II

PRAPASKENA E BERATIT
Misioni Stoinig ne Shgiperi. Nijaz Dizdarevigi
eminence grise e Nako Spirut. Majori sovjetik
Ivanov na njeh nepermjet Stoinigit Vendosja e
udhehegjes sone kryesore ne Beratin e lire Nako
Spiru , Kogi Xoxe, Sejfulla Maleshova e Pandi Kristo

ingranohen ne komplotin titist . Liri Gega ne rolin

e kokes se turkut Tre hapat e misionit Stoinig :
i pari - largimi nga Shgiperia i Miladin Popovigit;
i dyti - pergarja e Byrose sone Politike; i treti pergarja e KQ te PKSH dhe denimi i udheheqjes

sone kryesore Prapa unitetit te komplotisteve

ziejne farat e pergarjes e te vetedemaskimit te tyre
Diskutimi i V. Stoinigit - platforma titiste per nenshtrimin e PKSH dhe gllaberimin e Shgiperise
Titoja , ndermjetes i anglezeve Revoltat popullore
ne Kosove Stoinigi servir idene e Federates ball-

kanike me ne krye Jugosllavine Frytet e hidhura

te Plenumit te Beratit.

Periudha nga gushti i vitit 1943, kur u largua Vukmanovig Tempoja e gjer ne gusht 1944, kur erdhi te ne Velimir
Stoinigi, eshte nje nder periudhat me te stuhishme e me te
ndritura te historise se Partis sone e te Luftgis Nacionalglirimtare ne Shgiperi. Gjate kesaj kohe Partia jone Komuniste

119

i shtoi e i kaliti me teper radhet e saj, perpunoi dhe ndogi

me konsekuence nje vije te garte e te drejte marksiste-leniniste ne te gjitha fushat dhe si rezultat u arriten fitore te
medha.
Forcimi dhe konsolidimi i Frontit Antifashist NacionalVlirimtar, organizimi dhe fuqizimi ne fshatra e ne qytete i
keshillave naciona1V1irimtare, perbejne nje deshmi tjeter te
punes e te luftes kolosale qe beri Partia jone ne kete periudhe.
Konferenca e Dyte Nacionalglirimtare e organizuar ne Labinot
te Elbasanit ne shtator 1943 dhe vendimet e saj shume te
rendesishme, paraprine gjithe punen e madhe e largpamese te
Partise per krijimin e shtetit te ri demokratik e popullor ne
Shgiperi . Kurorezimi i kesaj pune ishin organizimi dhe zhviIlimi me sukses te plote i Kongresit historik te Permetit, ne
maj 1944, i cili zgjidhi perfundimisht nje nga detyrat strategjike te Partise - krijoi shtetin e ri shqiptar te demokracise
popullore.
Ushtria Nacionalglirimtare Shqiptare gjate ksaj periudhe, ne perpjekje te pareshtura me okupatorin e tradhtaret
vendes, i shtoi me shpejtesi radhet e saj , u armatos e u kalit
ne perpjekje dhe e afirmoi veten si nje ushtri e tipit te ri.
Ajo, veg te tjerash , perballoi me sukses nje nga goditjet me te
renda te armikut , Operacionin e madh nazist te Dimrit 1943-1944 dhe ne pranveren e 1944 - es mori iniciativen ne dore e,
me urdher te Shtabit te Pergjithshem, u hodh ne kundermesymje. Pas krijimit te nje numri te konsiderueshem brigadash
e njesish t tjera, te cilat ne maj 1944 perfshinin ne radhet e
tyre mbi 35 000 luftetare, perveV, ^etave territoriale e vullnetareve te armatosur ne fshatra , u kalua ne krijimin e Divizionit I Sulmues e, pak me pas , ne Divizionin II te UN(7L
Shqiptare . Ne fund te majit 1944 , me cilesine e Komandantit
te Pergjithshem , i dhashe urdher Ushtrise Naciona1V1irimtare
te hidhej ne mesymjen e pergjithshme per Oirimin e plote
te Shgiperise nga pushtuesit gjermane dhe per shpartallimin
e plote te Ballit Kombetar, te Legalitetit dhe te gjitha forcave te tjera te reaksionit . Flakt e betejs vendimtare perfshine Jugun dhe Veriun e Shgiperise. Gjith^ka shkonte mi120

re si ne frontin e jashtem kunder forcave hitleriane, ashtu

dhe ne frontin e brendshem. Fitorja vendimtare nuk qe e
larget.
Tamam ne kete periudhe u intensifikuan si kurre me pare
perpjekjet dhe tentativat e aleateve anglo-amerikane per te
nderhyre egersisht ne punet tona te brendshme, per te mos
lejuar qe Shgiperia t'u shpetonte nga duart. Por keto plane
te aleateve ne i goditem ne kohe. Edhe ne te ardhmen do te
tregonim kujdes e vigjilence te pareshtur ndaj rrezikut anglo-amerikan, lufte e perpjekje me ta do te kishim, por, ne fund
te fundit, davaja e tyre ne Shgiperi ishte e humbur.
Pikerisht ne keto momente, kur stuhia e luftes dhe e revolucionit ne Shgiperi ishte ne kulm, mberriti ne Shtabin tone
te Pergjithshem i derguari i Titos, kolonel Velimir Stoini^i
dhe ndihmesi i ketij, Nijaz Dizdarevigit. Me ardhjen e tyre nis
nje nga periudhat me te veshtira e me delikate te historise
sone te luftes e te pasluftes - periudha e ndeshjeve dhe e
konflikteve te hapeta e te fshehta me udhehegjen e Beogradit. PKSH dhe populli shqiptar per disa vjet me radhe do te
hynin keshtu ne nje lufte te re, te vegante, pa topa e mitraloza, por po aq, ne mos me te veshtire e me pasoja me te
rrezikshme, se lufta me arme kunder armiqve te hapet.

Misioni Stoinic

Velimir Stoinigi erdhi ne Shgiperi ne fund te gushtit

1944 me cilesine e shefit te misionit ushtarak jugosllav prane
Shtabit tone te Pergjithshem.
1 Se ku ka mbaruar sot ky Velimir Stoinisi nuk e dime dhe nuk la
kemi degjuar me emrin pas punes famekege qe zhvilloi ne Shgiperi,
kurse Nijaz Dizdarevisi , pas diplomatit me papion ne Paris e me vone
ambasador me tespihe ne Algjeri , se fundi ishte kryetar i Komisionit per
iyeshtjet e Jashtme ne Skupshtinen Federative Jugosllave . ( Shdnimi t
autorit.)
121

- Detyra e misionit tone, - na tha qe ne takimin e pare

ne Helmes, - eshte qe, se pari, t'i transmetojme vellazerisht
Shtabi-t tuaj te Pergjithshem pervojen e Shtabit Jugosllav ne
lidhje me operacionet e medha e te kombinuara tash qe trupat gjermane po terhigen nga Greqia, se dyti, te vendosim
lidhje te rregullta midis shtabeve te pergjithshme dhe ushtrive te dy vendeve tona, te shohim mundesite qe te koordinojme ne te ardhmen edhe operacione te medha te perbashketa dhe, se treti, te ndihmojme per organizimin e metejshem
te ushtrise moter te Shgiperise.

Por shume shpejt, qe ne bisedat e para me kete kolonel

dhe me ndihmesin kryesor te tij, Nijaz Dizdarevirin, do te
bindeshim se misioni i tyre vetem emrin, etiketen dhe menyren e veprimit kishte ushtarake. Bile vete Stoinigi qe ne
takimin e pare na tha se vinte edhe me cilesine e instruktorit te KQ te PKJ, prane udhehegjes sone, por ne nuk ia
pranuam kete dhe ai e shprehu pezmatimin fare hapur. E
verteta eshte se ai vinte per te tjera detyra. Disa prej tyre,
ato me te dukshmet e me te kapshmet, per shkallen e njohjes

sone ne ato kohe, do t'i kuptonim qysh atehere. Te tjerat

do te gartesoheshin me vone, kur ne do t'u ktheheshim e do
t'u riktheheshim gjith atyre q ndodhen prej momentit te
mberritjes se ekipit te Stoinio.^it ne Shqipri.
Koha do te vertetonte se, mbi te gjitha, misioni Stoini(Z ishte nje mision special qe dergohej nga Titoja, ne fundin
e luftes ne Shgiperi, per gellime te erreta politike, diversioniste e agjenturore. Ai erdhi pcr te organizuar goditjen ndaj
PKSH e vijes se saj, erdhi per te nenshtruar PKSH, per ta
kthyer ne vegel e bisht te PKJ. Ai erdhi pikerisht ne prag te
I?lirimit te plote te Shgiperise per te goditur bazat mbi te cilat
po ngrihej pushteti i ri popullor e per te pergatitur terrenin
e kthimit te Shgiperise ne republike te shtate t Jugosllavise.
Per vete marredheniet e posa(Zme qe kishim krijuar me
PKJ, ne e pritem ngrohte e me perzemersi te derguarin e ri
te udhehegjes jugosllave. Ai na foli per gjendjen ne Jugosllavi, per luften partizane e per sukseset e arritura nen udhehegjen e PKJ e te Titos. Edhe ne, qe ne takimin e pare, i
122

folem shoqerisht per gjendjen dhe per sukseset e ushtris

sone, per Frontin dhe per pushtetirn e ri popullor qe po ngrihej.

- Ndonje dite tjeter, - tha, - mund t'ju flas dhe per

oorganizimin e eksperiencen e Partise sone Komuniste.
- Do t'ju degjojme me gjithe qejf, - i thashe, - ne jemi nje Parti e re dhe kemi nevoje te njohim pervojen e partive me te vjetra e me te medha dhe te shkembejme mendime.
Keshtu ne nje mbledhje tjeter, Velimir Stoinigi na foli
per PKJ, per te kaluaren e saj, si dhe per luften e zhvillimin
e drejte qe kishte marre ajo me ardhjen e Josip Broz Titos ne
krye, si dhe per autoritetin e madh qe kishte fituar ajo ne popull, me luften heroike qe po bente nen udhehegjen e tij drejt
fitores.
Me kete rast edhe une i fola per historikun e Partise
sone qe nga themelimi i saj, per perhapjen qe kishte marre,
sukseset qe kishte arritur etj., etj. Sa mbarova une koloneli e
hodhi tej rolin e ushtarakut dhe tha:

- Misioni im kryesor vertet eshte ushtarak, por si kuader partie dhe me porosi te posa^me te udhehegjes se partise
sone, do te bisedojme edhe per ceshtje partie e per gjithgka
tjeter, - dhe filloi rende-rende te na beje verejtje per vijen tone, te na numeroje gabimet> qe paskesh bere vazhdimisht Partia jone!
Nje nga kritikat kryesore qe kishte sjelle Velimir Stoinisi ishte se gjoja ne vijen e Partise sone gene dukur vazhdimisht lekundje si nga e djathta dhe nga e majta dhe
s'mungoi te lidhe oportunizmin e vijes sone me kritikat e
Vukmanovis Tempos. Ne fakt Tempo na predikonte luften
vellavrasese, na rekomandonte goditjen e Ballit Kombetar te
porsalindur, kritikonte perpjekjet e Partise sone per te terhequr nga Balli Kombetar elementet e genjyer. Kurse Velimir
StoiniVi na akuzoi se ne vijen tone ka pasur oportunizem dhe
kete e argumentoi me faktin qe perfagesuesit e Keshillit
te Pergjithshem t Frontit NacionalQlirimtar biseduan me perf<gesuesit e Ballit Kombetar ne fshatin Mukje, afer Kruje,9, ne
fund te korrikut e ne fillim te gushtit 1943. Njekohesisht duke
cilesuar Mukjen si nje veprim oportunist, ai, po me kete
123

-argument, na qortoi se ishim treguar sektare qe nuk i vazhduam edhe me tej bisedimet me keta kolaboracioniste te fashizmit italian dhe tradhtare te popullit tone.
Pasi e degjova me qetesi kete person (e pakta qe mund te
mendonim atehere, - i informuar keq per vijen tone), i thashe:
- Jo vetem qe ju jeni ne kontradiksion me veten tuaj
dhe me Tempon, por me lejoni t konkludoj se ju nuk enjihni situaten ne vendin tone. Duhet te dini se Balli Kombetar eshte balli i tradhtise, kreret e tij jane kolaboratore
t fashisteve italiane. Partia qe me krijimin e tij (Ballit), i beri
thirrje qe te bashkohej kunder okupatorit. Ky s'ishte oportunizem ne vijen tone, por ishte vije e drejte. Balli Kombetar
na luftoi dhe bashkepunoi me pushtuesit italiane. Ne prag te
kapitullimit te Italise po krijoheshin momente te reja ne luften tone dhe ne duhej t'i shfrytezonim. Per kete u beme thirrje edhe nje here ballisteve te hynin ne lufte si kunder pushtuesve italiane, qe ishin ne prag te kapitullimit, ashtu edhe
kunder pushtuesve te rinj gjermane. Kreret e Ballit Kombetar
iu pergjigjen thirrjes sone per te biseduar e per te vendosur
se V'duhej bere me pas. Ne kishim qellimet tona, ata kishin
te tyret. Ata erdhen ne bisedimet me ne per te f ituar pak
kredi pas diskreditimit te madh qe kishin pesuar ne popull,.
kurse ne, siv thashe, niseshim nga gellimi qe ta terhignim Ballin ne lufte kunder pushtuesve te rinj, nazisteve te eger gjermane. E, nese edhe kete radhe kreret e Ballit do te vazhdonin
lodren e vjeter, atehere ata do te demaskoheshin me mire e
perfundimisht ne sy te popullit dhe do te braktiseshin nga
elementet e mashtruar qe perbenin bazen e kesaj organizate.
Per kete u be Mukja. Te derguarit e Frontit tone Nacionalvlirimtar ishin instruktuar garte se venin ne Mukje per t'i
thene Ballit te futej ne lufte dhe, jashte kesaj, nuk duhej bere
asnje marreveshje.
Kreret e Ballit ne Mukje kishin planet e tyre. Ata donin
jo vetem te krijonin nje komitet te perbashket, por donin paritet ne drejtimin e Shgiperise se ardhshme. E kerkonin kete
ata qe kishin bashkepunuar hapur me Italine fashiste e, ne
nje kohe, kur s'jepnin asnje garanci se do te luftonin kunder

124

gjermanve dhe kur, ve^ te tjerash , kerkuan qe ne te pranonim edhe tezen e Shgiperise se madhe , te Shgiperise etnike . Edhe dy te derguarit e Partise sone rane ne kurthin e
Ballit, pranuan kerkesat e tij, sepse njeri prej tyre , Mustafa
Gjinishi, siv po del, ka gene agjent i Intelixhens Servisit anglez
dhe tjetri, Ymer Dishnica, ishte nj oportunist . Qe ne momentin e pare, Partia, sa mori vesh kete tradhti te delegacionit
te vet, e denoncoi . Prandaj , shoku Velimir, une po ju them
se nuk gendrojne kritikat tuaja ndaj Partise e udhehegjes se
saj, as per oportunizem , as per sektarizem.
- Kembengul se denimi qe i bete Mukjes ishte sektarizem, - perseriti Velimiri. - Duhet te gjenit gjuhen per t'i
bindur krert e Ballit.
- Kurre! Kjo do te ishte tradhti, tradhti ndaj Partis,
- iu pergjigj Miladini gjithe zemerim . - Po te kishim bere
kete, ne duhej te na vinte populli shqiptar rreze nje muri e
te na hiqte plumbin. Perse luftuan ky popull e kjo Parti?
Qe te ndanin pushtetin me reaksionin?
Debati u ndez e vazhdoi gjate . Kryesisht flitnim une,
Velimiri e Miladini . Koci Xoxe rrinte krejt i heshtur, vetem
se, sipas bisedes, here skuqej e here zverdhej, kurse Nako
Spiru s'kishte rast te angazhohej ne debat: italishtja e kishte lidhur pas numrit dy te misionit Stoini^, pas jugosllavit te zgjuar e dinak , Nijaz DizdareviVit . I perkthente DizdareviVit r,' thoshim ne.
- Nuk them te ndanit pushtetin, - iu pergjigj me inat
StoiniVi Miladin PopoviVit. - Te merrnit pjese ne mbledhjet
e parashikuara ne Mukje , kete dua te them. Mos u perpigni
te fshihni sektarizmin tuaj. Ai eshte me brire!

- Ku e shihni ? - e pyeta.
- Ne ato qe thashe per menyren si vepruat me Mukjen.
Por kam dhe fakte te tjera. Sektarizmin jua kane nxjerre ne
shesh Liri Gega e Mehmet Shehu. ?'jane ato qe bejne ata?
- Ata kane kusuret e tyre e per to ne i kemi kritikuar
e do t'i shikojme me thelle . Por mos harro se bashkepunetor
i tyre i ngushte , bile frymezues ne te gjitha shtremberimet
e aktet sektare te tyre ka gene shoku juaj, Dushan Mugosha.

125

- Ta lerne Mugoshen, - nderhyri Stoinigi, - ai na takon neue, e shohim ne punen e tij. Fjalen e kemi te shoket
tuaj. Liri Gega ne Vlore heq e ve ne qarkor e ne komande ke
i do qejfi. Mehmet Shehu ne Peqin vret 50-60 balliste 1a1e,
ne Veri Liria sillet me palle zhveshur.

- E njihki mire gjendjen tone! - i thashe me nj'e ironi

te dukshme.
- Besoj se e njoh. Bile e njoh shume mire ! - u pergjigj
me fodullek Velimir Stoinigi.

- Shoku kolonel! - ia ktheva ne moment me ton te

prere. - Jemi shoke e miq, respektojme e nderojme partine

e papullin tuaj vella, por, me ndjeni, me duket po dilni nga

kompetencat tuaja si ushtarak, gofte si i derguar i Shtabit te
Pergjithshem Jugosllav, gofte edhe si anetar i nje partie tje tr. Nderhyrja juaj eshte pa vend dhe toni i papranueshem- Ne jemi komuniste, ne radhe te pari, - tha ai, duke
u terhequr ca. - S'ka te keqe se bisedojme edhe per kto
Veshtje. Ju thashe, kam edhe porosi te posa^me nga shoku
Tito te bisedoj me ju edhe per keto ^eshtje.

- Mire, si komuniste edhe mund te bisedojm, - i thash, - por kini parasysh ku flitni e prse flitni.
- Me ndjeni, - u prgjigj i skuqur. - Ndoshta thashe
ndonje shprehje jo te matur, por duhet te me kuptoni, gjith-

gka jua them ne rruge shogerore, si miq qe jemi e per te

miren tuaj. S'kam asnj gellim tjeter. Por, le ta leme persot, do t bisedojm m shtruar her tjeter.
U ndam ftoht, sido qe i buzegeshem e i shtrenguam
doren njeri-tjetrit. Por nga mendja s'me hiqej ajo qe ndodhi,
sidomos akuza e papritur per sektarizem. Ndersa nje vit
e ca m pari ne benim perpjekje per te afruar elementet nacionaliste e kedo tjeter ne rrugen e luftes kundr pushtuesit
e per kete nga Tempoja u akuzuam per oportunizem, me
pas, kur Ballit i vume kufirin te thana, del se paskemi rene
ne sektarizem. Nuk m'u durua e i them Miladinit:

- S'e marr vesh kt gje. Kita t derguar duan t na

ndihmojne, apo duan me Vdo kusht te na gjejne, ose te na
vn mbi kurriz nje gabim...?!
126

Miladini qeshi si me zor, me ra kraheve dhe s ' tha asnje

fjale. Ishte nje e qeshur qe rralle ia kisha pare mikut tim te
luftes e te mundimeve. Brenda asaj qeshjeje ndihej deshperim,
keqardhje , ndoshta dhe dyshim per ato qe po leshonin shoket e partise se tij.
- Te luftojme, te luftojme e te ecim perpara , - tha, pa keto pune do te sqarohen . Ne fund te fundit Tempoja e
Veloja dhe dreqi e di kush tjeter , s'jane as PKJ, as KQ i
PKJ.
- Nuk do te doja ta ve ne dyshim, - i thashe.
Ishin dite plot pune, tension e probleme nga me te ndryshmet e te veshtirat qe kerkonin zgjidhje te drejte e urgjenteNje pjese te madhe te kohes e te forcave , ne ato dite e net,
une me shoke ia kushtonim pergatitjes se planeve strategjike
e operative per betejat qe zhvillonin ose qe planifikonim te
zhvillonin divizionet dhe njesite e tjera te medha e te vogla
te ushtrise sone, qe ishte hedhur ne ofensiven e pergjithshme.
Kohe e mund na kerkonin problemet e medha te jetes se
Partise ne terren e ne ushtri , problemet e Frontit e te keshillave nacionalvlirimtare . Ca me teper ne Kongresin e Permetit
kishim krijuar Komitetin Antifashist Naciona1s1irimtar qe kryente funksionet e Qeverise Demokratike dhe kjo Qeveri, qe
kryesoja, nuk ishte nje krijese shkresash e as nje grupim njerezish, qe duhej te rrinin diku ne pritje te dites kur te merrnin fugine.
Jo, ishim nje Qeveri ne veprim , Qeveri qe kishim fugine
ne pjesen me te madhe te Shgiperise e nga dita ne dite po
shtriheshim ne qytetet ,
ne fshatrat e ne krahinat qe gliroheshin . Se Q'fushe e pafund problemesh komplekse ishte kjo
e krijimirt , e organizimit dhe e drejtimit te pushtetit, se
Q'mund, pune , studim, debate na u desh te benim, do te flas
hollesisht nje here tjeter. Dua vetem te theksoj se situata,
faza ku kishte arritur lufta jone, dhe nje sere rrethanash te
tjera , na detyronin te mendonim e te pergjigjeshim per gjithGka - qe nga problemet e medha te betejes perfundimtare
per vlirim . qe nga sigurimi i ushqimit
e i strehes per popullsine e zonave te Vliruara , bile edhe te pagliruara
, qe nga or-

127

ganizimi i puns se pare ndertimtare e gjer te marrja e

masave te para per fazen kur Partia e populli do te kishin
gjithe Shgiperine e Lire e demokratike . Neper kembe kishim
aleatet anglo- amerikane qe, si kumarxhinj te regjur politike,
dite per dite na hidhnin karta te reja per te na futur ne
qorrsokak , rrotull kishim reaksionin e brendshem, qe shihte se
po e humbiste davane e perpigej te na krijonte nje mije e
nje pengesa e veshtiresi . Shtoju ketyre mungesen e pervojes
thuajse te te gjithe ne per problemet e organizimit e te drejtimit te nje shteti te ri, shtoju mungesen e ndjeshme te kuadrove dhe tabloja , sadopak, behet me e garte . E tamam, ne
kete vale te pafund punesh , veshtiresish e problemesh kardinale, te mesme e te vogla , futet mes nesh misioni Stoinig
me gellimet dhe synimet e tij te caktuara.
Ne ditet e para te shtatorit kishim zbritur ne Odri^an
(Helmesi me pese shtepi nuk mund te na mbante ), dhe qe
aty, prmes lidhjesh te panderprera e te shumta, drejtonim
gjithe vendin. Zilja e telefonit nuk pushonte , njoftimet e radionderlidhjes vinin nga te gjitha anet, hyrje-daljet e korriereve e te shokeve ishin te panderprera . Hynte nganjehere
per konsultim, per ndihme ose thjesht per nje dobar dan1
edhe Velimir Stoini(;i . Perpigej te mesonte gjithQka e te fuste
hundet kudo . Ne nje moment , ndersa po shkembenim dy fjale
ne kembe me te, me vjen oficeri nderlidhes e me thote:
- Shoku Komandant ! Nga Gjirokastra njoftojne se do
te hedhin ne ere uren e Dragotit . Po afrohen autokolona gjermanesh nga gryka e Drinos dhe e Vjoses dhe ura e Dragotit
eshte nj pike kyc. Kerkojne mendimin tuaj.
- Ne asnje menyre! - i thashe. - Te urdherohen menjehere qe jo ta hedhin ne ere, por ta mbrojne me Ido kusht
uren e Dragotit.

- Ku bie kjo ure? - pyeti sakaq gjithe interesim Velimir Stoini^i.

U afrova te harta dhe ia tregova.
- Pse te mos hidhet ne ere ?! - shpertheu ai sikur ta
1 Serbokroatisht - miredita.
128

kishte ngrene grereza. - Pshte nje ure teper strategjike. Po

te kalojne autokolonat gjermane ne te , do t'ju hapet shume
pune juve, por edhe neve. Le te sakatohen e te asgjesohen
gjermanet matane, ndryshe depertojne neper gjithe Shgiperine, na futen edhe neve ne Jugosllavi.
- Mos u shgetesoni, - i thashe. - Urdhri yne eshte qe
nga Kakavija e gjer ne Han te Hotit te mos mbetet gjerman

i gjalle. E, ne rnbetshin, do t'i ndjekim kemba-kembes edhe

matane kufijve tane.

- Atehere pse te mos e shkatrroni edhe kote ure?! pyeti prape. - Prishja e saj do te pengoje shume depertimin...
- Sepse erdhi koha te na duhen edhe urat, - ia ktheva. - Nje pjese te madhe i kane hedhur e po i hedhin ne
ere vete gjermanet, shum te tjera po i hedhin ne ere me
nje zell te Vuditshem oficeret e misioneve angleze. Por tani
qe forcat tona ushtarake kane nen kontroll te gjitha rruget,
grykat e malet tona, te hedhesh ne ere urat do te thote te
hedhesh ne ere pasurine e popullit ne fuqi. Ju nuk e dini se
per veprimet tona ura e Dragotit eshte pike strategjike. Per
sa i perket ndalimit te kolonave te armikut, duhet te dini se
,,rang ures ndodhet gryka e Kelcyres, te cilen forcat tona e
kane bere t pakapercyeshme per gjermanet.
Shefi i misionit ushtarak jugosllav doli i pakenaqur. Sig
thashe, vertet misioni i tij kryesor nuk ishin problemet ushtarake, por edhe ne kete aspekt atij i kishin ngarkuar detyra,
ata qe e kishin derguar. Nder keto njera ishte: Te ndikonte
te ne qe, gjate kesaj periudhe, te angazhonim ne luftime, ne
tokat tona, sa me shume njesi gjermane qe ndodheshin ne
Shgiperi ose qe terhigeshin nga Greqia e te mos lejohej, pra,
depertimi i forcave naziste ne Jugosllavi. SiV morem vesh
me vone, me urdher te Shtabit te Pergjithshem Jugosllav kishin krijuar nje perde te forte ne kufijte midis Gregise e
Magedonise me synim qe te parandalohej terhegja e gjermaneve ne ate drejtim strategjik. Dere e vetme per terhegje, kesisoj, mbetej Shgiperia. Sipas kesaj ndarjeje te dyerve le
te derdhte, pra, egersine e saj te fundit mbi tokat e forcat
tona bisha naziste e plagosur per vdekje.

