vazhdimisht nga partit borgjeze. 158.

72 Shih F. Engels. Anti-Dyring-, bot. shqip, 1974, f. 115-116.

361-364, 394-395 dhe 397-398. 159.

73

74

2sht fjala pr ligjet q shpalli Bismarku n maj t vitit

1873 n kohn e kulturkampfit- e q drejtoheshin kundr kishs katolike. Shih shnimin 70. 164.
sht fjala pr librin e Kopernikut: -De revolutionibus
orbium coelestiutw.. 1543 (-Mbi rrotullimin e sferave qiellore. 1543), n t cilin sht paraqitur teoria heliocentrike. Sipas ksaj teorie, qendra e sistemit ton planetar
nuk sht Toka, si kujtonin m par, por Dielli; Toka, duke
u rrotulluar rreth Diellit, rro:ullohet n t njjtn koh edhe
rreth boshtit t vet. 170.

75 matematikani i madh i Greqis s Vjetr Euklidl, krijo1

Elementet e gjeometris% q sht i pari shtjellim sistematik i gjith gjeometris, i mbshtetur n aksioma t
prcaktuara plotsisht. Elementet- e Euklidit kan qen
pr nj koh t gjat e ve'mja baz mbi t ciln mbshtetej
gjeometria n t gjith botn. 17G.
76 Sipas t ashtuquajturit sistem gjeocentrik t astronomit
grek, Ptolemeut, qendra e gjithsis sht Toka. Kjo teori

SHNIME

403

prbnte bazn e pikpamjes fetare t gjithsis. N astronomi kjo teori mbeti n fuqi derisa Koperniku bri zbulimin e vet t madh. 170.
kshtu quheshin m mesjet krkimet q bheshin pr shndrrimin e metaleve t zakonshme n me.ale
t mueshme (ar, argjend) me ndihmn e n.ifar guri
filozofik q nuk ekziston n natyr. Gjat ktyre krkimeve t kota u zbuluan padashur nj sr lndsh qe: u
shfrytzuan m von nga kimia. 170.

77 Alkimi

78 sht fjala pr teorin q sundoi n kimi n shekujt XVII-XVIII, sipas s cils procesi i djegies shkaktohet nga nj
lnd e veant q ekziston n trupat nga flogjistoni.
Studimet e M. V. Lomonosovit dhe t Lavuazies provuan
se teoria e flogjistonit nuk kishte asnj baz. 171.
79

Hipoteza e prejardhjes s trupave qiellor nga nebuloza

t zjarrta. 176.

80

Engelsi nuk e dinte se shum koh para Majerit, Xhoullit

dhe Grovit shkenctari gjenial rus M. V. Lomonosov kishte
prcaktuar parimin e prgjithshm t ruajtjes s materies
dhe t lvizjes. Mendimet e veta mbi -ligjin e prgjithshm
natyror t ruajtjes s materies dhe t lvizjes, q prfshin
t gjitha ndryshimet q ndodhin n natyr% Lomonosovi
i paraqiti n letrn q i drgoi L. Ejlerit (1748) dhe n
Arsyetimet mbi gjendjen e ngurt dhe t lngt t trupave- (v. 1760). 177.

81 Amfioksi kafsh e vogl (rreth 5 cm. e gjat) n trajt

peshku, e cila rron n shum dete dhe oqeane (n Oqeanin
Indian, n Oqeanin Paqsor, n brigjet e arkipelagut t
Malajs dhe t Japonis, n dein Mesdhe, n Detin e Zi
etj.) dhe prfaqson nj form kalimtare nga kafsht jovertebrore n vertebroret.
Lepidosireni kafsh q hyn n rendin e peshqve me

SHNIME

404

mushkri ose t peshqve q marrin frym edhe e mushkri

edhe me verza; rron n Amorikn Jugore dhe n nj varg
vendesh t tjera. 179.
82 Ceratodis peshk q merr frym edhe me mushkri edhe me
verza, rron n Australi.
Arkeopteriksi kafsh vertebrore fosile q sht zhdukur dhe q sht prfaqsuesja m e lasht e klass s
shpendve dhe ka n t njjtn koh disa tipare t zvaranikve. 179.
83

405

SHNIME

Engelsi, me sa duket, ka parasysh thniet e Hekelit se qeniet

e gjalla m t thjeshta, q ka studivar ai dhe q ai i ka
quajtur monere, jan grumbuj albumine krejt pa struktur dhe megjithat kryejn t gjitha funksionet kryesore
t jets. Shih Haeckel. Generelle Morphologie der Organismen. Band I. Berlin, 1866, S. 133-136 (Hekel. Morfologjia e prgjithshme e organizmave. Vll. I, Berlin, 1866, f.
133-136). 183.

6/1 Eozoon canadense shtresa minerale t gjetura n depoz1timet e periudhs parakembrione t Kanadas dhe q jan
konsideruar si mbeturina t organizmave primitiv m t
lasht. N vitin 1878 Mbljusi e hodhi posht mendimin se
ky mineral ka origjin organike. 183.
Fjal t Mefistofelit n Faustin e Gtes (pjesa I, skena
3). 186.
88 Engelsi prmend ktu fjalt e astronomit italian A. Seki
nga botimi gjermanisht i librit t tij Die Sonne (Dielli),
q doli n Braunshvajg n vitin 1872. 187.
87 Barataria (nga fjala spanjolle barato i lir, me rmm
t lir) emr qesharak i ishullit prrallor n romanin e
Servantesit Don Kishoti, guvernatori i t cilit ishe Sano
Panoja. 195.

88 Taliumi u zbulua nga Kruksi n vitin 1861.

Radiometr aparat pr matjen e intensitetit t rrezatimit, i ndrtuar nga Kruksi n vjett 1873-1874. 200.
89

P.sh fjala pr Komisionin pr studimin e fenomeneve t

mediumit, q u ngrit nga shoqria e fiziks pran Universitetit t Peterburgut m 6 maj 1875 dhe q u dha fund
punimeve m 21 mars 1876. Ky komision krkoi nga personat q prhapnin spiritizmin n Rusi, Aksakovi, Butlerovi
etj., t'i jepnin t dhna mbi fenomenet e vrteta spiritike. N kt komision bnin pjes shkenctart: D. I. Mendelejev, Bobilev, Krajevi etj. Komisioni erdhi n prfundimin se 'fenomenet spiritike rrjedhin nga lvizje t pavet'edijshme ose nga nj mashtrim i vetdijshm, ndrsa teoria spiritike sht bestytni, dhe i botoi konkluzionet e veta
n gazetn Gollos- Nr. 85 t 25 marsit 1876. Materialet e
komisionit u botuan nga D. I. Mendelejevi me titullin: Materiale pr t gjykuar mbi spiritizmin. Peterburg, 1876.

203.
903 Nga libreti i opers s Mozartit Fyelli magjik- (akti I,
skena 18). 205.
91 Engelsi e ka fjaln pr sulmet reaksionare kundr darvinizmit, q shprthyen n Gjermani, sidomos pas Komuns
s Parisit t vitit 1871. Edhe nj shkenctar kaq i madh
si Virhovi, dikur prkrahs i darvinizmit, m 1877 krkoi
q t ndalohej dhnia e msimit t darvinizmit, duke thn
se darvinizmi sht i lidhur ngusht me lvizjen socialiste
dhe prandaj sht i rrezikshm pr rendin shoqror ekzistues. 205.
M 18 korrik 1870 koncili i Vatikanit shpalli dogmn e
pagabueshmris s paps. Teologu katolik gjerman Dlinger nuk e pranoi kt dogm. Peshkopi i Majnit Keteler
n fillim ishte gjithashtu kundr shpalljes s ksaj dogme t

406

SHNIME

SHZNIME

407

re, por shum shpejt e pranoi at dhe u b mbrojtsi i saj

i flakt. 207.

100 Engelsi ka parasysh vjershn e Hajnes Perndia Apollon

(Der Apollgott). 218.

Kto fjal jan marr nga letra q natyralisti anglez T.

Heksli i drgoi Shoqris logjike (Dialectical Society)
t Londrs, e cila e kishte ftuar t merrte pjes n punimet
e komitetit pr studimia e fenomeneve spiritike. Heksli nuk
e pranoi kt ftes dhe bri nj sr vrejtjesh ironike mbi
spiritizmin. Letra e Hekslit, q mban datn 29 janar 1869,
u botua n gazetn Daily News t dats 17.X.1871. Ajo
prmendet edhe n librin e msiprm t Devisit Londra
mistike (1875) n f. 389. 207.

101 Shkolla e Tvbingenit shkolla e studiuesve dhe e kritikve

t bibls, e themeluar nga F. Baueri n gjysmn e par t
shekullit XIX. Kritika racionaliste e ungjillit nga pasuesit e
ksaj shkolle dallohet pr munges konsekuence dhe nga dshira pr t ruajtur disa teza t bibls, si historikisht t
vrteta. Padashur kta sudiues ndihmuan shum q autoriteti i bibls, si burim I sakt, t binte. 228.
102 Shih K. Marks e F. Engels. Vepra t zgjedhura, bot. shqip,

1975, vll. I, f. 377. 236.

94 Shnimet dhe fragmentet q jan dhn ktu jan marr
nga libri i F. Engelsit Dialektika e natyrs. Tiran, 1973,
f. 220-224 dhe 229-231. 209.
95 Shih shnimin 74. 210.
96 Sire, je n'avais pas besoin de cette hypothse., (Madhri,

un nuk kisha nevoj pr kt hipotez) kshtu iu prgjigj Laplasi Naooleonit I, q e pyeti prse nuk e prmend
perndin n Mekanikn qiellore t tij. 212.

103 EngeLsi ka parasysh shnimet e Hajnes mbi revolucionin

filozofik gjerman n studimin e shkruar prej tij n vitin

1833, Rreth historis s fes dhe t filozofis n Gjermani. 240.
104 Esht fjala pr librin: M. Stirner. Der Einzige und sein

Eigenthum. Leipzig, 1845 (M. Shtirner. I vetml dhe prona

e tij. Lajpcig, 1845). 249.
106 Shih shnimin 40. 249.

97 Engelsi ka parasysh fjalimin q mbajti Tindali n mbledhjen

e Shoqats shkencore britanike n Belfast m 19 gusht 1874
(sht botuar n revistn Nature t 20 gushtit 1874). 213.

106 Shih botimin shqip, 1976. 249.

107 sht fjala pr planetin Neptun, q u zbulua n vitin 1846

98 Heronj t romanit t Prevoit Histoire du chevalier des

Grieux et de Manon Lescaut (Historia e kalorsit Degrij
dhe e Manon Leskos) q doli n Paris m 1733. 213.

nga astronomi gjerman Johan Gale. 254.

108 sht fjala pr orvatjen e Robespierit pr t ngritur kultin

e qenies supreme. 266.

99 Ignorantia non est argumentum (padija nuk sht argu-

ment). Pr padijen, si i vettni argument q prdorin prfaqsuesit e pikpamjes teologjike klerikale mbi natyrn,
Spinoza flet n shtojcn e pjess s par t Etiks. 214.

