Anda di halaman 1dari 251

;{uBk dk nfXeko n?

eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

2005

Punjabi Version

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ,


n?;H;hHUHBzL175^187,u"Eh wzfiab, ;?eNo^34J/, uzvhrVQ .
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

ft;ak ;{uh
bVh BzL
1H
2H
3H
4H
5H
6H

7H
8H
9H
10H
11H
12H
13H
14H
15H
16H
17H
18H

ikDekoh t/ot/
G{fwek
1^d;skt/ia^;zrmB, cze;aB ns/ coia d/ t/ot/ (fjZ;k 4(1)(n)(i))
2^d;skt/ia^nfXekoh ns/ eowukoh d/ nfXeko ns/ coia (fjZ;k
4(1)(n)(ii))
3^d;skt/ia^c?;b/ eoB dh ekotkJh d/ go';hiao (fjZ;k 4(1)(n)(iii))
4^d;skt/ia^cze;aB dh fv;ukoia bJh fBoXkos fB:w (fjZ;k
4(1)(n)(iv))
5^d;skt/ia^cze;aB fv;ukoia bJh fB:w, o?r{b;
/ aB, fBod/;a, d;skt/ia
ns/ foekov$cze;aB fv;ukoia bJh eowukoh d[nkok tofsnk (fjZ;k
4(1)(n)(v))
6^d;skt/ia^d;skt/ia i' fe fJ; d/ ezNo'b ftZu oZy/ rJ/ jB (fjZ;k
4(1)(n)(vi))
7^d;skt/ia^Bhsh B{z fJ;d/ cakow{b;
/ aB$bkr{ eoB d/ ;pzX ftZu iBsk dh
;bkj iK B[wkfJzdrh bJh soshp (fjZ;k 4(1)(n)(vii))
8^d;skt/ia^p'ov,e"A;b, ew/Nh ns/ j'o ;oho iBse s"o s/ rfms
ew/Nh (fjZ;k 4(1)(n)(viii))
9^d;skt/ia^nfXekoh ns/ eowukoh dh vkfJo?eNoh (fjZ;k
4(1)(n)(ix))
10^d;skt/ia^nfXekoh ns/ eowukoh d[nkok gqkgs wkf;e fwjBskBk
(fjZ;k 4(1)(n)(x))
11^d;skt/ia^piN tzv, gq;skfts you/, gbkB ;ehw ns/ ehsh G[rskB
d/ t/ot/ (fjZ;k 4(1)(n)(xi))
12^d;skt/ia^;pf;vh gq'rokw dh n?riahfeT{;aB, fBoXkos wksok ns/
nfij/ gq'rokw dk bkG dk t/otk th ;akfwb j? (fjZ;k 4(1)(n)(xii))
13^d;skt/ia^fonkfJs,gofwN iK gqwkfDesk d/ gqkgs eosk d/ t/ot/
(fjZ;k 4(1)(n)(xiii))
14^d;skt/ia^fJb?eNqkfBe o{g ftZu T[gbpZX ikDekoh (fjZ;k
4(1)(n)(xiv))
15^d;skt/ia^Bkrfoe B{z T[gbpZX ikDekoh gqkgs eoB d/ t/ot/ (fjZ;k
4(1)(n)(xv))
16^d;skt/ia^gpfbe ;{uBk nfXekoh d/ Bkw ns/ nj[dk ns/ j'o t/ot/
(fjZ;k 4(1)(n)(xvi))
17^d;skt/i^e'Jh j'o bkGdkfJe ikDekoh (fjZ;k 4(1)(n)(xvii))

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

gzBk BzL
3
4^6
7^9
10^12
13^14
15^204

205
206
207
208^210
211^228
229
230
231
232
233
234^240
241^251

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

G{fwek

1H

jo iBse nfXekoh d/ ezw u gkodo;ask ns/ itkpd/jh B{z T[s;akfjs eoB bJh ns/
jo fJZe Bkrfoe B{z iBse nfXekoh d/ ezNo'o nXhB ;[oZfyns ikDekoh sZe gj[zu
eoB d/ ekpb pBkT[D bJh, Gkos dh ;oeko ;{uBk dk nfXekoh n?eN, 2005,
(nkoHNhHnkJhHn?eN) pDkfJnk j? . i' fe 15^6^2005 B{z c'o; ftZu nkfJnk. fJ;
n?eN dh Xkok 4 dh ;?ae;aB (1) (n) d/ nB[;ko uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,
gzikp,uzvhrVQ dh ikDekoh bJh fJ; d;skt/ia B{z pDkfJnk j? i' fe nkw iBsk dh
ikDekoh bJh j? .

2H

fJ; d;skt/ia dk we;d ftGkr d// ;?ZN^nZg pko/, cze;aB ns/ fJ; d/ nfXekohnK ns/
eowukohnK d/ foekov ns/ T[gbpZX d;skt/ia d/ pko/ iBsk B{z ;{fus eoB bJh j? .

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

1^d;skt/ia^;zrmB, cze;aB ns/ coia d/ t/ot/


(fjZ;k 4(1)(n)(i))
1H1

;z;Ek dk Bkw ns/ gsk


uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,
n?;H;hHUHBzL175^187, u"Eh wzfiab, ;?eNo^34J/, uzvhrVQ .

1H2

;z;Ek dk w[Zyh
uhc nkvhNo

1H3

e[zih T[d/;a
fJj ftGkr oki dhnK jo tor dhnK ;fjekoh ;GktK dh gVskb eodk j? . gzikp oki

;fjekoh ;GktK ekB{zB, 1961 dh Xkok 48 d/ nXhB jo ;fjekoh ;Gk d/ b/fynK dh ;kb ftZu fJZe tko
gVskb eoBk fJ; ftGkr dh ekB{zBh fizwt
/ koh j? . fJZe gk;/ nkfvN ;Gk dh gqpzXeh B{z ;Gk dhnK
ewhnK

ns/ T[DskJhnK d; e/ ;jh ezw eko eoB ftZu wdd eodk j? ns/ d{i/ gk;/ fJj nkfvN

fog'oN ftZu fNZgDh okjhA ;oeko B{z ;Gk d/ ezw eko pko/ ;jh ns/ ;[zsso w[be
z D eoB ftZu wdd
eodk j? .
1H4

ekoia ns/ coia


gVskbeko nkfvN Bkb i[V/ ;pzXs ;/tktK eodk j? fit/Afe rpB ;pzXh tZyoh ft;a/;a fog'oN

ikoh eoBk, nkfvN ch; dk w[be


z D ns/ t;{bh eoBk, e[ZM ;GktK dh nkfvN ;/qDheoB eoBk, b/fynK
dk fwbkB eoBk ns/ ;GktK dh ft;/a;a gVskb eoBk .
n)

w[Zy gVskbeko, ;fjekoh ;GktK, gzikp fJ; ftGkr dh nkw gqpzXeh B{z tkudk j? ns/ ftGkr

B{z ezNb'o eodk j? . ;fjekoh gVskb ftGkr B{z d' gosK ftZu fizwt
/ kohnK tzvhnK rJhnK jBL^
1)

jo ;fjekoh ;Gk dh ;kb ftZu fJZe tko gVskb eotkT[Dh ns/

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

2)

;oeko tZb'A g{ot gqtkBrh b?D T[gozs ofi;Noko, ;fjekoh ;Gktk, tZb'A fBoXkos nkfvN

ch; doK nB[;ko nkfvN ch; dk w[bzeD ns/ t;{bh eoBk


fJj ;kohnK ekB{zBh ;/tktK g{ohnK eoB fjZs uhc nkvhNo dh ;jkfJsk w[Zy dcso d/ gZXo
s/ tXhe

uhc nkvhNo, d' ;z:[es uhc nkvhNo ns/ d' T[g uhc nkvhNo tZb'A ehsh iKdh j? ns/

y/soh gZXo s/ 21 nkfvN nc;o, 32 ;hBhno nkvhNo ns/ 774 fBohye gVskbekoK tZb'A ehsh iKdh
j? . uhc nkvhNo doik^3 ns/ 4 eowukohnK dk fB:[esheosk ns/ ;ik d/D dh nEkoNh j? . fJ;
ftGkr dhnK n;kwhnK dk o[spk ofi;Noko, ;fjekoh ;GktK d/ pokpo doi/ dhnK n;kwhnK dk j? .
pV/ ;fjekoh ndko/ fit/Afe f;ayo ndko/, e/Adoh ndko/, yzv fwbK ns/ eskJh fwbK dh gVskb
nkfvN nc;o ns/ ;hBhno nkvhNo tZb'A eotkJh iKdh j? .wZX torh ;GktK fit/Afe gqkfJwoh
y/shpkVh ftek; p?Ae, gqkfJwoh wkoehfNzr ;GktK, y/shpkVh ;oft; ;GktK ns/ j'o S'NhnK ;GktK dh
gVskb fBohye gVskbekoK tZb' ehsh iKdh j? .
;kohnK w[ZYbhnK ;GktK ns/ e[ZM pVhnK$ e/Adoh ;GktK fiBK dk ezw eko E'Vk j?, c'eb
g[nkfJzN ;GktK ns/ d[ZX T[sgkdB ;GktK, (nkBzd g?NoB) dk nkw s"o s/ ;bkBk nkfvN eokfJnk
iKdk j? idfe pVhnK f;ayo ;GktK e/Adoh ;fjekoh p?Ae w[Zybh y/shpkVh ftek; p?Ae, yzv fwbK,
wkoehfNzr ;GktK, fwbe :{BhnB$gbKN nkfd dh ubzs gVskb eotkJh iKdh j? .
fJ; s'A fJbktk nkfvN ch; dh t;{bh ns/ ykfsnK dh ;zGkb dk ezw piN nekT{AN; ns/
nkfvN ch; foetoh nc;o tZb'A t/fynk iKdk j? i' fe w[Zy dcso d/ ;Nkc d/ vhHvhHUH th j? .
nkfvN d/ ezw B{z ekoro oZyD bJh fJj io{oh j? fe nkfvN fJsokiK dh gkbDk B{z u? e eoBk
io{oh j' iKdk j? .

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

1H5

;z;Ek ukoN

uhc nkvhNo

tXhe uhc nkvhNo

;z:[es uhc nkvhNo

nwbk
nc;o

oki

gZXo

;z:[es uhc nkvhNo

piN nekT{AN;

fvgNh uhc

nkfvN ch;

nkvhNo

foetoh nc;o

(;bkBk nkfvN)

21 nkfvN nc;o

fvgNh uhc
nkvhNo
(ubzs nkfvN)

fibQk
gZXo

32 ;hBhno nkvhNo
y/soh
gZXo
774 fBohye gVskb

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

2^d;skt/ia^nfXekoh ns/ eowukoh d/ nfXeko ns/ coia (fjZ;k 4(1)(n)(ii))


2.1
w[ZyhnK d/ nfXeko ns/ coia (gq;ak;eh, ftZsh ns/ ekB{zBh (j'o)
2H2
eowukohnK d/ nfXeko ns/ coia
2H3
T[j fB:w$j[ew fi; nXhB nfXeko s/ coiaK dh ftT[spzdh j't/
bVh
BzL
1H

nj[dk

2H

tXhe uhc nkvhNo

3H

;z:[es uhc nkvhNo

4H

fvgNh uhc nkvhNo

5H

nwbk nc;o

uhc nkvhNo
(ftGkr dk w[Zyh)

nfXeko (gq;ak;eh,
ftZsh ns/ ekB{zBh (j'o)
ro[Zg ;h ns/ vh d/
eowukohnK d/ fB:[esh
ns/ ;iak d/ nfXekoh d/
s"o s/ nfXeko ns/
ro[Zg J/ ns/ ph d/
nwbk w[ZfdnK d/ ;pzX
ftZu ;oeko B{z nf;;N
eoBk .

coia

;kohnK ;fjekoh ;GktK dk nkfvN


ftZsh ;kb ftZu fJZe tkoh j'Dk
ukjhdk j?, pko/ :ehBh pDkT[Dk ns/
gqkfJoh ns/ e/Adoh ;GktK fizBK dk
nkfvN fBohye gVskbeko ns/
;hBhno nkvhNo tZb'A ehsk iKdk
j?, d/ nkfvN pko/ nkfvN nc;oK
Bkb nkgDh gqXkBrh j/m whfNzr
eotkT[Dk .
ng?e; ndkfonK fiBQK ro[Zg J/, ph, ;h ns/ vh d/
dk nkfvN nc;o, eowukohnK d/ nwb/ w[ZfdnK ;pzXh
;hBhno nkvhNo ns/ uhc nkvhNo nf;;N eoBk .
fBohye
gVskbeko
eod/ jB, T[BK d/
nkfvN dh ;[goftiaB
eoBk
fi;
dh
nbkNw?AN uhc nkvhNo
d[nkok ehsh iKdh j? .
gzikp oki ftZu e/Adoh uhc nkvhNo B{z piN ns/ nkfvN
;fjekoh
;GktK dk ch; d/ w[ZfdnK ;pzXh nf;;N
nkfvN i' ;hBhno eoBk.
nkvhNo ns/ fBohye
gVskbekoK tb'A ehsk
iKdk j?, B{z ;[gotkJhia
eoBk .
;kohnK ;fjekoh ;GktK uhc nkvhNo B{z :ehBh pBkT[Dk fe
fiBK
dk
nkfvN ;kohnK ;GktK dk nkfvN ftZsh ;kb
fBohye gVskb ns/ d/ ftZu fJZe tkoh j'Dk ukjhdk j? .
;hBhno
nkvhNo
d[nkok nkfvN nc;o
dh ;[goftiaB ftZu
ehsk iKdk j?, T[; B[z
u?e eoBk .
;ko/ nwbk ;akyk d/ ro[Zg J/, ph, ;h ns/ vh d/
w[ZfdnK
;pzXh eowukohnK d/ nwbk ;pzXh w[ZfdnK

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

;[goftiaB eoBk ns/ i/


e'Jh ykwh fXnkB ftZu
nkT[Adh j? sK uhc
nkvhNo d/ fXnkB ftZu
fbnkT[Dk.
6H

piN nekT{AN; ns/


nkfvN ch; foetoh
nc;o

7H

nkfvN nc;o

8H

;hBhno nkvhNo

9H

fBohye gVskb

10H

;[gov?AN ro/v^2

11H

fBZih ;jkfJe

B{z vhb eoBk. ro[Zg J/ ns/ ph d/


nfXekohnK d/ nwbk d/ w[ZfdnK B{z
;oeko B{z uhc nkvhNo okjhA G/iDk
feT[Afe ;oeko ro[Zg J/ ns/ ph
ro[Zg d/ fB:[esh ns/ ;ik dh
nfXekoh j? .
fBohye
gVskbeko ftGkr dh nkfvN ch'; ns/ piN d/
d[nkok ;Gk d/ bkG s/ w[ZfdnK B{z vhb eoBk .
fijVh nkfvN ch;
n;?; ehsh iKdh j?,
T[; dh foetoh eoBk
ns/
uhc
nkvhNo
dcso ftZu vokfJzr
n?Av fv;pof;zr nc;o
d/ nfXeko .
fibQk gZXo s/ vokfJzr fib/Q ftZu gqkfJwoh ;GktK ns/
ns/ fv;pof;zr nc;o e/Zdoh ;GktK dk nkfvN ;kb ftZu
d/ nfXeko ns/ ;GktK fJZe tkoh j'fJnk j?, B{z :ehBh
d/ nkfvN eod/ ;w/A i/ pBkT[Dk ns/ uhc nkvhNo B{z
e'Jh ewh gkJh iKdh j? nkfvN ch; ns/ nwbk w[ZfdnK
sK
T[;
B[z
uhc ;pzXh gq'ro?; wjhBktko G/iDk .
nkvhNo,
ofi;Noko
ns/ ;pzXs ;Gk d/
fXnkB ftZu fbnkT[D
dk nfXeko .
e/Adoh ;GktK d/ nkfvN e/Adoh ;GktK d/ ubzs d/ nXko s/
;pzX ftZu i/ e'Jh ewh nkfvN eoBk ns/ fJBK dh nkfvN
Biao nkT[Adh j? sK T[; fog'oN ;pzXsK B{z G/iDk .
;pzXh nkfvN nc;o B{z
fog'oN eoBk .
nkfvN eod/ ;w/A i/ gqkfJwoh ;GktK dk ;bkBk nkfvN
e'Jh
ewhnK
Biao eoBk ns/ fJBK dh fog'oN ;pzXsK
nkT[AdhnK jB sK fJ; B{z G/iDk .
;pzXh nkfvN nc;o
fog'oN eoBk .
e?;a p[Ze ns/ ;oft; uhc nkvhNo B{z nkfvN nc;o
p[Ze
i'
;hBhno okjhA nwbk w[ZfdnK ;pzXh fog'oN
;jkfJe ns/ i{Bhno G/iDk ns/ nkfvN nc;o B{z fpbK d/
;jkfJe tZb'A fsnko mhe j'D ;pzXh nf;;N eoBk .
ehshnK iKdhnK jB, B{z
u?e eoBk .
nwbk ;akyk ns/ piN uhc nkvhNo B{z whfNzrK ;pzXh
;akyk ns/ ;Gk ;kyk ;{uBk d/Dk ns/ N?bhc'B ekbK B{z
tZb'A fijVhnK ckJhbK nN?Av eoBk nkfd .