-67

129

Natyrisht, ne asnjeherc s'na kishte shkuar ndcr mend se

mund te beheshin ne lufte edhe ndarje te tilla rolesh. Gjithmone kishim luftuar e luftonim me te gjitha forcat e mundesi'te per t'i shkaktuar vdekjen gdo nazisti kudo ku e gjenim, pa menduar kurre se mund te benim nje terhegje te
leverdishme taktike ne ndonje gryke, per ta lene armikun
te asgjesohej nga dikush tjeter. Kte e kishin vertetuar te
gjitha betejat tona te zhvilluara gjer ne gusht 1944, kete e
vertetoi me se miri lufta heroike dhe e panderprere e forcave
tona nga gushti ne nentor 1944 e, pas iylirimit te Shgiperise,
kalimi i nje pjese te mire t ketyre forcave ne ndjekje te nazisteve jashte kufijve tane shteterore, ne Jugosllavi. Shkurt,
per kete pjese te misionit te tij, Velimir StoiniiQit s'iu desh
te harxhonte fare mund. Mbetej i lire te perqendrohej ne
aspektet e tjera , me kryesoret. Dhe kete pune, sig thashe, ai
e filloi sapo hodhi kemben ne Shgiperi.
Si ia filluan punes Velimir StoiniSi dhe shoket e tij? Ata
i ndane rolet. Velimiri hiqej kompetenti per organizimin
e ushtrise , te partise, te pushtetit, te sigurimit, te arsimit, te
kultures etj. Me nje fjaM, ishte koke e madhe dhe qe nje
-favor i madh qe i bente Partia Komuniste e Jugosllavise
Partise sone, duke derguar kete fare burri per te na dhene
eksperience.
Kurse Nijaz Dizdarevi^i ishte nje dhelper e vertete. Njeri
i zgjuar , por i lig, intrigant ne kulm. Ato qe dinte i dinte mire
e i thoshte mire. Ishte i ngarkuar te punonte me rinine tone
e ta organizonte kete ne rezistence kunder Partise, ne rast
se kjo do te kundershtonte zbatimin e planeve djallezore te
jugosllaveve. Nijaz DizdareviQi, jo vetem qe u be eminente
grise e Nako Spirut, por vuri ne levizje edhe kordat e
zemres per UDB-ne jugosllave. Al gjate komplotit na u dashurua me nje anetare te Plenumit te Komitetit Qendror te
Partise sone e i premtoi se do te martohej me te dhe, pasi
mori gjithe te dhenat qe i duheshin, iku dhe e la.
Disa dite para mberritjes se misionit Stoinig, na kishte
ardhur ne Helmes edhe nje major sovjetik, Ivanovi. Merret
me mend, e pritem me krahe hapur e me te gjitha nderimet

130

qe i takonin perfagesuesit te ushtrise se lavdishme staliniane.

Por majori Ivanov gjynah qe perfagesonte nje ushtri te tille
si Ushtria e Kuqe. Ishte tip i zgjuar , finok e, sie u duk nie
pas, edhe ai kishte ardhur me mision ushtarak , por dhe me
te tjera, speciale. Mbaj mend mire se si rrinte tere diten
te shkallet e priste kolonelin Stoinig dhe fakt eshte se Ivanovi
e njohu Shgiperine dhe ne, luftetaret e saj, me at drite
q ia pershkruante StoiniQ!. Per fat te keq Bashkimi Sovjetik po e njihte Shgiperine me syzet e StoiniZit dhe jo vetem
ne prag te Clirimit, por edhe disa vjet me pas, sovjetiket na
njihnin ne me q'u molloiste Titoja, Kardeli, Gjilasi e te tjere.
Majori Ivanov poshte e perpjete vazhdimisht u bene reklame
Velimir Stoinigit dhe Nijaz Dizdarevigit per te na konfirmuar te verteten se dy shoket jugosllave jane kapacitete.
Kurse ne realitet Velimir Stoiniii ishte nie kerrig gomari, nje
njeri i rendomte , qe kishte mesuar disa formula e vetem per
ato dinte te fliste, pa folur ketu per udhezimet qe i kishin
dhene e te cilat i nxirrte nga ganta e i citonte ore e gast.
Debatet e para qe paten me ne, veVanerisht kundershtimet e prera qe i beine une dhe Miladini , i binden perfundimisht Velimir Stoini4;in dhe Nijaz Dizdareviigin se duhej fiIluar menjehere puna per veprime e ndryshime radikale. Veli:mir Stoinigi me kembengulje punonte ta acarante gjendjen.
Komunikonte Ido dite me radio me shtabin e Titos, sigurisht
me organizativin e ketij, Rankovigin , dhe prej andej merrte
udhezime veprimi.
Kur pa se Miladini , si jugosllav , nuk i mbeshteste ata ne
kritikat qe benn , perkundrazi i kundershtonte , atehere kerkol ta hiqte nga skena ate dhe te me izolonte mua nga shoket,
per te me goditur me lehte. Dhe keshtu beri . Ndodheshim
akoma ne Odri^an kur arriti ta hiqte qafe Miladinin. I dha
ketij urdhrin e Titos qe te kthehej sa me pare ne Jugosilavi
c'he te paraqitej ne raport. Poshtersia e grupit te Velimir
Stoini?it arriti deri atje sage, as shogerisht, nuk me vuri
ne dijeni per kete vendim qe merrej per nje shok qe kishte
punuar per 3-4 vjet prane nesh e kishte luftuar bashke me
ne. Miladinin e kishin porositur qe, kur te bisedonte me mua

131

per ikjen e tij, te mos me thoshte qe e therritnin ne raport,

por thjesht e dergonin te punonte me nje detyre tjeter ne
Jugosllavi.
Ne fillim, ai per te mos me lenduar, nuk ma tregoi te
verteten.
- Po perse pikerisht ne kto momente?! - i thashe. Edhe disa jave dhe Vlirohet Shgiperia. Te hyjme edhe nje
here bashke ne Tirane, jo ashtu ilegalisht, me bomba e nagante ne xhep si me 1941 e me 1942, por te lire, si fitimtare,
pastaj ik. Do te mbledh popullin e do t'i them: E shihni kete
burre? Ky eshte malazez, jugosllav. Por eshte dhe yni, eshte
dhe shqiptar. Emrin e ka Miladin Popovii^, ne e quajme Ali
Gostivari. Eshte shoku yne, vellai yne, komunist qe per 4
vjet me radhe bashke me ne e me ju luftoi, sakrifikoi, u rrit
me ne, dha gjithe Q'pati per kete fitore, per lirine. Tani do te
ike. Putheni te gjithe dhe udhe e mbare i gofte!. I flisja
keshtu dhe Ali Gostivari qante.

- Degjon? - i thashe. - Duhet te rrish edhe disa jave.

Te shikosh lirine.
- Aq shume dua Enver, por... duhet te iki. Ky eshte
urdhri i gendres sime.
E ndjeva se diQka me fshihte. Takova StoiniiZin dhe, ne
eurer te udhehegjes sone, 1 kerkova te ndermjetesonte ne
udhehegjen e tij per shtyrjen e urdhrit.
- Gje qe s'behet, - tha ftohte e prere Velimir Stoinigi. - Shoku Tito vetem nje here urdheron.

- Mire, - i thash, - po si, me Q'rruge do te shkoje

ne Jugosllavi?!
- Mal me mal, - u pergjigj. - Jemi akoma ne lufte.
- Jo, - i thashe. - Kete s'do ta lejojm. Ne me 1942
e me 1943 kemi pritur e percjelle ilegalisht me makina Bllazhon e Tempon qe ishin shendoshe e mire, si molla, e jo te
mos e bejme kete gje per Miladinin tani qe thuajse jemi
Qliruar. Ti e di, ai eshte i semure, vuan nga tuberkulozi.

- Po Vfare t'i bejme? - pyeti dhe shtoi: - Une di

vetem kete: Te niset sa me pare per ne Jugosllavi.
Me shkoi nder mend nje plan dhe kerkova urgjent nje
132

takim me nje nga oficeret e misionit anglez. Ishte koha kur

anglezet donin -ta kishin mire me ne, qe t'u miratonim variantet e njepasnjeshme te zbarkimit. Kishim arritur atehere
edhe nje marreveshje me ta per te kuruar ne spitalet e aleateve, ne Bari te Italis, nje numer partizanesh te plagosur
rende. Anglezi u paraqit ne dhomen ku punoja.
- Zoti oficer, - i thashe, - kerkoj nje nder konfidencial prej jush.

Anglezi harroi se qe ushtarak e u perkul nga kenagesia

qe po i jepja rastin te me bente nie nder t tille.
- Nje partizan, shok imi i ngushte eshte shume semure.
Mund ta transportoni me mundesite tuaja sa me shpejt ne
Bari?!
- Po si jo, neser ne mbremje! - u pergjigj gjithe gatishmeri anglezi dhe vazhdoi: - Me dhate rastin, zoti gjeneral, t'ju them se dua te bisedoj diVka me ju.

E kisha llogaritur se do te paguaja haraV.

- Pasneser ne mengjes! - ia prita aty per aty.
- All right! - perplasi ^izmet anglezi dhe doli.

Takova Miladinin e Stoini^in dhe iu drejtova ketij te

fundit:
- Miladinin do ta nisim neser ne mbremje per ne Bari
me emrin shqiptar A1i Gostivari. Hyni ne lidhje me shtabin tuaj qe te marrin masat e ta presin perfagesuesit jugosllave prane Shtabit Aleat ne Itali. Qe andej besoj se ne
anijet e avionet qe lidhin Vdo dite shtabin tuaj me Shtabin
Aleat, do te gjendet nje vend per Miladin PopoviiZin.

Velimir Stoini.^i u nxi nga zemerimi, qe kjo pune u

zgjidh mire e bukur, por nuk kishte si te kundershtonte. U
ndame.
Para se te nisej Miladini po shetiste i menduar. E arrita
dhe, kur po zbritnim drejt sheshit te kishes ne Odriian, me
hodhi krahun ne supe dhe me tha:

- Enver, dje nuk te tregova se s'doja te te shtoja merzine. Por ti duhet ta dish. Une po iki sepse m'i kane vene
kembet ne nje kepuce, ne eurer te Titos. Nuk jane te kenaqur
nga puna ime. Por po te them nje gje: ky Velimir Stoinici
133

dhe Nijaz Dizdarevi^i po sillen si armiq . Kujdes me ta. Ve-

tem te arrij i gjalle ne Jugosllavi e te mund te takohem me

Titon , se nuk do te rri pa folur dhe pa i demaskuar.

Keshtu e larguan Miladinin.

Menjehere pasi percollem Aliun , therres ne zyren time
Velimir Stoinikin dhe e pyes per arsyen e largimit te Miladinit. Ai ftohte me tha:

- Kishte urdher nga Titoja qe te kthehej ne Jugosllavi.

- Besoj, - i them , - se nuk kishte urdheruar Titoja
qe te mos ma komunikoje edhe mua kete vendim per nje
shok , qe punoi ne keto vite te veshtira bashke me Partine tone.
- Te paska vene ne korent Miladini per kete? - pyeti.
- Ai me vuri ne korent , por te perkiste edhe ty ta beje
nje gje t ti11e , - i thashe ftohte dhe e pyeta: - Pse u
thirr Miladini ne Jugosllavi?
- Per te dhene llogari , - m'u pergjigj ai me arrogance.
- Nuk jam as kunder qe shkoi, as kunder qe te jape
llogari per punen e tij perpara KQ te PKJ, - i thashe, por jam per ate qe duhej te me vije edhe mua ne dijeni. Ne
rast se eshte o.Zeshtje thjesht per dhenie llogari, - vazhdova, - Miladini ka pasur per te dhene llogari me pare ne
Partine tone, ku ai punoi . Dhe une po ju them se ai punoi
shume mire, si komunist internacionalist. Kurse ju nuk vepruat drejt , kjo eshte pikepamja ime.
- Ju mund ta ruani pikepamjen tuaj, ne ruajme tonen,
- me tha Velimir Stoinici dhe u ndame duke i dhene doren
ftohte njeri-tjetrit.
Fillon pas kesaj hapi i dyte i misionit Stoiniq . Ne qend'er te goditjes mbetesha une. Natyrisht, as dija e as me
shkonte nder mend ato dite se iz'pergatitej e r,'kurdisej rrotull meje , por atmosferen e ftohte qe po krijohej nuk mund
te mos e ndieja.

Ishin ditet e fundit te gendrimit ne Odrigan, kur me

vjen ne dhomen e punes Velimir Stoinivi e gjithe seriozitet
me drejtohet:
- Shoku Sekretar i Pergjithshem...
E kuptova qe kishte ardhur per pune partie, sepse
134

kishte adaptuar disa rregulla speciale protokollare ne marredhenie me ne: Kur vinte per geshtje ushtarake, niste me
Shoku Komandant, kur vinte per geshtje pushteti e niste
me Shoku Kryetar, kur vinte per Veshtje partie e niste
me Shoku Sekretar i Pergjithshem.

- Kemi pasur keto kohe nje sere diskutimesh por s'i

kemi Quar gjer ne fund. Mendoj se duhet te shtrohemi mire,
- me tha.
- Sipas rastit e mundesive, - ia ktheva. - Ju e kuptoni sa te zene jemi.

- E shoh, - tha, - por e quaj te domosdoshme. Jane

me rendesi per vijen tuaj, per krejt punen tuaj.
- Mire, - i thashe, - sapo te gjej rast do t'ju njoftoj.
- Jo, jo. Mendoj t'i shtrojme gjeresisht ne Byrone tuaj
te Komitetit Qendror. Bile me vjen keq qe ju gjer tani s'e
keni mbledhur Byrone per te me degjuar zyrtarisht.
- Byroja, shoku Stoinic, - i thashe, - mblidhet sipas
planit te punes qe ka, sipas problemeve dhe kushteve qe na
paraqiten. Por, jua them sinqerisht, as e kam pare e as e
shoh te arsyeshme qe te mblidhja Byrone per ato qe thoni ju.
- Kjo duhej bere qe me pare, - tha ai rende e i ofenduar. - Me sa di ju keni se shpejti nje mbledhje te Byrose.
Shoket jane grumbulluar, bile u njoha edhe me Liri Gegen qe
sapo mberriti nga Veriu.
- Qe kemi nje mbledhje t Byrose, - i thashe, - kjo
eshte e sakte, por, ajo eshte mbledhje e Byrose se Komitetit
Qendror te Partise sone dhe, po jua them haptas, kerkesa
juaj per te marre pjese ne te eshte pa vend, e papranueshme.
- Doni te thoni se akoma jeni kunder qe une te marr
pjese ne te? - pyeti.
- Ju s'duhet as te na shtronit kerkesa te tilla, qe jane
ne kundershtim me normat e nje partie me vete, pavaresisht
nga marredheniet tona vellazerore.

Tek po me shihte ne sy, pak me gjate e pa folur, une

pashe shprehjen e nje zemerimi te brendshem dhe t e . nje
buzegeshjeje cinike. Pastaj dicka mermeriti dhe iku. Se c'qe
135

kjo buzegeshje, e kuptova sapo kishim filluar mbledhjen e

Byrose sone Politike. Ne kete mbledhje kishim vendosur te
analizonim problemet me urgjente te situates, te percaktonim planin e punes se Byrose per periudhen gjer ne ?lirimin
e Shgiperise dhe, me kryesorja, une do te parashtroja tezat
kryesore te raportit qe do t'i paragitnim Plenumit te ardhshem te KQ te Partise. Ne mbledhje merrnim pjese une, KoVi
Xoxe, Nako Spiru, Ramadan (;itaku dhe Liri Gega (dy ish-anetaret e tjere te Byrose, Ymer Dishnica e Gjin Marku,
te zgjedhur ne Konferencen e Pare te Vendit ne mars 1943,
ishin perjashtuar nga Byroja Politike e nga Komiteti Qendror i Partis me kohe: Ymer Dishnica per tradhtine qe na
kishte bere ne Mukje me Ballin Kombetar ne gusht 1943
dhe Gjin Marku per mospjesemarrje thuajse asnjehere ne
mbledhjet e Byrose Politike si dhe per kompromisin famekeq me gjermant ne Berat ne vjeshten e 1943-shit).

Sapo filluam mbledhjen e Byrose ngrihet KoVi Xoxe e

thote:
- Propozoj te ftojme per te marre pjese ne kete mbledhje delegatin e udhehegjes jugosllave, shokun Stoinig.
Kundershtuam prere une, Ramadan Citaku dhe ne fillim

edhe Liri Gega. Me Ko^i Xoxen ishte solidar Nako Spiru.

Mbledhja e Byrose, e nisur per problemet me te rendesishme
te momentit e te se ardhmes u be papritur nje seance batutash:
- Ai eshte shef i misionit ushtarak, - tha ne nje moment Baca. - Perse te vije ne Byro?
- Pshte perfagesues i nje ushtrie dhe i nje partie moter!
- ia priti Koi?i Xoxe.
- Atehere t therresim edhe Ivanovin, - ia ktheva une.
- Bile, sipas kesaj logjike, - shtova me ironi, - mund te
ftojme si vezhgues edhe anglezin, aleate i kemi...
Gjakrat u ndezen, gje kjo qe per mua ishte krejt e papritur dhe e habitshme. Kurre s'na kishin ndodhur me pare
skena te tilla. Mege s'po merreshim vesh, u propozua te vendoste vota. Liri Gega papritur ngriti doren bashke me Ko(Zi
Xoxen e Nako Spirun. Ne minoritet mbetem une dhe Ramadan Vitaku.

136

Keshtu iu dha e drejta Velimir StoiniVit te merrte

pjese, te diskutonte e te diktonte ne Byrone tone Politike.
Qe nga ky moment nis nje nga proceset me te hidhura
e me te renda ne jeten e Partise sone, procesi i perVarjes se
Byrose sone Politike, i riorganizimeve e i kooptimeve te
saj e, me pas, i tronditjes se krejt Komitetit Qendror te
zgjedhur ne Labinot ne mars te vitit 1943.
Per te arritur ne keto rezultate Velimir Stoini^it iu desh
te punonte sipas nje plani te menduar mire e me kujdes. Sig
thashe, ai, qysh sa mberriti ne Shqipri, kishte nisur nga
zbatimi i planit te tij, por une vete, per herb te pare, vetem
ne ate mbledhje te Byrose Politike, ndjeva se digka serioze
po ndodhte kur Velimirit iu dha me vota vendi i mikut te
nderuar. Menjehere pasi mbarova diskutimin tim kryesor,
ku u parashtrova shokeve tezat e raportit qe do te pergatitja per Plenumin e 2-te te KQ, fjalen e kerkoi me njefare
politese StoiniQi. Na falenderoi me dy fjale per nderin
qe i benim e besimin q shfaqi ndaj tij Byroja jone duke
e ftuar ne kete mbledhje dhe, menjehere, hapi Vanten:
- Nga V'foli shoku Sekretar i Pergjithshem, - tha,
- po marr vesh se mbledhja qenka shume e rendesishme.
Per koincidence, (!) ato qe dua t'ju them vllazrisht, perputhen plotesisht me temen e kesaj mbledhjeje, e cila do te
diskutoje mbi problemet q do t'i shtroni Plenumit te Komitetit tuaj Qendror.
. . Krejt ato qe foli per dy or te mira (perve4 kohes se
perkthimit), ishin ne esenc teza qe permbysnin kokeposhte
gjithe ^'kisha parashtruar une ne diskutimin hyres. Ne kt
menyre tezat e tij ishin prmbysje e krejt vijes dhe e fitoreve te arritura nga Partia jon, ishin njbkohesisht, nese do
te pranoheshin, nje platform krejt e shtrembr per te ardhmen. Ne esence ato prmbanin:
Se pari, nj propagandim euforik te sukseseve madhbshtore te PKJ dhe te Titos. E ngrinte Titon ne qiell,
gati-gati e barazonte me Stalinin dhe hapur linte te kuptohej
se, ne saje te ndihmes se tyre te madhe, shgiptaret dhe
bullgart po fitonin ne lufte.

137

Menjehere pas tiradave himnizuese per Titon, PKJ dhe

vijen e tyre .,gjeniale, krijuese etj., Stoini^i perseriti prere e ashper ato qe ne i kishim mesuar permendsh: S'keni
pasur nje vije te garte, keni vuajtur nga sektarizmi, oportunizmi e prape sektarizmi.
Me keto teza Velimir StoiniVi synonte te godiste vijen
e Partise sone gjatc kohes se luftes dhe ta nxirrte ate te
pagendrueshme, te pagarte, sidomos sektare.
Se dyti, ndonese mbledhja u kushtohej rezultateve te
luftes sone, Stoini^i e kaloi kete me ndonje fraze ne ere, bile
me ton per^mues dhe ngrinte e leshonte vetem pervojen,
shembullin, kontributin e madh e te shquar te ushtrise
jugosllave.
Nje propagande kaq e bujshme e Velimir Stoinigit per
luften e tyre, kishte gellim te krijonte pershtypjen se Lufta
jone Naciona1V1irimtare nuk ishte ndonje gje e madhe, ajo
nuk ngrinte ndonje peshe po te krahasohej me luften e
popujve te Jugosllavise. Ai me kete linte hapur te kuptohej
se ne Slirimin ia detyronim luftes jugosllave dhe punonte
ne kete drejtim per te krijuar pikepamjen qe lufta jone
ishte nje lufte e thjeshte ^etash, ose, ca me keq, nje lufte
terroristesh dhe atentatoresh. Pra, ai nxori nga Santa tezat
e vjetra armigesore te VukmanoviC Tempos, me te cilin une
kam gene gjithmone ne kundershtim te hapet dhe ne grindje.
Se treti, vija e Partise ne lidhje me Frontin Antifashist
NacionalQlirimtar, sipas Velimirit, ishte, gjithashtu, nje vije
e gabuar, nje vije sektare, derisa u akuzuam ne mbledhje
se nuk kemi mbajtur qendrim te drejte ndaj krereve patriote (si Cen Elezit, qe nuk e kishim futur ne Front), per1 Element nga paria e Dibres. kundershtar i Partise dhe 1 Frontft
NCL. Ne vjeshten e vitit 1944, me nderhyrjet e Velimir Stoinisit per
kete agjent te vjeter te kraleve te Serbise, nen pretekstin se Cer Elezi
-nuk ishte treguar aktiv sa kreret e tjere reaksionare kunder Levizjes
Nacionalslirimtare-, u pranua ne radhet e Frontit NacionaliZlirimtar. Pas
vendosjes se pushtetit popullor Cen Elezi e vuri veprimtarine e tij
ne sherbim te politikes reaksionare anglo -amerikane e te mbeturinave
ti reaksionit ne Shgi.peri.
138

seriti, gjithashtu, ate qe na leshoi diten e pare te mberritjes

se nuk beme mire qe nuk vazhduam bisedimet me ballistet ne Mukje. Me kete, sipas tij e atyre q e kishin derguar,
duhej te rehabilitonim Ymer Dishnicen.
Se katerti, vija organizative e Partise dhe Politika e kuadrit, perseri sipas tyre, dilte e gabuar, e zhvilluar ne plan
personal, se gjoja kishim menjanuar shoke te devotshem
nga funksionet drejtuese etj., etj.

Si konkluzion, sukseset e PKSH ishin te vogla, te

Gala dhe ne gofte se PKSH doli fitimtare, kjo u be me
shume ne saje te Jugosllavise , te PKJ dhe te Titos... Kaq
per te kaluaren. Tash q'duhej bere? Keto, sipas StoiniZit,
duheshin rregulluar e, qe te rregulloheshin sic duhej, ne
komunisteve shqiptare, s'na mbetej tjeter veGse te ndiqnim
rrugen jugosllave, keshillat dhe udhezimet e Titos-, te cilat
i kishte sjelle Velimir Stoini4i. Ideja gendronte ketu: Kush
eshte ne kete rruge eshte komunist i vertete, te tjeret duhet
te skartohen.
Keto ishin, te permbledhura shume shkurt, akuzat e para
kryesore te Velimir StoiniVit dhe gellimet e fshehta qe ai
desh te arrinte permes tyre pikerisht tani, ne prag te ?lirimit te plote te Shgiperise, kur po dilnim fitimtare mbi pushtuesit nazifashiste, tradhtaret e reaksionin e brendshem.

Nuk mund te them se menjehere, qe ne kete mbledhje

realizova gjeresine, thellesine dhe gellimet e fshehta te punes
armigesore qc po organizonin te derguarit e Titos kunder
Partise e shtetit tone te ri. Jo, e verteta do te dilte garte ne
shesh me vone, por duhet te them, se qysh ne ato momente
per nje gje isha me se i ndergjegjshem : po na beheshin
verejtje e akuza te padrejta e te pamerituara.
Prita reagimin e shokeve, por ata kishin ulur koken e
gendronin vete ne pritje. Mendova se duhej te gene prekur
nga menyra si 1 vuri Stoinici vize gjithe punes sone dhe,
ngage e kishim mik te nderuar, s'donin ta kundershtonin
hapur e qe ne mbledhjen e pare. Por ne geme komuniste
dhe per hir te se vertetes s'kishte pse na mbetej hateri as
neve, as mikut.
139

E mora fjalen perseri (megjithese nuk me binte te flisja

prape une e vetem une), dhe, pasi e falenderova Stoini^in
per interesimin e preokupimin e tyre etj., fillova te radhis shkurt e t hedh poshte gjithrka s'qe e drejte ne verejtjet dhe akuzat e tij ndaj vijes e gjendjes sone.