100 Shprehje e prhapur n publicistikn borgjeze gjermane pas

fitores s prusianve pran Sadovs (n luftn austro-prusiane t vitit 1866), sipas kuptimit t s cils Prusia fitot

408

SHNIME
gjoja n. saje t eprsis s sistemit prusian t arsimit popullor. 271.

11.0 Radamant figura e gjykatsit t pamshirshm n mitologjin e vjetr greke. 272.

11.1. Albigezt shih shnimin 50. 292.
112 Term i prdorur pr t treguar Perandorin Gjermane (pa
Austrin), q lindi n vitin 1871 nn hegjemonin e Prusis.

295.
113 Rsht fjala pr veprn e F. Engelsit Origjina e familjes, e
prons private dhe e shtetit. 302.

SHRNIME
1 19

409

Agnosticizm (nga fjalt greke: a jo, gnosis njohje)

rrym n filozofi, e cila e quan t pamundshme njohjen e
realitetit objektiv dhe, si rrjedhim, mohon t vrtetn objektive. N kuadrin e agnosticizmit ka ndryshime, veanrisht,
midis Kantit q pranon ekzistencn e bots objektive, t
sendeve n vetvete, q nuk mund t njihen nga ne, dhe
Hjumit, q v n dyshim ekzistencn e bots objektive. Por
si njri ashtu dhe tjetri mohojn realitetin objektiv si burim
t ndijimeve dhe t perceptimeve tona. Sot agnosticizmi ka
dal sheshit si nj variant i filozofis idealiste reaksionare,
i cili lufton kundr njohjes shkencore t ligjeve t natyrs
dhe t zhvillimit t shoqris. 322.

120 Shih K. Marks e F. Engels. Familja e shenjt, bot. shqip,

f. 187-189. 325.
1-14 Rsht fjala pr librin: W. Wachsmuth. Hellenische Alterthumskunde. Halle, 1826-1830 (V. Vaksmut. Lashtsit helene. Hale, 1826-1830). 303.
115 Shih K. Marks. Kapitali, bot. shqip, vll. I, lib. 1, kap.
VIII. f. 310-406. 316.
116 Rsht fjala pr librin: P. Barth. Die Geschichtsphilosophie
Hegel's und der Hegelianer bis auf Marx und Hartmann.
Leipzig, 1890 (P. Bart. Filozofia e historis s Hegelit dhe
t hegelianve deri te Marksi dhe Hartmani inkluzivisht.
Lajpcig, 1890). 316.
117 Vorwitrts (Prpara) organi qendror i socialdemokracis gjermane pas Kongresit t bashkimit t Gots; dilte n
Lajpcig n vjett 1876-1878. 320.
1 18 Marka komuna e vjetr gjermane. Me titullin Marka
Engelsi dha n nj shtojc t botimit t par gjermanisht
t veprs s vet Zhvillimi i socializmit nga utopia n
shkenc nj studim t shkurtr t historis s fshatarsis
gjermane q nga koht e lashta. 320.

12I Kisha zyrtare anglikane e Anglis lindi n shekullin XVI

gjat lufts s mbretrve anglez kundr paps s Roms.
Kreu i kishs quhej mbreti. Nga fillimi i shekullit XVII prkrahu vazhdimisht rrymat konservatore n jetn politike t
Anglis. 326.
122 Ushtria e shptimit organizat filantropike reaksionare e

krishter borgjeze, q u themelua n vitin 1865 nga prifti

Buts n Londr pr t'u dhn t ashtuquajturn r.dihm
shpirtrore dhe materiale t varfrve. Nj nga detyrat
e saj kryesore ishte predikimi i moralit fetar dhe propaganda reaksionare pr t errsuar ndrgjegjen e masave t
popullit. Ka organizatat e veta n SHBA dhe n shum vende t tjera kapitaliste, veanrisht n kolonit, ku ndihmon
pr zbatimin e politiks koloniale. sht e organizuar n mnyr ushtarake. Ajo sht vegl n duart e borgjezis reaksionare, q drejtohet kundr lvizjes puntore dhe demokratike. 326.
123 sht fjala pr veprn e P. S. Laplasit Trait de mecaniVol. I-V. Paris, 1799-1825. 327.
que

410

SHNIME

SHNIME

124 T ashtuquajturat ligje t drithit, q kishin pr qllim t

kufizonin ose t ndalonin importimin e drithit nga jasht, u
vun n Angli pr t mbrojtur interesat e lendlordve (t
pronarve t mdhenj t tokave). Lufta midis borgjezis industriale dhe aristokracis s toks pr shkak t ligjeve t
drithit prfundoi n vitin 1846 me bilin q shpalli heqjen
tyre. 340.
128 V11a Xhonatani.. kshtu i quanin Shtetet e Bashkuara
t Ameriks. 341.

126 Revivalizm lvizje fetare, e ciia u orvat t forconte ndikimin e fes, q po dobsohej. 341.
127 Almoravidt dinasti feudale berbere e shekujve XI-XII
n Afrikn Veriore dhe n Spanjn Jugore.

Almohadt dinasti feudale berbere e shekujve XII- XIII, e cila n vitin 1146 prmbysi dinastin e almoravidve.
Mandiu nga Hartumi Muhamed Ahmedi (rreth 1844- 1885), udhheqs i kryengritjes popullore n Sudanin Lindor (1881-1885). Kjo kryengritje e fshatarve dhe e ,nomadve
ishte drejtuar kundr kolonizatorve anglez dhe kolonizatorve t tjer evropian dhe prfundoi me prznien e
tyre t prkohshme (deri n vitin 1898) nga ky vend. 352.
1Z5 E. Renan Histoire des origines du christianisme-. Vol. 1-8.

Paris, 1863-1883 (E. Renan. Historria e prejardhjes s krishterimit. Vll. 1-8, Paris, 1863-1883). 353.
129 sht fjala pr veprn e Komodianit Carmen apologeti-

cum adversus Judaeos et gentes. (Kng apologjetike drejtuar judejve dhe paganve). 361.
130 Kabala doktrin mistike fetare, e lidhur me magjin;
ishte e prhapur midis judejve. 361.

411

131. Gnostikt rrym mistike fetare e periudhs s krishterimit t hershm; n filozofi ajo ishte nj rrym eklektike
reaksionare. Duke qen armiq t trbuar t materializmit
t lasht grek, gnostikt u hapnin rrugn obskurantistve
mesjetar. 362.
132 Zendavesta (sak: Avesta) prmbledhje librash t shenjt t fes s zoroastrizmit, t prhapur n Persin e Vjetr,
n Azerbajxhan dhe n Azin e Mesme; mendohet t jet
krijuar nga shekulli IX para ers son deri n shekullin III
t ers son. 380.
133 J. Ph. Falmmerayer. G-eschichte der Halbinsel Morea ~rend des Mittelalters" Stuttgart und Tilbingen; erster Theil
1830, zweiter Theil 1836 (J. F. Falmerajer. Historia
e gadishullit t Mores n mesjet&-. Shtutgart dhe Tybingen;
pjesa e pair 1830, pjesa e dyt 1836). 381.
134 Hebraizm fjal ose shprehje, q sht veori e hebraish-

tes s vjetr. 382.

Ey
413

TREGUESI I EMRAVE

Adriani (76-138) perandor romak (117-138). 360.

Agasis (Agassiz), Lui Zhan Rudolf (1807-1873) natyralist zviceran, prkrahs i botkuptimit reaksionar idealist,
armik i darvinizmit dhe mbrojts i ides s
mit hyjnor. 211, 213.
Agostini (i mbiquajtur i lum) (354-430) teolog dhe filozof
idealist i krishter. predikues i zjarrt i botkuptimit
fetar. 36.
Albreht (Albrecht), Karl (1788-1844) nj nga pasuesit e Vajtlingut; predikonte socializmin e krishter n Zvicr.
355-356.
Aleksandri i Maqedonis (356-323 para ers son) strateg dhe
burr shteti i famshm i bots s lasht. 22, 370.
Anaksagora nga Klazomeni (Azia e Vogl) (rreth 500-428 para
ers son) filozof materialist i Greqis s Vjetr; u akuzua pr ateizm dhe u przu nga Athina.
67.
Antioku IV Epifan mbret sirian (175-164 para ers son) nga
dinastia e Seleukidve. 362.
Antonin Piu (86-161) perandor romak (138-161). 360.
Apiani (fundi i shek. I dhjetvjetshi i tet i shek. II)
historian i shquar i Roms s Vjetr. 290.
Aristoteli (384-322 para ers son) mendimtar i madh i kohs s lasht; n filozofi lkundej midis materializmit dhe idealizmit; ideolog i klass s skllavopronar've. 22. 40.

TREGUESI I EMRAVE

TREGUESI I EMRAVE

Arkrajt (Arkwright), Riard (1732-1792) siprmarrs borgjez anglez i periudhs s revolucionit industrial;
prvetsoi nj sr patentash t shpikjeve t bra
prej t tjerve n Angli. 339.
Arno (Arnauld), Antuan (1612-1694) filozof francez, prkrahs i teoris idealiste t njohjes t Dekartit, metafizikan. 66.
Arnoldi nga Breshia (rreth 1100-1155) reformator mesjetar
italian, ideolog i lvizjes s shtresave t ulta t qytetit kundr paps dhe feudalve klerikal n Rom
dhe n qytete t tjera; u ekzekutua si heretik.
109, 110.
Aston, Luiza (1814-1871) shkrimtare gjermane me tendenca
demokratike mikroborgjeze. 98.
Auerbah (Auerbach), Bertold (1812-1882) shkrimtar gjerman
me tendenca liberale, m von apologjet i Bismarkut
98, 101.
Augusti (63 para ers son 14 t ers son) perandor romak (27 para ers son 14 t ers son). 217,
218.
Aurangzeb (1618-1707) sundimtar feudal indian (1658-1707)
nga dinastia e Mogolve t Mdhenj. 134.

Bart (Barth), Paul (1858-1922) sociolog borgjez gjerman, q

ka luftuar kundr marksizmit. 316.
Baur, Ferdinand Kristian (1792-1860) teolog gjerman, drejtuesi i shkolls s Tybingenit, profesor n Tybingen.
228.
Bauer, Bruno (1809-1882) filozof idealist gjerman, nj nga
hegeliant e rinj m t shquar, radikal borgjez, kritik i bibls, autor i disa veprave mbi historin e krishterimit t hershm. 33, 85, 215, 216, 217, 219, 220,
248, 50, 274, 359, 360, 382.
Beji (Bayle), Pier (1647-1706) filozof skeptik francez, q luftonte kundr metafiziks, dogmave kishtare dhe paragjykimeve fetare. 66, 294.

414

B
Babf (Babeuf), Grakh (emri i tij i vrtet ishte Fransua Noel)
(1760-1797) revolucionar francez, prfaqsues
shauar i komunizmit barazimtar, utopik, organizator i komplotit t t barabartve. 165.
Baklent (Buckland), Uiliam (1784-1856) gjeolog anglez; ishte
njkohsisht edhe kryeprift i katedrales s Uestminsterit. 325.
Bakunin, Mihail Aleksandrovi (1814-1876) ideolog i anarkizmit, armik i trbuar i marksizmit. 248, 274.
Barbon, Nikolla (rreth 1640-1698) mjek anglez, ekonomist borgjez, nj nga paraardhsit e ekonomis politike klasike borgjeze. 153.

