106

LUFTA FSHATARE N GJERMANI

F. ENGELS

LUFTA FSHATARE NE GJERMANI

[Kapitulli II ]

Grupimi n bashkime n t mdha i rendeve shoqrore aq t ndryshme n at koh ishte pothuajse i

pamundshm pr shka.k t decentralizimit, t autonomis lokale e provinciale, t veianit industrial e tregtar
t provincave nga njra-tjetra dhe pr shkak t gjendjes
s keqe t komunikacioneve. Ky grupim lind vetm me
prhapjen e prgjithshme t ideve revolucionare fetare
e politike n periudhn e Reforms. Rendet e ndryshme
t shoqris q i prqafojn kto ide ose q ngrihen
kundr tyre e ,prqndrojn, ,'sht e vrteta, me shum vshtirsi dhe n mnyr t prafrt kombin gjerman n tri kampe t mdha: n kampin katolik ose
reaksionar, n kampin luteran ose reformator t byrgerve dhe n at revolucionar. Nse edhe kjo ndarje e
madhe e kombit nuk qe fort konsekuente, nse n dy
kampet e para ne gjejm pjesrisht po ata element,
kjo shpjegohet me gjendjen e shthurjes, n t,ciln ndodhej shumica e rendeve shoqrore .zyrtare t trashguara nga .mesjeta, dhe deeentralizimin, si rezultat i t
cilit po ato rende shoqrore n vende t ndryshme prkohsisht mund t bashkoheshin me rryma t kundrta.
Vjett e fundit kemi pasur aq shpesh mundsi t vm
re n Gjermani gjra t po ktij lloji, saq nuk duhet
t na habis nj pleksje n dukje kaq e larme e rendeve
dhe e klasave n kushtet shum ,m t ndrlikuara t
shekullit XVI.

107

Ideologjia gjermane, me gjith prvojn e kohve

t fundit, vazhdon t shoh ,n luftn q i dha fund
masjets vetm grindje teologjike t trbuara. Historiograft tan dhe burrat e ditur t shtetit ton thon se,
sikur njerzit e asaj kohe t kishin mundur t merreshin vesh midis tyre .pr gjrat qiellore, ata nuk do t
kishi pasur asnj arsye t ziheshin pr punt e ksaj
bote. Kta ideolog .besojn aq leht, saq i marrin pr
t vrteta t gjitha iluzionet q krijon pr veten e vet
nj epok ose q krijojn ideologt e kohs pr epokn
e vet. Njerzi't e ktij lloji shohin, pr shembull, n
revolucionin e vitit 1789 vetrn nj mori debatesh tepr
t zjarrta n lidhje me eprsin e monarkis kushtetuese mbi monarkin absolute, n revolucionin e korrikut shohin nj diskutim praktik rreth pathemeltsis
t s drejts pr hir t n revolucionin e shkurtit nj orvatje ipr t zgjidhur shtjen: monarki apo
republik? ,etj. Pr luftn e klasave, e cila zhvillohet
n kohn e ktyre tronditjeve d'he shprehja e thjesht
e s cils jan parullat politike q shkruhen gjithnj
mbi flamujt, pr kt luft klasash ideologt tan as
tani nuk kan iden m t vogl, ndonse pr kt flasin me z mjaft t lart jo vetm lajmet q vijn nga
jasht, por edhe mrmritjet plot zemrim t shum
mijra proletarve gjerman.
Edhe n koht e t ashtuquajturave luftra fetare
t shekullit XVI fjala ishte para s gjithash pr interesa
klasore materiale shum t prcaktuara; kto luftra
ishin ,po ashtu luft klasash, sikurse .edhe konfliktet e
brendshme t mvonshme n Angli dhe n Franc. Q
kjo luft klasash bhei ather nn parulla fetare dhe
q interesat, nevojat dhe krkesat .e klasave t ndryshme fshiheshin nn ,nj mbules fetare, kjo nuk e ndryshan aspak thelbin e shtjes dhe shpjegohet leht me
kushtet e kohs.
Mesjeta u zhvillua mbi nj baz krejt primitive.
Ajo fshiu nga faqja e dheut qytetrimin, filozofin, po-

108

F. ENGELS

litikn dhe jurisprudencn .e lasht, pr t filluar nga

e para n t gjitha fushat. E vetmja gj q mori ajo
nga bota e vjetr q vdiq ishte krishterimi dhe disa
qytete gjysm,t shkatrruara, ,q e kishin humbur gji-.
th qytetrimin e tyre t mparshm. Si rezultat i ksaj, si ndodh n t gjitha fazat e hershme t zhvillimit, monopoli i kulturs intelektuale ra n duart e
priftrinjve dhe vet kultura mori kshtu nj karakter
kryesisht teologjik. N duart e priftrinjve politika dhe
jurisprudenoa, si edhe t gjitha shkencat e,tjera u bn.
deg t thjeshta t teologjis dhe pr to u zbatuan po
ato parime q sundonin n t. Dogmat e kishs u bn
n t njjtn ,koh edhe aksioma politike, ndrsa tekstet
e bibls muarn n do gjyq fuqin e ligjit. Edhe ather,
kur u formua kasta e veant e juristve, jurisprudenca
mbeti edhe pr shum koh nn kujdestarin e teologjis. Ky sundim i plot i teologjis n t gjitha fushat e veprimtaris mendore ishte n t njjtn koh
edhe pasoj e domosdoshme e pozits q kishte kisha si
sinteza m e prgjithshme dhe sanksionimi m i lart i
rendit feudal ekzistues.
P.,sht e qart se n kto ,kushte t gjitha sulmet e
shprehura n form t prgjithshme kundr feudalizmit dhe n radh t par sulmet kundr kishs, t
gjitha daktrinat revolucionare sociale dhe politike duhej t ishin n t njjtn koh kryesisht edhe herezi
teologjike. Q t mund t su1moheshin marrdhniet
shoqrore ekzistuese, duhej t'u hiqej aureola e shenjtkris.
Opozfta revolucionare kundr feudalizmit kalon
prmes gjith mesjets. Ajo paraqitet, sipas kushteve
t kohs, her n formn e misticizmit, her n formn
e nj herezie t hapt, her n formn e nj kryengritjeje t armatosur. Sa pr misticizmin, dihet mir se.
sa t varur prej tij ishin reformatort e shekullit XVI;
shum gjra mori prej tij edhe Mynoeri. Herezit ishin
pjesrisht nj reaksion i barinjve patriarkal t Alpeve

LUFTA FSHATARE N GJERMANI

109

kundr feudalizmit q po deprtonte ndr ta (valdenst49), .piesrishrt nj shprehje e opozits ,kundr feudalizmit nga ana e qyteteve q i kishin kaprcyer caqet
, e tij (albigezt50 ), Arnoldi nga Breshja etj.); pjesrisht
ato ishin kryengritje e hapt e fshatarve (Xhon Bolli,
predikuesi hungarezu n Pikardi etj.). Herezit patriarkak valdensve, ,si edlie kryengritjen 1e zviceranve
ne mund t'i lm mnjan ktu si nj orvatje reaksionare, nga forma dhe nga p&mbajtja, pr izoluar
nga zhvillimi historik, orvatje q pr m tepr kishte
vetm nj rndsi lokale. N t dyja format e tjera t
herezis mesjetare gjejm qysh n shekullin XII shfaqjet e para t antagonizmit t madh midis opozits s
byrgerve dhe asaj t fshatarve dhe plIebejve, e cila
bri q t dshtonte Lufta fshatare. Ky antagonizm
vazhdoi gjat gjith mesjets s mvonshme.
Herezia e qyteteve q n t vrtet aht herezia
zyrtare ,e mesjets dreytohej kryesisht kundr priftrinjve, dUke sulmuar pasurin dhe pozitn politike t
tyre. Po -ashtu si krkon sot borgjezia nj gouvernement a bon march, nj qeveri q t kushtoj lir, po
kshtu edhe byrgert e mesjets krkofffin para s gjithash nj glise et bon march, nj kish q t kushtonte lir. Reaksionare nga forma, si edhe ,do herezi,
q n zhvillimin e mtejshm t kishs dhe t dogmave
nuk shikon vese nj degjenerim, herezia e byrgerve
krkonte t rivendosej organizimi i thjesht i kishs si
n .kohn e krishberimit t hershm dhe t ,prishej kasta
e mbyllur .e ,priftrinjve. Ky organizim pak i kushtueshm i kishs parashikonte heqjen e murgjve, t prelatve, t kuris romane, me nj fjal, t do gjje q
kuslitante shtrenjt. Qytebet, q ishin veit republika,
ndonse ndodheshin n`n .kujeSbarin e monarkve, me
sulmet e tyre kundr papatit shprehnin pr her t par
n nj form t prgjithshme iden se forma ,normale
e sundimit t borgjezis sht republika. Qndrimi i
- tyre armiqsor ndaj nj sr dogmash dhe dispozitash

F. ENGELS

LUFTA FSHATARE N GJERMANI

t kishs shpjegohet pesrisht me sa u tha m sipr,

pjesrisht me kush'te't e tjera t jets s tyre. Pr shembull, nuk ka njeri q ta shpjegoj m mir Se B o k ao j a
shkakun e sulmeve ,t tyre t trbuara kundr beqaris
s klerit. Prfaqsuesit kryesor t ksaj rryme ishin:
Arnoldi nga Breshja n Itali dhe n Gjermani, albigezt
n Francn Jugore, Xhon LPiklifi n Angli, Husi dhe
kalikStint52 n Qeki. nakti se apozita kundr rendit
feudal shfaqet ktu vetm si opozit kundr feudalizmit kishtar shpjegohet mjaft thjlesht kshtu: qytetet
kudo ishin br nj rend i njohur dhe kishin mjaft
mundsi pr t luftuar kundr feudalizmit lai, duke
u mbshtetur n privilegjet e tyre, me arm ose n
mbledhjet e rendeve.
Si n Francn Jugore, ashtu edhe Angli e n
eki shohim se pjesa m e madhe e fisnikris s ult
bashkohet me luftn e gyteteve kundr priftrinjve e
me herezit, fenomen ky q shpjegot me varsin e
fisnikve t vegjl ga qytetet, si edhe me interesat e
prbashkiata t t dy palve n luftn e tyre kundr
princrve dhe prelatve. Kt fenomen do ta hasim
prsri n Luftn fshatare.
Nj karakter krejt t ndryshm kishte herezia, q
ishte shprehja e drejtrprdrejt e krkesave t fshata-.
rve dhe t plebejve dhe q pothuajse kudo pleksej me
kryengritjen. Ndonse ajo kishte t gjitha krkesat e
herezis byrgere n lidhje ,me priftrinjt, me papatin
dhe me rivendosjen e organizimit kishtar t kohs s
krishterimit t hersh&n, n t njjtn koh shkonte shum m larg. Ajo krkonte rivendosjen e barazis s
hershme t krishten .midis antarve t komunitetit
fetar si ,dhe njohjen e ksaj barazie si norm edhe n
marrdhniet midis qytetarve. Nga <barazia e bijve t
zotit ajo nxirrte barazin civile dhe qysh ather pjesrisht edhe barazin e pasurive. Barazimi i fisnikve me
fshatart, i patricve dhe qytetarve t privikgjuar
me plebejt, heqja e angaris, e teloznave, e tatimeve,

e privilegjeve ,dhe zhdukja t paktn e dallimeve m

t dukshme n - ,pasuri ja krkesat q ngritheshin n
mnyr pak a shum t prer si prfundime q dilnin
medoemos nga doktrina e krishterimit t hershm. Kjo
herezi e fshatarve dhe e ,plebejve, e cila n periudhn
e lulzimit t feudalizmit, pr shembull te albigezt,
mezi q mund t dallohet nga herezia byrgere, zhvillohet e bhet nj.pikpamje partie e prcaktuar mir n
shekujrt XIV dhe XV, kur ajo shfaget zakonisht n
mnyr krejt t pavarur prkrah herezis s byrgerve.
Kshtu, pr shembull, Xhon Bollin, predikues t kryengritjes s Uot Tajlerits3 n Angli, e gjejcrn prkrah
pasuesve t ndrsa taboritt n eki prkrah
katikstinve. Qysh ather te taboritt nn cipn teokratike fillon t duket nj prirje republikane, e cila
n fund t shekullit XV dhe n fillim t shekullit XVI
u zhvillua m bej nga prfaqsuesit e plebejve n Gjermani.
N kt kategori herezie hyn edhe ekzaltimi i sekteve mistike, i flagelantve, i 1olard -ve54 etj., q vazhdonin traditn revolucionare n periudha kur lvizja
qe shtypur.
Plebejt n at koh ishin e vetmja klas q ndodhej fare jasht shoqris zyrtare. Ata qndronin si
jasht kasts feudale, ashtu edhe jasht asaj t byrgerve. Ata nuk kishin as privilegje as pron; ata nuk
kishin as zotrime t ngarkuara me detyrime t rnda,
si kishin fshatart dhe byrgert e vegjl. Nga t gjitha
pikpamjet ata ishin skams dhe nuk gzonin asnj t
drejt; kushtet e jetess s tyre nuik kishin asnj lidhje
t drejtprdrejt me institucionet e athershe, t cilat
nuk i prfilinin fare. Ata ishin simptoma e gjall e
shprbrjes s shoqris fieudale e asaj ,korporative-byrgere dhe n t njjtn ,koh lajmtart e par t
shoqris borgjeze moderne.
Kjo gjendje e plebejve shpjegon pse qysh n at
koh pjesa pkbejase e shoqris nuk mund t kufizohej

