M I L K A AN DR I (Ui ce)

N A ST AV N O

P R O U A V A N J E N A R O D N E L I R SK E
V I S A JE G O R A O D G O R E

P E SM E

N aj dr azem p r i j atel j u,

p r of esoru Nadezdi Cv i j ovi u sp omen.

1.

Meu zapi sani m obr ednim kalen darskim pesmama spasovske

su malobr oj ne. Naj vei sakupl j a naeg narodnog pesni k og blaga,
Vuk Kar adi, dobio j e od Vuka Vr evi a samo tri spasovske pesme
i opis ur ank a u okol ini Budve. Opi suj ui spasovske obiaj e u
t skol i ri i Budve u Zi vot u i obi aj i ma naroda srpskog, Vuk j e naveo i tekstove pesama koj e su t om p rilikom p evane, onim redosledom kakav su imal e u sast avu ob reda i j i su bil e deo . Sve tr i
p esme: Rano rani evoj ica, Vi a j e gora od gor e, Pal a magl a na
p r imor j e odli ku j e neobi n a p oet sk a l ep ota.
N ast avn o p r ouavanj e p esme Via j e gor a od gor e p odr azu meva n j en u lokalizaci j u . Nast avnik t r eba da u p ozna uenike sa
osobenost im a n ar odne ob r edn e lir i ke, i li da i h up u ivan j em na
o
r

odnu
l
ite
at
uru
z
du
d
t
.
Sv
a
o
ie
a
a
i
a
o
sami
ui
ne
ak
k
na
v
, j
p g
p
n j e bie p osveeno kru gu sp asovsk i h p esama i obi aj ima koj i su
i h p r at i li . U ovoj st udi j i e t akva lokalizaci j a i zost at i j er o svi m
navedenim p it anj i m a p ost oj i p ouzdana li ter atu r a koj a i nastavnik u
i u eni k u moe p r ui t i p ot r ebne i nf or maci j e.1 Znaaj ni j e j e da ovde
1 Vuk K ar adi , i vol i ob i aj i n ar od a sr p skog , E l n og raf ski sp isi,
Pr osvet a , N o l i t , B eo g r ad , 1985 .

H at i da K r nj ev i , L i r ski i st onici : i z i st o r i j e i p oet i k e l i rs k e nar odn e

p oez i j e, B I GZ , Jedi n st v o , B eo gr ad , Pr i t i na , 1986.
N ada M il oevi , Ra dmil a Pei , N ar od n a. kn j i evnost , V uk K ar adi ,
B eo g r ad , 1984 .

. K ul i i , P. 2 . Pet r ovi , N . Pan t eli , Sr p sk i m i tol ok i r en i k, N ol i t ,

B eo g r ad , 1970 .

M il e N edel j kovi , Goi n j i obiaj i u Sr ba, V uk K ar adi , Beogr ad , 1984.

R en i k kn j i i evnih t er m i n a, N ol it , B eo gr ad , 1985.

Pr ouav an j e n ar odn e l i r sk e p esm e . . .

61

bu de pokazano k ako p r edani j e zagledanj e u dubl j e m i saone i

poetske sl oj eve narodne lirske pesme Via j e gor a od gore otkriva

mnoge ini oce nj enog umetni k og sveta k oj i omoguuj u da ona u
r ecep ci j i savremen og i taoca pr evazie svoj e ob r edno p orek lo i
nam en u . Pr i mal ac p esniki h p or u k a moe u mi saoni m zr aen j i ma
ove p esm e naslut it i i otkrivat i v ei t e zanose, n espokoj e i obmane
koj i se od iskoni stane u b ezmer ni m p rost or ima l j u dske due.
Takva ot kria mogu biti darovana i uenicima stari j ih razreda

srednj e kol e ako i m nastavnik pomogne da pesmi pr iu i sa onih

stanovita koj a u drugi plan stavl j aj u nj eno obredno por ek l o i
ul ogu k oj u j e i mal a u obredu , a omoguuj u da se slobodno posee
u nj ene mi saone i estet ske dubi ne, u k oj ima su pr av a i neiscr pna

i zvorita uenikih t raj nih duhovnih spona sa svetom nar odne

lir ike. Onda kad u ovc j dr evnoj p oezi j i uenici p r epoznaj u svoj
duhovni svet i ot kri j u da se u nj oj stane univerzalne l j udske
istine, oni zauvek ost aj u podanici nj ene neiscr pne umet ni ke Iepot e.

2.