415 ,

Beker (Becker), August (1814-1871) publicist gjerman, n

vjett 1840-1850 ishte nj nga udhheqsit e vajtlingianve t Zvicrs. 356.
Bekon (Becon), Frensis, baron i Verulamit (1561-1626) filozof i shquar anglez, themelues i materializmit anglez; natyralist dhe historian. 39, 68-69, 193, 322-325.
Benari (Benary), Ferdinand (1805-1880) filolog orientalist
gjerman dhe studiues i bibls, profesor n Berlin.
232, 234, 375, 377, 379.
Bengel, Joan Albreht (1687-1752) teolog protestant gjerman.
379.
Bentam (Bentham), Jeremia (1748-1832) sociolog borgjez
anglez, teoricien i utilitarizmit. -- 72.
Ber, Karl Maksimovi (1792-1876) akademik rus, themelues
i embriologjis shkencore. 180, 212.
Bernshtajn (Bernstein), Eduard (1850-1932) socialdemokrat
gjerman; pas vdekjes s Engelsit u b :enegat dhe krkoi t reviziononte marksizmin. 316.
Bernje (Bernier), Fransua (1625-1688) mjek dhe udhtar francez. 134, 136, 139.
Bertlo (Berthelot), Marselen (1827-1907) kimist 1 madh francez, autor i disa veprave mbi sintezn e lndve organike dhe mbi historin e kimis. 265.

417

TREGUESI I EMRAVE

416

TREGUESI I EMRAVE

llarizues i shkencave t natyrs, prfaqsues i materializnnit vulgar. 257.

Bme (Bohme), Jakov (1575-1624) zejtar gjerman, filozof mistik: n sistemin e tij kishte disa elemente t dialektiks 23. 67, 323.
Bismark (Bismarck), Oto (1815-1898) kryeministr prusian,
nga viti 1871 kancelari i par i Perandoris Gjermane. 157, 163-164.
Blan (Blanc), Lui (1811-1882) socialist dhe historian mikroborgjez francez, figur e shquar e revolucionit t vjetve1848-1849, q qndronte n pozitat e pajtimit me
borgjezin. 265.
Bloh (Bloch), Josif (lindi m 1871) redaktor i revists Sozialistische Monatshefte-. 302.
Bokao (Boccaccio), Xhovani (1313-1375) novelisti dhe satiriku m i madh italian i epoks s Rilindjes, i njonur pr antiklerikalizmin e tij. 110.
Bolingbrok (Bolingbroke), Henri (1678-1751) filozof deist dhe
personalitet politik anglez, nj nga krert e partis
tori. 336.

Cezar (Gaj Jul Cezari) (rreth 100-44 para ers son) strateg
i famshm dhe burr shteti romak. 218.
Clner (Zellner), Johan Karl Fridrih (1834-1882) fizikan dhe
astronom gjerman; prkrahs i spiritizmit. 203-204.
Ciceroni (Mark Tul Ciceroni) (106-43 para ers son) orator
i shquar dhe burr shteti romak, filozof eklektik.
9, 22.

Boll (Ball), Xhon (vdiq n vitin 1381) prift anglez fshati; predikues popullor, nj nga frymzuesit e kryengritjes
fshatare t Uot Tajlerit n Angli n vitin 1381.
109, 111.

Brajt (Bright), Xhon (1811-1899) fabrikant anglez, Personalitet politik borgjez, fritreder, nj nga themeluesit
e Lidhjes kundr ligjeve t drithit; nga fundi i dhjetvjetshit 1860-1870 u b nj nga krert e partis
liberale; ka qen ministr n nj sr kabinetesh liberale. 344.
Brentano, Lujo (1844-1931) ekonomist borgjez gjerman, socialist i katedrs. 347.
Brykneri (Bruckner), Xhon (1726-1804) prift protestant anglez. 153.
Bruno, Xhordano (1548-1600) mendimtar i madh italian, materialist dhe ateist; zhvilloi teorin e Kopernikut mbi
ndrtimin e gjithsis; u dogj nga inkuizicioni. sepse
nuk pranoi t hiqte dor nga idet e tij. 170, 209.
Biihner (Bechner), Ludvig (1824-1899) mjek gjerman, popu-

allmers (Chalmers), Tomas (1780-1847) teolog protestant dhe

ekonomist anglez, pasues i Mal1usit. 152, 155.

Dalton, Xhon (1766-1844) kimist dhe fizikan i shquar anglez,

zhvilloi idet e atomistiks n kimi. 178.
Darvin (Darwin), arls (1809-1882) natyralist i madh anglez,
themelues i teoris s prejardhjes dhe t zhvillimit
t llojeve t bimve dhe t kafshve: teoria c tij goditi pr vdekje shpjegimet fetare dhe idealiste t natyrs. 151, 180, 186, 194, 211. 260, 279, 319
.

Daumer, Georg Fridrih (1800-1875) shkrimtar gjerman, autor i disa veprave mbi hIstorin e fes. 97-105.
Defo (Defoe), Daniel (rreth 1660-1731) shkrimtar dhe gazetar
i dgjuar borgjez anglez, q Sht marr me shtjet
e ekonomis, t politiks, t historis dhe t fes; autor i romanit t famshm Robinson Kruzo-. 152.
(Descartes),
Rene (1596-1650) filozof dualist, metemaDekart
27 23

418

TREGUESI I EMRAVE

TREGUESI I EMRAVE

tikan dhe natyralist i shquar francez. 63-65, 69,

70-71, 171, 178, 255, 257.
Demokriti (rreth 460 - rreth 370 para ers son) filozof materialist i madh i Greqis s Vjetr, nj nga themeluesit e teoris atomistike. 65, 67, 322.
Dezami (Dzamy), Teodor (1803-1850) publicist francez, materialist, prfaqsues i shquar i rryms revolucionare
t komunizmit utopist. 72.
Dlinger (DUllinger), Ignac (1799-1890) teolog gjerman, dikur
kryesonte lvizjen e katolikve t vjetr gjerman, t
cilt nuk donin t pranonin dogmn e pagabueshmris s paps. 207.

(Duns Scotus), Johan (rreth 1265-1308) filozof i

kohs s mesjets, skolastik, prfaqsues i nominalizmit, q ishte shprehja e par e materializmit n
mesjet. 67, 322.
Dypyi (Dupuis), Sharl Fransua (1742-1809) iluminist borgjez
francez; libri i tij mbi prejardhjen e kuleve fetare
luajti nj rol t madh n propagandn antifetare.

Duns Skot

70.
Dyrer (Durer), Albreht (1471-1528) piktor dhe gravurist, skulptor dhe arkitekt i madh gjerman, nj nga prfagsuesit m t mdhenj t kulturs s epoks s Rilindjes n Gjermani. 169.
Dyring (DUhring). Eugen (1833-1921) materialist vulgar gjerman, pozitivist. eklektik, ideolog i socializmit mikroborgjez reaksionar, armik i marksizmit. 160, 161,
163, 318, 319, 320.

Didro (Diderot), Deni (1713-1781) filozof i shquar francez, prfacisues i materializmit mekanistik, ateist, nj nga
ideologt e borgjezis revolucionare franceze, iluminist, kryetari i enciklopedistve; pr veprat e tij ateiste u burgos dhe u mbyll n nj kshtjell. 70, 262.
Diegen (Dietzgen), Josif (1828-1888) puntor gjerman lkursh, socialdemokrat, filozof autodidakt. a arriti vet
n bazat e materializmit dialektik; armik i klerikalizmit dhe i agnosticizmit. 277.
Dingelshtedt (Dingels'edt), Franc, baron (1814-1881) poet dhe

Ekerman (Eckermann), Johan Peter (1792-1854) shkrimtar

gjerman, autor dhe botues i Bisedave me Gten n
vjett e fundit t jets s tij-. 98.
Engelhard, Magdalina Filipina (1756-1831) poetesh gjermane jo fort e njohur. 99.
Epikuri (rreth 341 rreth 270 paa ers son) filozof materialist i shquar i Greqts s Vjetr dhe ateist. 9,
10, 22, 65, 149, 218. 224.
(525-456
para ers son) drama'urg i shquar i Greqis
Eskili
s Vjetr, autor tragjedish klasike. 48.
Eshli (Ashley), Antoni, nga viti 1851 kont Shef'sberi (1801-1885)
personalitet polit;k anglez, tori. 140-141.
Eulaidi (fundi i shek. IV fillimi i shek. III para ers son)
170.
matematikan i shquar i Greqis s Vjetr.
(Ewald).
Georg
Henrih
(1803-1875)

filozof
gjerman,
Evald
orientalist dhe teolog, studiues i bibls. 218. 375.

shkrimtar gjerman; n fillim ishte prfaqsues i poezis politike t opozits mikroborgjeze, nga mesi i
dhjetvjetshit 1840-1850 u b dramaturg i oborrit;
ishte monarkist. 98.
Dtzraeli (Disraeli), Benxhamin, Konti Bikonsfild (1804-1881)
burr shteti dhe shkrimtar anglez, udhheqs i partis konservatore, kryeminis.r (1868 dhe 1874-1880).
344.
Doduell (Dodwell), Henri (vdiq m 1784) filozof materialist
anglez, q vuri n dyshim vrtetsin e prmbajtjes
s bibls dhe kritikoi legjendat mbi martirt e krishter. 69, 324.
Drejper (Draper), Xhon Uiliam (1811-1882) fiziolog arnerikan, kimist dhe htstorian liberal borgjez i kulturs,
q demaskoi obskurantizmin kishtar. 191.

419

420

TREGUESI I EMRAVE

Fthte (Fichte), Johan Gotlib (1762-1814) filozof gjerman,

idealist subjektiv, prfaqsues i idealizmit gjerman
t fundit t shekullit XVIII dhe fillimit t shekullit XIX. 39.
Fi/ipi // (rreth 382-336 para ers son) mbret i Maqedonis
(359-336 para ers son), i ati i Aleksandrit t Maqedonis. 370.
Filoni i Ateksandris (rreth 20 para ers son rreth 54 t ers
son) prfaqsuesi kryesor i filozofis fetare judeo-aleksandrine t fillimit t shekullit I, q ushtroi
nj ndikim shum t madh mbi formimin e teologjis
s krishter. 217-218, 219, 230, 359-360.
Finlen, Xhejms artist, n vjett 1852-1854 ishte antar i
Komitetit ekzekutiv t Shoqats artiste kombtare.
144.
Flavt dinasti perandorsh romak (69-96). 360.
Fogt (Vogt), Karl (1817-1895) - natyralist gjerman. materialist
vulgar. 257.
Fojerbah (Feuerbach), Ludvig (1804-1872) nj nga filozoft
materialist dhe ateist m t mdhenj t periudhs
para Marksit, q ka kritikuar n mnyr t shklqyer
idealizmin dhe fen, sidomos krishterimin. 33, 34,
63, 66, 73-76, 236, 237, 249, 250-251, 254-261, 263-274,
316.
Forster, Uiliam (1819-1886) fabrikant anglez, nj nga krert
e partis liberale. 342, 344.
Frank/in, Benxhamin (1706-1790) shkenctar i shquar dhe
personalitet politik amerikan, pjesmarrs i lufts pr
pavarsin e kolonive angleze n Amerikn Veriore,
ekonomist. 152, 153.
Prederiku II (i mbiquajtur 1 madh) (1712-1786) mbret I
Prusis (1740-1786). 161.
Prederik Vi/heimi /I/ (1770-1840) mbret i Prusis (1797-1840).
213, 240, 245.

