Teknologi Bahan

(KH 2263)
Logam
oleh

Prof. Dr Kamarudin Mohd Yusof

Jabatan Kejuruteraan Awam & Struktur, UKM

Logam
Ferus
besi tuang, besi tempa, keluli.
di proses daripada bijih besi - besi
oksida, sulfida, klorida, silikat dan
karbonat.
proses: melombong, membersih
bijih, mengeluarkan besi daripada
bijih dan menulenkan besi.
2

Logam
Ferus

Melombong: mengeluarkan bijih daripada kerak

bumi.
Membersih bijih: mengeluarkan bahan asing
daripada bijih seperti sulfur, karbon dan lainlain.
Mengeluarkan besi daripada bijih: proses kimia
menukarkan oksida besi menjadi logam besi
dan bercampur karbon.
Antara proses-proses: pairometalurgi,
elektrometalurgi dan hidrometalurgi
Penulenan besi: proses mengurangkan
kandungan karbon - besi tuang, tempa , keluli. 3

Logam
Ferus
Pairometalurgi- proses mengeluarkan besi
jongkong dengan cara memanaskan nya dalam
relau.
60% bijih besi dicampurkan dengan 25% kok
(arang batu) dan 15% batu kapur dipanaskan
dalam relau Bagas pada suhu 500 - 600oC oleh
udara panas dan pada tekanan 0.1MN/m2.
Apabila kok terbakar - suhu naik mencapai
1600oC. Besi cair dan mendap ke bawah.
karbon menjadi karbon dioksida, sulfur
bercantum dgn. batu kapur dan terasing
menjadi slag.
4

Logam
Ferus

Besi jongkong
dikeluarkan dan
disejukkan dalam
bentuk jongkong 50kg.
Besi ini masih belum
tulen mengandungi
kandungan karbon
yang tinggi.
Besi ini ditulenkan
menjadi besi tuang,
besi tempa dan keluli.

Logam
Ferus
Besi Tuang (cast
iron)
besi jongkong
dipanaskan semula
dalam relau Kupola
untuk menulenkan
besi/mengurangkan
kandungan karbon.
20% kok, 80% besi
jongkong.
Kandungan karbon :
1.5% - 4%

Logam
Ferus
Besi tuang yang lebih tulen (kurang
kandungan karbon) dikeluarkan oleh relau
bergema.
Slag yang timbul atas besi cair menututp
permukaan dan mengelakkan berlaku
pengoksidan semula.

Logam Ferus

Logam
Ferus

Jenis-Jenis Besi Tuang

Besi cair yang keluar dari relau kupola atau relau

bergema apabila dikawal proses penyejukannya
menghasilkan besi tuang berbeza ciri-cirinya.
Apabila dilakukan rawatan semula seperti proses
sepuh-lindap (annealing) atau sepuh-lindap
lanjutan - ciri-ciri mekanikal berbeza berbanding
dengan yang tanpa melalui proses ini.
Besi tuang biasa (susah ditempa), besi tuang
putih (sangat kuat dan rapuh), besi tuang kelabu
(kekuatan lebih rendah tetapi lebih mulur).
Dengan penambahan logam asing: 0.5% - 3%
nikel- meningkatkan kekuatannya.
9

Logam
Ferus
Kecacatan Besi Tuang
Besi ini kebiasaannya wujud kecacatan
i. Gelembong-gelembong terperangkap
ketika proses penyejukan.
ii. Mengalami rekahan.
iii. Berlaku pengasingan benda asing ke
dalam kelompok-kelompok - melemahkan/
merapuhkan besi.
iv. Struktur ira yang kasar - besi lebih lemah
di satah berkenaan.
10

Logam
Ferus
Besi Tempa (Wrought Iron)
besi paling tulen dihasilkan
dengan kandungan karbon
kurang daripada 0.12%.
dalam relau, besi jongkong
lebih tulen digunakan dan
karbon yang terbakar menjadi
karbon monoksida.
bendasing yang terbakar
dielakkan terperangkap
dengan menggunakan Penukar
Bessemer, i.e. besi cair
disejukkan dengan menuang
menjadi bebola besi kecil.