110

111

112

LUFTA FSHATARE N GJERMANI

F. ENGELS

vm nre luftn kundr feudalizmit dIre qytetarve t

privilegjuar; pse asaj, t pakth n ndrrat e veta, i
duhej t dilte edhe .prtej .caqeve t shoqris borgjeze
moderne po lindte; pse ajo, q nuk kishte asnjfar prone, duhej t vinte n dyshi institucionet, idet
dhe pikpamjet q ishin karakteristike pr t gjitha
format shoqrore t mbshtetura n kontradiktat klasore. ndrrat hiliastike 55 t krishterimit t liershm
ishin n kt drejtim nj piknisje e prshtatshme.
'Por n t njjtn koh kjo dshir pr t dal jo vetm
'prtiej caqeve t s tashmes, .por edhe t s ardhmes,
nuk mund t ishte vese nj dshir fantastike, nj dhurealitetit, dhe .e para prpjekje pr ta realizuar
praktikisht at duhej ta hidhte lvizjen prapa, n ato
t ngushta .q lejonin kushtet e athershme. SulTnet kundr prons private dhe krkesa q pasuria t
bhej e prbashkt duhej t degjeneronin patjetr n
nj organizim primitiv bamirsie,; . barazia e paprcaktuar e krishter mund t p& -fundonte shurn-shum n
barazin borgjeze prpara ligjit; heqja e do autoriteti u shndrrua n fund t fundit n krijimin e qeverive republikane t zgjedhura nga populli. A.nticipimi i komunizmit n fantazi u b n t vrtet nj
anticipim i marrdhnieve borgjeze moderne.
Kt anticipim t .historis s mvonshane, i cili
bie krejt n kundrshtim me realitetin, por i cili shpjegohet fare mir me kushtet e jetess s plebejve, pr
her t par e basim n Gjermani, te Tomas Mynceri
dhe te partia e tij. sht e vrtet se edhe taboritt
kishin njfar bashksie hiliastike t pasuris, por vetm si nj mas thjesht ushtarake. Vetm te Mynceri
kto ide ,komuniste embrionale bhen pr her t par
shprehje e aspiratave t nj grupi shoqror real, vetm
te ai ato formulohen n ,mnyr deri diku t prcaktuar,
dhe fill pas tij ato i hasim prsri n do tronditje t
madhe popullore, derisa ato dalngadal shkrihen me
lvizjen proletare moderne, ashtu si n mesjet, kur lu-

113

fba e fshatarsis s lir kundr sundinnt feudal, q

po e shtinte gjithnj m tepr n kthetrat e veta, shkrihet me luftn e bujkrobrve dhe t fshatarve t varur
pr zhdukjen e plot t shtypjes feudale.
Ndrsa n t parin nga tri kampet e mdha, n at
t katolikve-konservator, ishin grumbulluar t gjith
elementt q ishin t interesuar pr ruajtjen e rendit
ekzistues, d.m.th. pushteti perandorak, princrit e kishs dhe nj pjes e princrve laik, shtresat m t pasura t fisnikris, prelatt dhe patriciati i qytetit, nn
flamurin e reforms luterane t moderuar t byrgerve
u bashkuan elementt kams t opozits masa e fisnikve t ult, byrgert, bile edhe nj pjes e princrve laik, q shpresonin t pasuroheshin me an t konfiskimit t pasurive t kishs dhe q donin t shfrytzonin rastin e volitshm pr t fituar m shum pavarsi nga perandoria. M n fund, fshatart dhe plebejt
u bashkuan n nj parti revolucionare, krkesat dhe
doktrinat e s cils m qart qen formuluar nga
Mynceri.
Luteri dhe Mynceri nga doktrinat e tyre, si dhe
nga karakteri e veprimet e tyre jan secili prfaqsuesi
i vrtet i partis s vet.
Gjat periudhs prej vitit 1517 deri n vitin 1525
Luteri bri po at evolucion q bn konstitucionalistt
gjerman modern prej vitit 1846 deri n vitin 1849
dhe q bn do parti borgjeze, e cila sht gjendur
prkohsisht n krye t lvizjes dhe s cils ia kalon
gjat ksaj lvizjeje partia plebejane ose proletare q
ndodhet prapa saj.
M 1517, kur Luteri u ngrit pr her t par kundr dogmave dhe organizimit t kishs katolike, opozita e tij nuk kishte ende nj karakter pak a shum
t prcaktuar. Pa shkuar prbej caqeve t krkesave t
herezis s vjetr byrgere, ajo nuk prjashtonte asnj
tendenc m radikale, dhe as q mund ta bnte kt. N
ra.dh t par duhej t bashkoheshin gjith elementt
8 - 23

F. ENGELS

LUFTA FSHATARE N GJERMANI

opozitar, duhej t vihej n veprim energjia revolucionare m e vendosur, duhej q tr masa e herezive q
kishin ekzistuar deri n at koh t'i kundrvihej ortodoksis katolike. Po kshtu borgjezt tan liberal
qysh n vitin 1847 ishin revolucionar, e quanin veten
socialist e komunist dhe dilnin me idet e emancipimit t klass puntore. N kt periudh t par t veprimtaris s Luterit natyra e tij e fort fshatare u
shfaq n mnyrn m t vrullshme.

sis nga Roma. hierarkis katolike dhe t pasuroheshin

nga konfiskimi i pasurive t kishs. Partit u ndan dhe
nxorn prfaqsuesit e vet. Luteri duhej t zgjidhte
midis tyre. Ai, ndorje e kurfyrstit t Saksonis, profesori i nderuar i Vitembergut, q brenda nj nate u b
i fuqishm dhe i famshm, njeri i madh, i rrethuar
nga nj suit e tr ithtarsh dhe lajkatarsh, nuk u
lkund pr asnj ast. Ai hoqi dor nga elementt popullor t lvizjes dhe u hodh n ann e byrgerve, t
fisnikve e t princrve. Thirrjet e tij pr nj luft
shfarosse kundr Roms pushuan; Luteri filloi t predikonte tani zhvillimin paqsor dhe rezistencn pasive
(krahaso, pr shembull,.-Fisnikve t kombit gjerman,
viti 1520 etj.). Ftess s Hytenit pr t shkuar te ai dhe
te Zikingeni n Ebernburg, qendr e komplotit t fisnikve kundr priftrinjve dhe princrve, Luteri iu
prgjigj:

114

N qoft se trbimi i tyre i furishm (d.m.th.

i priftrinjve katolik romak) do t vazhdoj, ather un mendoj se do t jet vshtir t gjendet ndonj mjet tjetr i mir pr ta frenuar at, prve njje:
q mbretrit dhe princrit t prdorin forcn, t armatosen dhe t'u bien ktyre njerzve t dmshm q
helmojn gjith botn dhe t'i japin fund nj her e prgjithmon, me arm e jo me f jal, lojs s tyre. N qoft
se kusart ne i ndshkojm me shpat, vrassit me
litar dhe heretikt me zjarr, a nuk duhet t'u biem sa
m shpejt edhe ktyre msuesve t dmshm t korruptimit, papve, kardinalve, ipeshkve dhe gjith bands
tjetr t Sodoms katolike romake, t'u biem atyre me
edo lloj arme q t kemi dhe t'i lajm duart tona n
gjakun e tyre?

Por ky zjarr i par revolucionar nuk zgjati shum.

Rrufeja q lshoi Luteri qlloi n shenj. I gjith populli gjerman u vu n lvizje. Nga njra an, fshatart
dhe plebejt n thirrjet e tij kundr priftrinjve, n
predikimin e tij t liris s krishter pan sinjalin e
kryengritjes; nga ana tjetr, me t u bashkuan byrgert
m t moderuar dhe nj pjes e mir e fisnikris s
ult; rryma e prgjithshme trhoqi me vete edhe princrit. Disa mendonin se kishte ardhur dita pr t'i lar
hesapet me gjith shtypsit e vet, t tjer donin vetm
t thyenin fuqin e priftrinjve, t'i jepnin fund var-

115

Un nuk do t doja q ungjilli t mbrohet me

dhun e me gjakderdhje. Qe Fjala ajo q mundi botn, n saje t Fjals u ruajt kisha dhe po me an t
Fjals ajo do t ringjallet, dhe antikrishti, si e fitoi
mbretrin e vet pa dhun, pa dhun edhe do t bjer.

Kjo kthes ose, m mir ,t themi, ky prcaktim m

i sakt i orientimit t Luterit shnoi fillimin e atyre
pazarllqeve t gjata n lidhje me institucionet dhe
me dogmat q duhej t ruheshin ose t reformoheshin,
e atyre dredhive diplomatike, t neveritshme, lshimeve, intrigave dhe ujdive, si rezultat i t cilave lindi
Kredoja e Augsburgut 56, kjo kushtetut e kishs s reformuar byrgere, e arritur pas shum, pazarllqesh. Ky
ishte njlloj me matrapazllkun q u prsrit n form
politike me nj prpikni t neveritshme pak koh m
par n asamblet kombtare gjermane, n asamblet e
pajtimit, n dhomat e rishikimit t kushtetuts dhe n

116

F. ENGELS

parlamentin e Erfurtit 57. N kto bisedime u pa fare

qart karakteri mikroborgjez i reforms zyrtare.
N qoft se Luteri, tani e tutje qe prfaqsues i
reforms byrgere, predikoi prparimin brenda ligjit,
ai kishte pr kt arsye t forta. Shumica e qyteteve
,kishte marr ann e reforms s moderuar; fisnikria e
ult po bashkohej gjithnj e m tepr me t; nj pjes
e princrve ishte pr t, nj pjes tjetr lkundej. Suksesi i saj mund t quhej i siguruar t paktn n nj
pjes t madhe t Gjermanis. Po t vazhdonin t
zhvilloheshin ngjarjet n mnyr paqsore edhe n t
ardhmen, krahinat e tjera nuk do t mund t'i qndronin
pr nj koh t gjt presionit t opozits s moderuar.
Kurse 'do tronditje me dhun duhej t onte n nj
kenflikt midis partis s moderuar dhe partis ekstremiste, partis s plebejve dhe t fshatarve, duhej
t largonte nga lvizja princrit, fisnikt dhe shum
qytete; do t mbeteshin vetm dy mundsi: ose fshatart dhe plebejt do t fitonin kundr partis s
byrgerve, ose t gjitha partit prparimtare do t thyheshin nga restaurimi katolik. Dhe koht e fundit ne
kemi pasur mjaft shembuj q tregojn se si partit
borgjeze, me t korrur qoft edhe fitoren m t vogl,
mundohen t dredhojn midis Skills s revolucionit
dhe Karibds* s restaurimi nprmjet prparimit
brenda ligjit.
Meqense prr shkak t kushteVe t prgjithshme
shoqrore dhe politike t asaj kohe rezultatet e do
ndryshimi duhej t ishin patjetr n dobi t princrve
dhe t rrisnin pushtetin e tyre, edhe reforma byrgere,
sa m tepr shkputej nga elementt plebejas dhe
* Sipas mitologjis greke Skilla dhe Karibda ishin dy prbindsha (dy shkmbinj) q mbylleshin kur kalonin anijet midis
tyre dhe i shtypnin. Red. Prkth.