TREGUESI I EMRAVE

421

Frederik Vilhelmi IV (1795-1861) mbret i Prusis (1840-1861).

56, 91-92, 248.
Furje (Fourier), Sharl (1772-1837) socialist utopist i madh
francez. 72, 300, 369.

G
Galba (Serv Sulpic Galba) (rreth 5 para ers son 69 t ers
son) perandor romak (68-69). 234, 376, 377, 378.
Gale (Galle), Johan Gotfrid (1812-1910) astronom gjerman,
i cili n vitin 1846 zbuloi planetin Neptun. 254.
Galilei, Galileo (1564-1642) fizikan dhe astronom i madh italian, krijues i bazave t mekaniks, luftonte pr nj
botkuptim prparimtar; n vitin 1633 u gjykua nga
inkuizicioni pr teorin e tij t rrot -ullimit t Toks
rreth Diellit. 210.
Gasendi (Gassendi), Pier (1592-1655) filozof materialist i dgjuar francez, prkrahs dhe propagandist i teoris
atomistike t Epikurit; e rehabilitoi kt t fundit nga
shpifjet e kishs s krishter; fizikan dhe matematikan. 9, 10, 65.
Gaterer (Gatterer) shih Engelhard, Magdalina Filipina.
Gej (Gay), Zhul (1807 pas 1876) komunist utopist francez.
72.
Georg (1471-1539) duk i Saksonis (1500-1539); nj nga organizatort e masakrave kundr fshatarve kryengrits n Turingi m 1525. 127.
Gres (G o rres). Jozef (1776-1848) shkrimtar gjerman i rrym'es
romantike reaksionare. filolog dhe historian. prkrahs i katolicizmit. 37.
Gte (Goethe), Johan Volfgang (1749-1832) shkrimtar dhe
mendimtar i madh gjerman. 97, 98, 245, 259.
Gfrrer (Gfrbrer), August Fridrih (1803-1861) historian gjerman i krishterimit dhe i kishs, prfaqsues i shkoIls s Tybingenit, profesor n Universitetin e Frajburgut. 228.

422

TREGUESI I EMRAVE

Gibon (Gibbon), Eduard (1737-1794) historian borgjez anglez,

autor i veprs me shum vllime Historia e rnies
dhe e shkatrrimit t Perandoris Romake, n t ciln u mundua t jep:e nj histori kritike t kishs
s krishter. 131.
Gilani (Ghillany), Fridrih Vilhelm (1807-1876) historian dhe
teolog gjerman jo fort i dgjuar. 99.
Gizo (Guizot), Fransua Pier Gijom (1787-1874) historian borgjez francez dhe bur shteti, nga viti 1840 deri n
vitin 1848 drejtoi n fakt politikn e brendshme dhe
t jashtme, shprehte interesat e borgjezis s madhe
financiare. 285.

Grebel, Konrad udhheqs i sektit t anabaptistve n Cyrih,

pasues i Myncerit; bnte agjitacion revolucionar n
Gjermanin Jugore. 129.
Groci (Grotius), Hugo (1583-1G45) shkenctar holandez, jurist, nj nga themeluesit e teoris borgjeze t s
drejts natyrore. 39.

Grov (Grove) Uiliam Robert (1811-1896) jurist dhe fizikan

anglez. 177, 211.

TREGUESI I EMRAVE

423

Hafiz, Shamsedin Mohamed (rreth 1300 rreth 1389) nj

nga poett m t mdhenj persian, klasik i letrsis
taxhike; me origjin taxhike. 101.
Hajne (Heine), Henrih (1797-1856) poet 1 madh revolucionar
gjerman. 218, 240, 369.
Hartli (Hartley), David (1705-1757) mjek anglez, filozof materialist. 324.
Hegel, Georg Vilhelm Fridrih (1770-1831) nj nga filozoft
m t mdhenj gjerman idealist objektiv, prpunol n mnyrn m t gjithanshme dialektikn idealiste. 10, 33, 39, 51, 63, 70, 122, 215, 236-247, 251-256, 258, 262, 267-269, 274-278, 281, 283, 287, 315 317,
328.

Heksli (Huxley), Tomas Henri (1825-1895) natyralist anglez,

bashkpuntori m i afrt i . Darvinit dhe popullarizues i teoris s tij. 207.

Helvect, Klod Adrian (1715-1771) filozof i shquar francez,

Grovnor (Grosvenor), Robert (1801-1893) aristokrat anglez, i

prkiste krahut t djatht t vigve. 142, 148.
Gryn (Griin), Karl (1817-1885) publicist mikroborgjez gjerman, nga mesi i dhjetvjetshit 1840-1850 ishte nj
nga prfaqsuesit kryesor t socializmit t vrtet.
250.
Guckov (Gutzkow), Karl (1811-1878) shkrimtar gjerman, nj
nga prfaqsuesit e grupit letrar Gjermania e Re;
n vjett 1838-1842 ishte redaktor i revists Telegraph fi.ir Deutschland. 99.
Guld (Gould), Xhej (1836-1892) financier amerikan. milioner. 310.

Gj

Gjergji IV (1762-1830) mbret i Anglis (1820-1830). 142.

prfaqsues i materializmit mekanistik, ateist, nj

nga ideologt e revolucionit borgjez francez. 66,
70-72.
Henriku VI/ (1457-1509) mbret i Anglis (1485-1509).
335.
Henriku VIII (1491-1547) mbret i Ang]is (1509-1547). 334.
Herakliti (rreth 540 rreth 480 para ers son) filozof i
shquar i Greqis s Vjetr, nj nga themeluesit e dialektiks, materialist spontan. 40.
Hermes, Karl Henrih (1800-1856) publicist reaksionar gjerman, n vitin 1842 ishte nj nga redaktort e
nische Zeitung; agjent i fsheht i qeveris prusiane.
14-16, 21-30.
Hershel (Herschel), Uiliam (Fridrih Vilhelm) (1738-1822)
shkenctar i shquar anglez n fushn e astronomis
dhe t optiks; me origjin gjermane. 175.
Hjum (Hume), David (1711-1776) filozof anglez, idealist su-

424

TREGUESI I EMRAVE

bjektiv, agnostik; historian dhe ekonomist borgjez,

shquhej pr skepticizmin e tij dhe pr mendimet e
lira n shtjet e fes. 11, 153, 154-155, 253, 254.
Hobs (Hobbes), Tomas (1588-1679) filozof i shquar anglez, prfaqsues i materializmit mekanistik; pikpamjet politike dhe shoqrore t Hobsit ishin liruar nga ndikimi fetar, por dalloheshin pr tendenca t theksuara anticlemokratike. 39, 65, 68, 69, 92, 153, 255,
323-324, 325, 336.
Holbah (Holbach), Pol Anri (1723-1789) filozof i shquar francez, prfaqsues i materializmit mckanistik, nj nga
ideologt e borgjezis revolucionare franceze, autor i
shum librave dhe broshurave, q kritikojn ashpr
fen dhe kishn dhe predikojn ateizmin. 70.
Horn (Horne), Xhorxh (1730-1792) peshkop anglikan. 154.
Hubmajer (Hubmaier), Baltazar (vdiq m 1528) pasues i Myncerit dhe predikues i reforms popullore, nj nga frymzuesit e kryengritjes s fshatarve dhe t qytetarve n Shvarcvald; u dogj mbi zgjarr m 1528. 129.
Humboldt, Aleksandr (1769-1859) natyralist i shquar gjerman. 212.
Hus, Jan (rreth 1369-1415) reformator i shquar ek, profesor i Universitetit t Prags, frymzues i lvizjes nacionallirimtare eke; u akuzua si heretik dhe u dogj
mbi zjarr. 110.
Hyten (Hutten). Ulrih fon (1488-1523) poet humanist gjerman, prkrahs i reforms, kundrshtar i flakt i kishs s Roms, pjesmarrs i kryengritjes s kalorsve
t vjetve 1522-1523 dhe ideolog i saj. 115.

I
Irineu (rreth 130 rreth 202) grek nga Azia e Vogl, autor
i traktatit Kundr herezive dhe i veprave t tjera
q mbrojn krishterimin. 233, 234, 377, 378, 379.

TREGUESI I EMRAVE

425

J
Jamblih (vdiq rreth vitit 330) filozof i periudhs s rnies s
Perandoris Romake, neoplatonik, mistik. 198.
Joakim De Fiore (nga Kalabria) (rreth 1132-1202) mistik italian i kohs s mesjets, nj nga prhapsit e ideve
mbi ardhjen e dyt t Krishtit dhe mbi mbretrin mijvjeare; doktrina e tij u shpall nga kisha
katolike si heretike. 119.
Johani (1468-1532) duk i Saksonis, nga viti 1525 princ sundimtar i Saksonis; nj nga ndjeksit e Myncerit,
organizator i masakrave kundr fshatarve kryengrits n Turingi n vitin 1525. 125.
Juliani (Femohuesi) (rreth 331-363) perandor romak (361-363). 23.

Kabants (Cabanis), Pier Zhan Zhorzh (1757-1808) miek francez, filozof materialist. 64.
Kabe (Cabet). Etjen (1788-1856) publicist francez, prfaqsues i shquar i komunizmit utopik paqsor, autor
librit Udhtim n Ikari. 72.
Kaligula (12-41) perandor romak (37-41). 234, 376.
Kalvin (Calvin), Zhan (1509-1564) figur e shquar e reforms, themelues i njrs prej rrymave t protestantizmit kalvinizmit, q u prhap shum n Zvicr,
Holand. Angli dhe Franc. 170, 293, 333.
Kampane/a (Campanella), Tomazo (1568-1639) filozof italian,
nj nga prfaqsuesit e par t komunizmit utopik;
pr pikpamjet e tij prparimtare n fushn e fes
dhe t politiks u ndoq nga kisha katolike. 39.
Kant, Imanuil (1724-1804) filozof i shquar gjerman, themelues i idealizmit gjerman t fundit t shekullit XVIII

426

TREGUESI I EMRAVE

dhe fillimit t shekullit XIX. 174-179, 211, 242, 253-258, 261, 272, 315, 329.
Kantijon (Cantillon), Riard (rreth 1680-1734) ekonomist anglez, paraardhs i shkolls s fiziokratve, tregtar.
153.
Karier (Carrire), Moric (1817-1895) filozof idealist gjerman,
profesor i estetiks. 98.
Karli / (1600-1649) mbret i Anglis (1625-1649); u ekzekutua
n kohn e revolucionit borgjez anglez t shekullit
XVII. 92, 334.
Kartrajt (Cartwright), Edmund (1743-1823) shpiks i dgjuar
anglez. 339.
Kene (Quesnay), Fransua (1694-1774) ekonomist i madh
francez, themelues i shkolls s fiziokratve: nga profesioni ishte mjek. - 153.
Kepler, Johan (1571-1630) astronom gjerman, i cili, duke u
bazuar n teorin e Kopernikut, zbuloi ligjet e lvizjes s planetve; kto zbulime goditn rnd pikpamjet fetare mbi gjithsin. 171, 210.
Keteler (Ketteler), Vilhelm (1811-1877) peshkop i Majncit.
207.
Kpen

(Kppen), Karl Fridrih (1808-1863) publicist radikal dhe historian gjerman, hegelian i ri. 10.