- Me kuptoni drejt, - i thashe me poshte. - Nuk jam

dakord me verejtjet tuaja qe sapo permendet , jo se s'na
pelgejne verejtjet apo keshillat shogerore, por e verteta te ne
eshte krejt ndryshe. Shoket do te thone mendimin e tyre e
ju do te bindeni.
- Ashtu gofte! - tha Stoinigi me nje nengeshje te pakuptueshme. - Do t'i degjojme edhe shoket.
Pas nje heshtjeje te shkurter shpertheu perseri po ajo
atmosfere e pakenagshme qe na ndodhi ne mbledhjen kur u
diskutua nese duhej pranuar apo jo StoiniVi ne mbledhjet
tona te Byrose.
- Ato q na referoi ketu shoku kolonel Velimir Stoinig, - e mori fjalen Koi^i Xoxe, - ne shume gjera kundershtojne ato qe shoku Enver do te trajtoje ne raportin e Plenumit. Une them te mos nxitonemi. Te mendonemi mire e
pastaj te llafosemi.
- Ku ka kohe te mendonemi e pastaj te llafosemi! - u
hodh aty per aty Liri Gega, me manine e saj te njohur per te
kundershtuar Ko^i Xoxen, jo vetem per Vdo gje qe thoshte, por
edhe per ta pergeshur hapur per te foluren e tij puro kor^;are.
- Po te keshe menduare ca ti, s'do te beje tere atc
sektarizma qe kane mbuluar dhene, - ia ktheu KoVi Xoxe.
- Do te flasem mire edhe per sektarizmen tende ne Byro.
- Me mire sektare se te shullehesha si ti ne diell! ia priti Liria, sipas menyres se saj , duke goditur Ko^in atje
ku i dhimbte.
Do te flas me poshte per alergjine Kogi-Liri e per skenat qe ndodhnin shpesh midis tyre, por ketu dua te ve ne
dukje se edhe midis tyre, ne t kaluaren, grindje te tilla te
hapeta ne Byro s'kishin ndodhur. Kryesisht i rezervonin
inatet per njeri-tjetrin ne kohen e Lire, ose vinin here te
dy, here veq e me ankoheshin mua.
140

Keshtu, batute pas batute , Liri Gega e hodhi mendimin

e saj per problemin kryesor:
- Ka qen apo jo sektare vija e Partise, - tha, - kete
ta diskutojme. Une vete kam vepruar sipas vijes...
Pashe se Velimir Stoiniigit i qeshi fytyra sapo ia perkthyen kete deklarate te Liri Geges. E shenoi shpejt e
shpejt ne bllok dhe tundi koken ne shenje aprovimi. Ne
morine e mbledhjeve qe do te benim me pas , kur te zbritnim
ne Berat , pohimi djallezor dhe armigesor i Liri Geges se kam
vepruar sipas vijes , do te ishte nje arme e forte ne duart
e Velimir Stoinigit dhe te bashkepunetoreve te tij . Sektarizmi me brire (vertet qe i tille) i Liri Geges do t'u sherbente
atyre si argumenti baze per te vertetuar se vija e PKSH
gjoja paska gene sektare!
Nako Spiru gjate gjithc kohes se debatit, ishte tepr i
angazhuar . Shkruante ne nje bllok me shpejtesi kushedi ^fare.
Me pas do te merrja vesh se mbante shenime te hollesishme
nga mbledhjet tona per t ' ia dorezuar ne italisht mikut te
tij, Dizdarevi(Zit. U b e kjo nje detyre e perhershme e Nakos
qe atehere, dhe s' e mora vesh se si u ligjesua e behej hapur
edhe ne syte tane.
Shume vjet me vone do te mesoja se ne Arkivin Qendror te Partise gjendej, midis t tjerash, edhe doreshkrimi ne
italisht i procesverbalit te Plenumit te 2-te te KQ te PKSH
(Plenumi i Beratit ). Shoket e rinj qe punonin me dosjet e
asaj kohe, perpara ketij zbulimi kishin pyetur me habi*:
C'do ky procesverbal ne italisht , perse eshte perkthyer?!.
Kur ma treguan kete histori, qesha dhe m'u kujtuan mbledhjet e tensionuara te vjeshtes se vitit 1944 dhe defteret e
Nakos se palodhur qe mbusheshin njeri pas tjetrit. Por
me kete ngarkese jashte planit finoku Nako do te manovronte bukur : ne situata te mprehta, kur s'i interesonte
te prononcohej , zhytej ne shenimet dhe s' e ngrinte koken
fare.
Megjithate, iu kerkua edhe atij mendimi se c'duhej bete.
- Kur gjerat pergatiten mire, - tha me nje fraze njeqind kuptimeshe, - mosmarreveshjet zgjidhen me lehte.

141

Sa per Ramadan (;itakun, ky, si gjithnje, me te foluren

e vet te ngadalshme e te shtruar , si burrat e Kosoves (nga
ishte dhe e mbante pseudonimin Bace), tha:
- Qe te mendosh para se te flasesh eshte nje zakon i
mire. Por dua te them nje gje: per ne nuk shtrohet problemi
nese ka te drejte shoku Enver , nga njera ane, apo shoku
Velimir, nga ana tjeter . Shoku Enver paraqiti tezat per raportin kryesor te Byrose qe do te mbahet ne Plenumin e
Komitetit Qendror te Partise . Keto teza jane te te gjitheve
ne, sepse, mire apo keq, te gjithe ne kemi thene fjalen e
kemi bere punen per vijen qe kemi percaktuar e qe e njohim te gjithe . Prandaj nuk e kuptoj, prse duhet te zgjatemi
per te thene mendimin nese gendrojne apo nuk gendrojne
verejtjet e shokut Velimir per vijen qe kemi miratuar e ndjekur ne vete?!
Nderhyrja e drejte dhe e logjikshme e Ramadan (7itakut,
pas kundershtimit qe ky kishte shfaqur ne mbledhjen e
meparshme per pranimin e StoiniVit ne Byro, me siguri e
vuri emrin e Baces ne rreth te kuq ne bllokun e komplotisteve jugosllave . Nuk jane te rastit nderhyrja dhe presioni
i hapur qe bene ata gjate muajit tetor ne Byro per ta perjashtuar Ramadan ^Vitakun nga Byroja e Komitetit tone

Qendror.
Pikerisht kjo mbledhje e pare e Byrose sone ne pranine
e Velimir Stoinigit dhe tezat e tij do te sherbenin si platforma zyrtare> e gjithe morise se mbledhjeve, te takimeve,
te grindjeve pa fund qe do te na hanin ore, dite e net te
Grauara gjate tetorit dhe nentorit te atij viti, kur kishim e
na pritnin aq pune ne prag te S;lirimit.
Ne keto mbledhje do te merrte pjese , natyrisht, edhe
shoku jugosllav , i deleguari i Titos, i cili nuk do te mbetej
vetem ne ato qe tha ne OdriVan , por, ne menyren me brutale, do te vazhdonte sulmet kunder vijes se Partise sone,
duke me nxjerre mua pergjegjes kryesor per gabirnet e
renda qe gjoja ishin vertetuar ne vijen e Partise sone, gjate
kohes se luftes.
Ndonese nuk shquhej per mendje te holle, punen e tij
1 42

prej intriganti e agjenti te stervitur te Tito-Rankovi^;it e beri

mire. Vone do te realizonim se gjithgka e bente sipas nje
skenari te pergatitur me kohe e me kujdes nga udhehegja
jugosllave. Ky skenar i fshehte bazohej ne dy arme qe
jugosllavet i kishin ne duar: Se pari, ne besimin dhe ne respektin qe ushqente Partia jone ndaj PK, luftes e popujve
te Jugosllavise, nen udheheqjen e Titos. Se dyti, ata me kohe
kishin filluar punen per te pergatitur agjenturen e tyre Brenda udhehegjes se Partise sone.
SiV thashe me lart, ne ishim te interesuar per forcimin
e lidhjeve internacionaliste me ta dhe si shoke komuniste,
donim te perfitonim nga ajo eksperience e mire qe mund te
gjente zbatim te ne. Por ato qe na dukeshin jo te drejta ose
te papershtatshme per kushtet tona ne nuk i kishim pranuar
e nuk i pranonim. Me gjithe kundershtimet e herepashershme
qe kishim pasur me shoket jugosllave, ne nuk e kishim humbur besimin te PKJ dhe te Titoja. Udhehegja jugosllave e
kishte instruktuar Velimir Stoinigin se si ta shfrytezonte pikerisht kote fakt.
Nga ana tjeter, jugosllavet kishin shtene me kohe ne
duar te dhena te hollesishme per shoket kryesore te udheheqjes sone , per nivelin e tyre, karakterin, prirjet, temperamentin, aftesite e secilit, opinionin qe gezonte ne Parti e ne
masat etj. Jo me kot Titoja, ne Jetren e tij te shtatorit 1942,
kerkoi karakteristikat e shokeve qe u zgjodhen ne KQ te
Partise nga Konferenca e Pare e Vendit. Me pas, te dhena
te hollesishme , te mbledhura ne takimet me ne e ne rruge
te tjera agjenturore do t'i jepnin udhehegjes se vet Bllazho
Jovanovigi, Vukmanovi^ Tempoja e te tjere. Udhehegja jugosllave i studionte keto me kujdes dhe kur po afrohej koha
per te pergatitur perfundimisht planin e veprimit te misionit Stoiniq, terhogi urgjent Dushan Mugoshen nga Shgiperia,
sepse, siv na u tha, ngarkohej me detyre tjeter. SiQ u zbulua
me vone edhe deri ne ditet tona, Dushan Mugosha, me pseudonimin (7alamani, kishte rekrutuar agjente te fshehte ne
radhet e kuadrove te ushtrise sone e te terrenit, ku bashkevepronte. Por te kthehemi ne kohen e luftes, kur rreth 3-4

143

muaj pas largimit te Mugoshes, mberriti ne Shgiperi, i pergatitur me se miri, Stoini^i.

Ne kete menyre i urdheruar, sigurisht nga Tito-Rankovigi, te dhenat e grumbulluara mbi ne, Velimir StoiniVi po i
perdorte tash me sukses: edhe per te shtypur rezistencen
time dhe te shokeve te tjere te shendoshe te Partise, edhe
per te nxitur punen fraksioniste antiparti te Sejfulla Maleshoves, te Kogi Xoxes, te Nako Spirut dhe te shokeve te tyre.
Pra, ai u perpoq dhe qysh ne Odrigan mundi te krijonte nje
situate te title: : do gje qe bente ose qe thoshte Veloja
ishte e drejte, pse kete e thoshte Titoja, e thoshte PKJ
dhe kush e kundershtonte ishte armik dhe duhej luftuar.
Per arsye e motive nga me te ndryshmet, qysh ne kete
faze te pare te veprimtarise se tij agjenturore, StoiniQi arriti
te bente per vete nje numer shokesh kryesore te udhehegjes
sone.

Cilet ishin me kryesoret?

Njeri nder ta ishte Sejfulla Malshova. Ai njihet dhe
nuk do t'i bej biografine, por fakt eshte se vlera e tij n^^
kohen e luftes ishte zero. Ai asgje s'beri, asnje detyre qe
i ngarkuam nuk kreu, gjoja ishte i penes, por asnje trakt
nuk qullosi. Ishte nje dembel shembullor. Nuk di se si dhe
nga i^'burim i kishte date nami si profesor i marksizem-leninizmit ne Moske, veVse asnje leksion nuk pergatiti. Mendimet e tij politike per shume ^eshtje ishin t gabuara, liberale te theksuara. Ai ishte nje arrivist q i pelgenin mburrjet,
privilegjet, ishte prototipi i nj mikroborgjezi. Te gjitha keto
karakteristika te Sejfulla Maleshoves, jugosllavit Velimir Stoinig, gofte per ate kohe edhe per perspektiven, i pelgenin,
prandaj, me lloj-lloj menyrash ia perkrahte. Sejfullai ishte
gati te zihej me nje shok gofte edhe per nje gje t vogl si,
per shembull, per nje furce dhembesh. Karakterizohej nga nje
mendjemadhsi e theksuar. Ai mbahej se ishte revolucionar
i vjeter, se kishte ardhur nga Moska e se ishte profesor
i teoris marksiste, prandaj ushqente idene se do t ishte
shefi i pakontestuar i Partise dhe i Luftes NacionalGlirimtare. Derisa kjo nuk po realizohej, ai ishte ne opozitc te

144

heshtur me Partine . Mua me konsideronte si nje person qe

kisha zene vendin e predestinuar per te qysh para se te
vinte kembet ne Shgiperi . Askush s ' ia vinte veshin ketij
megalomani perveg meje. Me gjithe keto te meta e gabirne qe
kishte dhe me gjithe kritikat qe i beja, prapeseprape sjellja
ime me te ishte korrekte.
Jugosllavet e kishin psikologjisur mire natyren e SejfuIlait, veganerisht etjen e tij per shef partie dhe kishin gjetur tek ai njeriun e pcrshtatshem , gofte edhe per nje periudhe, per te zhvilluar vepren e tyre per4arese ne Partine
tone e per te me eliminuar mua. Keshtu StoiniVi e DizdareviVi e mbajten prane Sejfullane, i perkedhelen djallezisht
sedren e tij mikroborgjeze , hidhnin bile llaf se gjynah qe nje
kapacitet si ti akoma je vetem kandidat i Komitetit Qendror
etj. Shume shpejt , pra, ata e bene Sejfullane njeriun e tyre,
e afruan, e futen ne pune dhe ia i;monin shume aftesite
teorike, sidomos kur Sejfullai sulmonte poshtersisht Partine
per gendrime dhe faje qe ishin krejtesisht te paqena.
Sejfulla Maleshova si mikroborgjez, demokrat liberal, dhe
trockist, as nuk u permbajt fare nga vorbulla ku po e ndillnin
jugosllavet. Nga llumi i armigesise se thelle ku qe zhytur, fiIloi sulmin e ulet kunder Partise . Sipas tij jeta dhe lufta e
vertete e Partise fillonte sot qe po i vinte ^zeshtjet ne vend
shoku Velimir Stoini^ , nenkupto edhe Sejfulla Maleshova.
Elementi tjeter ku u kap dhe u mbeshtet fuqimisht StoiniQi ishte Kogi Xoxe . Ky ishte nje anetar i vjeter i Grupit
te KorQes , nje zanatQi i vogel qe hynte ne grupin e punetoreve, mbasi punonte si teneqexhi. Ne fillim i donte Partine
dhe komunizmin , por ishte i frikshem , s'bente perpjekje per
te zgjeruar horizontin e per te ngritur nivelin e dijeve, ishte
nje nga ata punetoret e pakte korQare te te eilet spikatnin
arroganca, fodulleku dhe qe mbeten, si te thuash , analfabete. As ai, as Pandi Kristoja nuk benin asnje perpjekje
per te mesuar . KogZi Xoxe mesonte disa gjera te shkeputura
dhe tere kohen zhgarraviste ca shenime lakonike t palexueshme, te cilat vetem ai mund t'i deshifronte .
Bile edhe keto
nuk 1 shkruante ne leter te zakonshme, por mbi zarfe. Kjo

10-67 145

ishte nje mani e tij . Por edhe letra shume nuk i duheshin,
se ai shkruante pak ose aspak . Kogi nuk ishte as organizator,
as njeri i aksionit . Ai kishte nje mendim te madh per veten
e tij , e hiqte veten gjithi^ka . E vetmja merite e tij gendronte
ne faktin se ishte punetor dhe prandaj ishte zgjedhur ne udhheqje dhe une e respektoja . Mundohesha ta ndihmoja, por
edhe e kritikoja, se ai ne asnje gje nuk shkelgeu , perkundrazi.

Titistet e kishin perpunuar at me kohe, me anen e VukmanoviQ Tempos, qysh kur ky erdhi ne Shgiperi dhe beri me
Xoxen udhetimet ballkanike ne Greqi . Une, sig thashe, s'pashe atehere ndonje te keqe ne afrimin e Tempos me KoVi Xoxen dhe rashe dakord te shkonin dy herb bashke ne Greqi
edhe per faktin se Xoxja dinte greqishten dhe origjinen e kishte
nga Negovani . Por Ko^i Xoxe u kthye nga Greqia plotesisht
njeriu i Tempos dhe i agjentures jugosllave.
Sa kohe qe ishte ne burg, ne kishim respekt per Kogin.
Kur doli nga burgu dhe punoi tok me mua ne udhehegje, u
deziluzionuam. E derguam me detyre t udhehigte luften ne
Korde, ai merrej me bazat dhe prapavijat , interesohej per
leckat qe grumbulloheshin ne Lavdar e ne Punmire . Atje iu
dhane te gjitha mundesite te punonte , te krijonte, te organizonte, por u tregua nje shok ordiner i udhehegjes , s'dha ndonje
gje konkrete as ne drejtim te punes se Partise, pale ne ate te
ushtrise . Me mendjemadhesine dhe me pretendimet qe kishte,
qe e pamundur te mos kishte kultivuar nje pakenagesi te madhe ne veten e tij. Kute gjendje shpirterore , sigurisht , ia dinte
mire Tempoja, ia dinte edhe Velimir Stoinigi , i cili e mori
ne dorezim, e perpunoi , e fryu ne drejtimin qe thame me
lart dhe e beri nje arme te tijen kunder Partise sone dhe
kunder meje personalisht . KoQi Xoxe, keshtu i perpunuar
dhe i fryr , doli si nje nga proletaret e persekutuar dhe
nga njerezit e Partise, me zemer proletare e me nje viere
te madhe per Partine1.
1 Me pas Rankovisi , homologu jugosllav i Kogi Xoxes, nuk mungoi
t'ia rekomandonte Ko0 Xoxen edhe Stalinit si udheheges me shpirt
proletar , si mie i vendosuri e i garti ne udhhegjen e PKSH!, etj.

146

Njeriu i trete qe Stoinigi mundi te bente per vete ishte

Nako Spiru.
Nakoja nuk u perngjiste dy te pareve nga disa ane. Ishte i zgjuar, i garte ne vije, i guximshem dhe organizator i
mire. Une e doja , e respektoja dhe e rekomandova , pas vdekjes se Qemalit, qe ta zevendesonte kete ne rini dhe ne
udhheqjen e Partise . Me Nakon keshillohesha vazhdimisht,
pse me te shumten e kohes gendronim tok. Ai ne gdo kohe
ishte ne udfiehegjen efektive.
Por Nako Spiru ishte po aq sa dy te paret, nje mikroborgjez nga shpirti dhe disa tipare negative i kishte shume
te theksuara. Ishte ambicioz ne kulm dhe i prirur per intriga. Thashethemet dhe kritikat me vend e pa vend i kishte
ne maje t gjuhes. S'mungonte t'i nxiste per te ecur perpara dhe te lavderonte ata qe i pelgenin ; ishte njeri i tarafeve
dhe kishte deshire te madhe e punonte ne kete drejtim, qe te
ishte i rrethuar nga njerz qe ta degjonin, t'i bindeshin e t'i
zbatonin urdhrat qe ai jepte. Nakoja ishte kurioz 1 madh,
germonte per dike edhe per faktet me te vogla , personale.
Shume here kur vinte e me fliste per njerin ose per tjetrin
gjera te vogla e personale qe s'na perkitnin , guditesha me te
dhe e kritikoja.
- Ku i merr vesh keto, mor Nako? - e pyesja me
qortim.
- Kam metodat e mia dhe njerezit qe m informojne, me pergjigjej.

Te gjitha keto ishin prirje te rrezikshme per nje komunist dhe per nje udhheges dhe, vev te tjerash, edhe si pasoje e ketyre Nakoja u fut ne at pune te ndyre antiparti qe
kurdisen te drguarit e Titos.
Jugosllavet ia njihnin dhe ia njohn edhe me mire kto
t meta serioze . Velimir StoiniQi, veganrisht ndihmsi i tij,
Nijaz DizdareviiZi, qe gjoja merrej me rinin, ia ushqyen te
gjitha keto ambicie dhe e komprometuan shume rende. Ata
arriten deri atje sa Nako Spiru t'u drejtonte Titos dhe KQ
te PKJ raporte te fshehta te shkruara me doren e tij, qe ia
prdoren me vone si presion, pjese te se cilave edhe 1 bo-

147

tuan, ku ai, duke pershkruar gjendjen e vajtueshme te luftes

sone , gabimet, gjendjen e keqe ne Parti, me sulmonte hlua,
me bente pergjegjes dhe kerkonte ndihmen e tyre qe te
shkarkohesha nga posti i Sekretarit te Pergjithshem te Partise. Deri ketu do te arrinte ky shok ne punen e tij antiparti.
Jugosllavet, duke i studiuar mire prirjet karrieriste te Nakos, deshiren mikroborgjeze per pushtet, shpirtin e tij prej
kritizeri, e ushqyen ne keto drejtime dhe ia perkedhelen
sedrn dhe ambiciet. Nakoja do te bashkohej me kritikat
e akuzat e tyre ndaj vijes son, jo se gaboi ne vleresimin e vijs. Tek akuzat e jugosllaveve Nakoja nuhati mundesite qe i hapeshin per pushtet. Po te rrezohej si e padrejte vija e kaluar, do t rrezohej bashke me vijen dhe
mbartesi kryesor i saj, Sekretari i Pergjithshem i Partise.
Kush do ta zinte vendin e tij?! Kuptohet, ai qe do te kontribuonte me shume ne nxirjen e se kaluares dhe qe do te
fitonte kesisoj dashurine dhe mirnjohjen e jugosllaveve.
Gjykoi keshtu, prandaj Nakoja do te futej me te tera forcat
ne komplot duke shkelur prdhunisht jo vetem mbi Partin, por edhe mbi sakrificat e jeten e tij ne 3-4 vjetet e
luftes.
Keta ishin, pra, tre brigandet kryesore qe jugosllavet,
nepermjet te derguarit te tyre Stoinig, do t'i ndrsenin tash
me te gjith egersine kunder vijes se Partise, kunder fitoreve
te padiskutueshme qe kishim arritur e po arrinim ne lufte.
Natyrisht, paraqitja qe u bera me lart ktyre elementeve
kurrsesi s'mund te behej e as t imagjinohej me kete qartsi,
jo vetem ne Odrigan, por as m pas, kur zbritem ne Berat.
Keta, pavaresisht nga ato t meta q u njihja, i konsideroja
shoke e i trajtoja si shoke t udhehegjes se Partise ne gdo
hap e veprim q kryenim. Prandaj, kur degjova nga goja e
tyre mendime e akuza nga m te rndat per Partin, u befasova dhe ndjeva se ndodhesha para nje grupi shoksh, qe
ne bllok po viheshin kunder vijes se Partis dhe kunder
personit tim, si Sekretar i Pergjithshem. Natyrisht, jo menjehere realizova se jemi para nje komploti te organizuar. Kta
te tre shoke te udhehegjes, gjithgka e pozonin me preokupi148

min per t'i pare gjerat, per ta vleresuar drejt te kaluaren,

per te mesuar nga pervoja dhe verejtjet shogerore te vellezerve jugosllave, per te eliminuar gabimet, per te ecur
me mire ne te ardhmen, per te dale para Komitetit Qendror
sa me te sakte, me kritike e autokritike parimore, bile,
bile bolshevike etj. Shkurt, te gjithe do te sterbetoheshin
ne fillim e ne fund per te miren e Partise, per shpetimin
e saj. (!) Por ne fakt te gjitha betimet per te miren e Partise ishin nje blof, ishin nj maske per te mbuluar komplotin qe po kurdisej ne shpin t Partise, prapa kraheve te
mi e te gjithe shokve t tjere qe gendronin ne pozita te
shendosha e parimore.
. Ne kt mbledhje te Byrose Politike, ku Stoinigi leshonte
akuzat e tij, merrte pjese edhe Liri Gega, por ksaj i kishte
rene fati t perdorej nga agjentura jugosllave si koka e
turkut. Sig thash edhe me lart, gjate shrbimeve t tij
ne qarkun e Vlores, ne pranveren dhe ne veren e vitit 1943,
Dushan Mugosha e njohu mir Liri Gegen, vuri re dobesite
e sl^umta te saj, veganerisht shpirtin ambicioz e karrierist
te Liris dhe e afroi per t'ia ushqyer me tej ne interes te
punes se tij agjenturore. Hakun t mos ia harre, kete pune
t poshter e antiparti me Liri Gegen, si edhe me disa te tjer,
Mugosha e kreu me mjeshteri. Veprimet sektare qe njihen
e qe u denuan -gysh atehere nga Partia jone, ne radh te
pare, ^ ishin fryt i puns agjenturore t Dushan Mugoshes, ku
nje zell t dukshem shfaqi dhe nxenesja e agjentja e tij,
Liri Gega.
.Dushan Mugosha meritonte per keto denimin me te madh,
por fakt eshte se ai nuk u largua nga Shqipria si i denuar.
Prkundrazi, pasi e kreu rolin qe i kishte ngarkuar udhehegja
e tij, duke rekrutuar e felliqur k mundi, Duqi ia mbathi e
i la trashegirn Partis sone, gabimet nga sektarizmi, t
cilat tash i duheshin udhehegjes se PKJ per te akuzuar udhehegjen e paafte e sektare te Partis son Komuniste.

Por, q e gjithe kjo akuz te zinte vend e t dukej konkrete, jugosllaveve iu desh q te digjnin, gofte edhe perkohesisht, agjenten e tyre besnike, Liri Gegen, si misherim i
149

vijes sektare te PKSH. Prapa gabimeve te Lirise fshihej

goditja ne plan te gjere qe po i behej Partise sone Komuniste.
E gjithe kjo histori e hidhur dhe antiparti do te zhvillohej
gjate muajve tetor e nentor ne qytetin e Lire te Beratit ku
ne zbritem , me sa mbaj mend , disa dite pas mbledhjes platforme te Odriganit.

