Aşkın Koyuncu Balkan Savaşları Sırasında Pomakların Zorla Tanassur Edilmesi 1912-1913

(OTAM, 33/Bahar 2013), (139 196)
Balkan Savalar Srasnda Pomaklarn Zorla

Tanassur Edilmesi (1912-1913)
Forced Conversion of the Pomaks to Christianity
during the Balkan Wars (1912-1913)
Akn Koyuncu
zet
Pomaklar, Bulgarcann bir lehesi ile konu$an Mslman bir halktr.
Pomaklarn etnik kkeni ve Pomak tabirinin men$ei hakknda muhtelif
tezler mevcuttur. Osmanl dneminde 15. yzyl ortalarndan 18. yzyln
ilk yarsna kadar olan uzun bir srete gnll olarak Mslman
olmu$lardr. Balkanlarda slam, Trkler vastasyla yayld iin Trk ve
Mslman terimleri e$ anlaml kullanlyordu. Bu sebeple Pomaklar, slam
kimlii dolaysyla kendilerini Trklkle zde$le$tirmi$lerdir. Bulgar ulusal
uyan$ dneminde ounluu ruhban evrelerine mensup aydnlar
tarafndan retilen baz kalp mahall kaynaklar, Bulgar kolektif hafzasna
Pomaklarn sistemli bir $ekilde zorla slamla$trld algsn yerle$tirmi$tir.
Bu alg, Bulgar olmay Bulgarca konu$mak ve Ortodoks olmak $eklinde
tanmlayan bir ulus anlay$ ve baz politik mlahazalarla birle$ince Balkan
Sava$larnda Pomaklarn zorla Hristiyanla$trlmasna zemin hazrlam$tr.
Balkan Sava$lar srasnda Kral Ferdinand ve Ba$bakan van Ge$ovun
destei, Bulgar Ortodoks Kilisesi ve VMROya bal komitaclar ve Bulgar
gnlller tarafndan Rodoplar, Bat Trakya ve Dou Makedonyada
ya$ayan 200.000 dolaynda Pomak bask ve zulmle Hristiyanla$trld.
Pomak kylerindeki btn camiler kiliseye evrildi veya ykld. Ayrca, her
birine Bulgar ad verilen Pomaklar kiliseye gitmeye, Hristiyan kyafeti
giymeye, doum, nikh ve cenazelerini papazlar vastasyla yerine getirmeye
zorlandlar. Pomaklar ba$ndan itibaren zorla Hristiyanla$trldklarndan
$ikyet etseler de Kilise ve hkmet tarafndan iddialar dikkate alnmad.
Mslmanlarn din zgrln garanti eden stanbul Antla$masnn
imzalanmasndan sonra Pomaklar slama geri dnmeye ba$ladlar. Bulgar
Kilisesinin direni$ine ramen 1914 yl ?ubat ay ortalarna kadar btn
Pomaklar slama geri dnd. Balkan Sava$larnda uradklar zulmler ve
zorla tanassur hadisesi, Pomaklar Trk kimliine daha da yaknla$trd. Bu
al$mada Osmanl ve Bulgar kaynaklarna dayal olarak Pomaklarn zorla
tanassur srecinin arka plann ve geli$imini aklamaya al$acaz.
Anahtar Kelimeler: Pomaklar, Bulgaristan, Hristiyanla$trma Balkan

Sava$lar, Osmanl Devleti
Yrd. Do. Dr., anakkale Onsekiz Mart niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih
Blm,
e-mail:: askinkoyuncu@comu.edu.tr.
A?KIN KOYUNCU
140
Abstract
The Pomaks are a Muslim religious community, speaking a dialect
of Bulgarian. Various arguments exist on the ethnic origins of the
Pomaks and the origin of the term Pomak. During the Ottoman period,
they gradually and voluntarily converted to Islam from the mid 15th
century to the first half of the 18th century. The terms Turk and Muslim
were synonymous with each other because Islam was spread in the
Balkans through the Turks. The main component of the Pomak identity
was Islam and consequently, the Pomaks identified themselves with
Turkish identity. During the Bulgarian national revival period, several
domestic sources fabricated by some intellectuals, most of them being
members of the clergy, engraved the perception in Bulgarian collective
memory that the Pomaks were systematically and forcibly converted to
Islam by the Turks. This perception, when united with several political
considerations and identifying Bulgarian identity with speaking Bulgarian
and being an Orthodox Christian, paved the way to the forced
conversion of the Pomaks to Christianity during the Balkan Wars.
During these wars, some 200.000 Pomaks living in the Rhodopes,
Western Thrace and Eastern Macedonia were oppressed ruthlessly and
Christianized by the Bulgarian Orthodox Church, VMRO bands and
Bulgarian volunteers with the support of King Ferdinand and Prime
Minister Ivan Geshov. All the mosques in Pomak villages were either
converted to churches or were demolished. Besides, Bulgarian names
were given to the Pomaks and they were forced to go to churches.
Moreover, they were compelled to wear Christian dresses and to practice
their rituals about birth, marriage and funeral under the guidance of
priests. Even though the Pomaks complained that they were
Christianized against their will, their claims were ignored by the Church
and the government. After the signing of the Treaty of Istanbul,
guaranteeing religious freedoms of all Muslim citizens of Bulgaria, the
Pomaks started to return to Islam. Despite the resistance of the
Bulgarian Orthodox Church, all the Pomaks returned to Islam by the
middle of February of 1914. However, the atrocities they suffered and
the incident of their forced conversion to Christianity drew them closer
to Turkish identity. In this study, we try to explain the process of forced
conversion of the Pomaks to Christianity and the background of this
event analyzing the Ottoman and Bulgarian sources.
Keywords: Pomaks, Bulgaria, Christianization, Balkan Wars,

Ottoman Empire
Giri
Bulgarcann bir lehesini konu$an ve Mslman bir topluluk olan
Pomaklarn etnik men$ei ve slamla$ma sreci tart$mal bir konudur. 1877
1878 Osmanl Rus Harbine kadar arlkl olarak Rodoplar, Lofa taraflar, Bat
Trakya ve Dou Makedonyada ya$amakta olan Pomaklar, gnmzde
Bulgaristan, Yunanistan, Makedonya, Trkiye ve az sayda olmakla birlikte
... POMAKLARIN ZORLA TANASSUR EDILMESI (1912 1913)

(OTAM, 33/Bahar 2013)
141
Arnavutluk ve Kosovada ya$amaktadrlar.1 Pomaklar, genellikle dalk ve

dank bir corafyada ya$adklarndan dolay ok e$itli isimlerle anlm$lardr.
Pomak terimi d$nda Dou Rodoplarda Ahriyan-Agaryan,2 Makedonyada
Torbe, yaygn olarak Potur ve nadiren Kurki, Kosova ve Arnavutlukta ise
Gora Dana izafeten Gorani (Goral) veya Apovci vs. muhtelif terimlerle
isimlendirilmektedirler.3 Bulgaristanda 19. yzyl sonlarndan itibaren Pomak
teriminin yan sra Blgarite Muhamedani, Muhamedanite Blgari, BlgaroMohamedani gibi terimler literatre ve resmi sylemlere girmeye ba$lam$tr.
Balkan
Sava$lar
srasndaki
resmi
yaz$malarda
ise
Pomak
(Poma$kite/Pomatsite/ Pomaklar) teriminin nadiren kullanld, bunun yerine
daha ok yukardaki terimlerin tercih edildii grlmektedir.4 Bugn
Bulgaristanda Pomaklar iin yaygn olarak kullanlan Blgaro Mohamedanski
(Mslman Bulgar) terimi ise ancak 1930lardan sonra yaygnla$m$tr.5 Mezkr
isimlerin genellikle Hristiyan kom$ular tarafndan Pomaklara verildiini de
mer Turan, Pomaks: Their Past and Present, Journal of Muslim Minority Affairs,
Vol. 19, No. 1, 1999, p. 75; Tsevetana Georgieva, Pomaks: Muslim Bulgarians, Islam
and Christian-Muslim Relations, Vol. 12, No. 3, 2001, p. 303; Kemal Gzler, XV ve
XVInc Asrlarda Lofa Pomak Kylerinin lk Mslman Sakinleri: 1479 1579, XIII.
Trk Tarih Kongresi, Ankara 48 Ekim 1999, Kongreye Sunulan Bildiriler, III. Cilt,
III. Ksm, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 2002, s. 1397, 1398; Hseyin
Memi$olu, Pomaklar, Ed. Bilgehan A. Gkda, Osman Karatay, Balkanlar El
Kitab, 2. Cilt: ada Balkanlar, Gzden geirilmi$ 2. bask, Aka Yaynlar, Ankara
2013, s. 631. Trkiyedeki Pomak nfusun byk blm, 1877 1878 Osmanl Rus
Harbi ve Balkan Sava$larndan sonra meydana gelen glerle olu$mu$tur ve ana
kitleden koptuklar iin geldikleri zamann dil zelliklerini ta$yan ve bu sebeple modern
Bulgarcaya gre nispeten arkaik olan Pomaka diye maruf bir dil konu$maktadrlar.
Makedonya ve Kosova taraflarnda ya$ayanlar ise Srpa ve Makedoncaya daha yakn bir
lehe ile tekellm etmektedirler.
2 Ahriyan teriminin anlam hakknda baknz: V. L. Menage, On the Ottoman Word
Ahriyan/Ahiryan, Archivum Ottomanicum, Tomus 1, Anno 1969, p. 197 212.
3 F. Bajtaktarevi, Pomaks, The Encyclopaedia of Islam, New ed., E.J. Brill, Leiden
1995, p. 320; A. Cevat Eren, Pomaklara Dair, Trk Kltr, C. I, S. 4, 1963, s. 37 39;
Ayn yazar, Pomaklar, slam Ansiklopedisi, C. IX, Milli Eitim Basmevi, stanbul
1964, s. 572 573; mer Turan, a.g.m, s. 69,70; Kemal Gzler, a.g.b., s. 1397.
4 Veliko Georgiev Stayko Trifonov, Pokrstvaneto na Blgarite Mohamedani, 19121913: Dokumenti, Akademino izdatelstvo Prof. Marin Drinov, Sofiya 1995. Bu eser,
Pomaklarn Balkan Sava$lar srasnda tanassuru ile ilgili olarak Bulgar ar$ivlerinden
derlenen 244 belgeyi ihtiva etmektedir. Belgelerin ounluu kilise makamlar arasndaki
yaz$malardan olu$maktadr. Eserde, ksa bir giri$ten sonra belgeler aynen ne$redilmi$tir.
5 Mary Neuburger, Pomak Borderlands: Muslims on the Edge of the Nations,
Nationalities Papers, Vol. 28, No. 1, 2000, p. 184; Ulf Brunnbauer, The Perception of
Muslims in Bulgaria and Greece: Between the Self and the Other, Journal of Muslim
Minority Affairs, Vol. 21, No. 1, 2001, p. 44.
1
142
A?KIN KOYUNCU
vurgulamamz gerekir. Ancak, biz burada yukardaki terimler iinde yalnzca en

yaygn olarak kullanlan Pomak tabiri zerinde duracaz.
Pomak tabiri ilk defa 1839 ylnda Kuzey Bulgaristanda tetkikler yapan
Ami Bou tarafndan kullanlm$ ve Bou, Lofa havalisindeki baz kylere
Pomak nahiyeleri ad verildiini belirtmi$tir.6 Pomak teriminin etimolojisi
hakknda ilk tespit ise 1876 ylnda Felix Kanitz tarafndan yaplm$tr.
Pomaklarn Mslman Bulgarlar olduunu iddia eden Kanitze gre Pomaci
(Pomatsi/Pomak) terimi, pomoi (yardm etmek) fiilinden tretilmi$ti ve
Trklerin yardmcs anlamna geliyordu. Ancak, Pomaklar dillerinin yan sra
baz Hristiyan det ve geleneklerini de korumay ba$arm$lard.7 Kanitzin bu
tespiti daha sonra Pomak tabirinin pomagam (yardm etmek) fiilinden gelen
ayn anlamdaki pomagai (yardmc) kelimesinden tretildii ve Pomaklarn
Trk ordularna yardmc kuvvet olarak hizmet ettiklerinden dolay bu adn
kendilerine verildii $ekline dn$m$tr.8 Pomaklarn Mslman Bulgar
olduklar iddias d$nda bu tez, Trk tarih yazclnda da genel kabul
grm$tr.9 te yandan, A. $irkov, 1917de Rodoplarda Pomaklarn
kendilerine Ahriyani Agaryani dediklerini, ancak Pomaklarn zorla
slamla$trldklar iin Pomak tabirinin Bulgarca ma (eziyet etmek,
zulmetmek) fiilinden treyen pomen (zulmedilen, i$kence gren) teriminden
geldiini ileri srm$tr. Buna kar$lk, van Lekov, 1933de Pomak teriminin
dorudan Poturnjak/Poturnak teriminden geldiini iddia etmi$tir.10 Poturnyak
6 A. Cevat Eren, Pomaklara Dair, s. 38; Ayn yazar, Pomaklar, s. 572; F.
Bajtaktarevi, a.g.m., s. 320; mer Turan, a.g.m, s. 70. Lofa Pomaklar hakknda geni$
bilgi iin baknz: Bernard Lory, Une communaut musulmane oublie: les Pomaks de
Love, Turcica: Revue dEtudes Turques, Vol.19, 1987, p. 95 117; Kemal Gzler,
a.g.b., s. 1397 1437.
7 Felix Kanitz, Donau-Bulgairen und der Balkan,, II. Band, Rengersche
Buchhandlung, Leipzig 1882, s. 182, 183; Ayn yazar, Die moslemisch bulgarischen
Pomaci und Zigeuner im nrdlichen Balkangebeite, Mittelungen des
anthropologischen Gesellschaft in Wien, 1876, Bd. 6, s. 75. Nakleden: Kemal Gzler,
a.g.b., s. 1397.
8 A. Cevat Eren, Pomaklara Dair, s. 38; Ayn yazar, Pomaklar, s. 572; F.
Bajtaktarevi, a.g.m., s. 320; mer Turan, a.g.m, s. 70; Kemal Gzler, a.g.b., s. 1397.
9 Rodop-Bulgaristan Trkl Faciasnn Yz..., Rodop Tuna Trkleri Kltr ve
Dayan$ma Dernei, stanbul 1976, s. 14 17; lker Alp, Belge ve Fotoraflarla Bulgar
Mezlimi (1877-1989), Trakya niversitesi Yaynlar, Ankara 1990, s. 9; Ayn Yazar,
Pomak Trkleri (Kumanlar-Kpaklar), Trakya niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
Yaynlar, Edirne 2008, s. 27, 28; Hseyin Memi$olu, Pomak Trklerinin
Gemiinden Sayfalar, ?afak Matbaas, Ankara 1991, s. 14; Ayn yazar, Balkanlarda
Pomak Trkleri, 3. bask, Trk Dnyas Ara$trmalar Vakf, stanbul 2005, s. 30; Ayn
yazar, a.g.m., s. 635.
10 F. Bajtaktarevi, a.g.m., s. 320; mer Turan, a.g.m, s. 80.

143
tezi ile ilgili olarak her ne kadar onun ad n plana karlm$ ise de Vasil
Knovun daha 1900 ylnda Pomak (Pomatsi), Poturnyak ve Blgarite
Muhamedani/Muhamedanite Blgari (Mslman Bulgar) tabirlerini e$ anlaml
olarak kulland grlmektedir:11
Makedonyada ok sayda izturen (Trkleen) nfus vardr.
Poturnyatsi (Poyurnyak/Poturnak/Trklemi olanlar) says orada
yaayan Bulgarlarn %10u kadardr. Rodop Poturnyaklarna, tpk
Bulgaristan Prensliindekilere olduu gibi Pomatsi (Pomaklar) denir.
ar (Da) Poturnyaklarna ise Torbe denir, bu isim onlara Hristiyan
Bulgarlar ve Arnavutlar tarafndan istihzen verilmitir. Kievo
(Krova)da Mslman Bulgarlara Arnavutlar tarafndan alayl bir
ekilde Arnavuta amca, birader anlamnda Apovtsi (Apovci) ad
verilir. Hristiyan Bulgarlar ise Kievodaki Poturnyaklara itak adn
vermektedirler. Makedonyann dier kesimlerinde Mslman
Bulgarlar iin kullanlan baka husus bir tabir yoktur ve genellikle
Turtsi (Trk) denmektedirler. Buna karlk onlar da kendilerini her
yerde Turtsi olarak tanmlamaktadrlar...
Kanaatimize gre Pomak teriminin Bulgarca Poturnyak/Poturnak

tabirinden gelmi$ olmas daha muhtemeldir. nk Balkanlarda slamiyet
Trkler vastasyla yayld iin Trklk ve Mslmanlk e$ anlaml tutulmu$tur.
Buna bal olarak Slav dillerinde ihtida ederek Mslman olanlara etimolojik
olarak Trkle gemi$, Trk olmu$ anlamlarna gelen Potur, Poturi,
Poturnak, Poturen ve Poturi gibi isimler verilmi$tir. Dier taraftan, din
dei$tirme dolaysyla mhtediler slam kimlii etrafnda birle$mi$ler ve zamanla
yerli halklarla aralarnda bir uurum olu$mu$tur. Dolaysyla Potur tabiri ayn
zamanda Hristiyanlar tarafndan kendilerinden koptuklarn d$ndkleri nev
Mslimlerle aralarnda zuhur eden yabancla$may ifade etmektedir.12 Burada
sz edilen Poturnak kelimesinin Bulgarcadaki manas da Trkl kabul
eden Hristiyandr. Keza, Poturvam-Potura fiili Trkle$tirmek, Poturvam
se ise Trkle$mek, Mslmanl kabul etmek anlamlarndadr.13 Slav
11 Vasil Knov, Makedoniya: Etnografiya i Statistika, I izd. Blg. Knijovno D vo,
Sofiya 1900, II fototipno izd. Prof. M. Drinov, Sofiya 1996, s. 41,42, vd. (Metinde
italik terimler ve parantez iindeki aklamalar bizimdir). te yandan, Bajraktarevi,
Makedonyada Srpa konu$an Mslmanlara, Torbe$ ve Poturlara, Pomak denmesinin
1877 1878 Osmanl Rus Harbinden sonra Bulgaristandan yaplan gler ve
Makedonyadaki Bulgar eitim ve kltrel faaliyetleri neticesinde ortaya ktn iddia
etmektedir. (F. Bajtaktarevi, a.g.m., s. 320).
12 Evgeni Radushev, Balkan Hristiyanlar arasnda ihtida ederek Mslman olmann
hl Trk olmakla e$deer tutulduunu belirtmektedir. Evgeni Radushev, Meaning of
the Historiographic Myths about Conversion to Islam, Halil nalck Armaan I,
Yay. Haz. Ta$kn Tak$, Sunay Aksoy, Doubat Yaynlar, Ankara 2009, s. 216.
13 G. Klasov S. Nikolov, Blgarsko-Turski Renik, zdatelstvo na BAN, Sofiya 1957, s.
400.
144
A?KIN KOYUNCU
dillerindeki bu terimler, dil ve etnisiteye dayal milliyet anlay$nn henz n

plana kmad ve dinin halklar arasndaki en nemli ayrc veya birle$tirici
unsur olarak telakki edildii ulusuluk ncesi dnemdeki aidiyet algsn
yanstmaktadr. Bu algnn olu$umunda $phesiz etnik kkene nem
vermeksizin tebaay Mslim ve Gayrimslim $eklinde tasnif eden Osmanl
millet anlay$nn da mhim bir katks vardr. Nitekim Osmanl terminolojisinde
Pomak tabirinin ancak 1877 1878 Osmanl Rus Harbinden sonra ortaya
kmas tesadf deildir.
Pomak kimliinin ana bile$eni dindir ve Pomaklar kendilerini
Mslmanlkla zde$le$tirmi$lerdir. Bu sebeple Pomaklar arasnda slam
yalnzca bir din deil, ayn zamanda bir tr milliyeti ifade etmektedir.14
Dolaysyla, Pomaklarn kendilerini slam vastasyla Trklkle zde$le$tirmeleri
bu algnn tabii bir sonucudur. Nitekim Spiridon Gopevi, 1880lerde Trke
konu$amamalarna ramen Makedonya Pomaklarnn ounun kendilerine Trk
dediine tank olmu$ ve dinin onlarn ulusal kimliini te$kil ettiini belirtmi$tir.
Bununla birlikte Gopevi, Makedonya Pomaklarn Mslman Srplar olarak
tanmlam$tr. Ayrca, Vasil Knovun yan sra Bulgar tarihi Yordan vanov da
1915de Pomaklarn dine milliyetten daha fazla nem verdikleri iin kendilerine
Trk dediklerini ve etnik kkenlerini bildikleri halde bununla ilgili konu$mak
istemediklerini belirtmi$tir. Keza Blgaro Mohamedanski kavramn
yaygnla$tran ki$i olan Bulgar etnograf Stoyu ?i$kov da Pomaklarn her zaman
dini, milliyetten nde tuttuklarn vurgulam$tr.15 Bu rneklerden hareketle,
Pomaklarn kendilerini en azndan Osmanl Devletinin blgeden ekildii 20.
yzyl ba$larna kadar ayr ve belirgin bir kitlesel grup bilincine sahip bir ulus
veya etnik bir grup olarak tanmlamadklar sonucu karlabilir. Balkanlarda
kolektif kimliklerin geleneksel temeli din olduu iin, 20. yzyla kadar
Pomaklarn da slam dini aidiyetine bal mahall ve proto ulusal bir kimlie
sahip olduklar grlmektedir.16 Fakat bu durum onlarn etnik kkenine dair
e$itli tart$malara zemin hazrlam$tr.
Pomaklarn etnik men$elerine ynelik iddia ve izahlar da ok e$itli ve
ihtilafldr ve ilm olmaktan ziyade siyas mlahazalara mstenittir. Osmanl
Devletinin Rumeliden ekilmesiyle birlikte ardl olan ulus devletlerin her
birinde Pomaklarn kendileri ile ayn etnik kkten geldii iddialar ortaya
atlm$tr. Bu ynyle Pomak kimlii pan-Balkan bir zellik ta$r. Nitekim
Balkan lkelerinde Pomaklarn Osmanl dneminde zorla slamla$trlm$
Bulgar; Mslman Makedonyal; Mslman Srp; Slavla$m$ slamla$m$ Yunan;
Slavla$m$ Arnavut olduklar $eklinde pek ok iddia ileri srlm$tr. Ancak, bu
iddialar Osmanl mirasnn taksiminden sonra toprak ve halklarn ulus devlet
14
mer Turan, a.g.m., s. 75.