LUFTA FSHATARE N2 GJERMANI

117

fshatar, aq m shum duhej t binte vazhdimisht nn

kontrollin e princrve q e kishin pranuar reformn.
Vet Luteri po bhej gjithnj m tepr shrbtori i tyre,
dhe populli e kuptonte fare mir kt gj kur thoshte
se Luteri sht br, si edhe t tjert, shrbtor i princrve dhe kur n Orlamynd e prcolli Luterin me nj
breshr gursh.
Kur shprtheu Lufta fshatare, dhe pr m tepr n
vendet ku princrit dhe fisnikt ishin n pjesn m
t madhe katollk, Luteri u mundua t luante rolin e
ndrmjetsit. Ai sulmoi me vendosmri autoritetet.
Vet ato, thoshte ai, me masat e tyre shtypse kishin
shkaktuar kryengritjen; kundr tyre ishin ngritur jo
fshatart, por vet perndia. Por, n t vrtet, thoshte ai, nga ana tjetr, edhe kryengritja sht nj gj
kundr perndis dhe kundr ungjillit. N fund t fundit ai bnte thirrje t dyja palve q t bnin lshime reciproke dhe u propozoi t merreshin vesh me
t mir midis tyre.
Mirpo n kundrshtim me kto propozime dashamirse ndrmjetsimi, kryengritja filloi t prhapej
me t shpejt, duke prfshir edhe krahinat protestante
q ishin nn sundimin e princrve, t fisnikve dhe t
qytteve luterane dhe shum shpejt i kaloi caqet e nj
reforme t arsyeshme byrgere. Fare pran Luterit,
n Turingi, e vendosi kuartierin e vet t prgjithshm
fraksioni m i vendosur i kryengritsve, i kryesuar nga
Mynceri. Edhe pak suksese dhe tr Gjermania do t
ishte prfshir nga flaka, Luteri do t ishte rrethuar
dhe, ndoshta, do t ishte ndjekur me usht si tradhtar
dhe e gjith reforma byrgere do t ishte fshir nga
rryma e vrullshme e revolucionit t fshatarve e t plebejve. Nuk kishte m koh pr t'u menduar. Prball
revolucionit u harruan t gjitha grindjet e vjetra; n
krahasim me bandat e fshatarve shrbtort e Sodoms katolike romake ishin shqerra t buta, bij t urt
t perndis; byrgert dhe princrit, fisnikt dhe prif--

119

F. ENGELS

LUFTA FSHATARE N GJERMANI

trinjt, Luteri dhe papa u bashkuan kundr bandave

gjakatare e kusare t fshatarve.

e njihte fare hierarkin e ndrlikuar dhe artificiale

feudale. Fshatart e prdorn n t gjitha drejtimet
kt arm kundr princrve, fisnikve dhe priftrinjve. Tani Luteri e ktheu at kundr fshatarve dhe hartoi n baz t bibls nj ditira_mb t vrtet t pushtetit
t vendosur nga zoti, nj ditiramb q nuk kishte mundur
ta bnte gjer ather asnj sahanlpirs i monarkis absolute. Pushteti i princrve me hir t zotit, nnshtrimi i
heshtur, bile edhe bujkrobria u sanksionuan me ndihmn e bibls. Me kt u hoq dor jo vetm nga kryengritja fshatare, por edhe nga rebelimi i vet Luterit
kundr pushtetit kishtar e laik; Luteri n kt mnyr
tradhtoi pr hatr t princrve jo vetm lvizjen popullore, por edhe at byrgere.
A sht nevoja t prmendim emrat e borgjezve,
t cilt pak koh m par na dhan prsri shembuj
t nj mohimi t till t s kaluars s. vet?
Le t'i kundrvm tani reformatorit byrger, Luterit. revolucionarin plebejas, Myncerin.
Tomas Mynceri lindi n Shtolbera, rrz Harcit,
rreth vitit 1498. I ati, viktim e arbitraritetit t kontit
t Shtolbergut, thon, mbaroi n litar. Q kur ishte pesmbdhjet vje, Mynceri themeloi n Hale nj shoqri
t fsheht kundr arkipeshkvit t Magdeburgut dhe kishs katolike romane n prgjithsi. Dijet e tij t theIla n teologjin e athershme shpejt i siguruan atij
gradn e doktorit dhe postin e kapelanit t manastirit
t murgeshave n Hale. Q kur ishte ktu, ai shfaq nj
prbuzje t thell pr dogmat dhe pr ritet kishtare,
gjat meshs nuk i prmend fare fjalt mbi shndrrimin e buks n trup dhe t vers n gjak t Krishtit
dhe e ha, si thot pr t Luteri, trupin e zotit t pakonsakruar. Objekti kryesor i studimeve t tij ishin
shkrimet e mistikve mesjetar; sidomos shkrimet hiliastike t kalabrezit Joakim. Mbretria mijvjeare, gjyqi
i mbram kundr kishs s degjeneruar dhe bots s
shthurur, q kishte profetizuar dhe prshkruar ky shkri-

118

Kush t mund, le t'i vras, t'i mbys dhe t't ther,

fshehurazi dhe sheshit, si vritet nj qen i trbuar,
thrret Luteri... Prandaj, zotrinj t dashur,
ndihmonani, shptonani; n mundsh, vra, pre e shtyp
dhe n vdeksh vet, lum ti, sepse s'ka dhe s'mund t
ket vdekje m t lumnueshme. Asnj mshir t rreme
pr fshatart. Kush ka mshir pr ata, pr t cilt as
vet zotit jo vetm q nuk i vjen keq, por dshiron t'i
ndshkoj dhe t'i zhduk, ai bashkohet vet me rebelt.
M von edhe vet fshatart do t msohen ta falenderojn zotin q, pasi t ken dhn nj lop, mund
t gzojn n qetsi tjetrn; ndrsa princrve kryengritja do t'u tregoj se 'shpirt ka turma, e cila duhet
t qeveriset vetm me forc. I urti tholt: cibus, onus
et virga asino*; kurse fshatart mjaft e kan edhe bykun e trshrs; ata nuk marrin vesh me fjal dhe
jan pa mend, ndaj le t'I msojn pushka dhe kamxhiku q t bhen t bindur, sepse vet e kan krkuar. Ne duhet t lutemi pr ta q t prunjen; po
s'u b kjo, nuk duhet t ket vend as pr mshir.
Ather le rua thon fjaln e tyre armt, prndryshe
ata kan pr t br nj mij her m keq ,.
,

Krejt po me kt gjuh flisnin edhe t lumt tan

borgjez socialist dhe filantrop kur proletariati pas
ngjarjeve t marsit krkoi pjesn e vet nga frytet e
fitores.
Me prkthimin e bibls Luteri i dha lvizjes s
plebejve nj arm t fuqishme. Me an t bibls ai i
kundrvuri krishterimit t feudalizuar t kohs s vet
krishterimin modest t shekujve t par, shoqris feudale q po shprbhej tablon e nj shoqrie q nuk
* gomarit jepi ushqim, barr dhe thupr. Red.

120

F. ENGELS

mtar, i dukeshin t afrta Myncerit me fillimin e Reforms dhe t trazirs s prgjithshme q karakterizonte at koh. Predikimet e tij n fshatrat e rretheve
miratoheshin nga t gjith. M 1520 ai shkoi n Cvikau, si i pari predikues ungjillor. Ktu gjeti nj nga
sektet e ekzaltuara hiliastike, q vazhdonin t ekzistonin fshehurazi n shum krahina;. qetsimi dhe veimi i tyre i prkohshm shrbenin vetm pr t fshehur opozitn q po rritej vazhdimisht ndr shtresat e
ulta t shoqris kundr rendit ekzistues, dhe kur turbullimi i prgjithshm u rrit ata filluan t dilnin m
haptazi dhe m me vendosmi. Ky ishte sekti i anabaptistve, n krye t t cilit ishte Nik1as Shtorhu. Ata predikonin afrimin e dits s gjyqit t mbram dhe t
mbretris mijvjeare; ata kishin <<vegime, ekstaza dhe
shpirtin e profecis. Shpejt ata ran n konflikt me
kshillin e Cvikaut. Mynceri mori ann e tyre, ndonse
ai kurr nuk u bashkua plotsisht me ta, bile bri q
ata t'i nnshtoheshin ndikimit t tij. Kshilli u ngrit
n mnyr t vendosur kundr anabaptistve; ata u
detyruan t largoheshin nga qyteti dhe bashk me ta
edhe Mynceri. Kjo ndodhi n fund t vitit 1521.
Mynceri shkoi n Prag dhe u prpoq q, duke u
lidhur me elementt e lvizjes husite q kishin shptuar gjall, t vendosej ktu; por thirrja q ai shkroi
vese e detyroi t arratisej edhe nga ekia. N vitin
1522 u b predikues n Alshtedt t Tyringis. Ktu e
filloi veprimtarin e vet me reformn e kultit. Ai e hoqi
fare latinishten qysh prpara se Luteri t kishte marr
guximin t shkonte kaq larg dhe urdhroi q t lexoheshin jo vetm ungjijt e s diels dhe kartat e apostujve, por e gjith bibla. N t njjtn koh organizoi
propagandn n krahinat e afrta. Populli derdhej te
ai nga t katr ant dhe brenda nj kohe t shkurtr
Alshtedti u b qendr e lvizjes popullore kundr priftrinjve n t gjith Tyringin.
Mynceri mbeti para s gjithash teolog; ai vazhdoi

LUFTA FSHATARE NE GJERMANI

121

t'i drejtonte goditjet e veta pothuajse vetm e vetm

kundr priftrinjve. Ai nuk predikonte diskutimin e qet
dhe prparimin paqsor, si bnte ather Luteri, por
vazhdoi predikimet luftarake t mparshme t Luterit,
duke u br thirrje princrve dhe popullit t Saksonis
t hidheshin n luft t armatosur kundr priftrinjve
roman.
Dhe Krishti thot: Un nuk kam ardhur t'ju sjell
paqen, por shpatn ,.. 'duhet t bni ju. (princr t Saksonis) me kt shpat? S'duhet t bni gj tjetr vese
t qroni dhe t zhdukni t ligjt q i presin rrugn ungjillit, n qoft se dshironi t jeni shrbtor t zotit.
Krishti ka urdhruar n mnyr t prer (Ungjilli pas
Llukait, kap. 19, 27): Sillini ktu armiqt e mi dhe m'i
rrihni prpara syve... Lrini llomotitjet dhe mos thoni
se gjoja forca e zotit duhet ta bj kt pa ndihmn e
shpats suaj, se, prndryshe, ajo do t ndryshket n kllf. Ata q kundrshtojn zbulesn hyjnore duhen vrar
pa asnj mshir, ashtu sikundr Ezekia, Kiri, Josia, Danieli dhe Ilia drrmuan priftrinjt e Baalit, sepse, prndryshe, kisha e krishter nuk do t mund t kthehet n
parimet e veta t para. Me afrimin e t korrave duhet t
shkulen barrat e kqija nga vreshti i tnzot. Zoti ka
thn (Libri i pest i Moisiut, kap. 7): Mos kini mshir
pr t pafet, shkatrrojini altaret e tyre, thyejini dhe
digjini idhujt e tyre, q zemrimi im t mos bjer mbi

Por kto thirrje drejtuar princrve qen t kota,

ndrsa zemrimi revolucionar n gjirin e popullit vazhdoi t rritej nga dita n dit. Mynceri, idet e t cilit
po bheshin gjithnj m t qarta dhe gjithnj m t
guximshme, tani u shkput prfundimisht nga reforma
byrgere dhe q prej ksaj kohe filloi t vepronte haptazi si agjitator politik.
Doktrina e tij teologjike-filozofike drejtohej jo ve-

122

F. ENGELS

LUFTA FSHATARE N GJERMANI

tm kundr t gjitha dogmave themelore t katolicizmit,

por edhe t krishterimit n prgjithsi. N forma t krishtera ai predikonte panteizmin, i cili u prngjan uditrisht pikpamjeve spekulative t sotme 59 dhe n disa
vende i afrohet edhe ateizmit. Ai nuk pranonte ta shikonte bibln si t vetmin burim t sakt t zbuless.
Zbulesa e vrtet dhe e gjal1, sipas mendimit t tij,
sht arsyeja, zbules q ka ekzistuar n t gjitha koht dhe n t gjith popujt dhe q ekziston edhe sot.
T'i kundrvije arsyes bibln donte t thoshte t mbysje
frymn me shkronjen e vde'kur, sepse fryma e shenjt,
pr t ciln flet bibla, nuk sht dika q ekziston ja.sht nesh; fryma e shenjt sht pikrisht arsyeja jon.
Besimi nuk sht gj tjetr vese zgjim i arsyes te njeriu, dhe prandaj besim mund t kishin edhe pagant.
Me an t ktij besimi, me an t arsyes q sht zgjuar
njeriu hyjnizohet e shenjtrohet. Prandaj parajsa nuk
sht dika e asaj bote, ajo duhet krkuar n kt bot,
dhe besimtart duhet ta vendosin kt parajs, d.m.th.
mbretrin e zotit, ktu n tok. Ashtu sikurse nuk ka
parajs n at bot, n at bot nuk ka as ferr dhe as
mallkim t prjetshm. Po ashtu nuk ka asnj djall
tjetr prve pasioneve t kqija dhe epsheve t njeriut. Krishti ishte njeri si gjith ne, profet dhe msues,
dhe misteri i kungimit, i krijuar prej tij, nuk sht gj
tjetr vese nj dark e zakonshme prkujtimore, n t
ciln hahet buk e pihet ver pa pasur asgj mistike
n t.
Kto pikpamje Mynceri i predikonte, duke i veshur n pjesn m t madhe me po at frazeologji t krishter, me t ciln ishte detyruar t mbulohej pr nj
koh t gjat edhe filozofia moderne. Por ideja themelore, thellsisht heretike, del kudo e theksuar n shkrimet e tij dhe ne e shohim qart se ksaj mbulese biblike ai i jepte shum m pak rndsi se shum dishepuj
t Hegelit t kohve t reja. Dhe megjithat filozofin
moderne e ndajn plot tre shekuj nga Mynceri.

Doktrina e tij politike lidhej ngusht me kto pikpamje fetare revolucionare dhe shkonte po aq larg prtej caqeve t atyre marrdhnieve shoqrore dhe politike q ekzistonin ather, sa shkonte edhe teologjia e
tij prtej caqeve t ideve q mbizotronin n at koh.
Sikundr filozofia fetare e Myncerit i afrohej ateizmit,
.edhe programi i tij politik ishte afr komunizmit, dhe
bile n prag t revolucionit t shkurtit shum sekte
komuniste moderne nuk kishin nj arsenal teorik aq
t pasur, sa ai q kishin prkrahsit e Myncerit n
shekullin XVI. Ky program, i cili ishte jo aq nj prmbledhje e krkesave t plebejve t athershm, sa nj
anticipim gjenial i kushteve t lirimit t elementve
proletar, q sapo kishin filluar t zhvilloheshin n radht e ktyre plebejve, krkonte vendosjen e menjhershme t mbretris s zotit mbi tok t mbretris mijvjeare t paralajmruar ng.a profett, duke
u kthyer kisha n gjendjen e saj t par dhe duke i
hequr t gjitha institucionet q ishin n kundrshtim
me kt kish, q paskej ekzistuar n kohn e krishterimit t hershm, por q n t vrtet ishte nj kish
krejt e re. Por me mbretrin e zotit Mynceri nuk kuptonte gj tjetr vese nj rend shoqror, n t cilin nuk
do t kishte m as dallime klase as pron private as
pushtet shtetror t pavarur, t huaj pr antart e
shoqris dhe q u kundrvihet atyre. T gjitha autoritetet .ekzistuese, n rast se nuk donin t'i nnshtroheshin
revolucionit dhe t bashkoheshin me t, duhej t prmbyseshin, t gjitha punt dhe pasurit t bheshin t
prbashkta, t vendosej barazia m e plot. Pr t'i realizuar t gjitha kto jo vetm n t gjith Gjermanin,
por edhe n t .gjith botn e krishter, duhej themeluar nj Lidhje; princrve dhe fisnikve duhej t'u propozohej q t bashkoheshin me t; n qoft se nuk e
bnin kt, Lidhja q n rastin e par t volitshm duhej t'i prmbyste me arm ose t'i vriste.