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

12H

;hBhno ;jkfJe

13H

;hBhno ;e/b
;N?B'rqkco

14H

i{Bhno ;e/b
;N?B'rqkco

15H

;NB"NkJhfg;aN

16H

i{Bhno ;jkfJe
ns/ eboe

uhc
nkvhNo
B{z
gqtkBrh bJh G/ihnK
iKdhnK jB, B{z u?Ze
eoBk.
nwbk w[ZfdnK ns/
ftZsh w[ZfdnK dhnK
ckJhbK d/ mhe j'D
;pzXh u?e eoBk .
;kohnK ;pzXs ckJhbK
B{z u?Ze eoBk .

nwbk ns/ piN d/ w[ZfdnK d/


foekov B{z fsnko ns/ vhb eoBk
ns/ dcso d/ w[Zyh B{z g[ZN nZg
eoBk .
nkoHNhHnkJhH n?eN d/ w[ZfdnK B{z
vhb eoBk ns/ tXhe uhc nkvhNo
s'A fvgN/;aB b?Dk ns/ NkJhg eoBK
ns/ w[Zy dcso fty/ ;ko/
nfXekohnK$eowukohnK ns/ ;w{j
nkfvN nc;o gzikp oki dhnK
nuBu/sh S[ZNhnK B{z vhb eoBk .
^
;z:[es uhc nkvhNo ns/ fvgNh
uhc nkvhNo s'A fveN/;aB b?Dk ns/
NkJhg eoBk .
^
;z:[es uhc nkvhNo ns/ fvgNh
uhc nkvhNo s'A fveN/;aB b?Dk ns/
NkJhg eoBk .
nwbk ns/ piN d/ nwbk ns/ piN wkwfbnK ;pzXh
wkwfbnK d/ foekov d/ foekov fsnko eoBk .
mhe j'D ;pzXh :ehBh
pBkT[Dk i' T[; B{z
nbkN ehs/ rJ/ jB .

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

10

3^d;skt/ia^c?;b/ eoB dh ekotkJh d/ go';hiao (fjZ;k 4(1)(n)(iii))

4H1

c?;bk b?D dh ekotkJh bJh


nkfvN nk|h;o d|so dk w[yh j[zdk j? ns/ nkgD/ nXhB ezw eoB tkb/ doik 4

w[bkIwK d/ ;pzX ftZu fB:[es eoB ns/ dzv d/D tkbh nEkoNh j[zdk j?. nkfvN nk|h;o d/
|?;b/ fto[ZX nghb uh| nkvhNo e'+ eoBh g?Adh j?, i' ftGkr dk w[yh j[zdk j?.
ftGkr w[yh j'D d/ Bks/ uh| nkvhNo doik^3 ns/ doik^4 w[bkIwK fB:[es eoB s/ dzv
d/D tk+h nEkoNh j[zdk j?. uh| nkvhNo d/ j[ewK fto[ZX nghb ;oeko Gkt gqPk;B ftGkr
e'+ eoBh g?Adh j?.
ftZs efwPBo (;fjekosk) doik^1 ns/ doik^2 nfXekohnK fB:[es eoB ns/
dzv d/D tk+h nEkoNh j[zdk. ftZs efwPBo (;fjekosk) d/ |?;fbnK f\bk| nghb wzsoh
(;fjekosk) e'+ eoBh g?Adh j?.
;/tk fB:wK Gkt ;oft; o{bI ftZu d{ih nghb dh e'Jh ftt;Ek BjhA j[zdh.
4H2

nzsw c?;bk b?D d/ nwb nEkoNh

1)
fJz;g?eNo nkfvN ;[;kfJNhI Gkt ;GktK iK ;fjekoh ndkfonK iK ;zrmBK dh
ftXkBe nkfvN dk ezw ;"Afgnk frnk j[zdk j?. T[j nkfvN eoB s'A pknd ;Gk dh nkfvN
fog'oN ikoh eodk j?. nkfvN d"okB ;kjwD/ nkT[D tk+/ }pB$X'ykXVhnK$rzGho p/fB:whnK
ftP/P nkfvN fog'oNK d/ s"o s/ ikoh ehshnK iKdhnK jB. T[; dh nfijh fe;/ ekotkJh s'A
d[yh e'Jh th nkw ftnesh T[u nfXekohnK sZe gj[zu eo ;edk j?. fco, nkfvN nk|h;o
ns/ T[u nfXekoh T[; ;Gk dh w[V^nkfvN fe;/ j'o fJz;g?eNo nkfvN$;hBhno nkvhNo s'A
eotk ;ed/ jB.
2)
;hBhno nkvhNo fes/ sK fJeZb/ jh e/Adoh ;z;EkBK dh ftXkBe nkfvN dk ezw
;"Afgnk j[zdk j? ns/ fes/ fJz;g?eNo nkfvN dh Nhw Bk+ T[; B/ fJj ezw eoBk j[zdk j?. T[; B/
iK T[; dh Nhw nkfvN eoB T[gozs nkfvN fog'oNK ikoh eodh j?. nkfvN d"okB ;kjwD/
nkT[D tk+/ }pB$X'ykXVhnK$rzGho p/fB:whnK ftP/P nkfvN fog'oNK d/ s"o s/ ikoh ehshnK
iKdhnK jB. T[; dh nfijh fe;/ ekotkJh s'A d[yh e'Jh th nkw ftnesh T[u nfXekohnK
sZe gj[zu eo ;edk j?. fco, nkfvN nk|h;o ns/ T[u nfXekoh T[; ;Gk dh w[V^nkfvN
fe;/ j'o fJz;g?eNo nkfvN$;hBhno nkvhNo s'A eotk ;ed/ jB.
3)
nkfvN nk|h;o nkgD/ ezNo'b nXhB ;hBhno nkvhNoi$fJz;g?eNoI nkfvN d/ ezw
dh fBrokBh eodk j?. T[j nkgD/ nXhB eowukohnK s/ nfXekohnK tZb'A fsnko nkfvN
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

11

fog'oNK$ftP/P nkfvN fog'oNK ikoh eoB s'A gfjbK T[BQK wBI{o eodk j?. T[j ;GktK s'A
t;{bh rJh nkfvN |h; dk fXnkB th oydk j?. T[AM th, gzi bZy o[gJ/ s'A T[go dhnK nkfvN
fog'oNK T[;/ d/ j;skyoK Bkb ikoh j[zdhnK jB. \k; eo e/ rzGho gqfeosh d/ nkfvN g?o/,
fiBQK dh ;kbK pZXh gkbDk jh BjhA j[zdh, nkfvN nk|h;o tZb'A gkbDk bJh nkfvN nB[gkbD
ew/Nh ;kjwD/ oZy/ iKd/ jB. p[fBnkdh ;GktK$e/Adoh ;GktK d/ wkwb/ ftZu nB[gkbD ew/Nh dk
w[yh eqwtko fvgNh ofi;Noko$;z:[es ofi;Noko j[zdk j?. fco th i/ T[BQK g?fonK dh gkbDk
BjhA j[zdh, sK T[j nkfvN itkpd/jh ew/Nh ;kjwD/ oZyD bJh uh| nkvhNo e'b G/i fdZs/ iKd/
jB.
4)

nkfvN ;kbkBk j'Dh j? iK Bkb'^Bkb uZbDh j?, T[; s/ fBoGo eofdnK fvgNh uh|

nkvhNoI jh p[fBnkdh ;fjekoh ;GktK ns/ e/Adoh ;fjekoh ;GktK iK ndkfonK dh nkfvN d/
ezNo'b Gkt fB:zsqe j[zd/ jB. |hbv ftZu nkfvN d/ ;ko/ ezw T[BQK d/ fB:zsqD$fBrokBh ftZu jh
j[zd/ jB. w[Zy d|so (j?ve[nkoNoI) fty/ ofj e/ T[j uh| nkvhNo nkgD/ nXhB ;GktK dh
gqrsh pko/ d;d/ ofjzd/ jB s/ i/ e'Jh iBse fPekfJsK j'D, sK T[; pko/ th T[BQK ikD{
eotkfJnk iKdk j?. T[j nkfvN go|kofwnK dk ;{soheoD eo e/ |hbv ;Nk| skIk
fBod/PK$;'XK gqsh fdPk^fBod/P th fdzd/ ofjzd/ jB.
5)
;op T[u ;z;EkBK d/ nkfvN nk|h;oI dh ekor[Ikoh dk fB:zsqD ;z:[es uh|
nkvhNoI e'+ j[zdk j?. T[j T[BQK d/ fB:zsqD nXhB ;opT[u ;z;EkBK dhnK nkfvN
fog'oNK$ftP/P nkfvN fog'oNK wBI{o th eod/ jB. T[j ;opT[u ;z;EkBK
fdPk^fBod/P$skIk jdkfJsK$fB:wK dhnK ;'XK nkfd th ikoh eod/ jB. T[j T[BQK ;opT[u
;z;EkBK dh nkfvN nB[gkbD ew/Nh d/ w?Apo ti'A th ezw eod/ jB. T[j p[fBnkdh ;fjekoh
;GktK dh nkfvN itkpd/jh ew/NhnK d/ eBthBo th j[zd/ jB.
6)
tXhe uh| nkvhNo dk ;EkgBk iK ;zrmB$;z;EkB (fJ;N?pfbPw?AN), piN ns/ ykfsnK
T[s/ fB:zsqD j[zdk j?. ;kohnK ftZsh$gqPk;eh wBI{ohnK ;woZE nfXekohnK dh nrb/oh
gqtkBrh bJh T[;/ okjhA fBZe+dhnK jB. g?BPB wkwb/, ihH ghH |zv yks/ dk oZy^oykn, ihH
ghH |zv ftu'A g/PrhnK ns/ ihH ghH |zv d/ nzfsw G[rskB T[;/ s'A j' e/ bzxD/ j[zd/ jB. ndkbsh
wkwfbnK dh gqfefonk th T[;/ okjhA w[ezwb j'Dh j[zdh j?. T[j e/Adoh ;z;EkBK dh nkfvN
itkpd/jh ew/Nh dk eBthBo j[zdk j?, fi; d/ u/now?B ftZsh efwPBo (;fjekosk) j[zd/ jB.
7)
uh| nkvhNo feT[Afe ftGkr dk w[yh j[zdk j?, fJ;/ bJh T[j ;/tk, ftZs ns/ j'o ;ko/
ekoiK d/ ;w[Zu/ wkwfbnK bJh th ftGkr dk fJzukoi j[zdk j?. T[j ;{p/ ftZu nkgD/ ;Nk| ns/
BhshnK okjhA ;kohnK ;fjekoh ;[;kfJNhI dh nkfvN eodk$nfijh ftt;Ek eodk j?. T[; dh
fe;/ ekotkJh s'A d[yh e'Jh nfXekoh$ftnesh ftZsh efwPBo (;fjekosk) e'b nghb eo
;edk j?. fJ; s'A fJbktk, T[j ;opT[u ;z;EkBK dh nkfvN itkpd/jh ew/Nh dk eBthBo th
j[zdk j?, fi; d/ w[yh wzsoh (;fjekosk) j[zd/ jB.
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

4H3

;pzXs gqpzX ezw,fB:w nkfd


;/tk d/ fB:w
gzikp ;oeko d/ fBod/;a$nkd/;a
gzikp ;oeko dh Bhsh

4H4

c?;bk b?D bJh e'Jh NkJhw dh ;hwk, i/ j't/


e'Jh BjhA

4H5

fBrokBh ns/ itkpd/jh d/ u?Bb


wksfjs dk ezw bVh ftZu nrb/ gZXo d/ d[nkok d/y^o/y ftZu ehsk iKdk j? .

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

12

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

13

4^d;skt/ia^cze;aB dh fv;ukoia bJh fBoXkos fB:w (fjZ;k 4(1)(n)(iv))


4.1
4H2
4H3
bVh
BzL
1H

sithia ehs/ ekoia$;/tk dh gqfeosh


fB:w$;/tk$fwnko dh ;g[odrh
T[d/';a gqkgsh bJh ;w/A dh ;hwk
sithia ehs/ ekoia$;/tk dh
gqfeosh
ft;Eko j/m fby/ nB[;ko j?L^

fB;w$;/tk$ fwnko
dh ;g[odrh
bkr{ BjhA

T[d/;a gqkgsh bJh


;w/A dh ;hwk
bkr{ BjhA

jtkbk d;skt/i
bkr{ BjhA

ftGkr dh w[Zy rshftXh 20,000 (brGr) p[fBnkdh ;fjekoh ;GktK, 177 (brGr)
ns/ 14 ;opT[u ;z;EkBK dh ftXkBe nkfvN eoBk j?. p[fBnkdh gZXo s/ 774 fJz;g?eNo
nkfvN ns/ 32 ;hBhno nkvhNoI fJBQK ;z;EkBK dh nkfvN dk ezw eod/ jB. jo/e
fJz;g?eNo nkfvN fJZe ;kb u brGr 55 ;[;kfJNhI dh nkfvN eoB dk ezw ;"Afgnk iKdk
j?, T[j nkfvN fog'oNK fsnko eod/ jB, ofi;Noko^;fjekoh ;GktK, gzikp tZb'A s?n
g?wkfBnK d/ nkXko s/ nkfvN |h; t;{b gkT[Ad/ jB ns/ fco T[j ;koh oew ;oekoh ykfsnK
ftZu iwQk eotkT[Kd/ jB. e[ZM wkwfbnK ftZu ;hBhno nkvhNo uko s'A gzi nkfvN
fJz;g?eNoK d/ ezw T[s/ fB:zsqD$fBrokBh oydk j?. e[ZM wkwfbnK ftZu, T[j ;[szso s"o T[s/
;GktK dh nkfvN eodk j?. T[j nkgDh fBrokBh nXhB ;z;EkBK dh nkfvN fog'oN$ftP/P
nkfvN fog'oNK fsnko eodk j?. T[j nkgD/ nXhB ;z;EkB dh nkfvN |h; fJeZmh eoB ns/
T[; iwQk eotkT[D bJh th fIzw/tko j[zdk j?.
d|so dk w[yh j'D d/ Bks/ nkfvN nk|h;o fJz;g?eNoI nkfvN$;hBhno nkvhNoI d/
ezweki s/ fB:zsqD$fBrokBh oydk j?. T[j ;[;kfJNhI dh nkfvN d/ wkwb/ ftZu ;woZE
nfXekohnK tZb'A ikoh skIk fBod/P$ekBK$fB:wK dhnK ;'XK$jdkfJsK pko/ |hbv ;Nk| ;/X
fdzdk j?. T[j ;GktK tZb'A iwQk eotkJh rJh nkfvN |h; s/ th nkgDk fB:zsqD oydk j?. T[j
nkfvN fog'oNK$ftP/P nkfvN fog'oNK wBI{o eodk j?. gzi bZy o[gJ/ s'A tZX dhnK ftP/P
nkfvN fog'oNK T[;/ d/ j;skyoK Bk+ ikoh j[zdhnK jB. T[j p[fBnkdh ;fjekoh ;GktK d/
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

14

wkwb/ ftZu nkfvN nB[gkbD ew/Nh dk w?Apo j[zdk j?. T[j e/Adoh ;fjekoh ;GktK d/ wkwb/
ftZu nkfvN nB[gkbD ew/Nh dk eBthBo j[zdk j?. p[fBnkdh$e/Adoh ;fjekoh ;GktK d/ wkwb/
ftZu T[j nfij/ g?o/ nkfvN itkpd/jh ew/NhnK ;kjt/A oZyD bJh uh| nkvhNo fdzdk j?,
fijV/ nkfvN nB[gkbD ew/Nh tZb'A fBp/V/ BjhA iKd/.
fJZe fvgNh uh| nkvhNo T[BQK p[fBnkdh$S'NhnK ;fjekoh ;GktK dh ekor[Ikoh dk
fB:zsqD$fBrokBh oydk j?, fiBQK dh nkfvN ;kbkBk nkXko s/ j[zdh j? ns/ fJZe j'o fvgNh
uh| nkvhNo e/Adoh ;z;EkBK dh ekor[Ikoh s/ fB:zsqD$fBrokBh oydk j?, fiBQK dh nkfvN
Bkb'^Bkb$fB:sekbh j[zdh j?.
d' ;z:[es uh| nkvhNoI 12 ;opT[u ;z;EkBK dk fB:zsqD$fBrokBh t/yd/ jB, fiBQK
ftZu wkoe|?v fij/ ;z;EkB j[zd/ jB, fiBQK d/ 18 gbKN;$fJekJhnK jB, gzikp oki ;fjekoh
p?Ae fi; dhnK 22 Pk\ktK, 3 fvthIBb d|so s/ fJZe f;ybkJh ;z;EkB j[zdk j?l fwbe|?v d/
5 gbKN;$fJekJhnK, 12 Pk\ktK$fteoh d|so ;{p/ s'A pkjo jB. fJ; ezw ftZu nkfvN
fNZgDhnK d/ nB[gkbD th Pkwb jB.
tXhe uh| nkvhNo gqPk;B$piN, yks/ ns/ nkfvN |h;, ndkbsh wkwfbnK s/
fB:zsqD$fBrokBh oydk j? ns/ fJBQK wkwfbnK ftZu w[Zy nkvhNo dh ;jkfJsk eodk j?. fJ;
wzst bJh, T[; dh ;jkfJsk fJ;N?pfbPw?AN nk|h;o s/ piN, yks/ ns/ nkfvN |h; ohetoh
nk|h;o nkgDh fwfB;Nhohnb Nhw Bk+ eod/ jB. ftGkr w[yh j'D d/ Bks/ uh| nkvhNo
;w[Zu/ ;{p/ u nkgD/ ;Nk| Bk+ ftGkr d/ ;ko/ ezwekil fit/A fe gqPk;B, piN, \ou, nkfvN
s/ gqPk;B Bkb ;pzXs BhshnK T[bheD, |hbv toe bJh jdkfJsK ikoh eoB d/ Bkb^Bkb
;fjekoh ;GktK dh nkfvN s/ fB:zsqD th oydk j?.