mer Turan, a.g.m., s. 75.
16 Mary Neuburger, a.g.m., s. 182.
15

145
ideolojisine uyarlanmaya al$lmasnn bir tezahr olarak deerlendirilmelidir.17

Trk tarih yazclndaki yaygn gr$ ise Pomaklarn 11 13. yzyllarda
Balkanlara aknlar yapan Kuman Kpak ve Peenek Trklerinin devam
olduklar ve Osmanl fethi arifesinde veya ba$larnda slamla$tklar, fetihlerde
Osmanl ordularna yardm ettikleri iin de kendilerine Pomak ad verildii
ynndedir.18 Ancak, Kemal Gzlere gre Trk tarih yazclnda sklkla
kullanlan Pomak Trkleri ifadesi sonradan imal edilmi$ bir terimdir.19
Bizim bu makalede kullandmz Osmanl belgelerinde Pomaklardan
slam Pomaklar, Pomak slamlar, Pomak ansr- slamiyesi veyahut
sadece Mslman veya ahali-i slamiye $eklinde sz edilmektedir.
Ayrca, zaman zaman Pomaklar ile ahali-i slamiye diye bir ayrm yapld
da grlmektedir. Keza bir rnekte de Pomaklarla Ahiliyanlarn [sic] yan
yana kullanld ve iki ayr unsur gibi telakki edildii grlmektedir. 19.
yzyl sonu ve 20. yzyl ba$larnda Osmanl devlet adamlar ve aydnlar
arasnda Pomaklara ili$kin olarak etnik kimlik vurgusu yoktur. Nitekim
Rumeli i ?ark Hudut Memuru Erkn Harp Kolaas Ahmed Seyfi Bey, 7
Ekim 1880 tarihli layihasnda Pomak kimliinde Bulgarca konu$ma ve
Mslmanlk olgusunu ne karm$tr:20
Pomaklar din-i mbin-i Muhammed ile mtedeyyin iseler de
Bulgar lisanyla tekellm eder ve hele tife-i nis ve ocuklar asla
Trke bilmezler. Bunun iin ilerinde Trke okur ve yazar adama
nadiren tesdf olunur.
17
Tsevetana Georgieva, a.g.m., s. 304; Mary Neuburger, a.g.m., s. 182, 183; mer
Turan, a.g.m., s. 70; Ulf Brunnbauer, Diverging (Hi )Stories: The Contested Identity of
the Bulgarian Pomaks, Ethnologia Balkanica, Vol. 3, 1999, p. 38 40.
18 Rodop-Bulgaristan Trkl..., s. 9 18; lker Alp, Belge ve Fotoraflarla..., s. 7 10;.
Ayn Yazar, Pomak Trkleri..., s. 5 24; Hseyin Memi$olu, Pomak Trklerinin..., s.
9 20; Ayn yazar, Balkanlarda Pomak, s. 19 26; Ayn yazar, a.g.m., s. 634, 635. Ayrca
baknz: Halim avu$olu, Balkanlarda Pomak Trkleri, Kksav Yaynlar, Ankara
1993. Balkanlarda Peenek, Kuman Kpak Trklerinin aknlar ve yerle$tikleri blgeler
hakknda baknz: Muall Uydu Ycel, Balkanlarda Peenekler, Uzlar ve Kumanlar,
Derl. Osman Karatay Bilgehan A. Gkda, Balkanlar El Kitab, Cilt 1: Tarih,
Karam&Vadi, Ankara 2006, s. 185 214; Ayn yazar, Balkanlardaki Trk Boylarnn
(Peenek, Uz, Kuman) Sosyo Kltrel Dei$imlerinde Osmanlnn Rol, Halit Eren
(Ed.), Balkanlarda slam Medeniyeti, Uluslararas nc Sempozyum Teblileri,
Bkre, 1-5 Kasm 2006, Cilt II, IRCICA, stanbul 2011, s. 714 739; Istvan Vsry,
Kumanlar ve Tatarlar: Osmanl ncesi Balkanlarda Doulu Askerler (1185-1365),
ev. Ali Cevat Akkoyunlu, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2008.
19 Kemal Gzler, a.g.b., s. 1398.
20 Ba$bakanlk Osmanl Ar$ivi (BOA), Yldz Perakende
Asker Maruzt Evrak
(Y.PRK.ASK), No. 4/44, 3 Zilkade 1297/25 Eyll 1296 (7 Ekim 1880) Rumeli i ?ark
Hudud Memuru Erkan Harp Kolaas Ahmed Seyfi Beyin layihas.
146
A?KIN KOYUNCU
1914 ylnda Rumeli Muhcirn i slmiye Cemiyeti daresi tarafndan

ne$redilen Zavall Pomaklar! adl risalede ise Pomaklar ile Bulgarlar arasnda
dinin yan sra dil ayrmna dikkat ekilmi$ ve Bulgarlk ile Hristiyanlk
zde$le$tirilmi$tir:21
Bulgarlar... Pomak dindalarmz kurn- vusta mezlimini
glgede brakacak bir takm zulm ve ikenceler istimliyle cebren
Hristiyan etdi ki el-n Hristiyan bulunan Pomak dindalarmzn
yegne kabahati Bulgarca da tekellm edebilmeleri tekil ediyor.
Demek ki Bulgar milletinin indinde fazla lisan bilmek deta bir
cinayet yhud her Bulgarca bilenin Bulgar olmas, tabir-i dierle
Hristiyan olmas iktiza ediyor.
Celal Nuri Bey ise 1918 ylnda Pomaklarla ilgili problemleri birka
cmlede fevkalade bir vukufla ortaya koymu$ ve Pomaklar dil, din ve his
zerinden tanmlam$tr:22
Rodop Da civarnda, Makedonya ve Rumeli-i arkide
Pomak tlak olunur, lisanlar Bulgar, mezhepleri Mslman, his
itibariyle kuvvetli Trk, adedleri na-malum, meneleri mekk bir
kavim vardr. Bunlar vehle-i ulada ihtida etmi Bulgar
addolunalibilirse de zannederim ki hakikat bu merkezde deildir.
Kadim Trakya ahalisinden olduklar da meczmdur.
Pomaklarn Trk kkenli olduklar tezi, Cumhuriyetin ilk yllarnda
vurgulanmaya ba$lam$tr. Galib Bahtiyar, 1928de Pomaklarn, Slavlardan
nce blgeye gelmi$ Trk kavimlerinden olduunu ve sonradan Slavlar iinde
eridikleri iin dillerini kaybettiklerini ileri srm$ ve Trkle son derece
bal olduklarn belirtmi$tir:23
Zavall Pomaklar!, Rumeli Muhcirn i slmiye Cemiyeti Ne$riyatndan, No. 4,
Matbaa i Hayriye ve ?reks, stanbul (Rumi) 1330 (1914), s. 8. Sz konusu risale ilk
olarak Faris ?a$an tarafndan basit sadele$tirmelerle 1996 ylnda ne$redilmi$tir. (Faris
?a$an, Zavall Pomaklar, Trk Dnyas Aratrmalar, S. 101, 1996, s. 35 46. Burada
s. 37). 2005 ylnda ise Ahmet Akgn tarafndan bir deerlendirme ve takdim yazsyla
birlikte aynen yaynlanm$tr. (Ahmet Akgn, Bulgaristanda Asimilasyon ve Zavall
Pomaklar Adl Bir Risale, Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, C.
8, S. 13, Mays 2005, s. 1 28. Burada s. 13,14.) Ancak, Ahmet Akgn, Faris ?a$an
tarafndan yaplan ne$irden habersiz grnmektedir. Bu risaleden Ahmet Akgnn
makalesi sayesinde haberdar olduumuzu ve daha sonra Faris ?a$ann yaynlad metne
ula$tmz, ancak her iki ne$irde yer adlarnda tespit ettiimiz baz okuma yanl$lar
sebebiyle risaleye bizzat mracaat etmek durumunda kaldmz belirtmemiz gerekir.
22 Celal Nuri, Bulgar (ve Pomak), Edebiyt- Ummiyye Mecmuas, 3 ?evval 1336/10
Austos 1918, C. 4, Sene 2, No. 80, s. 912.
23 G. (Galib) Bahtiyar, Garb Trakya Trkleri, Derl. Akuraolu Yusuf, Trk Yl
1928, Yeni Matbaa, stanbul 1928, s. 470. Bu eserin Latin harfli basks iin baknz:
21

147
Nevrekob ve Rupoz havalisi Pomaklarla meskndur.

Bulgarlara gre Pomaklar ihtida etmi Bulgar imi! Fakat bu rivyeti
teyid edecek kayd- tarih yokdur. Bulgarlarn bu iddialar
Pomaklarn Bulgarca konumalarndan tevelld etmektedir. Fakat
Pomaklarn da Trakya havalisine ilk gelen Trklerden olduu ve
fakat Rodoplarn pek uzak yerlerinde kaldklar cihetle slav istilas
zamannda slavlar arasnda yalnz kalm olmalar hasebiyle bu
lisan renmeye mecbur kaldklar istidlal olunmaktadr. Pomaklar
Bulgar Eksarhlnn mtemd tazyikt ve mezlimine ramen bir
drl Bulgarlamamlardr. Trkle incizb ve merbtiyetleri
gayet kavdir.
I. Balkan Savalarnda Pomaklarn Zorla Tanassur Edilmesinin

deolojik ve Siyas Temelleri
Balkan Sava$lar srasnda Pomaklarn zorla Hristiyanla$trlmas meselesi,
Bulgar milliyetiliinin dil ve din zerine kurulmas, Bulgar tahayylnde
Pomaklarn zorla slamla$trldna olan inan ve Bulgaristan Prensliinin
te$kili ile ?ark Rumelinin ilhak srasnda Pomaklarn tutumuyla yakndan
ili$kilidir.
Paisiy
Hilendarskinin
(1722 1773)
1762de
yazd storiya
Slavyanoblgarska adl eseriyle ba$layan Bulgar ulusal uyan$, halefi Sofroniy
Vraanski (1735 1815) tarafndan devam ettirilmi$ ve Srp ve Yunan
ayaklanmalarnn da etkisiyle 1828 1829 Osmanl Rus Sava$ndan sonra yeni bir
ivme kazanm$tr. Tccar snfnn glenmesine paralel $ekilde 1830lardan
itibaren Bulgar milliyetilii; eitim ve kltr hareketleri, Fener
Patrikhanesinden ayr, mstakil bir Bulgar Kilisesi kurma abalar; siyas
bamszlk amacyla giri$ilen isyan te$ebbsleri ve devrimci komitecilik
faaliyetleri erevesinde geli$me gstermi$tir. stanbuldaki lml Bulgar
evreleri d$nda Bulgar milliyetiliinin Trk ve Rum d$manlndan
beslendiini sylemek mmkndr. Bulgarlar din bamszlklarna 1870
ylnda Bulgar Eksarhlnn kurulmas ile kavu$mu$lardr.24 Ancak, siyas
zerlik 1877 1878 Osmanl Rus Harbi sonunda Rus ordularnn zaferi ile elde
edilmi$tir. Ayastefanos Antla$masna (3 Mart 1878) gre Bulgaristan
Prensliinin snrlar batda Srbistandan ba$layp Tuna yoluyla Karadenize,
gneyde ise Ohri glnden Kavala limanna uzanyor ve oradan Edirnenin
kuzeyinden geerek yine Karadenize ula$yordu. Ancak, Rus nfuzunun
stratejik olarak Bulgaristan vastasyla Ege denizine inmesi, ba$ta ngiltere olmak
Akuraolu Yusuf (Derl.), Trk Yl 1928, Haz. Ahmet Zeki zger, Arslan Tekin,
Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 2009.
24 Geni$ bilgi iin baknz: A$kn Koyuncu, Bulgar Eksarhl, anakkale Onsekiz Mart
niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam$ Yksek Lisans Tezi, anakkale
1998, s. 22 109.
148
A?KIN KOYUNCU
zere Avrupal devletleri harekete geirdi. 13 Temmuz 1878de imzalanan

Berlin Antla$masnda Bulgaristan Prensliinin zerklii teyit edilmekle birlikte
snrlar daraltld ve ?ark Rumeli, Hristiyan bir vali ynetiminde zerk bir
ynetim kurulmas, Makedonya ise slahat yaplmas $artyla Osmanl Devletine
iade edildi. Bulgaristan Prenslii, Tuna Vilayeti dhilindeki Sofya, Vidin,
Nibolu, Zi$tovi, Rusuk, Silistre, Varna, ?umnu, Lofa ve Trnova $ehirlerini;
?ark Rumeli Vilayeti ise Edirne Vilayetine bal Filibe, slimye, Eski Zara,
Tatarpazarck, Burgaz ve Hasky iine alyordu.25 Bundan sonra Bulgar
milliyetiliinin temel hedefi, Ayastefanos Antla$masnda izilen Byk
Bulgaristan snrlarna ula$makt. 1885 ylnda ?ark Rumeliyi ilhak eden
Bulgaristann bir sonraki amac Rodoplar zerinden Makedonyaya uzanmakt.
1908 ylnda bamszln ilanndan sonra Bulgaristann bekledii frsat Balkan
ittifaknn kurulmasyla dodu.
I.I. Bulgar Ulusal Tahayylnde Pomaklar ve Pomaklarn
slamlama Sreci
Pomaklar, daha Bulgar ulusal uyan$ dneminde 1830lardan itibaren
baz eitimli Bulgarlarn ve din adamlarnn dikkatini ekmeye ba$lam$t.
Ba$langta bu ilgi tabiatyla daha ok onlarn kkenine ynelikti. Bulgar aydn
ve milliyetileri, Pomaklarn kendileri ile ayn dili konu$tuklarndan ve
geleneksel halk kltrndeki ortak zelliklerden hareketle onlarn Bulgar
kkenli olduklarndan $phe etmiyorlard. Ancak, aradaki en byk fark
Pomaklarn Mslman olmasyd.26 htida yoluyla Mslman olmak, Bulgar
milliyetileri ve din adamlar arasnda takbih edilen bir durumdu. Bulgar
aydnlar neden, ne zaman ve nasl Mslmanla$t o zaman iin mehul olan
Pomaklarn Bulgarlktan kopu$unu ulusal onura ve Hristiyanlk ruhuna zarar
vermeden aklamann yollarn aryorlard. Onlar atalarnn dinine ihanetle
sulamak yerine Osmanl zulmnn kurbanlar olarak ilan etmek daha
mreccah grnd.27 Bylece, baz yerel halk trkleri, sylenceler ve efsanelere
dayanarak veya bunlar icat ederek ve daha da mhimi Mslman Bulgarlarn
Osmanl idarecileri tarafndan yrtlen sistemli bir asimilasyon kampanyas
Fahir Armaolu, 19. Yzyl Siyasi Tarihi (1789-1914), Trk Tarih Kurumu Basmevi,
Ankara 1997, s. 520 526; Mahir Aydn, ark Rumeli Vilyeti, Trk Tarih Kurumu
Basmevi, Ankara 1992, s. 11 19; Ayn yazar, Osmanl Eyaletinden nc Bulgar
arlna, Kitabevi, stanbul 1996, s. 125 128; mer Turan, The Turkish Minority in
Bulgaria (1878-1908), Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1998, s. 59, 60.
26 Tsvetana Georgieva, a.g.m., s. 304, 305.
27 Antonina Zeljazkova, The Problem of the Authenticity of Some Domestic Sources
on the Islamization of the Rhodopes, Deeply Rooted in Bulgarian Historiography,
Etudes Balkaniques, No. 4, 1990, p. 106; Evgeni Radushev, Demografski i
etnoreligiozni protsesi v Zapadnite Rodopi prez XV XVIII vek: Opit za preosmislyane
na ustoyivi istoriografski modeli, storiesko Bdete, Kn. 1, 1998, s. 53, 54.
25

149
sonucunda bask ve zulmle slamla$trlmak suretiyle Hristiyan Bulgar kitleden

koparldn gsteren mahall kaynaklar/kalp yazma eserler reterek meseleyi
zmleme yoluna gittiler. stelik bunu yaparken o yllarda bamsz bir Bulgar
Kilisesi kurmak iin mcadele halinde olduklar ve ayrlmaya al$tklar Fener
Rum Patrikhanesinin ve Rum ruhbannn Bulgar milletine verdii zararlar
gstermek iin patrik veya metropolit seviyesinde bir Rum ruhbann da
olaylarn iine katmay ihmal etmediler. Ulusal uyan$ ve Prenslik dneminde
icat edilen zorla slamla$trma teorisi, o kadar ba$arl oldu ki zerine saysz
akademik popler kitap ve roman yazld, film ve belgesel ekildi, ders kitaplar
ile gelecek nesillere aktarld ve Bulgaristanda gnmze kadar tarih yazclna,
siyas evrelere, edeb mahfillere ve popler kltre egemen oldu. Bu teori,
Bulgaristanda Osmanl asrlarna ynelik karanlk devir ve esaret dnemi
algsn peki$tirdi ve Pomaklara ve Bulgaristan Trklerine ynelik asimilasyon
kampanyalarna yeni teorilerle vzroditelen protses (yeniden dou) srecine
ilham verdi. Siyas sebeplerin yan sra Balkan Sava$lar srasnda Pomaklarn
zorla tanassuruna ideolojik alt yap olu$turmas bakmndan nem arzeden sz
konusu mahall kaynaklardan bazlar $unlardr: Papaz Metodi Draginov
Kronii, Tatarpazarckn Sv. Petr manastrnda bulunan Batkunino Kronii,
Belovo Kronii, Vtoroto Razorenie na Blgariya (Bulgaristann kinci
Ykm), Paisiy Hilendarskinin storiya Slavyanoblgarska adl eserinin
zeyillerinden biri olan Dryanovo kopyas (Dryanovski prepis) ve storieski
Belejnik (Tarihi Not Defteri).28
Bu mahall kaynaklardan ilki, Stefan Zahariev tarafndan 1870de Viyanada
baslan Tatarpazarck Kazasnn Coraf, Tarih ve statistiksel Tasviri adl
eserde29 yaynlanan Papaz Metodi Draginov Kroniidir. Kronie gre
Tatarpazarck kazasna bal epino blgesindeki Korova kynde doan
Metodi Draginov, eserinde kendi ky de dhil olmak zere epino
havzasndaki Banya, Dorkovo, Kostandovo, Korova, Ljene ve Rakitovonun
1666 ylnda zorla slamla$trlmasn ve Kamenitsann nasl kurulduunu
28
Machiel Kiel, Razprostranenie na slyama v Blgarskoto Selo prez Osmanskata

epoha (XV XVIII v.): Kolonizatsiya i slyamizatsiya, Mslmanskata Kultura po
Blgarskite zemi: zsledvaniya, Sst. Rositsa Gradeva, Svetlana Ivanova, IMIR, Sofiya,
1998, s. 57, 58; Ayn yazar, Art and Society of Bulgaria in the Turkish Period,
Assen/Maastricht, Van Gorcum, 1985, s. 5 8; Evgeni Radushev, Meaning of the
Historiographic Myths..., s. 214 216; Tsvetana Georgieva, a.g.m., s. 305; Rossitsa
Gradeva, Conversion to Islam in Bulgarian Historiography: An Overview, Jrgen
Nielsen (Ed.), Religion, Ethnicity and Contested Nationhood in the Former Ottoman
Space, Brill, Leiden, 2012, p. 192 194.
29 Stefan Zahariev, Geografiko-istoriko-statistiesko opisanie na Tatar Pazarcikata
kaza, Viena: L. Sommer, 1870. Eserin tpkbasm 1973 ylnda Aleksandr Arnaudov ve
van Batakliev tarafndan ne$redilmi$tir. (Oteestven Front, Sofiya 1973).
150
A?KIN KOYUNCU
mufassal bir biimde anlatyordu. Metodi Draginov, Vezir Mehmed Pa$ann

(Kprl Mehmed Pa$a, . 1661) Moraya sefere (Girit Seferi, 1645 1669)
giderken Filibeye uradn; epino Bulgarlarnn askerlik (voynukluk)
yapmadklar gibi, Filibe Rum metropoliti Gavrile vermeleri gereken kilise
vergisini de demediklerinden dolay metropolit tarafndan vezire $ikyet
edilmeleri zerine Bulgarlarn asi ilan edildiklerini ve vezirin yenierilerle
epinoyu bastn ve Bulgarlarn katledilmeleri emrini verdiini belirtiyordu.
Ancak, Kara mam Hasan Hocann vezire ldrlmeleri yerine Mslman
yaplmalarn teklif etmesi ve Bulgarlarn buna direnmesi zerine kl zoruyla ve
trl i$kencelerle Banya, Dorkovo, Kostandovo, Korova, Ljene ve
Rakitovonun zorla slamla$trldn, Mslman olmay reddedenlerin
katledildiini, kap kurtulan Hristiyanlarn daha sonra ayn blgede Kamenitsa
kyn kurduklarn grg tan olarak detayl bir $ekilde anlatyordu. Ayrca,
Draginovun hikyesine gre bu srada Osmanl yneticileri tarafndan paha
biilmez Bulgarca eski kitaplar yaklm$, Kostenets ve Stanimaka
(stanimaka/Asenovgrad) arasnda 33 manastr ve 218 kilise yklm$t.30
Viyanada Papaz Metodi Draginovun hikyesinin baslmas ile neredeyse
e$ zamanl olarak, 1869da, Rus tarihi Lamanskiy tarafndan Rusyada ba$ka bir
hikye yaynlad.31 Bu hikyede Sultan Selim (1512 1520) dneminde 1522de
[sic] Bulgaristann kinci Ykmndan sz ediliyordu. Buna gre (Rum
Patriinin te$vikiyle)32 Ege kylarndan Nevrokopa kadar olan blgeler yani
Rodoplar ile Tuna taraflarnn byk blm kitlesel olarak ve zorla
Mslmanla$trlm$t. Nevrokop havalisi ve Krupnikteki metropolitlik
merkezinden husus olarak bahsediliyordu. Sultan Selim ayrca Arnavutluk ve
Bosnaya kadar Balkanlar zorla slamla$trm$t.33 Bulgaristann kinci Ykm
meselesi Paisiy Hilendarskinin eserinin zeyillerinden biri olan Dryanovo
kopyasnda da i$leniyordu: Sultan Selim 1522 [sic] yl baharnda Edirneden
Machiel Kiel, a.g.m., s. 65, 66; Ayn yazar, a.g.e, s. 5; Evgeni Radushev, Meaning of
the Historiographic Myths..., s. 214 216; Tsvetana Georgieva, a.g.m., s. 305.
31 Bu eser, aslnda Hieromonk Spiridonun 1792de yazd Bulgar Tarihinde ortaya
att ve 1522de [sic] Sultan Selim tarafndan Bulgar soylularnn Rum Patriinin te$viki
ile slamla$trld ve ok sayda kilise ve manastrn ykldn belirttii ve
Bulgaristann kinci Ykm olarak niteledii teorisinden hareketle 1831de retilen ve
Paisiyin tarihine yaplan ilaveler serisinden biriydi. Marin Drinovun daha 1871de
belirtmi$ olduu zere muhtemelen bamsz Bulgar Kilisesi kurulmas iin Fener
Patrikhanesi ile giri$ilen mcadelede n plana kan Neofit Bozvelinin kaleminden
km$t. Eserde hem Rum ruhbannn, Bulgarlarn cizye dememek iin Mslman
olduklar ynndeki tahkir ve iddialar rtlyor hem de Sultan tarafndan ba$latlan
zorla slamla$trma kampanyasnn te$vikisi olarak Rum Patrii ne karlyordu.
Rossitsa Gradeva, a.g.m., s. 191 193; Evgeni Radushev, Demografski i etnoreligiozni
protsesi, s. 54, Ayn yazar, Meaning of the Historiographic Myths..., s. 212.
32 Rossitsa Gradeva, a.g.m., s. 192 not 11 vd.
33 Machiel Kiel, a.g.m., s. 63 65; kr$. Rossitsa Gradeva, a.g.m., s. 192 not 11 vd.
30

151
Sofyaya kadar btn Trakyay tahrip etmi$, Kaymakam Tatar Mirzaya 46.000
askerle birlikte Tuna ve Koca Balkan boyunca Vidine kadar her yeri yok etmesi
emrini vermi$, ayrca vezirini (Sinan Pa$a?, . 1517) de 33.000 askerle
Makedonyaya gndermi$ ve Dramadan Bosnaya kadar her yeri, keza Du$pat
dalarn, bu srada zorla slamla$trm$t.34
te yandan, Metodi Draginov Kroniinin ke$fi ve kaybolmasndan sonra
epino hadisesini anlatan onun iki versiyonu daha ortaya kt: Batkunino ve
Belovo Kronikleri. Ancak, Batkunino Kroniinde olayn 1670te Sultan Ahmed
[sic] [Sultan IV. Mehmed, 1648 1687; I. Ahmed, 1603 1617, II. Ahmed, 1691
1695, III. Ahmed, 1703 1730] devrinde meydana geldii aktarlyordu.35 Bu
kronik Hristo Popkostantinov tarafndan 1893te yaynlanm$tr. Belovo
Kroniinden ise ilk kez N. Naov tarafndan 1898de sz edilmi$ ve ancak
1915te Petr Mutafiev tarafndan yaynlanm$tr.36
Son olarak 20. yzyl ba$larnda Tarihi Not Defteri ke$fedildi. Bu eserde
de mufassal ve korkun bask ve zulm hikyeleri e$liinde Dou ve Orta
Rodoplar, bilhassa Pa$makl, Dardere ve Bat Trakyann 1660larda Trkler
tarafndan zorla slamla$trlmas anlatlyordu. 1669da Pa$makl evresinde
slama gemeyi kabul etmeyen Bulgarlar katledilmi$, bir ksm aresiz Mslman
olmu$, kurtulanlar ise dalara kam$ ve daha sonra Krstogorie piskoposu
Visarionun etrafnda toplanarak Raykovo ky ve evresini savunmu$lard.
Ancak, 1670 yaz aylarnda piskopos yakalanm$t. Civardaki direni$i krmak iin
Visariona ihtida teklif edilmi$ ise de reddetmesi zerine i$kence edilerek zavall
piskopos $ehit edilmi$ti. 1705 baharnda Sultan Mahmudun [sic]
hkmdarlnda [III. Ahmed, 1703 1730; I. Mahmud, 1730 1754] Anadoludan
pek ok Trk getirilerek skee civarndaki Ege ovalarna ve Rodoplarn gney
eteklerine yerle$tirilmi$ti. 1660larda ksmen slamla$trlan Lebovidovo ve Byal
zvorun yan sra 1705deki bu hadisede civardaki Bulgar kyleri zorla
Mslman yaplm$ ve ardndan her birine Trk adlar verilmi$ti: Lebovidovo
Dardere, Perunovo Elmal, Nijnets ?ahin ($u anda Ehinos, Yunanistanda),
Byal zvor Akpnar... olmu$tu.37
Bylece, mahall kaynaklarla Rodoplarda slamn Osmanl idarecileri
tarafndan ya sark, ya kelle forml ile yani Bulgarlar ya Mslman olmak ya
da lm arasnda seim yapmak zorunda brakan acmasz $iddet kampanyalar
e$liinde yayld tescillenmi$ oluyordu.38 Ayn teori bu zulm ve vah$ete
direnerek Hristiyan kalmay ba$aran Bulgarlar da yceltiyordu. A$ada
34 Evgeni Radushev, Demografski i etnoreligiozni protsesi, s. 54; kr$. Rossitsa
Gradeva, a.g.m., s. 193.
35 Machiel Kiel, a.g.m., s. 57, Ayn yazar, a.g.m., s. 5.
36 Antonina Zeljazkova, The Problem of the Authenticity, s. 105, 106.
37 Machiel Kiel, a.g.m., s. 59 61.
38 Tsvetana Georgieva, a.g.m., s. 305.
152
A?KIN KOYUNCU
grlecei zere bu mahall kaynaklar (1931de yaynlanan storieski Belejnik

d$nda), Balkan Sava$lar srasnda Pomaklarn zorla Hristiyanla$trlmasnda
dayanak olarak kullanld ve Pomaklar cebren slamla$trldklarna ikna ederek
yeniden kazanmann yollar arand. Bu sebeple, konumuz asndan mahall
kaynaklarn akbeti ve Pomaklarn slamla$ma sreci son derece elzemdir.
ncelikle mahall kaynaklarn orijinalleri her naslsa ke$fedildikten sonra
ortadan kaybolmu$lard. Metodi Draginov Kroniini, Stefan Zaharievden
ba$ka gren olmam$t. Keza, Batkunino Kronii ile Tarihi Not Defterinin de
asllar yoktu. Bunlardan sadece Belovo Kronii ile Paisiyin eserinin
zeyillerinden biri olan Dryanovo kopyas (1836) gnmze ula$abilmi$tir.
lerindeki tarih ve kronoloji hatalar, anakronik olgular ve tutarszlklarn o
zaman iin veya Balkan Sava$lar srasnda fazla bir nemi yoktu. Mahall
kaynaklar, tarih hatalar dzeltilerek 1960lara kadar dokunulmazlklarn korudu.
Metodi Draginov Kronii ve versiyonlarnn ku$kulu veya $pheli olduklarna
dair ilk tespitler 1965te yapld. ?tra$imir Dimitrov, Sofya Milli
Ktphanesindeki cizye defterlerine dayanarak Bat Rodoplarn birden bire
deil, tedricen slamla$t sonucuna ula$t, ancak, epinoya ait cizye defterleri
Sofyada olmad iin, kroniklerin gvenilirliinden $phe etmedi ve bunlarn
zaman zaman ykselen taassup ve kitlesel bask eylemlerini yansttn savundu.
Vera Mutafieva ise Korova da dhil olmak zere epino kylerinin voynuk
kyleri olmayp, Rodoplardaki pek ok ky gibi, Sultan Sleyman vakfna ait
vakf kyler olduunu ortaya koydu. Bu bulgu, Metodi Draginovun kendi
kynn statsnden habersiz olduunu gsteriyordu. 1969da Hr. Kodov,
Belovo Kroniinin ada$ bir eser olmayp 19. yzylda yazldn iddia etti ve
baz tarih ve maddi hatalar dzelterek yeniden yaynlad. 1977de P. Marinov,
Tarihi Not Defterinin dzmece olduunu ve 20. yzyl ba$nda retildiini
ortaya koydu. 1984te lya Todorov, Metodi Draginov Kroniinin 17. yzylda
deil, aslnda 19. yzylda yazldn ve Stefan Zahariev tarafndan Belovo
Kroniine dayal olarak retilmi$ bir reprodksiyon olduunu, ancak Belovo
Kroniinin de 19. yzylda ulusal amalarla retildiini tespit etti.39 Nihayet
Antonina Jelyazkova, 1990da o zamana kadar mahall kaynaklara ynelik tenkit
ve ele$tirileri sraladktan sonra sz konusu dnemde epino ve Rodoplarda
zorla slamla$trma yapldna dair Trk ve Avrupa kaynaklarnda hibir veri
olmad, 1660 ve 1670lerde Rodoplardan geen Evliya elebi ve on
Avrupal seyyahn hi birinin eserinde byle bir olaydan bahsedilmedii ve
blgede slamla$mann birka yzyla yaylan bir zaman diliminde meydana
geldiinden hareketle Metodi Draginov, Belovo ve Batkunino kroniklerinin
39 Antonina Zeljazkova, The Problem of the Authenticity, s. 106; Ayn yazar,
Islamization in the Balkans as an Historiographical Problem: The Southeast European
Perspective, Fikret Adanr, Suraiya Faroqhi (Eds.), The Ottomans and the Balkans, a
Discussion of Historiography, Brill, Leiden 2002, p. 262,263; Machiel Kiel, a.g.m., s.
66,67.