123

124

LUFTA FSHATARE N2 GJERMANI

F. ENGELS

Mynceri iu prvesh menjher puns pr organizimin e ksaj Lidhjeje. Predikimet e tij bheshin gjithnj m t zjarrta dhe revolucionare. Duke mos u kufizuar vetm me sulmet kundr priftrinjve, ai u hodh
po me aq trbim edhe kundr princrve, fisnikve dhe
patriciatit, u ngrit plot zemrim kundr shtypjes q
ekzistonte dhe i kundrvuri asaj tablon e vet fantastike t mbretris mijvjeare t barazis sociale-republikane. Njkohsisht ai nxirrte nj pamflet revoluionar pas tjetrit, drgonte n t gjitha ant emisart
e vet dhe vet iu vu puns pr organizimin e Lidhjes
n Alshtedt e n rrethet e tij.
Fryti i par i ksaj propagande qe shkatrrimi i
kishs s vogl t shn Mris n Melerbah pran
Alshtedtit, sipas ktij urdhnimi: Shkatrrojini altart
e tyre, thyejini kolonat e tyre, digjini idhujt e tyre,
sepse ju jeni nj popull i shenjt (Deut, kap. 7, 6).
Princrit sakson erdhn vet n Alshtedt pr t'u dhn
fund trazirave dhe urdhruan t thirrej Mynceri n
kshtjell. Ktu ai bri nj predikim t till q ata nuk
e kishin dgjuar kurr nga Luteri, nga ai mish i qullt
i Vitembergut, si e quante at Mynceri. Duke iu referuar dhiats s re, ai krkonte me kmbngulje q
eprort e patenzon, sidomos priftrinjt dhe murgjit,
q e shanin ungjillin si herezi, t shfaroseshin. T patenzont nuk kan t drejt t jetojn prvese pr
mshir t t zgjedhurve. N qoft se princrit nuk do
t'i shfarosnin t patenzont, zoti kishte pr t'ua marr
atyre shpatn, se forca e shpats i prket gjith komunitetit. Fajtort kryesor pr fajde, pr vjedhje dhe
pr kusri ishin princrit dhe fisnikt; ata prvetsojn
do gj: peshkun n uj, shpendt n ajr, gjithka q
prodhon toka. Dhe pas t gjitha ktyre ata edhe dalin e
porosisin t varfrit: mos vidhni. Vet ata rrmbejn dc>
gj q u bie n dor, plakisin fshatarin e zejtarin, i rrjepin; kta t fundit mjafton t bjn fajin m t vogl
,

125

q t'i ojn n litar, dhe pr t gjitha kto doktor

Lygneri* thot: amin.
Zotrinjt e kan fajin vet q i varfri bhet armiku
i tyre. N qoft se ata muk duan t'i zhdukin shkaqet e
kryengritje's, si krkojn ata q t rregullohet kjo pun?
O zotrinj t nderuar, sa bukur do t'i thyej zoti me purtek t hekurt poet e vjetra! Po jua them tro, un do
ta ngre pesh popullin. Lamtumir! (Kr. Cimerman.
Lufta fshatare, pj. II, f. 75 60).

Mynceri e botoi predikimin e vet. Si dnim pr

kt, tipografi, q e kishte shtypur n Alshtedt, me urdhr t duks Johan t Saksonis u detyrua t largohej
nga vendi i tij dhe pr t gjitha shkrimet e Myncerit
u mor vendim q t'i nnshtroheshin censurs s qeveris s duks s Vajmarit. Por Mynceri nuk ia vuri
veshin ktij urdhri. Ai shtypi menjher n qytetin
perandorak Mylhauzen nj shkrim jashtzakonisht rebe161, n t cilin i bnte thirrje popullit q ta zgjeronte t arn, n ,mnyr q gjith bota t mund t
shihte dhe t kuptonte se 'jan zotrinjt tan t
rnd, t cilt kan br nj sakrilegj t till q zotin
e kan br nj njeri t pikturuar me bojra. Kt
shkrim ai e prfundonte me fjalt:
E gjith bota do t tronditet q nga themeli; punt
do t marrin nj rrug t till q t patenzont do t pr. mbysen dhe t prunjurit do t lartsohen.

Si epigraf Tomas Mynceri me ekan ka shkruar

n faqen e titullit fjalt:
Dije, n gojn tnde un vura fjalt e mia, un t
* Loj fjalsh: Liigner
rasysh Luterin). Red.

gnjeshtar.

(Mynceri ka pa-

126

F. ENGELS
vura ty sot mbi njerzit dhe mbi mbretrit, q ti t rrnjossh, t shkatrrosh, t zhduksh e t shembsh e q
ti t ndrtosh e t mbjellsh. Nj mur i hekurt sht ngritur kundr mbretrve, princrve, priftrinjve dhe kundr
popullit. Le t hyjn n luft ata, dhe fitorja pr mrekulli do t oj n vdekjen e tiranve t fuqishm t patenzon.

Prishja e Myncerit me Luterin dhe me partin e

tij kishte koh q qe br nj fakt i kryer. Vet Luteri
kishte qen i detyruar t pranonte nj sr reformash
t kishs, q Mynceri i ildshte br pa e pyetur. Ai e
shikonte veprimtarin e Myncerit me nervozizmin dhe
me mosbesimin e reformatorit t moderuar ndaj partis
m energjike e m radikale. Q n pranvern e vitit
1524 Mynceri i pat shkruar Melanhtonit, ktij prototipi
t dijetarit filistin, t mykur e t shkputur nga jeta,
duke e akuzuar at dhe Luterin se nuk e kuptonin fare
lvizjen dhe se prpiqeshin ta mbytnin at me an t
besimit t verbr me germn e bibls dhe se gjith doktrinn e tyre e kishte ngrn tenja.
Vllezr t dashur, lrini pritjet dhe lkundjet tuaja,
erdhi koha, vera po troket n der. Mos mbani miqsi me
t patenzont; ata nuk e lejojn fjaln e zotit t veproj
me t gjith forcn e vet. Mos i lajkatoni princrit tuaj
se, prndryshe, do t gjeni vdekjen bashk me ta. O ju,
dijetar t urt t librave, mos m merrni inat, un nuk
mund t veproj ndryshe.

Luteri e kishte provokuar m se nj her Myncerin

pr t hyr n diskutim me t, por ky i fundit, q qe
i gatshm ta pranonte luftn n do ast prpara popullit, nuk kishte aspak dshir t hynte n nj diskutim teologjik prpara publikut jo t paanshm t Universitetit t Vitembergut. Ai nuk dshironte ta shndrronte dshmin e shpirtit n nj privilegj t shkolls

LUFTA FSHATARE N.2 GJERMANI

127

s lart. N qoft se Luteri ishte i sinqert , le ta prdorte influencn e vet pr. t'u dhn fund ndjekjeve
q i bheshin tipografit t Myncerit dhe censurs s
vendosur mbi shkrimet e tij, n mnyr q diskutimi
t zhvillohej lirisht n shtyp.
Dhe ja, pas botimit t broshurs revolucionare t
lartprmendur t Myncerit, Luteri e paditi haptazi at.
N Letrn princrve sakson kundr fryms s rebelimit, t botuar prej tij, Luteri e cilsonte Myncerin si
vegl t djallit dhe u bnte thirrje princrve t ndrhynin dhe t'i przinin nga vendi nxitsit e rebelimit.
sepse ata nuk kufizohen vetm me predikimin e pikpamjeve t tyre t dmshme, por bjn edhe thirrje
pr kryengritje dhe pr t'i kundrshtuar me forc autoritetet.
M 1 gusht Myneeri duhej t prgjigjej prpara
princrve n kshtjelln e Vajmarit i akuzuar si nxits
i rebelimit. Kundr tij kishte fakte shum komprometuese: kishin rn n gjurmt e Lidhjes s tij t fsheht, kishin zbuluar se ai kishte gisht n formimin e shoqatave t minatorve dhe t fshatarve. E krcnuan
se do ta przinin. Me t'u kthyer n Alshtedt, ai mori
vesh se duka Georg i Saksonis krkonte dorzimin e
tij: ishin kapur letrat q ai i kishte shkruar me dorn
e vet Lidhjes dhe n t cilat ai u bnte thirrje nnshtetasve t Georgit t'u 'kundrshtonin me arm armiqve
t ungjillit. Sikur t mos ishte larguar nga qyteti, kshilli i qytetit do t'ia kishte dorzuar duks.
Ndrkaq rritja e zemrimit ndr fshatart dhe ndr
plebejt e ndihmoi jashtzakonisht propagandn e Myncerit. Pr kt propagand Mynceri gjeti agjent shum
t mueshm te anabaptistt. Antart e ktij sekti,
duke mos pasur kurrfar dogmash pozitive t prcaktuara, t bashkuar vetm nga opozita e prbashkt kundr t gjitha klasave sunduese dhe nga simboli i prbashkt i pagzimit t dyt, t rrept si asket

128

F. ENGELS

n mnyrn e jetess, t palodhur, fanatik dhe t patrembur n agjitacionin e tyre, u bashkuan gjithnj e
m tepr rreth Myncerit. Duke mos pasur ndonj vend
qndrimi t caktuar pr shkak t ndjekjeve, ata endeshin npr gjith Gjermanin, duke predikuar kudo
doktrinn e re, n ciln Mynceri u sqaronte nevojat
dhe aspiratat e tyre. Nj numr shum i madh prej tyre
vdiqn nga torturat, u dogjn ose u vran me mnyra
t tjera; por burrria dhe qndresa e ktyre emisarve
mbeteshin t patundura dhe suksesi i veprimtaris s
tyre n kushtet e rritjes s shpejt t zemrimit t popullit ishte jashtzakonisht i madh. Prandaj, kur iku
nga Tyringia, Mynceri e gjeti terrenin t prgatitur
kudo dhe mund t drejtohej ku t donte.
N Nuremberg, ku shkoi n fillim Mynceri 62, afrsisht nj muaj para se t arrinte ai, ishte shtypur q
n embrion nj kryengritje fshatare. Mynceri filloi
ktu nj agjitacion t fsheht; brenda nj kohe t shkurtr filluan t dilnin njerz q mbronin parimet teologjike m t guximshme t tij, se bibla nuk ishte e detyrueshme dhe se misteret nuk ishin asgj; ata e deklaronin Krishtin nj njeri t zakonshm dhe pushtetin
e zotrinjve laik si pushtet t pafe. Ktu bredh djaIII, fryma e Alshtedtit!, thirri Luteri. Ktu n
Nuremberg Mynceri botoi prgjigjen q i jepte Luberit63. Ai e akuzoi haptazi at se u bnte lajka princrve
dhe se me qndrimin e vet t lkundshm prkrahte
partin reaksionare. Por megjithat populli prapseprap do t korr fitoren dhe doktor Luteri do t katandiset ather si dhelpra e zn n ark. Kshilli e
ndaloi kt shkrim dhe Mynceri u shtrngua t largohej nga Nurembergu.
Q ktej ai duke kaluar nga Shvabia u nis pr n
Alzas, n Zvicr dhe prsri n Shvarcvaldin e Eprm,
ku para disa muajsh kishte shprthyer nj kryengritje,
e cila ishte shpejtuar shum nga emisart e tij anabaptist. Ky udhtim propagandistik i Myncerit, pa dyshim,