Kiark (Clarke), Samuel (1675-1729) teolog dhe filozof idealist

anglez. 23.
Klaudi (10 para ers son 54 t ers son) perandor romak (41-54). 234, 362, 376, 377.
Klopshtok (Klopstock), Fridrih Gotlib (1724-1803) poet gjerman, nj nga prfaqsuesit e par t Iluminizmit borgjez n Gjermani. 103.
Knige (Knigge), Adolf (1752-1796) shkrimtar gjerman. 102.
Kobden (Cobden), Riard (1804-1865) fabrikant anglez, personalitet politik borgjez, fritreder, nj nga themeluesit
e Lidhjes kundr ligjeve t drithit. 344.
Kolins (Collins), Antoni (1676-1729) filozof materialist anglez,
hidhte posht dogmn fetare mbi pavdekshmrin e
shpirtit. 69, 324.

TREGUESI I EMRAVE

427

Komodiani (shekulli III) poet latin; jan ruajtur deri n ditt

tona dy vjersha t tij me prmbajtje fetare t krishter, q drejtohen kundr paganve. 361.
Kondijak (Condillac), Etjen Bono (1715-1780) filozof deist
francez, sensualist, pasues i Lokut. 66, 69-70.
Kondorse (Condarcet), Zhan An:uan (1743-1794) sociolog borgjez francez, iluminist; n kohn e revolucionit borgjez francez t fundit t shekullit XVIII bnte pjes
n zhirondistt. 40, 152.
madh-) (rre.h 274-337) perandor
Konstantini (i mbiquajtur
romak (306-337). 216, 359, 363.
Kop (Kopp), Herman (1817-1892) kimist gjerman dhe historian i kimis. 265.
Kopernik Nikolla (1473-1543) astronom i madh polak, themelues i sistemit heliocentrik t bots, q goditi rnd
pikpamje ., fetare mbi gjithsin; teoria e tij u ndoq
n mnyr t egr nga kisha. 39, 170, 173, 210, 254.
Kouard (Coward), Uiliam (rreth 1656-1725) mjek anglez, filozof materialist, nuk pranonte se shpirti sht i pavdekshm dhe se ka nj substanc q nuk sht materiale. 69, 324.
Kovalevski, Maksim Maksimovi (1851-1916) sociolog borgjez,
historian dhe jurist rus; i njohur pr studimet e tij
mbi rendin e komuns primitive. 321.
Kromuell (Cromwell), Oliver (1599-1658) udhheqs i borgjezis dhe i fisnikris s borgjezuar n periudhn
e revolucionit borgjez anglez t shekullit XVII; nga
viti 1653 u b lord protektor i Anglis, i Skocis dhe
i Irlands. 333.
Krug, Vilhelm Traugot (1770-1842) filozof idealist gjerman.
- 98.
Kruks (Crokes), Uiliam (1832-1919) kimist dhe fizikan anglez;
e komprometoi veten si shkenctar duke u marr me
spiritizm. ^00-207.
Kulman (Kuhlmann), Georg informator i fsheht i qeveris
austriake; sharlatan, e hiqte veten si -profet; predikonte midis zejtarve vajtlingian gjerman n Zvi-

428

Kyvje

TREGUESI I EMRAVE
cr idet e -socializmit t vrtet-, duke i veshur me
frazeologji fetare. 356-357.
(Cuvier), Zhorzh (1769-1832) natyralist i madh francez, zoolog dhe paleontolog, q mbronte n t njjtn koh teorin idealiste reaksionare dhe antishkencore t katastrofave. 176, 211.

Lafarg (Lafargue), Pol (1842-1911) propagandist i marksizmit

n Franc, nj nga themeluesit e Partis Puntore
Franceze, udhheqs i shquar i lvizjes puntore
ndkombtare, mik i afrt dhe nxns i Maksit dhe
i Engelsit; autor i shum pamfleteve antifetare.
320.
Lajbnie (Leibniz), Gotfrid Vilhelm (1646-1716) matematikan
i madh gjerman; filozof idealist. 23, 63, 65, 66, 69,
70, 171.
Lajel (Lyell), arls (1797-1875) shkenctar i njohur anglez,
gjeolog. 176, 177, 211.
Lamark (Lamarck), Zhan Batist (1744-1829) natyralist i shquar francez, q argumentoi teorin e evolucionit n biologji para Darvinit, materialist. 180, 211, 259.
Lamene (Lamennais), Felisite (1782-1854) abat francez, publicist, nj nga ideologt e socializmit t krishter.
356.
Lametri (Lamettrie), Zhylien (1709-1751) mjek francez, filozof, prfaqsues i shquar i materializmit rnekanistik.
64, 70.
Lange, Joakim (1670-1744) teolog gjerman, profesor n Hale,
ultrareaksionar. 40.
Laplas (Laplace), Pier Simon (1749-1827) astronom, matematikan dhe fiikan i shquar francez; hipoteza e tij mbi
lindjen e sistemit diello e dobsoi shum ndikimin
e pikpamjeve fetare mbi formimin e bots. 174,
175, 181, 211, 212, 326.

TREGUESI I EMRAVE

49

Lavuazje (Lavoisier), Antuan Loran (1743-1794) shkenctar i

shquar francez, kimist. 178.
Leonardo da Vini (Leonardo da Vinci) (1452-1519) piktor,
shkenctar enciklopedik dhe inxhinier i madh italian
i epoks s Rilindjes. 169,
Lerua (Le Roy). Anri (holandisht De Roy, latinisht Regius)
(1598-1679) mjek holandez, filozof, prfaqsues i
hershm i materializmit mekanistik. 64.
Leverj (Leverrier) Urben Zhan Zhozef (1811-1877) astronom
i shquar francez. 254.
Line (Linn), Karl (1707-1778) natyralist i shquar suedez. krijues i sistemit t klasifikimit t bimve dhe t kafshve. 171, 172.
Lo (Law). Xhon (1671-1729) ekonomist dhe financier borgjez
anglez. ministr i Financave n Franc (1719-1720); i
njohur pr spekulimet e tij me rastin e emetimit t
kartmonedhave, q prfunduan me nj falimentim
t bujshm. 65, 153.
Lohner (Lochner), Georg (1798-1882) filolog gjerman. 98.
Lok (Locke). Xhon (1632-1704) filozof i shquar dualist dhe
sensualist anglez; ekonomist borgjez. 63 67, 69-70, 72. 153, 315, 324, 325.
Lui Bonaparti shih Napoleoni III.
Lui Filipi (1773-1850) mbret i Francs (1830-1848). 334, 342.
Luigji XIV (1638-1715) mbret i Francs (1643-1715). 294.
Luigji XVI (1754-1793) mbret i Francs (1774-1792) u elczekutua n kohn e revolucionit borgjez francez t fundit t shekullit XVIII. 90-91 93.
Lukiani (rreth 120 rreth 180) shkrimtar satirik i shquar i
Greqis s Vjetr, ateist; n veprat e tij satirike sht
tallur me botkuptimin fetar dhe filozofik t periudhs s rnies s bots antike dhe, veanrisht me
krishterimin. 14, 22, 48, 154, 353, 355.
filozof dhe
Lukreci (rreth 99 rreth 55 para ers son)
poet i shquar romak materialist, ateist. 22.
Luter (Luther). Martin (148Ci-1546) figur e shquar e refor-

430

TREGUESI I EMRAVE

ms, themelues i protestantizmit (luteranizmit) n

Gjermani; ideolog i byrgerve gjerman; n kohn e
Lufts fsha.are t vitit 1525 mori ann e princrve
kundr fshatarve kryengrits dhe t varfrve t qytetit. 53, 113-121, 124-130, 169, 210, 293, 332-333.
Lyke (Lcke), Fridrih (1791-1855) teolog protes:ant gjerman,
autor i Komenteve t shkrimeve t ungjilltarit
Joan; nga viti 1827 punoi si profesor n Gtingen.
375.

TREGUESI I EMRAVE

431

Mantel, Gideon Alxhernon (1790-1852) gjeolog dhe paleontolog anglez, u mundua t pajtoj zbulimet e vela
shkencore me legjendat e bibls. 325.
Mark Aureli Antoni (121-180) perandor orriak (161-180), filozof stoik. 360.

Medler (Madler), Johan Henrih (1794-1874) astronom gjerman. 175, 181, 189.

Melanhton (Melanchton), Filip (1497-1560) teolog gjerman,

ndihmsi m i afrt i Luterit; s bashku me t tia
prshtati luteranizmin interesave t princrve; mbajti
nj qndrim armiqsor ndaj ideve revolucionare t
Myncerit. 126.

Menger, Anton (1841-1906) jurist austriak, profesor i UniMajer (Mayer), Julius Robert (1814-1878) natyralist i shquar
gjerman, nj nga t part q formuloi ligjin e ruajtjes dhe t shndrrimit t energjis. 177.

Majsner (Meissner), Alfred (1822-1885) shkrimtar gjerman

versitetit t Vjens, prfaqsues i njrs nga rrymat

e socializmit borgjez i t ashtuquajturit socializm
juridik. 351.

Minje (Mignet), Fransua Ogyst Mari (1796-1884) historian

rryms demokratike, aty nga viti 1845 ishte prfaqsues i poezis s socializmit t vrtet; m von
u b liberal. 98.
Makiaveli (Machiavelli), Nikolo (1469-1527) mendimtar politik, historian dhe shkrim'ar italian, nj nga ideologt e borgjezis italiane t periudhs s lindjes s
marrdhnieve kapitaliste. 39, 169.

Mirabo (Mirabeau), Onore Gabriel (1749-1791) figur e shquar e revolucionit borgjez francez t fundit t shekuIlit XVIII, shprehs i interesave t borgjezis s madhe dhe t fisnikris s borgjezuar. 153.

MaWransh (Malebranche), Nikola (1638-1715) filozof idealist

francez, metafizikan. 23, 63, 66, 69, 71.

Mirabo (Mirabeau) (ati), Viktor, markez d (1715-1789) ekonomist france, fiziokrat. 40.

Maltus (Mal:hus), Tomas Robert (1766-1834) prift aiglez,

Mojrer (Maurer), Herman (1813 rreth 1882) shkrimtar

ekonomist reaksionar, ideolog i aristokracis ifligare

t borgjezuar, apologjet i
predikues
teoris njerzore t superpopullimit. 152, 153.
Mandevil (Mandeville), Bernard (1670-1733) shkrim'ar moralist demokrat dhe ckonomist anglez. 72, 153.
Maners (Manners), Xhon, duk i Ratlendit (1818-1906) aristokrat anglez, tori, autor pamfletesh pseudofilantropike mbi gjendjen e puntorve t fabrikave. 345.
Mantel, Johan (rre'h 1468-1530) teolog, predikues n Shtutgart, pasues i Myncerit. 129.

gjerman pa ndonj rndsi t madhe i rryms demokratike, antar i Lidhjes s t prbuzurve, dhe m
von i Lidhjes s t drejtve. 98.

borgjez liberal francez i periudhs s Restaurimit, iu

afrua kuptimit t rolit t lufts s klasave n histcrin e shoqris feudale. 285.