11

Logam
Ferus
Sifat-sifat Besi Tempa
Kemuluran sangat tinggi- pemanjangan 25% 30% panjang asal sebelum gagal.
Kekuatan tegangan maksimum ~355 N/mm2.
Mencapai 415 N/mm2 apabila dicampurkan
sedikit nikel.
Ketumpatan ~7690 kg/m3
senang dikerjakan, mudah kimpal.
Tahan hentaman dan tahan kakisan.

12

Logam Ferus- Kegunaan Besi Tempa

13

Logam
Ferus
Peranan Karbon dalam logam Ferus

14

 Keluli (Steels)

Logam
Ferus

logam ferus (besi) yang mengandungi karbon

antara 0.12% - 1.8% dan beberapa unsur lain
bagi meningkatkan mutunya.
Keluli karbon rendah (0.12% - 0.15%)
keluli karbon sedikit (mild steels) (0.15 - 0.25%)
keluli karbon sederhana (0.20% - 0.50%)
keluli karbon tinggi (0.50% - 1.50%)
Perbezaan karbon ~ logam-logam ini berbeza
ciri-cirinya
unsur lain: silikon, fosforus, mangganam
membantu meningkatkan kekuatan muktamad,
menjadi lebih keras.

15

Logam
Ferus
Proses Pengeluaran
Antaranya: Relau lantai Perapian, Proses Bessemer,
Proses Asas Oksigen, Proses Relau Elektrik.
Pilihan proses bergantung pada jumlah keluli dan
keperluan pengkhususan keluli yang akan dihasilkan.
Proses ini : proses pengeluaran kandungan karbon
daripada besi jongkong (biasanya sebanyak
mungkin) dan kemudian memasukkan unsur-unsur
aloi.
Pembentukan keluli ke dalam bentuk pengeluaran
tertentu seperti rod, kepingan, paip, dawai dan
sebagainya.

16

Logam
Ferus
Kod ASTM

A36

A53

A242
A440

A500

A501
A529
A606

Keluli struktur~0.2%C, Maks. 0.27%

Jenis Keluli
Keluli karbon terbentuk spt plat dan
batang

Paip

terkimpal,

hitam

atau

galvanised
Kekuatan Tinggi, aloi rendah, plat
dan batang
Kekuatan Tinggi, terbentuk spt plat
dan batang

Tiub
dibentuk
sejuk
bulat,
empatsegi, empatsegi tepat dan
bentuk khas
Tiub
dibentuk
panas
bulat,
empatsegi, empat segi tepat dan
bentuk khas.
Plat dan batang keluli karbon tebal
sehingga inci.
Kepingan /lapisan keluli kekuatan
tinggi, aloi rendah, digilis sejuk dan
panas.

Kegunaan
Binaan melibatkan kimpalan, rivet
dan bolt. Seperti jambatan, menara,
bangunan dan sturktur kegunaan
umum.
Binaan melibatkan kimpalan, rivet
dan bolt. Penggunaan utama dalam
tiang dan truss.
Sama seperti di atas tetapi tahan
kakisan udara 4 kali ganda keluli
karbon biasa.
Binaan rivet dan bolt seperti
jambatan, bangunan, menara dan
struktur lain bersifat tahan kakisan
udara 2 kali ganda keluli karbon
biasa.
Binaan melibatkan kimpalan, rivet
dan bolt seperti jambatan, bangunan
dan
binaan
struktur
kegunaan
umum.
Sama seperti pada A500
Binaan
bangunan
melibatkan
kimpalan, rivet dan bolt terutama
bentuk piawai.
Kegunaan struktur dan lain yang
khusus dimana pengurangan berat
dan
penambahan
tahanlasak
diutamakan.