153
sahte olduunu ve 19. yzylda retildiini savundu.40 Bylece, mahall

kaynaklarn ulusal uyan$ dnemi Bulgar vatanseverleri tarafndan yce bir
ama uruna icat edilmi kalp eserler olduklar Bulgar edebiyat ve tarih
uzmanlar tarafndan ispatlanm$ oluyordu.41 Ancak, mahall kaynaklarn
otantikliine ynelik $pheler ve iddialara kar$n baz Bulgar tarihiler,
anakronik olaylar, tarih hatalar, Sultan ve idareci isimlerinde yanl$lklar olsa bile
yine de onlarn ilerinde pek ok tarihsel gereklik barndrdn savunmay
srdrdler.42
Zorla slamla$trma teorisine en byk darbe Machiel Kiel ve Evgeni
Radushevden geldi. te yandan, modern ara$trmalarda Rodoplarda
slamla$mann tedricen meydana gelmesi bir yana, epino blgesinin voynuk
deil, vakf kylerinden mte$ekkil olduu, Papaz Metodi Draginov diye birinin
ruhban listeleri ve Osmanl cizye defterlerinde olmad, yani hi ya$amad,
Filibede o srada Gavril adl bir Rum metropolitinin bulunmad ve Osmanl
ordusunun Girit seferine giderken Rodoplara hi uramad tespit edildi.
Ayrca, Rodoplarn gney etekleri ve Bat Trakyada Trk nfus iskn srecinin
daha Osmanl fetihleriyle ba$lad; Yrk ve Trkmenlerin iskn edildii bu
blgede Trke isimli kylerde ya$ayan ve Trk ve Mslman adlar ta$yan
Mslman nfus orannn daha 1454 1455te %75 olduu; isimleri dei$tirildii
sylenen kylerin keza daha 16. yzylda Trke isimleriyle mevcut olduu
(Dardere 1516, Akpnar 1516, Elmal 1558, ?ahin 1558) ve nihayet Krstogorie
diye bir piskoposluk olmad gibi, Bulgar Ortodoks Kilisesinin aziz ilan ettii
piskopos Visarionun da hi ya$amad gibi hususlar gn yzne kt.43 Buna
kar$lk baz akademik ve popler evrelerde bu teori hl geerliliini
korumakta ve slamn Rodoplarda ve Koca Balkan taraflarnda Osmanl
Devletinin sistemli bir $ekilde uygulad $iddet kampanyas sonucunda yayld
gr$ hl epey taraftar bulmaktadr.44
Pomaklar arasnda slamla$mann gerekte nasl bir sre izledii
meselesine gelecek olursak, Bogomilizm, dervi$ ve tarikatlarn etkisi, Yrk
yerle$imleri, sosyal, ekonomik, din vs. etkenlerin rolne girmeksizin, srecin 15.
yzyl ortalarnda ba$ladn syleyebiliriz. Mesela, Evgeni Radushev, Bat
40 Antonina Zeljazkova, The Problem of the Authenticity, s. 107 110; Bu konuda
ayrca baknz: Hseyin Memi$olu, a.g.m., s. 633 634.
42 Machiel Kiel, a.g.m., s. 59; Evgeni Radushev, Meaning of the Historiographic
Myths..., s. 213, 214.
43 Machiel Kiel, a.g.m., s. 58 82; Ulf Brunnbauer, Diverging (Hi )Stories..., s. 48.
Ancak, Korova kynn adnn 1966dan beri Draginovo olduunu, Smolyan
(Pa$makl)ya bal Smilyan kynde Visarionun heykelinin halen durduunu, stelik
2002 2006 yllar arasnda Smolyanda Aziz Visarion adna bir katedral kilisesi in$a
edildiini belirtmemiz gerekir.
44 Tsvetana Georgieva, a.g.m., s. 305; Machiel Kiel, a.g.m., s. 59 68; Evgeni Radushev,
Meaning of the Historiographic Myths..., s. 213 215.
154
A?KIN KOYUNCU
Rodoplarda Nevrokop blgesinde yerli halk arasnda slamla$ma hadisesinin

Yrk ve Trkmen kolonizayonunun ba$lamasndan yakla$k seksen yl sonra
yani 1460larda ba$ladn ve 1720lere kadar devam ettiini ve daha sonra
srecin stabil hale geldiini Osmanl kaynaklarna dayal olarak tespit etmi$tir.
Ayrca, Pirin blgesindeki Kornitsa, Breznitsa, Ljnitsa ve yine Rodop
blgesindeki Ribnovo, Osikovo ve Bukovo gibi gnmzn nemli Pomak
kylerinde 1478de slamla$mann henz ba$lamadn, sadece Ljnitsada 3
hane Trkmen kaytl olduunu ve bu kylerin 16. yzyl ba$larndan 17. yzyl
ortalarna kadar uzanan bir srete slama getiini saptam$tr. Bunun yan sra,
18. yzyl ba$larnda Nevrokop havalisinde 130 kyden 80inin tamamen
Mslmanlardan olu$tuunu, dier kylerin bir ksmnda ise Mslman ve
Hristiyan nfusun karma olarak ya$adn ortaya koymu$tur.45 te yandan,
1499 1502 tahrirleri, yine ayn blgede Trk isknnn yan sra Slav isimli
Gayrimslim kylerinde tek tk mhtediler olduunu gstermektedir. Mesela,
Teplen kynde Ali veled i Vladislav, lyas veled i Todor, Bahadr veled i
Georgi $eklinde nev Mslimler kaytldr.46 Bu durum 16. yzyl tahrirlerinde
kar$mza kan mhtedilerin baba ad yerine yaygn olarak kullanlan ibn
Abdullah tabirinin henz standartla$madna i$aret etmektedir.
te yandan, 1706da Filibeden Dramaya giderken Pa$makldan geen
Fransz seyyah Paul Lucas, burasnn sadece Trklerle meskn olduunu, fakat
dillerini konu$madklarn, lehelerinin daha ok Bulgarca ve Yunanca ile
kar$m$ bozuk bir Slavca olduunu belirtmi$tir.47 Bu rnekte Lucasn zamann
ruhuna uygun olarak Trk ve Mslman terimlerini e$ anlaml kulland aktr.
epino blgesine gelince; Machiel Kiel, 1516dan 1865e kadar tahrir,
cizye, vakf ve temettuat defterleri ile Stefan Zaharievin verdii rakamlara dayal
olarak Metodi Draginov kroniinde belirtilen Banya, Dorkovo, Kamenitsa,
Kostandovo, Korova, Ljene ve Rakitovoda demografik geli$meyi ortaya
koymu$tur. Buna gre, Metodi Draginovun 1666da katliamdan kurtulan
Bulgarlarn kurduunu belirttii Kamenitsa ky daha 1516da mevcuttu. Ayn
yl bu yedi kyde bazlarnn bir nesil nce ihtida ettii anla$lan toplam 21 hane
Mslman vard ve bunlarn toplam nfus iindeki oran yakla$k %4d.
Kamenitsa ve Korovada ise hi Mslman yoktu. 1528de bu kylerde
Mslman nfus oran yakla$k %5e (28 hane) ykselmi$ti. Bu kez Kamenitsa,
Kostandovo ve Korova kylerinde hi Mslman yoktu. 1570 ve 1595de
Mslman nfus oran srasyla %26 ve %31e km$t ve artk btn kylerde
45
Evgeni Radushev, Demografski i etnoreligiozni protsesi, s. 74 vd; Ayn yazar,

Meaning of the Historiographic Myths..., s. 225 227; Ayn yazar, The Spread of Islam
in the Ottoman Balkans: Revisiting Bulliets Method on Religious Conversion,
Oriental Archive, Vol. 78, No. 4, 2010, p. 366 371.

155
Mslman nfus ya$amaktayd. 1633, 1639, 1641 ve 1696 cizye defterlerine

gre btn kylerde Hristiyan nfus ya$yordu. 1712 tarihli Sleymaniye vakf
defterine gre ise epino kylerinde Mslman nfus oran %89a km$t.
Kamenitsada sadece Hristiyanlar ya$yordu, ancak dier btn kylerde de
Hristiyan nfus mevcuttu. 1842de blgedeki Mslman nfus oran %86 idi ve
Kamenitsa yine srf Hristiyanlardan mte$ekkildi. Dier kylerden yalnzca
Rakitovoda Mslmanlarn yan sra Hristiyan nfus ya$yordu. Ayn durum
1865 yl iin de geerliydi, ancak Stefan Zaharievin verdii rakamlara gre
Mslman nfus oran %78di. Machiel Kiel, bylece epino havzasndaki
kylerde slamla$mann daha 15. yzyl sonunda ba$ladn ve iki yz yldan
fazla bir srede yava$ bir biimde artarak 18. yzyl ba$larnda %89lara
ula$tn, bu nfus yapsnn sonraki dnemlerde kabaca korunmu$ olduunu
ve dolaysyla Mslmanln gnll olarak yayldn Osmanl kaynaklarna
dayanarak tespit etmi$tir.48 te yandan, 1912 ylnda Cuma i Blya bal ve
tamam Mslmanlardan olu$an ve mahall kaynaklarda Sultan I. Selim
dneminde zorla slamla$trld iddia edilen Krupnikte ise 1572 Kstendil
mufassal tahrir defterine gre 46 Hristiyan hane ve 41 mcerred vard. Ayrca,
Yrk kkenli 23 Mslman hane mevcuttu. lerinde bir de nev Mslim
bulunuyordu. 1576da Krupnikte Yakov adnda bir metropolit vard. Keza,
cizye defterlerinin gsterdii zere Krupnikte 17. yzyl ortalarnda da
Hristiyan nfus mevcuttu. Ksacas Krupnikte de slamla$ma birden bire deil,
zaman iinde meydana gelmi$ti.49
Kocabalkann kuzeyinde Lofa, Plevne, Rahova ve vraca taraflarnda da
benzer bir sre grlmektedir. Buras ayn zamanda Ami Bounin bahsettii
Pomak nahiyelerinin bulunduu blgedir. Kemal Gzlerin Osmanl tahrir ve
salnmelerine dayanarak tespit ettii zere bu blgelerde 1870lerde nfusunun
tamamn veya bir ksmn Pomaklarn olu$turduu 40 kyn 1479dan 1873e
kadar slamla$ma serveni $yledir: Bahsedilen 40 kyde $ahs itibariyle (hane X
5, mcerred ve bive toplam) 1479da 20 (%0,080) Mslman 2.469 (%99,20)
Hristiyan, 1516da 81 (%0,097) Mslman 8.188 (%99,03) Hristiyan, 1545de
134 (%1,63) Mslman 8.064 (%98,37) Hristiyan ve 1579da ise 701 (%4,90)
Mslman 13.604 (%95,10) Hristiyan bulunuyordu. Buna gre 1479 1579
arasnda Mslman nfus ok yava$ bir $ekilde artarak %0.08den %4,9a
km$tr. 50 Kanaatimize gre bu kylerde slamla$ma sreci, 17. yzylda yava$,
ancak istikrarl bir $ekilde artmaya devam etmi$ ve muhtemelen dier blgelere
benzer $ekilde 18. yzyl ba$larnda durmu$tur. 1873 tarihli Tuna Vilayeti
Salnmesine gre ayn kylerde 26.990 (%57,7) Mslman nfusa kar$lk,
19.818 (%42,3) Hristiyan nfus bulunuyordu.51 te yandan, bu blgede
48
Machiel Kiel, a.g.m., s. 68 82. tablo iin baknz: s. 106.

Machiel Kiel, a.g.m., s. 65.
50 Kemal Gzler, a.g.b., s. 1406 1407.
51 Kemal Gzler, a.g.b., s. 1406 1407. Burada salnmedeki erkek nfusa kadn nfusun
eklenerek tahmini nfusun saptanmas gerektii halde, yazar, tahrirlerde olduu gibi
49
156
A?KIN KOYUNCU
slamla$mann Rodoplardaki gibi ok byk bir yzdeye ula$mad, ancak

srecin yine gnll olarak geli$tii grlmektedir. Nitekim 1873de bu 40
kyden sadece 8i tamamen Mslman, 1i 1545 ve 1579da iki$er hane
Mslman olduu halde srf Hristiyan ky idi. Buna kar$lk, dier kylerde
Mslman ve Hristiyan nfus karma olarak ya$yordu. Ancak, burada asl
vurgulanmas gereken nokta, 19. yzyln ikinci yarsnda bu kylerdeki
Hristiyan nfusun Bulgar, Mslman nfusun Pomak olarak kar$mza
kmasdr.52
Buraya kadar aktardmz bilgiler $nda Rodoplar, Dou Makedonya ve
Lofa taraflarnda Pomaklarn gnll olarak ve zamanla slamiyeti
benimsedikleri grlmektedir. Bu sre, 15. yzyln ikinci yarsndan ba$layarak
yakla$k olarak 18. yzyln ilk yarsna kadar devam etmi$tir. Bu rnekler,
Pomak teriminin men$eine ili$kin olarak Pomaklarn i$kence ve zulmle
slamla$trldklar iddiasn ispat iin ileri srlm$ olan Al. $irkovun
ma/pomen teorisini kesin olarak rtr. Pomaklarn Osmanl fethi
ncesinde veya ba$larnda Mslman olup fetihlere katldklar iin kendilerine
yardmc anlamnda Pomak dendii $eklindeki teoriyi de meflu brakr.
I. II. Bulgaristan Prenslii Dneminde (1878-1908) Bulgarlar ve
Pomaklar
1877 1878 Osmanl Rus Harbi ncesinde Bulgar nfusa yakn olan Trk
nfus, sava$la birlikte yar yarya tasfiye edilmi$ti. Buna ramen 1880 1884te
Bulgaristan nfusunun ?ark Rumeli dhil %27si (802.597) Mslmanlardan
olu$uyordu.53 Bu nfusun yakla$k %95ini Trkler, kalan ksmn ise Pomaklar,
Tatarlar ve Mslman ingeneler te$kil ediyordu. 1881 ylnda yalnzca Lofa,
vraca, Plevne, Teteven taraflarnda Konstantin Jireeke gre 28.000, resmi
makamlara gre ise tahminen 20.000 dolaynda Pomak nfus vard.54 erkezler
ise sava$la birlikte Bulgaristandan tamamen srlm$lerdi. Bunun yan sra,
Bulgaristanda Rum, Gagavuz, Musevi, Ermeni, Ulah, Mslim ve Gayrimslim
ingeneler ile az sayda Katolik Bulgar mevcuttu.55 Prenslik dneminde
Bulgaristanda, dnemin romantik milliyeti atmosferine uygun olarak
kurulu$tan itibaren bir ulus bir devlet prensibi benimsendi ve ulus devletin
konsolidasyonu ba$lca ama haline geldi. Bulgar aydn ve politikaclar ulus
devletin in$as srecinde Bulgar ulusunun tanmn yaparken dil ve din unsurunu
hane saylarn be$ ile arpp, ayrca zerine nfusu eklemi$tir. Bu sebeple yukardaki
rakamlar tarafmzca tespit edilmi$tir.
52 Kemal Gzler, Lofa Pomaklarnn ihtida etmi$ Bulgarlar olduunu belirtmektedir.
Kemal Gzler, a.g.b., s. 1407 1418, 1434.
53 mer Turan, a.g.e., s. 113.
54 mer Turan, a.g.e., s. 102; Jorjeta Nazrska, Blgarskata drjava i neynite
maltsinstva 1879-1885, LK, Sofiya 1999, s. 23.
55 mer Turan, a.g.e., s. 104.

157
esas aldlar. Bylece, her ne kadar Trnova anayasasnda btn Bulgar

vatanda$larnn e$itlii ilkesi vurgulanm$ ise de Bulgar olmayan unsurlar ikinci
plana itildi ve Bulgar milliyetini belirleyen snrlar Bulgarca konumak ve
Bulgar Ortodoks Kilisesine bal olmak $eklinde tespit edildi. Dier taraftan,
Balkan milliyetiliinde yaygn olarak grlen etnik ve din aznlklardan arnm$,
saf bir millet arzusu Bulgaristanda da kendini gsterdi ve etnik ve din adan
Bulgar Ortodoks ounluktan ayrlanlar yabancla$trld. Ayrca, kk etnik ve
din gruplarn asimilasyonu fikri benimsenirken, Bulgaristan d$ndaki
Bulgarlarla (?ark Rumeli ve Makedonya) entegrasyon ve irredantizm
Bulgaristann temel politikas haline geldi.56 Keza ulus devlet ideolojisine uygun
olarak Osmanl dnemi esaret ve zulm dnemi diye tescillendi ve Osmanl
miras reddedildi.57
Bulgaristan kurulduu srada Bulgar devlet adamlarnda ve aydnlarnda
Pomaklarn zorla slamla$trlm$ Bulgarlar olduu fikri egemendi. Pomaklar,
ana dile dayal istatistiklerde Bulgar nfusa dhil ediliyorlard. Ancak, genel
nfus saymlarnda ise Mslman Trk nfus ba$l altnda kaydediliyorlard.
1900den itibaren ise Pomaklar, ayr bir unsur olarak saylmaya ba$land. Buna
gre Pomaklarn nfusu 1900de 20.637, 1905de 19.373, 1910da ise 21.143
olarak tespit edilmi$tir.58
Prenslik dneminde Pomaklarn Bulgarla$trlmas ynnde baz clz
faaliyetler
mevcuttu.
Nitekim
Bakanlar
Kurulu
protokollerinde
Bulgaristandaki Mslman nfusa ynelik tanassur d$ncesinin ele alnd
grlmektedir. Daha sava$ srasndaki g dalgasnda bir $ekilde terk edilen
veya aileleri katledildii iin yetim kalan Trk ocuklar tanassur ettirilmi$ ve
Trk kzlar Hristiyanlarla evlendirilmi$ti. D$i$leri bakan Tsankov, 13
Haziran 1880 tarihli genelgesinde bu tr ocuklarn ailelerinin talebi halinde
iade edilmesini emrediyordu. Ancak, Bulgar aileler bu emre kar$ ktklar
iin ocuklarn ou iade edilmedi. 1881 Eyllnde Bulgar D$i$leri Bakan
56
Ulf Brunnbauer, The Perception of Muslims, s. 44; Tsvetana Georgieva, a.g.m., s. 306.
Bulgaristanda Osmanl mirasnn reddi, vakf eserlerin gaspedilmesi ve tasfiyesi
hakknda geni$ bilgi iin baknz: Neriman Ersoy (Hacsaliholu), Bulgaristan
Prensliinde Trk Emlki (1878-1908), stanbul niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits,
Yaynlanmam$ Yksek Lisans Tezi, 1996, s. 80 111; A$kn Koyuncu, Bulgaristanda
Osmanl Maddi Kltr Mirasnn Tasfiyesi (1878 1908), Ankara niversitesi Osmanl
Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), S. 20, 2006, s. 197 243.
58 mer Turan, a.g.e., s. 104, 113 115. Maria Todorova ise Pomaklarn 1905 ylna kadar
Trk nfus iinde sayldklarn belirtmektedir. Maria Todorova, Identity
(Trans)Formation among Bulgarian Muslims, Beverly Crawford and Ronnie D.
Lipschutz (Eds), The Myth of Ethnic Conflict: Politics, Economics, and Cultural
Violence, International and Area Studies, Berkeley 1998, p. 476.
57
158
A?KIN KOYUNCU
Vlkovi ise hkmetten Mslman ailelerin Hristiyanla$trlmas iin kaynak

ayrlmasn talep etti.59
1877 1878 Osmanl Rus Harbi esnasnda Rodoplar, Makedonya veya
Anadoluya g eden Kuzey Bulgaristandaki Pomaklarn bir ksm
memleketlerine geri dndklerinde Plevneye Rus saldrs srasnda
kylerindeki camilerin ounu tahrip edilmi$ halde buldular. Sadece vracaya
bal Grade$nitsa, Byala Slatina ve Popitsa kylerindeki camiler ykmdan
kurtulmu$tu. Ancak, Jorjeta Nazrskann da belirttii zere Bulgar
hkmetleri, slam mabetlerinin tamiri iin hibir $ekilde tahsisat ayrmad.
Ekonomik durumlar bozulan ve din frkalara blnen Pomaklar,
Hristiyanlarn tanassur abalarna maruz kalyorlard.60 Bulgar Ortodoks
Kilisesi indinde yalnzca Ortodoks Hristiyanlar gerek Bulgar sayld iin
din dei$tirme meselesine scak baklyordu.61 Lofa piskoposu Natanail,
1881 ylnda Pomaklarn Hristiyanla$trlmas iin kylere misyonerler
gnderdii gibi, hkmet de onlarn faaliyetini te$vik iin kaynak tahsis
etmi$ti.62 Ancak, ruhban evreleri, Pomaklarn dini meselesinin Bulgar
milletinin bedeninde bir yara olduunu kabul etmekle birlikte, bu faaliyetin
Ortodoksluk ve Bulgaristann d$manlarna frsat verecei d$ncesiyle
Natanailin yaptklarn tasvip etmiyorlard.63 te yandan, Osmanl
dneminde de talebe i ulmun immet ve vaazda bulunmak amacyla
aylarda kyleri ziyareti det olduu halde, Bulgaristan hkmeti, tatil ve
aylar mnasebetiyle stanbul medreselerinde okuyan talebelere pasaport ve
istedikleri kylere gitme konusunda zorluk karyordu.64 1883te medrese
talebelerine Pomak kylerini dola$ma izin verilmedii gibi, snr d$ edildiler.
Talebelerin Pomaklar ge te$vik edeceklerinden ve ba$lanm$ olan
Bulgarla$trma srecini sekteye uratacaklarndan endi$e ediliyordu.
Bulgarla$trma i$inde mahall kilise idarecileri ve okul mfetti$leri i$birlii
iinde al$yorlard.65 Ancak, bu proje bir sre sonra rafa kaldrld.
Bu abalara ramen ilk etapta eitim faaliyetleri d$nda Pomaklarn
Bulgarla$trlmasna ynelik sistemli bir faaliyetten sz etmek gtr. Eitim
mer Turan, a.g.e., s. 189, 190; Jorjeta Nazrska, a.g.e., s. 26; Hseyin Memi$olu,
Balkanlarda Pomak, s. 49.
60 Jorjeta Nazrska, a.g.e., s. 25, 26.
61 Hristo Hristov (Ed.), Georgi Yankov (Derl.), Bulgar Tarihinden Sayfalar:
slamlatrlm Bulgarlar ve Ulusal Yeniden Uyan Sreci, Sofya Pres, Sofya 1989, s.
71.
62 Jorjeta Nazrska, a.g.e., s. 26; Hseyin Memi$olu, Balkanlarda Pomak, s. 49, 50.
63 Jorjeta Nazrska, a.g.e., s. 26.
64 BOA, Sadret Bulgaristan (A.MTZ.04), No. 3/5, lef 5, 14 ?evval 1298/8 Eyll 1881,
lef 16, 24 Nisan 1298/6 Mays 1882.
59

159
konusunda ilk admlar daha ?ark Rumeli Vilayetinin te$ekklnden sonra

ba$lam$tr. Nitekim Ahmed Seyfi Bey, 7 Ekim 1880 tarihli layihasnda,
Pomaklarn Mslmanla samimi olarak bal olduklar halde Bulgarca
konu$malar ve Trkeye a$ina olmamalarn Bulgarlarn frsat bilerek onlar
kendilerine celbe, yani Bulgarla$trmaya gayret ettikleri konusunda Osmanl
hkmetini ikaz ediyordu. Bunun yan sra ?ark Rumeli hkmetinin ertesi
yldan itibaren (1881) Pomaklar iin mektepler aacan belirtiyor ve e$itli
vaat ve hediyelerle Bulgarlarn amalarna ula$acaklarnn $phesiz olduu
ngrsnde bulunuyordu. Ahmed Seyfi Bey, blgede Bulgar nfuzunu
engellemek ve uzun vadede Bulgarlarn niyetlerinin nne gemek iin
Pomak nfusun youn olduu yerlerde snrdaki kazalardan Pa$makl,
Dardere ve Davud Ky (Davidkovo) ile Gmlcine ve skee
mevkilerinde, Selanik Vilayetinde de [ ]66 Kynde ve Nevrekop (Nevrokop)
ile Mahomiye (Razlk/Razlog)da r$tiye mektepleri almasn tavsiye
ediyordu. Ayrca, bu mekteplere nitelikli muallimler gnderilerek ahaliye
okuma yazma retilmesi ve eitilmeleri lzumuna dikkat ekiyordu.67
Gerekten de ?ark Rumeli hkmeti tarafndan 1881de Orta Rodoplarda
epino blgesindeki Pomak ocuklarn eitmek zere Kamenitsada
Prosveta (Eitim) adl Mslman Bulgar renci Cemiyeti kuruldu.68 ?ark
Rumeli hkmeti 1879 1883 arasnda eitim yoluyla Pomaklarda Bulgarlk
hissi uyandrmaya al$m$ ise de bundan bir sonu elde edememi$tir.69
Pomaklarn Bulgarlara ve Bulgaristana bak$na gelince; Pomaklarn daha
Osmanl dneminde Bulgar milliyetiliinin geli$mesinden rahatszlk duyduklar
ve buna bal olarak Bulgarlarla aralarndaki gerilimin artt grlmektedir.
Nitekim Jorjeta Nazrskann da vurgulad zere Bulgaristann kurulu$u
arifesinde Pomaklar, Trk etnik bilincine sahiptiler.70 Bu sebeple Nisan
ayaklanmasnda Bulgarlara kar$ mcadele ettikleri ve zellikle Filibe ve
Tatarpazarckn gneyinde isyan eden Batak, Peru$tica ve dier kylerde
Bulgarlarla kanl at$malara giri$tikleri gibi, 1877 1878 Osmanl Rus Harbinde
de Rodoplarda Trklerle birlikte Rus ordularna kar$ direni$ gstermi$lerdi.
te yandan, Pomaklar, muharebeler esnasnda Bulgarlarn misillemelerine hedef
olmu$lar ve bir ksm, bilhassa Lofa taraflarnda ya$ayanlarn bir blm,
Osmanl topraklarna g etmek zorunda kalm$t. Rodoplarda ise Trk ve
Pomaklarn direni$i sava$tan sonra da devam etti. Yirmi dolaynda Pomak ky
ahalisi Trklerle beraber Rodoplarn kuzey kesimini iine alan ?ark Rumeli
Vilayetinin kurulmasndan sonra vilayet ynetimini tanmadklar gibi, ?ark
66
Belgede ky ad bo$ braklm$tr.