Moleshot (Moleschott), Jakov (1822-1893) fiziolog me origjin

holandeze, prfaqsues i materializmit vulgar. 257.

Montalamber (Montalambert), Mark Rene (1714-1800) inxhinier dhe teoricien ushtarak francez, 169.

Monteskj (Montesquieu), Sharl (1689-1785) sociolog boreiez

francez, ekonomist dhe shkrim ar, prfaqsues i Ilu-

432

TREGUESI I EMRAVE

minizmit borgjez t shekullit XVIII, teoricien i monarkis kushtetuese. 40.

Mor (More). Tomas (1478-1535) personalitet politik anglez, lord-kancelar, shkrimtar humanist, nj nga prfaqsuesit e par t komunizmit utopik. autor i
Utopis-. 153.
Aludi (Moody), Duajt (1837-1899) ungjilltar amerikan, misionar, nj nga organizatort e lvizjes s revivalizmit. 341.
Mundt, Teodor (1808-1861) shkrimtar gjerman. nj nga prfaqsuesit e grupit letrar -Gjermania e Re-; m voni ,
ubprofesiltdhorsnBelau
dhe n Berlin. 99.
Myncer (Mnzer), Tomas (rreth 1490-1525) revolucionar
madh gjerman, udhheqs dhe ideolog i kampit t
fshatarve e plebejve n kohn e reforms dhe t
Lufts fshatare t vitit 1525, predikonte idet e komunizmit utopik barazimtar. 108, 112, 113. 117-130.

TREGUESI I EMRAVE

433

Nj

Njuton (Newton), Isaak (1642-1727) fizikan, astronorn dhe

matematikan i madh anglez, themelues i mekaniks
sl shkenc. 23, 64, 171, 173-175, 193, 210, 213.

Oken. Lorenc (1779-1851) shkenctar dhe filozof natyralist

gjerman. 180.
Ortes, Xhamaria (1713-1790) murg venecian, shkrimtar ekonomist i shquar i shekullit XVIII. 153. -

Oton (Mark Salvi Oton) (32-69) perandor romak (69). 234.

376-378.
(Owen),
Robert (1771-1858) socialist utopist i madh
Ouen
anglez; nga pikpamjet e tij fllozofike prfshihet n
radht e materialistve francez t shekullit XVIII.
72, 74, 300, 326.

Nabukodonozori II mbret i Babilonis (rreth 604 .rreth 562

para ers son). 362.
Napoleoni / Bonaparti (1769-1821) perandor i Francs (1804- 1814 dhe 1815). 27, 40, 264, 313, 326.
Napoleoni III Lui Bonaparti (1808-1873) perandor i Franc&
(1852-1870). 341.
Neper (Napier), Xhon (1550-1617) matematikan skocez. 171.
Neroni (37-68) perandor romak (54-68). 221, 222-223, 233- 235, 376-378.
Noak (Noack), Ludvig (1819-1885) teok)g dhe filozof gjerman. 98.
North, Dadli (1641-1691) tregtar dhe ekonomist anglez. npuns i lart. 153.
Nostradamus, Mishel (1503-15661 mjek dhe astrolog francez.
mistik. 103.
Novairi (rreth 1290 rreth 133`11 bietorian arab. 138.

Perikliu (rreth 493-429 para ers son) burr shteti athinas.

q ndihmoi pr forcimin e demokracis skllavopronare. 21.
Persi (Avl Persi Flak) (34-62) satirik romak, stoik. 223, 230.

Peti (Petty), Uiliam (1623-1687) ekonomist dhe statistisien i

shquar anglez, themelues i ekonomis politike klasike
borgjeze n Angli. 153.

Petroni (Gaj Petroni Arbitr) (vdiq n vitin 66) shkrimtar

romak, mendohet se sht autor i romanit Satirikon-.
n t cilin jan dhn nj sr tablosh nga jeta e
prditshme e shoqris romake q ishte duke u shpr221.
br n periudhn e sundimit t Neronit.
28 23

TREGUESI I EMRAVE

TREGUESI I EMRAVE

Plutarku (rreth 46 rreth 125) shkrimtar moralist dhe filozof idealist i Greqis s Vjetr. 9, 10, 11.
Pristli (Priestley), Xhozef (1733-1804) shkenctar, kimist dhe
filozof materialist i dgjuar anglez 69, 324.
Prudon (Proudhon), Pier Zhozef (1809-1865) publicist francez, ideolog i borgjezis s vogl, nj nga themeluesit
e anarkizmit. 274.
Ptolemejt dinasti mbretrore e Egjiptit (305-30 para ers
son). 302.
Ptolemeu Klaud (shek. II) matematikan, astronom dhe gjeograf i Greqis s Vjetr, krijuesi i teoris s sistemit
gjeocentrik t bots. 170.

Ronge, Johanes (1813-41887) prift gjerman, nj nga iniciatora

e lvizjes s katolikve gjerman, q mundoheshin t'ua prshtatnin katolicizmin nevojave t borgjezis gjermane. 98.
Ruso (Rousseau), Zhan Zhak (1712-1778) iluminist I shquar
francez, demokrat, ideolog i borgjezis s vogl, filozof deist. 39, 40, 165, 262.

434

Rabman (Rabmann), Franc (vdiq m 1525) predikues, pasues

i Myncerit dhe prkrahs i reforms popullore, mori
pjes n kryengritjet e fshatarve dhe t plebejve t
Shvarcvaldit dhe t Klethahut; pas sktypjes prfundimtare t lvizjes fshatare n vjeshtn e vitit 1525 u
vra mizorisht. 129.
Raumer, Fridrih (1781-1873) historian reaksionar gjerman.
98.
Renan, Ernest (1823-1892) filolog francez dhe historian i fes,
idealist. 215, 228, 229, 274, 352, 359, 361, 367, 375,
380.
Robespier (Robespierre), Maksimilian (1758-1794) figur e
shquar e revolucionit borgjez francez t fundit t shekullit XVIII, udhheqs i jakobinve, kryetar i qeveris revolucionare (1793-1794); u orvat, por pa
sukses ta zvendsonte krishterimin me kultin e nj
qeniej e supreme. 266.
Robine (Robinet), Zhan Batist Rene (1735-1820) filozof materialist francez. 70.
ltohov (Rochow), Gustav Adolf (1792-1847) prfaqsues i
junkerve reaksionar prusian; ministr i Punve t
Brendshme t Prusis (1834-1842). 160.

435

Safir (Saphir), Moric Gotlib (1795-1858) poet humorist austriak. 99.

Saks (Sachs), Hans (1494-1.576) zejtar gjerman, poet dhe kompozitor i periudhs s reforms, prkrahs i Luterit,
themelues dhe drejtues i shkolls s mjeshtrve-kngtar t Nyrembergut. 105.
Sanki (Sankey), Ajra David (1840-1908) ungjilltar amerikan,
nj nga organizatort e lvizjes s revivalizmit. 34.
Seki (Secchi), Anxhelo (1818-1878) - prift katolik italian, astronom i shquar, me punimet e veta e dOlosoi shum
ndikimin e shpjegimit fetar t prejardhjes s gjithsis. 165, 181, 187, 189, 213.
Seneka (Luc Anei Seneka) (rreth 4 para ers son 65 t ers
son) filozof romak, nj nga prfaqsuesit m t
mdhenj t s ashtuquajturs shkoll stoike t re;
me doktrinn e vet etike ideMiste reaksionare ndikoi
mbi formimin e dogmatiks s krishter. 217-219,
222, 360.
Sen-Simon (Saint-Simon), Anri (1760-1825) socialist utopist
i madh francez. 300, 368.
Servet, Migel (1511-1553) mjek spanjoll, q ka br nj zbulim t rndsishm n fushn e qarkullimit t gja-

TREGUESI I EMRAVE

TREGUESI I EMRAVE

kut; u dogj me. krkesn e Kalvinit pr mendimet

e tij t lira. 170, 209.
Sjuli (Sully), Maksimilien, duk (1559-1641) kryeministr
mbretit t Francs, Henrikut IV, nga pikpamjet e
veta ekonomike ishte paraardhs i fiziokratve. 153.
Smith, Adam (1723-1790) ekonomist anglez dhe nj nga prfaqsuesit m t mdhenj t ekonomis politike klasike b'orgjeze, shquhej pr qndrimin e vet armiqsor
ndaj klerikalizmit dhe pr mendimet e veta t lira.
153-154, 155, 299.
Sokrati (rreth 469 rreth 399 para ers son) filozof idealist
i Greqis s Vjetr, ideolog i aristokracis skllavopronare. 22.
Spartaku (vdiq n vitin 71 para ers son) gladiator romak,
udhheqsi i kryengritjes m t madhe t sIdlevrve
n Romn e Vjetr n vjett 73-71 para ers son.
222.
Spinoza, Baruh (Benedikt) (1632-1677) filozof materialist i
shquar holandez ateist. 39, 62, 63, 66, 67, 69, 71, 174,
214.
Straborti (rreth 63 para ers son rreth 20 t ers son)
gjeograf dhe historian i Greqls s Vjetr. 303.
Stjuart (Stewart), Xhejms (1712-1780) ekonomist borgjez anglez, nj nga prfaqsuesit e fundit t merkantilizmit.
152.

Sheling (Schelling), Fridrih Vilhelm (1775-1854) filozof gjer;man, prfaqsues i idealizmit gjerman t fundit t
shekullit XVIII dhe t fillimit t shekullit XIX, m
von u b armik i trbuar i shkencs, mbrojts i fes.
33.
Shman (Schmann), Georg Fridrih (1793-1879) filolog gjerman, historian i antikitetit. 306.
Shiler (Schiller), Fridrih (1759-1805) shkrimtar i madh gjerman. 97, 98.
Shmidt (Schmidt), Konrad (1863-1932) socialdemokrat gjerman, m von revizionist. 308.
Shtarke (Starcke), Karl Nikolla (1858-1926) filozof dhe sociolog danez. 237, 239, 255, 261-263, 268, 270.
Shternberg (Sternberg), -Aleksandr, baron fon (1806-1868)
shkrimtar reaksionar gjerman, ka idealizuar aristokracin feudale mesjetare. 98.
Shtirner (Stirner), Maks (pseudonim letrar i Kaspar Shmidtit)
(1806-1856) filozof gjerman, hegelian i ri, nj nga
ideologt e individualizmit borgjez dhe t anarkizmit. 85, 248, 274.
Shtorh (Storch), Niklas ends nga Cvikau, kryetar i sektit t
anabaptistve; nn ndikimin e Myncerit u b predikues i kryengritjes popullore kundr feudalve , klerikal dhe laik. 120.
Shtraus (Strauss), David Fridrih (1808-1874) filozof dhe publicist gjerman, nj nga hegeliant e rinj t shquar,
studiues i njohur i historis s lindjes s miteve t
ungjillit; pas vitit 1866 u b nacional-liberal. 34,
216, 228, 248, 250, 274, 358.