LUFTA FSHATARE N GJERMANI

129

ndihmoi shum pr organizimin e partis popullore, pr

formulimin e sakt t krkesave t saj dhe, m n fund,
pr fillimin e kryengritjes s prgjithhme n prill t
vitit 1525. Ktu duken n mnyr veanrisht t qart
t dyja ant e veprimtaris s Myncerit: nga njra -an,
midis popullit, me t cilin ai fliste me gjuhn e prof ecis fetare, e vetmja gjuh q kuptohej nga masat n
at koh, dhe, nga ana tjetr midis t inicivarve.
me t cilt ai mund t fliste hapur pr qllimet e veta
t fundit. N qoft se edhe m par, n Tyringi, ai
kishte mundur t mblidhte rreth vetes nj grup njerzish nga m t vendosurit, t dal jo vetm nga populli.
por edhe nga kleri i ult, dhe t'i vinte n krye t Lidhjes s fsheht, tani ai bhet qendra e gjith lvizjes
revolucionare t Gjermanis Jugperndimore, organizatori i nj shoqate q shtrihej nga Saksonia dhe Tyringia,
npr Frankoni dhe Shvabi, deri n Alzas dhe n kufirin me Zvicrn. Tani ndr dishepult e tij dhe udhheqsit e Lidhjes ne shohim nj varg 't tr agjitatorsh nga
Gjermania Jugore, n pjesn m madhe priftrinj
revolucionar: Hubmalerin n Valdshut, Konrad Grebelin nga Cyrihu, Franc Rabmanin n Grisen, Shapelerin n
Memingen, Jakob Veen n Laiphajm, doktor Mantelin
n Shtutgart. Ai vet rrinte rn shum n Grisen, pran kufirit t Shafhauzenit, duke shkuar prej ktej n
krahinat Hegau, Kletgau etj. Ndjekjet e prgjakshme,
q ndrmerrnin kudo princrit dhe fisnikt e sheietsuar kundr ksaj herezie t re t plebejve, ndihmuan
mjaft pr forcimin e fryms revolucionare dhe pr
shtrngimin edhe m t madh t radhve t ksaj organizate. Kshtu Mynceri bri agjitacion pr rreth pes
muaj n Gjermanin e Eprme; dhe kur u afrua asti
q komploti t vihej n jet, ai u kthye n Tyringi, ku
deshi ta drejtonte vet kryengritjen dhe ku do ta gjejm prsri.
Ne do t shohim se sa drejt ishte pasqyruar n
karakterin dhe n qndrimin e ktyre dy udhheqsve
9 - 23

130

131

F. ENGELS

pozita e vet partive .t tyre, do t shohim se si pavendosmria e Luterit, frika e tij nga lvizja q po
merrte nj karakter gjithnj e m serioz dhe servilizmi burracak prpara princrve prputheshin me politikn e lkundshme dhe me dy faqe t byrgerve dhe
se si energjia dhe vendosmria revolucionare e- Myncerit riprodhoheshin n pjesn m t zhvilluar t plebejve dhe t fshatarve. I vetmi ndryshim ishte se, ndrsa Luteri mjaftohej vetm me shprehjen e pikpamjeve dhe t aspiratave t shumics s klass s vet dhe
n kt mnyr kishte fituar n radht e saj nj popuIlaritet fare t parndsishm, Mynceri, prkundrazi,
shkonte shum m larg se konceptet e zakonshme dhe
krkesat imediate t plebejve e t fshatarve dhe vetm
me nj pjes t zgjedhur t elementve revolucionar
t asaj kohe krijoi nj parti, e cila, n at mas q
qndronte n nivelin e ideve t tij dhe q ishte po aq
energjike, mbeti gjithnj vetm nj pakic e vogl e
rnass q kishte ngritur krye.

ENGELSI MARKSIT

Rreth 24 majit 1853

...Dje lexova librin pr mbishkrimet arabe, pr t

ciiin t kam folur." Ai nuk sht pa interes, ndonse
t vjen ndot ngaq n do rresht nxjerr kokn prifti
dhe apologjeti i
Autori e quan nj triumf t madh at q paska
mundur t zbuloj disa gabime n gjeografin e lasht
t Gibonit, dhe prej kndej ai nxjerr konkluzionin se
edhe teologjia e Gibonit gjithashtu nuk hyn n pun
fare. Ky libr quhet -Gjeografia historike e Arabis,
e hartuar nga i ndjeri arls Forster. Konkluzionet m
interesante q , dalin prej tij jan kto:
1. Gjenealogjia e Noes, e Abrahamit etj. q gjoja
jepet n Librin e Qenies sht nj numrim mjaft i
sakt i fiseve beduine t asaj kohe sipas shkalls s
afrsis s dialekteve t tyre etj. Si dihet, edhe sot e
ksaj dite fiset beduine e quajn veten Beni Saled, Beni Jusuf etj., d.m.th. bij t ktij apo atij. T till emra,
q rrjedhin nga mnyra e lasht patriarkale e jetess,
n fund t fundit t ojn n nj gjenealogji t till.
Lista e fiseve q jepet n Librin e Qenies konfirmohet
pak a shum edhe nga gjeograft e lasht, ndrsa udhtart e kohs moderne dshmojn se kta emra t lasht. ndonse kan ndryshuar sipas dialekteve lokale, n
pjesn m t madhe vazhdojn t ruhen edhe sot e
ksaj dite. Nga kjo rrjedh se edhe vet ifutt jan po
ashtu nj fis i vogl beduin, si t gjitha fiset e tjera, por
q hyn n konflikt me beduint e tjer pr shkak t
kushteve t vendit, t bujqsis etj.

133

F. ENG ELS

ENGELSI - MARKSIT

2. N lidhje me invazionin e madh arab, pr t

cilin folm .m par, del e qart se beduint, ashtu si
edhe mongolt, kan kryer periodikisht invazione, se
Mbretria e Asiris dhe ajo e Babilonis kan qen themeluar nga fiset beduine pikrisht n at vend ku m
von lindi kalifati i Bagdadit. Themeluesit e Mbretris s Babilonis, kaldejt, vazhdojn t ekzistojn edhe
sot e ksaj dite n t .njjtin vend me po at emr
Beni Haled. Qytetet e mdha t Ninevis dhe t Babilonis lindn po aq shpejt, sa 'u ngritn ktu e treqind
vjet m par qytete t tilla gjigante si Agra, Delhi, Lahora, Mutani n Indin Lindore, si rezultat i nj invazioni t fiseve afgane ose tartare. Pra, invazioni mysliman humbet shum nga karakteri i vet i veant.
3. Arabt, me sa duket, aty ku kan pasur vendqndrimin e tyre t prhershm, n jugperndim, kan qen
nj .popull po aq i qytetruar sa edhe egjiptiant, asiriant etj.; kt e provojn ndrtimet e tyre arkitektonike. Ky fakt gjithashtu na shpjegon shum gjra n invazionin mysliman. Prsa i prket mashtrimit fetar,
mund t themi se nga mbishkrimet e lashta t arabve
t jugut, n t cilat vazhdon t mbizotroj tradita e
vjetr kombtare arabe e monoteizmit (si te indiant e
A.meriks), ku monoteizmi ifut s'sht vese nj pjesz
e vogl e saj, nga kto mbishkrime t vjetra del, si
shihet, se revolucioni q bri Muhameti n fe, si do
lvizje tjetr fetare, ka qen formalisht nj reaksion,
nj kthim i rrem prapa drejt s vjetrs, drejt s thjeshts.
Tani un e kam fare t qart se t ashtuquajturat
shkrime t shenjta t ifutve nuk jan gj tjetr vese
nj regjistrim i traditave fetare dhe fisnore t arabve
t vjetr, t cilat psuan ndryshime pr shikak t shkputjes s hershme t ifutve nga fqinjt e tyre t t
njjtit trung, por q mbetn nomad. Fakti q Palestinn nga ana arabe e rrethon nj shkrettir q sht
vendi i beduinve, shpjegon zhvillimin e saj. Por mbi-

shkrimet e vjetra arabe, traditat dhe kurani 65, gjithashtu lehtsia, me t ciln shtllisen t gjitha gjenealogjit
etj., t gjitha kto provojn se prmbajtja kryesore
ka qen arabe ose m sak prgjithsisht semite, ashtu
si te ne Eda dhe eposi heroik gjerman.

132

Yti F.E.

MARKSI ENGELSIT

134

MARKSI ENGELSIT

2 qershor 1853

Letrn tnde mbi ifutt dhe arabt e lexova

me interes t madh. Ndr t tjera: 1) Te t gjitha fiset
orientale mund t vihet re se q nga fillimi i historis
ekziston nj raport i prg jithshm midis jets sedentare
t nj pjese dhe nomadizmit t vazhdueshm t pjess
tjetr. 2) N kohn e Muhametit rruga tregtare nga
Evropa n Azi ndryshoi shum, dhe qytetet e Arabis,
t cilat m par bnin tregti t madhe me Indin etj.,
patn nj rnie n tregti; sigurisht, edhe kjo qe nj shtytje. 3) Prsa i prket fes, kjo mund t prmblidhet
n pyetjen e prgjithshme, s cils mund t'i prgjigjemi
leht: pse historia e Lindjes duket si nj histori fesh?
N shtjen e formimit t qyteteve t Lindjes s'ka
gj m t shklqyer, konkrete e t qart sesa libri i
plakut Fransua Bernje (ai ka qen nnt vjet mjek i
Aurangzebit): Udhtime q prmbajn prshkrimin e
shtetit t Mogolit t Madh etj.. Ai prshkruan gjithashtu shum mir organizimin ushtarak, mnyrn e furnizimit me ushqime t ktyre ushtrive t mdha etj.
N lidhje me kto ai thot ndr t tjera:
Brthamn kryesore e prbn kavaleria, kmbsoria
nuk sht aq e madhe sa 'e bjn, po t mos ngatrrojm
me lufttart e vrtet t gjith shrbtort dhe tregtart
q ndjekin pas ushtrin. Edhe po t'i llogaritsh t gjith,
mendoj se vetm n ushtrin q ndjek mbretin mund t
numrosh me t drejt dyqind a treqind mij vet dhe
ngandonjher edhe m shum, pr shembull, n ato raste

135

kur mendohet se mbreti do t ik nga kryeqyteti pr nj

koh t gjat. T gjitha kto prapseprap nuk e habisin
at q e di se sa shum adra, kuzhina, veshje, lloj-lloj
plake, shpesh edhe gra e, pra, edhe elefant, deve, qe,
kuaj, hamej, furnizues t ushqimit pr kafsht e pr njerzit, tregtar t do kategorie e shrbtor lvizin s
bashku me kto ushtri; t gjitha kto nuk i habisin ata
q e njohin gjendjen dhe qeverisjen origjinale t vendit,
nuk i habisin ata q e din se mbreti sht i vetmi pronar
i t gjitha tokave n shtet, prej nga rrjedh n mnyr t
pashmangshme fakti q kryeqytete t tra si Delhi apo
Agra jetojn pothuajse krejtsisht n kurriz t ushtris
dhe prandaj jan tdetyruar t ndjekin mbretin, kur ai
niset pr njfar kohe n marshim. Kto qytete nuk i
ngjajn fare Parisit, n thelb ato jan kampe ushtarake,
vese t ndrtuara e t vendosura pak m mir se kampet e ngritura n fush.

N lidhje me marshimin e Mogolit t Madh n Kashmir me nj ushtri prej 400 000 vetsh etj. ai thot:
Gjja e vshtir sht t kuptosh me se dhe si mund
t ushqehet n marshim nj ushtri kaq e madhe, nj mori
kaq e madhe njerzish e kafshsh. Pr t kuptuar kt
gj mjafton t supozosh, si sht edhe n t vrtet, se
indiant jan shum t matur n t ngrn dhe knaqen
me pak dhe se nga e gjith kjo mas e madhe kalorsish
nj e dhjeta ose bile nj e njzeta ha mish n marshim.
Ata knaqen me kirin e tyre nj przierje orizi t
zier me zarzavate, gatuar me gjalp t tretur. Duhet pasur
parasysh gjithashtu edhe fakti q devet jan shum rezistente n pun dhe e prballojn me lehtsi urin dhe
etjen: atyre u mjafton pak ushqim dhe pr m tepr
han do gj. Kur bhen ndalesa, ushtart i Ishojn devet t kullosin aty afr ku han 'gjejn. Prve ksaj,
tregtart q kan dyqane n Delhi jan t detyruar t'i
mbajn ato edhe n marshim, po kshtu edhe tregtart

136

K. MARKS

137

e vegjl etj... S fundi, q t gjejn ushqim pr kafsht

kta varfanjak lshohen npr fshatrat rreth e rrotull
pr t bler aty ndonj gj dhe pr t nxjerr pastaj nga
kjo ndonj fitim. Zanati i tyre i zakonshm dhe kryesor
sht q me an t nj lloj rashqeli t mbledhin barin e
vyshkur me koh nga fushat e mdha, ta lajn ose ta
shkundin dhe pastaj ta sjellin pr t'ia shitur ushtris....