Ne prag te komplotit

Vendosja e udhehegjes kryesore te Partise, e Keshillit

Antifashist dhe e Shtabit tone te Pergjithshem ne qytetin e
lire te Beratit, pas afro 4 vjet lufte e perpjekjesh ne kushtet
e renda te ilegalitetit, tregonte se kishin arritur momente vendimtare dhe historike per vendin tone . Lufta Nacionalglirimtare po kurorezohej me suksese te medha . Vija e drejte marksiste-leniniste e Partise po e honte popullin tone drejt fitores
perfundimtare . Dashuria dhe besimi i popullit e i partizaneve
per te ishte i madh dhe i rrenjosur thelle ne zemrat e tyre,
pse ishte Partia ajo qe i edukoi, i organizoi , i armatosi, i roi
ne lufte dhe ne Eitore.
Jugun e Shgiperise gati e kishim gliruar . Shtabi i Pergjithshem kishte zbritur, pra, ne qytetin e Lire te Beratit
dhe ketu pergatitem planin strategjik per sulmin e ^lirimit
te Tiranes. Pak para se ne te hynim ne Berat, praparoja
gjermane qe ishte rrethuar nga forcat tona, gelloi me artileri
qytetin. U rrenuan disa shtepi, por nuk pati deine ne njerez.
Kjo goditje ishte si ajo frymemarrja e fundit e nje astmatiku,
sepse ne keto ane tashme kishte triurnfuar liria . Prej ketej
u ddrgonim urdhrat e veprimeve ushtarake divizioneve, brigadave e njesiteve te tjera territoriale, qe keto te pergendroheshin, te fillonin sulmin mbi kryeqytetin dhe, pasi ta ^lironin
ate, ta ndiqnin armikun kemba-kembes, der! ne ^lirimin e
plote te Shgiperise. Ne Berat isha, kur mora edhe lajmin e
i^lirimit te kryeqytetit tone te dashur e, pak me pas, lajmin

150

e vlirimit te thuajse krejt Shgiperise . Qe nga Berati u dhashe

urdher edhe disa brigadave te tjera te ushtrise sone ngadhenjimtare te kapercenin kufijte taue shteterore dhe te kalonin
ne Jugosllavi . Atje, ato, bashke me dy brigadat e ushtrise
sone (e 5-ta dhe e 3-ta), te cilat qysh ne shtator kishin marre urdher per te kaluar kufijte dhe kishin Vliruar pjesen me
te madhe te Kosoves, do te vazhdonin luften kunder nazisteve
gjermane tok me shoket partizane jugosllave . I udhezoja partizanet tane qe, ne unitet te plote me partizanet jugosllave
dhe ne fryme internacionaliste , te luftonin pa kursyer asgje
per glirimin e popujve te Jugosllavis . Fjalen e Partise komunistet dhe partizanet shqiptare e bene realitet . Ata luftuan me heroizem te madh ne Kosove, ne Mal te Zi, ne
Sanxhak , ne Bosnje-Hercegovine , ne Serbi e ne Maqedoni.
Ne keto luftime u vrane me qindra nga partizanet tane e
me mijera u plagosen , heroizmin dhe gjakun e te cileve titistet i shkelen me kembe dhe na i shperblyen me armigesi
e me komplote kunder Partise dhe atdheut tone socialist.
Por ne kryem nje detyre internacionaliste dhe popujt e Jugosllavise, sido qe te ndodhe , nuk do ta harrojne kote sakrifice
qe beri populli shqiptar per ta.

Dhe aty, ne Beratin e 1ire , kishim vendosur te zhvillonim

e te zgjidhnim nje sere detyrash te rendesishme , te eilat do
te mbeteshin ne histori si ngjarje te shenuara per ato momente e per te ardhmen. Nje nder keto ishte pergatitja e
raportit per mbledhjen e Keshillit Antifashist Nacionalizlirimtar qe do te zhvillohej para Plenumit te KQ te Partise
dhe pergatitja e dokumenteve te tjera perkatese . Kjo mbledhje e Keshillit , te eilen e zhvilluam me sukses te plote,
kishte nje rendesi te madhe historike, sepse aty Komiteti
Antifashist u shnderrua ne Qeveri Demokratike te Shgiperise.
Keshtu qe , ne pragun e Clirimit , vendi kishte Qeverine e tij,
te zgjedhur demokratikisht . Kjo Qeveri ishte, pra, organi kryesor ekzekutiv dhe urdherdhenes i pushtetit tone popullor, i
vendosur me lufte nga populli mbi germadhat e pushtetit te
klasave armike te mundura se bashku me pushtuesit.
Detyra tjeter shume e rendesishme ishte, pa dyshim,
151

pergatitja e Plenumit te 2-te te KQ te Partise , pune qe, siV

thashe, e kishim filluar qe ne OdriVan , por qe pas nderhyrjeve dhe tezave te Velimir StoiniVit , po futej ne qorrsokak
e po zgjatej me diskutime e debate te pafund.
Gjate kohes se gendrimit ne Berat gendren e Shtabit te
Pergjithshem e kishim vendosur te shtepia e bejlereve Vrionas, ku kishim zyrat e punes dhe ku flija vetem une. Shoket
e tjere flinin neper shtepi te tjera te qytetit . Keta shoke, si:
Nakoja, Ko^i , Sejfullai, vinin nga nje here ne dite, me duar
ne xhepa, pyetnin q'kishte ndonje lajm nga zonat ushtarake
dhe shkonin . Pandi Kriston e kishim caktuar me detyre per
sigurimin ushtarak, por me vone u kuptua se ai merrej
edhe me sigurime te tjera . Vezhgonte g'behej ne Shtab,
kush hynte e kush dilte , g'bisedohej dhe u raportonte Kogit
e Velimir Stoinigit . Pandi ishte nje nder ata elemente qe u
implikua koke e kemb ne komplotin e Beratit. Ishte nje
nulitet ne gdo pikepamje dhe, nga e kaluara e tij , me perjashtim te faktit qe vinte nga radhet e proletareve (ne te
vertete kishte gene Virak), nuk kishte asgje qe t'i ndriste.
Mburrej here pas here si element i vjeter i Grupit Komunist te Korges , por te gjithe ne e dinim mire se, me 1935,
kur nga ky grup doli fraksioni trockist i Niko Xoxit e iu
kundervu vijes se drejte dhe orientimeve te shokut Ali Kelmendi, Pandi Kristoja ishte nje nder ata te pakte qe u bashkua me fraksionistin Niko Xoxi . Pas demaskimit te merituar te fraksionit, Pandi u terhoq, pranoi gabimin e
rende e u bashkua me pjesen e shendoshe te grupit . Por nga
vesi i tij i vjeter per t' u marre me veprimtari fraksioniste
nuk shpetoi . Veganerisht pas pranveres se vitit 1943 u bashkua me Xoxen tjeter , Kogin, u kthye ne bisht te verber
te' ketij e , per rrjedhim, u vu ne ' sherbim te asaj agjenture
qe kishte rekrutuar Kogi Xoxen - ne sherbim te agjentures
jugosllave. Gjithe vitet e luftes i kishte kaluar si pa u
ndier dhe nisi te levrinte e te dukej, ne vjeshten e 1944-es,
tamam atehere kur Kogi Xoxe e StoiniGi e gjeten me wend
ta aktivizonin per gellimet e tyre te erreta.

Sa per Liri Gegen , kjo me gendronte me afer e shtyre

152

nga te tjera motive e per te tjera gellime. Mendonte se ne

zyren time ndaheshin gradat e postet dhe synonte te zhvaste
ndonje thele te madhe. Behej fare qesharake me etjen e saj
per t'u dukur. Me vinte nganjehere me nje tope leter ne duar:
- Pa shikojeni! - thoshte me mburrje. - Kam nxjerre
dy ligje. Po te jeni dakord, t'i shtypim e t'i shperndajme.
- Voja doktor Nishanit' t'i shohe, - ia ktheja me qesendi. - Ai me shoket qe ka rrotull i dine keto pune.
- T'i aprovojme nje here ne te Byrose, - kembengulte
Liria, - pastaj ia shpiem gati doktorit.
Ulja koken mbi punen qe kisha perpara e Liria dilte.
Pas ca vinte prape, me ndonje tjeter propozim. Nje dite
me ndaloi ne mes te rruges, kur po zbritnim me Nakon e
Kogin per te pare sahen ku, pas pak, do te zhvillonim mbledhjen e Keshillit Antifashist Nacionalrslirimtar.
- Kam bere projektin per Qeverine, - tha gjithe seriozitet e me zgjati nje flete letre. - I kam caktuar gjithe
ministrat dhe keshillin e ministrave. Po jua jap ta shikoni,
kur te gjeni kohe, por e dini vete q puna nuk pret...
Ia rrembeu Nakoja nga Bora dhe, pasi i leshoi geverise se
Lirise nje perde me tym duhani, nisi ta shikonte me ironine
e tij te njohur.
- Dy te meta ka qeveria jote, - i tha pastaj Lirise. Vendin e nje zevendeskryeministri e ke lene bosh dhe emri
yt, moj kaqole (shprehje e tij e preferuar q e kishte ne maje
te gjuhes), nuk figuron asgjekundi. Ah, me fal, - shtoi pastaj, - i ke lene keto dy boshllege nga modestia...

- Jo, per ideal! - u betua Liria. - Nuk e kam lene

per veten time, por s'e gjeja dot.
- Mire, mire, - i thashe. - Soja Pandi Kristos se ai i
grumbullon propozimet.
1 Orner Nishani (1887-1954) - Patriot e demokrat revolucionar, nje
nder figurat e shquara te Levizjes Nacionalglirimtare. Nga shtatori 1
vitix 1943 anetar 1 Keshillit te Pergjithshem Nacionalslirimtar, ne Kongrestn e Permetit u zgjodh Kryetar 1 Keshillit Antifashist Nacional^lirimtaT. Pas tylirimit te vendit, nga viti 1946 gier ne korrik 1953, ka gene
Kryetar 1 Presidiumit te Kuvendit Popullor te RPSH.

153

Kishte ne keto harbutesi e manjakeri te Liri Geges edhe

nota per humor e zbavitje , por s' ia kishim ngene, s'ishte as
koha, as atmosfera per te tilla gjera . Pergjithesisht sundonte
nje atmosfere e zymte, veganerisht rreth meje e Baces.
Nakoja, KoVi, Sejfullai e te tjere, nen pretekstin se isha
i zene me pune, pse vinin e takoheshin me mua komandante
brigadash , anetare te Keshillit e shoke te tjere partie, me benin nje bojkotim te heshtur, te padeklaruar.

Ardhja e Hysni Kapos dhe e Gogo Nushit ne Berat e

ndryshuan disi gjendjen time shpirterore, sepse keta shoke
me sollen dashurine dhe sinqeritetin e ngrohte t komunisteve. Keta vinin nga fronti i luftes dhe jo nga dhomat ku kurdiseshin intriga e prapaskena.
Nderkaq , shtepia ku banonin Velimir Stoini^i e Nijaz
DizdareviQi , ose siv i thoshin misioni ushtarak jugosliav', ishte kthyer ne gender kryesore te punes e te muhabeteve. Atje
mbeteshin me ore te tera Nakoja, KoVi, Sejfullai e te tjere. E
shihja kete afinitet te madh dhe s'me vinte mir qe harxhonin shume kohe kot e gendronin disi larg meje, pikerisht
ne nje kohe qe kishim nje mori te pafund punesh qe na ishin
grumbulluar e shume probleme te reja qe na lindnin gdo gast.

Nga shoke te tjere do te merrja vesh se atje nuk tregoheshin historira , por shtremberohej historia . Kur vinin tek
une, i shihja me fytyra te zymta dhe arrogante . Por sido qe
gjendja e krijuar e sjelljet e tyre m benin pershtypje, prape
nuk alarmohesha dhe as e humbja gjakftohtesine . Nervozizmat dhe humoret e Nakos i njihja me kohe , megalomania dhe
meskinerite e Sejfulla Maleshoves ishin gjera te zakonshme.
Nje gje tjeter me terhogi vemendjen ne ate kohe . Majori
Ivanov, qe perfagesonte misionin ushtarak sovjetik , pasi u migesua me Velimir Stoinicin i shkurtoi rruget tek une. Vinte
sa per forme , i pispillosur, merrte nga nje informate dhe dilte
shetitje. Nje dite, me kujtohet, filloi te me bente reklamen e
gjeneraleve jugosllave si per Peko Dap^eviiZin, Kosta Nagjin e
te tjere. Si duket Velimir Stoinio, Nako Spiru e Sejfulla Maleshova po e perpunonin majorin Ivanov dhe e kishin bere
per vete.
1 i4

Vazhdoja, pra, te punoja panderprere per t ' i bere balle

kerkesave te shumta te ushtrise, te pushtetit e te Frontit Nacionaloirimtar . Kur me mbetej nga pak kohe e lire, pergendrohesha ne raportin ose referatin , siV e quanim ndryshe, qe
do te paraqisja ne Plenumin e Komitetit Qendror . Logjika
me thoshte se ky referat, per momentet vendimtare kur de
te mbahej dhe per forumin ku do te paraqitej , duhej te trajtonte fort e thelle dy drejtime qendrore.
Se pari, mege thuajse po arrinim glirimin e plote te Shgiperise, referati Mbi vijen politike te PKSH duhej te bente
bilancin e kesaj vije qe nga themelimi i Partise e sidomos nga
Konferenca e Pare e Vendit e gjer ne Clirim.
Se dyti, situata e re ku po hynim shtronte para Partise
detyra te reja, te medha e kardinale , prandaj pjesa e dyte e
referatit duhej patjeter te trajtonte thelle kete gje, te pasqyronte detyrat e medha per te ardhmen, te percaktohej, pra,
vija e ardhshme politike e nje partie ne fuqi.
Keshtu me thoshte bindja ime; nga bisedat me nje numer shokesh , kjo bindje me qe forcuar me teper dhe ne
kete fryme po e shkruaja raportin qe do te mbaja ne Plenumin
e 2-te te KQ te Partise . Pas njefare kohe e perfundova doren
e pare dhe ua shperndava shokeve te Byrose ta lexonin. Me
insistimin e Kogit e te Nakos, qe sillnin edhe mendimin e
shokut StoiniV , nje kopje iu dha edhe Sejfulla Maleshoves
per ta pare.
- S'prish pune se nuk e kemi ne Byro, - tha Nakoja. Le ta shohe se mund te na jape ndonje mendim , sidomos ne
aspektin e trajtimit teorik te problemeve. (!)
Por, ky variant i referatit nuk arriti ne Plenum. Gjoja
nen preokupimin qe referati te pasqyronte sa me mire te
verteten e vijes , qe nga Nakoja , Sejfullai, KoVi e te tjere
shpertheu bombardimi per Ido fraze e paragraf te variantit
qe une u dhashe te lexonin.

tshte nje Odise e vertete te pershkruash se si u arrit ne

variantin zyrtar , ne ate qe une , pasi s'kisha c'beja me, u
detyrova ta lexoja ne Plenum . Po permend vetem disa nga
keto episode.
155

Qysh ne fillim te variantit te pare te referatit beja nje

vleresim te matur e te pjekur te vijes se ndjekur nga PKSH
ne kushtet e renda te luftes e te terrorit dhe arrija ne konkluzionin e drejte se vija politike e PKSH gjate viteve te luftes
kishte gene nje vije e drejte e konsekuente, vije ne baz te se
ciles qe rritur e forcuar vete Partia e, nen udheheqjen e saj,
nje popull i tere po arrinte fitoren . vendirntare.
Me vijn Sejfullai e Nakoja te ngrysur ne dhomen ku
punoja e nisen nga te tyret:

- Q ne fillim ka ekzaltime , - me thot Sejfullai, - ka

shume levdata per vijen e pergjithshme te Partise.
- Ku e mbeshtetni kete konstatim ?! - i pyeta.
- Duhen balancuar drejt te tere komponentet perberes
te nje vije qe te percaktohet saktesisht karakteri i vijes, - nisi filozofite Sejfullai. - Ju ketu theksoni te pergjithshmen.
Por harroni te vegantat , sektarizmen dhe oportunizmn qe jane
dukur here njera , here tjetra. Duhen marre ne konsiderate te
tera , sepse s' ka te pergjithshme pa te vei^ante.
- Degjo, Sejfulla, - i them . - S'jam kunder as te pergjithshmes, as te vegantes tende, por ketu s ' eshte as vendi, as
koha te tjerrim llafe. Konkretisht ku i mbeshtet ato qe thua?

- Ju permendni vetem sukseset , fitoret, pozitiven! Dakord, po perse nuk vini ne dukje edhe sektarizmen e oportunizmen qe jane dukur?
- Se pari, - i thashe, - nuk i mohoj shfaqjet e qendrimet oportuniste apo sektare dhe ne vendin e duhur ato
jane theksuar . Se dyti, e kryesorja , ne arritem ne fitoren e
madhe . Ne kete fitore nuk mund te na honte as sektarizmi, as
oportunizmi , por vetem nje vije e drejte.

- Mendon ti, por mendimi yne eshte ndryshe, - m'u

pergjigj Sejfullai.
S'me habiti aq shume mendimi i tij sesa gjakftohtesia
me te eilen foli. Ndjeva se punet ishin trashur keq. Dhe ca me
teper, theksimi i Sejfullait , mendimi yne, 1 thene ne prezencen e Nakos, qe gjer tani gendronte si jashte debatit, duke
kafshuar here pas here thonjte nga nje nervozizem, karakteristike per te, me dha te kuptoja se ata s'kishin ardhur per disa
156

verejtje, por kerkonin ndryshime esenciale. Sidogofte, une

isha i bindur ne percaktimin se vija politike e Partise gjate
viteve te luftes kishte gene e drejte, kete e kisha theksuar dhe
e kisha mbrojtur disa here ne debatet me Velimir Stoinigin,
prandaj nuk u terhoga . Por as ata s'u terhogen.

- Edhe ti, Nako, i nje mendjeje je me Sejfullane? - e

pyeta.
- Puqem me te! - u pergjigj Nakoja shkurt e prere.
- Ta gjykojme edhe me te tjeret , - u thashe, - por le
te vazhdojme me poshte.
Sejfullai nxori nga xhepi i brendshem disa fije letre te
zhubrosura dhe i shtriu mbi tavoline . Me ra menjehere ne sy
shkrimi i tij i shtrember e ngrege-ngrese , si shkrim fillestari
dhe papritur me ra nder mend fakti qe ne jeten e tij, Sejfullait shume pak i kishte takuar te shkruante shqip. Por kjo
vetem qe per nje moment. Nisi moria e konstatimeve, e verejtjeve, e akuzave me te ndyra e me te befasishme.
- Fronti ! - ngriti zerin ne nje gast , sikur kushedi V't'i
qe kujtuar . - Vija e Partise me Frontin! E ke zbukuruar shume, Enver. Ne vijen ndaj Frontit jane bere gabime te medha.
Si u organizua Konferenca e Pezes?! Pa kujtohu ! Pse s'erdhen atje Lumo Skendoja e Ali Kelcyra ? Pse Partia s'i beri
me vete keta e shume patriote te tjere me influence , por i la
te venin pas gunes se fashizmit ? Po Abaz Kupi ? Pse u largua
Bazi nga levizja e u hodh me reaksionin? Po te tjere krere
si keta e njerezit rrotull tyre? - nisi te merrte zjarr Sejfullai. - Jo! Fronti nuk i hapi dyert ashtu sig i takonte nje organizate te tille masive dhe nuk i hapi jo se s'hapeshin, por
ishte tamam vija sektare e Partise, faktori qe goi ne nje rezultante te tille.
E degjoja tek deklamonte me shume fodullek e nuk di se
si, edhe ne kulmin e zemerimit qe me kishte pushtuar, m'u
kujtua thenia e famshme e Leninit : Filozofe pa koke.

Prototipin e vertete te nje filozofi te tille e kisha perpara.

Por ketu debati nuk behej ne fushen e paster te filozofise.
Permbajta zemerimin dhe ia ngula syte fytyres se vockel, te
bardhe ne te verdhe , si brume i prishur , qe kisha perpara:
157

- Sejfulla, - i thashe, - kur ne pergatitem dhe zhvilluam ne zjarrin e luftes Konferencen e Pezes ti rrezik se s'dije fare se ekzistonte ne Shgiperi nje fshat me emrin Peze. Ti
atehere rrezik se s'dije se ne kishim krijuar Partine tone Komuniste, se po ngrinim popullin ne lufte, se po merrnim ne
duar fatet e atdheut e te popullit. Ti gendroje ne mergim atehere , Sejfulla , prandaj tani te pyes : Nga e di ti se si e qysh e
organizuam ne Konferencen e Pezes...?! Se dyti, nga e nxore
ti konkluzionin se Lumo Skendon , Ali Kelcyren e Ilumin tjetr te reaksionit ballist e paska hedhur Partia nen gunen e
okupatorit ? Se treti, nga e di ti se vija e Frontit ka gene sektare e se dyert e tij kane gene te mbyllura per ata qe donin
te luftonin ? Shkurt , pyetja ime permblidhet ne kete : Nga pozitat e kujt, ne emer te kujt dhe ne favor te kujt i leshon keto
akuza e insinuata qe permende?!

- Ju lutem, - mermeriti tashme i bere dyll i verdhe,

- ju doni te me imponoheni . Edhe per kete kam verejtje:
Ju kerkoni te na impononi medoemos mendimet tuaja. Ju...
- Lerme mua, - i thash, - ju hodhet akuza per Partine dhe vijen e saj. Atyre pergjigjuni, une jam nje dhe kjo
s'ka shume rendesi.
- Qysh s'paska rendesi ?! Shefi i Partise eshte figura
qendrore dhe ne doren e tij...
- Sejfulla, - e nderpreva . - Leri hedhjet dhe perdredhjet. M'u pergjigj per ato qe te pyeta!
- Konkluzioni yn eshte ai qe permenda , - u mundua te
mbledh kthetrat qe nxori dhe hodhi vjedhurazi nje shikim
nga Nakoja.
E vazhduam gjate debatin me Sejfullane e Nakon e, me
pas, ne keto diskutime do te hynin edhe te tjeret . Me perjashtim te Baces, te gjithe ishin bere nie.
Per shume pjese ata me sillnin fragmente e fraza te gatshme dhe kembengulnin ne unison qe ne referat gjetja e tyre te zinte vend patjeter . I kundershtoja, u jepja argumente,
por qe e pamundur te bindeshin. Sillja nder mend ngjarje
e gendrime te shkuara, i ballafagoja me teorine marksiste, i
shoshitja nga te gjitha anet, por jo kurrsesi s'me mbushej me158

ndja se kishim vepruar gabim. Po perse shoket mendojne

ndryshe? , pyesja e ripyesja veten . Kjo kthese e papritur po
me shgetesonte po aq sa vete verejtjet e akuzat qe s'mbaronin.
Nderkaq vinte Kogi e kembengulte qe ne referatin tim te
theksoja patjeter kontributin e shquar te shokut Tito per
ecjen perpara te Partise sone, vinte Nakoja e krkonte qe te
rishikohet me mire ajo pjese per rinine, se del e zbehte,
vinte Liri Gega e thoshte se s'eshte gje ajo puna e sektarizmit, do meshuar kunder oportunizmit.

- Te shtojme , - hidhej Sejfullai , - se qendrimi yne

karshi Ballit ka gene gjithmone i luajtshem , hezitues, oportunist.
- Po gjer tani ti the gendrim sektar, qysh na u be
oportunist ? - e pyesja.
- Dialektika i sheh te dyja! - konkludonte Sejfullai dhe
vriste mendjen se ku duhej redaktuar tjeter.
Natyrisht, ne raportin qe u kisha dorezuar , une dilja edhe
me autokritike e me kritike per punen , por Nakoja, Ko^i, Sejfullai e te tjere, qe kishin gellime , te cilat une nuk mund t'i
dija ne ate kohe, ne te gjitha rastet , kur flitej per te meta e
dobesi e kishin me te lehte ta forconin dozen per te arritur
caqet qe kishin vendosur ne prapaskene . Sapo shihnin se ne
vendin e duhur theksoja, per shembull , qe jane dukur edhe
shfaqje te sektarizmit e te oportunizmit , hop kercente Sejfullai :
- Ta bejme : jane shfaqur hapur, shume here dhe ne
menyre te dukshme....

- Ne menyre alarmuese! - redaktonte aty per aty

Nakoja.
- Tamam , - binte dakord filozofi , - pra, ta leme keshtu : Eshte dukur hapur e shume here ne menyre alarmuese
nje doze e madhe si sektarizmi dhe oportunizmi.
Nder te parat gjera qe me beri pershtypje ishte puqja e
plote e mendimeve te shokeve tane me shoket jugosllave.
Te njejtat pikepamje i kisha degjuar nga goja e Tempos nje
vit e ca me pare ne Labinot e ne Kucake , te njejtat akuza m'i

159

kishte perseritur Stoinigi ne Helmes e ne OdriVan gjate shtatorit e tetorit, te njejtat gjera po flitnin e perseritnin edhe
Sejfullai, Nakoja, KoQi.
C'te qe kjo?
Sidomos qendrimi i Nakos me dukej krejt i habitshem
e i pakuptueshem. Ne kishte njeri qe te ishte me i informuar
e me i lidhur direkt me vijen e Partise sone, ky qe Nakoja,
nje nder bashkepunetoret e mi me te afert gjate viteve te renda te luftes. C,'te kishte ndodhur tani me te? Perse i kundervihej vetes?!
Nderkohe vazhdonim mbledhjet pambarim te Byrose se
Komitetit Qendror, ku tirreshin e zgjeroheshin me tej batutat
dhe frazat e gatshme, qe me servireshin ne dhomen ku punoja
raportin dhe materialet e tjera. Nuk mund te mbahet mend me
saktesi se sa here u mblodhem ne ate periudhe afro dymujore
qe qndruam ne Berat dhe sa net te tera na Wen me debate
e grindje pa princip. Por, ngage problemet q ngriheshin e leshoheshin ishin afersisht te njjta, mund te thuhet se te gjitha ato mbledhje e takime ishin seanca te nj mbledhjeje te
vetme. Diskutimet q ne fillim moren nje rrug t shtrember
dhe qysh ato momente e ndjeva garte se fjala e Velimir Stoini^it ne Odrigan na kishte prishur shume pune.
Natyrisht, qllimet e verteta te ndrhyrjes se Stoini^;it nuk

ishin akoma te qarta per mua, nuk i dija e s'kisha nga t'i dija,
por fakti qe Kogi e Nakoja u influencuan aq shum prej atyre
q tha Velimir StoiniVi dukej sheshit. Ndoshta, mendova, Ko0 e Nakoja paraqiten solidare me vrejtjet e akuzat e Stoinigit me gellim q t tregohen ne syte e tij dhe ne syte e te
tjereve se jane te afte t kapin gabimin e t mbajne qendrim ndaj tij, bile jane te aft te hedhin posht dhe ate qe
kan pranuar apo aprovuar ne te kaluaren, per hater t permiresimit t situates .

Pa dyshim, gendrimi autokritik ndaj gabimeve te se kaluars eshte nje norme e komunistve te pjekur e te devotshem. Por, ne rastin konkret, po quhej e gabuar ajo q ne fakt
ishte m se e drejte. Ne kt rast, gabimi i shokeve, mendoja,
gendron ne faktin se vuajn nga komplekset e inferioritetit.
160

Nuk jane ne gjendje te vleresojne drejt ate qe kemi bere t

gjithe bashke e ta mbrojne me te gjitha forcat, por, perkundrazi, heqin dore prej saj vetem e vetem se keshtu e tha i deleguari jugosllav. Me kete menyre veprimi s'mund te pajtohesha, prandaj, me kujdes, perpigesha me te gjitha forcat qe t'i
bindja shoket ne t verteten. Duke i kundershtuar me fakte
ato qe tha Velimir Stoinigi per vijen tone, luftoja, pra, qe sidomos shoket tane te kthjelloheshin e te kuptonin se nga ato qe
i kishim drejt, s'kishte pse te hiqnim dore vetem e vetem se keshtu thote Velimiri. Bile, me kundershtimin tim te hapur mundohesha t'i bindja se nuk do te ndodhte asnje hata nese i
kundershtonim verejtjet e mikut edhe ne sy te tij.
Por, me keqardhje, shihja se as Kogi, as Nakoja nuk bindeshin, por kembengulnin ne te tyren, duke u hedhur dege me
dege. Liri Gega ne keto mbledhje u ndodh pro meje, por
vetem per nje problem - sektarizmin.