BOA, Y.PRK.ASK., No. 4/44, 3 Zilkade 1297/25 Eyll 1296 (7 Ekim 1880) Rumeli
i ?ark Hudud Memuru Erkan Harp Kolaas Ahmed Seyfi Beyin layihas.
68 Hristo Hristov, a.g.e., s. 74; Hseyin Memi$olu, Balkanlarda Pomak, s. 50.
69 Veliko Georgiev Stayko Trifonov, a.g.e., belge no. 3, s. 15; belge no. 93, s. 163, 164.
67
160
A?KIN KOYUNCU
Rumelinin Bulgaristan Prensliine ilhakndan sonra da Bulgaristana

balanmay reddetmi$lerdi. Nihayet, Osmanl Devleti ve Bulgaristan arasnda
yaplan gr$melerde Krcaali kazas ile ounluu Pomak olan Rupoz
(Dvlen) kazasnda toplam 192 kyn Osmanl topraklarna katlmas ile Rodop
isyan ancak, 1886 ylnda sona erdi.71 Buna kar$lk, ?ark Rumeli dhilindeki
stanimaka, Filibe, Tatarpazarck ile epino blgesinin de dhil olduu Pe$tere
taraflarndaki Pomak kyleri ise Bulgaristan Prensliine baland. Bu dnemde
Bulgaristanda kalan Pomaklar kendilerini Mslman cemaatinden ayr
hissetmiyorlard. Ayrca, Hristiyan bir devlet idaresinde ya$amak
istememeleri ve Mslmanlara ynelik uygulama ve basklardan dolay
Bulgaristan ve ?ark Rumelideki Trkler ve Pomaklar arasnda Osmanl
topraklarna g eilimi yaygnd.
Bulgaristan Prenslii ve ?ark Rumelide Pomak nfus says az ve asl
byk kitle Rodoplar, Bat Trakya ve Dou Makedonyada olduu iin
Bulgaristan, Pomak meselesini gndeminin n sralarna almad ve dikkatini
Makedonyaya evirerek Pomaklarla ilgili tasavvurlarn ertelemek zorunda kald.
Ancak, 1885den sonra Bulgar aydnlar, Rodoplarn ve Rodop halknn
Bulgarln ispatlamak zere al$malara ba$lad. Vasil Knov, Marin Drinov,
Konstantin Jireek, Yordan vanov, Al. $irkov, Stoyu ?i$kov vd. yazarlar
yaptklar tarih, folklor ve demografi ara$trmalarnda Pomaklarn zorla
slamla$trlm$ Bulgarlar olduu teorisini Bulgar literatrne yerle$tirdiler.
Gemi$te Pomaklara slamn zorla kabul ettirilmi$ olduu algs, onlarn
Bulgarlnn zorla restore edilmesinin me$ruiyeti iin ideolojik bir zemin yaratt
ve bu alglama Balkan Sava$larnn ba$lamasyla Pomaklarn Hristiyanla
yeniden ihtidalar iin beyhude bir kampanyaya giri$ilmesine yol at.72
II.
Balkan
Savalar
Hristiyanlatrlmas
Esnasnda
Pomaklarn
Zorla
Osmanl Devletini Rumeliden atmak ve mirasn payla$mak zere, ortak

dmana kar$ geici olarak ittifak eden Bulgaristan, Yunanistan, Srbistan ve
Karada ile Osmanl Devleti arasnda 1912 1913 yllar arasnda meydana gelen
Balkan Sava$lar, yaratt katliam, deh$et, zulm ve tehcir hikyeleri ile elim bir
karaktere sahiptir. 8 Ekim 1912de Karadan Osmanl Devletine saldrmasyla
ba$layan sava$, Bulgar Kral Ferdinand tarafndan bir ehl-i salib muharebesi
olarak ilan edilmi$ ve Balkan Harbi, yalnzca milliyeti ideolojinin seferber ettii
ordularn sava$ deil, ayn zamanda sivil halka kar$ yrtlen bir harp olarak da
tarihe gemi$tir. Balkan Harbi, Osmanl Devleti asndan btn cephelerde tam
Geni$ bilgi iin baknz: Mahir Aydn, Osmanl Eyaletinden ..., s. 139 ; Ayn yazar,
ark Rumeli..., s. 22, 23, (kylerin isimleri iin baknz: s. 287 290); mer Turan,
a.g.e., s. 155 163; Maria Todorova, a.g.m., s. 475, 476.
72 Rossitsa Gradeva, a.g.m., s. 197.
71

161
bir felaketle sonulanm$ ve 1912 Aralk aynda ku$atma altndaki Edirne,

$kodra ve Yanya d$nda btn Rumeli topraklar yitirilmi$tir. Dahas Bulgar
ordusu Kasm ay ba$nda atalcaya kadar ilerlemi$tir. Osmanl Devleti, bu
$ehirleri takviye edemedii iin 5 Mart 1913de Yanya, 26 Martta Edirne ve 23
Nisanda da $kodra teslim olmak zorunda kalm$ ve Londra Antla$mas (30
Mays 1913) ile Balkan Sava$ sona ermi$tir. Ancak, mttefiklerin i$gal ettikleri
topraklar taksimde anla$amamalar, zellikle Makedonya konusundaki ihtilaf
nedeniyle Bulgaristann 29 Haziranda Srbistan ve Yunanistana saldrmas ve
Karada ve Romanyann da Bulgaristana kar$ cephede yer almasyla kinci
Balkan Sava$ ba$lam$tr. Bu esnada, Osmanl birlikleri ileri harekta geerek 21
Temmuzda Edirneyi Bulgar i$galinden kurtarm$tr.73
Balkan Sava$larnda cephe gerisinde meydana gelen hadiseler de en az
muharebeler kadar dramatik sonular yaratm$tr. Osmanl ordularnn ok ksa
srede bozguna uramas, Trk ve Mslman ahaliyi blgenin demografik
yapsn kendi lehlerine evirmeye al$an i$gal ordular ve Bulgar, Yunan, Srp
eteleri ile kar$ kar$ya brakm$ ve on binlerce Rumeli Trk katledilmi$ ve yz
binlercesi g yollarna d$m$tr. Muharebeler esnasnda Selanik
havalisindeki kasaba ve kylerde Bulgarlarn yapt mezalim ve katliama
tanklk eden Selanik Avusturya konsolosu August Kral, Bulgarlarn plannn
buradaki Mslmanlar bitirmek ve Makedonyada slam unsuru brakmamak
olduunu belirtmi$tir.74 Nitekim Osmanl Devletinin kaybettii topraklardan
250 300.000 dolaynda Trk ve Mslman nfus g etmek zorunda kalm$tr.
Balkan Sava$larndaki gn bilanosunu karmak gtr. Ancak, 1912 1920
yllar arasnda Osmanl topraklarna Rumeliden gelen muhacir says
413.922dir.75
Balkan Harbi konusunda baknz: Richard C. Hall, Balkan Savalar: 1912-1913, I.

Dnya Savann Provas, ev. M. Tanju Akad, Homer Kitabevi, stanbul 2003;
Ahmet Halaolu, Balkan Harbi Srasnda Rumeliden Trk Gleri (1912-1913),
Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1995, s. 10 28.
74 BOA, Babli Evrak Odas (BEO), No. 4134/309985, lef 5, 9 Knunuevvel 1328 (22
Aralk 1912). Selanik Valisi Mehmet Nazm Pa$ann Yunan ve Bulgar mezalimi ile
alakal raporu.
75 Justin McCarthy, lm ve Srgn, ev. Bilge Umar, 2. bask, nklp Kitabevi,
stanbul 1998, s. 184; H. Yldrm Aanolu, Osmanldan Cumhuriyete Balkanlarn
Maks Talihi: G, Kum Saati Yaynlar, stanbul 2001, s. 94; kr$. Ahmet Halaolu,
a.g.e., s. 43, 44, 63. Balkan Sava$lar srasnda Trk ve Mslman unsurlara yaplan
mezalim hakknda geni$ bilgi iin baknz: Ahmed Cevad, Krmz Siyah Kitab: 1328
Fecyii, Matbaa i Hayriye ve ?reks, stanbul 1329 (1913); lm- slm: Rumeli
Mezlimi ve Bulgar Vahetleri, Rumeli Muhcirn i slmiye Cemiyeti Tertibatndan,
No. 2, Mahmud Bey Matbaas, stanbul 1329 (1913); Doktor Cemil, ntikam: Evld ve
Ahfada Yadigr, Kader Matbaas, Dersaadet 1330 (1913); Henri Nive, Balkan Ehl-i
73
162
A?KIN KOYUNCU
II. I. Pomaklarn Zorla Hristiyanlatrlmas Sreci

Balkan Sava$larnda Bulgarlarn kendilerinden zorla koparlm$ bir para
olarak telakki ettikleri Pomaklarla yzle$mesi ok sancl oldu. Bulgaristan ok
ksa bir srede Rodoplar, Dou Makedonya, Bat Trakya ve Gelibolu hari
Edirne atalca hattn i$gal etmi$ti. Ancak, buralarda nfus ounluu
Mslmanlar lehineydi. Mesela, Edirne Vilayetine bal Cisr i Mustafa Pa$a,
Krcaali, Sultanyeri, Ahi elebi, Eri Dere, Dardere, Rupoz kazalarnda 1892
1893te Mslman nfus oran %85, Bulgar nfus ise %12 idi. Cisr i Mustafa
Pa$a hari Rodop blgesinde ise bu oran %93 idi.76 Keza, Balkan Sava$lar
ncesinde Krcaali, Eridere, Ko$ukavak, Dardere, Mestanl, Ortaky, Dvlen,
Pa$makl ve Nevrekop taraflarnda nfusun yakla$k %90 Trk ve
Mslmanlardan olu$uyordu.77 kinci Balkan Sava$ sonunda Bulgaristann
elinde kalan blgelerin (Dou Makedonya, Bat Trakya ve Rodoplar) 1911 yl
itibaryla toplam nfusu ise 581.652 idi ve bunun 327.255i Mslman, 204.701i
Bulgar, 29.255i Rum, 920si Musevi ve 19.044 dier halklardan olu$uyordu.78
Vasil Knova gre 1900 ylnda Selanik Vilayetinde 97.620, Kosova
Vilayetinde 13.114, Manastr Vilayetinde ise 36.069 olmak zere Makedonyada
146.803 Mslman Bulgar ya$yordu.79 Stoyu ?i$kova gre ise Balkan Sava$
arifesinde Osmanl topraklarnda Edirne Vilayetinde 207 kyde 131.455;
Selanik Vilayetinde 190 kyde 98.297; Manastr Vilayetinde 93 kyde 36.669;
Kosova Vilayetinde 23 kyde 13.114 ki$i olmak zere toplam 513 kyde
279.535 Mslman Bulgar ya$yordu. Ayrca, Bulgaristan snrlarnda 1910 yl
itibaryla mevcut 21.143 Mslman Bulgar ile birlikte toplam saylar
300.678di.80 Balkan Sava$lar srasnda Bulgarlarn i$gal ettii blgelerden
Trakyada Lleburgaz, Dou Makedonyada ise Serez asker valilii kuruldu.
Bulgar istatistiklerine gre Trakya asker valilii dhilindeki Gmlcine (34 ky
10.625 ki$i), Ahi elebi (32 ky 35.000 ki$i), Dvlen (30 ky 26.810 ki$i),
Dardere (26 ky 16.990 ki$i), Eridere (24 ky 20.000 ki$i), Ko$ukavak (13
ky 3.757 ki$i), Uzunkpr (11 ky 1.200 ki$i), Sofulu (7 ky 3.570 ki$i);
Hayrabolu (7 ky 3.205 ki$i); skee (6 ky 4500 ki$i) ve Babaeski (5 ky 3.385
ki$i) kazalarnda 195 kyde toplam 129.042 Mslman Bulgar ya$yordu.
Serez askeri valilii idaresinde ise Nevrekop (74 ky 26.962 ki$i); Drama (31
Salib seferinde Avrupa Siyaseti ve Trklerin Felaketi, Mtercimi Ragb Rfk, ?ems
Matbaas, stanbul 1329 1331 (1913); lker Alp, Belge ve Fotoraflarla..., s. 17 179;
Ayn yazar, Pomak Trkleri..., s. 44 54; Hseyin Memi$olu, Balkanlarda Pomak, s.
5 60 Ahmet Halaolu, a.g.e., s. 31 63; H. Yldrm Aanolu, a.g.e., s. 63 84.
76 Machiel Kiel, a.g.e., s. 17.
77 Bill N. ?im$ir, Bulgaristan Trkleri, Bilgi Yaynevi, Ankara 1986, s. 17.
78 Justin McCarthy, a.g.e., s. 186; Ulf Brunnbauer, The Perception of Muslims, s. 44.
79 Vasil Knov, a.g.e., s. 281 283.
80 Veliko Georgiev Stayko Trifonov, a.g.e., s. 6.

163
ky 11.179 ki$i); Razlk (7 ky 8.870 ki$i); Cuma i Bl (6 ky 3.900 ki$i);

Kavala (6 ky 2.710 ki$i); Petri (3 ky 865 ki$i); Menlik (3 ky 700 ki$i) ve
Doyran (2 ky 1.270 ki$i) kazalarnda 132 kyde toplam 56.456 Mslman
Bulgar mevcuttu.81 Dolaysyla Bulgar i$galindeki blgelerde 327 kyde g
edenler hari 185.498 Pomak nfus vard.
Mevcut nfus yaps ile Bulgaristann bu blgeleri elinde tutabilmesi gt.
Pomaklar, Osmanl millet anlay$na ballklarn srdryorlard. stelik
onlarn Bulgarlara bak$ 1876 Nisan Ayaklanmas, 1877 1878 Osmanl Rus
Harbi ve ?ark Rumeli tecrbesi ile daha nce test edilmi$ti. Bulgar devlet
adamlar, Bulgar ordusunun Rodoplar a$arak Ege kylarna inmesi durumunda
arkasnda kalacak Pomaklarn tavrlarndan endi$e ediyordu. Bu yzden
Ba$bakan van Ge$ovun idaresindeki Bulgaristan hkmeti, bu kez farkl bir
metot izleyerek onlar cebren Hristiyanla$trma yolunu seti. Ancak, bu sadece
kazand topraklar elinde tutabilmek iin stratejik amalarla anlk olarak
retilmi$ bir proje deildi. Bulgaristann demografi, folklor ve tarih
ara$trmalar ve Pomaklarn Osmanl dneminde zorla slamla$trlm$
Bulgarlar olduu savndan hareketle snrlar d$nda kalan ve yaylmaclk
hesaplar yapt Pomak nfusun youn olduu blgelerin kendisine ait
olmas gerektii iddialarn me$rula$trmaya al$t malumdu. Fakat
Pomaklarn zorla Hristiyanla$trlmas meselesi, mstakbel Byk
Bulgaristanda ulusal konsolidasyonun salanmas amacyla giri$ilmi$ tarih
ideolojik kkleri olan ve Bulgar ulusunu etnik adan Bulgar ve din
bakmdan Ortodoks olmak $eklinde alglayan bir ulusuluk anlay$ndan
ilham alan ok daha geni$ kapsaml bir siyas projenin tezahrdr.
Dolaysyla Pomaklara tek ba$na Bulgar olduklarn kabul ettirmek
yetmiyordu, ayn zamanda onlarn Ortodoks Hristiyan inancna balanmalar
ve Osmanl gemi$inin izlerinden arnmalar gerekiyordu. Nitekim
Bulgaristann yalnzca Balkan Sava$lar srasnda ele geirdii blgelerde
ya$ayan Pomaklar deil, ?ark Rumelinin ilhakndan beri kendi vatanda$
olan Filibe sancandaki Pomaklar da zorla Hristiyanla$trma yoluna gitmesi
bunu teyit etmektedir.
Pomaklarn tanassur edilmesi fikri, daha muharebeler ba$lamadan nce
Eyll ay sonlarnda gndeme gelmi$ti. Kald ki, bu d$nce 1890lardan
itibaren kilise ve baz aydn evreleri tarafndan dile getiriliyordu. te yandan,
10/23 Ekimde, Tatarpazarcktan baz ileri gelenlerle birlikte retmen Todor
v. Mumciev, Filibe metropoliti Maksime bir mektup gndererek Hristiyanla
geri dnmek suretiyle Mslman Bulgarlarn Bulgar milleti ile entegrasyonlar
iin uygun zamann geldiini belirtiyorlard.82 Ardndan yine Todor v. Mumciev
Veliko Georgiev Stayko Trifonov, a.g.e., s. 6.
Veliko Georgiev Stayko Trifonov, a.g.e., belge no. 93, s. 162, 163; Svetlozar
Eldrov, Blgarskata Pravoslavna Tsrkva i Blgarite Mslmani, 1878 1944,
Rossitsa Gradeva (Sst.), storiya na Mslmanskata Kultura po Blgarskite Zemi:
zsledvaniya, IMIR, Sofiya 2001, s. 611.
81
82
164
A?KIN KOYUNCU
ve Tatarpazarck e$rafndan aralarnda retmen, avukat, tccar, mhendis,

gnll vs. ki$ilerin bulunduu 22 ki$i, 1/14 Aralk 1912de Ba$bakan van
Ge$ov, Sinod Meclisi ve Dhiliye Nazr Al. Ldskanova bir mektup
gndererek Pomaklarn tanassur edilmesini istediler. Mektuptaki ifadeler
Hristiyanla$trma faaliyetinin arka plann gstermesi bakmndan mhimdir:
Ordumuz Rila Balkannn te yakasna ve Rodoplara zgrlk
getirdi... Mstakbel Byk Bulgaristanda pek ok yabanc halk ve
inanlara mensup nfus olacak. Ancak, farkl dinler, farkl ve yabanc
ideallerin taycs olduklar iin bu durum ulusal birlik asndan bir
tehdit oluturacaktr... nsanlk iin Hristiyanlktan daha yce ve
aydnlk bir ideal olamaz. Bulgaristan Balkan Savana toprak
kazanmak niyetiyle deil, ehl-i salib adna, zgrlk getirmek amacyla
girdii iin mstakbel ideallerimizden biri btn Bulgaristan
vatandalar arasnda Hristiyanl hkim klmaktr. Mnevver ve
kltrl bir toplum istiyorsak onlar arasnda Hristiyanl
yaymalyz... Bulgarlar be asrlk esaret dneminde kimi Rum, kimi
Romen, kimi Trk olmak hasebiyle milyonlarca rkdan kaybetti.
Trkleenler babalarnn dinlerini de kaybettiler. imdi artk kilise
mminlerini aramaldr. Bu amala btn dikkatimizi kurtarlm
topraklardaki Pomaklara evirmeliyiz. Pomaklar saf bir Bulgarca ile
konutuklar, ark syledikleri halde yabanc bir dille ibadet
etmektedirler. Konumalar, folkloru emsalsiz bir hazine olan
Pomaklarn Bulgarlarn safna ekilmesi elzemdir. Onlar bugne dek
olduu gibi hocalarn etkisinde brakmak cehalet ve fanatizme terk
etmek demektir... Onlarn zihinlerini aydnlatacak, kalplerini
yumuatacak olan yegne ey Hristiyanlktr. Sadece Hristiyanl
kabul ederek ve bize temessl ederek bu halk kendi topraklar ile
btnleebilir. Kilise, hkmet ve halkn yardmyla yakn gelecekte
Pomaklar Ortodoksluun ve anavatann saygn bir yesi olacaklardr.
Halk sizi destekleyecektir ve tarih isminizi unutmayacaktr!...83
Tanassur meselesi, Bulgar Ortodoks Kilisesinin de gndemindeydi ve St.

Kostov ba$kanlndaki Sinod Meclisi, Kasm ay sonlarnda Mslman
Bulgarlarn kitlesel olarak atalarnn dinine dnmeleri iin Hristiyanla$trlmalar
fikrini benimsedi.84 Bulgar ordularnn muharebelerde ksa srede elde ettii
zaferler, Stoyu ?i$kovun da belirttii zere insanlk, Hristiyanlk ve
Ortodoksluk iin siyas ve psikolojik adan uygun zamann geldii hissi
uyandrm$t.85 Bylece, Sinod Meclisi Ba$kan St. Kostov riyasetinde Bulgar
Ortodoks Kilisesinin nderliinde, ar Ferdinand ve Ba$bakan van Ge$ovun
onay ve Makedonya Dhili htilal Te$kilat (VMRO)na bal etecilerin
83
Veliko Georgiev Stayko Trifonov, a.g.e., belge no. 3, s. 14, 15; Ayrca baknz:
Plamena Stoyanova, Pokrstvaneto na Blgarite Mslmani, Anamneza, God. I, Kn.
3, 2006, s. 131.
84 Svetlozar Eldrov, a.g.m., s. 611, 612.
85 Plamena Stoyanova, a.g.m., s. 128.

165
e$liinde Mslman Bulgarlarn Hristiyanla$trlmasna ba$land.86 Harekete

Makedonya Yksek Komitesi (VMOK)ne bal eteciler de katld. Tanassur
faaliyeti, askeri sansr ve hkmetin olay dnyaya duyurmak istememesi
sebebiyle basndan ve kamuoyundan gizlendi. Tsrkoven Vestnik (Kilise
Gazetesi) ve hkmetin yayn organ, yar resmi Mir gazetesi hadisenin
ba$langcnda olayn me$ruiyetine dair baz argmanlar ileri srdler. Buna
kar$lk muhalif Bulgar basn dahi 1913 yl sonuna kadar bu konuda yayn
yapmaktan imtina etti.87
$gal edilen topraklarda Bulgar idaresinin kurulmasndan hemen sonra ilk
toplu tanassur vakalar i$itilmeye ba$land. Bu faaliyet ilk etapta ordu papazlar,
Bulgar Eksarhlna bal mahall ruhban ve VMRO etecilerinin i$birliinde
yrtlyordu.88 Pomaklarn tanassuru iin Bulgar Ortodoks Kilisesi tarafndan
1912 Aralk ay sonunda hususi bir te$kilat kuruldu. Sinod Meclisi,
Bulgaristann drt bir tarafndan ok sayda din adam ve retmenin dhil
olduu zel ruhban heyetleri te$kil etti. Bu heyetler Rodoplara, Bat Trakyaya
(Gmlcine, skee) ve Dou Makedonyaya (Nevrekop, Serez, Drama)
gnderildiler. Ruhban heyetlerine Nev Hristiyanlarn Hz. sann retisinin
nuruyla aydnlatlmas; Ortodoks mezhebini kabul ve tasdik etmelerinin
salanmas; ibadet ve eitimleri iin kilise ve okullar almas, Ortodoks inancn
kabul etmeye gnll olanlarn vaftiz edilmesi gibi vazifeler tevdi edildi.
Ayrca, Filibe metropoliti Maksim, 1885ten beri Bulgaristan snrlarnda olan
yerler dhil btn Rodoplar, Bat Trakyada kurtarlan blgeleri ve Dou
Makedonyann bir ksmn Hristiyanla$trmakla grevlendirildi.89
Dier taraftan, muharebeler esnasnda Rodoplar, Bat Trakya ve Dou
Makedonyada yzlerce Trk ve Mslman ky yaklm$t. Pomak kylerinin
byk blm Bulgar ordusu ve eteler tarafndan yaklm$, tahrip edilmi$ ve
yamalanm$t. Mesela, Dvlende 33 ky (3970 hane), Razlk tarafnda Babek
(Babyak) Kulbeleri ve Ahi elebide 7 ky (1100 hane) yaklm$ ve
yamalanm$t. Binlerce Pomak, yakla$an Bulgar ordusu ve etelerin nnden
kaarak g etmi$ti. Pek ou a, evsiz, sefil ve plakt. Ayrca, youn k$
$artlarnn yan sra kolera ve tifs gibi salgn hastalklar kol geziyordu.90
Tanassur faaliyetine istila edilen blgelerde daha 1912 Aralk ay ba$larnda,
epino blgesi de dhil olmak zere Filibenin gneyindeki blgelerde ise 1913
Veliko Georgiev Stayko Trifonov, a.g.e., s. 7; Plamena Stoyanova, a.g.m., s. 128.
Veliko Georgiev Stayko Trifonov, a.g.e., s. 9; Plamena Stoyanova, a.g.m., s. 128, 130,
139.
88 Svetlozar Eldrov, a.g.m., s. 614.
89 Veliko Georgiev Stayko Trifonov, a.g.e., s. 7, belge no. 22, s. 35 40; Hristo Hristov,
a.g.e., s. 75.
90 Veliko Georgiev Stayko Trifonov, a.g.e., s. 6, 7, belge no. 13, s. 25; Svetlozar
Eldrov, a.g.m., s. 617.
86
87
166
A?KIN KOYUNCU
Ocak aynda ba$land. Hristiyanla$trma faaliyeti 1913 Mart sonuna kadar ok

hzl bir $ekilde yrtld ve 1913 yaz aylarna kadar Bulgaristann i$gal ettii
blgelerde Rodoplar, Bat Trakya ve Makedonyada yzlerce ky, mahalle,
kulbe/mezrada ya$ayan Pomaklarn firar ve g edenler d$nda neredeyse
tamam tanassur edildi. Doktor Cemil, tanassur edilen Mslmanlarn saysnn
nce 111.840 olduunu belirtmi$ ise de daha sonra bunu 150.000 Pomakn
cebren ve kahren Hristiyan yapld $eklinde tadil etmi$tir.91 Rumeli Muhcirn
i slmiye Cemiyeti daresi tarafndan ne$redilen Zavall Pomaklar! adl risalede
ise bir takm zulm ve i$kencelerle cebren Hristiyanla$trlan Pomaklarn
saysnn 150.000den fazla olduu tahmin edilmektedir.92 Bulgar kaynaklarnda
daha 1913 ?ubat sonu itibaryla 20.000i eski Bulgaristanda olmak zere ele
geirilen blgelerdeki Mslman Bulgarlarn byk blmnn tanassur
ederek Ortodoksluu benimsedii ve bylece 150.000 ki$inin Bulgar
Ortodoks Kilisesine geerek Bulgarl kucaklad belirtilmektedir.93 Veliko
Georgiev Stayko Trifonova gre 1913 yl yaz aylarna kadar 200.000 dolaynda
Mslman Bulgar tanassur edilmi$tir.94 Ruhban heyetleri ve eteler tarafndan
Nevrekopta 3, Menlikte 3, Dvlende 3, Avrethisar 8 ve Gmlcine ve Ahi
elebide baz Trk kyleri de zorla Hristiyanla$trlm$tr.95
Bylece, kinci Balkan Sava$na kadar Filibe Sanca dhilinde Pe$tere
kazasna bal epine (epino) havzas kyleri, stanimaka, Rupoz,
Nevrekop, Cuma i Bl, Razlk, Menlik, Babyak, Ahi elebi
(Pa$makl/Smolyan) Gmlcine, Ustrumca, ve Aydos, Dardere, Ko$ukavak,
Drama, skee, Doyran, Petri vs. yerlerde firar ve g edenler d$nda
hemen btn Pomaklar zorla Hristiyanla$trlm$tr.96 Tanassura direnenlerin
darp edilmesi, zulm ve i$kenceye maruz braklmas, hatta ahalinin gzn
korkutmak iin 2 Mart 1913te epinenin Dal ve Alemdar kulbelerinde
Doktor Cemil, a.g.e., s. 95, 170.
Zavall Pomaklar!, s. 8; Ahmet Akgn, a.g.m., s. 14; Faris ?a$an, a.g.m., s. 37;
Doktor Cemil, a.g.e., s. 170.
93 Veliko Georgiev Stayko Trifonov, a.g.e., belge no. 93, s. 162.
94 Veliko Georgiev Stayko Trifonov, a.g.e., s. 7, 8.
95 Veliko Georgiev Stayko Trifonov, a.g.e., belge no. 22, s. 37; belge no. 67, s. 114,
115; belge no. 113, s. 208, 209; belge no. 130, s. 243 248.
96 BOA, BEO, No. 4177/313236, 22 Cemaziyelahir 1331/16 Mays 1329 (29 Mays
1913); BOA, BEO, No. 4198/314822, 18 ?aban 1331/9 Temmuz 1329 (22 Temmuz
1913); BOA, BEO, No. 4229/317140, 06 Zilhicce 1331/24 Te$rinievvel 1329 (6 Kasm
1913). Dire i Sadretten Hriciye Nezretine gnderilen tahrirat; BOA, Dhiliye
Nezreti Kalem i Mahsus Mdriyeti Belgeleri (DH.KMS.), No. 4/2, 09 Zilhicce
1331/9 Kasm 1913; BOA, Dhiliye Nezreti Emniyet i Umumiye Mdriyeti Be$inci
?ube (DH.EUM.5.?b.), No. 1/57, lef 1, 2. 30 Te$rinisani 1329 (13 Aralk 1913); Zavall
Pomaklar!, s. 8; Ahmet Akgn, a.g.m., s. 13; Faris ?a$an, a.g.m., s. 37; Hristo Hristov,
a.g.e., s. 75; Hseyin Memi$olu, Balkanlarda Pomak, s. 52, 53.
91
92

167
olduu zere97 ilerinden bazlarnn katledilmesi gibi uygulamalar yaygnd.