ENGELSI

MARKSIT

8 qershor 185

Bernjeja me t drejt vren se themelin e t gjitha

fenomeneve n Lindje (ai e ka fjaln pr Turqin, Persin, Industanin) e prbn mu,ngesa e prons private mbi
tokn. Ky sht kyi i vrtet edhe pr qiellin e Lindjes.. .

dv

...Mungesa e prons private mbi tokn sht me t

vrtet kyi pr t kuptuar t gjith Lindjen. Ktu e ka
bazn e gjith historia politike dhe ajo fetare. Po prse
popujt e Lindjes nuk arritn t vendosnin pronn private mbi tokn, bile as at feudale? Mua m duket se
ky fakt shpjegohet kryesisht me klimn dhe me karak-terin e toks, sidomos me siprfaqet e mdha t shkre-.
ttirave, q shtrihen nga Saharaja npr Arabi, Persi,
Indi e Tatari e deri te pjesa m e lart e rrafshnalts.
aziatike. Kushti i par pr zhvillimin e bujqsis ktu
sht ujitja artificiale, por kt gj e bjn ose komu-nat ose provincat ose qeveria qendrore. Qeverit e Lind-jes kan pasur gjithnj vetm tri dikastere: at t Financave (grabitja e vendit t vet), t Lufts (grabitja e ven-.
dit t vet dhe e vendeve t huaja) dhe t Punve Botore (kujdesi pr riprodhimin).. Qeveria britanike n Indi ,ka organizuar Nr. 1 e Nr. 2, duke u dhn atyre nj.
trajt m filistine, kurse Nr. 3 e ka ln fare pas dore;
kjo ka br q bujqsia indiane t marr rrugn e
shkatrrimit. Konkurrenca e lir atje nuk pati fare sukses. Pjelloria e toks rritej me metoda artificiale, por ajo
binte me dobsimin e sistemit ujits; kshtu shpjegohet
edhe fakti i uditshm q ,krahina t tra, dikur t lruara pr bukuri, tani jan braktisur e jan ln t
shkreta (Palmiri, Petra, grmadhat e Jemenit e shum
lokalitete n Egjipt, n Persi e n Industan). Kshtu
shpjegohet edhe fakti q mjaftonte nj luft shfarosse q nj vend t mbetej i shkret dhe t zhdukej qytetrimi i tij pr qindra vjet. N kt kategori fenome-

138

F. ENGELS

nesh hyn, pr mendimin tim, edhe zhdukja e tregtis s

Arabis Jugore n periudhn para Muhametit, t ciln
ti me t drejt e quan si nj nga momentet m t rndsishme t revolucionit mysliman. Un nuk e njoh aq
rnir historin e tregtis s gjasht shekujve t par t
epoks s krishter q t gjykoj se n 'mas kushtet e
prgjithshme materiale botrore kan ndikuar q n
vend t rrugs tregtare prmes Detit t Kuq t preferchej rruga tregtare prmes Persis n Detin e Zi dhe
prmes Gjirit Persik n Siri e n Azin e Vogl. Por sidoqoft nj rol t madh ka luajtur fakti se n Mbretrin Persiane t Sasanidve t organizuar mir karvanet
udhtonin pothuajse pa u rrezikuar, ndrsa Jemeni prej
vitit 200 .deri n vitin 600 pothuajse vazhdimisht gjendej nn robrin e abisinasve, q e pushtonin dhe e plakisnin vendin. Qytetet e Arabis Jugore, q lulzonin
q nga koha e romakve, n shekullin VII ishin shndrruar n grumbuj t shkret grmadhash. Beduint fqinj kta 500 vjet thurn legjenda thjesht mistike, prrallore mbi prejardhjen e tyre (shih Kuranin e historianit arab Novairi), kurse alfabeti i prdorur pr mbishkrimet n kto qytete nuk njihej pothuaj fare, ndonse nuk kishte alfabet tjetr, kshtu q n fakt do lloj
shkrimi ishte harruar. T tilla fenomene t japin shkas
t arrish n prfundimin se krahas rnies, t shkaktuar
nga kushtet e prgjithshme tregtare, ka ndodhur edhe
shkatrrimi i drejtprdrejt me dhun, q mund t
shpjegohet vetm me invazionin e etiopasve. Dbimi i
abisinasve ka ndodhur 40 vjet para Muhametit; ky ka
qen akti i par i ndjenjs ,kombtare arabe, q po zgjohej e po rritej gjithnj e m tepr pr shkak t invazioneve t persve q vinin nga veriu e q qen afruar deri
n Mek. Studimit t historis s Muhametit un do t'i
prvishem vetm kto .dit. Tani pr tani mua m duket
se kjo histori ,ka karakterin e nj reaksioni beduin kundr fellahve qytetar vendas n rrnim e sipr, t cilt
edhe nga pikpamja fetare ishin mjaft t prar dhe

ENGELSI - MARKSIT

139

feja e t cilve ishte nj przierje e kultit t natyrs me

judaizmin q po shthurej dhe me krishterimin.
Fragmentet e plakut Bernje jan me t vrtet shum t bukura. sht knaqsi e madhe t lexosh prsri dika t shkruar nga nj francez i vjetr, objektiv,
i arsyeshm, i cili gjithnj godet n shenj, pa e br
veten se kt ai e kupton...

140

LVIZJA KUNDR KISHS

K. MARKS

LEVIZJA KUNDER KISHS DEMONSTRATA

NE HAJD-PARK

Londr, 25 qershor 1855

Nj e vrtet e vjetr, e provuar nga historia, thot se forcat shoqrore, t cilave u ka kaluar koha
forca q vetm sa pr emr mbajn ende t gjitha atributet e pushtetit, ndonse themelet ku mbshteten ato
jan kalbur prej kohe, dhe q vazhdojn t vegjetojn,
sepse, edhe m par se t shpallet vdekja dhe t hapet
testamenti, trashgimtart jan krleshur midis tyre
pr shkak t trashgimit, tendosen edhe nj her para agonis, kalojn nga mbrojtja n sulm, n vend q
t'i shmangen lufts, e krkojn vet luftn, duke u
munduar t nxjerrin konkluzionet m ekstreme nga premisa, t cilat jo vetm q jan t dyshimta, por edhe
jan dnuar prej kohe nga historia. E till sht tani
oligarkia angleze. E till sht edhe motra e saj binjake kisha. Po bhen orvatje t panumrta pr t
br nj riorganizim brenda kishs zyrtare anglikane, si
t kishs <<s lart, ashtu edhe t kishs s ult 66,
orvatje pr t zgjidhur mosmarrveshjet me disidentt67, me qllim q prball mass mkatare t kombit
t vihet nj forc kompakte, po zbatohen me shpejtsi
njra pas tjetrs masa t detyrimit fetar. Konti i prshpirtshm Sheftsberi, i njohur m par si lord Eshli,
konstatoi me dshprim n Dhomn e Lordve se vetm
n Angli nes milion njerz jan larguar fare jo vetm nga kisha, por edhe nga krishterimi. Compelle in-

141

trare*, prgjigjet kisha zyrtare. Ajo ua l lordt Eshlit

dhe disidendve si ai, fanatikve sektar dhe histerik,
t nxjerrin pr t gshtenjat nga zjarri.
E para mas detyrimi fetar ishte bili i birrs,
n baz t t cilit t dielave ndalohej hapja e lokaleve
publike t dfrimit, vese prej ors 6 deri n orn 10 t
mbrmjes. Ky bil u aprovua kontraband n fund t
nj seance, kur dhoma ishte gati fare bosh dhe pasi
zotrinjt prshpirtshm kishin siguruar prkrahjen
c.! pronarve t birrarive t mdha t Londrs, duke
u premtuar se do t'ia zgjatnin jetn sistemit t patentave, d.m.th. duke u premtuar se do t ruhej monopoli
i kapitalit t madh. Pas ktij erdhi bili mbi ndalimin
e tregtis t dielave, i cili tani u lexua pr her t tret n Dhomn e Komuneve dhe disa pika t t cilit
sapo u diskutuan n komisionin e t dyja dhomave.
Edhe pr kt mas t re detyrimi u sigurua prkrahja
e kapitalit t madh, pasi t dielave tregtojn vetm
dyqanet e vogla, ndrsa magazinat e mdha jan gjithnj gati ta mnjanojn rrug parlamentare konkurrencn q u bjn t dielave dyqanet e vogla. N t
dyja rastet kemi t bjm me nj komplot midis kishs dhe monopolit t kapitalit, dhe n t dyja rastet
ligjet ndshkuese fetare drejtohen kundr klasave m
t ulta, pr t qetsuar ndrgjegjen e klasave m t
larta. Bili i birrs i preku po aq pak klubet aristokratike,
sa 'preku bi/i mbi tregtin e t dielave punt e klasave t privilegjuara t dielave. Klasa puntore e merr
pagn t shtunn n mbrmje. Pra, t dielave tregtia bhet vetm pr t, vetm ajo sht e detyruar t'i
blej t dielave ato pak gjra q i nevojiten. Prandaj
edhe bili i ri dreltohet vetm kundr saj. N shekullin
XVIII aristokracia franceze thoshte: ne kemi Volterin,
populli ka meshn dhe t dhjetn. N shekullin XIX
aristokracia angleze thot: ne kemi frazat hipokrite,
* Bindi t vijn... (shprehje e ungjillit). Red.

142

K. MARKS

populli punt e krishterimit. Shenjtort klasik t

krishterimit mundonin trupin e tyre pr t shptuar
shpirtin e mass; shenjtort e sotm me kultur mundcjn trupin e mass pr t shptuar shpirtin e vet.
Kjo aleanc e aristokracis s korruptuar, t kalbur, t etur pr dfrime, me kishn, aleanc q sht
mbshtetur n llogarit e ndyra q bjn pr t nxjerr fitime manjatt e birrs dhe tregtart e mdhenj
monopolist, shkaktoi dje nj demonstrat t prg jithshme aq t madhe n Hajd-park, q s'e kishte par
Londra pas vdekjes s Gjergjit IV, t ktij xhentlmeni t par t Evrops. 1\te e ndoqm kt demonstrat
nga fillimi deri n mbarim dhe mendojm se nuk do ta
tepronim, po t thoshim se dje n Hajd-park filloi revo/ucioni anglez. Lajmet e fundit, q erdhn nga Krimeja, luajtn rolin e nj fermenti q ndikoi shum mbi
kt demonstrat joparlamentare, jashtparlamentare dhe antiparlamentare.
Lord Robert Grovnori, autor i bilit mbi tregtin
e t dielave, kur i than se ligji i tij drejtohet vetm
kundr t varfrve, e jo kundr t pasurve, u prgjigj
kshtu:
Aristokracia prpiqet mjaft q t mos i ngarkoj
me pun t dielave shrbtort dhe kuajt e vet.

N fund t javs s kaluar mbi t gjitha muret e

Londrs mund t shihje kt pllakat t shtypur me
germa t mdha, t botuar nga artistt:
Bili i ri i t dielave ndalon leximin e gazetave,
t rruajturit, t pirit duhan, t ngrnit, t pirit dhe t
gjitha ato lloje ushqimi e pushimi, fizik e shpirtror, q
gzojn ende t varfrit. T diel pasdreke n Hajd-park, nn
qiellin e hapt, do t mbahet nj miting i zejtarve, i puntorve dhe i prfaqsuesve t tjer t shtresave t
ulta t kryeqytetlt pr t'u bindur se me sa prshpirtni

LPVI,JA KUNDPR KISHP.S

143.

e ruan aristokracia porosin mbi ditn e pushimit dhe sa

kujdeset ajo q t mos i ngarkoj kt dit me pun
shrbtort dhe kuajt e vet (shih fjalimin e lord Grovnorit). Mitingu do t mbahet n orn tre n bregun e
djatht t Serpentins (lum i vogl n Hajd-park), n
rrugn q on pr n Kopshtet e Kensingtonit. Ejani dhe
merrni me vete grat e fmijt, q ata t mund t nxjerrin.
msime nga shembulli q u japin klasat m t mtra!

Duhet pasur , parasysh se si sht Lonshani* pr .

pariznt,shu kedrgajtSpentins n Hajd-park pr haute vole** angleze njvend ku ata pasdreke, sidomos t dielave, organizojnnj parad t karrocave dhe t veshjeve t tyre luksoze, duke kaluar mbi kuaj t shoqruar nga nj shumic e madhe shrbtorsh. Nga pllakata e msiprme
mund t shihet se lufta kundr Iderikalizmit po merr
nj karakter t till, si edhe do luft serioze n Angli,.
karakterin e lufts s klass t t varfrve kundr
t pasurve, t popullit kundr aristokracis, t klasave
t ulta kundr klasave m t mira.
Aty nga ora tre pasdite n vendin e caktuar, n
bregun e djatht t Serpentins, n livadhet e pafund
t Hajd-parkut u mblodhn rreth 50 000 vet. DaIngadal numri i t .ardhurve, n saje t lumit t njerzveq derdhej nga bregu i majt, u rrit duke arritur tpaktn n 200 000. Mund t hihej se si shtyheshin ata
me grupe t tra nga nj vend n tjetrin. Konsteblt***
e shumt q ishin radhitur mundoheshin haptazi t'ua.
hiqnin organizatorve t mitingut at q krkonte Arkimedi pr t prmbysur botn, pikn e mbshtetjes. M n fund, nj turm m e madhe zuri nj
dhe artisti Blaj hipi si kryetar n nj vnd pakz m
* Vend shtitjesh dhe hipodrom n periferi t Parisit. Red.
** shtresn e lart. Red.
*** vjen nga fjala anglishte constable polic. Red. Prkth.

144

LVIZJA KUNDR KISH2S

K. MARKS

t ngritur n mes t ksaj turme. Por sapo filloi t flas, u afrua inspektori i policis Banks n krye t 40
konsteblve q tundnin shkopinjt dhe deklaroi se parku ishte pron private mbretrore dhe se ktu nuk
mund t mbahej mitingu. Filluan disa bisedime t
shkurtra, gjat t cilave Blaji u prpoq t provonte
se parku ishte pron publike; pas ktyre fjalve Banksi
tha se ai kishte marr urdhr ta arrestonte Blajin, n
qoft se ai do t ngulte krnb n t tijn. Ather
Blaji thirri i shoqruar nga protesta e zemruar e turms:
Policia e madhris s saj deklaron se Hajd-parku
sht pron private e mbretreshs dhe madhria e saj
nuk dshiron t'i vr tokat e veta n dispozicion t popullit pr mitingjet e tij. Prandaj ne do t shkojm n Pazarin e Oksfordit.