- Veprimet e mia , - kembengulte, - nuk kane qene

Sektare, por te nevojshme e te drejta. Behej lufte, nuk beheshin llogje...!
Sa per Ramadan Citakun, ky m teper degjonte, prgatitej te thoshte ndonje gje, por nderhyrjet e nxituara te Nakos, te Kogit e te Lirise ose s'e linin te fliste fare, ose ia nderpritnin fjalen sapo e niste. Pas disa seancash me debate te
tilla, sulmet e tyre, veVanerisht te Kogi Xoxes, u pergendruan

papritur mbi Liri Gegen e Ramadan Citakun: Liri Geges iu

ngrit me force akuza per sektarizem, kurse Baca u akuzua
per inaktivitet. U propozua e u vendos qe te dy te perjashtoheshin nga Byroja Politike dhe, meq mbeteshim vetem tre,
aty per aty u propozua te ,kooptonim dy te tjere.
- Keto t'i bejme qe tani, - tha KoVi Xoxe, - pastaj,
per te gene ne rregull, ia shtrojme edhe Plenumit propozimin e vendimin tone per perjashtimin e ktyre t dyve! Atje
shtrojm edhe per futjen ne Byro te shokeve te tjer. Por tani
per tani, - vazhdoi, - mendoj t kooptojme ne Byro dy shoke, nga me t mirt, Sejfulla Maleshoven e Pandi Kriston! Te
dy do t sjellin frym te re ne Byro.
Do t flas edhe me poshte se tZfare fshihej pas ketyre pro11

67

161

pozimeve e vendimeve qe u thane e u bene aty per aty, por

ketu dua

te

ve ne dukje dig ka nga pershtypjet qe krijova ne

ato momente.
Se pari, s'mund te mos me habiste fakti qe propozimi i
KoVit u be fare papritur, por, po aq papritur u aprovua nga
Nakoja e Velimiri menjehere, si per digka te thjeshte, sikur fjala te qe per heqjen e dy karrigeve dhe jo te dy shokeve te Byrose Politike te Komitetit Qendror. Si ta shpjegoja kete? Lehtesi
e pafalshme ne zgjidhjen e problemeve dhe larje e inateve personale (kisha parasysh sidomos marredheniet KoQi-Liri), ne
rruge hakmarrese e jokomuniste, - mendova ato faste.
Se dyti, u propozuan e u aprovuan aty per aty dy te rinj
per ne Byrone Politike pa asnje studim, konsultim, shqyrtim
paraprak te problemit, te qendrimeve te tyre etj. Si na del
Ko^i kaq papritur me keta dy emra?! Dhe si t'i pranonim
menjehere, pa marre mendimin e Komitetit Qendror, ose te
pakten, te atyre shokeve qe ndodheshin ato dito ne Berat?
Edhe ketij veprimi ato gaste i vura vulen e lehtesise,
te marries se vendimeve ne kembe, te venies se simpative e te lidhjeve personale ne bazen e zgjedhjes se kuadrit' etj.
Kundershtimi im ndaj ketyre propozimeve te papritura
s'do te bente, sis nuk beri, asnje efekt, sepse isha nje kunder
dyve, pa permendur ketu Velimir StoiniQin qe i ndrinte balli
nga kjo marrje e initiatives ne dore nga Kogi Xoxe.
Me vone doli garte se as propozimi nuk qe i papritur, as
aprovimi s'u be lehte e ne kembe nga Nako e Kori. Perkundrazi, gjith^Zka qe llogaritur mire, qe diskutuar e shoshitur
me kujdes ne prapaskene. Fare hapur kete do ta sqaronte, midis te tjerave, Pandi Kristoja, 4 vjet me pas, ne Plenumin e
11 -M te KQ te Partise ne shtator te vitit 1948.

- Ne Berat, - pranoi Pandi Kristoja, - me afroi Nakoja dhe me foli per gabimet e Miladinit, per pakenagesite
ndaj Enverit, Baces e Lirise. Dite per dite ai dhe Koi^i me behin muhabete te tilla dhe si perfundim u vendos qe, para Plenumit te hiqeshin ne fillim Liria e Baca nga Byroja dhe ne
Plenum te riorganizohej Komiteti Qendror. Atje te shihej edhe
162

geshtja e Enverit se ne Byro s'gahej dot. Ne nje moment, vazhdonte Pandi, - une pyeta Nakon: gfare do te behet me
Komandantin? iy'pershtypje do te beje heqja e tij ne popull
e ne Parti?. Ne duhet ta bindim, - m'u pergjigj Nakoja.
- Po s'u bind e bind koburjat.
Ne kete mbledhje te fshehte, ku jashte Byrose vendosej
v'do te behej ne Byro, merrte pjese edhe Velimir Stoinivi.
Pandi Kristoja, siv deshmoi me gojen e tij, me 1948, u
influencua2 dhe nisi te nxjerre ne pah pakenagesite e tij.
Nuk perfillen punetoret, - kishte thene Pandi ne ate takim te fshehte. - Une mbeta menjan. Isha prane Shtabit ne
Kucake, por V'beja? U katandisa ne kuzhinier.
Velimir StoiniVi e degjonte dhe miratonte me koke.
- Tako je! Tako je3j - ty'origjine ka shoku?
Punetore, - i qe pergjigjur KoVi. - E kemi anetar te
Komitetit Qendror. Bukur, bukur, vazhdoni, - e kishte nxitur Pandin i derguari jugosilav.
Pandi kishte vjelle kunder Partise, Miladinit dhe meje
e'i kishte ardhur per mbare dhe StoiniVi kishte pyetur: Si
eshte ngritur ne Parti ky shok?. Me lufte, me perpjekje!,
- i qe pergjigjur KoVi (megjithese Pandi vete e kishte thene
se s'kishte bere asgje, ose, e shumta, kuzhinier Shtabi. Por
Velimir Stoinigi Vmonte tjeter gje. Vmonte aftesite e Pandi Kristos si kuzhinier shpifjesh, akuzash).
Pas ketij takimi Nakoja e kishte zene Pandi Kriston menjane:
- Urime! - i kishte thene. - Ata (jugosllavet), jane
shume te kenaqur me ty.
1 Nga procesverbali i Plenumit te 11-te te KQ te PKSH, 13-24 shtator 1948. AQP.
2 Ko0 ka gene bashkepunetori me 1 afert i Nakos, i Velos e i
Dizdarit, - tha Pandi Kristoja, midis te tjerash, - dhe keta me influencuan
edhe mua. Berati ka pak te mira e shume te kegija. Pakenagesite e mia
e te Kogit favorizuan punen armigesore te Beratit, pse Nako nuk do
te guxonte ta bente vetem kete. (Nga procesverbali i Plenumit
te 11-te
te KQ te PKSH. 13-24 shtator 1948. AQP.)
3 Serbokroatisht - Ashtu echte! Ashtu echte!

163

Dy-tri dite me pas, Pandi Kristoja krah per krah me Sejfullane, KoCin e Nakon, duke pasur si bosht lidhes Velimir Stoinigin, do te ngriheshin ne Byro si nje bllok i rende kunder
meje.
Hapi i dyt i <.misionit Stoini(; u realizua. Byroja e Komitetit tone Qendror u riorganizua ne prapaskene dhe tani ne
perberjen e saj nga 5 anetare, 4 ishin vegla te bindura te jugosllaveve.
Kuptohet, pas kesaj, peshtjellimi, sulmet e akuzat shperthyen me hapur dhe zinin vend me lehte. Izolimi im u be i
plote jo vetem ne Byro, por edhe jashte saj. Vetvetiu punet
Goroditeshin gjithnje e me teper dhe dita kur do te mbahej
Plenumi po afrohej. E pashe se per te percaktuar vijen e detyrat per te ardhmen do te qe teper e veshtire. Situata ishte
krijuar qe te merreshin me te shkuaren, me sakt, me nxirjen
e se shkuares.

Ne nje nga kto dite, ne prag te Plenumit, me vjen

Nexhmija. Ishte e perlotur dhe me nje ndjenje shgetesimi e
deshperimi qe nuk e fshihte dot, me thote:
- Si keshtu... tamam ne prag te Clirimit, paskeni vendosur te largohem nga udhehegja e rinise?
- Pse? - e pyeta i habitur. - Kush ta tha kete?

- Pse ben sikur nuk e di? Me thirri Nakoja, me propozoi te bejme nj shetitje, dolem anes Osumit dhe atje me
tha: Ti kot erdhe ne Berat... (ajo ishte ne rrethin e Dibres
e ne malesite e Shgiperise se Mesme, si e deleguar e Komitetit Qendror te Rinise prane Divizionit II partizan dhe per terrenin ku vepronte ai).
- Si kot... ?! i thashe, - me tregonte Nexhmija.
- Shoku Enver me bente nje leter e ne fund me thoshte se
ne nentor do te behet mbledhja e KQ te Rinise dhe Kongresi
i Gruas Antifashiste. Prita te me lajmeronit, por meqe lajm
s'me erdhi as nga ju, as nga shoqet e Gruas, mendova se do te
kishte mbetur diku rruges njoftimi juaj. Ndaj erdha. Pse, s'duhej t vija?
- Jo, jo, mege erdhe ketu, rri, - me tha Nakoja. - Por
ti nuk do te punosh me me rinine. Je caktuar ne nie detyre

164

tjeter me rendesi, si anetare e Komisionit te Agjitpropit prane

KQ te Partise dhe tani do te punosh me Sejfulla Maleshoven.

Keto me tha Nexhmija dhe heshti. Heshta dhe une pak,

e mblodha veten dhe, me te qeshur, i thashe:
- E per kete je merzitur?! Kemi shume per te bere e jo
te gjithe do te merremi me rinine. Edhe sektori qe te tha Nakoja eshte shume i rendesishem, sidomos tani qe Partia e populli po marrin ne dore pushtetin.
1 thashe keto sepse s'doja qe ajo te merrte vesh per grindjet e per^arjet e medha ne udhehegje. S'doja t'i merrte vesh
edhe se gene probleme teper delikate e duheshin mbajtur
shume sekret, por edhe s'doja ta merzitja e ta shgetesoja, kur
nga dita ne dite pritnim lajmin e madh te Clirimit te Shgiperise.
Por vete e kuptova se punet ishin me keq se V'i mendoja.
Duke mos e thirrur Nexhmijen as per Kongresin e Gruas, as
per mbledhjen e Komitetit Qendror te Rinise, Nakoja me shoke donin qe ajo te mos qe prane meje, se mund t'i pengonte
ne ato qe donin te benin, mund te degjonte per g'thuhej e te
me sinjalizonte mua. Kjo me vajti menjehere ne mend dhe pyeta veten i tronditur: C'te jete kjo? A mos po behen veprime
prapa kraheve...?

Por heshta, sepse s'mund t'i akuzoja shoket per veprime te tilla, te uleta. Pakenagesi ndaj veprimeve e gendrimeve te tyre kisha, pikepyetjet po me shtoheshin pareshtur.
Qendroja ato dite me Hysnine e Gogon, por edhe atyre
nuk u thashe gje. Mendoja se gjithgka ishte problem i brendshem i Byrose, se do te zgjidheshin me kohe te gjitha veshtiresite e krijuara, e quaja, gjithashtu, shkelje te konspiracionit
nese do te beja te kunderten. Por mendoja e veproja keshtu,
sepse s'dija akoma se ne prapasken po pergatitej nje komplot.
S'dija per pabesine qe po ushtronin ore e minute shoket,
pabesi, ne radhe te pare, ndaj Partise e popullit, por pabesi
edhe ndaj meje. Ta dija kete, patjeter punet do te shkonin
ndryshe. Hapur do te dilja para shokeve te KQ jo duke i perpunuar, por per t 'i sqaruar mbi te verteten, per t'i paralajmeruar mbi ate qe po kurdisej. E ngaqe s'dija se i?'ishte luaj165

tur ne prapaskene, shkova ne Plenumin e 2-te te Komitetit

Qendror te Partise i bindur se kishim mosperputhje mendimesh e pikepamjesh me te derguarin e udheheqjes jugosllave
e se me te ishin solidarizuar padrejtesisht shoket e Byrose
sone, por s'e kisha realizuar garte se V'fshihej ne te vertete
prapa ketij solidarizimi.
Dy-tri dite para fillimit te Plenumit me vjen gjithe preokupim Ko(zi Xoxe e me thote:

- Duhet vene me mire ne dukje ndihma shpetimtare e

shokeve jugosllave, sidomos e shokeve Tempo e Velo.
- ?fare duhet te theksojme me teper nga ndihma e ketyre shokeve? - e pyeta me nje ton te zakonshem e me
nje sinqeritet te tille, sa Kogi nuk nuhati asgje se ku synoja ne pyetjen time.

- Qe nga themelimi i Partise e gjer me sot! - me tha ai

me nje zell te habitshem. - Te theksojme se veQanerisht ardhja e shokeve Tempo e Velo na ndihmoi qe te dallojme
gabimet e medha te meparshme e aktuale dhe t'i veme mire
pikat mbi i.
Puqjen e argumenteve te Tempos e te Stoinigit me ato
te Kogit, te Nakos e te Sejfullait ne fillim e pashe me habi,
pastaj si nje koincidence, dhe, sidomos gjate zhvillimit te punimeve te Plenumit, u binda se s'qe koincidence, por nje pervetesim i argumenteve te jugosllaveve nga shoket tane. Ky
ishte snobizem, ishte shenje papjekurie, shfaqje e nenshtrimit
dhe e venies se vetes a priori nen gjykimin e nje me te fuqishmi, pavaresisht se si gendronte e verteta.
Ti! gjitha keto, pa dyshim, ishin te demshme e te denueshme, por mendoja se ne Plenum e sidomos pas tij, gjakrat do
te getesoheshin, shoket do te reflektonin drejt, do te gjykonin
me mire dhe ne pune e siper do te ndreqeshin. Por keto argumente te miat, me pas do te vertetohej se s'gene reale. Ato,
e shumta, ishin shprehje e deshires dhe e sensit te mire, po,7itiv ne vleresimin e nie te panjohure te madhe. Kurse e verteta gendronte gjetke dhe ishte shume me e rende dhe me e
hidhur. Do te vertetohej, pra, se kundervenia e shokeve te Byrose ndaj vijes se Partise e ndaj meje nuk ishte nje lajthitje
166

e rastit, por ishte nje pune e paramenduar dhe e thurur ne

takime e ne biseda prapa kraheve, nen nxitjen e nen drejtimin
e Velimir Stoini^it e te Nijaz Dizdarevigit.
Ky qe nje komplot qe ishte kurdisur per dy-tre muaj me
radhe ne fshehtesi, prapa kraheve te mi e te Komitetit Qendror te Partise dhe tani do te shperthente ne Plenum me tere
egersine e vet.

Komploti i Beratit

Ne kushtet e renda, qe permenda me lart, me 23 nentor,

Plenumi filloi punimet. Perveq anetareve e kandidateve te zgjedhur te Komitetit Qendror te Partise ne Konferencen e Pare
te Partise ne Labinot ne mars 1943 (mungonte vetem kandidati i ketij Plenumi, Mehmet Shehu, per arsye se ishte ngarkuar me veprimet per vendosjen dhe mbajtjen e rregullit ne
Tiranen e sapoQliruar), ne Plenum u ftua te merrte pjese si
perfagesues i nje partie moter edhe Velimir Stoinii^i. Them
u ftua, sepse ashtu si kishin ardhur punet, Stoini^i edhe pa
ftese do te hynte ne mbledhje, i mbeshtetur nga shumica pro
tij ne Byro, per ta euar gjer ne fund edhe etapen e trete te
planit te tij - perearjen dhe ^oroditjen e Komitetit Qendror
te Partise dhe menjanimin tim nga udhehegja.
Me sa mbaj mend te tri referatet e caktuara u mbajten
qysh diten e pare. Refleks i gjithe asaj qe ziente e pergatitej
prej kohesh ne prapaskene, ishte edhe fakti qe i pari e mori
fjalen Sejfulla Maleshova, i cili mbajti nje referat Mbi situaten aktuale politike te vendit. Pai^avurja qe kishte pergatitur
Sejfullai me shoket e tij, as e meriton qe te zihet ne goje.
Dua vetem te theksoj se referati mbi momentin politik ishte
me teper nje deklamim patetik i nje dore oportuniste, pa asnje
ide e problem, pa asnje orientim apo detyre per momentin e,
ca me pak, per te ardhmen. Njeriu qe e kishte kaluar luften

167

heroike te popullit e te Partise tangent, ai qe, jashte rrezikut,

kembekryq permbi selishte1, ngrohte duart mbi trupin e
zhuritur te atdheut, tani duke u mbeshtetur te lufta e heroizmi
i nje populli e i nje Partie te tere, gjente rastin te mburrej e
te krekosej per ate qe s'i takonte. Ende s'kishte ardhur koha te
shprehte idene e tij per shef in e Partise, qe e nxori me vone.
Referatin kryesor, qe ishte menduar te mbahej ne Plenum,
ate Mbi vijen politike te PKSH e lexova uns. Me sa di, ne
arkivin e Partise ndodhet nje kopje, por ajo eshte kopja e variantit, si te thuash zyrtar, e atij varianti qe u pergatit me
ndihmen, domethens me nderhyrjet, presionet, redaktimet,
heqjet e mbushjet qe i bene gjer nje dite para Plenumit Nakoja, Sejfullai e Koei (Pandi Kristoja, si sefte ne Byro, vetem miratonte vsrejtjet serioze te shokeve te tij, por s'qe
ne gjendje e'te nxinte me teper). Referatin e trete, me titullin lakonik: Mbi organizimin e mbajti Koei Xoxe. Pastaj
shperthyen diskutimet e debatet qe vazhduan rreth dy-tri dite me radhe. Kishte ndsr keto diskutime, te tilla, qe zgjatnin
me teper se dy-tri ore, sie qe diskutimi i pare i Nako Spirut
(sepse ky fjalen e mori disa here me radhe), ose nje nder dis-

kutimet e Sejfulla Malsshoves, i cili, po ashtu si Nakoja e Koei,

s'linte rast pa krkuar nje minute sa per sgarim dhe, pasi
ngrihej, e mbante Plenumin mbi gjysme ore me ato qe leshonte mbars e mbrapsht.
Plenumi i 2-tc i Komitetit tone Qendror, i thirrur per te
diskutuar e per te zgjidhur detyra shume te rendesishme e historike per Partine e per te ardhmen e atdheut e te socializmit,
u kthye kryekeput ne te kunderten e gellimit kryesor. Shumica e shokeve te Komitetit Qendror (pa psrfshirs ketu Naxhije
Dumen e ndonje tjetsr), u ndodhen, per habine dhe keqardhjen e tyre, perpara nje sulmi te papritur e te ethshem, qe
godiste e hidhte poshte ato gjera qe per ta ishin te shenjta.
1 Ironizim me vargjet e Sejfulla Maleshoves:
Kembekryq permbi selishte
Ja marr kenges plegerishte

168

Shoket, qysh ne diten e pare, provuan po ato ndjenja, deziluzione qe mua me perplaseshin e me brenin per dy-tre muaj
me radhe.
Fryma e referateve, veVanerisht ai i KoQi Xoxes, jo vetem
hidhte poshte gjithgka te mire nga e kaluara, por, me kryesorja, orientonte e u bente thirrje shokeve qe ne diskutimet
e tyre t'i shihnin e t'i trajtonin gjerat me at drite te errt,
me ate shikim te shtrember si ai vete. Mbaj mend mire fytyrat
e ngrysura te shokeve dhe heshtjen e plote e te akullt qe percolli leximin e referateve qe nga fillimi ne fund. Jo rastesisht,
qysh ne diskutimet e para , u ngriten Nakoja, Sejfullai, Pandi
dhe intervenoi disa here StoiniVi. Qellimi ishte qe heshtja
dhe habia e shokeve te mos ktheheshin ne te kunderten e
frymes qe diktohej nga lart. Ajo q pritej u arrit. Shokve,
te iZorientuar e te nxitur keq, u kerkohej te germonin ne te
kaluarn dhe, pas ksaj, merret me mend, shume nga diskutimet shkuan pas berihase. Pati nder to edhe mjaft diskutime
te drejta e te ekuilibruara, si ai i Gogo Nushit, i Hysni Kapos,
i Manush Myftiut e te tjereve, por fakt eshte se nje numer
antarsh e kandidatsh te Komitetit Qendror, te influencuar
nga atmosfera e pergjithshme, shfaqn lekundje te theksuara
ne Plenum dhe pranuan, kush me shume e kush me pak, tezat e te derguarit jugosllav dhe te zedhenesve te tij, grupit Nako, Ko(;i, Sejfulla e Pandi!

Per rrethanat ne te cilat u ndodhen, kjo shkarje e shokeve, mund te themi ishte deri diku e justifikueshme dhe e
pritshme. Bile shoket e Plenumit u ndodhn perpara veshtiresish m t mdha se v'u ndodhem ne, anetaret e Byrose Politike, kur ne OdriGan per here te par na leshoi direktivat
e tij Velimir Stoini^i. Ne atehere u ndodhem perpara akuzave
t t derguarve te nje partie tjetr dhe, nese te shoket e
tjer t Byrose s'do t ekzistonin ato premisa e ambicie qe permenda, atehere do te kishim dal bllok kunder mikut dhe
do t'ia linim vrejtjet e bashk me to edhe vet komplotin
ne duar. Kurse shokt e Plenumit, tash s'i dgjonin verejtjet e akuzat vetem nga nje i jashtm, por po i dgjonin
nga goja e vet udhheqsve t till te Partis, si KoGi, Nakoja,.

169

Sejfullai. Kjo rrethane e re u jepte verejtjeve e akuzave, si te

thuash, vulen zyrtare. Kryekomplotisti Stoinid; s'qe munduar
kot ne dy-tre muajt e gendrimit ne Shgiperi: Planin e zi te
Titos me shoke tash ia servirte Plenumit te KQ te PKSH jo
thjesht me duart e veta, por me duart e pjeses kryesore te
Byrose se KQ te Partise sone! Ky fakt i bente akuzat jugosllave me te besueshme, sepse s'mund te flitej ne ate kohe per
nje ngritje te tille te shokeve, sa te gene ne gjendje t daIlonin shpejt e garte i?'ishte e mire dhe ^'ishte kallp ne ato qe
thuheshin. Me kryesorja, askujt nuk i shkonte nder mend se
ky ishte nje komplot i organizuar ne prapaskene per gellime
djallezore nga ata qe na hiqeshin si miq e qe ne, per fat te
keq, i konsideronim si te tille dhe i propagandonim si te
tille.
Akuza kryesore qe pershkoi nga fillimi ne fund Plenumin

si dhe gjithe periudhen para tij, kishte te bente me vijen politike te Partise sone . U goditen udhehegja e Partise e ne menyre te veVante une, se gjoja s'kishim gene ne gjendje te
percaktonim e te ndiqnim nje vije te drejte, se gjoja kishim
rene nga sektarizmi ne oportunizem e anasjelltas.
Si -argumente per kete u paragiten te gjitha ato qe kam
pershkruar me lart ne ataket qe kishim pasur me Bllazho
Jovanovigin e sidomos me VukmanoviV Tempon e Velimir
Stoinid^in. E reja e Plenumit ishte se keto akuza t mirenjohura te jugosllaveve, tash i paraqitnin si te vetat, si rezultat i gjykimit dhe i vleresimit te tyre Nako Spiru, Sejfulla
Maleshova e Koi_Zi Xoxe. Keshtu ndodhi, per shembull, me Nako Spirun, i cili paraqiti si te veten tezen e Tempos se Partia
jone dhe Komiteti Qendror i saj u gjenden te papergatitur para themelimit te Ballit Kombetar dhe nuk e kuptuan se Balli
doli si reaksion kunder Frontit Nacionali?lirimtar, keshtu ndodhi edhe me kryeoportunistin Sejfulla Maleshova, i cili, blofist e kontradiktor sic qe, na akuzoi per oportunizem me
Ballin per periudhen kur ne benim perpjekje qe te afronim
e te benim per vete sa me shume elemente nacionaliste e patriote e, veganerisht, njerezit e thjeshte dhe te mashtruar nga
demagogjia e Ballit etj.
170

Nuk ia vlen te ndalem ketu ne falsitetin e ketyre akuzave

per oportunizem, vetem dua t ve ne dukje nje gje: per
shfagjet apo vijen oportuniste, si Velimir StoiniVi ashtu edhe
pasuesit e tij nuk meshuan shume. Akuza per oportunizem
ne Plenum kaloi lehte (do ta shpjegoj me poshte pse), dhe
theksi e forcat u pergendruan tek akuzat per sektarizem. Kjo
e fundit u cilesua si e keqja me e madhe e Partise sone dhe
e udhehegjes se saj , faktori qe gjoja kishte penguar e frenuar zhvillimin e Frontit, te keshillave nacionalVlirimtare, te
-organizatave te masave dhe te vete Partise. Sektarizmi u cilesua, gjithashtu, rreziku me i madh per te ardhmen, prandaj
sipas Stoini^it, Nakos, KoQit e te tjereve, duheshin lare hesapet me sektarizmin e sektaret.>, ndryshe as Partia, as
Shqipria e re s'do te na gendronin dot ne kembe!

Sejfulla Maleshova, misherimi me i perkryer i oportunistit

klasik qe ka njohur Partia jone, ne nje nga diskutimet dhe
nderhyrjet e tij arriti gjer ne akuza te perbindshme:
- Sektarizma e theksuar ne vije, - deklaroi ai gjithe
mllef, - po e kthen Partine ne nje bande terroristesh! Te shoket tane, sidomos tek ata te udhehegjes kryesore, ka humbur
zemra e vertete e komunistit qe i dhimbet jeta e njeriut!
Fakt eshte se shume nga shoket qe moren fjalen mbas tij,
bile edhe nga ata qe u Vorientuan e u pajtuan me frymen qe
diktohej, kete akuze te Sejfullait e goditen dhe e hodhen poshte me indinjate. Un vete edhe ne Plenum, por edhe para
Plenumit isha ndeshur ashpr me Sejfullane per kete akuze te
-poshter. Pak dite para Plenumit, ne kohen kur ai ishte kooptuar ne Byro, me vjen ne zyre gjithe alarm.
- Po behet shume terror! - me thote gjithe zemerim.
- Terror? - e pyeta i habitur. - Ku?
- Ne Tirane! - pergjigjet. - Po vriten shume oficere
te penduar.