Nevrekopa bal Vlkoselde 95 ve Ablanitsada ise 73 dolaynda Pomak,
1913 ?ubat ay sonlarnda tanassura direndikleri iin eteciler tarafndan
katledildi.98 Balkan Harbi ncesinde Bulgaristan topraklarnda ya$ayan
Pomaklarn tanassurunu papazlara terfik edilen Bulgar e$raf, idareci, asker,
gnll ve kyller yrtrken, istila edilen topraklarda Hristiyanla$trma
i$ini daha ok ruhban heyetleri ile Bulgar etecileri stlenmi$tir.
stila edilen mahallerde Nevrekop Gmlcine hattnda Makedonya Dhili
htilal Te$kilatna bal eteciler, mesela Hristo ernopeev, Tane Nikolov, van
Botu$anov, Gotse Mejdureki vd., ruhban heyetleri ile birlikte tanassur
faaliyetinde aktif rol aldlar.99 Drama kaymakam Dobrev, Ba$bakan van
Ge$ova ektii telgrafta Hristo ernopeevin 25 Kasm/8 Aralk 1912de 15
ki$ilik etesiyle Pomak kylerini tanassur ettirmek iin Dramadan ayrlarak
Nevrekopa doru gittiini bildiriyordu. ernopeev etesi, 1/14 Aralka kadar
blgede 12 Mslman kyn Hristiyanla geirdi.100 Tane Nikolov ise 22
ki$ilik etesiyle Gmlcine blgesindeki ruhban heyeti ile birlikte Pomak
kylerinin Hristiyanla$trlmasnda aktif rol ald ve fanatik Mslman
Pomaklarn atalarnn dinine ve rkna rc ettirilmesindeki stn
gayretleri ve asayi$in salanmasndaki katks sebebiyle Bulgar Ortodoks
Kilisesi, Sinod Meclisi tarafndan 24 Ekim/6 Kasm 1913de kendisine 20.000
leva dl verilmesi kararla$trld.101 Osmanl kaynaklarnda Dyado Dono
(Dono Zlatof), Tane Nikolov ve ernopeev eteleri ba$ta olmak zere Mihalof
ve Karamfilov etelerinin de Gmlcine, Serez, Doyran, Nevrekop havalisinde
Pomaklarn tanassurunda aktif rol aldklar ve direnenleri katlettikleri
belirtilmektedir.102 Ahmed Cevada gre, muharebeler esnasnda Bulgar
ordusunun hizmetinde 12.000 komitac mevcuttu.103 Dier taraftan, kinci
Balkan Harbinin ba$lamasn mteakip Gmlcine ve Krcaali taraflarndan
Bulgar hkmetinin geici olarak ekilmesi zerine blgeye tamamen Bulgar
eteleri hkim olmu$tur. Bulgar eteleri, Mslman ahaliyi tanassura zorlad
gibi, kiliseye evrilen camilerde yaplan Pazar ayinlerine katlmadklar
takdirde her defa iin 15 lira ceza kesiyorlar ve hatta bu hususta srar edenleri
gizlice idam ediyorlard. Ayrca, vaftiz srasnda verilen Hristiyan isimleri
Zavall Pomaklar!, s. 20,21; Ahmet Akgn, a.g.m., s. 20,21; Faris ?a$an, a.g.m., s. 41, 42.
Fatme M. Myuhtar May, Identity, Nationalism and Cultural Heritage under Siege:
The Case of Pomaks (Bulgarian-speaking Muslims) in Bulgaria, Arkansas State
University, ProQuest, UMI Dissertations Publishing, 2011, p. 48 54.
99 Svetlozar Eldrov, a.g.m., s. 623.
100 Veliko Georgiev Stayko Trifonov, a.g.e., belge no. 2, s. 14; Svetlozar Eldrov,
a.g.m., s. 612.
101 Veliko Georgiev Stayko Trifonov, a.g.e., belge no. 216, s. 421, 422.
102 lm- slm, s. 18, 34, 40; Ahmed Cevad, a.g.e., s. 93, 123, 133.
103 Ahmed Cevad, a.g.e., s. 67.
97
98
168
A?KIN KOYUNCU
yerine eski isimlerini syleyen Mslmanlara da ayn $ekilde para cezas

uyguluyorlard.104
Sava$tan nce Bulgaristan tarafnda kalan ve Rodoplarn kuzey
kesimlerindeki blgelerde yrtlen Hristiyanla$trma faaliyetinin ba$ aktr ise
Filibe metropoliti Maksimdi. Onun Sinod Meclisi, metropolit ruhban vekili,
papazlar ve Stoyu ?i$kovla yapt yaz$malarda Pomaklarn zorla
slamla$trldklar vurgusunun ne karld grlmektedir. Mesela, 11/24
Ocak 1913de stanimaka metropolit vekiline gnderdii mektupta
stanimakann bu hareketin d$nda kalmamas gerektiini ve Pomaklara
Trkler tarafndan kendilerinden zorla koparlm$ karde$leri olduklar ve
vatanlaryla btnle$meleri iin gerek anlamda Bulgar olmalar gerektii
telkininde bulunmasn tavsiye ediyordu.105 6/19 Nisan 1913de Rodoplarda
tanassur eden kylere atanan retmenlere gnderdii genelgede ise Vah$i
Asya rejiminin ar boyunduruu altnda bask ve zulmlere maruz kalan, iki
asr nce kl zoruyla slamla$trlan ve kapkara ve cehalet ykl bir din
dayatlan, sistematik olarak Hristiyan kltr yok edilen ve Slav ruhlar
Mslman fanatizmiyle uyu$turulan, Kuran nefretiyle aramzda uurum alan
Hristiyan karde$lerimizi karanlktan kurtarma, ruhlarn Hristiyanln ve
sann nuruyla aydnlatma grevi sizleri beklemektedir diyordu. Ayrca, cami
ve mescitlerden okul olarak yararlanmalarn, Pomaklara okuma yazma,
Hristiyan ahlak ve tarih retimine dikkat etmelerini ve kiliseye devamlarn
salamalarn tavsiye ediyordu.106 epino blgesinin tanassurunda aktif rol alan
papaz Kostantin Koev ise 3/16 Ocak 1913de Kostandovo kyllerine epino
havalisinin Sinan Pa$a birlikleri tarafndan zorla Trkletirildiini
anlatyordu.107 Arhimandrt Makariya ise 11/24 ?ubat 1913 tarihli raporunda
Pomaklarn zorla Hristiyanla$trldklarna dair $ikyetlerini tekzip ederek,
bilakis slamn Trk katliamlar sonucu kabul ettirildiine ikna olduklarndan
tanassur tekliflerine direnmediklerini belirtiyordu.108 Bulgar gnlller
tarafndan kurulan komiteler de Pomak kylerine gittikleri zaman ayn $ekilde
cebren Trkletirme vurgusu yapyorlard. Bunun yan sra Pomaklara zorla
gtrldkleri ayinlerde bile papazlar tarafndan cebren Trkletirildikleri
telkin ediliyordu.109 Hristiyanl kabul eden Pomaklara yardm edilmesi ile ilgili
19 ?ubat/4 Mart 1913 tarihli bir belgede ise eski ve yeni Bulgaristanda 150.000
104 BOA, BEO, No. 4203/315151, 28 ?aban 1331/20 Temmuz 1329 (2 Austos 1913).
Ba$kumandan Vekili Ahmed zzet Pa$adan Sadrete gnderilen tahrirat; lker Alp,
Tarihte Trklerin Bulgarla$trlmas, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, S. 37,
Austos 1985, s. 106; Ayn yazar, Belge ve Fotoraflarla..., s. 27; Ayn yazar, Pomak
Trkleri..., s. 47; H. Yldrm Aanolu, a.g.e., s. 89.
106 Veliko Georgiev Stayko Trifonov, a.g.e., belge no. 135, s. 258 260.

169
dolaynda Mslman Bulgarn yeniden gnll olarak Ortodokslua ve

Bulgarla getii belirtildikten sonra bu olayn arka plan $yle aktarlyordu:
250 sene nce Sultan IV. Mehmed zamannda artlarn
zorlamasyla ve Trk yataannn tehdidi altnda epino havzasndaki
kyler, Kostandovo, Dorkovo, Rakitovo, Korova, Banya ve Ljene
Bulgarlar Trkletirildi. Bugnk artlarn sevkiyle Bulgaristan,
Balkan yarmadasnda Trk idaresinin yerine getii zaman, ayn kan
ve candan olduumuz rkdalarmz atalarnn dinine geri dndler.
Bir farkla, bu kez yataann roln ruhbanmzn ve tanassur
heyetlerinin ikna edici konumalar stlendi... Artk inan vastasyla
da onlarn Bulgarln temin ettiimizi ak yreklilikle
syleyebiliriz.110
Bu rnekler ulusal uyan$ dneminde retilen mahall kaynaklarn ve

yaratlan algnn radikal unsurlarn ve Bulgar kanaat nderlerinin zihinlerine
ne denli derin kk saldn gstermektedir.
te yandan, Bulgar ahali de tanassur faaliyetinde ruhbana yardm etmeye
te$vik edildii gibi, bizzat kendi inisiyatifleriyle gnll olarak civar Pomak
kylerini Hristiyanla$trma vazifesini stleniyorlard. Tatarpazarckta
retmen Todor v. Mumciev ba$kanlnda aralarnda e$itli parti temsilcileri,
retmen, avukat, tccar, mhendis, gnll vs. ileri gelenlerin katlmyla
Pomaklara Hristiyanlk telkininde bulunmak, Hristiyan ahlak a$lamak ve yeni
statye al$malarna yardm etmek amac ile bir komite kuruldu. Komite ilk
toplantsn 16/29 Aralk 1912de yapt ve ayrca, Sinod Meclisi ve Filibe
metropoliti Maksime ba$vurarak Pomaklar yakinen tanyan yerel aydnlarn da
katlmyla propaganda komiteleri kurulmasn talep etti. Tatarpazarck
Komitesi, epino blgesinin tanassurunu da bizzat stlendi.111 Keza sava$n
ba$lamasndan ksa bir sre sonra stanimakada da Pomak kylerini
Hristiyanla$trmak iin metropolit vekili nclnde bir komite kuruldu.112
Bulgar ileri gelenleri ve kylleri bunu din mill bir dava olarak telakki
ediyorlard. Bu tr hareketler Filibe metropoliti Maksim Efendi, Sinod
Meclisi ve hkmet tarafndan da destekleniyordu.
Pomaklarn (zorla) tanassuru meselesinde Osmanl belgeleri ile Georgiev
Trifonovun yaynlad belgelerde birbirinden tamamen farkl bir hikye
aktarlmaktadr. Georgiev Trifonovun yaynlad belgelerde genel itibaryla
baz mnferit rnekler d$nda zorlamadan bahis yoktur. Sivil ve dini
makamlarn yaz$malar btn olarak deerlendirildiinde a$r temkin ve
Veliko Georgiev Stayko Trifonov, a.g.e., belge no. 93, , s. 162.
Veliko Georgiev Stayko Trifonov, a.g.e., belge no. 3, s. 14 16; belge no. 93, s. 157
159, 164, 165.
110
111
170
A?KIN KOYUNCU
srecin gnll olarak, kolay ve sorunsuz $ekilde cereyan ettii havas $phe
ekicidir ve neredeyse hi direni$ olmadan Pomaklarn Hristiyanla gemek
iin hazr bekledikleri gibi bir alg ortaya kmaktadr.113 Ancak, tanassur
sreci bask ve zulmle ba$lam$ ve ylece yrtlm$tr.114 Nitekim olayn
mahiyeti, iki tarafn tanklklarn kar$la$trnca ve meselenin sonuna
bakldnda kendiliinden anla$lmaktadr. A$ada, epino ve stanimaka
taraflarndaki Hristiyanla$trma srecini Osmanl ve Bulgar kaynaklarna dayal
olarak ortaya koymaya al$acaz.
epino blgesindeki tanassur faaliyeti, Tatarpazarck Komitesi, papazlar ve
kyller tarafndan yrtld. Komite, 29 Aralk/11 Ocakta Pomak
kylerinden Ljeneye temsilciler ard ve onlar Hristiyanla davet etti.
Ljenede yaplan toplantda papaz Konstantin Koev tarafndan yaplan al$
konu$masndan sonra, Todor v. Mumciev, Pomak temsilcilerine Bulgaristann
artk ok bydn, hudutlarnda gemi$te olduklar ve bundan sonra da
olacaklar zere Kurana bal yar vah$i Trkler gibi rklarn mevcudiyetinin
uygun olmadn, Kurann ilerlemelerine engel olduunu, dedelerinin zorla
Trkletirildiini tarih kaynaklarn ortaya koyduunu... 300.000 dolaynda
Pomakn saf Bulgarca ile tekellm ettii, folklorlarnn ayn olduu vs. hususlar
belirttikten sonra Pomaklar Hristiyanla davet etti.115 Ardndan bu blgedeki
Hristiyanla$trma faaliyetine 1/14 Ocak 1913de Korovadan ba$land. epino
kylerinde tanassur faaliyetinin Metodi Draginovun doduu varsaylan kyden
ba$lamas tesadf deildir. Yukarda mahiyetini akladmz Stefan Zaharievin
eserinin Tatarpazarck e$rafna rehber olduu kesindir.
Tatarpazarck Komitesinin, 5/18 ?ubat tarihli raporuna gre epino
blgesinde Korova, Banya, Rakitovo, Kostandovo, Ljene, Dorkovo,
Florovonun Hristiyanla gei$i $u $ekilde cereyan etmi$tir:
Pazarck komitesi 1/14 Ocak 1913 gn Korovaya gitti.
Kamenitsa ve Ljene halk, kadn-erkek vaftiz babas olmak iin
topluca buraya gelmilerdi. leden sonra herkes vaftiz babas ve
annesini seti. Ardndan herkes kyn yaknndaki nehrin
kenarndaki meydanda topland. Takdis ve kran ayini papaz Koev
113 Veliko Georgiev Stayko Trifonovun yaynladklar belgelerin byk blm Sinod
Meclisi ve ruhban raporlarna dayaldr. Svetlozar Eldrov da Veliko Georgiev Stayko
Trifonovu belge seimi konusunda tenkit etmektedir ( Svetlozar Eldrov, a.g.m., s. 606,
607, 615 621.).
114 Svetlozar Eldrov, a.g.m., s. 615; Report of the International Commission to Inquire
into the Causes and Conduct of the Balkan Wars, Carnegie Endowment for
International Peace, Washington, D.C.1914, p. 155, 156. Raporda vaftiz esnasnda baz
yerlerde Pomaklarn slam terk etmelerinin bir ni$anesi olarak bir para domuz sucuu
yemeye zorlandklar aktarlmaktadr. (ayn yer).

171
tarafndan yapld. Bu ayine btn Korovallar (1300 kii) katld.

Baz kadn ve ocuklar bizi kesecekler diye korkularndan
alyorlard... ocuklara para, ayakkab, bilezik vs. hediyeler ve eker
datld. Erkek ve ocuklara apka, kadnlara ise al datld. Papaz
Koev, Hristiyanl anlatt; Todor v. Mumciev, Hristiyan olmakla
elde edecekleri kazanmlardan bahsetti. Uev ise nasl zorla
Trkletirildiklerini aklad. Ardndan erkekler sarklarn Bulgar
kalpayla deitirmeye, kadnlar yamaklarn karmaya davet
edildi. Bylece, sarklar apkayla, yamaklar al ile tebdil edildi.
Artk erkekler Bulgar kyllerden ayrt edilemiyorlard, feraceli
kadnlar ise yar Bulgar-yar Trk kadn gibi grnyorlard. Vaftiz
ayini, ha pme, papazn elini pme ve su serpilmesiyle bitti.
Ayinden sonra herkes birbiriyle kucaklat ve birbirlerini tebrik
ettiler. Herkes evlerine dald. Ertesi gn, on be-yirmi kiilik
gruplar ev ev dolaarak kimin hangi ismi setiini kaytlara geirdi.
Trk isimlerinin yerine Bulgar adlar yazld. Kadnlar en ok
Mariya adn semilerdi...116
Tatarpazarck Komitesinin, Sinod Meclisi ve bakanlara gnderdii 19

?ubat/4 Mart 1913 tarihli raporda ise hdise $yle geli$mi$tir:
Ljeneye gittiimizde epinonun btn kylerinden gelen
Pomak kardelerimizin temsilcilerinin bizi beklediini grdk. Pomak
temsilcilerine, gnlden bal olduklar Trklerin byk zulmlerle
kendilerini atalarnn dininden dnmeye zorladklar iin, btn
rkda ve komularnn arzularn iletmek zere ve Bulgar milletini
temsilen geldiimizi, artk fedakrlk yapma zamanlarnn geldiini ve
bunu zorla deil gnll yapmalarn istediimizi, gelecee gvenle
bakabilmek iin ayn dili konutuumuz gibi, ayn dine inanmamz
gerektiini kendilerine syledik. Bu toplantdan sonra epino
blgesinde tanassur faaliyetine giritik. Faaliyetimiz 1/14 Ocakta
Korova kynden balad. Ksa srede hibir bask ve direnme
olmakszn tanassur faaliyetini baaryla tamamladk. epino
havzasnda 20.000 dolaynda Pomak Hristiyanla geti. Eski
Bulgaristandaki Pomaklarn yeni kurtarlan yerlerdekinden daha
kolay tanassur edeceklerini beklemiyorduk. Muhtemelen 1876
ayaklamasnda bize yaptklarndan dolay intikam alnmasndan
korktuklar, slama sadk olmadklar ve Hristiyan geleneklerini
muhafaza etmeleri, Trke bilmedikleri iin g etmeyi gze
alamamalar, a, sefil ve yardma muhta durumda olmalar ve
Hristiyan olduklar takdirde kendilerine yardm edeceimizi
sylediimizden dolay abucak Hristiyan oldular. Bylece, epino
116
Veliko Georgiev Stayko Trifonov, a.g.e., belge no. 93, s. 167.
172
A?KIN KOYUNCU
havzasndaki btn kyler, kulbeler ve Nevrekopa bal Yakoruda

Pomaklar Bulgar anavatanna kazandrld...117
Osmanl belgelerine gre ise hdiseler $yle geli$mi$tir: 1913 yl Ocak

aynda Filibe Sanca dhilinde Pe$tere118 kazasna bal Pomak slamlaryla
meskn epine Bana (Banya/Banya epinska epino Banya), Ilcena
(Ljene), Korova (Draginovo), Dorkova (Dorkovo), Ortaky, Rakitova
(Rakitovo); Filibe kazas dhilinde uryan (uren) ve stanimaka kazasnda
Yerkpr (Erkpr/Mostovo), Dranova (Dryanovo), Safti$ta [Vladikovo
(1934) Studenets (1951)], Gndz Ky (Gndzitsa/Zornitsa), epelli
(epelare), ukur Ky (Zabrdo) ve Bogot (Bogutevo) adl Mslman
kylerinin her birine civardaki Bulgar kylerinin kmetleri (muhtar), Bulgar
kylerinin muhafazasyla grevli askerler, Bulgar kyller ve papazlardan
olu$an 40 50 ki$ilik silahl gruplar sevk edilerek ad geen kylerdeki
Mslmanlar zorla tanassur edilmi$tir. Ayrca, bu kylerdeki byk kk,
erkek kadn ocuk btn Pomaklara Bulgar ismi verildii gibi, camilerin
minareleri yklarak kiliseye tahvil edilmi$ ve her kye bir papaz atanm$tr.
Tanassurdan sonra papazlarn emirlerine uymayanlar, ayin ve yortu
gnlerinde kiliseye gitmeyenler, din zgrln muhafaza ile Mslmanlkta
sebat edenler ise ldresiye darp ediliyor, hapsediliyor, trl i$kencelere
maruz kalyorlar ve hatta ldrlyorlard.119
Korova Pomaklar adna Babliye ba$vuran Ali ve Hasan bin Mustafa
ile imam Salih Efendinin aktard bilgiler hikyenin Bulgar versiyonunu
tekzip etmektedir. Buna gre Bulgarlar 300 haneli ve 1300den fazla Pomak
nfusun ikamet ettii Korova kynde cami minaresini ykarak ha takm$lar
ve camiyi de kiliseye evirmi$lerdi. Ayrca, ahaliyi zorla vaftiz edip,
Hristiyanla$trdktan sonra kye resmi surette bir papaz tayin etmi$lerdi.
Papaza yardm etmek zere de kye komitaclar yerle$tirmi$lerdi.
Komitaclar, Mslman ahaliyi cebren kiliseye sevk ederek, Hristiyan ayin,
yortu, vaftiz vs. merasimlerini ifa etmeye zorladklar gibi, direnenleri
katletmek suretiyle de ahalinin direncini krmaya al$m$lard.120
Veliko Georgiev Stayko Trifonov, a.g.e., belge no. 93, s. 157 159.
Metinde geen yer adlarnn gnmzdeki isimlerinin tespitinde $u eserlerden
yararlandk: Petr Koledarov Nikolay Miev, Promenite v imenata i statuta na
selitata v Blgariya, 1878-1972 g., Nauka i zkustvo, Sofiya 1973; Trker Acarolu,
Bulgaristanda Trke Yer Adlar Klavuzu, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara
2006.
119 BOA, (DH.KMS.), No. 4/2, 09 Zilhicce 1331/9 Kasm 1913. Filibe mfts
Sadeddin Efendinin 20 Te$rinievvel 1329 (2 Kasm 1913) tarihinde Filibe $ehbenderi
Hseyin Nazmi Beye gnderdii mektup; Dhiliye Nezretinden 26 Te$rinievvel 1329
(8 Kasm 1913) tarihinde Msy To$efe gnderilen ihtarname.
120 BOA, BEO, No. 4235/317617, 2 Muharrem 1332/19 Te$rinisni 1329 (1 Aralk
1913). Dire i Sadretten Hriciye Nezretine gnderilen tahrirat.
117
118