Pr i p remni zad aci

1. U o i b i t n e sadr i nsk e cel i n e u k om p o zi ci j i p esm e. Pal j i vo
p r o oi t aj op i s L oven p l ani n e. U k ak vom su odnosu op i s L oven
p l an i n e i sadrina vi l i n sk e p esm e? K akve asoci j aci j e u i t aocu
p ob u u j e st ep en ast p or ed ak go r a k oj e v od e do one n aj vi e?
2. Z a i m t r ag a k on j an i k k om e se v i l e ob r a aiu ? K ak o svo j om

e
m
one
ot
r
i
a
u
a
n
u
sve
o
ml
adievi
te
n
am
i
duh
v
smo
k
v
d
a
m
a
o
j
p
j
j
n i m zan osi m a ? P r ot u m ai si m b ol i k u v i l i n sk e p esm e.
3. K ak v a m isao n a zr aen j a u p esm u u n osi simb ol i k a zal e en og
vr ha n aj vi e p l an i ne? Zat o se n a n aj vi i v r h , k a k om e se o vek
i st r aj n o u sp i n j e , n i k ad ne st i e? K o j i m in i o ci m a sv o g u m et n i k o g
svet a , ov a p or ek l om ob r edn a p esm a , p o st aj e l i r sk a p r i a o I j u dsk o j
su db in i ? K ak vim n ast oj an j i m a ovek p ob eu j e svo j u m i sao o u zalu d nost i n ap or a d a ost var i sv oj u en j u za ap sol u t nim ? K o su l j u d i
k oj i se n aj p r edan i j e p o daj u i zazovi m a svo ga sna o sr e i i om am l j u j u em zovu i deal a?

3.

V i a j e g or a od g or e ,
N aj vi a L ov en p l an i n a ;

U n j oj j e t r n j e i gr ab l j e,
U n j o j su sn j ezi i m r azi
U sv ak o d ob a g od i t a ;
V i l en sk i u n j oj st an ovi ,
'
Sv e v i l e t an ce i zv o d e ;
Jun ak m i k o n j a j ezdae ,

Pr edrajp sreu i sk ae;

V i l e m i n j eg a v i a e ,
'
J u n a k a s t a e d oz i v at :

5A

62

Ov am o svr a a.j , j un ae !
T v o j a se sr ea r od i l a ,
Su nanom d r ak om p ovi l a ,
M j eseco m s j a j ni m go j i l a ,
Zv j ez d am a s j a j n i m r osi l a .3

4.

K o j e sadr i n ske cel in e uoavat e u kom p ozi ci j i p esm e?

K ak ve asoci j aci j e u i t aoevom doivl j a j u p o bu u j e st ep enast r asp or ed gor a k o j e vode do n a j vi e p l ani ne? U o av a.j t e b i t ne p o j ed i no st i
u op i su L o ven p l ani ne. t a v i le ob eava j u svo j om p esm om m l adi u
k o ga p ozi va j u da n a t u p l an i nu sv r at i ? Z a im m l adi t r a ga? K ak o
v i l e p esm om d oar a vaj u o m am l j u j u i zov sr ee k o j i m l adi k on j ani k
sl ed i ? Pr o t um a i t e sm i sao k o n t r a st a i zm e u sl i k e p l an i n e n a k o j o j
su sn j ezi i m r azi u sv a k o dob a go di ne i svet l osni h vi zi j a k o j e se

r ask ono p r el iv a.j u u v i l in sk oj p esm i . t a u p esm i vi la m oe b i t i

r
k
a?
P
ot
um
ai
sim
ol
i
k
u
vi
l
in
za
uznem
i
r
en
k
on
ani
t
e
b
r
ivl
ano
o
.j
p
g
sk e p es m e.

or
t
r
doarava

c
line.
P
va
dve
sadr
inske
e
e
mi
osto
e
U p s
p
j
p

n
st epenast o

od
do
e
ko
i
v
i
L
v
lanine
i
ut
ret naj vi e, o en p
, p " j
j
rasporeen niz gora, meu k oj ima j e svaka sledea via od pret hodne i koj e val j a p rei da bi se sti glo do one naj vi e. Druga
sadr insk a celina k azuj e o mladiu koj i j ezdi na k onj u , gonj en

svoj om enj om za sreom, i vil ama koj e ga sa zamr znutog vrha

a
obe
m
ko
e
mo
i
a
s
ame
vrati
m
mo
s
j
,
g p
planine pozivaj u da ta
ava ispunj enj e nj egovih udnj i .
Uoava se da u opi su naj vie planine nema ni j edne privlane
p oj edi nost i :
U n j oj tr nj e i g rabl j e
U n .j oj su sn j ezi i mrazi
U s vak o dob a godi ta.
(Podv u k ao M . A.)