436

Stjuartt dinasti mbretrore q ka sunduar n Skoci (1371-1714) dhe n Angli (1603-1714). 336.

437

Sh
Shapeler (Schappeler), Kristof (1472-1551) doktor i teologjis,
pasues i Myncerit; n vjett 1524-1525 kryesoi opozitn e plebejve n Meminhen (Shvabia e Siprme).
129.
Sheftsberi (Shaftesbury), Anton, kont (1671-1713) filozof deist
anglez dhe personalitet politik, vig. 336.

Taciti (Publ Kornel Taciti) (rreth 55 rreth 120) historian

i njohur romak. 222, 233, 362, 377, 383.
Tajler (Tyler), Uot (vdiq m 1381) udhheqs i kryengritjes
fshatare m t madhe n Angli n vitin 1381. 111.

438

TREGUESI I EMRAVE

TREGUESI I EMRAVE

439

Taker (Tucker), Xhozaja (1712-1799) prift dhe ekonomist anglez i mesit t shekullit XVIII, paraardhs i A.
Smithit. 153.
Talesi nga Mileti (rreth 624 rreth 547 para ers son) filozof i Greqis s Vjetr, themelues i shkolls materialiste spontane t Miletit. 25.
Tausend (Townsend), Xhozef (1739-1816) prif anglez, gjeolog
dhe sociolog, paraardhs ideologjik i Maltusit, q ka
mbrojtur teorin antishkencore t superpopullimit.
152, 153.
Templ (Temple), Uiliam (1628-1699) diplomat anglez, autor
i nj sr veprave ekonomike, merkantilist, kshilltari m i afrt i Vilhelmit III. 153.
Tertuliani (Kuirrt Septim Florensi) (rreth 150 rreth 222)
teolog i krishter, obskurantist, armik i trbuar
shkencs. 23.

Uat (Watt), Xhejms (1736-1819) shpiks i shquar anglez, q

ka ndrtuar makinn me avull. 339.
Uiklif (Wycliffe), Xhon (rreth 1320-1384) reformator fetar
anglez; ka luftuar pr krijimin e nj kishe katolike
romake angleze t pavarur nga papa; kisha katolike
e shpalli heretik. 110, 111.
Uolles (Wallace), Alfred Rasell (1823-1913) zoolog dhe zoogjeograf anglez, i cili njkohsisht me Darvinin arriti
n teorin e seleksionimit natyror; prkrahs i spiritizmit. 194-202, 204-207.
Uolles (Wallace). Robert (1697-1771) prift anglez dhe statisticien, paraardhs ideologjik i Maltusit n mbrojtjen
e teoris antishkencore t superpopullimit. 152, 153.

Tiberi (42 para ers son 37 t ers son) perandor romak (14-37). 221, 234, 376.
Tindal (Tyndall). Xhon (1820-1893) fizikan anglez. n krkimet e tij konkrete qndronte n pozita materialiste, duke hedhur posht mundsin e do ndrhyrjeje t forcave mbinatyrore n zhvillimin e natyrs. 213.
Tjer (Thiers). Adolf (1797-1877) historian borgjez dhe burr
shteti francez, kryeministr (1836, 1840), president i
republiks (1871-1873), xhelat i Komuns s Parisit.
285.
Tjerri (Thierry), Ogysten (1795-1856) historian liberal borgjez francez i periudhs s Restaurimit, q diti t
vlersonte deri diku n veprat e veta rndsin e interesave materiale dhe t lufts s klasave n historin e Francs. 285.
Torrieli (Torricelli), Evanxhelista (1608-1647) fizikan dhe
matematikan italian, dishepull i Galileut. 171.

V
Vajtling (Weitling). Vilhelm (1808-1871) udhheqsi i shquar
i lvizjes puntore t Gjermanis n periudhn e
Iindjes s saj, krijues i sistemit t komunizmit barazimtar utopik, q kishte nj nuanc fetare: nga profesioni ishte rrobaqeps. 352, 356.
Vaksmut

(Wachsmuth), Vilhelm (1784-1866) historian gjerman, profesor n Lajpcig. autor i nj sr veprash

mbi antikitetin dhe mbi historin e Evrops. 303.
Valdau (Waldau), Maks (pseudonim letrar i Rihard Georg Hauenshildit) (1825-1855) shkrimtar gjerman. 98.
Vanderbilt, Kornelius (1843-1899) milioner amerikan. 310.
Vanderlint, Xhejkob (vdiq m 1740) ekonomist anglez, tregtar qeresteje. 153.
Vee (Wehel, Jakov (vdiq m 1525) pastor nga Lajphajmi,
pasues i Myncerit; n vitin 1525 ishte nj nga udhheqsit e ets fshatare t Lajphajmit; u ekzekutua

pas shpartallimit t saj. 129.

440

TREGUESI I EMRAVE

Vidok (Vidocq), Fransua Ezhen (1775-1857) kriminel francez, agjent i fsheht i policis; thon se sht autori i
Memuareve t Vidokut-; emri i tij prdoret si emr
i prgjithshm pr t treguar spiunin dhe batakiun
dinak. 41.
Viko (Vico), Xhambatista (1668-1744) sociolog dhe jurist borgjez italian, q u mundua t provonte se procesi historik zhvillohet sipas ligjesh t caktuara. 151.

Vilke (Wilke), Kristian Gotlob (1786-1854) teolog gjerman,

studiues i bibls. 216.

Virhov (Virchow), Rudolf (1821-1902) patolog dhe antropolog

TREGUESI I EMRAVE

441

Xh

Xhoull (Joule), Xhejms Preskot (1818-1889) fizikan anglez,

q provoi n mnyr eksperimentale ligjin e ruajtjes dhe t shndrrimit t energjis. 177.

Zilcingen (Sickingen), Franc (1481-1523) kalors gjerman, q

morl ann e Reforms; udhheqs i kryengritjes s
kalorsve n vjett 1522-1523. 115, 332.

gjerman. 205.
Vit (Witt), Jan d (1625-1672) burr shteti i Vendeve t Ulta,
q ishte n realitet sundimtari i provincs s Holands (1653-1672); prfaqsues i interesave t borgjezis s madhe tregtare. 153.
Vtteli Avl (15-69) perandor romak (69). 362, 376, 377.

Volf (Wolff), Kaspar Fridrih (1733-1794) akademik rus, me

origjin gjermane, biolog i shquar, nj nga themeluesit e teoris s zhvillimit t organizmave. 179.

Volf (Wolff), Kristian (1679-1754) filozof idealist gjerman,

metafizikan. 40, 173.

Volnej (Volney), Kostantin Fransua (1757-1820) iluminist borgjez francez, filozof derst; n veprn e tij Rrnimet
ose mendime mbi revolucionet e perandorive tregoi
rolin q luajn feja dhe kisha si arm t reaksionit.
70.

Volter (Voltaire). Fransua Mari (1694-1778) filozof deist francez, shkrimtar satirik, historian, prfaqsues i shquar
i Iluminizmit borgjez t shekullit XVIII, ka luftuar
kundr absolutizmit dhe katolicizmit. 40, 65, 141,
262, 294.

Zh
Zhizhka (ZiMca), Jan (rreth 1360-1424) strateg i shquar dhe
personalitet politik ek, nj nga udhheqsit e lvizjes husite. hero kombtar i ekis. 352.

443

442

TREGUESI I EMRAVE BIBLIKE

DHE MITOLOGJIKE
Abraham (bibl.) - 131.
Adam (bibl.) - 153.
Apollon (mitol.) - 218.
Balaam (bibl.) - 364, 366-367.
Balak (bibl.) - 364.
Baruh (bibl.) - 362.
Danieli (bibl.) - 232, 361, 372,
400.
Enohu (bibl.) - 362, 372.
Ezdra (bibl.) - 362.
Hermes (mitol.) - 11, 14, 15.
Isai (bibl.) - 363, 375, 380.
Isu Navini (bibl.) - 39.
Jehova (Jahve) (bibl.) - 37,
162, 380.
Jezabela (bibl.) - 292, 367.
Jezekiili (bibl.) - 372.
Jezu Krishti (bibl.) - 122,
128, 164, 217, 219, 220, 226;
230-231, 353, 360, 363, 372-375, 380, 381-382.
.Joani (bibl.) - 193, 219, 225,

TREGUES I SHKURTR TEMATIK

232, 233, 361-369, 372-373,

379.
Juda (bibl.) - 362.
Jupiteri (mitol.) - 353, 381.
Llazari (bibl.) - 223.
Maria (bibl.) - 156.
Mihaili (bibl.) - 375.
Moisiu (bibl.) - 45, 231, 363.
Mollohu (mitol.) - 100.
Muhameti (islam.) - 101, 132.
134, 138.
Nikollai (bibl.) - 367.
Noe (bibl.) - 131.
Pani (mitol.) - 15.
Pavli (bibl.) - 154, 353, 358,
367.

Agnosticizmi dhe feja - 325-331.

Albigezt - 109, 110, 292.
Alkimia dhe feja - 265, 361-362.
Anabaptistt - 120, 127, 128.
Asketizmi fetar - 96, 368, 372.

Prometeu (mitol.) - 11, 12.

Radamanti (mitol.) - 272.
Sibila (mitol.) - 362.
Solomoni (bibl.) - 102.
Zeusi (mirtol.) - 32, 222, 245.

Dogmat e fes

Ateizmi - 42-44, 74-76, 102, 156, 250-253, 264-265.

-

antik - 9-12, 21-23, 218.

borgjez - 65-70, 73-76, 94-95, 151, 215-220, 247-249, 263-268, 323-326, 336-337, 359.
proletar - 42-44, 53, 74-76, 86, 95-96, 102, 149-151, 156-157, 161-164, 301.

Bibla

108, 118-122, 131, 216, 217, 219, 228-235, 341, 358-383.

Borgjezia dhe feja

54-95, 266-267, 292-295, 297-299, 331-342,

345-347.
Budizmi

Deizmi

266.

69, 149. 315, 324-325, 336, 337.

34-38, 108, 109-110, 115, 122, 218, 219-220;

230-231, 297, 298, 333, 359, 363-371, 380-383.
-

Epikurizmi dhe feja

9-11, 22, 65, 218, 224.

Fatatizmi, roli i tij n fe

333.

Feja
-

rrnjt e saj
42-43 74-82, 84-85, 102, 136, 137, 149-151,
161-165, 208, 215-216, 218, 223, 251-252, 266, 267, 290-292,
314-315, 359-360.
-

si superstruktur
21-22, 77-86, 94-95, 102, 136, 137,
149-151, 223, 290-294, 301, 304, 314-315, 347.
-

445

TREGUESI I SHKURTR TEMATIK

TREGUESI I SHKURT2R TEMATIK

- roli i saj social - 42-44, 46, 53-54, 89, 96, 162-165, 223-227,
266-267, 290-295, 335-336, 339, 341, 345-347, 350.
Fet e reja karakteri reaksionar i orvatjeve pr t'i krijuar
ato - 100-105, 263-267, 273, 356.