173
te yandan, tccar Georgi T. Nakovun epino blgesinin tanassuru ile

ilgili Bulgaristann Londra elisi Mihail Macarova gnderdii 27 Mart/9 Nisan
1913 tarihli mektup tanassur esnasnda zellikle Banya kynde zor
kullanldn gstermektedir:
Edirnenin d (26 Mart) zerine tanassur eden nevHristiyanlar boyunlarn bktler Tanassur iinde en ok Banya
kynde zorlandk, byk tehlike atlattk, neyse ki herkes camide idi.
Vahice isyan etmelerine ramen can kayb olmadan durumu kontrol
altna aldk. Herkesi birer ikier camiden karp ahalinin iinde apka
giydirdik, gnll Hristiyan olmak istediklerine dair dilekeler
imzalattk. Direnenlere ahra gtrp orada imzalatyorduk. Daha
sonra bunlar balarnda apkayla camiye gtrdk, ardndan hepsi
kitleler halinde tanassur etmeye baladlar. Rakitovoda bask ve zulm
yapmadan ii hallettik. Kostandovoda ufak tefek engellerle karlatk.
Dorkovolular ise ruhban heyetini karlamaya kt. Yeni kurtarlan
yerlerden birinde direnenlerin katledildiini duyduk, imdi hepsi
kiliseye gidiyormu... 121
Yine Georgi T. Nakovun epino blgesinin tanassuru ile ilgili ba$ka bir
mektubunda olayn geli$imi $u $ekilde aktarlm$tr:
epino blgesinde 1/14-10/23 Ocak tarihleri arasnda apostolik
eyler oldu. Banya, Ljene ve Kamenitsadan toplanan Bulgarlar 1/14
Ocakta Korovaya gitti. Balangta 7-8 papazn nnden getiler.
Vaftiz ksa ama etkileyici bir ekilde cereyan etti... Feslerini balarndan
asla karmayan Pomaklar feslerini karp attlar, balarna
yanmzda getirdiimiz ulusal apka ve kasketleri geirdiler... Hanmlar
peelerini karp, rkek ve utanga yzlerini atlar. Ya ilerlemi baz
ileri gelen Pomaklar ve imamlar donup kald. Yzleri korku ve
aknlk doluydu... Korovada vaftizde sorun kmad. Bir Bulgar
bazen 10-15 kiinin vaftiz babas oldu... Rakitovoda Pomaklarn
ounluu feslerini karp attlar, bek yapp yaktlar. 5/18 Ocakta
Dorkovolular tanassur heyetini gler yzle karlamaya ktlar.
Tanassur sorunsuz geti. Btn kyl meydanda toplanp, feslerini,
yamaklarn attlar, vaftiz babalarn setiler. Kostandovoda da ayns
oldu. Pomak kylerindeki btn camiler ykld, artk mevcut deiller.
Kiliseler Pazar gnleri dolup tayor... Banyada tanassur 6/19 Ocakta
yapld. Btn Pomaklar camide toplandlar. Onlarla konumak iin
adam gnderdik. pheli gzlerle ruhbana bakyorlard. arlanlarn
camiden dar kmas sylendi. Ksa srede en banaz ve asileri dar
karld ve ruhban vazifesine balad. Ky meydan erkek-kadn
Pomaklarla doldu. Ardndan papaz ve retmenler tarafndan vaftizin
121
Veliko Georgiev Stayko Trifonov, a.g.e., belge no. 125 a, s. 227, 228.
174
A?KIN KOYUNCU
anlam, Pomaklarn tarihi ve onlar bekleyen gelecek anlatld. Daha

sonra herkes vaftiz babasn seti ve vaftiz balad. Asen, Aleksandr,
Boris, Kiril isimlerini aldlar... Tanassur, birka fotoraf ekilmesiyle
sona erdi. Fanatik bir Pomak baka bir eye gerek yok, fotoraf122
utancmz btn dnyaya gsterecek! diye bard. 123
stanimakaya bal kylerde de Hristiyanla$trma faaliyeti hususi olarak

te$kil edilen komite, ruhban heyeti ve gnlller tarafndan yerine
getirilmi$tir. Papaz Hr. P. Marinovun Filibe metropoliti Maksime gnderdii
18/31 Mart 1913 tarihli raporu stanimakaya bal epelli (epelare), Bogut
(Bogutevo), Gndz Ky (Gndzitsa) vd. kylerde tanassur faaliyetinin
zorla yapldn ortaya koymaktadr:
...epelare ileri gelenleri ile birlikte epelare, Gndzitsa ve
Bogutevo Pomaklarnn Hristiyanla gemesini salamak iin bir
komite kurduk. ncelikle tanassur fikrini alamaya altk,
gemileri, nasl zorla Mslman yapldklar hakknda bilgi verdik,
eski dinlerine dnerlerse elde edecekleri faydalar anlattk. Baka
yerlerde Pomaklarn zorla tanassur edildiklerine dair ikyette
bulunduklarn duyduk. Yeni kurtarlan blgelerde bu kutsal
faaliyetin baaryla yrtldn iitiyorduk. Gzellikle bu ii
halledemeyeceimizi anladmz zaman Pomaklar karmza alp,
tanassur etmek zorunda olduklarn syledik... Hi kimse tanassur
eden ilk kii olmak istemiyordu. Darderede tanassurun bittiini ve
civar kylerdeki Pomaklarn Hristiyanla gemeye baladn
biliyorduk... 3. Snr Alay Komutanna durumu aktarp on Pomak
tama ilerinde kullanlacaklar gerekesiyle yanna gnderdik...
Onlarn artk Hristiyan olduklarn kyllere syledik. Komutan
yenilerinin gnderilmesini istedi. Dardereye gitmek istemeyip yolda
Hristiyan oldular. epelarede tanassur bylece balad... Tanassur
hep glkle ilerliyor, onlara devaml telkinde bulunmamz
gerekiyordu. ounlukla mahalli grevlilerle kiliseye gtryorduk.
Sadece genler ve kadnlar istekliydiler, yallar ise zorla vaftiz ettik.
Frsat bulduka tanassura hazrlamak iin Bogutevo ve
Gndzitsaya gidiyorum. epelarede u ana kadar 662 kiiyi vaftiz
ettim... Baka yerlerde olan 50-60 kii kald... Gndzitsa Pomaklar
ok fanatik... Camiyi kiliseye evirdik... Gndzitsada birka yal,
hasta ve nakliye iin gnderilenler hari herkesi tanassur ettik...
Ancak, byk ounluu yeni isimlerini hatrlamad iin ktipler
evleri dolap papazlar tarafndan verilen isimleri hatrlatyor...
Ayinlerde kilise nev-Hristiyanlarla doluyor... Genler hevesli
122
123
Bu fotoraflardan biri ekler ksmnda sunulmu$tur.

Veliko Georgiev Stayko Trifonov, a.g.e., belge no. 125 a, s. 229 231.

175
grnyor, ancak yallar iin kiliseye gitmek strap... epelarede

bu ii baardmz bildiririm.124
Papaz Hr. P. Marinovun bahsettii kyler hakknda Osmanl kaynaklar

biraz daha ayrntl bilgi vermektedir. Buna gre Filibeye bal stanimaka
kazasna tabi Bogut (Bogutevo), Safti$ta (Vladikovo 1934/ Studenets 1951),
ukurky (Zabrdo) ve Gndzky (Gndzitsa/ Zornitsa) kylerindeki
tanassur hadisesi $u $ekilde cereyan etmi$tir:
9 ubat 1913de iroka Lka kynden zabit muavini avu
Angeliyef, redif askerlerinden Kolyo Kumpanyaciyef, Andon
Arnavudof; Malova (Malevo) ky muhtar Kostadin Damyanof, Angel
Guroviyef, rahip Vasil Zagorovski ve baktip Vlao Rosenof; Pavelsko
kynden Atanas Gatiyef, rahip Georgi Hristo Votinarof, rahip
Pndef, Fonya karyesi muhtar Hristo Bronzolof, redif askerlerinden
Espas Gazenski ve papaz Yovan, Lilkova (Lilkovo-Demirci Ky)
kynden Dolen ve Pamakl kumandanlnn idaresinde bulunan
redif askerlerinden yirmi kadar ahs yukarda belirtilen drt
Mslman kyne giderek Pomaklara Hristiyanl kabul etmelerini
teklif etmilerdir. Ancak, Pomaklarn Hristiyanla gemeyi
reddetmesi zerine kadn-erkek, oluk-ocuk ayrt etmeden ahaliye
ikence ve zulmetmeye balamlardr. Darp, tehdit, ahali zerine ate
etmek, erkek ve ocuklarn feslerini atmak, kadn ve kzlarn ferace ve
yamaklarn yrtmak, cami vs. yerlerde ellerine geirdikleri Kuran-
Kerim ve dier kitaplar yakmak, inemek gibi eylemlerde
bulunduktan sonra camilerin minarelerini ykp, yerlerine an ve ha
asarak camileri kiliseye evirmiler ve ilerini put ve ikonalarla
doldurmulardr. Ardndan ahaliyi cebren kiliseye evirdikleri camilere
toplayarak Hristiyan ayini zere vaftiz etmeye balamlardr.
Papazlar herkesi tek tek huzuruna celp edip ellerindeki ha
ptrmlerdir. Kadn ve kzlarn balarndan bir tutam sa
kesilmitir. Daha sonra ahalinin zerine kutsal su serpilmitir. Bu
esnada Hz. Muhammedi tahkir ettikleri gibi, Pomaklar da ona
hakaret etmeye zorlamlar ve dayakla Mslmanlktan vazgetiklerini
itiraf ettirmilerdir... Dier taraftan vaftizden sonra vefat eden
Mslmanlar da papazlar tarafndan Hristiyan usulyle
defnedilmilerdir. Pomaklarn bir ksm zulmler ve tanassur
yznden kylerinden firar ederek aylarca dalarda yaamlardr.
Ayrca, Saftita kynden smail bin Ltf, zevcesi Nesbe, validesi
Nefise, erif bin Hseyin avu, Gndz kynden brahim bin
Hseyin ve epelli (epelare) kynden Dramalolu Mehmed tanassur
hadisesi yznden salben intihar etmilerdir.125
Zavall Pomaklar!, s. 11 13; Ahmet Akgn, a.g.m., s. 16, 17; Faris ?a$an, a.g.m., s.
39.
124
125
176
A?KIN KOYUNCU
te yandan, ruhban heyetleri gnll vaftiz olduklarna dair Pomak

ahaliye ferd veya toplu olarak dilekeler imzalatyorlard. Mesela, tccar
Georgi T. Nakovun mektubunda belirttii gibi Banya kynde ahaliye zorla
dilekeler imzalattrld halde, Filibe metropoliti Maksim 17/30 Ocak 1913te
Sinod Meclisine gnderdii raporda Banya kyllerinin 450 imzal dilekeyle
tanassur etmek istediklerine dair ba$vuruda bulunduklarn belirtiyordu. 126
Dier taraftan, Rahip Pavel de 18/31 Ocak tarihli mektubunda Maksime
btn epino kyllerinin tanassur iin dileke ile ba$vurduunu
aktaryordu.127 Papaz Konstantin Koev, tanassurdan ay sonra 26 Nisan/9
Mays 1913 tarihinde Dorkovo, Kostandovo, Banya ve Florovo kyllerinin
gnll olarak vaftiz ettiklerine dair imzal dilekelerini ve isim cetvellerini
metropolit Maksime gnderdi.128 Ayrca, Filibe metropoliti Maksim ve Sinod
Meclisinin giri$imleriyle tanassuru kolayla$trmak iin vaftiz olan esir
Pomaklar serbest braklarak kylerine gnderildiler. Keza, Sinod Meclisi
tanassur eden imam ve hocalara maa$ balanmasna karar verdi.129
Zorla vaftizden sonra Pomaklarn kar$ kar$ya kald durumlar $yle
zetlemek mmkndr: epino kylerinde, stanimaka, Dvlen (3 Trk, 33
ky) Rupoz (26 ky), Nevrekop (27 ky), Razlk, Ahi elebi, Dardere vs.
yerlerde tanassur ettirilen btn kylerde camilerin minareleri yklm$, keza
camiler ya yklm$ ya da kiliseye evrilmi$tir. Her kye papaz ve retmen
yerle$tirilmi$, papazlarn maiyetine de milis veya komitac verilmi$tir. Bunun
yan sra vaftiz edilen Pomaklara Bulgar isimleri verilmi$ ve her biri ayin ve
yortulara katlmaya zorlanm$tr. Direni$ gsterenler ise env mezlim-i
vahiyneye giriftr edilmi$lerdir. Ayrca, cebren tanassur ettirilen
Mslmanlar, Hristiyan elbisesi ve eran mucib ve almet-i kfr olan
$apka giymeye zorlanm$lar ve hayatlar ifn ve namuslar hetk ve
mukaddest- diniyyeleri tahkir edilmi$tir. Bunun yan sra epino
kylerinde olduu gibi, btn Pomak ansr- slamiyesine/slam
Pomaklara kiliseye devamlar, cenazelerin papazlar tarafndan defni, yeni
doan ocuklarn keza papazlar tarafndan vaftiz edilmesi ve nikh
merasiminin de kilisede yaplmas hususunda bask yaplm$tr. ocuklarn
Bulgar mekteplerine gndermeyenlerden her defa ii ayr ayr para cezas
tahsil edilmi$, cami, mescit vs. din emlake ait vakf gelirlerine papazlar
tarafndan el konulmu$ ve kilise i$leri vs. masraflar iin harcanm$tr. 130
Ayrca, birden fazla e$i olanlar ikincisini bo$amaya zorlanm$lardr.131
128 Veliko Georgiev Stayko Trifonov, a.g.e., belge no. 147 150, s. 272 274.
129 Plamena Stoyanova, a.g.m., s. 134, 135.
130 BOA, (DH.EUM.5.?b.), No. 1/57, lef 1, 2. 30 Te$rinisani 1329 (13 Aralk 1913).
Nevrekop ve Rupoz ahalisi adna Dhiliye Nezretine takdim edilen arzuhaller.
126
127

177
II.II. Pomaklarn Tanassur Karsndaki Tepkisi

Kilisenin vaftiz olaynn gnll olduu ynndeki propagandasn
yanstan Bulgar ar$iv belgelerinin aksine, Pomaklar Hristiyanla gemeyi
reddetmi$ler, ancak bask, darp, zulm ve i$kence kar$snda aresiz kalm$lardr.
Nitekim tanassur faaliyetinin ilk gnlerinden itibaren Pomaklarn ilgili
makamlara $ikyetlerde bulunduklar grlmektedir. Mesela, Pe$tere Pomaklar
ilk olarak durumu Filibe mftsne $ikyet etmi$lerdir. Ancak, metropolit
Maksim ve Filibe kumandan kendilerine bask yapldna dair yeterli delil
sunamadklar gerekesiyle ba$vurularn dikkate almam$lardr. Ayrca, Sinod
Meclisi de Pomaklara bask yapldn yalanlam$ (31 Aralk 1912/13 Ocak
1913) ve Maksime dayanarak $ikyetlerin arkasnda Ethem Ruhi ve baz Filibeli
Trklerin olduunu iddia etmi$tir.132 Dier taraftan, Dorkovo, Erkpr,
Dryanovo, Bogutevo vs. kylerden Pomaklar, Sofya Ba$ mftlnden yardm
istedikleri gibi, Sofyadaki yabanc konsoloslara, Hriciye ve Mezhip
Nezretine, Meclis Ba$kan Stoyan Daneve de $ikyetlerde bulunmu$lardr.
Fakat Bulgar makamlar iddia ve taleplerini reddetmi$lerdir.133 Erkpr,
Dryanovo ve Bogutevo kyllerinin Stoyan Daneve gnderdikleri protesto
mektubu anonimdi, kyller imza atmaya cesaret edememi$lerdi. Ancak,
Sofyadaki ngiliz konsolosu $ikyetleri ciddiye alm$ ve ?ubat ay ba$nda
Hriciye ve Mezhip Nezretine Pomaklara yaplan basknn sonlandrlmas
iin bir nota vermi$tir.134 te yandan, Korova, Banya ve Dorkovo kylerinden
Hasan Yrkov, Hseyin Tumbev, Ali$ Mutarov ve Hasan mamov ise Sofyaya
gidip kyleri adna protesto dilekesi sunduklar iin epino blgesinden
sorumlu Rahip Pavel tarafndan tekdir edilmi$ler ve protestoyu ahalinin zoruyla
imzaladklarn, kylerinde bask olmadan herkesin Hristiyanla getiini
belirtmek zorunda kalm$lardr.135 Dier taraftan, Londra Balkan Komitesi de 1
Belgede yalnzca Nevrekopta zorla Hristiyanla$trlan Mslmanlarn saysnn
15.000den fazla olduu belirtilmektedir. BOA, BEO, No. 4229/317140, 06 Zilhicce
1331/24 Te$rinievvel 1329 (6 Kasm 1913); BOA, BEO, No. 4235/317555, 27 Zilhicce
1331/27 Kasm 1913; BOA, BEO, No. 4251/318774, 5 Knunusani 1329 (18 Ocak
1914). Ahi elebi Mslmanlar adna Hasan Hsn Efendi ve sabk Belediye reisi
Mehmed Kemal tarafndan Sadret makamna takdim edilen 13 imzal arzuhal. Ayrca,
bkz. lker Alp, a.g.m., s. 102 109; Ayn yazar, Belge ve Fotoraflarla..., s. 25 29; Ayn
yazar, Pomak Trkleri..., s. 44 50.
131 Veliko Georgiev Stayko Trifonov, a.g.e., belge no. 175, s. 318; Plamena Stoyanova,
a.g.m., s. 132.
133 Veliko Georgiev Stayko Trifonov, a.g.e., belge no. 23, s. 41 43, belge no. 24, s. 44,
45; belge no. 33, s. 60, belge no. 47, s. 93 98; belge no. 66 a, s. 113.
134 Veliko Georgiev Stayko Trifonov, a.g.e., belge no. 67, s. 114 121; belge no. 80, s.
139; Plamena Stoyanova, a.g.m., s. 132.
178
A?KIN KOYUNCU
Mays 1913de Ba$bakan Ge$ova bir mektup gndererek ngilterede zorla

tanassur hadisesinden duyulan rahatszl aktarm$tr.136 Osmanl belgelerinde
de Pomaklarn maruz kaldklar din basklara son verilmesi iin Filibe ve Sofya
mftl vastas ile defalarca Hriciye ve Mezhip Nezretine protesto ve
$ikyetnameler gnderdikleri ve keza ilerinden setikleri temsilcileri Sofyaya
gnderip Prens ve Bakanlar nezdinde ba$larna gelenlerden dolay yakndklar
halde $ikyetlerinin dikkate alnmad teyit edilmektedir. Bu sebeple Pomaklar
btn mitlerini Osmanl ve Bulgaristan arasnda yaplacak bar$ antla$masna
balam$lard.137
Dier taraftan, Balkan Harpleri esnasnda Bulgarlarn i$gal ettikleri
yerlerde uyguladklar katliam, zulm, tehcir ve tanassur politikas sebebiyle
Razlk, Cuma i Bl, Nevrekop vs. yerlerden Osmanl topraklarna g
edenler, kylerinin ba$na gelenleri me$ihat makamna ve Sadrete $ikyet
ederek Mslman ahalinin huzur ve rahatlarnn temin edilmesi ve bilhassa
din zgrlkleri konusunda gerekli tedbirlerin alnmasn istiyorlard. 138
?eyhlislam Mehmed Esad Efendi, kendisine gelen $ikyetleri hkmete
bildirdii gibi, Cuma i Blnn Simitli, Krupnik, areva ve Osenova kyleri
rneinde olduu gibi, kendisine gelen bilgileri Ner-i Vesik Cemiyeti139
vastasyla duyurmaya al$yordu.140 Sadret de hkmetler nezdinde gerekli
te$ebbslerde bulunulmas iin durumu Hriciye Nezretine aktaryordu.141
Veliko Georgiev Stayko Trifonov, a.g.e., belge no. 153, s. 278, 279; Pomaklarn
$ikayetleri hakknda ayrca baknz: Hseyin Memi$olu, Balkanlarda Pomak, s. 59,
60; Ayn yazar, a.g.m., s. 637, 638.
137 BOA, DH.KMS., No. 4/2, 20 Te$rinievvel 329 (2 Kasm 1913). Filibe mfts
Sadeddin Efendinin Filibe $ehbenderi Hseyin Nazmi Beye gnderdii mektup.
138 BOA, BEO, No. 4177/ 313236, 21 Cemaziyelahir 1331/14 Mays 1329 (29 Mays
1913). Dire i Me$ihatten Sadrete gnderilen tahrirat; BOA, BEO, No. 4182/313596, 6
Receb 1331/29 Mays 1329 (11 Haziran 1913). Dire i Sadretten Hriciye Nezretine
gnderilen tahrirat; BOA, BEO, No. 4198/314822, 18 ?aban 1331/9 Temmuz 1329 (22
Temmuz 1913). Dire i Sadretten Hriciye Nezretine gnderilen tahrirat.
139 Tam ad Balkan Mezlimi Ne$r i Vesik Cemiyetidir. Balkan harbinde Bulgarlarn
Mslman Trk ahaliye uyguladklar zulm ve basklar Avrupa kamuoyuna
duyurabilmek amacyla Ahmet Cevat Beyin (Emre) nclnde Sat (el Husri) ve
aabeyi Bedi Nuri, smail Hakk (Baltacolu) ve Ahmet Ferit (Tek) tarafndan 1913 yl
ba$larnda stanbulda kurulmu$tur. (Sacit Kutlu, Milliyetilik ve Emperyalizm
Yzylnda Balkanlar ve Osmanl Devleti, Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul 2007,
s. 406.).
BOA, BEO, No. 4177/ 313236, 20 Cemaziyelahir 1331/14 Mays 1329 (27 Mays
1913). Dire i Me$ihatten Sadrete gnderilen tahrirat.
1913). Dire i Sadretten Hriciye Nezretine gnderilen tahrirat; BOA, BEO, No.
136

179
Ancak, Osmanl hkmetinin diplomasi yoluyla ksa vadede sonu almas

mmkn deildi. Dhiliye Nezreti, Gmlcine, Ko$ukavak ve Ahi
elebideki Pomaklarla Ahiliyanlar [sic] tanassurdan kurtarmak iin g
ettirip Edirne Vilayetinde iskn etmeyi planlad.142
Pomaklar, mmkn olduunca cemaat yaplarn bozmamaya zen
gsteriyorlar, daha ruhban heyetleri gelmeden kk ya$lardaki ocuklar
birbirlerine nikhlyorlar, hricen davran$larna dikkat etseler de ibadetlerini
evlerinde yapyorlar ve kendi aralarnda birbirlerine Mslman isimleriyle hitap
ediyorlard. Mesela, Rahip Pavel, 18/31 Ocak 1913 tarihli raporunda vaftizden
nce epino kylerindeki Pomaklarn 12 ya$ndan byk ocuklar Mslman
usulyle evlendirmi$ olduklarn belirtiyordu. Dryanovo papaz Tonev ise 8/21
Nisan 1913de imamlarn 1902 doumlu kzlar bile evlendirmi$ olduklarn
rapor etti. Keza, Gndzky papaz Mavrov da tanassur eden Pomaklarn 12 14
ya$nda ocuklarn evlendirmek iin srarc olduklarn belirtiyordu.143
Pomaklar, $phesiz kzlarnn Bulgar genleri ile evlendirilmesinin nne
gemek iin bu yola ba$vurmu$lard. Dryanovo papaz 10/23 Maysta ileri gelen
Pomaklarn d$arda Hristiyan, evlerinde Trk olduklarn ve kadn ve
ocuklara bask yaptklarn rapor etti.144 epino kylerinde (Banya, 10 Nisan
1913, Korova, Ortaky, 16 Mays 1913) baz kadn ve kzlarn tesettrl
dola$maya devam etmesi onlar papaz ve jandarmann hedefi haline getiriyor,
ar$af ve ba$rtleri paralanyordu.145 Kostandovo retmeni 6/19 ve 8/21
Mays 1913 tarihlerinde kyllerin ocuklarn okula gndermedikleri gibi,
kadnlarn da tesettrl olduklarn ve baz ileri gelenlerin bar$ gelip asker
dndnde yine Mslman olacaklarn sylediklerini rapor etti.146 28
Haziran/11 Temmuz tarihli raporunda ise yine baz ileri gelenlerin bar$ gelince
anayasann 40. maddesinin verdii hakka dayanarak tekrar Mslman
olacaklarn, izin verilmezse g edeceklerini sylediklerini bildirdi.147 Yakoruda
Papaz Dimitriy Kutuev, 9/22 Mays tarihli raporunda Yakoruda ve Babek
Pomaklarnn doum, evlenme ve vefatlar gizlediklerini, gizli hocalarn mevcut
olduunu belirtiyordu.148 Bunun zerine Sinod Meclisi, 24 Mays/6 Haziran
4198/314822, 18 ?aban 1331/9 Temmuz 1329 (22 Temmuz 1913). Dire i Sadretten
Hriciye Nezretine gnderilen tahrirat.
142 BOA, Dhiliye Nezreti dare Evrak (DH.D.), No. 85/44, 28 Ramazan 1331/18
Austos 1329 (31 Austos 1913). Dhiliye Nezretinden Edirne Vilayetine tahrirat.
143 Veliko Georgiev Stayko Trifonov, a.g.e., belge no. 23, s. 41, 42; belge no. 136, s.
261; belge no. 144, s. 269 270.
145 Zavall Pomaklar!, 14 22; Ahmet Akgn, a.g.m., s. 17 21; Faris ?a$an, a.g.m., s. 40
42.
146 Veliko Georgiev Stayko Trifonov, a.g.e., belge no. 155, 156, s. 280 286.
180
A?KIN KOYUNCU
tarihli oturumunda gizli hocalarn yakalanp cezalandrlmasn istedi.149 te

yandan, Borovo ve Belitsa (Belia) Trk kylleri Pomaklar slama dnmeye
te$vik ettikleri gibi, sava$ bitince herkesin slama dnecei konusunda
Pomaklar cesaretlendiriyorlard. 150
kinci Balkan Sava$nn ba$lamas, Bulgaristanda dengeleri dei$tirmeye
ba$lad. Bulgaristann sava$ nedeniyle kylerdeki askerlerini ekmesi ve malup
olmas, Pomaklarn yava$ yava$ direni$e gemesine sebep oldu. Rupoz
(Dvlen)e
bal
olan
Kstencik
(Kesten),
Trigrad,
Ylanc
(lanc/lancievo/Zmeitsa) ve Ksk (Kaska/Ksak) kylleri Yunan ordusunun
Nevrekopa taarruzuna kar$ Sofyadan sevk edilen birliklerin ilerlemesine 13
Temmuzda engel olmu$lar ve at$malardan sonra kyleri yaklm$tr. Eyll
aynda yine Dvlende 9 Pomak ky isyan etmi$, skee ve Nevrekoptan
gnderilen birliklerle isyan bastrlm$tr. Keza, Du$pat civarnda Pomaklar
tarafndan 30 60 ki$ilik eteler kurulmu$tur.151 te yandan, Yunanllarn eline
geen Drama, Serez gibi yerlerde Pomaklar derhal slama geri dndler. Keza,
Razlk, Nevrekop, Gmlcine taraflarnda da slama geri dn$ler ba$lad. Hatta
bir aralk Gmlcinede Trk ve Mslman ahali tarafndan Garb Trakya
Hkmet-i Mstakilesi adyla bamsz bir hkmet ilan edildi (31 Austos 25
Ekim 1913). Ancak, sava$n bitmesiyle Bulgaristan durumu kontrol altna ald.
Dier taraftan, Temmuz ayndan itibaren Yakoruda, epino ve stanimaka
kylerinde kiliseye gidenlerin says azalmaya ba$lad. Ayn zamanda ocuklarn
vaftiz ettirmemeye, cenazelerini papazlara haber vermeden kendileri
defnetmeye, nikhlarn eski imamlar vastasyla kymaya ba$ladlar. Papazlar
Eyll ayndan itibaren kiliseye hi gitmediklerini rapor ettiler. Osmanl Devleti
ile Bulgaristan arasnda bar$ mzakerelerinin basna yansmas ve din
zgrlklerin iade edilecei haberleri Pomaklar harekete geirdi. Nitekim
Florovo, Kostandovo, Dorkovo, Rakitovo ve Banyada kyller, Mslman
isimlerini kullanmaya, fes giymeye, kadnlar rtnmeye, ocuklarn vaftiz
ettirmemeye, evliliklerini slam usulde yapmaya ve cenazelerini Mslman
detlerine gre defnetmeye ba$ladlar. Bu tr hareketlerden papazlarn
yakndklar ve sava$ sebebiyle kylerden ekilen askerlerin geri gnderilmesini
istedikleri ve kilise makamlarn uyardklar grlmektedir.152 Dorkovo papaz
Stamenov, 5/18 Eyllde Trk dinine dnme eiliminin arttn bildirdi.153
te yandan, stanbul Antla$masnn imzalanmas Pomaklar asndan bir
dnm noktas te$kil etti.
Veliko Georgiev Stayko Trifonov, a.g.e., belge no. 133, s. 255 256; belge no. 171, s.
304, 305.
151 Svetlozar Eldrov, a.g.m., s. 626, 627.
152 Veliko Georgiev Stayko Trifonov, a.g.e., belge no. 197, s. 392, 393; belge no. 201, s.
402 403; belge no. 210, s. 414.
153 Veliko Georgiev Stayko Trifonov, a.g.e., No. 202, s. 403, 404.
149
150