Turma me thirrje ironike: God save the Queen!*

u nis npr rrug t ndryshme drejt Pazarit t Oksfordit. Por n kt ,koh Finleni, antari i komitetit ekzekutiv t artistve. u gjend i hedhur rrz nj druri
q ndodhej pak m larg. Masat e popullit q i shkuan
pas e qarkuan menjher me nj rreth aq t ngusht
e t ngjeshur, saq policia hoqi dor nga orvatja pr
t vn dor mbi t.
Gjasht dit n jav na shtypin, tha ai, dhe
parlamenti krkon t na e rrmbej edhe at ik liri
q gzojm ditn e shtat. Oligarkt dhe kapitalistt,
s bashku me priftrinjt q perndojn syt, krkojn
q mkatin pr vrasjen e paturpshme t bijve t popullit, q ata bn fli n Krime, ta lajm ne, e jo ata.

* Zoti e ruajt mbretreshn! Red.

145

Ne e lam kt grup me qllim q t'i afroheshim

nj grupi tjetr, ku oratori i shtrir krejt prtok fliste
prpara auditorit t tij n kt pozicion horizontal.
Prreth nga t katr ant u dgjuan zra: T dalim
te rruga, te karrocat!. Ndrkaq filluan t dgjoheshin tallje fyese q u drejtoheshin atyre q ishin n
karroca dhe kaluar. Konsteblt, t cilve u vinin vazhdimisht prforcime nga qyteti, mundn ta largonin
pakz nga rruga turmn e shtitsve. N kt mnyr
ata bn q pr m tepr se nj erek ore rrug n t
dy ant e rrugs, q nga Apslihauzi npr Rotenrou
gjat Serpentins deri te Kopshtet e Kensingtonit, t
radhiteshin rreshta t dendur njerzish. Afrsisht dy t
tretat e publikut ishin puntor, nj e treta prfaqsues t borgjezis, t gjith me gra e me fmij. Lejdit dhe xhentlment elegant, antart e Dhoms s
Komuneve dhe t Dhoms s Lordve, t hipur n karroca t larta parade, me shrbtor t veshur me livre
'prapa dhe prpara, kalorsit moshthyer, t nxehur nga
vera, gjith kta aktor padashka kt radh nuk ia
kishin edhe aq ngen parads. Ata u detyruan t kalonin si t dnuar midis dy rreshtash fshikulluesish. Nj
breshr i tr fjalsh tallse, ironike, fyese, me t cilat
anglishtja sht m e pasur se do gjuh tjetr, ra mbi
ta nga t dyja ant. Meqense koncerti ishte i improvizuar, veglat muzikore mungonin. Prandaj korit iu desh
t shfrytzonte ato mundsi q kishte dhe u kufizua me
nj muzik vokale. E 'koncert ferri doli nga kombinimi i gjith atyre britmave, fishkllimave, zhurmave,
zrave t ngjirur, prpjekjeve t kmbve, shfryrjeve,
ulrimave, klithmave, rnkimeve, t thirrurave dhe
krcnimeve! Kjo ishte nj muzik q mund t'i bnte
njerzit t mendeshin dhe q mund t zgjonte edhe
gurin. Nj przierje e uditshme humori t vrtet t
vjetr anglez dhe trbimi t prmbajtur prej nj kohe
t gjat q tani ziente: Go to the church! (Shkoni
n kish!) ishte e vetmja thirrje e artikulluar q
10 23

147

K. MARKS

ISVIZJA KUNDR KISHRS

mund t dalloje. Njfar lejdi, pr t vn qetsin,

zgjati nga karroca nj libr lutjesh t lidhur me prshpirtni. Give it to read to your horses! (Jepuani
kuajve tuaj ta lexojn!) buiti si jehon prgjigjja
e mijra zrave. Sa her q kuajt e trembur ngriheshin
rnbi kmbt e prapme, hidhnin shkelma ose lshoheshin, duke vn n rrezik jetn e ngarkess s tyre elegante, thirrjet tallse bheshin edhe m t fuqishme,
m krcnuese dhe t pamshirshme. Lordt dhe lejdit
fisnike, midis t cilve edhe kontesha Granvil, e shoqja
e ministrit dhe e kryetarit t kshillit t fsheht, u detyruan t dilnin nga karrocat dhe t prdornin kmbt
e tyre. Kur kalonin hipur mbi kuaj, xhentlment e
nderuar, veshja e t cilve, sidomos kapelat e tyre t
mdha, duhej t dshmonte pr nj prshpirtni t veant, t gjith kta zra t trbuar, si me komand,
ktheheshin n t qeshura t paprmbajtshme. Njri zuza
kta xhentlmen e humbi durimin. Ai, si Mefistofeli,
bri nj gjest t pahijshm i nxori gjuhn kundrshtarit. He is a wordcatcher, a parliamentary man!
He fights with his own weapons! (r.sht nj llafazan,
antar i parlamentit! Lufton me armn q ka! u
dgjua nga njra an e rrugs. He is a Saint! He is
psalm . singing! (sht shenjtor!, Kndon psallmet!)
u prgjigjn nga ana tjetr.
N kt koh me an t telegrafit t qytetit u
njoftuan t gjitha postat e policis se n Hajd-park
sht duke u prgatitur nj revolt dhe u dha urdhri
q t niseshin pr n vendin e veprimeve ushtarake.
Lidhur me kt n intervale t shkurtra kohe erdhn
njri pas tjetrit reparte policie, t cilat parakaluan
prmes murit t dyfisht t njerzve q ishin rreshtuar
q nga Apslihauzi deri te Kopshtet e Kensingtonit.
do repart pritej me fjalt e kngs popu1lore
Where are gone the geese? Ask th,e police! ('u bn patat? Pyetni policin!) q bnte aluzion pr pa-

tat q pat vjedhur jo shum koh m par nj konstebl

n Klerkenuel.
Kjo shfaqje vazhdoi tri or. Vetm mushkrit angleze mund t bjn nj heroizm t till. Gjat kohs
q vazhdoi demonstrata, midis grupeve t ndryshme dgjoheshin kto fjal: Ky sht vetm Ky
sht vetm hapi i par!. Ne i urrejm ata!. etj.
Ndrsa fytyrat e puntorve shprehnin zemrim, n
fytyrat e borgjezve dukej nj buzqeshje lumnie t
vetknaqur q s'ishte par kurr. Aty nga fundi zernrimi i demonstruesve u shtua. T pranishmit filluan
t tundnin shkopinjt, duke iu kanosur karrocave, dhe
zhurma e pambaruar u shkri n nj thirrje t vetme:
You rascals! (T poshtr!) artistet dhe artistt
e palodhur pr tri or rresht brodhn n mes t mass,
duke shprndar trakte, ku ishte shtypur me germa t
mdha:

146

Riorganizimi i artizmit! T martn e ardhshme,

m 26 qershor, n salln e Institutit t Letrsis dhe
t Shkencs n Frajar-strit, Doktorskomons, do t mbahet nj mbledhje e madhe publike. Kjo mbledhje do t
bhet pr zgjedhjen e delegatve q do t marrin pjes
n konferencn e riorganizimit t artizmit n kryeqytet.
Hyrja sht e lir.

Sot shumica e organeve t shtypit t Londrs jep

vetm disa lajme t shkurtra mbi ngjarjet e Hajd-parkut. Asnj gazet, me prjashtim t Morning Post
t Palmerstonit, nuk ka botuar ende nj kryeartikull.
Skena jashtzakonisht t turpshme dhe t rrezikshme, shkruan ky organ, u zhvilluan n Hajd-park; fyerje e hapt e ligjit dhe e mirsjelljes, ndrhyrje e paligjshme me forc n fushn e veprimtaris
s lir t pushtetit ligjdhns. Rreziku q kto skena
t prsriten t dieln e ardhshme duhet t mnjanohet.

148

K. MARKS

Njkohsisht kjo gazet shpall, megjithat, si t

vetmin fajtor -(.q)rgjegjs pr rregullimet q ndodhn
lerdin fanatik Grovnor, duke e akuzuar se ngjalli
zemrimin e drejt t popullit. Sikur nuk u lexua
tri her bili .1 Grovnorit n parlament para se t aprovohej! Apo, mbase, edhe lordi fisnik veproi me forc
mbi veprimtarin e lir t pushtetit ligjdhns?

149

K. MARKS

KAPITALI, VPII4 I
[Fragmente68]

...Pr shoqrin e prodhuesve t mallrave, ku raporti shoqror i prgjithshni i prodhimit qndron n

faktin se prodhuesit ktu i krahasojn produktet e tyre
t puns si mallra, pra si vlera, dhe n kt form sendore punt e tyre private krahasohen me njra-tjetrn
si pun njerzore e njllojt, pr nj shoqri si kjo
forma m e prshtatshme e fes sht krishterimi me
kultin e tij t njeriut abstrakt, veanrisht n tipet e
tij borgjeze, si protestantizmi, deizmi etj. N mnyrat
e prodhimit t Azis s Vjetr, t kohs antike n prgjithsi, shndrrimi i produktit n mall, pra edhe qenia
e njerzve si prodhues mallrash luajn nj rol t dors s dyt, i cili megjithat bhet aq m i rndsishm,
sa m thell futen komunat n fazn e shkatrrimit t
tyre. Popuj tregtar t mirfillt ka vetm n hapsirat ndrbotrore t bots s vjetr, si perndit e Epikurit, ose si ifutt n poret e shoqris poloneze. Kta organizma t lasht shoqror prodhimi jan shum m t thjesht dhe m t qart sesa organizmi borgjez, por ata mbshteten ose n papjekurin e njeriut
individual, i cili ende nuk sht shkputur nga krthiza
e lidhjeve t natyrshme t gjinis q e bashkojn me t
tiert, ose n marrdhniet e drejtprdrejta t sundimit
dhe t nnshtrimit. Kushti i ekzistencs s tyre .sht
shkalla e ult e zhvillimit t forcave prodhuese t pu-

150

K. MARKS

ns dhe kufizimi prkats i marrdhnieve t njerzve

brenda caqeve t prooesit material t prodhimit t jets, pra, karakteri i kufizuar i t gjitha marrdhnieve
t tyre me njri-tjetrin dhe me natyrn. Ky kufizim
real pasqyrohet idealisht n fet e lashta, q hyjnizojn
natyrn, dhe n besimet popullore. Pasqyrimi fetar i
bots reale mund t zhduket n prgjithsi vetm ather kur marrdhniet e jets s prditshme praktike t
njerzve do t shprehen n lidhjet e tyre t tejdukshme dhe t arsyeshme me njri-tjetrin dhe me natyrn.
Sistemi i procesit t jets shoqrore, d.m.th. i procesit
material t prodhimit, do ta flak tutje vellon e mjegulls mistike vetm ather kur t bhet produkt i njerzve t bashkuar lirisht n shoqri dhe t gjendet nn
kcmtrollin e tyre t vetdijshm dhe sistematik. Mirpo
kjo krkon q shoqria t ket nj baz materiale ose
t ket nj sr kushtesh materiale ekzistence, t cilat
nga ana e tyre jan produkt i natyrshm i nj procesi
zhvillimi t gjat e t mundimshm.
'sht e vrteta, ekonomia politike e ka analizuar
ndonse n mnyr t pamjaftueshme vlern dhe
madhsin e vlers dhe ka zbuluar prmbajtjen q
fshehin kto forma. Por ajo asnjher as q e ka br
pyetjen: pse kjo prrnbajtje merr nj form t till,
me fjal t tjera pse puna shprehet n vlern dhe
koha q vazhdon puna, si mas e saj, n madhsin
e vlers s produktit t puns? Formulat, t cilat mbajn damkn q tregon se i prkasin nj formacioni shoqror, ku procesi i prodhimit sundon mbi njerzit, e jo
njeriu mbi procesin e prodhimit, kto formula i duken ndrgjegjes s saj borgjeze si dika q kuptohet
vetvetiu, si nj gj po aq e natyrshme dhe e domosdoshme, sa edhe vet puna prodhuese. Prandaj format
par.aborgjeze t organizimit shoqror t prodhimit trajtohen prej saj afrsisht po ashtu si trajtohen fet e
parakrishtera nga etrit e kishs.

KAPITALI, V2LL. I

151

***
...Nj histori kritike e teknologjis do t na tregonte, n prgjithsi, se sa vshtir sht q cilado shpikje e shekullit XVIII t'i vishet ktij ose atij personi t
veant. Por deri m sot nuk ka nj vepr t till.
Darvini sht interesuar pr historin e teknologjis natyrore, d.m.th. pr formimin e organeve t bimve dhe
t kafshve q luajn rolin e veglave t prodhimit n
jetn e tyre. A nuk meriton t studiohet me t njjtin
interes edhe historia e formimit t organeve prodhuese
t njeriut shoqror, historia e ksaj baze materiale t
do organizate shoqrore t veant? Dhe a nuk do t
ishbe m e leht q t shkruhej ajo, pasi historia e njeriut, si thot Vi'koja, ndryshon nga historia e natyrs,
sepse t parn e kemi br ne, kurse t dytn nuk e
kemi br ne? Teknologjia na tregon qndrimin aktiv
t njeriut kundrejt natyrs, procesin e drejtprdrejt
t prodhimit t jets s tij e njkohsisht edhe t kushteve shoqrore t jetess s tij dhe t koncepsioneve
morale q burojn prej tyre. Bile, do histori e fes,
q bn abstraksion nga kjo baz materiale, nuk sht
kritike. Sigurisht, sht shum m leht t gjendet me
an t analizs brthama toksore e koncepsioneve t
mjergullta fetare, se sa e kundrta, d.m.th. nga marrdhniet e jets reale t nxin-en format fetare q u
prgjigjen atyre. Kjo metod e fundit sht e vetmja
metod materialiste, pra, e vetmja metod shkencore.
T metat e materializmit abstrakt t shkencave natyrore69, q e prjashton procesin historik, dalin menjher
n shesh n pikpamjet abstrakbe dhe ideologjike t
mbrojtsve t tij sa her q ata guxojn t dalin jasht
specialitetit t tyre.