- Ne Tirane vazhdon lufta e madhe per rlirimin e kryeqytetit, - i thashe. - Lufte per jete a vdekje. Ke quan te,rror ti? Dhe per cilet oficere me ankohesh? Tani lufta po mbaTron, - i thashe. - Kur u betue thirrje te hidheshin ne male
^e te luftonin bashke me ne pushtuesit, s'levizen nga qoshet e
171

ngrohta . Tani jane penduar teper vone dhe me kriminelet ne

i kemi te ndara hesapet.
- A! Ja, ky eshte sektarizmi! - u hodh Sejfullai. - Ka
humbur zemra e vertete e komunistit, e atij qe i dhimbet jeta e tjetrit, qe mendon shume para se tc vendose qe te zhduket nje njeri i cili mund te ndreqet e t'i sherbeje vendit!

Si duket qe prekur nga denimi i merituar qe mori armiku i

Partise e i komunizmit, Zai Fundo, me te cilin kishte nie te
kaluar te tere ne mergim, te kaluaren e komunisteve t kafeneve. Ishte prekur, me sa dukej, edhe nga eliminimi ne 1ufte e siper i atyre oficereve te ish- ushtrise mbreterore qe, pas

sherbimit nen fashizmin, ishin kthyer ne agjente te Gestapos

e ne komandante te njesive tradhtare, qe luftonin krah per
krah gjermaneve ne Tirane e gjetke.
- Kjo eshte nje akuz e rende, Sejfulla, - i thashe, e per kete akuze do te pergjigjesh.
- Pergjigjem, posi! - foli i ngrefosur Sejfullai. - E
perseris, shoket tane nuk kane idene se ekziston nje e drejte
humane e nderkombetare per te penduarit e roberit.
- Kush u pendua dhe kur? - e pyeta prere. - Vrassit
dhe plaVkitesit, ata qe jane zhytur gjer ne fyt me gjakun e popullit?! Ata qe pasi vrane e prene gjer me 15 nentor, me 16, kur
shohin se e humben davan, bejne sikur pendohen? Jo, Sejfulla, per kriminelet ka ligje lufta. Keto jane ligjet me humane.
- Nuk jam i kesaj mendjeje! - tha oportunisti dhe iku.
Dhe ja, gjeti rastin e guximin jo vetem ta ngrinte edhe
ne Plenum akuzen e tij te perbindshme, por te arrinte te quante udhehegjen e Partise terroriste.

Pjesetaret e tjere ne komplot, KoQ!, Nakoja e Pandi u treguan me te matur ne argumentet qe jepnin dhe, ne shume pikepamje, por kjo qe me e rrezikshme , sepse ishte me veshtire te diskreditoheshin e te deinaskoheshin aty per aty. Bi-

le vete Stoinii?i, kur degjoi akuzen e Sejfullait, u ngrit dhe e

quajti te avancuar, te nxituar, bile te padrejte... .
Kjo ishte nje terhegje vemendjeje per te tjeret: mos keputni broi?kulla si Sejfullai, se do te diskreditoheni e do te na
mbeten planet ne duar!
172

Keshtu, qofte Nakoja, Kogi e Pandi, por edhe Naxhije Dume e ndonje tjeter e argumentuan sektarizmin me fakte me
te besueshme: vije sektare ndaj Frontft, gendrim sektar
ndaj Ali Kelcyres, ndaj Bazit te Canes, ndaj Cen Elezit etj.
Mbi te gjitha, argument i forte ne duart e komplotisteve
ishin veprimet e njohura sektare te Liri Geges e te Mehmet
Shehut. Shume nga shoket qe i dinin e i njihnin veprimet e
shtrembra e sektare te ketyre te dyve, sollen fakte te reja dhe
kjo mjaftoi qe vijes se Partise dhe udhehegjes se saj t'i vishej nofka e sektarizmit.

Por e verteta, si per te gjitha akuzat e tjera, ishte krejt

ndryshe. Vija ashtu siQ nuk kishte qen oportuniste, po ashtu
nuk kishte gene asnjehere as sektare.
Natyrisht, do t ishte nje mashtrim e vetekenagesi vdekjeprurese sikur ne te mendonim se rrezige te tilla s'na kanosnin ose se shfaqje te tilla s'genc dukur. Jo, kishte pasur raste te veVanta por ne, sa mesonim per to, sapo na informonin,
merrnim menjehere masat e duhura per t'i goditur ashper e
per te mos i lejuar te trasheshin.

U ngrit ne Plenum edhe Bedri Spahiu e, per te gene solidar me -shoket , sidomos me Sejfullane, midis te tjerash tha:
- Sektarizmi nuk na ka munguar, sepse ishim te prire
per kete! Edhe ne Gjirokaster, per shembull, ne, me 1942, me

sektarizmen tone i mbyllem dyert Frontit per nacionalistet...!

Kaq tha Bedri Spahiu per kete rast, por harroi , ose me
mire, s'deshi ta thoshte gjer ne fund te verteten, sepse po te
thoshte, do te vertetohej qe s'qe vija e Partis sektare, por
shtremberimi qe ai vete i kishte bere vijes.

Sie thashe , nder elementet qe na hapi me shume pune e telashe ne kete drejtim ishte Liri Gega, sidomos me rastet e
shumta te gendrimeve te saj sektare ne Vlore apo ne Veri, ku
e derguam ne qershor te vitit 1944. Kudo ku shkonte Liri
Gega menjehere vinte autoritetin e vet mbi ate te Partise e te
Byrose se Komitetit Qendror, s'pyeste per asknd dhe bente
si t'i shkrepte. Vazhdimisht e kishim kritikuar ashper per kto veprime. KoGi Xoxe propozoi ta dergojme ne Veri. Ky dergim nuk qe pa gellim: Kogi Xoxe donte ta kishte sa m larg
173

Liri Gegen se e konsideronte si rivalen me te afert qe i kishte

bere e mund t'i bente akoma hije. Nga ana tjeter, ishte i bindur se Liri Gega nuk mund te shkeputej nga prirjet e saj te semura sektare dhe ketej shtoheshin motivet per ta akuzuar
si sektare dhe per ta eliminuar. Ne fakt ajo ne Veri e zhveshi
me keq pallen e sektarizmit, prandaj e thirrem te kthehej ne
Odrigan, me qellim qe t'i analizonim thelle e perfundimisht
veprimet e saj qe ishin ne kundershtim te plote me vijen e
Partise.
Kjo ishte e verteta e padiskutueshme per vijen politike te
Partise sone, vije qe, siv thashe, kishte gene dhe mbetej e
drejte, parimore dhe kurrsesi here oportuniste e here sektare,
siq na akuzuan i derguari i Titos, Stoinigi dhe njerezit e kurdisur prej tij.
Akuza tjeter qe u hodh ne Plenum e qe e shtremberoi krejt
te verteten kishte te bente me vijen organizative te Partise.
Platformen e kesaj akuze e parashtroi ne referatin e tij KoVi
Xoxe. Nga fillimi ne fund ky referat ishte nje shtremberim i
shemtuar i se vertetes, i mbushur me shpifje te renda per
vijen organizative te Partise, por qe ne te vertete dilte tej caqeve organizative dhe perbente nje mbeshtetje te akuzes
per krejt vijen politike e ideologjike te Partis e te udhehegjes
se saj.
Ne kete referat Kogi Xoxe shtroi, per here te pare hapur,
pikepamjet e tij antimarksiste e armigesore. Nga gjithe moria e akuzave dhe e pikepamjeve te tij te poshtra, sidomos tri
probleme me kane mbetur te pashlyera ne mendje: i ashtuquajturi monopolizim i udheheqjes se Partise nga tri-kater veta; roll i inteligjencies ne lufte, ne Front, ne pushtet etj., etj.;
roli i kuadrove.

Edhe me pas do te flas per keto ^eshtje, sepse per 4-5 vjet
me radhe ne do te ndesheshim per dite me to e, per fat te keq,
do te pesonim deine te medha, por ketu dua vetem te theksoj
se ku e kishin zanafillen keto 'pikepamje e pse KoGi Xoxe i leshoi per here te pare ne Berat.
Sipas atyre qe lexoi Xoxja dilte se udhehegja e Partise
sone gjate viteve te luftes na genkesh monopolizuar nga tre174

-kater veta dhe, shprehimisht sgaroi se keta gene, i pari,

Miladin Popovigi ; i dyti, une ; i treti, Ramadan l itaku dhe i
katerti, per nje periudhe , Ymer Dishnica e, pastaj, sidomos,
Liri Gega! Te tjeret, sipas Kogit, ishin lene menjane, ose nuk
pyeteshin fare.
Ishte e gjitha kjo nie shpifje e rende dhe behej ne mbeshtetje direkte te akuzes kryesore per vijen tone politike. Qe
ketej dilte se vija na genkesh perpunuar nga tre-kater veta, e
mege vija qysh ne fillim u cilesua e gabuar , atehere keta tre-katr veta ishin pergjegjesit kryesore e tash duhej te pergjigjeshin.
Mirepo, ne keto momente , Miladini ishte larguar, Ymer
Dishnica, Liri Gega e Ramadan ^?itaku ishin perjashtuar de
facto nga Byroja. Mbetej, pra, te laheshin llogarite me ate qe
kishte mbetur akoma, me Sekretarin e Pergjithshem te Partise . Sipas Xoxes e me pas, sipas Sejfulla Maleshoves , une u eilesova si sinteza e te gjitha gabimeve te verejtura ne vijen politike e organizative.
Por djallezia ne fabrikimin e kesaj te ashtuquajture katershe ne udhehegje , rrihte ne shume shtigje e behej per shum
gellime . Jo rastesisht , i pari ne katershe rreshtohej Miladin
Popovii^i . Indirekt aprovohej teza jugosllave se PKSH jo vetem e kishte krijuar nje jugosllav, por dhe e kishte udhehequr
de facto nje jugosllav!

Kote tash s'e thoshte as Bllazho Jovanovigi e as Tempoja, por vete sekretari organizativ i Partis , Kogi Xoxe! Kuptohet, per titistet , ky sherbim i KoVi Xoxes qe me vlera te medha.
Ne te njejten kohe venia absurde e Miladin Popovigit ne
krye, kishte per gellim t'u thoshte anetareve te Komitetit
tone Qendror se Sekretari i Pergjithshem me kot eshte zgjedhur ne ate detyre , ai s'ka qen ne gjendje te drejtonte, ka
bere g'i ka thene Miladini . Akoma me tej, paraqitja permbys
e Vdo gjeje ne vijen e ndjekur , u servirej anetareve te Komitetit Qendror si argument i plote per t'u ngritur jo vetem
kunder Sekretarit te Pergjithshem , por edhe kunder vete Miladin Popovisit . Jugosllaveve per Miladinin u duhej vetem nje

175

miratim : qe gjoja ky kishte udhehequr de facto PKSH! As-

gje tjeter pozitive nuk donin per te , perkundrazi , e goditen

hapur e kerkuan ta goditnin edhe shoket tane. Stoinii^i, pasi e
nisi Miladinin me urdher ne Jugosllavi , tash donte argumente per gabimet e tij , me gellim qe t'i jepej denimi i merituar >. Dhe , meqe nuk mund t'i thuhej hapur se denohesh
ngage nuk punove per planet tona te fshehta , do t'i thuhej
denohesh , sepse ne Shgiperi ke qene sektar , oportunist> etj.,

etj.
Nuk ia vlen te argumentoj ketu , sepse ishte nje shpifje
e peshtire ajo qe shtroi Xoxja ne referatin e tij, vetem dua te
ve ne dukje te verteten e padiskutueshme , se Partine tone dhe
Luften Nacional(;lirimtare i drejtuan jo tre-kater apo dhjete
persona, por gjithe Komiteti yne Qendror , bashk me shume
kuadro te devotshem rreth tij, ndersa Miladin Popovi^i, i cili
duhet te konsiderohet si nje shok i Partis son, vetem ka ndihmuar , aq sa kane ndihmuar vev e ve(Z edhe shoket e tjere te
Komitetit Qendror.
Une vete , si Sekretar i Pergjithshem i Partise, kisha vene te gjitha forcat e mia per te luajtur rolin tim si udheheges
dhe drejtues i Partise, jam perpjekur te drejtoj Partine dhe
levizjen , t'i orientoj ato ne rruge te drejte, t'i ushqej shoket
me direktiva dhe me udhezime politike e organizative te vlefshme, duke u bazuar ne eksperiencen e Partise dhe ne ndihmen e madhe qe me jepnin anetaret e tjere te Komitetit Qendror, te cilet drejtonin organizatat e terrenit dhe Luften Naciona1V1irimtare ne gjith Shgiperine . Ketu eshte vendi te thuhet se edhe Miladin Popovivi u rrit krahas me ne . Ate e rriti
Partia jon , ashtu sikunder na rriti te gjithe ne . Ai ishte nje
shok me t vertete internacionalist , qe i donte shum Shgiperine dhe popullin shqiptar dhe ka mbajtur ne qdo rast qndrim
te drejte komunist , internacionalist , ne mbrojtje te interesave
e te gendrimeve te drejta te vendit e te Partis sone.
Asnjehere e ne asnje rast ne nuk kemi lejuar monopolizim
punsh dhe as kemi mnjanuar njrin ose tjetrin shok, perkundrazi , kemi bere gjith^ka per t'u futur sa me teper ne pune, ne veprim e ne drejtim.

176

KoVi Xoxe ne akuzen e tij, perveg qe kreu porosine e Stoinigit , ne te njejten kohe gjeti rastin t shprehte pakenagesite
e tij personale , qe kishte grumbulluar prej kohesh.

A kishim ne faj per mosaktivizimin e tij t dukshem?!

Kurrsesi . Menjehere pas themelimit t Partise , ku u zgjodh
anetar i Komitetit Qendror te Perkohshem , Kogi Xoxe u arrestua dhe gendroi ne burg gjer ne fund te prillit te vitit 1943.
Ta merr mendja , per kete periudhe ai dhe ne akuzonim vetem fashizmin qe na e mbylli Kogin ne qeli e s'e la te aktivizohej ne punet qe kryenim . Me perjashtim te gendrimit te
mire e te forte ne burg, Xoxja gjate kesaj kohe s ' beri asgje
tjeter ( dhe s'kishte V'bente ) e ne, megjithate, ne Konferencen
e Pare te Vendit i beme nje nder shume t madh , e zgjodhdm ne Komitetin Qendror , ne Byro, bile edhe sekretar organizativ t Partise , md shume se ishte punetor, se sa per aftesite nuk patdm mundesi t'ia njihnim , siq thashe , ai u burgos
shpejt pas formimit t Partise . Nje komunist i ndershem,
thjesht per kete fakt , duhej t' i gendronte kurdohere me dore
ne zemer Partise dhe, kur t'i jepej rasti , t'ia shpdrblente e t'ia
justifikonte me te gjitha forcat nderin dhe besimin qe i jepte
Partia. KoVi Xoxe beri te kunderten . Rastisi qe , sa doli nga
burgu, u bashkua me Tempon dhe veren e 1943-shit e kaloi
ne shogeri me te. Ketu filloi e tatepjeta e KoVit. I pdrpunuar
prej Tempos u terhoq menjane , u mbyll diku ne fshatrat e
KorQes dhe u kthye ne nje intendent prapavije. A ishte faji
yne per kete?! Sa herd benim mbledhje e takime e therritnim,
per gjith^Zka e vinim ne dijeni, i kerkonim mendimin, por ai
s'jepte gje. Per t miren e punes s'kishte (Z'te jepte , per t keqen e punes grumbullonte verejtje e pakdnagesi te vogla dhe
priste rastin t' i derdhte . Und vete, disa here me radhe, i kisha terhequr vemendjen te tregohej aktiv , me i hedhur, t
merrte me pdrgjegjesi per punet e ndryshme e sipas funksionit
qe kishte, por ai vetm heshtte. Ne menyre t ve^antd me
preokuponte fakti qd ai s'po kryente si duhej detyren e sekretarit organizativ te Partise , dhe kete gje e shihnim te gjithe.
Liri Gega , me etjen e saj per pushtet , bente gjithVka qe ta
merrte vete persiper kote detyre , bile arriti te bindte edhe Ba-

12-67 177

cen e gjer ne njefare mase edhe Nako Spirun. Ndodheshim ne

Helmes, ne maj te 1944-es, kur pergatitnim Plenumin 1 te KQ
te Partise. Me vijne ne nje moment Liria e Baca dhe ajo hapur shtron propozimin qe te shikohet mire ^eshtja e sekretarit organizativ te Partise.
- Pse? - e pyeta.
- Sepse Kogi s'e ben dot! Ka humbur fare! - me thote.
- Duhet ta ndihmojme, - i thashe. - Bile, veVanerisht
ty te kemi porositur disa here ta ndihmosh.
- Jo, ashtu s'mundem me, - ma ktheu Liria. - Une te
bej punen e ai te quhet sekretar! Kjo s'vete. Ose ta beje vete,
ose t 'i gjejme ndonje ilaig kesaj pune.

- Per g 'ilag e ke fjalen ? - e pyeta.

- Po ja, ose ta beje siV duhet bere detyren, ose ta heqim e ta zevendesojme me nje tjeter.

E kuptova qe ne fillim se ku donte te dilte por, se do te

qe kaq karrieriste dhe e paturpshme, nuk e mendoja. E shtyva me tej :
- Po ke mendon ti? - e pyeta si shume i interesuar.
- Ja, nie shok aktiv, te gjalle, luftarak. Si te them, ndonje shok, per shembull... Shulent.
Emrin e Shules e permendi aq dobet sa mezi degjohej.

- Mendimet e tua, - i thashe, - le t'i shtrojme ne

Byro.
- Pse ne Byro? - u hodh perpjete. - Ketu jemi tre veta.
Edhe me Nakon kam biseduar e ai me tha shtroja Enverit.
Ja, kjo eshte Byroja!
- Kurrsesi! - i thashe. - Pse, ku jemi? Ti s'ke idene
per punet organizative te Partise, megjithese hiqesh si me eksperte ne kete fushe. Te jene tre shoke te Byros , ose edhe
te peste, po te ishim bashke e te diskutonim si t na tekej, kjo
s'do te quhej e s'ka pse te quhej mbledhje Byroje. Duhet bere
mbledhja e Byrose, duhet shtruar d^eshtja ne prezence edhe te
KoVit, ta diskutojme gjere e gjate e atje te sqarohet e verteta. Qarte...?
1 Pseudonimi i Kristo Themelkos.
178

- Qarte! - tha me ze te keputur.

Ne mbledhjen e pare qe beme pas kesaj bisede, Liria shtror

propozimin e saj me bindjen se do t'i aprovohej. E ngriti problemin ne frymen qe Kogi s'kishte gene aktiv, qe i terhequr,
diku qe mbyllur andej nga KorVa etj. Keto Liria i kishte drejt,
por ajo gjithgka e thoshte nga pozita personale e me synime
karrieriste. Nejse, ajo iu pervesh KoVit mire . Per ato qe i takonin edhe ne thame verejtjet e kritikat tona ndaj Xoxes.

KoVi Xoxe kishte ulur koken e s'bente ze. U ngrit e beri:

autokritike ne Byro e, midis te tjerash, tha:
- Drejt eshte! Une kam punuar i menjanuar, nuk e kam
kryer dot ate qe me kerkonte detyra.
- Po nuk je ne gjendje ta kryesh detyren, atehere thuaj
hapur qe s'je per Byrone! - i nderhyri zjarr per zjarrLiri Gega.
- Me mire nga ti e bej, - ia ktheu Kogi . - Por ti s'me:
sheh dot me sy!
- S'shoh dot paaftesine! - iu ndersye Liria.
Nderhyra menjehere qe te getesonin gjakrat.
Sidogofte me kembenguljen time ne e hodhem poshte propozimin e Liri Geges dhe KoVi u keshillua qe t'i vere te gjitha
forcat punes, te njohe mire problemet dhe, ne pune e siper,
te afirmohet.

Ai, me syte perdhe, digka mermeriti, na falenderoi per besimin dhe na siguroi se do te tregohej aktiv.
Tre-kater muaj pas kesaj erdhi Velimir Stoinigi dhe i padukshmi Kori Xoxe doli ne skene, nisi te levize, u be aktiv,
iu hap goja dhe, ja tani, ne Plenum ngrihet e peshtyn mbi te
verteten, na ankohet se e kemi lene menjane, pa e pare me
vend te thote asnje fjale se perse u shulleh e humbi, pra, pse e
hoqi veten menjane per muaj e vite te tera nga lufta e nga puna.
Atehere kush mbetej tjeter qe gjoja qe lene menjane, sipas tezes se Kori Xoxes?
Mbetej njeriu qe kishte gene me prane Byrose nga te gjithe, Nako Spiru. Kurre s'do ta imagjinoja se mund te thuhej nji
absurditet i tille, por fakt eshte se jo vetem KoQi, por edhe
vete Nakoja na u ngrit e tha ne Plenum:
179

- Nuk kam gene ne dijeni se isha ne udhehegjen kryesore te Partise!

Genjeshter me bisht! Kam folur hollesisht ne librin me

kujtime Kur lindi Partia se q'vend zinte ne udhehegjen tone
Nako Spiru. Dua vetem te theksoj se ne ato igaste m'u erren
syte , sepse, ne kishte njeri qe qysh nga fillimi kishte marre
pjese ne te gjitha mbledhjet e Komitetit Qendror e t Byrose,
qe dinte hollesi , qe ishte me i mirinformuar se kushdo, qe

shpesh kishte folur edhe ne emer te Komitetit Qendror e te

Byrose, bile kishte marre edhe vendime ne emer te tyre e pa
na pyetur paraprakisht , ky qe Nako Spirut. E tani na thote
s'dija!.
Ua hodha fajin shpirtit ambicioz te Nakos, momentit te
turbullimit e te verberise qe e kishte mberthyer , tendences
meskine te kritizerit te semure . S'po kuptoja pse Nako Spiru
mohonte gjithgka , mohonte te verteten , shoket dhe veten e tij.
S'dija akoma se ai qe ingranuar koke e kembe ne nje komplot
prapaskene.
Kjo qe , pra, e verteta mbi shpifjen e Kogi Xoxes se, gjoja, ne udhehegjen e Partise sone punet ishin monopolizuar ne
tri-kater duar!

I title ishte edhe konkluzioni tjeter i tij, se ne Partine

tone gjoja sundonin e drejtonin vetem intelektualet e, per kete,
Partia gjoja kishte humbur karakterin proletar!
Nga ato qe thoshte Koi?i dilte se edhe luften e kishin bere
vetem intelektualet , edhe Frontin e mbushnin ata, edhe keshillat i kishin ndertuar ata! Kjo ishte absurde . Partia jone vertet kishte bere nje pune te mire e kishte afruar shume intelektuale perparimtare e revolucionare , por fakt eshte se keta
intelektuale luajten ne lufte ate rol qe mund ta luaje inteli-

gjencia e udhehequr nga nje parti komuniste e klases punetore.

Barren kryesore , peshen me te madhe ne lufte e mbajten kla-sa punetore dhe fshataresia , madje , per nga pikepamja numeri1 Gjithe korrespondenca e shokut Enver Hoxha , botuar ne vellimet
1, 2 te Veprave , si dhe ajo e pabotuar deshmon per lidhjet shume te
ngushta qe mbante shoku Enver dhe udhehegja e PKSH me Nako
Spirun.

180

ke, luftetaret nga fshati perbenin shumicen derrmuese te luftetareve tane. Ne te gjithe vijen tone gjate gjithe luftes, ne takime, ne mbledhje , ne konsulta e ne konferenca ne kurdohere
kishim theksuar me forte karakterin proletar te Partise, kurdohere kishim bere perpjekjet me te medha qe Partia t ishte
proletare jo vetem nga ideologjia e programi, por edhe nga perberja e radheve te saj, qe vendin e pare nder te pranuarit e rinj
ta zinin punetoret e, pas tyre, elementet pararoje te fshatit
qe keta te zgjidheshin ne organet udhehegese te Partise, te
luftes etj., etj. E keto direktiva jo vetem i kishim hartuar drejt,
por edhe geme perpjekur qe te zbatoheshin drejt.
Keto Ko^i i dinte, por ai i leshoi keto akuza per gellime
te caktuara: duke u nisur nga fakti qe vete kishte gene punetor, proletar, siq thoshte, (por qe ne fakt kishte qene nie
zanat^i mikroborgjez), ai kerkonte te hapte shtigjet per te ardhur ne krye te Partise, per t'u bere kryetar i saj si proletar qe qe! Ai kembenguli me forte per t'u pranuar akuza e
Stoinii?it se vija politike kishte gene e gabuar dhe, kjo sipas
Xoxes, kishte ardhur ngage Partia mbeshtetej tek intelektualet, se keta kishin bere gabime te pafund, se s'gene ne
gjendje te drejtonin e te udhehignin, se, ne fund te fundit, Par-

tia s'eshte e intelektualeve, por e proletareve e duhet drejtuar

nga nje proletar etj.!
Kete akuze KoQi e shtroi ne Berat si gjoja ne parim dhe
shumekush mund ta merrte si nje parashtrim te drejte.

Por ishte njeri qe s'mund te kenagej nga ato qe tha Koi;i

e qe do te reagonte shpejt ndaj tij. Ky ishte Sejfulla Maleshova. Te dy, e bashke me Nakon te tre, ata ishin nje grup, nje

orkester ne Berat, por Brenda ketij uniteti komplotistesh

nuk mund te mos zienin grindjet , kontradiktat e zakonshme
e te gjithfarellojshme. Kur mori fjalen per kete problem Sejfullai, na beri nje teori te tere se si duhet te ndertohet e te
ece perpara nje parti dhe menjehere, pas kesaj, doli te nevoja
e nje kryetari (problemin e shtronte gjoja ne parim), qe te

jete shume i ditur, ta njohe marksizmin ne maje te gishtave,

te jete ne gjendje te manovroje ne Ido situate!
E tori problemin, pra, ne ate menyre qe KoQit i rane djer-

181

se te ftohta . Dy ortaket ne komplot po i nxirrnin qysh ketu

dhembet njeri - tjetrit . Ne qe s'dinim asgje se c' qe thurur prapa kraheve , s'mund ta kuptonim merine e papritur qe lindi midis tyre, por ata vete e nuhatnin njeri-tjetrin qe larg.
Sejfullai ishte , pra, per nje shef partie te ditur e te
ngritur, per nje teoricien e ketu ai kishte parasysh veten. Kogi

ishte per nje proletar , pa shume theorira e llafka, por,

ama, person me dishipline ! dhe ketu ai kishte parasysh veten.
Synimet e secilit, te hedhura si ne parim ne Berat, pak
me pas do te pelcitnin ne nje grindje te ashper , ne nje kacafytje per pushtet midis te dyve.