181
III. Pomaklara Dini zgrlklerinin ve simlerinin Geri Verilmesi

1/14 Haziran 1913de Ba$bakan van Ge$ovun liderliindeki Halk Partisi
ile Stoyan Danev nderliindeki Terakkiperver Liberal Parti koalisyonunda
grev dei$iklii oldu. Stoyan Danevin ba$bakanlnda koalisyon devam etti.
Ancak, kinci Balkan Sava$nda cephede alnan yenilgiler ve toprak kayplar,
hkmetin sonunu getirdi ve 4/17 Temmuzda koalisyon hkmeti d$t. Kral
Ferdinand, onun yerine Vasil Radoslavov liderliinde Liberal Parti koalisyonunu
getirdi.154 Radoslavov hkmetinin kurulmasyla birlikte Bulgaristann
Pomaklarn Hristiyanla$trlmas politikasnda nemli bir tavr dei$iklii oldu
ve bylece kilise hkmetin desteini kaybetti.
Dier taraftan, Osmanl Devleti ve Bulgaristan hkmeti arasnda 29 Eyll
1913de imzalanan stanbul Antla$masnn sekizinci maddesi Bulgaristann
bil-cmle memlikinde Bulgar tebaasndan bulunan Mslmanlar an-asl
Bulgar olan tebaann hiz olduklar ayn hukk-u mlkiye ve siyasiyeyi hiz
ve serbesti-i vicdaniyye, hrriyet-i diniyye ve ayin-i dininin alenen icras
hususunda serbestye malik olacaklardr. Mslmanlarn adtna riayet
olunacaktr.155 ifadeleri ile Bulgaristanda bulunan btn Mslmanlarn din
zgrln teminat altna alyordu. Buna gre Pomaklarn slama dn$
konusunda serbest braklmalar, isimlerinin iade edilmesi, kiliseye evrilen
cami ve mescitler ile el konulan vakflarn ve mekteplerin geri verilmesi ve
ibadetlerinde engellenmemeleri gerekiyordu. Ancak, bu srecin tersine
evrilmesi de olduka skntl geti.
Radoslavov hkmeti, 16/29 Ekimde Bulgaristana yeni katlan
blgelerdeki halka, zellikle Mslmanlara, hitaben btn inan ve milliyetlere
sayg gsterilecei konusunda bir beyanname ne$retti. Bu beyanname 22
Ekim/4 Kasmda Drjaven Vestnikte (resmi gazetede) de yaynland.156 Sinod
Meclisi, 24 Ekim/6 Kasm tarihli oturumunda $artlar elveri$li olana ve ikinci bir
emre kadar tanassur faaliyetinin tatil edilmesine karar verdi.157 Ardndan,
hkmet Aralk ay ba$larnda metropolitlerin atad retmenleri grevden
ald.158 Ayrca, 13 Aralk 1913de Bulgar i$leri ve Salk Bakanl tanassur
konusunda ruhbana verilen yetkinin kaldrldn ilan etti.159 Ancak, Pomaklarn
slama geri dn$lerinin Bulgar muhalefeti, ruhban snf ve kamuoyu tarafndan
hazmedilmesi kolay olmad.
Veliko Georgiev Stayko Trifonov, a.g.e., s. 8

BOA, Nme i Hmyn Defterleri (A.DVNS.NMH.d), No. 16.
156 Veliko Georgiev Stayko Trifonov, a.g.e., s. 9.
159 Hseyin Memi$olu, Balkanlarda Pomak, s. 60.
154
155
182
A?KIN KOYUNCU
Srecin ne zaman ve nasl tamamland meselesi Osmanl ve Bulgar

kaynaklarnda net deildir. Osmanl kaynaklar incelendiinde Pomaklarn
haklarnn iadesinde idareciler ve kilise tarafndan glk karld ve slama
geri dn$lerinin engellendiinden dolay $ikyeti olduklar gibi, Bulgar
kaynaklarnda da kilise ve ruhban evrelerinin Pomaklarn slama geri dnmeye
ba$lamasndan ve idarecilerin kaytszlndan $ikyet ettikleri grlmektedir:
Filibe mfts Sadeddin Efendinin 2 Kasm 1913de Filibe $ehbenderi
Hseyin Nazmi Beye gnderdii mektuba gre Pe$tereye bal epino
kyleri, Filibeye bal uryan (uren) ky ve stanimaka kazasna bal
kylerdeki Pomaklar, din zgrlklerini iade eden stanbul Antla$masnn
maddelerinin basna yansmas zerine, slamiyete dn$lerine izin verilmesi
iin mahall hkmetlere mracaat ederek antla$ma hkmlerinin yerine
getirilmesini talep etmi$ iseler de ba$vurular sonusuz kalm$t. Keza, seim
pusulalarna Hristiyan isimleriyle yazldklar gibi, Papazlar ahalisi srf
Mslman olan kylerde kalmaya devam ediyorlar, dini basklar sryor ve
idari makamlara yaplan $ikyetlere itibar edilmiyordu.160 Hseyin Nazmi Bey
ise 3 Kasm 1913 tarihli mektubunda, Bulgaristanda zorla Hristiyanla$trma
faaliyetinin srdn, her ne kadar Bulgarlar Pomaklarn tanassur ettiini,
yani gnll olarak Hristiyanla getiklerini, iddia ediyorlar ise de yaplann
tansr (Hristiyanla$trma) olduunu belirtiyordu.161 Ayrca, Filibeye
geli$inden nce162 Mslmanlarn Filibe iinde bile ezan okumaya ve camiye
gitmeye cesaretleri olmadn, kylerde cami ve Mslman braklmadn,
Mslman ahalinin $ikyetlerine kulak aslmad gibi, mftlerin
te$ebbslerinin de sonusuz kaldn ifade ediyordu.163 Bunun yan sra darp
ve baklama hadiselerinin yaygn olduunu, mahall memurlarn
Mslmanlara zulmettiini ve hibir $eyden ekinmeden pek cretkr
davrandklarn belirtiyordu. stelik Avusturya konsolosu da bu tr hadiseleri
engellemeye al$m$ ise de muvaffak olamam$t. Hseyin Nazmi Bey,
General Savof stanbulda iken bu konuda uyarlr ise bunun blgede olumlu
tesirleri olaca kanaatinde idi. Ayrca, bu soruna bir zm bulunamaz ise
Pomaklarn hicret etmek niyetinde olduklarn ilave ediyordu.164 Filibe
160 BOA, DH.KMS., No. 4/2, 20 Te$rinievvel 1329 (2 Kasm 1913). Filibe mfts
Sadeddin Efendinin Filibe $ehbenderi Hseyin Nazmi Beye gnderdii mektup.
161 BOA, DH.KMS., No. 4/2, 21 Te$rinievvel 1329 (3 Kasm 1913). Filibe $ehbenderi
Hseyin Nazmi Beyin mektubu.
162 Hseyin Nazmi Bey, 17 Ekim 1913 tarihinde Filibe $ehbenderliine atanm$tr.
BOA, rde Hriciye (.HR.) No. 432 1331/Za 16, 17 Zilkade 1331 (18 Ekim 1913);
BOA, BEO, No. 4223/316714, 18 Zilkade 1331 (19 Ekim 1913).

183
mfts Sadeddin Efendi ve $ehbender Hseyin Nazmi Beyden gelen

haberler zerine Dhiliye Nezreti, 8 Kasm 1913te Bulgar sefiri To$efe
Filibe ve civarndaki kylerde ya$ayan ve zorla Hristiyanla$trlm$ olan
Mslmanlara yaplan zulm ve basklarn devam ettiini bildirerek
Bulgaristan stanbul Antla$masnn hkmlerini yerine getirmeye davet
etti.165
Rumeli Muhcirn i slamiye Cemiyetinin Kasm ay ba$nda Osmanl
hkmetine sunduu bir raporda Rupoz, stanimaka, Pe$tere (epino
kyleri), Razlk, Menlik, Babyak ve civarndaki Kulbelik gibi yerlerde
Mslmanlarn halen Hristiyan kisvesi ta$d, Ahi elebi ve Pa$maklda ise
feslerinin yrtld, bu durumun asrn icaplarna aykr olduu, Bulgar
hkmeti ile resmi ili$kiler tesis edilmi$ olmasna ramen Bulgar
komitaclarnn Mslman ahalinin dinlerinin gereklerini yerine getirmelerini
ve alenen namaz klmalarn engelledikleri belirtiliyordu. Ayrca, antla$ma
erevesinde zorla irtidat ettirilen Mslmanlara eski dinlerine dnme izni
verilmesi ve din hukuklarna riayet edilmesi gerektii halde, Bulgar hkmeti
tarafndan bu konuda henz resmi bir adm atlmamasnn komitecilerin ve
Bulgar halkn cretini artrd aktarlyordu.166
Pe$terede mahalli memurlar kiliseye devam etmeleri ve doum, nikh ve
cenaze i$lerinde papazlara mracaat etmeleri konusunda epino kylerindeki
Pomaklar ikaz ediyorlard. Ayrca, Pe$tere kaymakam mebus seimlerinde
Pomaklarn isimlerinin Bulgar isimleriyle yazlmasn telgrafla emretmi$ti.167
Bu srada, Korova ahalisi adna vekleten stanbula gelen Ali ve Hasan bin
Mustafa ile imam Salih Efendi Babliye mracaatlarnda Balkan Sava$nn
ba$ndan beri ya$adklar skntlar aktardktan sonra Korova ahalisinin
topluca hicret etmek istediini belirterek Osmanl hkmetinden Bulgaristan
hkmetinin hicretlerine engel olmamasn salamasn istediler.168 Dier
taraftan Rumeli Muhcirn i slamiye Cemiyeti tarafndan Aralk ay ba$nda
Babliye sunulan raporda Rupoz, stanimaka ve Pe$tere kazalarnda
Pomaklarn ba$vurularnn Bulgar makamlarnca dikkate alnmad ve hl i
Nasraniyette bulunduklar bildiriliyordu. Bunun zerine Bulgaristan nezdinde
gerekli te$ebbslerin yaplmas iin durum Hriciye Nezretine tebli
165
BOA, DH.KMS., No. 4/2, 26 Te$rinievvel 1329 (8 Kasm 1913). Dhiliye

Nezretinden Msy To$efe gnderilen ihtarname; H. Yldrm Aanolu, a.g.e., s. 86,
87.
166 BOA, BEO, No. 4229/317140, 06 Zilhicce 1331/24 Te$rinievvel 1329 (6 Kasm
167 BOA, BEO, No. 4235/317555, 27 Zilhicce 1331/27 Kasm 1913. Dire i
Sadretten Hriciye Nezretine gnderilen tahrirat.
168 BOA, BEO, No. 4235/317617, 2 Muharrem 1332/19 Te$rinisni 1329 (1 Aralk
184
A?KIN KOYUNCU
edildi.169 Yine, Rupoz kazasnda yirmi alt ve Nevrekop kazasnda yirmi yedi
kyn temsilcileri 13 Aralk 1913de Dhiliye Nezretine yaptklar
ba$vuruda stanbul Antla$masna aykr olarak Bulgar memurlar ve papazlar
tarafndan hl Hristiyan ayin ve detlerini yerine getirmeye zorlandklarn,
civar ky ve kasabalarla mnasebet kurmalarnn engellendiini,
mekteplerinde Bulgar retmenlerin durduunu ve hkmetin g etmelerini
imknsz hale getirdiini belirtiyorlard. Ayrca, ocuklarn Bulgarla
temessl ederek dman- din ve insaniyet olacak $ekilde yeti$tirmek
istemedikleri iin Osmanl hkmetinden Bulgaristan antla$ma hkmlerini
yerine getirmeye zorlamasn, din ve mezheplerine kar$ yaplan tecavzn
nlenmesini, cami ve mescitlerin iade edilmesini ve kylerine imam, mft ve
muallim gnderilmesini salamasn rica ediyorlard.170
stanbul Antla$masna gre Garb Trakya Hkmet-i Mstakilesinin
ilgas ve Bulgaristana katlmasndan sonra Ahi elebide durum normale
dnm$ ve cami ve mescitler tekrar alm$t. Ancak, daha sonra Bulgarlar
tarafndan kazadaki btn cami ve mescitler bir kez daha kapatlarak cebir ve
$iddet yoluyla yeniden tanassura giri$ilmi$ti. Ayrca, kaza merkezi olan
Pa$makldaki cami, 7 Ocak 1914te kapatlp kiliseye tahvil edilerek bando ile
resmi al$ yaplm$ ve ayin icra edilmi$ti. Bunun yan sra, ocuklarn
Bulgar mekteplerine gndermeyen Mslmanlara her seferinde 5 frank ceza
kesilmeye ba$lanm$ ve din emlake ait vakf ve gelirlere de papazlar
tarafndan el konulmu$tu. Ancak, Ahi elebideki bu duruma kar$lk, civar
kazalara mftler gnderilmi$ti. Ahi elebi Mslmanlar adna 18 Ocak
1914de Hasan Hsn Efendi ile aralarnda eski Belediye reisi Mehmed
Kemalin de bulunduu e$raftan 13 ki$i, bizzat Sadrete ba$vurarak Osmanl
Devletinden antla$ma hkmlerinin uygulanmas konusunda Bulgaristan
hkmeti nezdinde giri$imde bulunmasn ve $artlarn devam halinde ise
kendilerine hicret etmek iin yer tahsis edilmesini istediler.171 Bunun zerine
Hriciye Nezretine gerekli admlarn atlmas iin emir verildi.172
Dier taraftan, Radoslavov hkmeti tarafndan Pomaklarn $ikyetlerini
tetkik etmek zere sabk meclis i mebusn (Sobranya) azasndan Hafz Sdk
Efendinin ba$kanlnda bir komisyon kuruldu. Bulgar hkmeti, Osmanl
ve Avrupa kamuoyunu meselenin zldne ikna etmeye al$yordu.
169
BOA, BEO, No. 4239/317886, 14 Muharrem 1332/30 Te$rinisni 1329 (13 Aralk
170 BOA, DH.EUM.5.?b. No. 1/57, lef 1, 2. 30 Te$rinisani 1329 (13 Aralk 1913).
Nevrekop ve Rupoz ahalisi adna Dhiliye Nezretine takdim edilen arzuhaller.
171 BOA, BEO, No. 4251/318774, 5 Knunusani 1329 (18 Ocak 1914). Ahi elebi
Mslmanlar adna Hasan Hsn Efendi ve sabk Belediye reisi Mehmed Kemal
tarafndan Sadret makamna takdim edilen 13 imzal arzuhal.
172 BOA, BEO, No. 4251/318774, 22 Safer 1332/7 Knunusani 1329 (20 Ocak 1914).
Dire i Sadretten Hriciye Nezretine gnderilen tahrirat.

185
Bulgar ajans, komisyonun yapt incelemeler sonucunda Pomaklarn din

zgrlklerini temin iin merkezi hkmet tarafndan her trl tedbirin
alndnn anla$ld ve buna engel olmaya al$an baz mutaassp ruhbann
Sinod Meclisi tarafndan grevlerinden uzakla$trlacaklar ynnde ne$riyat
yapyordu. Buna kar$lk, Sofya sefiri Fethi Bey (Okyar) ise Hriciye
Nezretine gnderdii 28 Ocak 1914 tarihli tahriratnda Hafz Sdk Efendi
ile yapt gr$mede komisyon tarafndan sz konusu raporun hkmete
sunulmasna kadar, hkmete hibir tedbir alnmadnn anla$ldn ve
Filibe mutasarrfnn tebdili ile Pomak kylerinden baz ruhbann
uzakla$trlmas tasavvuru d$nda herhangi bir tedbir d$nlmedii
belirtiyordu. Bunun zerine Hriciye Nezreti, Filibe $ehbenderliinden
Bulgar hkmeti tarafndan verilen teminatlarn ve d$nlen tedbirlerin
uygulanp uygulanmadnn Pomak kylerinden tahkik edilmesini istedi.173
Bulgar kaynaklarna baklrsa stanbul Antla$masnn imzalanmasndan
sonra Pomaklarn slama geri dn$ Bulgaristana yeni katlan blgelerde daha
abuk olmu$ grnmektedir. Nitekim Sinod Meclisi, Gmlcine ve skeede
Pomaklarn slama dnmeye ba$lad ve kiliselerin tekrar camiye
dn$trld, keza Pa$maklya gelen mftnn kurban bayram iin kilisenin
anahtarlarn istedii, idarecilerin imamlar destekledii, skee tmen
komutannn her tr tanassuru yasaklad, Nevrekop kaza mdr tarafndan
te$vik edilen Nev Hristiyanlarn tekrar slama dnmeye ba$ladklar,
Du$patllarn harekete getii, Pa$maklda kylerin ounun, Darderede ise
Palas kynn gneyindeki kylerde tanassur edenlerin byk blmnn
slama dnd ynnde gelen telgraflardan rahatszd. 31 Ekim/13 Kasm
1913 tarihli oturumunda geli$meleri deerlendiren Sinod Meclisi, idarecilerin
slama geri dn$leri te$vik ettii ve Mslman ajanlarnn faaliyetlerine gz
yumduklarndan dolay Hriciye ve Mezhip Nezretine $ikyette bulunma
karar ald. Ayrca, Sinod Meclisi, Pomaklarn Hristiyanla gemesinin kilise,
vatan ve devlet iin nemini vurgulayarak hkmetten srece sahip kmasn
istedi.174 Kasm ay iinde Pa$makl, Cuma i Bl, Razlk taraflarnda Pomaklarn
slama dnmeye devam etmesi Sinod Meclisini tedirgin etti. Ruhban evreleri
yakla$an seimler dolaysyla idarecilerin kaytszlndan, siyas partilerin slama
geri dn$ meselesini koz olarak kullandklarndan yaknyordu. Ayrca, Filibe
konsolosu ve mftnn Pomaklar slama dnmeye te$vik etmesinden de
$ikyet ediyorlard.175 te yandan, Aralk ay ierisinde Cuma i Bl, Pa$makl,
Gmlcine, Eridere, Nevrokop, skee, Dardere ve Filibedeki metropolit ve
metropolit vekillerinden gelen haberler zerine Sinod Meclisi, 5/18 Aralk 1913
tarihli toplantsnda, ortaya kan durumu yine Mslman propagandaclara ve
173 BOA, BEO, No. 4251/318774, 19 Rebilevvel 1332/2 ?ubat 1329 (15 ?ubat 1914).
Hriciye Nezretinden Sadrete gnderilen tahrirat.
175 Veliko Georgiev Stayko Trifonov, a.g.e., belge no. 221 226, s. 431 441.
186
A?KIN KOYUNCU
onlara gz yuman idarecilerin ihmalkrlna balyor ve idarecilerin tavrn

ulusal ve din davaya ihanet olarak niteliyordu. Meclis, bu sebeple, Pomaklarn
Hristiyanla$trlmas ve Bulgarla$trlmasnn nemine vurgu yaparak bu kutsal
aydnlanma faaliyetini baltalayanlarn zerine byk bir tarih sorumluluk
d$t konusunda hkmeti uyarma karar ald.176 17/30 Aralk 1913 tarihli
toplantsnda da yeni durumdan dolay Gmlcine tanassur heyetinin
yenilenmesine gerek grmedi.177
Dier taraftan, antla$mann imzalanmasndan sonra epino ve stanimaka
kylerinde papazlara kar$ itaatsizlik yayld. Erkpr papaz Hristov, 14/27
Ekim 1913de urunda ok emek verdiimiz bina kecek gibi grnyor
diyerek, kyllerin Trk idik, yine Trk olacaz, hukukumuz iade edildi
dediklerini aktaryordu.178 Rahip Pavel ise 28 Ekim/10 Kasm tarihli raporunda
srecin tersine dndn, Trk ajanlarnn g te$vik ettiini ve hkmetin
bu hareketi nlemek iin tedbir almas gerektiini belirtiyordu. Ayrca,
ocuklarn okula gndermeyenlerden 5 leva ceza almaya karar verdiklerini
aktaryordu.179 te yandan, Ba$bakan Radoslavovun, epino Pomaklar adna
Sofyaya giden heyete slama geri dn$lerini onayladn bildirdii haberleri
zerine, epino kylerindeki Pomaklar, 14 Aralkta fes ve sarklarla sokaklarda
gsteri yaparak slama geri dn$lerini kutladlar. Ancak, ruhban ve mahalli
Bulgarlar buna izin vermemekte kararlyd. Bir araya gelen Banya ve Ljene
Bulgarlar, Mslman ahaliye saldrarak darp ettiler ve feslerini paraladlar.
Ayrca, kylere dalarak fes giyen Pomaklar takip etmeye ba$ladlar. Papaz
Minovun bildirdiine gre ertesi gn Banya ve Ljenede fes giyen hi kimse
yoktu. Ruhban, geli$melerden Filibe ve Sofyadaki Trk konsolos ve mftleri
sorumlu tutuyordu.180 1914 Ocak ay ba$larna kadar epino kyleri ve
stanimaka kylerinde ruhbann mevcudiyeti devam etti.
Radoslavov hkmetinin, antla$ma hkmlerini yerine getirme
konusunda dolayl admlar atmay tercih ettii ve sreci zamana yayarak
zmlemeye al$t grlmektedir. Bulgar hkmeti, Pomaklarn gnll
tanassur ettii konusundaki kararlln srdren kiliseyi kar$sna almamak
iin Pomaklara ak bir $ekilde slama geri dn$ izni veren bir kararname
yaynlamaktan kanm$tr. Ayrca, byle bir kararname zorla tanassurun
resmen kabul anlamna gelecekti. Ancak, bu belirsizlik Pomaklar, idareciler,
ruhban ve mahalli Bulgarlarla, hatta Bat Trakya taraflarnda komitaclarla
kar$ kar$ya getirmi$tir. Osmanl kaynaklarnda Pomaklarn slama geri
Veliko Georgiev Stayko Trifonov, a.g.e., belge no. 228, 229, s. 443 445.
Veliko Georgiev Stayko Trifonov, a.g.e., belge no. 232, s. 449, 450.
178 Veliko Georgiev Stayko Trifonov, a.g.e., belge no. 211 213, s. 415 418; Hseyin
Memi$olu, Balkanlarda Pomak, s. 60; Ayn yazar, a.g.m., s. 638.
180 Veliko Georgiev Stayko Trifonov, a.g.e., belge no. 228, 229, s. 443 445.
176
177