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

15

5^d;skt/ia^cze;aB fv;ukoia bJh fB:w, o?r{b;


/ aB, fBod/;a, d;skt/ia ns/ foekov$cze;aB fv;ukoia
bJh eowukoh d[nkok tofsnk (fjZ;k 4(1)(n)(v))
5H1
foekov$w?B{nbia ns/ jdkfJsK dh gqfeosh ns/ T[; dh ;zy/g ft;ak ;{uh
bVh BzL f;ob/y
gqfeosh
;zy/g ft;ak ;{uh
1H
nkfvN w?B{nb
^
ft;Eko ftZu ikDekoh j/m fby/ nB[;ko
j?L^
2H
;oft; o{b
^
ft;Eko ftZu ikDekoh j/m fby/ nB[;ko
j?L^

nkfvN d/ ezw ftZu ;[ftXk bJh, ftGkr B/ nkgD/ w[bkIwK d/ tosD bJh fJZe nkfvN
w/B{J/b (nkfvN B/wktbh) fsnko ehsk j?. fJ; ftZu jo/e gqeko d/ ;opT[u ;z;EkB s/ T[BQK d/
;p^nkf|;I s/ ftfGzB gqeko dhnK e/Adoh$p[fBnkdh ;[;kfJNhI bJh ;woZE nfXekohnK tZb'A
ikoh tkip ekBK$fBod/PK d/ jtkb/ Bkb nkfvN dh ftXh doi j?. fJj feT[Afe fJZe nkfvN
B/wktbh j?, fJ; bJh w[bkIwK d/ tosD bJh fJj fJZe tvw[Zbh g[;se j?. fJ; s'A fJbktk,
f;tb ;oft; o{bI$gzikp ftZsh fB:w ns/ ;oeko tZb'A ;w/A^;w/A s/ ikoh ;pzXs
fB:w$jdkfJsK ehwsh feskpK jB ns/ fJj pkIko ftZu T[gbpX jB ns/ fJj ;pzXs ;oekoh
ftGkrK u th T[gbpX jB. fJ; s'A fJbktk, gzikp oki ;fjekoh ;GktK pko/ ekB, 1961
ns/ gzikp oki ;fjekoh ;GktK pko/ fB:w, 1963 d' w[Zy g[;fsektK jB i' ehwsh jB ns/
pkIko ftZu th s/ ;pzXs ;oekoh ftGkr e'b th T[gbpX jB.

vkfJo?eN'o/N, ;fjekosk nkfvN gzikp dh ekoi^gqDk+h T[s/ fJZe Mks

1H

;fjekoh ;GktK d/ ezweki ;[ykt/A Yzr Bk+ ubkT[D bJh gzikp ;fjekoh
;GktK pko/ ekB, 1961 nXhB ;oekoh wPhBoh d' fvT{NhnK fdZshnK rJhnK jB.
ofi;No/PB ns/ fBrokBh dk ezw ofi;Noko, ;fjekoh ;GktK tZb'A ehsk iKdk j? ns/
;kohnK ;fjekoh ;GktK dh fJZe ftZsh toQ/ d"okB fJZe tko ftXkBe b/yk^gVsk+

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

16

(nkfvN) dk ekoi ;fjekoh nkfvN ftGkr ;"Afgnk frnk j?. fJZe ;[szso ns/
fBnKg{oD nkfvN, fi; okjhA fJ; d/ BshfinK ftZu wjkB Go';/ dh gq/oDk fw+ ;edh
j?, bJh uh| nkfvNo fJZe tZyo/ ftGkr w[yh ti'A ekoi eodk j?. T[j f;ZXk ftZsh
efwPBo gzikp ;oeko, ;fjekosk ftGkr d/ nXhB ekoi eodk j?. fJ; t/b/
n?;He/H;zX{, nkJhH J/H n?;H, i' gzikp ;oeko d/ w[Zy ;eZso d/ g/n ;e/b u jB, ftZs
efwPBo ;fjekosk ti'A ekoi eod/ j'J/ ;fjekosk bfjo fdPk^fBod/P d/ oj/ jB.
uh| nkfvNo, ;fjekoh ;fGktK, gzikp dk ;z;EkB T[BQK iBse |zvK bJh fJZe
wjZstg{oD oZfynk^;kXB j?, i' ;fjekosk y/so ftZu fBt/P ehs/ rJ/ jB feT[Afe
gzikp ;fjekoh ;GktK pko/ ekB, 1961 fJZe ;kb ftZu fJZe tko jo/e ;fjekoh ;Gk
d/ ykfsnK dh gVsk+ dh jdkfjs ikoh eodk j?.
2H

;fjekosk nkfvN ftGkr d'johnK fvT{NhnK fdZshnK rJhnK jBL^


(1)

gzikp ;fjekoh ;GktK pko/ ekB 1961 d/ ;?ePB 48 nXhB fJZe ;kb ftZu
fJZe tko jo/e ;fjekoh ;Gk dh nkfvN eoBk.

(2)

;oeko dh nrkT{A wBI{oh Bk+ gzikp ;ekoh ;GktK d/ fB:w, 1963 d/ o{b 50
(1) nXhB ofi;Noko ;fjekoh ;GktK tZb'A s?nP[dk nkfvN |h; g?wkfBnK d/
nkXko T[s/ ;kohnK ;fjekoh ;GktK s'A nkfvN |h; dk w[bzeD ns/ t;{bh
eoBk.

ftGkr fJZe gk;/ sK nkfvN d/ ezw ns/ nkfvN |h; dh t;{bh Bk+ fBgNdk j? ns/ d{i/
gk;/ d{i/ ;pzXs ezw th eoB/ g?Ad/ jBl fit/A nkwdB N?e; d/ ;?ePB 44 J/ ph nXhB tXhe
N?e;N nkfvN fog'oNK ikoh eoBk, }pBK pko/ ftP/P fog'oNK ikoh eoBk, p?AeK d/ torheoD
dh nkfvN eoBk, ykfsnK ftZu fJZe;[osk fbnkT[D, ;GktK dh w[V nkfvN ns/ ftP/P nkfvN
eotkT[Dh ns/ ftP/P fog'oNK dh g[PNh nkfd. fJ; d/ Bk+ jh ;fjekosk nkfvN ftGkr e'+
;w/A f;o nkfvN eo e/ ns/ nkfvN |h; t;{b gk e/ ;fjekoh ;GktK ns/ ;oeko d/ fjsK dk
fXnkB oZyD dh nfjw fIzw/tkoh th j[zdh j?.

ftGkr d/ nkfvN d/ ezweki dh fBrokBh s'A

fJbktk uh| nkfvNo ftGkr d/ nkw gqpzX t/ydk j? ns/ ezNo'b eodk j?.
3H

;Nk| dh frDsh

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

17

ebk;^1 nfXekoh

ebk;^2 nfXekoh

18

ebk;^3 s/ 4 w[bkIw

998

e[Zb i'V

1022

T[go'es ftXkBe fvT{NhnK nzikw d/D bJh w[Zy nkfvNo dh ;jkfJsk bJh j?v
nkf|; ftZu fJZe tXhe w[Zy nkvhNo, d' ;z:[es w[Zy nkvhNo ns/ d' fvgNh uh|
nkvhNoI ns/ 21 nkfvN nk|h;o, 32 ;hBhno nkvhNoI ns/ 774 fJz;g?eNoI
nkfvN j[zd/ jB. w[Zy nkfvNo doik 3 ns/ 4 d/ w[bkIwK fB:[es eoB ns/ dzv
d/D tk+k nfXekoh j[zdk j?.

fJ; ftGkr ftZu fJBQK nk;kwhnK dk o[spk fpbe[b

ofi;Noko ;fjekoh ;GktK pko/ ftGkr dhnK fJBQK nk;kwhnK d/ ;wkB j[zdk j?.
tZv/ ;fjekoh ;z;EkBK fit/A ;opT[u ;fjekoh ;GktK, e/Adoh ;z;EkBK, yzv fwbK ns/
eskJh fwbK dh nkfvN dk ezw nkfvN nk|h;oI ns/ ;hBhno nkfvNoI eod/ jB.
dofwnkB/ nkeko dhnK ;GktK fit/A fe p[fBnkdh y/sh ftek; p?Ae, wzvheoD ;GktK,
y/shpkVh ;/tk ;GktK ns/ j'o S'NhnK ;GktK dh nkfvN fJz;g?eNoI nkfvN dh so|'A
ehsh iKdh j?.

4H nkfvN ;fEsh
;fjekoh nkfvN ftGkr dh ;EkgBk s'A jh nzeV/ do;kT[Ad/ jB fe ftGkr B/ d/P ftZu
;fjekoh ;z;EkBK dh T[usw gqshPssk Bk+ gqGktPkbh nkfvN eoB ftZu nfijh
PkBdko ;|bsk jk;b ehsh j? fe e'Jh th Jhoyk eoB bZr gt/. ;kb 2013^2014
d"okB ;GktK dh nkfvN Bk+ ;pzXs ftGkr dh gqkgsh 92 |h ;dh ;h.
;kb 1999^2000 d"okB ;GktK dh nkfvN pko/ ;jh nzeV/ fBwBfbys nB[;ko jBL^
(1)

nkfvN ehshnK ikD tk+hnK ;GktK dh frDsh

16999

(2)

;kb d"okB nkfvN ehshnK ;GktK dh frDsh

16432

(3)

pekJ/

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

567

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

(4)

e[Zb ;GktK d/ ;pzX ftZu nkfvN ;GktK dh |h ;d

18

97#

T[AM ;GktK dh 100 |h ;dh nkfvN gqkgs eoB ftZu e[ZM n"eVK th jB, i' fJ; gqeko
jBL^
(1)

fJz;g?eNoI nkfvN dhnK 532 nk;kwhnK \kbh gJhnK j'D ekoD.

(2)

nX{o/ foekov ekoD

(3)

foekov g{o/ g/P Bk ehs/ ikD ekoD

(4)

foekov ;V ikD$u'oh j' ikD ekoD

(5)

foekov d/ g[fb; e'+ j'D ekoD

5H

}pBK, }bs sohe/ Bk+ ehs/ \ofunK ns/ rzGho p/fB:whnK dh ;{j
ftGkr ;fjekoh ;z;EkBK dhnK dhnK T[BQK ewhnK ns/ xkNK pko/ nkfvN fog'oNK d/
t/ot/ ft;Ekog{ope d/D d/ :'r fojk j?l fiBQK eo e/ fJZSs nkeko^gqeko Bk+ nkgD/
T[d/P dh gqkgsh eoB d/ okj ftZu nfVZe/ nkT[Ad/ jB. ;G s'A tZX \soBke p[okJh
fJj j? fe \ofunK T[s/ ;\s ekp{ BjhA j? ns/ ftZsh ezNo'b B[e;dko j? fi; ekoD
\ofunK ftZu tZvhnK X'ykXVhnK gkJhnK iKdhnK jB s/ fJ; gk;/ jh \k; isB eoB
ns/ fXnkB d/D dh b'V j?. nkfvN fog'oNK t/y e/ fJj gsk brdk j? fe tZy' tZyo/
;fjekoh ;z;EkBK ttZb'A ehshnK ikD tk+hnK \ohddkohnK ns/ T[sgkdK dhnK
fteohnK fInkdkso ;z;EkBK d/ fpjsohB fjsK ftZu BjhA j[zdhnK.

nkfvN fog'oNK

ftZu ne;o fgzvK d/ ;fjekoh ;z;EkBK ftZu ftnki dhnK oewK dh ikDp[ZM e/ }bs
rDBk ns/ }pBK dk fIeo gkfJnk iKdk j?. ftfGzB ;fjekoh ;z;EkBK dhnK nkfvN
fog'oNK ftZu ne;o :ksok T[s/ ehshnK f|I{b \ouhnK, tkjBK s/ N?bh|'B dh
d[otos'A, s'j|/ d/D bJh ehs/ nDfJZSs \ofunK d/ t/ot/ ;{uhpZX ehs/ j'J/ fw+d/ jB.
b'V s'A tZX eowukohnK dh Gosh ns/ T[j th Bk sK ekoie[Pb j[zd/ jB s/ Bk jh g{oh
soQK :'r jh j[zd/ jBl T[BQK okjhA ;z;EkBK T[s/ Gkoh p'M gkfJnk iKdk j?. nkfvNoI B/
fJj th gkfJnk fe n?tA/ ikDp[ZM e/ w[Bk|/ tXk^uVQk e/ ftykT[D bJh M{mhnK p?bz; PhNK
sZe fsnko eo bJhnK iKdhnK jB.