Bashke me ta ne komplotin e Beratit ishte edhe Nakoja

dhe pikepamjet e KoVit per proletarizimin e udheheqjes se
Partise per eliten intelektuale do te binin ndesh edhe me
pikepamjet e Nakos si intelektual qe ishte . Me pas do te shihnim se edhe midis tyre do te shperthenin grindje e akuza te
pambaruara reciproke.
Siq u sqarua me mire, me vone, komploti i Beratit mbartte per
vete komplotistet farat e kontradiktave e te luftes se brendshme.
Problemi i kuadrove ishte arma tjetrr e Ko^i Xoxes per
te goditur vijen e meparshme te Partise . Sipas tij Partia kishte bere pak ose aspak pune per rritjen e kuadrove, se ato
kuadro qe qen , ishin , sipas tij , ose intelektuale te semure,
pose te paaft ne pune e ne lufte. Duhej , sipas Korit, te ndryshonte rrenjesisht puna e Partise me kuadrot , duhej bere nje
,organizim i ri, duheshin marre masa konkrete etj., etj . Aty degjuam per here te pare te lakohej ne te gjitha rasat fjala kuadrovik . Sipas Koi^it, kudo duhej caktuar nje njeri i besuar
per punen me kuadrin e ky ta kishte monopol kete pune. Duke filluar nga celulat e Partise ne baze e gjer ne gender, kua-

drovikt do te lidheshin ne shkall hierarkike me njri-tjetrin

gjer ne instancen me te larte , gjer te kuadroviku kryesor i
KQ. Ky do te ishte Kogi Xoxe, heperhe si sekretar organizativ i Partise dhe si i ngarkuar me punet e sigurimit!
Synimi ishte i rafinuar dhe ashtu si termi kuadrovik
edhe krejt sistemi i zgjedhjes e i rritjes se kuadrit nuk gene
prodhime te mendjes se flashket te Kogi Xoxes . Jo, ate di182

kush ia kishte diktuar , dikush ia kishte mesuar . Shpejt do te

dilte se keta ishin migte jugosllave.
Keta , duke e pare se ne Berat ishte e pamundur qe Kogi
te zinte vendin e Sekretarit te Pergjithshem te Partise, perpunuan geshtjen e kuadrove e te kuadrovikve . Kogi, si sekretar
organizativ, do te shtinte ne dore monopolin e kuadrit. Duke
marre sipas modelit jugosllav edhe detyren e ministrit te
Brendshem , Ko^i do ta hidhte me lehte posht vijen e mparshme me kuadrot si t gabuar , do ta vinte sigurimin mbi
Partin e do te kishte dore te lire te niste nga spastrimet dhe
nga zevendesimi i kuadrove me ata qe do t'u sherbenin planeve t tij e te zoterinjve te tij . Kjo do te bente te mundur qe
te kriioheshin kushtet per ta menjanuar edhe Sekretarin e Pergjithshem e Kogi t merrte fugine ne nje terren te pergatitur
prej kohsh.
1 tille qe plani i padukshem , por qe ngjarjet e rrethanat
e mepasme do t hidhnin drite mbi te gjitha keto fije te kurdisura ne prapaskene.

Ne shume pikepamje referati i Kogit duhej quajtur referati nuku!.

- Partia nuku kish nj vij te drejte , te organizuar,
nuku qe ne rregull , Fronti nuku punoi, kshillat nuku funksionuan, rinia nuku u udhehoq , populli nuku u zgjua , gruaja
nuku u organizua , keshillat nuku gezojne autoritet , nuku gezojnc simpathi, nuku luajn rol, nuku e nuku...
Dhe pasi hodhi Ido gj poshte nga puna e sakrificat tona,
Ko(Zi gjeti vendin te na vinte perballe eksperiencen e jugosllaveve.
Ngriti ne qiell Titon , Tempon e Stoini^in si shembelltyra
t se drejtes, si shpetimtaret tane , ngriti ne qiell eksperiencen e tyre , te eilen ne duhet ta marrim sa me shpejt dhe
vazhdoi:

- Ato qe nuku u bene ketu , i bejne partia e keshillat ne

Jugosllavi ... - Dhe pasi foli e foli per kete eksperience, ai
perfundoi:
- Ja, ndryshimi i madh qe ekziston midis kshillave tane
dhe atyre te Jugosllavise!
183

Cila ishte, sipas Xoxes, arsyeja qe keshillat te ne nuku kishin ecur mire? Pshte tronditese ta degjosh , por ai keshtu e tha:
- Vija sektare e Partise ka bere qe keshillat nacionalglirimtare te shihen si celula partie . Ne kete menyre, siV kemi
shkuar, - perfundoi, - ka rrezik qe pushteti te mbetet ne
duart e Partise.
Absurditete te tilla duken vertet te pabesueshme, por te
gjitha keto i degjuam ne Berat.
Ne referatin e tij KoVi Xoxe, duke hedhur qdo gje poshte, perpigej te bente edhe ndonje argumentim teorik, madje ne nje rast na solli edhe pervojen e revolucionit rus te
1905-s ! E habitshme na u duk . KoVi qe s'dinte as alfen e Revolucionit te Tetorit , tani te na fliste edhe per at te 1905-s?!

E verteta ishte se atij dikush ia kishte diktuar referatin.

Kjo kuptohej nga mohimi absolut, mohim qe nuk mund te lindte vetem nga koka e trashe e Ko^it. Kjo dukej edhe nga konstrukti i te shkruarit. Veshtire te merrje vesh shqipen e Koi^i
Xoxes. Ne fakt ishte nje perkthim nga tekst serbisht , nje perkthim i keq, por edhe arroganca e prepotenca dukeshin pas
Ido dy-tri fjalesh . Ajo s'mund te qe arroganca e nje personi,
gofte ky edhe nga me negativet, sie qe ne realitet KoGi. Ishte
arrogante e nje grupi, e nj forte me te madhe. Se cila qe kjo,
atehere vetem mund te dyshoja qc, pas kesaj, ishte dora e Velimir Stoinigit dhe e Nijaz Dizdarevi(Zit. Por u binda akoma
me shume se dikush tjeter i kishte diktuar Ko^it te nxinte ato
15-20 faqe letr, kur pashe se autoret e fshehte dhe mekanizmi i tyre, Kogi Xoxe, kishin harruar ne mes te euforise dhe
rendjes per te goditur gjithGka, edhe fraza vetedemaskuese.
Kur po fliste per Partine , rolin e saj ne lufte dhe per nevojen
e nje politike me te matur te Partise ne Front, leshoi edhe
nje fraze te tille:
- Partia nuk Buhet te dale ne plan te pare dhe mos u
shgetesoni se mund te pesoni deme . Ju ne kete lufte keni krijuar nje autoritet te madh dhe ky autoritet nuk mund te humbase kollaj...
U skuqa kur e degjova e, pasi KoQi Xoxe mbaroi se ]exuari
dhe u ul , e shfletova referatin e tij ne vendin perkates dhe
e pyeta:

184

- Kush Ju? Kujt i drejtohesh ketu?

- Ju..., - u skuq Kogi, - ne bre, Partia, udhehegja.
- Aa? Ne! - i thashe me gesendi. - Pse, nga na drejtohesh ti, nga V'pozita, nga jashte Partise?
- Ka shpetuar, - tha i tronditur. - Ja, me poshte, shiko, them qe duhet te jemi....
- Qarte, garte, - i thashe dhe ia leshova letrat mbi tavoline.

- Si garte? - pyeti.
- Domethene me sqarove, - ia ktheva shkurt.

- Jo, - tha, - e kam hallin mos krijoni ndonje keqkuptim. Bile, ja po i ve kryq kesaj pjese, - dhe pashe tek i ra
kryq e terthor asaj faqeje me majen e penes. Bile me falenderoi per vemendjen qe i kisha kushtuar kur lexonte!
Sie thashe, pas dy referateve, shume nga shoket, disa te
perpunuar e te vene gellimisht ne krah te KoVit, te Nakos e te
Sejfullait e disa te tjere te keqinformuar e te mashtruar, drejtuan me dhjetera pyetje duke kerkuar qe te sqaroheshin problemet e shtruara. Pshtjellimi e Qorientimi pershkuan krejt
Plenumin. tshte interesant te vesh re se shoke shume te mire,
si per shembull, Gogo Nushi, me preokupim per situaten e krijuar, por me ndershmeri komuniste hodhen ne Plenum drite
mbi ate qe qe bere ne prapaskene. Gogoja qe ne fillim tha:
- Gjer ne Plenumin e Helmesit ne kishim nje simpati te

jashtezakonshme per shoket e udhehegjes dhe per Miladin Popovigin, kurse nga referatet del se na paskan penguar.
Perse, pra, ky ndryshim kaq papritur? Gogoja e sqaroi aty
per aty:

- Une kam biseduar me Nakon pas Kongresit te Permetit dhe me vone e gjithmone ai me ka thene se punet nuk
shkojne mire. Para ca ditesh Nakoja me ka thene se une i kisha kuptuar gabimet, por s'keshe thene gje se kisha frike.

Ja, pra, ^'kishte ndodhur! Nakoja, KoQi, Sejfullai nuk kishin mbetur me presionet e akuzat ne rreth te ngushte, ne
Byro, por kishin punuar edhe me te tjeret. Aty per aty me
linden nje sere pyetjesh. ?'e shtyu Nakon ne keto veprime?t
Si ndodhi qe Gogos ai filloi t'i fliste se punet nuk shkojne
185

snire, ne, vjeshten e 1944-es, ne prag t ?lirimit e s'e bri kete gje me pare. Dihet, Nakoja qysh nga janari i vitit 1944 ndodhej ne Tiran, kontaktet e tij me Gogon ishin te perditshme,
te dy atje drejtonin organizatn e Partis, te dy qen nder kuadrot kryesore. Ky Nako qe pasksh pasur gjithe ato verejtje
pse t'ia thoshte, pra, Gogos tani, ne prag t Plenumit t Beratit e s'e beri kete m pare, kur ishin bashke me njeri-tjetrin?! Edhe logjika me elementare t bind se Nakoja s'kishte biseduar m par me Gogon, sepse me pare, pra, para veres, ai
s'kishte v'verejtje t bente, s'kishte divergjenca as me udheheqjen e Partis, as me mua, as me Miladinin. Tip impulsiv e
nervoz siv qe, ai s'kishte pse t'i mbante fshehur e t'i ruante
verejtjet per ne vjeshtn e 1944-es. Ne menyre te vetvetishme mendja me shkoi te miku jugosllav q rrinte ne krye
te vendit e mbante shnime gjithe vrull. Gjith(;ka filloi te permbysej me ardhjen e tij, sidomos pas tezave-platforme qe na
leshoi ne Odrigan.
Pasi u ul Gogoja, u ngrit prape Nakoja per nje sgarim:
- Eshte e vertete qe une ia kam thene Gogos ato qe tha.
Pozita ime ka gene e pagarte, por une nuk i kisha par gjerat
me kete sy q i shoh sot. Kjo do t ishte merite per mua, por
s'eshte. Syte na i i^eli shoku StoiniZ. Tani Gogoja shtroi ketu
se une kam pasur frik qe t'i thosha m pare. Jemi keqkuptuar. Un i kam thene se fjala ime nuk do te sillte rezultate,
kjo po. Kujtoja se do t sillte me tepr dem sesa mire.
Diskutimet dhe nderhyrjet e shpeshta te Nakos ne Plenumin e Beratit perbejne ndoshta pasqyrn me te sakte te karakterit kontradiktor te tij. Qendrimi i tij teresor atje ishte me
tepr negativ e armigesor se ne iZdo rast apo situate tjetr te
meparshme apo edhe te mepasshme.
Ishte po ai Nako qe pak kohe m pare, me fjaln e tij te
mprehte, shkruante artikuj, letra, u fliste te rinjve me entuziazem, si(7 beri jo m larg se gushti i 1944-es ne Kongresin
e Par te BRASH-it ne Helmes. T gjitha mohimet e tij t
tanishme, gjer pak muaj m pare ishin pohime, ishin afirmime
t thna me gojen plot mbi vijen e drejte qe kishte ndjekur
Partia jone ne t gjitha problemet - per keshillat, Frontin,

186

Gruan, Rinine, per vete organizimin e Partine e te udheheqjes

se saj etj . Ai e bente kete se mbeshtetej ne nje realitet qe e
njihte mire , ne vepra , ne ngjarje e ne njerez qe i kishte shoke.
E tani gjithVka u permbys . Ai Nako qe gjer pak muaj me pare
fliste e shkruante me urrejtjen me te madhe per Ballin e reaksionin, per Abaz Kupin etj., tani i kishte ulur borite, i kishte
vene fare ne surdine . E guditshme , me teper se e ^uditshme!
Te mos e njihja Nakon nga afer prej vitesh, do te mendoja se
ato qe thoshte me pare i kishte per hipokrizi. Jo! Ndersa fliste,
gjithnje e me teper me krijohej bindja se di(.Zka kishte ndodhur me te, diQka e thelle e kishte hedhur papritur ne anen
e kundert. C'te qe kjo? fyfare fshihej prapa Nakos?

Isha i bindur se, nese Nakoja kishte genjyer e mashtruar

ndonjehere , po genjente e po mashtronte pikerisht tani, ne Berat.
Se V'kontradikte e gjalle ishte ne vetvete dhe ne ^'rruge
te flliqur ishte futur Nako Spiru , e tregon edhe nje fakt tjeter.
Pasi mohoi, hodhi poshte e shtremberoi gjithi^ka , papritur, kur
zuri t'u referohej fakteve e ngjarjeve me te fundit, ve^anerisht
,?lirimit te vendit, krijimit te Qeverise, detyrave qe na dilnin
etj., harroi e u be nje Nako tjeter, Nakoja i meparshem:
- Populli , - tha, - ka pare te Partia jone flamurtaren

e luftes. Ne e ngritem popullin ne kembe , ne e sollem ketu e

tani, me punen tone populli duhet te shohe se Partia edhe mb
pas do te jete forca kryesore e unitetit kombetar . Kjo eshte
Qeshtja . Faktori kryesor qe e vuri popullin ne levizje ka gene
Partia jone . Populli mberriti ne fitoren e Luftes NacionalQlirim-

tare se kishte ne krye Partine tone . Ne jemi ne pozita drejtuese, ne jemi ne komande. Tani eshte puna qe keto pozita t'i
mbajme . Situata te reja jane krijuar , duhet, pra, te gendrojme ne keto pozita e t'i forcojme.
Ja, ky qe nje Nako . Nje Nako tjeter na u ngrit ne Berat.
Qe ne fillim , ne Plenum , si anetar i komplotit, derdhi shume
vrer, shume akuza, hodhi balte mbi Partine, udhehegjen e saj,
mbi vete punen e perpjekjet e tij ne vitet e pergjakshme te
luftes. E ndersa fliste , ndersa vazhdonte me akuzat, here-here,
ne menyre te vetvetishme, ai, duke iu referuar fakteve, situates, detyrave qe dilnin, padashur zhvishej nga roli i ulet i

187

komplotistit e binte ne kundershtim me veten, me ato qe kishte thene me pare.

SiV thashe, nder diskutimet me te pjekura e me te ekuilibruara ne Plenum, ishte edhe ai i shokut Hysni Kapo. Natyrisht, Hysniu s'mund te ngrihej hapur kunder asaj fryme qe

ishte, si te thuash, zyrtare, zoteruese ne Plenum, por nuk u

ngrit as pro saj, ashtu siQ bene me ndergjegje ose pa ndergjegje mjaft te tjere.
Hysniu kur foli per punn e Partise ne qarkun e Vlores,
u pergendrua te gabimet flagrante te Liri Geges e te Dushan
Mugoshes.

- Sektarizmi i Lirise dhe monopolizimi i puneve prej saj

e prej Dushan Mugoshes, - tha nder te tjera Hysniu, - binin Kapur ne sy dhe ne kemi pasur shume telashe e kundershtime me ta. Per kto kemi sinjalizuar udhehegjen e Partise
dhe shokut e udhehegjes nuk na thane ndonjehere se s'kishim
te drejte. Perkundrazi, kur e mbushen kupen, si Lirine dhe

Dushanin, udhehegja e Partise i largoi nga Qarkori i Vlores.

Diskutimi i Hysniut vertetonte, pra, se s'ishte vija e as
direktivat tona sektare, por te tilla gene veprimet e personave te veVante. Kjo nuk mund t'u plqente Stoinii?it me kompani, prandaj u ngrit Sejfulla Maleshova e deshi ta zinte Hysni
Kapon ne fjale:

- Kam dy pyetje per Hysnine, - tha me ton eks katedra.

- E para, si mendon ti, sikur pas ofensives se dimrit te kishim
pasur nje qendrim josektar ndaj Skender MuVos, a mund te
vinte ai dhe njerezit e tij me ne?
- Skender MuQoja, - iu pergjigj prere Hysniu, - e kishte te garte gellimin e luftes sone, ai ishte kunder vijes se
Partise Komuniste, prandaj, as kishte ardhur e as do te vinte

kurre me ne. - Por, - shtoi Hysniu me zgjuarsi e ironi bashke,

- me frymen si po diskutohet ketu, ai edhe mund te vinte...
- Pyetja e dyte eshte kjo, - vazhdoi Sejfullai i pakenaqur: - Direktiva qe dha Komiteti Qendror ne Konferencen
e Pare te Vendit per denimin e Xhepit a ka shkaktuar dem?

- Sikur ne ta kishim lene Xhepin te bente si te donte,

ai do te na kishte prishur shum me teper pune . Gabimi yne
188

eshte se nuk e kishim demaskuar dhe nuk e kishin goditur aq

sa duhej qe me pare, qe para Konferences , - iu pergjigj
Hysniu.
Velimir Stoini^i ne kete Plenum , nuk e la punen e tij ta benin vetem njerezit qe i kishte pergatitur mire per dy-tre muaj

me radhe . Gjate gjithe zhvillimit te mbledhjes ai gendronte hijerende, serioz, por i gelej fytyra e i qeshnin syte kur Kori,
Sejfullai, Nakoja e te tjer, e benin punen ashtu si e donte
plani i Titos e i udhehegjes se partise se tij qe kishte sjelle
nga Jugosilavia. Por, sa shihte qe diskutimet merrnin ndonje
rruge qe s'i interesonte , menjehere nderhynte me prepotence.
Keshtu ndodhi , per shembull, kur pas akuzave mbi gjoja
sektarizmin ne vije , tehu i goditjes u pergendrua mbi ate qe
u cilesua nga Ko^i e Sejfullai klike ne udhehegje . Velimiri
priti gjithe qejf qe te shperthente goditja mbi mua, por shoket e Plenumit bene te kunderten . U pergendruan te Liri Gega
e, menjehere pas saj, te Dushani e Miladini . Per kete te fundit
Velimiri miratonte me koke dhe dozat e kritikes u forcuan.
Hysniu, siV thashe, u beri nje portretizim mjaft te mire tipareve sektare e terroriste te Mugoshes. Shoke te tjere sollen fakte te tjera . Mendoi Tuk Jakova se deti u be kos dhe mori lugen e foli per Bllazho JovanoviVin:
- Bllazhoja s ' na dha asgje ne Konferencen e Pare te
Vendit, sepse s'kishte V'te na jepte , - tha Tuku . - Ne e pyetnim, ai ose rreshgiste, ose s'e hapte gojen . Na erdhi dhe Tempoja ato dit, edhe ky s'na tha asgje se si e qysh organizohet
nje Komitet Qendror , cilat jane detyrat e Byros e te Sekretariatit etj.

Foli gate Tuku per te dy keta dhe V ' eshte e verteta, ato
qe tha, i tha drejt. Por mendja naive e Tukut s'kishte kuptuar
asgje se Q'po ndodhte . S'kishte kuptuar qe fjala s' qe te goditeshin te derguarit jugosllave , por, ne radhe te pare, duhesha
goditur un, shoket e tjere te udhehegjes dhe nga jugosllavet
vetem njeri, Miladin PopoviQi. Te tjeret duheshin lavderuar.
Keshtu e donte fryma e Plenumit, por kete se kuptoi Tuku,
sic nuk e kuptuan edhe te tjere. Me fakte po dilte ajo qe ishte

189

e vertete: te ddrguarit jugosllave nuk kishin sjelle asnje te

mire te ne.
U ngrit Velimir StoiniVi e me brutalitet u perpoq te vinte
ne vend nderin e te derguarve jugosllave:
- Ky s'eshte Plenum per pundn e shokeve tane, - tha
rrepte, - por per punen tuaj, te shokeve tuaj kryesore. Per ta
flitni e jo per shoket Dushan, Bllazho, Tempo apo per mua.
Nderhyrje te tilla ai beri edhe me pare e me pas, por gjithe vrerin e tij antishqiptar e rezervoi kryesisht per pershendetjen qe i drejtoi Plenumit. Ne Plenumin e Komitetit Qendror td PKSH ai u soll dhe foli me nie ton te atille sikur te

ishte ne nje celule batalioni te ushtrise jugosllave.

1 gjithe diskutimi i tij permbante platformen qe na
shtroi ne Odri^an, vevse tani md te pasuruar e shume gjdra
i tha me hapur, me me guxim. Duke menduar se gel1imi qe
kishte po arrihej, nxori, pra, ne drite me gojen e vet shume
fakte qe e komprometonin, qe vertetonin se gjith^ka po
ndodhte ishte veper e kurdisur prej tij.
Qysh ne fillim, ai me akuzoi mua qe nuk pranova te
mbledh Byrone e Komitetit Qendror, qe te vinte zotnia ne
fjale te ekspozonte pikepamjet e tij. Ne fakt, sie kam thene
me lart, und nuk e quaja t drejte e me vend qe nj shok i
huaj te merrte pjese ne mbledhjet e Byrose sone Politike.
Ndryshe ishte puna me Miladinin, ate e kishim kerkuar vete
dhe ai asnjher nuk na u imponua, nuk foli me tonin e Velimir Stoini^it e nuk veproi si ai.
- Und me shokun Dizdarevig, - i deklaroi gjithe mburrje
Plenumit, - erdhm nga Jugosllavia me porosi q t'ju ndihmojme ne te gjitha Veshtjet: Parti, ushtri, rini, Front etj. Und
kam ardhur me nje plan t gatshem dhe tani po jua paraqit.
Und e kam ne detaje gjendjen e ketushme. Nuk e kam krkuar
se jam kurioz, as q te nderhyj ne punet tuaja te brendshme,
as te cenoj autoritetin e ndonjerit...1.

Aq shume u betua se s'nderhynte, se s'ulte presti1 Nga procesverbali i Plenumit te 2-te te KQ te PKSH ni! Berat.
t. 62-63. AQP.

190

gjin e askujt etj., sa perseritja e shpesht e deklaratave te tilla te jepte te kuptoje se tamam per ket pun te mbrapshte
kishte ardhur.
1 raportoi hapur Plenumit pakenagesite ndaj meje e ndaj
Miladinit, theksoi se shoket tuaj , kur erdhem nuk na perfillen,
mbanin me teper lidhje me Miladinin sesa me mua qe kam
ardhur me cilesite e instruktorit te KQ te PKJ, se u grindem
per shume geshtje, se gendrimi i Miladinit e bunte te zorshme punen time dhe takimin me shoket , prandaj kerkova largimin e tij nga Shgiperia etj., etj.

- Puna ne rini, - vazhdoi Velimir Stoinivi , - ka ndryshuar. Shoku Dizdarevi^ gjeti shpejt gjuhe te perbashket me
shoket e rinise dhe ka shkuar krejt dakord me ta. Por, ne Parti, - u ankua, - s'ecja dot. Ishte e veshtire te ecja . Keshtu
shkuan kot te gjitha mundimet e mia per te marre shpejt situatn ne dore . Vetem pas mbledhjes se Byrose (e kishte fjalen per mbledhjen e OdriVanit ), ku u ra dakord te merrja pjese, gjerat nisen te ecin drejt ! Ne at mbledhje un shtrova nie
tok direktivash qe po jua paraqit edhe juve ketu.
Se ^'gene keto direktiva tashme ato jane te njohura. Po
prrse Stoini(zi e pa te arsyeshme t'i perseriste edhe nie here
nie nga nie para gjithe shokeve te Plenumit?!
Ndoshta gaboj , por gjithnje kam menduar se StoiniQi, si
mendjemadh e jo aq mendjeholle qe qe, gjykoi se gjithizka
priste e arriti , se Partia jone u nenshtrua e tani duhej t'i tregonte krejt Komitetit Qendror se autori i vertete i gjithe ketij
ndryshimi , heroi i ktheses nuk ishin bandillet Nako Spiru,
Sejfulla Malshova , KoVi Xoxe e te tjere , por Velimir Stoini^i Bora vete.

- Puna ishte, - tha midis te tjerash ai, - qe te shkundej udhehegja e, Partise suaj gjer ne kete gjendje sa te arrinim ne nie mbledhje si kjo . Partia juaj s'mund ta bente dot
kete shkundje vete, duhej nie fuqi nga jashte dhe ajo fuqi ka
ardhur me ne ketu1!
1 Nga procesverbali i Plenumit te 2-te te KQ te PKSH ne Berat,
f. 66. AQP.

191

Monstruozitetet e ketij njeriu ishin te pashembullta.

Duke e mbeshtetur akuzen e Sejfulla Maleshoves se gjoja

te ne kishte humbur zemra e komunistit, Stoinigi avancoi
me tej e na porositi.

- Koka e njeriut, - tha, - nuk eshte si koka e kokoshit

mbi kercu. Koka e njeriut ka nje rol te madh, ajo nje here
lind e nje here vdes.
Kam folur ne librin me kujtime Rreziku anglo-amerikan per Shgiperine rreth perpjekjeve te anglezeve per nje
pajtim e ribashkim te Frontit Nacionalclirimtar me agjentin e anglezeve, Abaz Kupin, ne periudhen e fundit te Luftes
NacionalQlirimtare, si dhe per synimet armigesore qe fshiheshin pas ketyre perpjekjeve. Pasi anglezeve s'u ndriti me ne,
zgjodhen si nddrmjets. per kete ribashkim Titon. Dihet se
ata bene shume tratativa nepermjet Velibitit, perfagesues i
Shtabit Jugosllav prane Shtabit te Aleateve ne Kajro, qe ky
t'i transmetonte Titos kerkesen e anglezevet.