Zagonetan j e i nesklad izmeu ovoga op i sa i obeanj a sadranih

u p esmi k oj om vile mame konj ani ka da sv r at i na naj vi u pl aninu .
I ak o j e pr ostor na kome on e t an ce izvode beznadno sleen ,
nj ihova pesma, koj a se odat l e r azlee, obeava sreu putniku , m ono ga omam l j u j u i p rivlani m i skladnim svet l osn im vizi j ama :
Ovam o sv r aaj , j u n ae !
T v o j a se sr ea r odi l a ,
Su n an om d r a k o m p o v i l a ,
M j eseco m sj a j n i m g o j i l a ,

Z v .j ezdam a sj a .j ni m r osil a .

U p redst avama o j unakovoj srei k oj e doarava pesma vi la

nadmona j e svetlost . Tu se nal o zaj edno sve to sa neba si j a:
sunce, mesec, zvezde. N eznani pesni k j e vil e posvet i o znanj em o
2 V uk K ar adi , E t nograf sk i sp i si , Prosveta, N oli t , Beograd, 1985,
st r . 42 .

Pr ou av an j e nar odne l i r sk e p esm e.

63

on ome to gon i putni ka da bodr o j ezdi na konj u . T o j e n j egova

n eu t ol j i v a en j a za sr eom ( Pr edr agu sr eu i skae) , i sk onski
lj udsk a i p lem enit a, k oj a ga j e zaar ala i u nj egovom doivl j aj u
zr ai svet lou , i j i mu neuhvatl j ivi p r eobraaj i ne daj u da se
r azabere i p r edahne. U p esmi su vil e t e koj e p ouzd an o znaj u kak vom e p esmom p obu diti i osnai ti j unakovu el j u i odl unost da
se nj ihovom zovu o dazove, a samim t i m imaj u mo i da p r edoset e
da bi i stina o on ome to ga eka na naj vi oj p lan ini zaust av ila
bodr og sanj ar a ili bar oslabi la nj egovu pr eko pot rebnu duhovnu
snagu. Zato nj egovi m oekivanj i ma i podeavaj u p esmu , k oj a
ueni i deal i n i bli ski m i dohvat l j ivim . Uoav a se, dak l e, da j e

r
e
nesmi
r
ore
lir
ska
ri
a
o
Vi
e
o
a
o
svo
evr
sna
a
a
p
j g
g
j
pesm
nom ovekovom usp inj anj u ka apsolutu p ot punoj sr ei , lepot i ,

slobodi idealima koj i ga svoj om neodol j ivom privlanou bodr e

da istraj e u tom nepr ekidnom i neizvesnom hi t anj u k a vrhu , a na
koj i i pak nikad ne stie. Meut im , teskobnu istinu o svom uzal udnom napor u , putuj u i , ovek sebi nikad ne p riznaj e.
Koj e po einosti u pesmi otkri vaj u kak o neznani pesnik razj
mil j a o Ij udskoj sudbini ? ime ovek savlauj e postoj ani raskol

u seb i izmeu el j enog i onoga t o u i votu obi j a i l i osvaj a?

K ak av znaaj p esni k p r id aj e op senam a, var k am a, zanosi ma u ovek ovom ivotu ? Obj asnite zato ovek ne moe t raj no da osvoj i i deal ,
ni ti da zadovol j i svoj u enj u za ap solut nim . Kak vim nastoj anj ima
ovek p ot vr u j e sv oj u naj dubl j u l j u dsku sut i n u ? K ako p rocen j uj ete duhovne vrednost i onih l j u di koj i naj u por ni j e nastoj e da dosegn u ap solu t ? Sa i j eg st an ov i t a j e p r ogovor en o o d r am am a i
l ep ot am a I j u dsk og p o st oj an j a ?

ini se da j e anonimni pesni k u vi l inskoj pesmi , koj a asoci r a na net o umil no, ar obno , zavodl j ivo i neodol j i vo, ali i eterino i neuhvatl j i vo, s r azlogom naslutio pogodan si mbol koj im e
oiznaiti snagu ovek ove enj e za ap sol utni m, koj a ga uznosi ,
oarava i svoj im varl j ivim pl amsanj i ma ne da m u da se smir i .
U ovom simbolu pesni k j e intuiti vno nasluti o mogunost da nj egovim posr edstvom ukae na privlanu duhovnu omamu koj a se
k ri j e u ideal u , a da i st ovremeno ne preut i ni paradok salnu. i st i nu
o t om e da se u nj emu t aj i i nezaobil azna ovek ova obmana. Jer
narodna mudrost zna da postoj i veiti neskl ad oekivanog, uenog, obeanog i on og to ovek dobi j a il i osvaj a, kao i da to
tesk obno saznanj e sleduj e svakom Ij udskom bi u na kraj u nepredvidivog ivotnog put ovanj a na kome se, u st r asnom podavanj u izazovim a svoj i h snova i el j a, bezmerno napr ee nj egov a duhovna
sn aga sl avei p obede, al i preivl j avaj ui i neumi t ne poraze. T a
ista mu dr ost zna i t o da ov ek ivi i od svoj ih op sena i var ki , da
su mu p ot r ebne k ao h l eb nasuni j er nj ima p othr anj uj e nadu
d a e p ob editi svoj u Ij ud sku sudb inu i i p ak dosegnuti ono t o
oveku ni j e dan o d a ost var i svoj u enj u za ap solutnim. M eu t i m , t o p ost oj ano izm i canj e i deal a ovek ov om d oh vat u k ao i t o