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

19

;kb 2013^2014 d"okB, nkfvNoI B/ gzikp oki dhnK ;fjekoh ;GktK dh nkfvN
eod/ ;w/A 65H06 eo'V o[gJ/ d/ }pBK, 0H06 eo'V o[gJ/ d/ }bs sohe/ Bk+ ehs/
\ofunK ns/ 26H06 eo'V o[gJ/ (e[Zb 91H18 eo'V o[gJ/) dhnK ftZsh p/fB:whnK dk
gsk bkfJnk ;h. nkfvNoI tZb'A }pBK iK tkX{ f|I{b \ouhnK dk nkfvN d"okB gsk
bkT[Kd/ ;w/A ftP/P nkfvN fog'oNK ikoh eoB dh gqDk+h th w"i{d j?. T[BQK }pBK ns/
f|I{b \ofunK d/ ;pzX ftZu s[ozs ekotkJh fjs ;GktK d/ gqpzXeK ns/ ofi;Noko
;fjekoh ;GktK d/ nfXekoK dk fXnkB fdtkT[D bJh nkfvNoI B/ ftP/P nkfvN
fog'oNK th ikoh eoBhnK j[zdhnK jB. fJj ftP/P fog'oNK nzfsw nkfvN fog'oN d/
Bk+ jh fBrws eo fdZshnK iKdhnK jB.
6H

nkfvN |h; ;fEsh


;fjekoh ;GktK pko/ ekB 1961 ns/ gzikp ;fjekoh ;GktK pko/ fB:w 1963 d/ fB:w
50 nXhB gzikp ;oeko dh nrkT{A wBI{oh Bk+ ofi;Noko ;fjekoh ;GktK tZb'A
s?nP[dk g?wkfBnK nB[;ko ;fjekoh ;GktK s'A nkfvN |h; t;{bD dh ftt;Ek j?. fJj
g?wkB/ ftfGzB gqeko dhnK ;GktK d/ xZN s'A xZN ns/ tZX s'A tZX P[ZX w[Bk|/ dh
gqshPssk okjhA s?n ehs/ iKd/ jB.

fJ; gqDk+h dk T[d/P fJj j? fe ewI'o ns/

xkfNnK ftZu uZb ojhnK ;GktK s'A xZN nkfvN |h; ns/ w[Bk|/ ftZu uZb ojhnK
;GktK s'A tZX |h; t;{b ehsh ikt/, i' tZX |h; ndk eo ;eD.
fJZe nfGnk; ti'A, nkfvN |h; ipoh t;{bD dh EK ;wMkT[D^p[MkT[D d/ isBK okjhA
t;{b ehsh iKdh j? fit/A fe IwhB d/ wkbhJ/ d/ pekJ/ t;{bD t/b/ ehsk iKdk j? s/ fit/A
gzikp ;fjekoh ;GktK pko/ ekB d/ ;?ePB 67 ftZu ftt;Ek j?.

nkfvN |h; dh

t;{bh dh gqrsh do;kT[Kdh fe gq/oDkdkfJe T[dw p/jZd ;|b f;ZX j'J/ jB. nkfvN
|h; d/ Bt/A g?wkB/ 22H6H98 ;'X/ rJ/ jB.
;kb 2013^2014 d"okB 3H35 eo'V o[gJ/ dh nkfvN |h; dk w[bze D ehsk frnk ;h,
fi; ftZu'A 84# Gkt 2H82 eo'V o[gJ/ dh t;{bh ehsh rJh ;h.

fJ; s'A fJbktk

nkfvN |h; d/ fgSb/ pekfJnK d/ 0H09 eo'V o[gJ/ th t;{b ehs/ rJ/ ;B.

fJ;

gqeko ftZsh toQ/ 2013^2014 d"okB nkfvN |h; t;{bh s'A j'Jh e[Zb ;kbkBk nkwdB
2H82 eo'V o[gJ/ ;h.
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

20

nkfvN |h; dhnK pekfJnk oewK d/ ekoD fBwBfbys nB[;ko jBL^


(1)

e[ZM ;GktK ezw eoBk pzd eo rJhnK.

(2)

;GktK d/ nDT[fus ftZsh t;hb/l ns/

(3)

;GktK ofi;Nov sK j[zdhnK jB go T[BQK dk ezweki$eko'pko P[o{ BjhA j'fJnk j[zdk.

7H nkfvN B'N gq'|kowk


nkfvNoI ;fjekoh ;z;EkBK d/ ezweki dhnK ;kohnK wZdK dh nkfvN eoB d/ :'r
pDkT[D bJh, ftGkr B/ fJZe w[ezwb nkfvN gq'|kowk fBoXkos ehsk j?, i' fjZbi[Zb
ftZu spdhbhnK d/ wZd/BIo ;w/A^;w/A s/ ngv/N ehsk iKdk j?.
8H nB[gkbD ;fEsh
fJ; sZE fXnkB u oyfdnK fe nkfvN dk n;b wzst e/tb sd jh jk;b ehsk ik
;edk j? i/ nkfvN ftZu do;kJ/ BshfinK$fJsokIK dh s[ozs ns/ gqGktPkbh sohe/ Bk+
gkbDk ehsh ikt/, ;{pk gZXo d/ Bk+^Bk+ fIbQk gZXo T[s/ tZy'^tZyo/ ;fjekoh ;z;EkBK
bJh tZy' tZyohnK nB[gkbD ew/NhnK dk rmB ehsk frnk j?.

fJ; d/ Bk+ jh

p[fBnkdh, e/Adoh ns/ ;opT[u gZXo d/ ;z;EkBK bJh ;oekoh B'Nhf|e/PB okjhA 3
itkpd/jh ew/NhnK dk rmB ehsk frnk j?. i/ nkfvN BshfinK dh gkbDk Bk ehsh
ikt/, sK uh| nkfvNo iK nB[gkbD ew/Nh tZb'A fJj wkwb/ fJBQK ew/NhnK jtkb ehs/
iKd/ jB, fit/A jh e'Jh wkwbk j't/.
9H

;zy/g u, gzikp ftZu, ;fjekoh ;GktK dh nkfvN gqGktPkbh, ;[rms j? ns/ ;fjekoh
;GktK dh tkip nkfvN d/ wzst dh g{osh eodh j?.

nfXnkfJ Bzpo 1
;fjekoh b/yk^gVskb (nkfvN)

1H

nkfvN dh gfoGkPkL
ykfsnK (nekT{AfNzr) d/ nkb'uBkswe ns/ ftPb/PDkswe gZy nkfvfNzr ti'A
ikfDnk iKdk j?.

fJ; gqeko, nkfvfNzr T[d'A P[o{ j' iKdh j? id'A b/ykekoh

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

(nekT{AN?A;h) dk ezw w[ezwb j' iKdk j?.

21

fJZe nkfvNo dk p[fBnkdh |oI fJZe

b/ykeko (nekT{AN?AN) tZb'A ehs/ ezw u?e eoBk ns/ fco T[; dh fog'oN eoBk j?.
nkfvfNzr fJZe ;z;EkB d/ nzefVnK, ;N/Nw?AN;, foekovI, nkgo/PB s/ ekor[IkohnK
(ftZsh iK j'o) dk gqDk+hpZX s/ ;[szso fBohyD eoBk ns/ T[BQK pko/ nkgDk ftuko
gqrNkT[Dk j[zdk j?.
fJj gfoGkPk ftnkge j?, feT[Afe fJ; ftZu jo gqeko dh nkfvN^;[szso ftZsh
nkfvN, bkrs nkfvN, nzdo{Bh nkfvN, gqpzX nkfvN nkfd nk iKdh j?.
;fjekoh ;Gk d/ fJZe nkfvNo Bk e/tb ;Gk d/ ykfsnK dh g[PNh eo e/ fJj t/yDk
j[zdk j? fe T[j fj;kp^feskp gZy'A do[;s jB iK BjhA, ;r'A fJj th t/yDk j[zdk j? fe
T[j ;G nkgDk eko'pko ;fjekoh f;XKsK dh gkbDk eofdnK ubk ojh j? iK BjhA.
;fjekoh nkfvN ;opzrh iK ftnkge nkfvN j[zdk j?l fi; d/ x/o/ ftZu ftZsh ns/
gqpzXeh d't/A jh nkfvN nk iKd/ jB.

2H

nekT{AN?A;h ns/ nkfvfNzr ftuk+/ |oeL^


nekT{AN?A;h
1H

nekT{AN?A;h ftZu nekT[AN; dhnK g[;seK fbyDk ns/ fBoXkos f;XKsK d/


nkXko T[s/ ftZsh ;N/Nw?AN; fsnko eoBk nk iKdk j?. fJj nekT{AfNzr Gkt
ykfsnK dk foekov fsnko eodh j?.

2H

nekT{AN; dh nrkT{A w"i{drh s'A p}?o e'Jh nkfvN BjhA j' ;edh.

nkfvfNzr
1H

nkfvfNzr dk noE nekT{AN; s/ ;N/Nw?AN; dh ;[szso u?fezr j?.


tZb'A fsnko ehs/ foekovK dh g[PNh eodh j?.

2H
3H

nkfvN d/ p}?o nekT{AN?A;h j' ;edh j?.

nkfvfNzr dk ekoi y/so iK dkfJok

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

fJj j'oBK

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

22

nkfvfNzr dk ekoi y/so j[D ftZsh foekovK ns/ ;N/Nw?AN; s'A th nrKj ubk frnk j?
s/ j[D fJ; ftZu bkrsK d/ foekov, nkgo/PBI, ekor[Ikoh, ;wkie ns/ tksktoDe
wjZst d/ B[es/ nkfd th nkT[ad/ jB.
4H

;fjekoh nkfvN d/ gZy


;fjekoh nkfvN d/ d' w[Zy gZy j[zd/ jBL gfjbk, ;fjekoh nkfvN T[j nkfvN j[zdh j?,
i' ftXkBe s"o s/ ehsh iKdh j? ns/ fJj ufoZso gZy'A ftXkBe j[zdh j? ns/, d{i/ fJj
;oeko tZb'A nkg ehsh iKdh j? s/ fJzM fJj ;oeko tZb'A fB:zfsqs nkfvN j[zdh j?.
nZi ;{pk ;oeko pj[^frDsh ;fjekoh T[dwK ftZu tZvh GkJhtk+ j[zdh j? ns/ ;oeko
B/ ;fjekoh ;GktK dh J/iz;h nkofEe ftek; d/ fJZe n"Iko ti'A gqtkB eo fbnk j?.
j[D ;{pk ;oeko ;fjekoh ;GktK d/ gqPk;B ns/ gqpzX ftZu ;orowh Bk+ Gkr b?Adh
j?. fJ;/ bJh T[j ;fjekoh ;GktK d/ ykfsnK dh fB:ws nkfvfNzr eoB ftZu gqw[Zysk
Bk+ fdbu;gh b?Adh j?.

;fjekosk bfjo dh ;|bsk ;GktK d/ tkip gqpzX T[s/

fBoGo j[zdh j?. ;GktK d/ |zvK d/ wkV/ ;zukbB dhnK ;zGktBktK pDhnK ofjzdhnK jB,
i/ tkip b?D^d/D ;jh sohe/ ns/ s[ozs u?e Bk ehsk ikt/ ns/ nkfvN d/ BshfinK
T[s/ pknd u e'Jh g?otkJh s/ ekotkJh Bk ehsh ikt/. nkfvN okjhA j'D tk+k fB:zsqD
dk fJj nfGnk; fJzM pj[s tvw[Zbk wzst g{ok eodk j? ns/ ;fjekosk bfjo ftu'A
}?o^f;XKse ns/ nDfJZSs sZs gqGktPkbh sohe/ Bk+ pkjo eYdk j?.
;fjekoh ;GktK dh nkfvN, i' fe ekB nXhB bkIwh j? s/ fJj ezw uh| nkfvNo,
;fjekoh ;GktK, gzikp ;"Afgnk frnk j?l fiBQK dh fvT{Nh jo ;kb ;GktK d/ ykfsnK
dh nkfvN :ehBh pDkT[Dk j?.

fJj ftXkBe nktPesk ;fjekoh ;GktK, i' fe

iBse ;zrmB jB, d/ tkip gqpzX :ehBh pDkT[Adh j?.


ftGkr tZb'A fJ; gqeko dh nkfvN nkw s"o T[s/ tZv/ ;z;EkBK, ;{pk gZXoh s/ ;opT[u
fJekJhnK, fIbQk gZXoh ;fjekoh e/Adoh p?AeK, p[fBnkdh ftek; p?AeK, yzv fwbK, eskJh
fwbK, d[ZX :{BhnBK nkfd bJh ngDkJh iKdh j?l fiBQK dk eko'pko pj[s fInkdk
ftPkb j[zdk j? ns/ fiBQK d/ o'IkBk pj[s Gkoh b?D^d/D j[zd/ jB, ftGkrh nkfvNoI tZb'A
;wkBzso nkfvN ehsh iKdh j?.
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

nkfvN eoB tk+/ nkfvNoI B/ ;pzXs ;GktK

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

23

nkfvN d/ Bshi/ ;w/A^;w/A s/ uh| nkfvNo ti'A fBoXkos sohe/ Bk+ w[jZJhnk
eotkT[D/ j[zd/ jBl sK i' gqpzXe nzfsw nkfvN fog'oN ikoh j'D s'A gfjbK ;ko/ B[e;
mhe eo b?D.
5H

;fjekoh nkfvN dhnK w[Zy ftP/PsktK


;fjekoh nkfvN dk w[Zy T[d/P ;fjekoh ;GktK d/ w?ApoK d/ nkofEe efbnkD
T[s;kfjs eoBk ns/ fJj :ehBh pDkT[Dk j? fe ;Gk d/ ;ko/ ftZsh b?D^d/D T[; d/
w?ApoK dh nkofEe fpjsoh s/ gq's;kjB tZb jh ;/Xs j'D. fJBQK wzstK dh g{osh d/
wZd/BIo nkfvNoI foD^dkfsnK dh ;[oZfynk, X'ykXVhnK dh o'eEkw, gqpzXeh gZyK,
fBt/PeK dh ;[oZfynk, iBse ne; d/ oZy^oykn nkfd fij/ w[ZfdnK T[s/ nkgDk
fXnkB e/Afdqs eoBk ukjhdk j?.

ni'e/ ;fwnK ftZu ;fjekoh nkfvN dhnK w[Zy

ftP/PsktK ftZu fBwBfbys Pkwb jBL


1)

;fjekosk d/ f;XKsK dh w[ezwb gkbDk

2)

ekB, fB:wK ns/ T[g^fB:wK dhnK ftt;EktK dk fXnkB oZyDk

3)

;zgshnK s/ d/DdkohnK dk w[bzeD ns/ Bed oew s/ p?Ae u w"i{d pekfJnk oewK s/
;feUfoNhI dh g[PNh

4)

iwQk^yks/dkoK ns/ foD^dkfsnK dhnK pekfJnk oewK dh g[PNh.

5)

ftt/eg{oD B/wK nB[;ko fwnkd'A bzx/ eofInK s/ eofInK d/ torheoD dk fBohyD


eoBk.

6)

;GktK dk nkfvN torheoD.

6H nkfvN d/ bkGL^
1H

yks/ ns/ ftZsh ;N/Nw?AN; dh g[PNh ;[szso g[PNh okjhA ehsh iKdh j? ns/ fJzM nkfvN
d/ BshfinK s/ fe;/ eko'pkoh ;zrmB iK fJekJh dh ftZsh ;fEsh dh do[;srh ,
fdbu;gh oZyD tk+h jo/e fJekJh dh ;zs[PNh w[skpe :ehBh pDkfJnk iKdk j?.

2H

nkfvN d/ dpkn ekoD yks/ dk oZy^oykn fpbe[b ng^N{^v/N oZfynk iKdk j?.

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

3H

24

nkfvN okjhA }bshnK ns/ X'ykXVhnK dh ;{j fw+dh j? s/ fco T[BQK mhe eoB ftZu
wdd fw+dh j?

4H

tZy' tZyo/ wzstKl fit/A eb/wI jeheh o{g d/Dk, N?e; w[bzeD, g{zih iK T[Xkoh
tXkT[Dk, P/noK dk w[bzeD, GkJhtk+K u fttkdK dk fBp/Vk, eko'pko dh \ohd iK
fteoh nkfd bJh nkfvN ehs/ ykfsnK ns/ ;N/Nw?AN; bkIwh jB iK fJBQK T[s/ Go';k
ehsk iKdk j?.

7H

nkfvN; dk torheoD

(1)

;wkBzso nkfvN
;wkBzso nkfvN T[j j[zdh j?, id'A fijVh skoh\ e'Jh ftZsh b?D^d/D ehsk ikt/, T[;
d/ B/V/ s/V/ fizBh th S/sh ;zGt j' ;e/, T[; dk ;wkBzso fBohyD eoBk j[zdk j?.
e'Jh N?;N u?fezr dh EK m'; gqeko dh fBZro u?fezr T[s/ tX/o/ I'o fdsk iKdk j?.
fJ; nXhB e'fPP fJj' j[zdh j? fe fe;/ ;[szso ftnesh iK fijVk fe;/ sohe/ Bk+
;pzXs Bk j't/, T[j b?D^d/D d/ s[ozs pknd jh fBohyD ehsk ikt/. nkfvNo ;kok ;kb
brksko nkfvN eodk ofjzdk j?.

;wkBzso nkfvNo ykfsnK ftZu fe;/ soQK dhnK

nP[ZXhnK iK }bshnK pko/ gfjbK jh u/sktBh Go/ ;ze/s fdzdk ofjzdk j? s/ T[BQK ;ze/sK
dk s[ozs w[bzeD j'Dk ukjhdk j?, sK i' ;w/A f;o T[; }bsh do[;s eoB bJh
ekotkJh j' ;e/.
nkfvNo B/ bkIwh s"o s/ fJj t/yDk j'tr
/ k fe eh b?D^d/D gqwkfDs jB ns/ |?;b/ fJzM
jBL^
1)

w[Zy d|so tZb'A fBoXkos Bhshrs wkgdzvK d/ nzdo jh jB.