Se ^'u bisedua e V'u arrit ne keto tratativa te Titos me

anglezet, nuk e di, por nj gje eshte e padiskutueshme: sapo
mberriti Velimir StoiniVi ne Shgiperi na bri presion per maturi e pajtim me Abaz Kupin e njerzit e tij se ndryshe

demtohet bashkimi i popullit e shperthen lufta civile. Te

njejten kerkese, te njejtat arsye na kishin paraqitur ato koh
edhe anglezt! Perputhja s'qe e rastit. Titoja e kishte pranuar
rolin e ndrmjetsit, rol q, dashur padashur e vinte ne nje
plan me ata q deshn t sabotonin Luftgin tone NacionalGlirimtare e t vinin ne duart e reaksionit fitoret e arritura me gjak.
StoiniGi e kreu, pra, porosine e Titos e t anglezve qysh
sapo mberriti, por, ndersa ne Odrit<an krkesa qe na beri humbi ne ere (ne bisedat e atehershme s'mbanim procesverbal) ai,
si per te pasuruar dokumentacionin per t ardhmen, e shtroi
problemin edhe ne Berat qe t protokollohej. Fjalet e tij ne
1 ... (3) te ngarkojme Titon (nepermjet brigadier Maklinit) te
influencoje mbi LN(; per te pranuar kthimin e Abaz Kupit... dhe
... Titon ta ngarkojme te perdore ne te njejten kohe influencen e tij
mbi LNC -ne. (Shih shenimet e plota ne librin: Enver Hoxha. Rreziku
anglo-amerikan per Shgiperind (Kujtime), f. 261 e 251 . Tirane, 1982.)

192

Berat, si per kete problem, ashtu edhe per gjithgka tjeter, jane
te shkruara e zeza ne te bardhen. Ai tha:
- Vija juaj me Bazin e Canes s'ka qene e drejte. Kjo vije
s'qe ne favor t bashkimit te gjer te masave, por ka sjelle
pergarje dhe, dihet, - tha, - perprja eshte luft civile!
Dhe kush na hiqte verejtjen e na keshillonte per vije
ne favor te bashkimit te masave e per te mos shkaktuar lufte
civile?! Tamam ata qe ne vendin e tyre e, sidomos, nee Kosove
e ne viset e tjera shqiptare ne Jugosllavi po ndiqnin nje politike thellesisht te shtrember, antipopullore, shtypese e per^arese.
Permenda me lart veprimin tone per dergimin e disa njsive
te ushtrise sone ne ndihme per ^lirimin e Kosoves e te popujve te Jugosllavise, per ndjekjen kemba-kembes te bishes
naziste.

Hyrja e forcave tona ne Kosove vertetoi edhe nje here vitalitetin patriotik te popullit kosovar, shpirtin e tij te paepur
revolucionar. Ajo qe Tempot e te tjere, per vite te tera, per
gellime te caktuara, e quanin popullin kosovar te lidhur me
reaksionin, u hodh poshte shume shpejt. 53 000 djem e vajza
te Kosoves kreshnike, veganerisht pas hyrjes se forcave tona,
mbushen radhet e brigadave te Ushtrise Nacionalglirimtare
Shqiptare dhe te atyre kosovare. Ata, ndonese partizane te
rinj, u shquan per trimeri ne luften kunder nazifashisteve njelloj si partizanet me te vjeter. Hyrja e brigadave tona beri qe
ne tere Kosoven te shtrihej pushteti i keshillave nacionalclirimtare, te perbere nga bijte me te mire e patriote te Kosoves.
Mirepo tamam kur Kosova ishte kthyer ne nje i?erdhe te
Luftgis Naciona1V1irimtare, erdhi papritur urdhri nga shtabi i
Titos qe, forcat partizane te Shgiperise e ato kosovare, te linin Kosoven e ta ndiqnin armikun nazist drejt Veriut te
Kosoves, ne thellesi te Jugosllavise. Forcat tona e zbatuan kete, sepse ato kishin shkuar per ta ndjekur fashizmin gjer ne
^Zlirimin e plote te popujve te Jugosllavise. Por, me pas, do te
mesonim se gellimi i urdhrit te Titos per ndjekjen e armikut ne thellesi, s'ishte gje tjeter veiZse perseritja, thuajse e
perpikte, e asaj dhelperie qe ishin munduar te realizonin dikur

13 - 67 193

kralet e knjazet ne luften kunder zgjedhes otomane. Sidomos

kur u pa garte se forcat osmane po shkaterroheshin e Shgiperia ndodhej ne prag te pavaresise kralet e Serbise e knjazet
e Malit te Zi, g'nuk bene qe forcat kryengritese shqiptare ta
linin Kosoven e gliruar e te angazhoheshin sa me gjat ne
ndjekje te forcave osmane ne vise te tjera, drejt Jugut. Qellimi i tyre ishte q ushtrite serbo-malazeze te pushtonin Kosoven
e vise te tjera te Shgiperise pa hasur ne gendresen e forcave
kryengritese shqiptare, bile edhe te forcave pushtuese osmane.
Pikerisht kete po bente edhe Titoja me 1945. Ne Kosoven e Vliruar nga forcat e ushtrise sone e ato kosovare, forcat e ushtrise
titiste hyne per eliminimin e keshillave nacionalglirimtare qe
ishin ngritur dhe per ndezjen e terrorit te shfrenuar e masiv
kunder shgiptareve. Kjo raprezalje e papare e titisteve me te
drejte shkaktoi revolten e madhe popullore, e cila vuri ne dyshim
edhe Jugosllavine e re, sepse me te drejte populli kosovar s'po
shihte asnje ndryshim nga ato qe kishte pesuar nen Jugosllavine e vjetr. Populli patriot i Kosoves, ne kete situat teper
te nderlikuar, kerkoi kthimin e partizaneve shgiptare, me qellim qe situata te zgjidhej drejtesisht e te pushonte terrori i
egr. Titoja me shoke, per te evituar nderlikimin e metejshem
te situatave, u detyruan ta pranonin kete kerkese dhe partizanet
u kthyen. Ne Kosove nuk gjeten kurrfare forcash te organizuara reaksionare , sig propagandonin jugosllavet, por gjeten nje popull qe i priti partizanet tane njelloj sikur te benin
nje i^lirim te dyte te Kosoves. Situata u getesua dhe pas kesaj
Titoja planifikoi manovrat e reja. Lufta tash kishte mbaruar,
ne situaten e re ai mund t'i zgjidhte me forcat e veta problemet e mprehta ne Kosove. Por qe ta bente kete, larg syve
te botes e sidomos larg syve tane, i duhej qe forcat tona te
largoheshin perfundimisht nga Kosova e te ktheheshin ne
Shgiperi. Po si? Nga largimi i drejtperdrejte i forcave tona nga
Kosova nepermes kufijve te atjeshem shteterore, do te krijoheshin skena te papelgyeshme, ndoshta te renda per titistet.
Kosovaret mund te ngriheshin perseri ne revolta, kur te shihnin se forcat e ushtrise sone po largoheshin. Per te dale nga
kjo situate, Titoja perseri kopjoi kralet e dikurshem dhe in-

194

skenoi nevojen e ndjekjes se bandave reaksionare drejt Jugut, drejt Gregise e, per kete, kerkoi ndihmen e atyre forcave tona qe ndodheshin atje. Ne , qe ende s ' i dinim mire planet e felliqura te Titos, u dhame urdher divizioneve te vepronin . Pasi mberriten ne kufijte me jugore te Magedonise,
forcave tona iu tha se s'ishte me nevoja per gendrim ne
Jugosllavi ! Kalimi u be ne zonen e Korges e te Prespes, larg
syve te popullit te Kosoves. Tito-Rankovi^et mbeten te lire
per te vepruar, siZ vepruan , me metodat e tyre barbare mbi
Kosoven martire.

Ja, pra, kush na keshillonte ne per nje vije te drejte,

qe de te ponte ne bashkimin e masave. Ata qe me politiken
e tyre po zbatonin e planifikonin te thellonin vijen e gjenocidit
e te shfarosjes masive ne Kosove e ne eiset e tjera shqiptare
ne Jugosllavi.
Per le te vazhdojme me tej me ligjeraten e StoiniVit ne
Plenumin e Beratit.
Pasi hodhi balte mbi gjithe punen e fitoret tona , pasi na
trembi me pretendimin se nuk i paskeshim te forta pozitat
as ne terren, as ne ushtri , ai nuk harroi te na jepte edhe nje
tok mathimash te tjera per te ardhmen.
- Mos u rreni , - tha, - se gjoja i keni pozitat te forta.
Kini parasysh se, vev te tjerash , ju rrezikon borgjezia e permbysur, por ju rrezikojne shume edhe armigte e jashtem. Ju
duhet ta kuptoni , - kercenoi , - se jeni te vegjel dhe, si te
title, perbeni nje kafshate te mire per reaksionin.
Pasi e tori mire e mire teorine e rrezikut , doli atje ku 1
qe thene te dilte:
- E kam fjalen , - tha, - se ju nuk mund te ecni vetem, pa Jugosllavine dhe, veganerisht , pa nje Jugosllavi te tille
si kjo qe eshte krijuar tash ne Ballkan e ne Evrope. Kjo, vazhdoi Stoini;i, - eshte geshtja e marredhenieve sa me te
forta me ne, e lidhjeve t perzemerta me Jugosllavine.
Me poshte do te flas me gjere per perpjekjet e gjithanshme armigesore te udliehegjes titiste per realizimin e synimit
te vet final: gllaberimin e krejt Shgiperise. Veganerisht ne

195

vitin 1947 e ne fillim te 1948-s, ky synim u shpall hapur, por

dua te them se qysh ne Plenumin e Beratit Stoini^i e hodhi
si nje ballon d'essail iden e ktij gllaberimi:
Se ne V'forma duhen forcuar marredheniet tona, - tha,
- nuk mund ta themi qe ne kete konference. Por le te jete
para nesh perspektiva e nje aleance , e nje konfederate, e. me
tutje. Ne kete perspektive, - diktoi, - ndertojini marredheniet me Jugosllavine. Perspektiva e Jugosllavise eshte perspektiva e Ballkanit, e Evrops . Emri i Titos i ka kapercyer
kufijte e Jugosllavise, at duhet ta popullarizoni dhe ju. Mendimi im, - e perfundoi ai kete geshtje, - eshte se ju flitni
pak per ne, prandaj ne te ardhmen duhet te flitni me teper
per Jugosllavine e per Titon.
Nuk ishte aty as vendi, as kushtet per te hyre ne diskutime e per te kerkuar sqarime se ^'kuptonte Stoini^i me kete
konfederate e me tutje dhe si u be kjo Jugosllavi perspektiva e Ballkanit dhe e Evropes. M pas do te sqarohej gjith^ka. Ne Berat hidheshin vetm idete e direktivat qe Stoini?i kishte sjelle nga Jugosilavia, te cilat, vee e veV apo edhe
te gjitha bashke, perbenin mina te kurdisura e me rreziqe t
pallogaritshme per t ardhmen e Partis son e t Shgiperise
se re . Te gjitha ishin mina politike e ideologjike dhe mbanin
marken e prodhimit titist. Ishte akoma heret t'i kuptonim ne
gjeresine dhe ne rrezikshmerine e tyre, por rrahja e sahatit t
tyre nisi te na trokiste qysh ato gaste te turbullta, si nje makth
i madh. Por StoiniQi, per te mos na ln rast qe t mendonim
m gjate per thelbin e deklaratave te tij per Jugosllavine dhe
aleancat , beri nj rrotullim te plot e u kthye tek ajo qe ishte
m kryesorja ne at moment:
- Ju ketu bete kritiken e Komitetit Qendror, por duhet
ta beni m thelle e me fort, sidomos autokritikn. Ket kritik, - vazhdoi, - duhet ta Soni me kete fryme edhe ne terren,
q te orientohet dreit gjith Partia...

E till ishte ne vija te prgjithshme krejt permbajtja e

1 Frengjisht - balon prove.

196

Plenumit qe po zhvillohej ne Berat, kur kryeqyteti, Tirana,

porsa ishte Vliruar dhe pritej me dite e me ore dhe glirimi i
plote i gjithe Shgiperise.
Dhe ne keto kushte e situata kruciale, fatkegesisht shumica e synimeve te misionit Stoinig u arrit. Mbi Partine
tone dhe vijen e saj t drejte u hodh shume balte, ne rruge
t shtrembra e me metoda thellesisht armigesore. U godit e
u demtua rende uniteti ne udhchegjen e Partise, veVanerisht
ne Byrone e Komitetit Qendror. Perveg Sejfulla Maleshoves
e Pandi Kristos u vendos t shtoheshin ne Byro edhe dy Sejfullare t tjere - Bedri Spahiu e Tuk Jakova dhe u propozua qe, me pas, po t qe e nevojshme, te hynte ne Byro
edhe Kristo Themelkoja! Se kush gene e g'bene keta gjate luftes, kam folur te libri Kur lindi Partia e, me poshte, do t
flas edhe g'bene pas luftes. Fja1en e kishim te frytet q na
dha Berati. VeVse nje nga synimet kryesore te Stoinigit dhe
t agjenteve t tij qe nuk u arrit ne Berat qe se ata nuk munden t md eliminojne mua nga udhehegja e Partise dhe si
Sekretar i Pergjithshem. Shoket e Plenumit, ndonese u vorientuan dhe pranuan shume akuza te padrejta, fakt eshte se ata
mbeshteten vijen e pergjithshme te drejte t Partise dhe ndaj
meje shprehen ate qd ndienin: dashuri, respekt e besim. Megjithate, nga Q'u voll prej bandes se Stoinigit, autoriteti im,
jo si person, por si Sekretar i Pergjithshem i Partise, u errdsua. Kete me rnird se kushdo e ndieja dhe e shihja und vetd.
Por koken nuk e ula. Edhe kur thuheshin gjerat me te zeza,
kisha bindjen se ne kishim nje vije t drejte dhe kisha besimin e patundur, se me pas gjithgka do te sqarohej e do te
vihej ne vend. Mbi te gjitha kisha bindjen komuniste se, sido qe t einte puna, do t dija t'u gendroja Partise e popullit prane dhe le t vendoste perfundimisht fjala dhe gjykimi i tyre i drejte per gjith^ka.

Por, fryti me i hidhur e me demprures i Plenumit t

Beratit ishte orientimi qe u dha atje per t ardhmen: Megd e
keqja md e madhe dhe rreziku me i madh per Partine
tone u cilesua sektarizmi, iu hapen dritat jeshile oportunizmit.
197

Kjo ishte edhe arsyeja kryesore se pse goditja gjoja e

oportunizmit ne vije ne Plenum u kalua lehte , pa shume thellim e argumente . Gjithgka nga shtabi i Titos kishte ardhur e
llogaritur mire. Akuza per oportunizem u hodh sa per te
vertetuar se Partia gjoja s'qe ne gjendje te prcaktonte nje
vije te drejte e konsekuente, pastaj kjo akuze s ' kishte me
vlera per akuzuesit . Ata, ne fund te fundit , nuk i hante meraku
as per oportunizmin, as per sektarizmin . Meraku i tyre qe
nenshtrimi i Partise sone dhe i Shgiperise ndaj Jugosllavise,
prandaj ne s'duhet te ishim sektare, por te but, te degjueshem, kokulur, zemergjere , gjer ne sakrifikim te lirise, gjer ne shitjen e Shgiperise ! Ketu synonte misioni Stoiniv dhe, per fat te keq , terrenin per kete rruge ai e pergatiti.
Ne menyre te veeante direktivat e Stoinigit per politiken e ardhshme te Partise ne Front, ne keshillat nacionalglirimtare, ne organet e pushtetit , ne fushen e ekonomise, ne politikn e jashtme etj ., perbenin at truall te infektuar antisocialist ku do t mundoheshin ta zhytnin Shgiperine e re
Sejfulla Maleshova me shoke, menjehere pas (;lirimit.
Edhe per keto probleme kishim zhvilluar 2-3 muaj me
radhe debate te gjera e te ashpra dhe, ne njeren ose ne tjet'ren mase, ato zune vend edhe ne referatet e mbajtura ne
Plenum , por sidomos ne disa nga diskutimet . Fola me lart
per referatin , qe u detyrova te lexoja ne Plenum, dhe kundershtimet e hapeta qe kisha me shoket per shumicen e igeshtjeve,
qe ata kembengulen te shtoheshin ose te redaktoheshin.
Por dua te theksoj se kundershtimi im nuk shkoi fare kot.
Si kompesim Nako , Kor,i, Sejfullai e te tjere, me ne krye
Stoinigin , u detyruan te pranonin qe te mbeteshin ne referat disa nga pikepamjet dhe gendrimet e mia te drejta.
Akoma me me force i theksova keto gendrime edhe ne nje
diskutim qe mbajta pak para mbylljes se Plenumit.
Keshtu , per shembull , per politiken e Partise ne Front
uni!, pasi fola per situaten e re te krijuar ne vend si rezultat
i fitoreve vendimtare ne lufte , midis te tjerash theksova:

- Duhet te kemi kujdes nga armigte e hapet e nga ata

te fshehte . Tash qe kushdo e sheh se fitorja echte jona, edhe
198

armigte e hapet e te deklaruar po perpigen te lidhen me ate

te fshehtin e nepermjet tij te hyjne ne Front. Deri dje ata
luftuan nga jashte, tash ata kerkojne t luftojne nga Brenda.
Por tash eshte shume vone pse porta' tona per ta jane te
mbyllura. Thirrja q u beme kohe me pare elementeve qe qendronin ne pozitat e okupatorit ishte apeli i fundit. Tash duan
te hyjne ne Front te gjithe ata qe kerkojne t heqin pergjegjesine e tre-kater vjeteve qe luftuan me arme e me Vdo mjet tjeter kunder nesh. Detyra jone eshte, - theksova, - te mos
lejojme ne Front ata qe duan te na minojne Frontin nga
brenda.
Ky gendrim binte ndesh me pikepamjen e Sejfulla Ma-

leshoves se, po u mbyllen portat, Fronti behet i ngushte,

prandaj ne menyre direkte, por pa e atakuar ne emer Sejfullane, shtrova pyetjen:
- Po valle me kete vije qe do te ndjekim mos behet
Fronti i ngushte? Jo, - nenvizova, - Fronti nuk ngushtohet.
Ai do te zgjerohet me gjithe ata elemente qe deri tash kane
gendruar menjane ose jane mashtruar nga tradhtart, por qe
s'i kane lyer duart me gjak.
Po ashtu si ne referat edhe ne diskutimin e fundit trajtova ne vije te pergjithshme disa nga detyrat e Frontit ne
te ardhmen, si organizate e madhe politike, ku do te grumbuIloheshin gjithe masat nen udhehegjen e PKSH.
- Detyrat e pushtetit qe gjer tani i ka kryer Fronti, tash
e tutje do t'i kryejne keshillat, te eilet, - theksova, - duhet
t'i forcojme e t'i gjallerojme pareshtur. Fronti te forcoje aleancen e punetoreve, te katundareve, te intelektualeve dhe te
gjitha shtresave te tjera.
Ceshtja e pushtetit, - vazhdova, me tej, - eshte Qeshtje
qendrore e Partise dhe kjo jo vetem se eshte nje problem
aktual para nesh, por edhe se ne kete terren na mungon
pervoja. Ne duhet t'i forcojme keshillat, t'i spastrojme nga
elemente te huaj qe kane hyre gabimisht ose me makinacione
ne ta, te bejme qe te keshillat populli te kete besim te plote,
te shohe ne ta organet e veta te pushtetit.

Por, nese komplotistet u detyruan te me lejonin t'i

199

shtroja keto pikepamje, ne diskutimet qe mbajten ata i atakuan hapur dhe direkt. Keshtu, Sejfulla Maleshova, kur mori
fjalen, midis te tjerash nenvizoi:
- Eshte koha t'i hapim portat Frontit e ta zgjerojme me
tej. Edhe ne Jugosllavi, ku vazhdimisht ka pasur nje politike
te drejte te Frontit, tani portat po hapen per te gjithe e jo

me te ne qe jane bere gabime sektare. Ne jo vetem duhet ta

zgjerojme Frontin, - theksoi, - por te fitojm edhe ata qe
i kemi humbur. Duhet te marrim, pra, edhe ata qe ne lufte
nuk i fituam dot!
Ne kete fryme folen e orientuan edhe KoVi, Pandi, Bedri
Spahiu e gjer diku edhe Nako Spiru. Po pergatitej terreni per
futjen ne Front te Cen Elezeve me shoke, po mbilleshin ne
koken e Partise farat e atyre te kegijave me te cilat do te
ndesheshim me pas.
Nje tjeter direktive e Stoini^it, qe do te na hapte shum telashe e pune per te ardhmen, ishte ajo mbi gendrimin
e shtetit tone te ri ndaj aleateve.
Ne gjate gjithe luftes kishim pasur nje vije te drejte ne
kete aspekt dhe, duke i njohur te tre aleatet e medhenj,
benim diferencimin e nevojshem midis Bashkimit Sovjetik nga
njera ane, SHBA-s dhe Anglise nga ana tjeter.

Atehere ne ende s'i dinim tratativat e lidhjet e fshehta e

te hapeta te Titos me dy aleatet perendimore, sidomos me
Cergillin, por di^ka vume re kur ne nje nga debatet para
Plenumit, Velimir StoiniVi tha:
- Sot ju jeni nje shtet me nje politike zyrtare. Aleatet
e medhenj qe luajten nje rol deciziv ne kete lufte, duhet t
shihen njelloj nga shteti i ri...
- Si? - i thashe, - duke vene ne nje plan Bashkimin
Sovjetik me dy te tjeret?
- Ne pikepamje shteterore po, - me sqaroi Stoinigi.
- Politika e nje shteti te vertete s'ben diferencime. Ju s'i
dini keto, por do t'i mesoni. Natyrisht, - shtoi pastaj, - ne
menyre jozyrtare, per shembull, ne rruge partie, mund te konsiderohet Bashkimi Sovjetik si me kryesori e aleati me i
natyrshem, por ne rruge shteterore jo. Amerika dhe Anglia

200

jan kurdohere aleate dhe politika e sotme e tyre eshte pozitive e ne interesin tone.
M'u duk i Vuditshem nje arsyetim i tille dhe thelle ne
vetvete s ' isha dakord . Si mund te jete politika e nje shteti
ndryshe nga vija dhe politika e Partise ? Akoma me teper me
beri pershtypje nje fakt tjeter. Kur Velimir Stoinigi me foli
per te theksuar ne rruge jozyrtare rolin e vegante te Bashkimit Sovjetik menjehere shtoi:
- Ketu duhen pare edhe vegorite konkrete te luftes se
secilit vend . Per shembull, aleati i vertete i te gjitheve ne
eshte Bashkimi Sovjetik , por ju, si Shgiperi, aleat, si te them...
- u pertyp ai, - aleat te vertete, te vegante , keni pasur e
keni Jugosllavin e Titos.
Edhe keto pikpamje m'i paraqitn m pas si te tyret
shoket , beme prape debate e ne njeren ose ne tjetrn menyre
gjeten pasqyrim ne Plenum . Por, duke u nisur nga fakti se referati do te mbahej ne Parti, gjeta rastin dhe theksova me forc:
- Bashkimi Sovjetik, si shteti i par socialist dhe me
luftn heroike antifashiste q beri, eshte garancia me e madhe per Vlirimin dhe pavarsin e popujve. Duhet, pra, vura ne dukje , - t ngulitim ne ndergjegjen e masave te
verteten se aleati yn m i sinqert dhe mbeshtetesi kryesor
i politikes sone te jashtme sht Bashkimi Sovjetik.

Po keshtu, duke shfrytzuar te drejten e fjals se mbylljes, u thash shokve:

- Jemi ne pragun e Glirimit t plote te Shgiperise, jemi
prpara detyrash te nje rendesie t madhe dhe Partin tone,
q ka gene udhehegesja e vertete e kesaj lufte rlirimtare nuk
ka pse ta fshehim pas Frontit . Ajo duhet te behet me e forte,
me e zgjuar dhe m aktive se kurre, ne krye t masave, me
frenat e komandes ne dor dhe, me nje qndrim e vije t
drejte t zbatuar mire, te realizoje programin e vet dhe aspiratat e popullit punonjes.

Ne kt kthese t madhe ku po hyn historia e popullit

tone duhet te dhjetefishojme energjite tona e mprehtesine
politike, duhet njekohesisht t'i veme Komitetin Qendror dhe
gjithe Partin perpara realitetit te shkuar e te ardhshem, te
201

veme ne dukje sukseset e gabimet , ta mesojme Partine te

mos dehet nga sukseset e te mesoje nga gabimet.
Keshtu u mbyll Plenumi i Beratit. Te nesermen do te hynim ne Tirane . U glirua gjithe Shgiperia, u realizua me sukses detyra imediate qe kishte vene ne programin e saj Partia
jone, qe kur u themelua , me 8 Nentor 1941. Ishin ditet kur
gezimi e lumturia duhej te gene me te medha se kurre. Dhe
ne fakt keto ndjenja zienin ne zemrat, ne fytyrat e ne syte e
popullit, shfaqeshin hapur, shperthenin kudo ku kaluam ato
dite. Ne mes ketij gezimi isha edhe und dhe shoket e tjere te
udhehegjes se Partise , gjithe komunistet, gjithe luftetaret e
Ushtrise sone heroike Partizane.
Por s'mund ta fsheh se, perveg gezimit te madh qe arritem
fitoren , ne ndergjegje me brente shgetdsimi i madh e i hidhur
per ato qe kishin ndodhur ne Berat . Me dukej se diku fshihej
nje rrezik tjeter i madh per te ardhmen . S'ishte aspak shgetesimi per te ardhmen time si person . Und, qe diten kur, me
ndergjegje iu futa rruges se komunizmit , kisha marre parasysh gjithQka : vuajtjet, mundimet, sakrificat , krejt jeten time.
Te gjitha ia kisha falur geshtjes se madhe t popullit, te atdheut, td Partise e te revolucionit. Shgetesimi im ishte vetem
per Veshtjen e Partise mbi te eilen u hodh padrejtesisht shume
baltd, per te ardhmen e saj, te popullit e te vendit qe do te
udhdhigte.
U be gjithe ajo lufte vigane dhe u kurordzua me sukses
e tani t'i rrezikonim keto me duart tona , kjo do te ishte turp
e faj i rendd! Ky do te qe krimi me i pafalshem i kryer mbi kurrizin e ketij populli. Nuk duhej lejuar kurrsesi te ndodhte kjo.
Dhe me vete u betova se do td beja gjithi?ka qe e verteta
te vihej ne vend , qe Partia te vazhdonte rrugen e drejte, qe
Shgiperia td ecte ne rrugen qd i kishte premtuar PKSH qd ne
Nentor 1941.

202