152

K. MARKS

KAPITALI, V2LL. I

***

...N qoft se lexuesi do t m prmend Maltusin,

vepra e t cilit Essay on Population doli m 1798, un
do t'i kujtoj se kjo vepr n formn e saj t par nuk
sht vese nj plagjiat i prcipt prej shkollari, me
stil deklamativ prej prifti nga veprat e Defoit, sr
Xhejms Stjuartit, Taunsendit, Franklinit, Uollesit etj.
dhe nuk ka asnj tez t vetn. Buja e madhe q bri
ky pamflet shpjegohet vetm me interesa partie. Revolucioni francez gjeti n mbretrin britanike mbrojts
t flakt: parimi i popullsis, i cili u prpunua daIngadal n shekuJ.lin XVIII dhe u shpall pastaj me buj n
mes t nj krize t madhe sociale, si kundrhelm i sigurt pr teorin e Kondorses dhe t tjerve, u prit
me ngazllim nga oligarkia angleze, e cila pa n t nj
mjet t mir pr rrnjosjen e do aspirate pr nj
prparim t mtejshm t njerzimit. Maltusi, shum i
uditur nga suksesi q pati, iu vu ather puns pr ta
mbushur skemn e vjetr me materiale t hartuara n
mnyr t prcipt dhe pr t'i shtuar materiale t reja,
t cilat, 'sht e vrteta, Maltusi nuk i zbuloi, por vetkm se i prvetsoi. Meq ra fjala, po ju them se Maltusi, ndonse ishte prift i kishs s lart anglikane,
kishte br kushtin .e beqaris t murgjve. Beqaria sht nj nga kushtet e fellowship-it [antarsis] n universitetin protestant t Kembrixhit. T martuarve nuk
u lejohet t jen antar t kolegjit. Prkundrazi, n
qoft se ndonjri martohet, me kt ai prjashtohet
vetiu nga radht e antarve (Reports of Cambridge
University Commission, f. 172). Kjo rrethan e bn
Maltusin t dallohet nga priftrinjt e tjer protestant,
t cilt, pasi e hoqn qafe urdhresn katolike t beqaris, e bn aq shum t vetin urdhresn shtojuni
dhe shumojuni si mision t tyre t posam biblik,
saq ndihmojn kudo n nj shkall me t vrtet t

turpshme shtimin e ,popullsis dhe n t njjtn koh

u predikojn puntorve parimin e popullsis. sht
karakteristike se parodia ekonomike e mkatit t rrjedhshm, molla e Adamit, urgent appetite, [dshira
e pamposhtur], the checks which tend to blunt the
shafts of Cupid [pengesa q kan pr qllim t topitin shigjetat e Kupidonit], si thot gjith gaz prifti
Taunsend, kjo pik delikate u monopolizua dhe vazhdon t monopolizohet edhe sot nga zotrinjt prfaqsues t teologjis ose, m sak, t kishs protestante.
Me prjashtim t murgut venecian Ortes, autor origjinal dhe i zgjuar, shumica e predikuesve t parimit t
popullsis jan priftrinj protestant. T till jan
Bry'kneri me veprn e tij Thorie du Systme animal.
Lejden, 1767, ku sht prmbledhur gjith teoria e sotme e populLsis dhe idet e s cils i dha konflikti i
prkohshm mbi kt tem midis Kenes dhe nxnsit
t tij Mirabo-atit; pastaj prifti Uolles, prifti Taunsend,
prifti Maltus dhe nxnsi i tij strprift T. allmers, pa
folur pastaj pr priftrinjt e rndomt kalemxhinj
in this line [t ktij lloji]. N fillim me ekonomi politike merreshin filozof si Hobsi, Loku, Hjumi, afarist
dhe burra shteti si Tomas Mori, Templi, Sjuli, de Viti,
Northi, Llou, Vanderlinti, Kantijoni, Franklini, dhe me
ann e saj teorike jan marr n mnyr t veant,
bile me shum sukses, mjek si Peti, Barboni,.Mandevili,
Keneja. Qysh n mesin e shekullit XVIII, i ndjeri z.
Taker, ekonomist i dgjuar n kohn e vet, krkon ndjes q sht marr me punt e Mamons. M von, dhe
pikrisht me daljen e parimit t popullsis, u erdhi
dita priftrinjve protestant. Peti, i cili e quan popullsin baz t pasuris dhe i cili, ashtu si Adam Smithi,
sht armik i betuar i priftrinjve, sikur ta parandiente se ata do t'i prishnin pun, thot: Feja lulzon m
shum atje ku priftrinjt e mortnojn m shum trupin, ashtu si lulzon e drejta atje ku avokatt vdesin
urie. Prandaj, priftrinjve protestant, q nuk duan t

CO
*

153

154

K. MARKS

KAPITALI, VLL. I

155

1.4

ndjekin shembullin e apostullit Pavl dhe ta mortnojn

trupin .duke mos u martuar, ai u kshillon, -<.<t paktn,
t mos pjellin m shum priftrinj (not to breed more
Churchmen), nga sa jan n gjendje t prpijn famullit (benefices) ekzistuese; d.m.th. n qoft se n
Angli dhe n Uells ka gjithsej 12 000 famulli, nuk do t
ishte e udhs t pilleshin 24 000 priftrinj (<it will not
be safe to bread 24 000 ministers), sepse t 12 000
priftrinjt e mbetur pa famulli do t krkojn vazhdimisht mjete jetese, dhe a ka mnyr m t leht pr t'i
gjetur kto mjete, sesa t shkosh n popull dhe t'ia
mbushsh mendjen se kta 12 000, q kan nga nj famulli, marrin m qaf shpirtrat, i bjn t vuajn urie
dne u tregojn nj rrug t gabuar, e cila nuk do t'i oj n qiell? (Petty. -A Treatise of Taxes and Contributions. Londr, 1667, f. 57). Qndrimi i Adam Smithit
kundrejt priftrinjve protestant t kohs s tij karakterizohet riga sa vijon. N veprn A Letter to A. Smith,
L1. D. On the Life, Death and Philosophy of his Friend
David Hume. By one of the People called Christians,
4th ed., Oxford, 1784, peshkopi anglikan i Norixhit, doktor Horni, sulmon A. Smithin pse ky i fundit n nj letr t hapur, drejtuar Straenit, Balsa.mos mikun e vet
David (d.m.th. Hjumin) dhe i tregon publikut se si
n shtratin e vdekjes 'kalonte kohn duke lexuar Lukianin dhe duke luajtur uist dhe pse ai pati bile
paturpsin t shkruante: Un e kam quajtur gjithmon
Hjumin, si .me gjallje t tij, ashtu edhe pas vdekjes, si
njeri q i sht afruar idealit t prsosur t nj njeriu t
urt dhe t virtytshm aq sa e lejon dobsia e natyrs
njerzore. Peshkopi thrret i zemruar: A sht mir
q ju, i nderuar zotri, t na i paraqisni si dika q ka
arritur kulmin e urtsis dhe t virtytit karakterin dhe
mnyrn e jetess t nj njeriu, i cili ushqente nj
.antipati t thell pr do gj q quhet fe dhe vinte t
.gjitha forcat e veta pr ta fshir, me aq sa kishte n
dor, nga kujtesa e njeriut edhe vet fjaln fe? (po

aty, f. 8). Por mos e humbni kurajn, o miq t s

vrtets, ateizmi nuk i ka ditt t gjata (po aty, f. 17).
Adam Smithi arrin n nj ligsi aq t prbindshme
(the atrocious wickedness), saq propagandon ateizmin n gjith vendin (pikrisht me ann e Theory of
moral sentiments t tij) i dim dredhit tuaja,
zoti doktor! Ju bukur e menduat, vetm se kt radh
i bt hesapet pa hanxhin. Duke marr si shembull
David Hjumin, ju donit t na mbushnit mendjen se
ateizmi sht i vetmi ila (cordial) kundr dekurajimit dhe i vetmi kundrhelm pr t luftuar frikn e
vdekjes... Qeshni ather me grmadhat e Babilonis
dhe prshndetni faraonin, katilin e regjur! (po aty, f.
21, 22). Nj nga dgjuesit ortodoks t leksioneve t
A. Smithit shkruan pas vdekjes s ktij t fundit: Miqsia e Smithit rne Hjumin... e pengoi q t ishte i
krishter... Pr do gj ai kishte besim t verbr te
Hjumi. Sikur Hjumi t'i kishte thn se hna sht nj
rrot e gjelbr kakavalli, ai do ta kishte besuar. Pr kt
arsye ai i besonte atij se nuk ka as zot as mrekulli... Nga
parimet e tij politike ai ishte afr republikanizmit
(-NThe bee. By James Anderson. 18 vols. Edinburgh,
1791-1793, vol. III, p. 166, 165). Prifti T. allmers dyshon q A. Smithi ta ket shpikur kategorin e .puntorve joprodhues vetm pr inat dhe posarisht pr
priftrinjt protestant, me gjith punn e tyre t bekuar n vreshtin e perndis.

LITERATURA E EMIGRACIONIT

156

F. ENGELS

LITERATURA E EMIGRACIONIT
[Nga artticullt i dvtd]

...Blankistt tan kan nj tipar t prbashkt me

bakunistt: ata duan t jen prfaqsuesit e rryms q
shkon m larg, t rryms m ekstremiste. Dhe prandaj,
meq ra fjala, megjithq ndjekin qllime krejt t
kundrta, shum her ata u afrohen bakunistve nga
mjetet q prdorin. Pra, sht fjala pr t qen m
radikal nga t gjith n lidhje me ateizmin. N ditt
tona, pr fat t mir, nuk sht ndonj gj e madhe
t jesh ateist. Ateizmi n t vrtet sht nj gj q
vetkuptohet n partit puntore evropiane, ndonse n
disa vende ai shpesh ka karakterin e ateizmit, t atij
bakunisti spanjoll, i cili deklaroi: t besosh zotin sht
n kundrshtim me do socializm, por t besosh shn
Mrin virgjr sht krejt ndryshe, asaj, natyrisht, duhet t'i besoj do socialist i ndershm. Pr shumicn
drrmuese t puntorve socialdemokrat gjerman*
mund t thuhet bile se ateizmi sht br pr ta nj
etap e kaluar; ky cilsim thjesht negativ nuk u prshtatet m atyre, sepse mosbesimi i tyre te zoti nuk
sht .m teorik, por praktik, ata e kan flakur fare zotin, ata jetojn dhe mendojn n botn reale dhe prandaj jan materialist. Po ,kshtu sht edhe n Franc.
* N Volksstaat, ku ka qen botuar ky artikull, sht
shkruar Pr puntort socialdemokrat gjerman. Red.

157,

Dhe n mos qoft kshtu, ather a ka gj m t leht

se t kujdesesh pr prhapjen n mas midis puntorve
t letrsis s mrekullueshme materialiste franceze t
shekullit t kaluar, t asaj letrsie, e cila edhe sot e
ksaj dite, si nga forma ashtu edhe nga prmbajtja,
sht realizimi m i lart i mendjes franceze dhe e
cila, po t marrim parasysh nivelin e athershm t
shkencs, nga prmbajtja edhe sot e ksaj dite qndron
jashtzakonisht lart, ndrsa nga forma vazhdon t jet
nj model i paarritshm? Por blankistve tan nuk u
plqen kjo, dhe q t provojn se ata jan m radikalt, zotin, si m 1793, ata e heqin me dekret:
Komuna le ta liroj prgjithmon njerzimin nga
kjo fantazm e fatkeqsive t .kaluara (nga zoti), nga
ky shkak (zoti q nuk ekziston qenka shkak!) i fatkeqsive t tij t sotme. N Komun s'ka vend pr
priftrinjt; do predikim fetar, do organizat fetare
duhet t ndalohet.

Dhe kt krkes pr t'i br njerzit ateist par

ordre du mufti* e kan nnshkruar dy antar t
Komuns, t cilt me siguri kan pasur mjaft raste
pr t'u bindur se, s pari, mund t shkruash sa t
duash urdhra n letr, pa siguruar aspak n kt mnyr
zbatimin e tyre praktik, dhe s dyti, se ndjekjet jan
mjeti m i mir pr t rrnjosur bindjet e padshirueshme! Nj gj sht e sigurt: i vetmi shrbim q
sot mund t'i bhet ende zotit sht t shpallet ateizmi
simbol i detyrueshm besimi dhe t'ia kalohet kulturkampfit 70 t Bismarkut, ligjeve t tij mbi kishn, duke
e ndaluar fare fen...

* me urdhrin e myf tiut, d.m.th. me urdhr nga lart. Red.