2)

fBod/PK iK Bhshrs^B[efsnK iK fBod/PK dh e'Jh T[bzxDk sK BjhA ehsh rJh.

3)

fw+h fBoXkos nEkoNh d/ nzdo jh jB.

4)

fw+h nEkoNh tosd/ ;w/A fBoXkos fB:wK ns/ PosK dh gkbDk ehsh rJh j?.

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

25

\k; s"o s/, fJj t/fynk ikDk ukjhdk j? fe ;ko/ b?D^d/D dk pkekfJdk fj;kp^feskp
oZfynk iKdk j?$;ko/ ;pzXs d;skt/I ;jh sohe/ s/ soshp Bk+ oZy/ iKd/ jB ns/
tkT{uo th ;zGk+/ iKd/ jB.
(2)

ftXkBe nkfvN
ftXkBe nkfvN T[j j? i' fJZe ftXkB iK ekB nXhB nfXekos iK bkIwh j?, i'
nkfvN dh gqfefosh, ekoi^y/so s/ nkeko dhnK fBoXkos PosK nXhB nkT[Adk j?.

(3) g{ot^nkfvN
fJ; gqDkbh nXhB G[rskB tk+/ ;ko/ tkT{uoK dh g[DSkD ehsh iKdh j? ns/ T[j tkT{uo
n;b G[rskB eoB s'A gfjbK G[rskB bJh gk; ehs/ iKd/ jB. fJj gqDk+h T[BQK ;ko/
;EkBK s/ nozG ehsh rJh j?, gzikp u fiZE/ nkX[fBe sohe/ Bk+ soZeh d/ ;w/A
sB\kj d/ Bk+ Bk+ fgSbhnK soheK s'A soZehnK s/ j'o bkGK d/ fBoXkoD, sB\kj
;e/b dh ;'X ;w/A sB\kj fBoXkoD s/ ;/tk w[esh d/ bkGK noEks ro?u[fJNh d/ G[rskB
ns/ S[ZNh e?P eotkT[D nkfd fij/ ekoiK bJh ;wkBzso nkfvN bkr{ j?.
(4)

w[V^nkfvN
fJZe ;Gk d/ ykfsnK dh w[V^nkfvN dk wzst nkfvNo dh ekoie[Pbsk u?e eoBk
ns/ fpbe[b do[;s s/ ekoie[Pb nkfvN :ehBh pDkT[Dk j? iK fiZE/ uh|
nkfvNo$ofi;Noko T[; Yzr^sohe/ s'A ;zs[PN BjhA j[zd/, fi; nkXko T[s/ nzfsw nkfvN
ehsh rJh j[zdh j?.
fiZE/ ;Gk dh iBob pkZvh ws/ okjhA w[V^nkfvN dhnK p/Bsh eo/, w[V^nkfvN d/ ekoD
fBPus j'D/ ukjhd/ jB ns/ fBohyD ft;Ekog{ope j'Dk ukjhdk j? ns/ fJj ftuko
ehsk ikDk ukjhdk j? fe eh w[V^nkfvN dk j[ew d/Dk Io{oh th j? iK BjhA. ;Gk dk
e/tb wsk jh w[V^nkfvN dk tkip ekoD BjhA wzB fbnk ikDk ukjhdk.

w[V^nkfvN bJh fB:[es ehs/ nkfvNo e'+ ftXkBe nkfvNo dhnK ;kohnK PeshnK Io{o
j'DhnK ukjhdhnK jB.

w[V^nkfvN dhnK fNZgDhnK Bk+ fttjko fpbe[b T[tA/ jh

ehsk ikDk ukjhdk j?, fit/A fe nzfsw nkfvN d/ nkfvN B'N; (fNZgDhnK) t/b/ j[zdk j?.

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

26

nkfvNoI d/ ezw d/ fwnko ftP/ bJh Io{oh ;wMhnK ikD tk+hnK fNZgDhnK iK ekoi
tZyo/ s"o s/ foekov ftZu oZy/ ik ;ed/ jB.

(5) N?e; nkfvN


nkwdB N?e; ekB d/ ;?ePB 44 J/ ph nB[;ko w[bzeD toQ/ 1985^86 s'A e[ZM ftneshnK d/
ykfsnK dh bkIwh nkfvN dh ftt;Ek j?.

T[;/ nB[;ko, i/ fgSb/ toQ/ dhnK e[Zb

fteohnK iK e[Zb XB^gqkgshnK, fit/A th e'Jh wkwbk j't,/ eko'pko d/ wkwb/ ftZu 40
(uk+h) bZy o[gJ/ s'A tZX dhnK j'D iK fe;/ feZs/ d/ ;pzX ftZu fgSb/ ;kb dhnK e[Zb
XB gqkgshnK 10 (d;) bZy o[gJ/ s'A tZX dhnK j'D, nfij/ ftneshnK d/ ykfsnK dh
nkfvN Gkt gVskb j'Dh ukjhdh j?.
T[j nkfvN fi; ftZu nkfvNo nkwdB N?e; ekB$fB:wK dhnK e[ZM fBPus ftt;EktK dh
gkbDk eodk j'fJnk fBohyD eodk j?, T[; N?e; nkfvN nkfynk iKdk j?.

(6) bkrs nkfvN


T[j nkfvN fi; ftZu nkfvNo bkrs dhnK ;N/Nw?AN; T[s/ nkgDk e'Jh ftuko gqrNkT[Adk j?,
T[; bkrs nkfvN nkyd/ jB. bkZrs nkfvN, bkrs foekovK dh nkfvN j[zdh j?.
fJj bkrs^ykfsnK dh g[PNh j[zdh j?.

fJZe bkrs nkfvNo fJj g[PNh eoB bJh

bkrs nekT{AfNzr d/ foekov u?e eodk j? fe bkrs ;N/Nw?AN; ;jh sohe/ Bkb
foekovK w[skpe jh fsnko ehshnK rJhnK jB ns/ T[j T[; T[dw tZb'A ehs/ rJ/
tZy'^tZyo/ T[sgkdK d/ T[sgkdB s/ T[BQK dh wkofefNzr dhnK bkrsK dk fJZe ;Zuk ns/
fBnKg{oD fdqP g/P eodhnK jB. fJj ftfGzB ftGkrK dhnK rshftXhnK dh ;whfynk
ti'A ekoi eodk j? ns/ pukJhnK ik ;eD tk+hnK popkdhnK s/ B[e;kBK pko/
ikDekoh fdzdk j?. fJ; sohe/ Bk+, bkrs nkfvN fJZe n;b ekor[Ikoh dh nkfvN
j[zdh j?.

(7) nzdo{Bh nkfvN


uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

27

gqpzXeK Gkt w?B/iw?AN bJh nzdo{Bh nkfvN fJZe wjZstg{oD n"Iko j[zdk j?, fi; okjhA T[j
nkgD/ ftGkrK$Pk\ktK s/ gqGktPkbh ekp{ oZy ;ed/ jB.
nzdo{Bh nkfvfNzr dh nkX[fBe XkoBk nB[;ko, nzdo{Bh nkfvNo w[Zy s"o s/ nkgo/PBI dh
;whfynk d/ ekoi ftZu bZfrnk j'Dk ukjhdk j?. fJzM, nzdo{Bh nkfvN s/ nkgo/PBI
dhnK wZdK fJZe soQK ;wkBnoEh Ppd jh jB.

fJ; gqeko, nzdo{Bh nkfvfNzr

nzdo{Bh ezNo'bK d/ Bk+ Bk+ n;b ekor[Ikoh d/ fwnko d'tK d/ w[bzeD Bk+ ;pzXs
j[zdh j?.

nzdo{Bh nkfvN ftZu T[j ;ko/ y/so nk iKd/ jBl fiBQK ftZu fe;/ \k;

;wK^fwnkd d"okB dhnK BhshnK s/ ekoi ftXhnK ns/ b?D^d/D dk fBohyD Pkwb j[zdk
j?. nzdo{Bh ezNo'b dk wzst fJZe ;zrmB d/ ftZsh iK d{i/ ;ko/ gZyKl fit/A T[sgkdB
ezNo'b, ;Nk ezNo'b, r[DtZsk ezNo'b, No/fvzr nkgo/PBI dk ezNo'b, piNoh s/ bkrs
ezNo'b, feos ;pzXK dk fB:zsqD jh j[zdk j?.
(8) fBohyD
b/yk^gVsk+ Gkt nkfvN ns/ fBohyD ftZu |oe j[zdk j?.

nkfvN w[Zy s"o T[s /

nekT{AfNzr d/ ;ko/ f;XKsK s/ ftXkBe nktPesktK nB[;ko g{oh JhwkBdkoh Bk+ do[;s
foekov Bk+ ;pzXs j?. fBohyD ftZu nkfvN d/ sZs Pkwb j[zd/ jB ns/ fJj fJZe
;zrmB d/ wkwfbnK dh w[Zy s"o T[s/ r[Dkswe ;whfynk j[zdh j?.
(9) y'i nkfvN
nkfvN d/ w[ekpb/ fJZe y'i ftZu e[ZM u'Dt/A y/soK dk pj[s jh pkohephBh Bk+ iK
tX/o/ fBZm e/ fBohyD j[zdk j?.

y'i dk w[Zy wzst fe;/ eko'pko iK fe;/ j'o ;zrmB

dhnK \k; rshftXhnK Bk+ ;pzXs ikDekoh jk;b eoBk j[zdk j? ns/ fJ; ;hws
iK ftP/P nkfvN fejk ik ;edk j?.
nkfvN ns/ y'i ftuk+/ |oe
nkfvN
1H fJZe ;z;EkB dh so|'A

y'i
1H ;z;EkB

dhnK

e[ZM

rshftXhnK

ftZu

fdbu;gh oZyD tk+h fe;/ fJekJh tZb'A j'


;edh j?.
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

2H ;w[Zu/ nekT{AfNzr fJzdokIK

28

2H nkw s"o s/ nekT{AfNzr foekovK d/ fJZe

ns/ foekovK eto

fjZ;/ eto eodh j?.

eodh j?.
3H fJZe ;w/A \k; ftZsh ;wK^

3H fJZe s'A tZX ftZsh ;wK^

fwnkd eto eodh j?.

fwnkd eto eo ;edh j?.

4H T[j yks/ u?e eodh j?, fiBQK

4H T[; ykfsnK T[s/ ezw nozG eodh j?,

dh gfjbK nkfvN BjhA j'Jh.

fiBQK dh gfjbK nkfvN j' u[Zeh j?.

nfXnkfJ 2
fJZe BthA nkfvN nozG eoB s'A gfjbK d/ edw, fJZe nkfvN s/ nkfvN gq'rokw
;zukfbs eoB tk+/ p[fBnkdh f;XKs
fJZe BthA nkfvN nozG eoB s'A gfjbK d/ edw
fJZe BthA nkfvN nozG eoB s'A gfjbK, nkfvNo fBwBfbys ikDekoh jk;b eo
b?Dh ukjhdh j? ns/ fBwBfbys edw u[ZeD/ ukjhd/ jB i' ykfsnK dh ;jh sohe/ dh
tkip u?fezr ftZu wdd eoBr/L^
1H

;zGk+ e/ oZyhnK s/ fsnko ehshnK rJhnK ;kohnK fBoXkos feskpK (ykfsnK) dh


fJZe ;{uh d/ Bk+ Bk+ T[BQK d/ fJzukoi ftneshnK dh ;{uh ns/ T[BQK d/ ;[ghohno
nfXekohnK dh ;{uh th gqkgs eo' ns/ Bk+ jh T[BQK ;ko/ nfXekohnK d/ w[Zy j;skyo
s/ S'N/ j;skyo th gqkgs eo' . ;ko/ w[bkIwK dh ;{uh th bt'l fi; ftZu T[BQK tzv/
rJ/ ezwK iK fdZshnK rJhnK fvT{NhnK d/ t/ot/ th doi j'D.

2H

nekT{AfNzr dh gqDk+h dk uzrh soQK fBohyD eo' ns/ nzdo{Bh ezNo'b s/ nzdo{Bh u?e dh
gqfeosh s/ nkeko pko/ gsk bkUl fi; T[s/ nkfvN d/ ezw dk ekoi^y/so fBoGo
j't/rk.

3H

nzfsw ykfsnK ns/ fgSb/ ;kb Bk+ ;pzXs nkfvNo dh fog'oN dk fBohyD eo'

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

4H

29

fgSb/ ;kb d/ ezweki d/ ekrI t/y', i/ e'Jh j'D ns/ fJZe Y[etK nkfvN gq'rokw
fsnko eo'.

5H

nkfvN fsnko eoB bJh w[tZfeb d/ d|so u gfjbK s'A ikDekoh G/i', \k; s"o s/
fJj :ehBh pDkU fe fB:[eshnK, ezw dh tzv (ek;fNzrI) ns/ feskpK dh p?b?Af;zr
w[ezwb eo bJh ikt/ s/ T[BQK T[s/ pkekfJdk j;skyo ehs/ rJ/ j'D, tkT{uo g{o/ eqw
Bk+ |kJhb ftZu bk e/ oZy/ ikD, p?bz;I Gkt pekfJnk okPhnK dhnK ;{uhnK fsnko
j'D ns/ nzfsektK ;w/s nzfsw ykfsnK dk yoVk fsnko oZfynk ikt/ ns/ nB;{uhnK
;w/s fJj ;G T[gbpX j't/ ns/ ezw bJh Y[et/A ;EkB dk fJzsIkw ehsk frnk j't/.
nkfvNo dh c/oh pko/ ikDekoh T[; fIbQ/ d/ ofi;Noko ftGkr d/ ;jkfJe
ofi;Noko$;pzXs nfXekoh th G/ih ikDh ukjhdh j?.

fJZe nkfvN ;zukfbs eoB tk+/ p[fBnkdh f;XKsL


1H

nyzvsk, pkjow[ysk ns/ nkIkdhL


nkfvNo dh nkgDh s/ nkgD/ feZskw[yh ezw gqsh gj[zu fpbe[b f;ZX^gZXoh, JhwkBdko
ns/ t|kdko j'Dh ukjhdh j?.

2H

G/sdkohL
nkvhNo nkgD/ ezw d/ ;w/A d"okB gqkgs ehsh ikDekoh dh G/sdkoh dk ;fseko
eoBk ukjhdk j? ns/ id'A sZe e'Jh \k; nfXeko Bk fw+/ ns/ iK id'A sZe fe fJj
ikDekoh Ikfjo eoBk e'Jh ekBh iK feZskw[yh fvT{Nh dk fjZ;k Bk j't/l sd se fe;/
th shih fXo nfijh ikDekoh Ikfjo BjhA eoBh ukjhdh.

3H

j[Bo ns/ ;woZEkL


nkfvN ehsh ikDh ukjhdh j? ns/ fog'oN g{oh soQK pDdh feZskw[yh ;ktXkBh Bk+
fsnko ehsh ikDh ukjhdh j?.

4H

j'oBK tZb'A ehsk ezwL


id'A nkfvNo nkgD/ ;jkfJeK e'Jh ezw eoB bJh fdzdk j?, iK j'oBK nkfvNoI s/
wkfjoK tZb'A ehs/ ezw tosdk j?, sK T[j ftZsh ikDekoh pko/ nkgDk ftebg fsnko

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

eoB s/ gqrNkTD bJh fBozso fIzw/tko j't/rk.

30

nkfvNo nkgD/ ;jkfJeK pj[s

fXnkB Bk+ jdkfJsK ikoh eoBhnK ukjhdhnK jB, fJzM jh fBrokBh ns/ ;whfynk th
eoBh ukjhdh j?.
5H

:'iBkpzdhL
nkfvNo fJZe ekoie[Pb sohe/ Bk+ s/ ;w/A f;o gqGktPkbh nkfvN nzikw d/D
bJh nkgD/ ezw dh :'iBk pDkT[D d/ :'r j'Dk ukjhdk j?.