17

Logam Ferus - Keluli Struktur BS

Antara Piawai British untuk keluli
BS4360:1979 Keluli Struktur boleh Kimpal(Weldable)
BS4848:1975 Bahagian Keluli Struktur Gilis Panas (Hot-rolled)
BS2994:1976 Bahagian Keluli Struktur Gilis Sejuk (Cold rolled)
BS6363:1983 Bhg. Keluli Struktur berlubang terkimpal tempa sejuk
(Welded Cold formed-hollow sections)
BS1449:1983 Keluli Plat, kepingan dan lapisan (steel plate, sheet
and strips)
BS5950:1985 Penggunaan Struktur keluli dalam bangunan
Piawaian British menyatakan gred keluli ini ~40, 43, 50 dan 55
dengan Gred40 ~kekuatan tegangannya : 400 - 480 N/mm 2,
Gred 43 ~430 - 510 N/mm2
Gred 50 dan 55 ~490 - 700 N/mm2

18

Logam Ferus - Keluli Tetulang

Jadual ASTM - Saiz dan dimensi keluli tetulang
No. Jenis

3
4
5
6
7
8
9
10
11
14*
18*

Berat Nominal
kg/m

0.560
0.994
1.552
2.235
3.042
3.973
5.059
6.403
7.906
11.384
20.238

Garispusat (mm)

9.52
12.70
15.88
19.05
22.22
25.40
28.65
32.26
35.81
43.00
57.33

Luas Keratan Rentas

0.71
1.29
2.00
2.84
3.87
5.10
6.45
8.19
10.06
14.52
25.81

Perimeter(mm)

29.9
39.9
49.9
59.8
69.8
79.8
90.0
101.4
112.5
135.1
180.1

*: Terdapat dalam bentuk keluli billet

19

Logam
Ferus Keluli
Tetulang

Jadual Gred Keluli tetulang

Jenis Keluli &
ASTM Spec.

Gred

No. Saiz

Had Alah Minimum

(MPa)

Kekuatan Tegangan
Minimum (MPa)

Keluli Billet
A615

40

3
4, 5
6
7
8
9
10
11
14, 18
3, 4, 5
6
7, 8
9, 10,11
14,18
3
4, 5, 6
7
8
9, 10, 11
3
4, 5, 6
7
8
9, 10, 11
3
4, 5
6
7
8
9
10
11
3, 4, 5
6
7
8
9,10,11

276

483

415

621

345

550

415

620

275

480

415

620

60

Keluli Rel
A616

50

60

Keluli Paksi
A617

40

60

Pemanjangan
Minimum dlm
203mm (%)
11
12
12
11
10
9
8
7
9
9
8
7
7
6
7
6
5
5
6
6
5
4.5
4.5
11
12
12
11
10
9
8
7
8
8
7
8
7

20

Keluli

21

Logam Ferus - Aloi Keluli

Dua Kategori Kumpulan
yang bercantum dengan karbon - membentuk sebatian
karbida - Nikel, Silikon dan kuprum.
yang tidak bercantum dengan karbon -Mangganam,
Kromium, Tungsten, Molybdenum, dan Vanadium.

Aloi Keluli Kromium

Aloi Keluli Nikel-Kromium
Aloi Keluli Moybdenum
Aloi Keluli Silikon
Aloi Keluli Tungsten
Aloi Keluli Kuprum

22

Logam Bukan Ferus

Aluminium
logam lain daripada besi yang banyak digunakan
dalam industri pembinaan.
logam ini digunakan dalam bentuk aloi dengan
kuprum, magnesium, zink, silikon, dan
mangganam.
kebaikannya ialah lebih ringan dan lebih menarik
tetapi masalahnya mudah diserang asid, alkali dan
larutan garam serta mudah terbentuk lapisan nipis
aluminium oksida di permukaan.
23

Logam Bukan Ferus

Aluminium
aluminium tempa (wrought): 99.0% tulen,
lembut dan mulur.
aluminium tuang:
berciri mekanikal tertentu dengan penambahan
bahan aloi.
berciri tertentu dipertingkat dengan proses rawatan
haba.