Letrsia fetare, studimi dhe kritika e saj - 131-133, 138-139,

215-217, 219, 225, 228-235, 249, 250, 353-354, 358-383.

444

Fetishizmi - 21, 215.

Lindja, feja e saj - 84-85, 131-139, 223-227, 351-352.

Liria e ndrgjegjes, qndrimi i partis puntore kundrejt saj 94-95,. 158, 161-163.

Gjithsia, kontrasti midis pikpamjeve shkencore e fetare, n

lidhje me t - 170-175, 180-183, 186-192, 254.

Luteranizmi - 53-54, 106-107, 113-121, 126-127, 128-130, 293,

332-333.

Hegeliant e rinj dhe kritika q ata i bjn fes - 215-220,

247-251, 274-275.

Ideologjia fetare
42-43, 53, 89, 94-95, 96, 107-113, 132-133,
149-150, 169, 170. 209-210, 266, 290-295, 297-298, 314, 331-333,
347, 351-352, 383.

Materia/izmi
- anglez i shek. XVII - 65-70, 315-316, 322-325. 336.
- antik - 9-12. 65. 218, 372.
- si baz teorike e ateizmit - 151, 156-157, 252-253, 255-256, 274-275, 280-281, 301, 336-337.
63-65, 73-76, 249-251, 256-257. 259-261.
- i Fojerbahut
- francez i shek. XVIII - 62-66, 70-72, 157, 168, 173-175,
239, 255-258, 262-263, 315, 325, 336-337, 339.

Iluministt e shekullit XVIII,

Misticizmi - 108, 111-112, 119, 205-206, 361-362.

Herezia dhe heretikt - 108-114, 120-123, 129-130, ?92-293, 336.

Idealizmi si baz teorike e fes - 82-85, 250-252, 256.
-

kritika q i bjn ata fes. - 94.

Inkuizicioni - 34, 170.

Mitologjia fetare - 22-23, 49, 138, 162, 248, 325, 382-383.

Islamizmi - 131-139, 225, 266. 351.

Jezuitt - 65, 294.
Judaizmi
380-381.

Ka/rinizmi
Katolicizmi

37, 131-133, 162, 218-219, 225, 230-231, 292, 359,

293-294, 333.
106, 113-114, 177, 209, 292, 294, 297, 298, 332, 364.
140-141, 293, 326.

Kisha anglikane

Monoteizmi dhe politeizmi -

132, 162, 219, 252, 267, 380-381, 383.

Moraii fetar - 35-37, 54, 89, 95-96, 140-142, 223-227, 229-230, 231,
346, 367-369.
MrekuRia dhe mrekullit - 176, 193-194, 196-197, 200-207, 248,
361.
Nominalizmi - 67, 322.
Panteizmi - 122, 255.

Kisha si arm e klasave shfrytzuese n luftn kundr punonjsve - 140. 297, 298, 331, 332.

Papati, ro/i reaksionar i tij - 117, 209-210, 297.

Partia proletare, qndrimi i saj ndaj fes - 94-95, 157, 158.

Kleri - 81, 95-96, 113-114, 152-155, 297.

Platonizmi, nclikimi i tij mbi krishterimin - 359.

Krishterimi - 25-26. 34-39, 88-89, 94, 95-96, 101-103, 110-111,

112, 149, 159, 164, 209, 215-220, 224-231, 252, 265-267, 292;
297, 339, 350-351, 357-359, 363-372, 375-376, 377-383.

Proletariati dhe feja - 86, 89, 156-157, 300-301.

Propaganda ateiste-shkencore - 39-40, 103-104, 150, 156-157, 164-165, 170-171, 208-214, 315, 331-333.
34, 39, 53-54, 149, 152-155, 168, 170, 209-210,
Protestantizmi

Krishterimi i hershm 215-232..292, 350-383.

101-103, 110-111, 112, 159, 164,

Kultet dhe ritet fetare - 223-227, 252-253, 363-365, 380-382.

Kurani - 133, 138.

292-292, 294, 336, 381.

53-54, 106-120, 167-168, 209-210, 293, 294, 297-298,
Reforma
304, 332.
-

LNDA

446 TREGUESI I SHKURTER TEMATIK

Sektet dhe sektantt -

447

109-112, 120, 127-128, 228-231, 233, 336,

341, 364-367, 383.

Socializmi i krishter - 96.
Spiritizmi - 193-207.
Stoicizmi, ndikimi i tij mbi krishterimin - 10, 22, 217-219, 224,
230, 292, 359, 372.
Shkenca dhe feja, kontrasti i tyre kryesor 9-12, 22-25, 31-34,
39-40, 107-108, 164-165, 170-171, 172-173, 208-214, 314, 325-326,
332, 336, 359.
Shkolla aleksandrine - 23, 217-219, 230, 360, 364, 372, 383.
Shkolla e Tybingenit - 228, 358-360.
Shoqria feudale, feja n kohn e soj - 9-10, 89, 94, 95, 106-113,
167-169, 252, 266, 292, 297-298, 331, 332, 351-352.
Shoqria kapitaliste, feja n kohn e saj - 163, 293-294, 331-342, 345-347.
Shoqria primitive, feja n kohn e saj - 21-22, 79-81, 149-150,
161-162, 215-216, 251-252, 291, 314-315.
Shoqria skilavopronare, feja n kohn e saj - 21-22, 56, 89, 94,
102-103, 222-224, 265-266, 291-292, 350, 375-376.
Shteti dhe feja - 25-29, 35-41.
Shuarje e fes, kushtet q duhen pr kt - 85-86, 102, 150, 163-164, 208.
Teizmi - 69, 324.
Teologjia, kritika e saj - 23, 34, 54, 65-67, 108, 170, 173, 228, 2136,
292, 297, 358-359, 368.
Ushtria e shptimit - 326, 341, 346.

LENDA

3-7

Parathnie
PARATHENIE PR DISERTACIONIN NDRYSHIMI MIDIS FILOZOFISE SE NATYRES TE DEMOKRITIT DHE FILOZ/3FISE S
NATYRS T EPIKURIT-

K. M A R K S.

Shkruar m 1841

KRYEARTIKULLI I Nr. 179 T

13--4k
KOLNISCHE ZEITUNG-

K. MARKS.

(-Rheinische Zeitung- Nr. Nr. 191, 193 dhe 195;

10, 12 dhe 14 korrik 1842 Beilage)

RRETH KRITIKS SE FILOZOFIS

42-61
HEGELIANE T S DREJTES. HYRJE

K. M A R K S.

(.Deutsch-Franzbsische Jahrblicher., 1844)

FAMILJA E SHENJTE OSE KRITIKA E KRITIKES KRITIKE.

Kundr Bruno Bauerit me shok
[Nga kapitulli i gjasht]

K. M A R K S. e F. E N G E L S.

62-72

Shkruar m 1844
K. MARKS.

TEZA MBI FOJERBAHUN

73-78

448

LNDA

LNDA
K. M A R K S.
Shkruar m 1845

K. M A R K S e F. E N G E L S.
GJERMANE.
[Nga kapitulli i par

KAPITALI, vll. I. [F r a g m e n t e]. 149-155

LITERATURA E EMIGRACIONIT.
F. E N G E L S.
156-157
[Nga artikulli I dyt]
(Volksstaat, 26 qershor 1874)

IDEOLOGJIA
77-86

Shkruar m 1845-1846
K. M A R K S.
KOMUNIZMI I GAZETPS RHEINISCHER BEOBACHTER.
[Fragment]
(Deutsche-Brusseler-Zeitung, Nr. 73, 12 shtator 1847)
K. M A R K S. e F. E N G E L S. MANIFESTI I PARTIS2 KOMUNISTE. [N ga k api tulli
dyt dhe i tret]

449

KRITIKA E PROGRAMIT T2 GOK. M A R K S.

TRS [Fragment]

158

Shkruar nt 1875
F. ENGELS.
87-93

ANTI-DYRING. [F r a g m e n t e] 159-166

Shkruar m 1878
F. E N G E L S. DIALEKTIKA E NATYR2S, [D i s a
kapituj dhe fragmente]
167-214

94-96

Shkruar m 1873-1886

Shkruar m 1847-1848
K. M A R K S. e F. E N G E L S.
RECENSION I LIBRIT T2 G. FR. DAUMERIT FEJA E SHEKULLIT T2 RI. PRPJEKJE PR NJ ARGUMENTIM AFORISTIK T KOMBINUAR% pj. 1-2,
HAMBURG, 1850
97-105
(Neue Rheinische Zeitung. Politisch-bkonomische Revue Nr. 2, 1850)
F. E N G E L S. LUFTA FSHATARE N GJERMANI.
[Kapitulli II]
106-130
(Neue Rheinische Zeitung. Politisch-51conomische
Revue Nr. 5-6, 1850)
ENGELSI MARKSIT, RRETH 24 MAJIT 1853.
131-133
MARKSI ENGELSIT, 2 QERSHOR 1853
134-136
ENGELSI MARKSIT, 6 QERSHOR 1853
137-139
K. M A R K S.
LVIZJA KUND2R KISHS. DEMONSTRATA NE HAJD-PARK 140-148
(Neue Oder-Zeitung; 28 qershor 1855)

167-192
Hyrje
Shkencat e natyrs n botn e shpirtrave 193-207
Roli i puns n procesin e shndrrImit t majmunit n njeri [F r a g m e n t]
208
[Shnime dhe fragmente]
209-214
F. E N G E L S. BRUNO BAUERI DHE KRISHTERIMI I HERSHM
215-227
(Der Sozialdemokrat, 4 dhe 11 maj 1882)
F. E N G E L S. LIBRI I ZBULES2S
228-235
(Progress, vll. 2, Londr, 1883)
F. E N G E L S. LUDVIG FOJERBAHU DHE FUNDI
I FILOZOFIS KLASIKE GJERMANE
236-206
Shkruar m 1886
F. E N G E L S.
SOCIALIZMI JURIDIK
(Die Neue Zeit, 1887, f. 49-62)
22 23

297-301

LNDA

450

302-307
ENGELSI J. BLOHUT, 21-22 SHTATOR 1890
308-317
ENGELSI K. SHMIDTIT, 27 TETOR 1890
F. E N G E L S. PARATHNIE PR BOTIMIN ANGLISHT T LIBRIT ZHVILLIMI I SOCIALIZ318-349
MIT NGA UTOPIA N SHKENC.
Shkruar m 1892
RRETH HISTORIS S KRISHTE350-383
RIMIT T HERSHM

F. E N G Ert S.

Neue Zeit, vll. l, 1894-1895, f. 4-13 dhe

36-43)
385-411
Shnime
413-441
Treguesi i emrave
442
Treguesi i emrave biblik dhe mitologjik
443-446
Treguesi i shkurtr tematik

Marks, K. e Engels. F.
Mbi fen.
T., 8 Nntori, 1979.
.f
B-ka t mdha dhe
B-ka t vogla: 300.113 + 211.5
M 46

Tirazhi 8000 kopje

Format 56x84/16
Stash: 2204-72
Shtypur: Kombinati Poligrafik
Shtypshkronja MIHAL DURI Tiran, 1979