64

to ga i st o tak o i st raj no m ami sv oj om var l j ivom b i izinom , plemeni t a j e ov ek ov a odb r ana od nel agodn ih m i sl i o besmi slu sv oj e
egzi st en ci j e.

Sli k a l edom ok ovane p lani ne, naj vieg vrha do k oga se u sp i n j e st ep en ast om put an j om , nenametl j ivo , p oet sk i su p ti lno , nagov etava p ar adok salnu i st inu o t om e da b i i st i zan j e na naj v i i vr h ,
k onano osvaj anj e ap solu t nog, u oveku zamet nul o tr aj n o duhov n o

i
la
e.
Sn
z
mr
azi
u
o
doba
odi
ta
na
na
v
o
e
elit
e
i
i
svak
j
j p
j
g
p p
ni n i si mbol i k i oznaavaj u t u svoj evr snu negaci j u ivot a , p ot i r an j e
naj dubl j e l j u dsk e sut ine, koj u umetnost r ei oduvek p ronalazi
u tr aj nom duh ovnom nemiru i tr aganj u. Pesma iz svoj ih m i saonih
dubina op omin j e da zaustavi t i se na nekoj od gora, odustat i od
p ohoda n a vi u , ako i neosv oj ivu , znai i odrei se onoga t o j e
naj p lemeniti j a oznak a ovekovog duhovnog sveta. to j e ovekov
duhov ni svet bogati j i , nj egovi su ci l j evi vi i , p a samim t im i t ee
idost i ni . Uz t o, svaki i deal j e vi evr edan , pa j edan dosti gnuti
cil j raa i neki novi , vii , i ovek j e uvek i znova raspet na kr stu

svoj i h el j a i snova, a proivl j avaj ui to r aspee, neizb eno se

nadnosi nad neuhvat l j ivo t aj anstvo svoj ih duhovnih nemi ra i
r a s k ol a .

V ilinsk i zov, sa spektr om asoci j aci j a koj e podst ie u itaoevom doivl j aj u , umetniki j e znak koj i naglaava upravo tu opoj nu , omaml j uj uu mo ovekovog sna o srei i neunitivu snagu
koj u mu daj e nj egova nada da e dosegnuti ideal koj i u nj emu

tako mono tvori neobuzdana duhovna uznesenj a. Asocij ativna zraenj a mot iva vi lin sk e pesme, ona koj a upuuj u na n et o u m iln o,

ar obno ali i neuhvatlj ivo, ukazuj u na pl emenit u pr evaru koj u u

sebi taj e ovek ovi snovi i nade. Narodna mudrost ni j e preutala
ni i stinu da j e svet ovekovih snova i nadanj a n eiscr pno izvori t e
oni h i votvornih sil a koj e mu ne daj u da se tr aj no nadnese nad
p onore Ij udskih obmana, uvaj ui ga t ako od duh ovn ih p ustoi i
j aaj ui n j egovu mo da svoj u duu uvek smel o p ol oi na r tveni k
Lepot e, vievr ednog i neuhvatl j ivog i deala kome odano i nepokolebl j ivo sl ue naj bol j i meu l j udima.
I ako j e p esma Via j e gor a od gor e ivela u sast avu obr eda,
inei n j egov m oli t veni , r eima ost var en i deo , ona ga j e i nadivela
u p r av o oni m to ot kr iva i omoguuj e da se n asluti o lep otama i
dr amama ovek ovog p ost oj an j a. O nj ima kazuj e dr evn i , sveznaj ui gl as i z nar at ivnog sloj a p esm e, p r ogovar aj ui sa dna m ut n ih ,
nesagledivi h dub i n a p r evr ele nar odne mudr osti , u k oj oj su n eiscr p ni i zv ori vazda i vi m i n adah nj uj u im mi saoni m i p oet sk i m
zr aenj im a ovog p esni k og dr agul j a nae nar o dne l ir i ke.