187
dn$lerinin engellenmesinden, Bulgar kaynaklarnda ise kilise evrelerinin

Pomaklarn slama geri dnmelerinden $ikyeti olmas bu politikann
sonucudur. Ancak, 1914 yl Ocak ay itibaryla Pomaklarn asl dinlerine geri
dn$nn tamamlanmad kesindir.
Modern literatrde Pomaklarn Hristiyanla$trlmas konusunda
Bulgaristann tavrn dei$tirmesi, kinci Balkan Sava$nda ya$ad toprak
kayplar yznden d$ politikasndaki dei$iklie atfedilmektedir. Buna gre,
Kral Ferdinand ve Radoslavov hkmeti, ttifak Devletleri ve onlarn mttefiki
Osmanl Devleti ile yaknla$abilmek iin Pomaklarn slama geri dn$ne izin
vermi$tir.181 Ancak, Pomaklarn direni$i ve uluslar aras kamuoyunun basks da
gzden uzak tutulmamaldr. Seimlerden nce Radoslavovun Liberal Partisi ile
Mihail Takevin ynetimindeki Demokrat Parti, Pomaklarn slama geri
dn$n destekliyordu. Fakat 24 Kasm 1913de yaplan seimlerde Liberal
Koalisyon yeterli ounluu salayamad iin seimlerin yenilenmesi karar
alnd. Mart ayndaki seimlerde Radoslavovun Mslmanlarn desteine
ihtiyac vard ve seim sonularn Mslman oylar belirledi. 8 Mart 1914te
yaplan seimleri muhalefetten 7 vekil daha fazla karan Liberal Koalisyon
kazand. Bu zaferde zellikle Bulgaristana yeni katlan blgelerdeki
Mslmanlarn oylar belirleyici oldu. Koalisyon hkmeti, sadece Gmlcine
blgesinde 12si Mslman 22 mebus kazand. Osmanl hkmetinin arzusu
dorultusunda Mslmanlar, Kral Ferdinand ve Vasil Radoslavovun
politikalarn desteklediler, onlar da Bulgaristan ttifak Devletleri ve Osmanl
Devleti tarafnda Birinci Dnya Sava$na soktular.182
Balkan Sava$lar srasnda zorla Hristiyanla$trlan Pomaklarn her biri
stanbul Antla$masnn imzalanmasndan sonra neredeyse istisnasz olarak
slam dinine geri dnd. Plamena Stoyanovaya gre Ge$ov hkmetini, radikal
aydn evrelerini ve VMRO etecilerini arkasna alan Bulgar Ortodoks
Kilisesinin byk bir i$tiyakla giri$tii faaliyetten 1914 ?ubat ay ortasna kadar
geriye hibir $ey kalmad.183 simleri, hukuklar ve mabetleri iade edildi, ancak
Veliko Georgiev Stayko Trifonov, a.g.e., s. 9; Hseyin Memi$olu, Balkanlarda
Pomak, s. 60,61; Mary Neuburger, a.g.m., s. 185; Ulf Brunnbauer, The Perception of
Muslims, s. 45.
182 Veliko Georgiev Stayko Trifonov, a.g.e., s. 9; Hseyin Memi$olu, Balkanlarda
Pomak, s. 61.
183 Plamena Stoyanova, a.g.m., s. 131. Stoyanovann tespitine ramen, Osmanl
belgelerinde Pomaklarla ilgili baz mnferit vakalarn devam ettii grlmektedir.
Mesela, Darderede 29 Mart 1914te Bulgar subaylar, Pazaryerinde Mslman ahaliye
klla saldrarak darp, tahkir ve kyafet ve dinlerine taarruz etmi$lerdir. Ayrca, zorla
tanassur ettirildikleri zaman kendilerine verilen Hristiyan isimlerini sormu$lar,
rastladklar Mslmanlar da darp ederek feslerini yrtm$lardr. Bunun zerine, olay
duyarak Pazaryerine gelen Mft Mehmed Efendi ile imam Hafz Hasan Efendi ve
iptidai muallimi Hseyin Efendilere de hcum ederek klla darp ve Mft
181
A?KIN KOYUNCU
188
vaftiz hadisesi Pomaklarn kolektif hafzasnda onulmaz bir yara at. Zorla
tanassur faaliyeti, Pomaklarda slam kimlii ile zde$ tuttuklar Trklk
bilincinin daha da glenmesine sebep oldu. Ancak, bu ba$arsz te$ebbs
Bulgaristan sekler bir kimlik a$layarak Pomaklar Bulgarla$trmak
d$ncesinden vazgeirmedi. Komnist dnemin sonuna kadar Pomaklarn
zorla slamla$trldklar tezi ile asimilasyon politikalar me$rula$trlmaya
al$ld. Balkan Sava$lar arifesinde doup 1989 ylna kadar ya$ayan bir Pomak,
hayat boyunca isminin, Mslman adndan Bulgar adna, sonra tekrar
Mslman adna geri dn$ $eklinde, alt kez dei$tirildiine tanklk etti.184
Sonu
Pomaklar, Bulgarcann bir lehesi ile konu$an ve Osmanl dneminde
Mslman olan bir halktr. lk kez Felix Kanitz tarafndan ortaya atlan Pomak
tabirinin pomoi ve ondan hareketle pomagam ve pomagai kelimelerinden
tredii tezi sakttr. En azndan erken yzyllar iin byle bir durum $phelidir.
Pomak teriminin men$eine ili$kin Al. $irkovun ileri srd ma/pomen
tezi ise tamamen hkmszdr. nk Bulgar tarihilerin yakn zamana kadar
iddia ettiklerinin aksine Pomaklar, Osmanl Devleti tarafndan zorla
slamla$trma kampanyasna maruz kalmam$lardr. Keza, baz Trk tarihilerin
iddiasnn aksine Pomaklar, Osmanl dneminden nce veya fetihten ksa bir
sre sonra deil, 15. yzyln ikincisi yarsndan itibaren slamla$maya ba$lam$
ve bu sre kabaca 18. yzyln ilk yarsna kadar srm$tr. Dolaysyla,
Osmanl dneminde ayr bir grup bilincine sahip yekpare hareket eden ve e$
zamanl olarak slamla$an bir Pomak topluluu yoktur. Pomaklar, zaman
ierisinde meydana gelen slamla$malar sonucunda Osmanl millet sistemi
balamnda din aidiyeti hayatnn merkezine alm$tr. slama gei$, Pomaklar ve
Bulgarlar arasnda derin bir uuruma sebep olmu$ ve Pomaklar, Mslmanlk
dolaysyla Trk kimliine eklemlenmi$lerdir. Bulgar ulusal uyan$ dneminde ve
Bulgaristann kurulu$unda da Pomaklar, Mslmanlk, yani Trklk safnda yer
tutmu$lardr. Ulusal uyan$ dneminde ounluu ruhban evrelerine mensup
ki$iler tarafndan retilen mahall kaynaklar, Bulgar kolektif hafzasna
Pomaklarn sistemli bir $ekilde zorla slamla$trld algsn yerle$tirmi$tir. Bu
alg, Bulgar olmay Bulgarca konu$mak ve Ortodoks olmak $eklinde tanmlayan
romantik bir ulus anlay$ ve baz politik mlahazalarla birle$ince Balkan
Efendinin fesiyle sarn ayaklar altnda inedikten sonra trl hakaretlerde
bulunmu$lardr. Olay esnasnda camiye de hcum edilerek minaresi yklm$tr.
(BOA, DH.KMS., No. 20/41, 14 20 Nisan 1914). Keza, Filibeden stanbula gelen
Salih bin Adile Mslman adyla pasaport vermekten imtina edilerek cebren tanassur
ettirildii zaman kendisine verilen Hristo Curof adyla pasaport dzenlenmi$tir. (BOA,
DH.EUM.5.?b. No. 9/23, 28 Rebilevvel 1333/13 ?ubat 1915. stanbul Polis
Mdriyetinden Dhiliye Nezretine gnderilen tahrirat).
184 Mary Neuburger, a.g.m., s. 181; Tsvetana Georgieva, a.g.m., s. 309.

189
Sava$lar srasnda Pomaklarn zorla Hristiyanla$trlmasna zemin hazrlam$ ve

byk bir insanlk dramnn ya$anmasna sebep olmu$tur. Ancak, Balkan
Sava$lar sonrasnda neredeyse btn Pomaklar slama geri dnm$lerdir. Dier
taraftan Balkan Sava$lar srasnda uradklar zulmler ve zorla tanassur
hadisesi, onlar Trk kimliine daha da yaknla$trm$, gerek sava$ esnasnda
gerekse akabinde mhim bir ksmnn Osmanl topraklarna hicret etmesine
sebep olmu$tur. Osmanl Devleti de g hareketini desteklemi$tir. Bugn dahi
Pomaklar, Bulgarlk ve Hristiyanl zde$ grmektedirler ve asimilasyon
politikalarna ramen Pomaklarn nemli bir ksm kendilerini Trk olarak
tanmlamaya devam etmektedir. Kanaatimize gre Pomaklarn gemi$te ne
olduklar deil, kendilerini ne hissettikleri daha mhimdir.
190
A?KIN KOYUNCU
Kaynaka
I. Arivler
Babakanlk Osmanl Arivi (BOA):
Babli Evrak Odas (BEO)
Dhiliye Nezreti Emniyet i Umumiye Mdriyeti Be$inci ?ube (DH.EUM.5.?b.)
Dhiliye Nezreti dare Evrak (DH.D.)
Dhiliye Nezreti Kalem i Mahsus Mdriyeti Belgeleri (DH.KMS.)
rde Hriciye (.HR.)
Nme i Hmyn Defterleri (A.DVNS.NMH.d)
Sadret Bulgaristan (A.MTZ.04)
Yldz Perakende Asker Maruzt Evrak (Y.PRK.ASK)
II. Kitap ve Makaleler

ACAROLU, Trker, Bulgaristanda Trke Yer Adlar Klavuzu, Trk Tarih
Kurumu Yaynlar, Ankara 2006.
AANOLU, H. Yldrm, Osmanldan Cumhuriyete Balkanlarn Maks Talihi:
G, Kum Saati Yaynlar, stanbul 2001.
Ahmed Cevad, Krmz Siyah Kitab: 1328 Fecyii, Matbaa i Hayriye ve ?reks,
stanbul 1329 (1913).
AKGN, Ahmet, Bulgaristanda Asimilasyon ve Zavall Pomaklar Adl Bir Risale,
Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, C. 8, S. 13, Mays 2005, s.
1 28.
lm- slm: Rumeli Mezlimi ve Bulgar Vahetleri, Rumeli Muhcirn i slmiye
Cemiyeti Tertibatndan, No. 2, Mahmud Bey Matbaas, stanbul 1329 (1913).
ALP, lker, Pomak Trkleri (Kumanlar-Kpaklar), Trakya niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits Yaynlar, Edirne 2008.
ALP, lker, Belge ve Fotoraflarla Bulgar Mezlimi (1877-1989), Trakya niversitesi
Yaynlar, Ankara 1990.
ALP, lker, Tarihte Trklerin Bulgarla$trlmas, Trk Dnyas Aratrmalar
Dergisi, S. 37, Austos 1985, s. 100 116.
ARMAOLU, Fahir, 19. Yzyl Siyasi Tarihi (1789-1914), Trk Tarih Kurumu
Basmevi, Ankara 1997.
AYDIN, Mahir, Osmanl Eyaletinden nc Bulgar arlna, Kitabevi, stanbul
1996.
AYDIN, Mahir, ark Rumeli Vilyeti, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1992.

191
BAJTAKTAREVI, F., Pomaks, The Encyclopaedia of Islam, New ed., E.J. Brill,
Leiden 1995, p. 320 322.
BRUNNBAUER, Ulf, The Perception of Muslims in Bulgaria and Greece: Between
the Self and the Other, Journal of Muslim Minority Affairs, Vol. 21, No. 1,
2001, s. 4061.
BRUNNBAUER, Ulf, Diverging (Hi )Stories: The Contested Identity of the Bulgarian
Pomaks, Ethnologia Balkanica, Vol. 3, 1999, p. 35 50.
Celal Nuri, Bulgar (ve Pomak), Edebiyt- Ummiyye Mecmuas, 3 ?evval [Zilkade]
1336/10 Austos 1918, C.4, Sene 2, No.80, s. 909 913.
Doktor Cemil, ntikam: Evld ve Ahfada Yadigr, Kader Matbaas, Dersaadet 1330
(1913).
ELDIROV, Svetlozar, Blgarskata Pravoslavna Tsrkva i Blgarite Mslmani, 1878
1944, Rossitsa Gradeva (Sst.), storiya na Mslmanskata Kultura po
Blgarskite Zemi: zsledvaniya, IMIR, Sofiya 2001, s. 592 664.
EREN, A. Cevat, Pomaklar, slam Ansiklopedisi, C. IX, Milli Eitim Basmevi,
stanbul 1964, s. 572 576.
EREN, A. Cevat, Pomaklara Dair, Trk Kltr, C. I, S. 4, 1963, s. 37 41.
ERSOY (HACISALHOLU), Neriman, Bulgaristan Prensliinde Trk

Emlki (1878-1908), stanbul niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits,
Yaynlanmam$ Yksek Lisans Tezi, stanbul 1996.
G. (Galib) Bahtiyar, Garb Trakya Trkleri, Derl. Akuraolu Yusuf, Trk Yl 1928,
Yeni Matbaa, stanbul 1928, s. 459 473.
GEORGIEV, Veliko Stayko Trifonov, Pokrstvaneto na Blgarite Mohamedani,
1912-1913: Dokumenti, Akademino izdatelstvo Prof. Marin Drinov, Sofiya
1995.
GEORGIEVA, Tsevetana, Pomaks: Muslim Bulgarians, Islam and ChristianMuslim Relations, Vol. 12, No. 3, 2001, s. 303316.
GZLER, Kemal, XV ve XVInc Asrlarda Lofa Pomak Kylerinin lk Mslman
Sakinleri: 1479 1579, XIII. Trk Tarih Kongresi, Ankara 48 Ekim 1999,
Kongreye Sunulan Bildiriler, III. Cilt, III. Ksm, Trk Tarih Kurumu Basmevi,
Ankara 2002, s. 1397 1437.
GRADEVA, Rossitsa, Conversion to Islam in Bulgarian Historiography: An
Overview, Jrgen Nielsen (Ed.), Religion, Ethnicity and Contested Nationhood
in the Former Ottoman Space, Brill, Leiden 2012, s. 187 222.
HALAOLU, Ahmet, Balkan Harbi Srasnda Rumeliden Trk Gleri (19121913), Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1995.
192
A?KIN KOYUNCU
HRISTOV, Hristo (Ed.), Georgi Yankov (Derl.), Bulgar Tarihinden Sayfalar:

slamlatrlm Bulgarlar ve Ulusal Yeniden Uyan Sreci, Sofya Pres, Sofya
1989.
KANITZ, Felix, Donau-Bulgairen und der Balkan, II. Band, Rengersche
Buchhandlung, Leipzig 1882.
KINOV, Vasil, Makedoniya: Etnografiya i Statistika, Blg. Knijovno D vo, Sofiya
1900.
KIEL, Machiel, Razprostranenie na slyama v Blgarskoto Selo prez Osmanskata
epoha (XV XVIII v.): Kolonizatsiya i slyamizatsiya, Mslmanskata Kultura po
Blgarskite zemi: zsledvaniya, Sst. Rositsa Gradeva, Svetlana Ivanova, IMIR,
Sofiya 1998, s. 56 126.
KIEL, Machiel, Art and Society of Bulgaria in the Turkish Period, Van Gorcum,
Assen/Maastricht 1985.
KLASOV, G. S. Nikolov, Blgarsko-Turski Renik, zdatelstvo na BAN, Sofiya 1957.
KOLEDAROV, Petr Nikolay Miev, Promenite v imenata i statuta na selitata v
Blgariya, 1878-1972 g., Nauka i zkustvo, Sofiya 1973.
KOYUNCU, A$kn, Bulgaristanda Osmanl Maddi Kltr Mirasnn Tasfiyesi (1878
1908), Ankara niversitesi Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi
Dergisi (OTAM), S. 20, 2006, s. 197 243.
KOYUNCU, A$kn, Bulgar Eksarhl, anakkale Onsekiz Mart niversitesi, Sosyal
Bilimler Enstits, Baslmam$ Yksek Lisans Tezi, anakkale 1998.
KUTLU, Sacit, Milliyetilik ve Emperyalizm Yzylnda Balkanlar ve Osmanl
Devleti, Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul 2007.
McCARTHY, Justin, lm ve Srgn, 2. bask, ev. Bilge Umar, nklap Kitabevi,
stanbul 1998.
MEM?OLU, Hseyin, Pomaklar, Ed. Bilgehan A. Gkda, Osman Karatay,
Balkanlar El Kitab, 2. Cilt: ada Balkanlar, Gzden geirilmi$ 2. bask,
Aka Yaynlar, Ankara 2013, s. 631 643.
MEM?OLU, Hseyin, Balkanlarda Pomak Trkleri, 3. bask, Trk Dnyas
Ara$trmalar Vakf, stanbul 2005.
MEM?OLU, Hseyin, Pomak Trklerinin Gemiinden Sayfalar, ?afak Matbaas,
Ankara 1991.
MYUHTAR MAY, Fatme M., Identity, Nationalism and Cultural Heritage under
Siege: The Case of Pomaks (Bulgarian-speaking Muslims) in Bulgaria, Arkansas
State University, ProQuest, UMI Dissertations Publishing, 2011.
NAZIRSKA, Jorjeta, Blgarskata drjava i neynite maltsinstva 1879-1885, LK, Sofiya
1999.

193
NEUBURGER, Mary, Pomak Borderlands: Muslims on the Edge of the Nations,

Nationalities Papers, Vol. 28, No. 1, 2000, p. 181 198.
RADUSHEV, Evgeni, The Spread of Islam in the Ottoman Balkans: Revisiting
Bulliets Method on Religious Conversion, Oriental Archive, Vol. 78, No. 4,
2010, p. 363 384.
RADUSHEV, Evgeni, Meaning of the Historiographic Myths about Conversion to
Islam, Halil nalck ArmaanI, Yay. Haz. Ta$kn Tak$, Sunay Aksoy,
Doubat Yaynlar, Ankara 2009, s. 205 248.
RADUSHEV, Evgeni, Demografski i etnoreligiozni protsesi v Zapadnite Rodopi prez
XV XVIII vek: Opit za preosmislyane na ustoyivi istoriografski modeli,
storiesko Bdete, Kn. 1, 1998, s. 46 89.
Report of the International Commission to Inquire into the Causes and Conduct of the
Balkan Wars, Carnegie Endowment for International Peace, Washington, D.C.
1914.
Rodop-Bulgaristan Trkl Faciasnn Yz..., Rodop Tuna Trkleri Kltr ve
Dayan$ma Dernei, stanbul 1976.
STOYANOVA, Plamena, Pokrstvaneto na Blgarite Mslmani, Anamneza, God. I,
Kn. 3, 2006, s. 128 144.
?A?AN, Faris, Zavall Pomaklar, Trk Dnyas Aratrmalar, S. 101, 1996, s. 35
46.
?M?R, Bill N., Bulgaristan Trkleri, Bilgi Yaynevi, Ankara 1986.
TODOROVA, Maria, Identity (Trans)Formation among Bulgarian Muslims, Beverly
Crawford and Ronnie D. Lipschutz (Eds), The Myth of Ethnic Conflict: Politics,
Economics, and Cultural Violence, International and Area Studies, Berkeley
1998, p. 471 510.
TURAN, mer, Pomaks: Their Past and Present, Journal of Muslim Minority
Affairs, Vol. 19, No. 1, 1999, p. 69 83.
TURAN, mer, The Turkish Minority in Bulgaria (1878-1908), Trk Tarih Kurumu
Basmevi, Ankara 1998.
Zavall Pomaklar!, Rumeli Muhcirn i slmiye Cemiyeti Ne$riyatndan, No. 4,
Matbaa i Hayriye ve ?reks, stanbul (Rumi) 1330 (1914).
ZHELYAZKOVA, Antonina, Islamization in the Balkans as an Historiographical
Problem: The Southeast European Perspective, Fikret Adanr, Suraiya Faroqhi
(Eds.), The Ottomans and the Balkans, a Discussion of Historiography, Brill,
Leiden 2002, p. 223 266.
ZELJAZKOVA, Antonina, The Problem of the Authenticity of Some Domestic
Sources on the Islamization of the Rhodopes, Deeply Rooted in Bulgarian
Historiography, Etudes Balkaniques, No. 4, 1990, p.105 111.
194
A?KIN KOYUNCU
Ekler
Tane Nikolovun tanassur etesi. Tane Nikolov ortadadr, onun nnde

yerde uzanm$ yatan komiteci Mamin Kolyodur. Nikolovun sanda oturan
ki$i Turyanl Papaz Strogelovdur, onun sandaki ya$l papaz ise Noy
Angelov (Pop Noyko)dur. Tane Nikolovun solundaki kz ocuunun
yannda duran ki$i arhimandrit Stoyan ?okov (mstakbel Bulgar Ekzarh
Stefan, 1945 1948)dur.
Kaynak: http://bg.wikipedia.org/wiki/___(1912 1913),
Son eri$im: 22 Austos 2013.

195
Banya (epino Banya/Banya epinsko) Kynde Pomaklarn vaftizi

esnasnda ekilen bir fotoraf, (Papaz van Cacev), Ocak 1913.
Kaynak: Fatme M. Myuhtar May, Identity, Nationalism and Cultural Heritage
under Siege: The Case of Pomaks (Bulgarian-speaking Muslims) in Bulgaria,
Arkansas State University, ProQuest, UMI Dissertations Publishing, 2011, p. 45.
196
A?KIN KOYUNCU
Dvlende Pomaklarn vaftizinden bir grnt, (Papaz van Cacev), Ocak

1913.
Kaynak: Fatme M. Myuhtar May, Identity, Nationalism and Cultural Heritage
under Siege: The Case of Pomaks (Bulgarian-speaking Muslims) in Bulgaria,
Arkansas State University, ProQuest, UMI Dissertations Publishing, 2011, p. 44.

Aşkın Koyuncu Balkan Savaşları Sırasında Pomakların Zorla Tanassur Edilmesi 1912-1913

Diunggah oleh

Informasi Dokumen

Hak Cipta

Format Tersedia

Bagikan dokumen Ini

Bagikan atau Tanam Dokumen

Opsi Berbagi

Apakah menurut Anda dokumen ini bermanfaat?

Apakah konten ini tidak pantas?

Hak Cipta:

Format Tersedia

Aşkın Koyuncu Balkan Savaşları Sırasında Pomakların Zorla Tanassur Edilmesi 1912-1913

Diunggah oleh

Hak Cipta:

Format Tersedia

(OTAM, 33/Bahar 2013), (139 196)

Balkan Savalar Srasnda Pomaklarn Zorla

Anahtar Kelimeler: Pomaklar, Bulgaristan, Hristiyanla$trma Balkan

Keywords: Pomaks, Bulgaria, Christianization, Balkan Wars,

... POMAKLARIN ZORLA TANASSUR EDILMESI (1912 1913)

Arnavutluk ve Kosovada ya$amaktadrlar.1 Pomaklar, genellikle dalk ve

vurgulamamz gerekir. Ancak, biz burada yukardaki terimler iinde yalnzca en

... POMAKLARIN ZORLA TANASSUR EDILMESI (1912 1913)

Kanaatimize gre Pomak teriminin Bulgarca Poturnyak/Poturnak

dillerindeki bu terimler, dil ve etnisiteye dayal milliyet anlay$nn henz n

mer Turan, a.g.m., s. 75.

... POMAKLARIN ZORLA TANASSUR EDILMESI (1912 1913)

ideolojisine uyarlanmaya al$lmasnn bir tezahr olarak deerlendirilmelidir.17

1914 ylnda Rumeli Muhcirn i slmiye Cemiyeti daresi tarafndan

... POMAKLARIN ZORLA TANASSUR EDILMESI (1912 1913)

Nevrekob ve Rupoz havalisi Pomaklarla meskndur.

I. Balkan Savalarnda Pomaklarn Zorla Tanassur Edilmesinin

zere Avrupal devletleri harekete geirdi. 13 Temmuz 1878de imzalanan

... POMAKLARIN ZORLA TANASSUR EDILMESI (1912 1913)

sonucunda bask ve zulmle slamla$trlmak suretiyle Hristiyan Bulgar kitleden

Machiel Kiel, Razprostranenie na slyama v Blgarskoto Selo prez Osmanskata

mufassal bir biimde anlatyordu. Metodi Draginov, Vezir Mehmed Pa$ann

... POMAKLARIN ZORLA TANASSUR EDILMESI (1912 1913)

grlecei zere bu mahall kaynaklar (1931de yaynlanan storieski Belejnik

... POMAKLARIN ZORLA TANASSUR EDILMESI (1912 1913)

sahte olduunu ve 19. yzylda retildiini savundu.40 Bylece, mahall

Rodoplarda Nevrokop blgesinde yerli halk arasnda slamla$ma hadisesinin

Evgeni Radushev, Demografski i etnoreligiozni protsesi, s. 74 vd; Ayn yazar,

... POMAKLARIN ZORLA TANASSUR EDILMESI (1912 1913)

Mslman nfus ya$amaktayd. 1633, 1639, 1641 ve 1696 cizye defterlerine

Machiel Kiel, a.g.m., s. 68 82. tablo iin baknz: s. 106.

slamla$mann Rodoplardaki gibi ok byk bir yzdeye ula$mad, ancak

... POMAKLARIN ZORLA TANASSUR EDILMESI (1912 1913)

esas aldlar. Bylece, her ne kadar Trnova anayasasnda btn Bulgar

Vlkovi ise hkmetten Mslman ailelerin Hristiyanla$trlmas iin kaynak

... POMAKLARIN ZORLA TANASSUR EDILMESI (1912 1913)

konusunda ilk admlar daha ?ark Rumeli Vilayetinin te$ekklnden sonra

Belgede ky ad bo$ braklm$tr.

Rumelinin Bulgaristan Prensliine ilhakndan sonra da Bulgaristana

Osmanl Devletini Rumeliden atmak ve mirasn payla$mak zere, ortak

... POMAKLARIN ZORLA TANASSUR EDILMESI (1912 1913)

bir felaketle sonulanm$ ve 1912 Aralk aynda ku$atma altndaki Edirne,

Balkan Harbi konusunda baknz: Richard C. Hall, Balkan Savalar: 1912-1913, I.

II. I. Pomaklarn Zorla Hristiyanlatrlmas Sreci

... POMAKLARIN ZORLA TANASSUR EDILMESI (1912 1913)

ky 11.179 ki$i); Razlk (7 ky 8.870 ki$i); Cuma i Bl (6 ky 3.900 ki$i);

ve Tatarpazarck e$rafndan aralarnda retmen, avukat, tccar, mhendis,

Tanassur meselesi, Bulgar Ortodoks Kilisesinin de gndemindeydi ve St.

... POMAKLARIN ZORLA TANASSUR EDILMESI (1912 1913)

e$liinde Mslman Bulgarlarn Hristiyanla$trlmasna ba$land.86 Harekete

Ocak aynda ba$land. Hristiyanla$trma faaliyeti 1913 Mart sonuna kadar ok

... POMAKLARIN ZORLA TANASSUR EDILMESI (1912 1913)

olduu zere97 ilerinden bazlarnn katledilmesi gibi uygulamalar yaygnd.

yerine eski isimlerini syleyen Mslmanlara da ayn $ekilde para cezas

... POMAKLARIN ZORLA TANASSUR EDILMESI (1912 1913)

dolaynda Mslman Bulgarn yeniden gnll olarak Ortodokslua ve

Bu rnekler ulusal uyan$ dneminde retilen mahall kaynaklarn ve

... POMAKLARIN ZORLA TANASSUR EDILMESI (1912 1913)

tarafndan yapld. Bu ayine btn Korovallar (1300 kii) katld.

Tatarpazarck Komitesinin, Sinod Meclisi ve bakanlara gnderdii 19

Veliko Georgiev Stayko Trifonov, a.g.e., belge no. 93, s. 167.

havzasndaki btn kyler, kulbeler ve Nevrekopa bal Yakoruda

Osmanl belgelerine gre ise hdiseler $yle geli$mi$tir: 1913 yl Ocak

... POMAKLARIN ZORLA TANASSUR EDILMESI (1912 1913)