;kbkBk nkfvN ns/ fB:sekbh nkfvN nXhB nkfvN gq'rokw


nkfvN d/ gq'rokw ;zs'yg{oD sohe/ Bk+ B/go/ ukVQB d/ :ehBh pDkT[D bJh, fJj
Io{oh j'tr
/ k fe jo/e ;fjekoh toQ/ d"okB fJZe nkfvN gq'rokw B/go/ ukfVQnk
ikt/.

nkfvN gq'rokw Io{o jh jo ;kb ngq?b wjhB/ T[bheDk j't/rk.

fe;/ \k;

nkfvN ftZu bZr/ jo/e nfXekoh iK ftnesh T[; gq'rokw pko/ Io{oh fBod/P fdZs/
ikD/ ukjhd/ jB. nkfvN d/ ezw dk jo/e fjZ;k w[ezwb eoB tk+/ ftnesh T[d'A jh
T[; T[s/ nkgD/ S'N/ j;skyo eo d/D/ ukjhd/ jBl fit/A s/ id'A th T[j T[; fjZ;/
w[ezwb eo/. ;kohnK nkfvN; bJh e'Jh fJZe |kow tkip BjhA j' ;edk.
jo/e nkfvNo wjhB/tko nkfvN gq'rokw fsnko eoBk j'tr
/ k, nkgDhnK soihjK s?n
eoBhnK j'DrhnK s/ nkfvN nfXekoh s'A fJ; dh wBI{oh b?Dh j't/rh. nkfvN gq'rokw
T[bhed/ ;w/A fBwBfbys gqeko dhnK ;GktK fdZsh soihj s/ ftP/P fXnkB d/D dh
b'V j[zdh j?.
1)

T[j ;GktK fiBQK dh nkfvN e[ZM Nk+/ Bk ik ;eD tk+/ jkbks ekoD 31 wkou th
pekfJnk ofjzdh j?.

2) BthAnK ofi;Nov j'JhnK ;GktK.


3) T[j ;GktK, fiBQK B/ eofInK$;pf;vhnK$fjz;k g{zih nkfd d/ sohe/ Bk+ ;oeko s'A ftZsh
;jkfJsk bJh j'Jh j? iK e'Jh j'o ;Gkl fi; B/ ftfGzB p'ovK$efwPB iK ;opT[u$e/Adoh
;fjekoh ;z;EkBK s'A ftZsh ;jkfJsk gqkgs ehsh j'Jh j?.

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

31

4) e'Jh j'o ;GktK, fiBQK pko/ nbkN eoB tk+h nEkoNh fJj ;'u/ fe fJ; dh nkfvN gfjb
d/ nkXko s/ ehsh ikDh ukjhdh j?.
5)

nkfvN gq'rokw fsnko eoB tk+k s/ wBI{o eoB tk+/ nfXekos ftnesh$nfXekoh
fJj :ehBh pDkT[Dk ukjhdk j? fe T[; d/ ;oeb$y/so ftZu nkT[D tk+hnK ;kohnK
;GktK nkfvN gq'rokw ftZu Pkwb ehsk ikt/.

nkfvNo dk nkfvN gq'rokw gqkgs eoB s/ nkfvN nfXekoh fJ; dh iKu eoBh ukjhdh j?
s/ fit/A th T[j mhe ;wM/, T[; ftZu ;'X eoBh ukjhdh j? ns/ T[; gqtkB eoBk
ukjhdk j? s/ T[; gqtkfBs g'rokw dh fJZe ekgh pkekfJdk ;pzXs nkfvNo G/iDh
ukjhdh j?.

gqtkfBs nkfvN gq'rokw dh fJZe ekgh uh| nkfvNo, ;fjekoh ;GktK,

gzikp T[BQK d/ foekov bJh G/ih ikDh ukjhdh j?.

tZvhnK ;GktK dk nkfvN gq'rokwL^


(T) fJj :ehBh pDkT[D bJh fe nkfvN dk ezw pkekfJdk fJZe ftXh Bk+ s/ :'iBk nB[;ko
nZr/ tXDk ukjhdk j?, nbkN ehs/ ;w/A d/ nzdo^nzdo nkfvN w[ezwb eoB bJh ezw
d/ tZX s'A tZX T[sgkdB th :ehBh pDkT[Dk ukjhdk j? ns/ fJj th fe nkfvN bJh
Io{oh ;kohnK wZdK dh nkfvN j' rJhnK jB, ;Gk d/ ezweki ns/ ;Gk tZb'A fsnko
ehshnK rJhnK feskpK fXnkB u oyfdnK fJZe ft;fsqs nkfvN gq'rokw fsnko
ehsk ikDk ukjhdk j?. nkfvN gkoNh d/ fJzukoi nkgDh s;Zbh eo b?Dh ujhdh j?
fe ezw dhnK ;kohnK wZdK nkfvN gq'rokw ftZu Pkwb eo fbnk frnk j? s/ nkgDh
Nhw ftueko T[j tzv d/Dk ukjhdk j? s/ nkgDh Nhw d/ ;ko/ w?ApoK d/ j;skyo gqkgs
eo b?D/ ukjhd/ jB. nkfvN gq'rokw nkfvN nk|h;o iK fBrokB nfXekoh, fit/A
th wkwbk j't/, s'A gqtkBrh b?Dh ukjhdh j?.
(n) nkfvN ubd/ ;w/A nkfvN gq'rokw ftZu ;'X ehsh ik ;edh j? ns/ T[j jkbks nB[;ko
j'Dk ukjhdk j? s/ T[; fBozso fpbe[b ng^N{^v/N oZyDk ukjhdk j?.
;opT[u ;z;EkBK, e/Adoh ;z;EkBK, yzv fwbK, eskJh fwbK, d[ZX gbKNK fij/ tZv/ ;z;EkBK ftZu
nkfvN dk ezw pj[s fInkdk j[zdk j?, o{NhB u?fezr dk tZvk fjZ;k ns/ j'o ezw ;Nk|
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

32

ftuk+/ tzvDk j't/rk. go ezw dhnK wjZstg{oD wZdK T[s/ nkfvN Nhw d/ w[yh g{ok
fXnkB oZyDk ukjhdk j?.
(J)

nekT{AN?AN iBob T[BQK ftfGzB ;GktK dh p?bz; PhN, bkG s/ B[e;kB d/ ykfsnK dhnK
;N/Nw?AN; dh ;whfynk eo ;ed/ jB, fiBQK bJh ;oeko tZb'A fBwBfbfys ftu'A fe;/
th Peb ftZu ftZsh ;jkfJsk gqdkB ehsh rJh j?L^

1)

fjZ;k g{zih Pw{bhnsl

2)

;pf;vhIl

3)

eoI/ nkfd

nkfvN nfXekohnK fJ; ;pzXh fBwBfbys ekotkJh eoBh ukjhdh j?L^


1)

fe fijVhnK ;GktK B/ nkgD/ jbfenK ftZu ;oeko s'A ftZsh ;jkfJsk gqkgs ehsh j?,
T[j soihj d/ nkXko s/ nkfvN eotk b?Dl

2)

fe nkfvN fog'oNK dh g[DSkD fXnkB Bk+ ehsh ikt/l

3)

nkfvN fJsokI d/ whw' s[ozs ikoh ehs/ rJ/ jB.


ezw, vkfJoh iK nkfvN gqrsh ofi;No s/ gqrsh fog'oN dk oZy^oyknL
nkfvN ftZu Pkwb jo/e nfXekoh d/ ;pzX ftZu ezw dh vkfJoh s/ nkfvN gqrsh
ofi;No Io{o fsnko ehs/$fby/ ikD/ ukjhd/ jBl fiBQK ftZu T[BQK tZb'A o'IkBk ehs/ ezw
d/ nkXko T[s/ t/ot/ doi j'D.
;kbkBk nkfvN nXhB ;fjekoh ;GktK dh nkfvN d/ ezw ftZu bZr/ nkfvNo o'IkBk
ehs/ nkgD/ ezw dh vkfJoh jo/e gzdotkVQ/ iK wkf;e nkXko T[s/ Io{o nkfvN nk|h;o
iK ;[gotkJhIoh nk|h;o b'VhAdh ekotkJh bJh G/ih ikDh ukjhdh j?.
;wkBzso nkfvN ftZu bZr/ nkfvNoI nkfvN gq'rokw nB[; ko o'IkBk gq'ro?;
ofi;No dk oZy^oykn oZyDk j'tr
/ k.

nkfvN gqrsh ofi;No ftZu ezw nbkNw?AN

dhnK wZdK T[go s'A j/mK tZb s/ fwshnK yZp/ s'A ;Zi/ tZb fbyDhnK j'DrhnK.
nbkNw?AN dh jo/e wZd d/ ;kjwD/ ns/ ftP/P fwsh d/ j/mK, nkfvNo ehs/ ezw dh
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

33

fwnkd fby/rk ns/ fijVhnK wZdK dh nkfvN T[; fwsh BjhA j'Jh, T[j T[; wZd d/
;kjwD/ v?P gk e/ fbyDhnK j'DrhnK. fJj ofi;No o'IkBk fbyDk$GoBk j'tr
/ k. ezw
dhnK vkfJohnK s'A ns/ gqrsh ofi;No s'A, nkfvNo jo/e gzdotkVQ/ iK wkf;e gqrsh
fog'oN ftGkr tZb'A fBoXkos |kow?N ftZu fJZei[N eo/rk.
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!

nfXnkfJ 3
tkT{fuzr

1H

tkT{fuzr dk noE ns/ wjZst


fe;/ th ftZsh b?D^d/D d/ d;skt/Ih ;p{s tkT{uo nkfynk iKdk j? ns/ fJj tkT{fuzr
bJh fJZe d;skt/I j[zdk j?.
yksk g[;se ftZu fJzdokIK dh do[;sh ns/ gqwkDesk :ehBh pDkT[D bJh d;skt/Ih
;p{s dk fBohyD eoB d/ ekoi tkT{fuzr nkfynk iKdk j?.
nkfvN d"okB fJj t/fynk ikDk ukjhdk j? fe jo/e fJzdokI bJh tkip nfXeko gqkgs
j? iK BjhA ns/ fJj fe yksk g[;seK ftZu e'Jh b?D^d/D doi iK foekov u oZy/ ikD
s'A ofj sK BjhA frnk.
ftZsh b?D^d/D dh g[PNh d/ wzst bJh d;skt/I iK tkT{uoK, o;hdK, ubkB^o;hdK,
whfNzr

dhnK

ekotkJhnK,

eEBK

(;N/Nw?AN;),

fuZmh^gZsoh,

;wM"fsnK,

ekT{ANo^|[nkfJbI iK ndkfJrh tk+hnK ;fbZg; d/ fBohyD tkT{fuzr nkyd/ jB.


fJj nkfvN dk ;G s'A tZX wjZstg{oD nzr j[zdk j?.

tkT{fuzr d"okB e?P p[Ze ns/

v/n p[Ze$ioBb p[Ze ftZu doi jo/e ftZsh b?D^d/D dh tkT{fuzr d"okB tkT{uoI dk
jtkbk u?e eoBk j'tr
/ k.

eboeh }bshnK, }bs sohe/ Bk+ ehs/ \ou/ ns/

X'ykXVhnK tkT{fuzr d"okB cVhnK iKdhnK jB. tkT{fuzr pj[s jh f;nkDg, pkoheh s/
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

34

fXnkB Bk+ eoBh g?Adh j?. nkfvNo , fco th, b'V s'A tZX PZeh BjhA j'Dk ukjhdk.
fJ; gqeko tkT{fuzr dk noE j? n;b fJzdokI tk+hnK g[;seK ftZu fd;D tk+hnK
wZdK dh ;ZukJh dh goy.
tkT{fuzr ftZu fJZe nkfvNo dh ekoie[Pbsk T[; dh ;{M^p{M, fdwk} dh nkb'uBkswe
:'rsk, nkw ;wM, fBrokBh oZyD dh :'rsk ns/ ezw Bk+ f;ZMD dh seBhe T[s /
fBoGo eodh j?. fizBk e[ th ;zGt j' ;e/, T[; ykfsnK dhnK feskpK s'A th nrKj
ik e/ fJj ikDBk ukjhdk j? fe ftZsh b?D^d/D dk t;hbk eh j?.
2H

tkT{fuzr d"okB ftukoB :'r B[es/L


tkT{fuzr eod/ ;w/A nkfvNo tkT{uoK d/ ;pzX ftZu j/mK fdZs/ fe;/ \k; B[efsnK tZb
\k; fXnkB d/Dk ukjhdk j?.

1)

b?D^d/D d/ tZy'^tZyo/ ;w{jK Bk+ ;pzXs tkT{uoI T[s/ eqw nB[;ko Bzpo bkT[D/ ukjhd/
jB s/ |kJhb ftZu bZr/ j'D/ ukjhd/ jBl sK i' u?fezr d/ wzst bJh ed/ th T[j nk;kBh
Bk+ T[gbpX j' ;eD.

2)

nkfvNo ykfsnK dh fe;/ \k; ;wK fwnkd dh fe;/ \k; g[;se Bk+ ;pzXs ;ko/
tkT{uo fJZe' t/b/ g/P eoB T[s/ I'o d/Dk ukjhdk j? ns/ T[; fizBk th fttjkoe j'
;e/, nfij/ tkT{uoK dk fJZe ;?N dh u?fezr fJZe' p?me ftZu w[ezwb eo b?Dh ukjhdh
j?.

3)

;ko/ tkT{uoI w[tZfeb d/ eko'pko d/ BKn Bk+ jh pDkT[D/ ukjhd/ jB.

4)

jo/e tkT{uo dh fwsh Io{o jh nkfvN dh nekT{AfNzr ;wK fwnkd nXhB s/ T[;/ d/
nzdo^nzdo d/ jh j'D/ ukjhd/ jB ns/ nfijh fwsh Io{o jh ykfsnK dh ;pzXs feskp
ftub/ fJzdokI Bk+ fwbDh ukjhdh j?.

5)

fe;/ tkT{uo okjhA j'fJnk ftZsh b?D^d/D Io{o jh w[tZfeb d/ eko'pko dh nkw fe;w d/
nB[;ko jh j'Dk ukjhdk j?l i/ fe;w u e'Jh |oe j't/, sK T[; dh iKu pj[s fXnkB
Bk+ ehsh ikDh ukjhdh j?.

6)

jo/e tkT{uo T[s/ Io{o jh pkekfJdk nfXekos nfXekoh d/ g{o/ iK S'N/ j;skyo j'D/
ukjhd/ jB.

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

7)

35

;ko/ tkT{uoK T[s/ ftP/P s"o T[s/ pj[s fXnkB Bk+ ;jh dk iK e'Jh j'o fBPkB bkT[Dk
ukjhdk j?, sK i' fes/ T[jh tkT{uo d'pkok Bk g/P j' ;e/. i/ e'Jh \k; tkT{uoI Io{oh
jh fJZe s'A tZX tko d/D/ b'VhAd/ jBl sK T[BQK T[s/ e'Jh ftP/P s/ tZyok fijk fBPkB
bkT[Dk ukjhdk j?.

8)

tkT{fuzr eod/ ;w/A, r[zw j'J/ tkT{uoI d/ ;ko/ B'N; oZyD/ ukjhd/ jB ns/ i/ i/ n;b
tkT{uo Bk T[gbpX Bk j'D, sK v[gbhe/N; tkT{uoI dh wzr eoBh ukjhdh j?.

9)

T[BQK ;ko/ tkT{uoK T[s/ ftP/P B'N; d/D/ ukjhd/ jBl fiBQK d/ ;pzX ftZu pknd u j'o
ikDekoh ns/ ftnkfynktK d/DhnK Io{oh ;wMhnK ik ;edhnK jB ns/ nfij/ ;ko/
gqPB iK fNZgDhnK pko/ ;G s'A gfjbK g[PNh eo b?Dh ukjhdh j?.

10)

pekJ/ ns/ gfjbK jh ndk ehs/ \ofunK, ;zfus nkwdBK nkfd d/ ;pzX ftZu
ftt;EktK dh nktPesk pko/ B'N; oZyD/ ukjhd/ jB, ns/ fJj th t/yDk ukjhdk j? fe
eh bkG s/ jkBh d/ yks/ ftZu T[BQK dh tkip sohe/ Bk+ n?vi;Nw?AN; ehshnK rJhnK
jB.

11)

eh j?v nk| nekT{AN ;jh sohe/ Bk+ torhfeqs ehsk frnk j? iK BjhA.

12)

eh jo/e tkT{uo ;woZE nEkoNh tZb'A gk; ehsk frnk j? ns/ ;ko/ \ou/ ;w/A^
;w/A f;o ikoh fBod/PK s/ T[g^fB:wK$;jkfJe B/wK ftZu doi ekoi^ftXhnK nB[;ko
jh ehs/ rJ/ jB.

13)

eh 500 o[gJ/ s'A tZX d/ G[rskB Bk+ ;pzXs jo/e tkT{uo T[s/ o;hdh fNeN bkfJnk
frnk j?.