Aloi
24

Logam Bukan Ferus

Pengenalan Aluminium Tempa dengan siri 4 digit
contoh Aluminium 1035: 1=aluminium tulen 99.0%,
35=peratus sebenar aluminium ialah 99.35%. Digit 0
bermakna tiada kawalan khas ke atas benda asing. Jika digit
ini 1 - 9 memberi erti bilangan benda asing yang ada dalam
aloi yang peratusnya dikawal.
Logam/bahan aloi
Aluminium tulen 99.00%
+ Kuprum
+ manganis
+ silikon
+ magnesium
+ Mg & Si
+ Zink
+ lain-lain logam

Nombor siri
1xxx
2xxx
3xxx
4xxx
5xxx
6xxx
7xxx
8xxx

25

Logam Bukan Ferus

Contoh: Aluminium 7075
Aloi aluminium dengan logam zink benda asing utama.
Digit kedua sifar = tiada kawalan pada peratus benda asing.
75 bermakna logam aloi lain yang didaftarkan ialah zink
dan magnesium.

Aluminium Tuang
Penamaan siri XXX.X dengan digit pertama merupakan
kandungan logam aloi. Digit kedua dan ketiga ialah peratus
aluminium dan digit terakhir bermakna aluminium tuang.
1xx.x = tulen 99% atau lebih, 2xx.x=aloi kuprum,
3xx.x=aloi silikon dengan kuprum atau mangganam,
4xx.x=aloi silikon, 5xx.x=aloi magnesium, 6xx.x= tidak
digunakan. 7xx.x=zink, 8xx.x=timah, 9xx.x=lain2 logam.

26

Aloi Aluminium

27

Logam Bukan Ferus

Kuprum-terbahagi kepada 4 kategori
kuprum- termasuk kuprum ETP (electrolytic tough pitch),
kuprum disfosforan, kuprum bebas oksigen, kuprum perak,
kuprum potongan bebas (free cutting) dan kuprum rawatan
haba. Kandungan kuprumnya 99%
loyang (brass) - zink merupakan bahan aloi utama: aloi Cu
& Zn; Cu, Zn & Pb; Cu, Zn & logam lain (selain Pb)
gangsa (bronze) - timah sebagai bahan aloi utama.,
terdapat juga Cu & Si (gangsa Silikon) dan Cu & Al
(gangsa Aluminium).
Aloi nikel (Cu & Ni) - Cupronickel (10 - 30% Ni) dan Aloi
German Silver - Cu, Ni & Zn.
28

Aloi Kuprum

29

Logam Bukan Ferus

Zink & aloi Zink
ciri kekuatannya sederhana dan kemuluran yang
tinggi.
Terdedah dalam udara akan diselaputi lapisan zink
karbonat berwarna kelabu (dalam tempoh 3 -6
bulan). Menjadi lebih tahan lasak.
Mudah diserang asid sulfurik.
Aloi Zink dicampur dgn kuprum dan magnesium
dipasarkan dalam bentuk kepingan atau lapisan,
tiub dan rod.
30

Logam Bukan Ferus

Plumbum
kekuatan rendah tetapi aloi dengan antimoni dan timah
meningkatkan kekuatannya.
(a) aloi kosong (b) aloi pematri (c ) aloi antimoni (d) logam
babit.
Aloi kosong banyak digunakan dalam industri kimia,
pelapis kabel dan dalam bateri.
Aloi pematri - kerja penyambungan antara dua logam
sebagai filler.
Aloi antimoni - pelapisan kabel, grid bateri, paip, rolled
sheet.
Logam babit - pengalas (bearing)
logam ini toksik
31

Aloi Plumbum

32

Logam Bukan Ferus

Nikel, Timah, Kobalt & Kromium
Nikel dan aloi nya bersifat sangat tahan terhadap kakisan.
Nikel 99.4% bersama koblat - tahan kakisan,
pengoksidanan dan tahan panas.
Aloi Nikel tahan kakisan:
Aloi Monel (campuran Nikel & Kuprum, sedikit silikon)
Aloi haste (aloi nikel dgn kromium, molybdenum dan besi)
Aloi Inconel (aloi nikel dgn kromium dan besi)

Timah - lembut digunakan sebagai bahan pematri dan

bahan aloi untuk logam lain.
Kobalt dan kromium tidak banyak digunakan sebagai
logam bersendirian kecuali sebagai bahan aloi logam lain
kerana kos nya yang tinggi dan sifat tahan hakisan.

33

Aloi Nikel

34

Sekian