14)

eh oew nzeK s/ PpdK d'tK ftZu fbfynk frnk j? s/ T[BQK ftZu e'Jh |oe BjhA j?.
tkT{fuzr eod/ ;w/A fJZe nkfvNo Io{o jh pj[s fXnkB s/ ;ktXkBh oZyDh j'tr
/ h,

\k; eo e/ id'A nzdo{Bh u?fezr f;;NwI nDT[fus s/ B[e;dko j'D. T[j fJj rZb fXnkB u
oZyDh ukjhdh j? fe T[j fvT{Nh ftZu e'skjh bJh fIzw/tko j' ;edk j?, i/ T[jL^
1)

tkT{fuzr eod/ ;w/A tkip fXnkB BjhA oydk s/ j[Bo fJ;s/wkb BjhA eodk, iK

2)

|oIh fJzdokIK okjhA ykfsnK iknbh sohe/ fsnko ehs/ j'D dh rZb cVB ftZu
Bkekw ofjzdk j? ns/$iK tkT{uoK dZp iK b[ek b?Adk j? iK

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

3)

36

fJsokI:'r iK nDT[fus tkT{uoI iK nzdo{Bh u?fezr f;;NwI ftubhnK ewI'ohnK


pko/ fog'oN eoB s'A n;woZE ofjzdk j?.

3H ftP/P wZdK dh tkT{fuzr


;ko/ tkT{uoI T[s/ bkr{ j'D tk+hnK nkw PosK s'A fJbktk fJZe nkfvNo s'A nk; ehsh
iKdh j? fe b?D^d/D d/ ftfGzB ;w{jK d/ tkT{uoI d/ jo/e tor d/ ;pzX ftZu
ftP/P B[efsnK tZb fXnkB d/t/. fJBQK dk ft;Eko fBwBfbys nB[;ko j?L^
1H)

e?P p[ZeL XB gqkgshnK tk+k gk;k


fJj ;Ekgs eoBk fe eh Bed oew dhnK ;kohnK o;hdK dk pkekfJdk fj;kp oZfynk
frnk j?L

1)

Bed fteohnK
e?P whw'I, o'IkBk Bed fteoh t/ot/ iK ;zy/g \[bkf;nK dhnK ekghnK
;ko/ t/ot/ eZuh e?P p[Ze s/ nkw e?P p[Ze ftub/ fJzdokIK Bk+ u?e eoB/ j'Dr/

2)

ftnki s/ fvthv?Av (bkG^nzP)


fvthv?Av iK ftnki tkozN; (nkwdB N?e; ;fbZg;), eoIk ;wM"sk iK ofjB
(wkor/i), p?Ae gk; p[Ze
T[j fwshnK ;[fBPus eo' id'A ftnki iK fvthv?Av dk G[rskB d/D tk+k j't/ ns/ t/y'
fe eh e[b?ePBI pkekfJdk ehshnK rJhnK jB iK BjhA ns/ fe eh ;ko/ pekJ/
pkekfJdk d/ fdZs/ rJ/ jB.

3)

gqkgs ehsk feokfJnk


feokJ/dkoK Bkb bhI ;wM"s/ iK fuZmh^gZsoh, feokJ/ dhnK o'bI, o;hdK dhnK
ekT{ANo|[nkfJbI, feokfJnk fJeZmk eoB tkf+nK d/ eEB, i/ e'Jh j'D.
G[rskB dhnK PosK dk fBohyD eo' ns/ t/y' fe T[BQK dh gkbDk ehsh rJh j?. t/y' fe
eh pekJ/ pkekfJdk ndk ehs/ rJ/ jB.

fe;/ soQK d/ PZe dh ;fEsh ftZu g[Z SfrZS

ehsh ikDh ukjhdh j? ns/ g[PNh bJh feokJ/dkoK sZe f;ZXh gj[zu ekfJw eoBh ukjhdh
j?.
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

4)

37

c[Neb o;hdKL phwk eb/wI


gkfb;h, eb/w |kow, fuZmh^gZsoh, o;hdK dhnK ekT[ANo|[nkfJbI
ehs/ rJ/ eb/w s/ fw+h oew ftuk+/ fe;/ th soQK dh }bsh pko/ fXnkB Bk+ g[ZSfrZS
ehsh ikDh ukjhdh j?.

5)

p?Ae ftZu iwQK oewK


G[rskB tk+h ;fbZg p[Ze dhnK ekT{ANo|[nkfJbI, p?Ae ;N/Nw?AN;, p?Ae ;wM"sk eEB
(;N/Nw?AN)
jo/e iwQk oew dh fwsh dh gqkgsh dh fwsh Bk+ s[bBk eo' ns/ d'tK ftuk+/ p/b'V/
;w/A d/ |oe pko/ g[ZSfrZS eo'.

6)

eq?fvN fteoh d/ nkXko s/ foDhnK iK rkjeK s'A XB^gqkgshnK


rkjeK s'A ykfsnK dhnK ;N/Nw?AN;, fteoh ubkBK dhnK ekghnK, XB^gqkgshnK dhnK
ekT{ANo|[nkfJbI
e?P fv;ekT{AN, i/ e'Jh j't/, dhnK wZdK ;[fBPus eo', gqufbs pkIko do Bk+
fv;ekT{AN do dh s[bBk eo' ns/ ftP/P eN"sh u?e eo', i/ e'Jh j't/.

7)

gqkgs ehs/ fpb


ph$nko p[Ze, XB^gqkgshnK dhnK ekT{ANo|[nkfJbI, p?Ae gk;p[Ze id'A fJeZmhnK
ehshnK j'D iK fv;ekT{AN fdZsk j't/, p?Ae fuZmh^gZsoh ;w/s i/ e'Jh j't.
/
fpbK dhnK pDdhnK skoh\K Bk+ n;b XB^gqkgshnK dhnK fwshnK u?e eo', fe;/ fpb
dh fv;ekT{AfNzr d/ wkwb/ ftZu fv;ekT{AN dh do dh iKu eo' s/ fe;/ n;kXkoD do
pko/ g[ZSfrZS eo'.

8)

;zgshnK dh fteoh s'A nkwdB iK g{zih s'A XB^gqkgshnK


fteoh dk m/ek, fteoh ubkB dh ekgh, tehbK dk yksk BhbkwhekoK dk yksk (Bhbkwh
okjhA fteoh dh ;fEsh ftZu), ;Nke po'eoI fteoh B'N (fBt/P dh jkbs ftZu),
f|e;v ;zgsh ofi;No, fuZmh^gZsoh, i/ e'Jh j't.
/

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

38

fBt/PK^ew^fvthv?Av dh fteoh dh ;fEsh ftZu t/y' fe gqkgs oew g{zih ns/ nkwdB
ftuk+/ tkip sohe/ Bk+ tzvh rJh j?. fe;/ efwPB iK nfijhnK fteohnK T[s/ fdZsh
dbkbh pko/ fXnkB Bk+ iKu eo' ns/ nkw doK pko/ g[ZSfrZS eo', i/ e'Jh j't.
/
t/y'
fe nfijh fe;/ fteoh t[s/ w[Bk|k iK B[e;kB pkekfJdk n?vi;N ehsk frnk j?.
2)

e?P p[ZeL G[rskB tk+k gk;k


fJj ;Ekgs eo' fe ;ko/ G[rskB ;jh sohe/ Bk+ foekov ehs/ rJ/ jB ns/ e'Jh tkX{
\ouk BjhA ehsk frnk j?L^

1)

Bed \ohdL
e?P whw' iK Bed fpb
nfijh \ohd bJh tkip nEkoNh pko/ iKu eo'.

2)

wkb GkVk ns/ Y'nk^Y[nkJh


(nzdo tZb s/ pkjo tZb)
wkb GkVk B'N, e?ohnoI iK |kotofvzr J/izN;, yksk, o/bt/ y/g B'N, fpb nk| b/fvzr,
o;hd.
S'N dh ftt;Ek iK pekfJnK pko/ fXnkB Bk+ g[DSkD eoBh ukjhdh j?.

3)

ebhnfor ns/ |kotofvzr ukofi;


ebhnfozr J/izN; fpb, u?eK dhnK ekT{ANo|[nkfJbI, o;hdK
jo/e G[rskB o;hd iK t;sK d/ fv;g?u Bk+ i'V'.

4)

e;NwI fvT{Nh
|kotofvzr iK ebhnfozr J/izN;, yksk, fvT{Nh o;hd, fpb nk| n?ANoh.
e;NwI N?fo| s'A g[PNh eo' fe eh fvT{Nh ;jh do Bk+ t;{b gkJh rJh j?.

5)

T[iosK, sB\kjK ns/ p'B;


T[iosK dhnK PhNK iK g/n o'bI, sB\kj d/ fpb, p'B; PhN;, u?eK d/
ekT{ANo|[nkfJbI ohL p?Ae s'A XB eYtkT[Dk, T[ios PhNK nkfd T[s/ j;skyo:[es
t;{bh o;hd

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

39

nzdo{Bh u?fezr s/ ezNo'b pko/ iKu eo' ns/ t/y' fe T[BQK dh ;\sh Bk+ gkbDk j[zdh j?.
rDBktK dk Gkr ns/ T[ios PhNK nkfd dh ek;fNzr u?e eo' ns/ T[BQK d/ e[Zb i'V
ezw dh ;wK fwnkd oew Bk+ fw+kU iK s[bBk eo'.
;/tk ;wM"s/
w";wh ekfwnK, i/ e'Jh j'D, Bk+.

fB:[esh gZso iK vkfJo?eNoK dh ekotkJh iK

Gosh bJh j'o nEkoNh t/y'.


fe ;kohnK nBeb/wv oewK pkekfJdk fdZshnK jB. sB\kj PhNK ftZu rVpVhnK
okjhA e'Jh X'ykXVhnK cVB s'A Bkekw ofjD s/ nkfvNo bkgotkjh bJh fIzw/tko
wzfBnk ik ;edk j?.
6)

tkjBK d/ oZy^oykn bJh \ou/L


jo/e tkjB d/ oZy^oykn ns/ w[ozwsK T[s/ j'D tk+/ \ofunK bJh tZyo/ yks/ pDk e/
oZyD/ ukjhd/ jB.
j'D tk+k e[Zb \ouk ;kbkBk piN ftZu fdZsh ftt;Ek s'A tZX BjhA j'Dk ukjhdk.
nB;oft;/pb fjZf;nK iK g[ofInKl fit/A NkfJoK, fNT{pK nkfd dk fJZe ofi;No
fsnko ehsk ikDk ukjhdk j?. fJj t/fynk ikDk ukjhdk j? fe nB;oft;/pb fjZf;nK
iK g[ofInK s/ j'o epkV dhnK fteohnK s'A j'D tk+h nkwdB pkekfJdk yks/ u i'Vh
rJh j?.
jo/e tkjB dh bkZr p[Ze ns/ fNqg PhN fBoXkos |kow ftZu sdkB[;ko fsnko ehsh
ikDh ukjhdh j?.

7)

vke \ou
nkfvNo vke \ou/ tk+hnK feskpK ftub/ fJzdokIK dh s[bBk e?P p[Ze, fBZeh e?P
p[Ze, i/ fsnko ehsh ik ojh j?, Bk+ eoBh ukjhdh j?, ns/ fJ; t/b/ e'+ w"i{d vke
fNeNK dh frDsh eoBh ukjhdh j?. T[; fJj th t/yDk ukjhdk j?.L^

1H

vke \ou T[s/ j'D tk+/ \ou/ ftZu e/tb eko'pko Bk+ i[V/ vke \ou/ jh Pkwb jB.

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

2H

40

toshnK vke fNeNK d/ wkf;e e[Zb i'V mhe jB ns/ e[Zb \ouk vke fNe
ofi;No$ykfsnK ftZu gkJhnK e[Zb oewK Bk+ w/b yKdk j?.

3H

vke \ouk yks/ fJZe fIzw/tkoh nfXekoh tZb'A fB:sekbh tef|nK s/ u?e ehsk
iKdk j?.

xZN ndk ehs/ iK ndk Bk ehs/ fb|k|/ nkfd d/ G[rskB bJh, fb|k|k eto$o?go fi;
T[s/ oew fbyh j'Jh j[zdh j?, T[j foekov ftZy oZy/ ikD.

5H

fJ;/ soQK thH ghH ghH ukofi; bJh T[; n;b o?go dh th g[PNh ehsh ikt/, fi; T[s/
yks/ tofDs j[zd/ jB.

8)

SgkJh ns/ ;N/PBoh


|kowK, fpbK, b?io; dh SgkJh iK pkIko s'A tZv/ gZXo s/ ;N/PBoh dhnK
\ohddkohnK pko/ nkfvNo fJj t/yDk ukjhdk j? feL

1)

e'N/PBK b?D ns/ ;G s'A xZN gqtkB eoB dh nkw ekoi^ftXh dh gkbDk ehsh rJh
j?.

2)

G[rskB e/tb ;wZroh dh fvbhtoh T[s/ jh ehs/ ikD/ ukjhd/ jB.

3)

SgkJh$\ohddkoh d/ nkovo ;Gk dh nkw eko'pkoh ekoi^ftXh dh nktPesk nB[;ko


jh jB.

4)

;ko/ G[rskBK d/ fpb, fvbhtoh ubkB s/ \ohdhnK t;sK dhnK o;hdK ;G Bk+ bZrhnK
j'JhnK jB.

5)

;kohnK t;sK dhnK XB^gqkgshnK s/ T[BQK ikoh eoB d/ tkip yks/ fsnko ehs/ rJ/
jB.

6)

;Nke d/ pekJ/ dh pkekfJdk G"fse s"o T[s/ ;Gk d/ fIzw/tko nfXekoh tZb'A g[PNh ehsh
rJh j?.

9)

fvthv?Av ns/ ftnki

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

41

w?ApoK d/ iK vkfJo?eNoI d/ ws/, foD^gZso (vhp?Auo) NoZ;N vhv, i/ e'Jh j't/,


fvthv?Av tkozN; dhnK ekT{ANo|[nkfJbI, vhp?Auo ftnki d/ e{gB, p?Ae gk; p[Ze, iK
vhp?Auo ftnki p[Ze, eoIk ;wM"s/ iK ofjD$wkor/i;
t/y' fe pekfJnK iK nBeb/wv oewK, i/ e'Jh j'D, bJh tkip ftt;Ek ehsh rJh j?.

10H

efwPB ns/ dbkbh


;wM"s/, \ohd B'N, o;hd
t/y' fe pekfJnk oewK dh pkekfJdk ftt;Ek ehsh rJh j?.

11H

phwk gqhwhnw
eto B'N iK gkfb;h o;hd, fuZmh^gZsoh
t/y' fe gqhwhnwI ;w/A f;o ndk ehs/ rJ/ jB ns/ e'Jh g{ot^G[rskB oew dh
pkekfJdk ftt;Ek ehsh rJh j?.

12H

fJPfsjko \ou/
gqekPBktK$fJPfsjko J/izNK Bk+ ehs/ rJ/ ezNo?eN, fuZmh^gZsoh, fpbK, o;hdK ;w/s
tkT{uo ekghnK.
fJPfsjko doK s'A g[PNh eo' fe eh ;jh doK t;{b gkJhnK rJhnK jB.

13H

:ksok \ou/
nkfvNo fJj t/yDk ukjhdk j? fe eh ;|o bJh ndk ehsk :ksok GZsk ;z;EkB d/
eko'pko d/ ;pzX ftZu jh j?. T[; fJj u?e eoBk ukjhdk j? fe ehL^

1H

;Gk tZb'A fsnko ehs/$ngDkJ/ :ksok GZsk B/wK pkekfJdk ;woZE nfXekoh tZb'A
wBI{oh fdZsh rJh j?.

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

2H

42

eh :ksok GZsk fpb pkekfJdk fBoXkos :ksok GZsk fpb |kow T[s/ fsnko ehsk
frnk j?, fi; T[s/ ;koh b'VhAdh ikDekoh$gqwkD^gZso j[zd / jB.

3H

:ksok GZfsnK d/ fpbK ;woZE nfXekoh tZb'A jh gk; ehsk frnk j?.

4H

rDBktK do[;s jB.

5H

:ksok GZsk fpb wkBsk gqkgs N{o gq'rokw dk jh j?.

6H

nfXeko^y/so s'A pkjo ehshnK :ksoktK ;woZE nfXekoh B/ wBI{oh fdZsh j?.

7H

:ksok GZsk u?e ofi;No tkip sohe/ Bk+ fsnko ehsk iKdk j?.
i/ ftneshnK B/ nkgDh \[d dh eko$ihg ftZu :ksok eoB bJh :ksok GZsk t;{b
gkfJnk j?, sK T[; tkjB dk Bzpo ns/ j'o b'VhAd/ Io{oh ;oNhf|e/N; th :ksok GZsk
fpbK T[s/ Io{o d/D/ j'Dr/.

14H

p?Ae ukofi; ns/ ftnki


p?Ae ;bkj, p?Ae gk; p[Ze, fJZe;[osk ;N/Nw?AN
t/y' fe eh ukofi;, p?Ae Bk+ j'J/ ;wM"s/ dhnK doK, i/ e'Jh j'D, Bk+ w/b yKd/ jB.

15H

eofInK ns/ g/PrhnK T[s/ ftnki


e'Jh eoIk fe;/ p?Ae iK fe;/ j'o t;hb/ s'A fbnk frnk j?, ftnki ndk eoBk j?.
eoI/ dhnK PosK dk nfXn?B ehsk ikDk ukjhdk j? ns/ fJj t/fynk ikDk ukjhdk j?
fe ftnki dh do eoIk ;wM"s/ ftZu doi do s'A tZy sK BjhA j?. p?Ae eofInK T[s/
ftnki dh ndkfJrh, e?P eq?fvN nkfd p?Ae tZb'A ikoh ;bkjK ns/ XB o;hd d/ jtkb/
Bk+ tkT{u eoBk ukjhdk j?.
iwQk^ykfsnK T[s/ ftnki dh ndkfJrh, fvgkfIN b?io$tkT{uo ftZu doi t/oftnK Bk+
u?e ehsh ikDh ukjhdh j?.

16H

vkfJo?eNoI |h; ns/ GZs/


nkfvN t/b/ fJj u?e eoBk ukjhdk j? fe eh T[g B/wK ftZu tkip ftt;EktK jB iK
ew/Nh whfNzrK iK iBob pkZvh whfNzr ftZu nkT[D bJh w?ApoK ns/ ew/Nh w?ApoK
ndk ehsh ikD tk+h w"i{dk |h;, :ksok GZs/ ns/ wfjzrkJh GZfsnK pko/ ofi;Noko

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

43

;fjekoh ;GktK d/ fB:w iK e'Jh fBod/P^f;XKs jB, G[rskB jkIoh ofi;No d/


jtkb/, whfNzr ekotkJh g[;fsek ns/ vkfJo?eNoK s'A gqkgs o;hd Bk+ fw+k e/ u?e
eoBk ukjhdk j?.
17H

g{zih ns/ nkwdB \ou


nkfvNo \ou/ dh g{zih \ou/ s/ nkwdB \ou/ dh ;jh tzv dk pj[s fXnkB Bk+
fBohyD eoBk ukjhdk j? feT[Afe fJ; Bk+ w[Bk|/ ns/ B[e;kB d/ yks/ d/ Bk+ Bk+ p?bz;
PhN T[s/ gqGkt gt/rk.

g{zih ns/ nkwdBK ftuk+/ \ou/ dh }?o^tkip tzv ;Gk d/

eko'pkoh BshfinK T[s/ d{o sZe g?D tk+/ gqGkt SZv/rh.


g{zih \ouk ;Gk$;z;EkB dh p?bz; PhN ftZu fJZe ;zgsh ti'A do;kfJnk iKdk j? ns/
nkwdB \ouk fBowkD iK No/fvzr iK w[Bk|k s/ B[e;kB yksk ukoi ftZu w[Bk|/ d/
;kjwD/ i'fVnk iKdk j?, \ofunK ti'A BjhA.
g{zih \ou/ dh tkT{fuzr
;kb d"okB ehsh rJh ;zgshnK dh \oud fpb$ubkBK ns/ tkip tkT{uo d/ jtkb/
Bk+ tkT{u ehsk ikDk ukjhdk j?.
nkfvNo fJj t/yDk ukjhdk j? fe \ohd bJh tkip ekoi^ftXh ngDkJh rJh j?.
G[rskB ftt;Ek ftZu j? ns/ tkip sohe/ Bk+ nfXekos j? ns/ gqwkfDs g{zih ukoi
j?. i/ e'Jh ;zgshnK iK fe;/ ;zgsh d/ e'Jh fjZ;/ ;kb d"okB t/funk frnk j?, fJj
t/fynk ikDk ukjhdk j? fe fteohnK bJh tkip ekoi^ftXh ngDkJh rJh j? ns/
b'VhAd/ fJzdokI tkip yks/ ftZu gk; ehs/ rJ/ jB ns/ ;zgshnK dh fteoh s'A j'D tk+/
fe;/ bkG iK B[e;kB pko/ th pkekfJdk t/ot/ doi jB.
18H

foD dkfsnK G[rskB


fJ; foD dkfsnK tZb'A ikoh ehshnK rJhnK o;hdK Bk+ tkT{u ehsk ik ;edk j?.
T[BQK fdZsh ikD tk+h oew dh s[bBk foD dkfsnK d/ ykfsnK Bk+ ehsh ik ;edh j?
ns/ gqkgs t;sK bJh ubkB dk jtkbk fdZsk ik ;edk j?.

nkfvNo G[rskB d/

;pzX ftZu fJzdokI d/ ;woEB ftZu whfNzr dhnK ekotkJhnK, ezNo?eN; ns/ j'o
d;skt/Ih ;p{sK dk jtkbk th b?Dk ukjhdk j?.
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

19)

44

IwhB ns/ fJwkosK


IwhB J/izN; iK fpbvoK d/ ezNo?eN, nkoehN?eN; d/ ;oNhf|e/N;, tehbK d/
yks/, ubkB, NkJhNb vhvI, bhI ;wM"s/, f|e;v ;zgshnK ofi;No, i/ e'Jh j't/.
t/y' fe wkbeh jo gqeko s'A Gko^w[es j?.

wkor/i dh ;fEsh ftZu wkor/i s'A

;oNhf|e/N gqkgs eo'. w[ozws d/ ukofi; nkw s"o T[s/ pkjo oZyD/ ukjhd/ jB.
20)

gbKN ns/ wPhBoh


po'eoI po"N B'N, BhbkwhekoK d/ yks/, ubkB, fteo/sk Bk+ ;wM"s/, i/ e'Jh j'D,
gbKN ofi;No, i/ e'Jh j't/.
fJj t/fynk ikDk ujhdk j? fe ;?ezv j?Av T[geoD dhnK w[YbhnK w[ozwsK SZv e/ j'o
w[ozws d/ ukofi; nfij/ G[rskBK ftZu Pkwb Bk j'D

21)

w'No ekoK ns/ tkjB


ubkB, \ohd B'N, Bhbkwheko dk yksk, pb{ p[Ze iK ofi;No/PB ;oNhf|e/N
fJj t/fynk ikDk ukjhdk j? fe ;?ezv j?Av ekoK iK tkjBK dh UtojkZfbzr iK w[YbhnK
w[ozwsK SZv e/ j'o w[ozws d/ ukofi; nfij/ G[rskBK ftZu Pkwb Bk ehs/ ikD.

22) fBt/P
;N'e po'eoI \ohd B'N, bkrs d/ fpb, o;hdK, fjZ;k ;oNhf|e/N, vhp?Auo pKv,
nbkNw?AN ns/ ;Zdk gZso, nfXeko, p'B; P/no g/PePK d/ gZso.
t/y' fe efwPB dh po'eo/i, i/ e'Jh j't/ pkekfJdk fdZsh rJh j?. ew fvthv?Av \ohd
d/ wkwb/ ftZu, t'y' fe jo/e G[rskB g{zih ns/ nkwdB ftuk+/ tzfvnk frnk j?.
23)

fdZs/ eoI/ ns/ g/PrhnK


eoIk ;wM"sk, fuZmh^gZsoh, eoIdkoK tZb'A fdZshnK IwkBsK T[dkjoD ti'A wkor/i
vhv, j[zvh, o;hd
t/y' fe ftnki pkekfJdk fdZsk frnk j? ns/ e'Jh ;zfus oew dk fj;kp th oZfynk
frnk j?.

24)

G[rskB:'r fpb

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

45

ph$gh p[Ze, G[rskB gqkgs eoB tkf+nK tZb'A pkekfJdk fdZs/ tkg; ehs/ fpb, o;hdK.
BthBheoD Ts/ ftnki d/ sohe/ Bk+ e'Jh tXhe G[rskB, B'fNzr ukofi; nkfd iK
;/tk^w[esh T[s/ eN"sh tZyo/ s"o s/ f;ZMDk ukjhdk j?.
25)

p?Ae okjhA G[rskB iK T[E'A eYtkJh oew


u?eK dhnK ekT{ANo|[nkfJbI, p?Ae gk; p[Ze, p?Ae fJZe;[osk ;N/Nw?AN Bk+ brkJh rJh
iK o;hd^:[es u?e;
e[ZM tko u?e; Bk+ o;hd |kow j[zd/ jB, i' fgSb/ gk;/ Sg/ jzd/ jB go fJ;
ftnkge s"o T[s/ gqtkB BjhA ehsk iKdk ns/ Bk jh fJj g{oh soQK ;zs'yiBe jh j[zd/
jB. ikoh ehs/ u?eK dh bVh Bzpo ftZu e'Jh u?e Bk j't/, sK T[; pko/ g[ZSfrZS eo'.

(3)

S'Nh e?P p[Ze


fJzgo?;N u?e; dhnK ekT{ANo|[nkfJbI, ;[szso tkT{uoI, i/ T[gbpX j'Dl nzdo{Bh
tkT{uo iK fBZehnK Bed ;fbZg;
;ko/ \ou/ fe;/ pkekfJdk nfXekos ftnesh tb'A gk; ehs/ j'D/ ukjhd/ jB ns/ tkip
sohe/ torhfeqs j'D/ ukjhd/ jB. tkT{uoK ftZu ;kohnK spdhbhnK, i/ e'Jh j'D, pko/
fXnkB Bk+ iKu ehsh ikDh ukjhdh j?.

(4)

ioBb tkip
ftP/P gqeko d/ d;skt/I fit/A whfNzrK dhnK ekotkJhnK ns/ ws/, fteq/sktK Bk+
ezNo?eN;, fgSb/ ;kb dh p?bz; PhN ns/ pkekfJdk nfXekos nfXekohnK s'A fbysh
nfXeko^gZso
fJ; g[;se ftZu c[Neb fJzdokI jB, fiBQK dk ftZsh BshfinK T[s/ tZvk gqGkt g?Adk j?
ns/ nkfvNo tZb'A T[BQK fXnkB Bk+ tkT{u ehsk ikDk ukjhdk j?.

T[; t/yDk

ukjhdk j? fe ntw[ZbD, wkV/ eoI/, pekJ/ ns/ ;zfus wZdK, gfjbK jh ndk ehs/
\ou/, foIotI d/DdkohnK nkfd dh ftt;Ek g{oh soQK ehsh rJh j? ns/ i/ Io{oh
j'fJnk, sK T[; fJj wkwbk T[u nfXekohnK Bk+ ftukoBk ukjhdk j?.
(5)

b?io nekT{AN;

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

46

fBih b?io; d/ wkwfbnK ftZu, eoIdkoK ns/ foD dkfsnK dhnK nB[;{uhnK dh s[bBk
rkjeK ns/ foD dkfsnK Bk+ nkdkB^gqdkB ehs/ ykfsnK dhnK ;N/Nw?AN; Bk+ ehsh
ik ;edh j?.
(6)

;N'oI iK ;Nke b?io


fJzv?AN;, o;hd B'N;, fvbhtoh B'N;, ubkB, wzr^gZso (ohe[fJIPBI), tkg;h B'N;,
fJBt[nkfJ;I, fpB ekovI nkfd
fpB ekovI ftZu doi fJzdokIK Bkb wksoktK fw+k e/ u?e ehsk ik ;edk j?.
ehws ekZbw dh P[ZXsk s/ do[;srh tZb ftP/P fXnkB fdZsk ikDk ukjhdk j?.

(7)

\ohddkohnK
t;sK dh \ohddkoh d/ ;pzX ftZu fJj :ehBh pDkfJnk ikDk ukjhdk j? feL^

1H

t;sK^gqkgsh fjs nkovo d/D bJh ekoi^ftXh.

fpbK dh g[DSkD ns/ foekov dk

tkip sohe/ Bk+ oZy^oykn.


2H

v[gbhe/N ftZu bVh Bzpo tk+h fJZe nkovo p[Ze ftZu |kowK T[s/ \ohd nkovo
fsnko ehs/ iKd/ jB.

3H

fvbhtoh B'N ;w/s gqkgs ehshnK t;sK u?e ehshnK ikDl fit/A T[BQK dh wksok, tIB,
Bkg,fwnko ns/ T[j ;ko/ t/ot/ r'dkw ftZu pkekfJdk oZy/ r[ZvI fJBtov
ofi;No$;Nke ofi;No ftZu doi ehs/ ikD.

4H

fJZe fIzw/tko nfXekoh tZb'A G[rskB bJh pkekfJdk gk; ehs/ fpbK d/ t/ot/ \ohd
g[;se ftZu doi ehs/ iKd/ jB.

5H

\ohddkohnK sdkB[;ko r[ZvI fJBtov ofi;No ftZu doi ehshnK rJhnK jB, fpb
|kJhb, o/bt/ o;hdK$NoK;g'oN o;hd nkfd g{o/ fXnkB Bk+ u?e ehshnK ikD.

6H

ftZsh g[;fsek ftZu g{zih \ohddkohnK dh nkwdB \ohddkohnK ti'A tkT{fuzr dh tkip
sohe/ Bk+ u?e$g[DSkD eoBh ukjhdh j?.

7H

fe;/ X'ykXVh u?e eoB bJh tkt{uoI dk fBohyD \ohd g[;se ftub/ fJzdokIK Bk+
ehsk ikDk ukjhdk j?.

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

8H

47

e?P p[Ze$ioBb p[Ze$v/n p[Ze u Bed oew ns/ eq?fvN \ohddkohnK Bk+ ehs/ ;pzXs
fJzdokIK fpbK Bk+ fw+kfJnk ikt/.
p?Ae efwPB ns/ fpbK, o/bt/ o;hdK$NoK;g'oN o;hdK ns/ fteo/sk tZb'A p?Ae okjhA
G/ihnK j[zvhnK T[s/ p?Ae tZb'A t;{b/ ftnki, \ohddko d/ yks/ gkJ/ ikD/ ukjhd/ jB.

(8) fteohnK
T)

gqu{B fteohnK fInkdkso ygseko ;GktK sZe ;hws j[ zdhnK jB, i' f;ZXk ygsekoK
Bk+ fBgNdhnK jB.
fJ; sZE d/ wZd/BIo fe \ohddkohnK d/ wkwb/ ftZu d;skt/Ih gqwkD e'Jh nzfsw BjhA
j[zdk, nkfvNo fteohnK u?e eod/ ;w/A tX/o/ u"e; ofjD dh b'V j[zdh j? ns/ fJj
t/yDk ukjhdk j? fe ehL^

1)

rkjeK s'A ;Gk fw+/ nkovol fJj nkogo gqkgsh dh fwsh nB[;ko gkqgs nkovo
g[;fsek ftZu doi ehs/ iKd/ jB.

2)

id'A fJZe nkovo dh gkbDk ehsh iKdh j?, sd fJZe fpb (fJBt[nkfJ;) fsnko ehsk
iKdk j? ns/ fv;g?u eo fdZsk iKdk j?.

3)

fJBQK fpbK dhnK v[gbhe/N ekopB ekghnK ns/ n;b fpbK dhnK ekghnK oZyhnK
iKdhnK jB. fteoh v/n p[Ze jo ;w/A fbyh iKdh j?.

4)

fpb dh fJZe ekgh r/N^ehgo G/ih iKdh j? ns/ T[; r[ZvI nkT{vtovI
ofi;No ftZu doi ehsk iKdk j?.

5)

;Gk d/ T[g^fB:wK ftZu T[Xko t;sK t/uD dh b'VhAdh ftt;Ek w"i{d j? ns/ fB:wK, i/
T[Xko fteoh bJh e'Jh pDkJ/ rJ/ j'D, d/ nB[;ko j?.

T[Xko fteohnK

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

w[bkIw

ns/

j'o

ygseko

;N'oI$;GktK

48

nkgD/

w?ApoK

T[BQK

dh

wkf;e

nkwdB$sB\kj$T[ios s/ fBoGo eod/ j'J/ fJZe fBPus jZd sZe T[Xko fteohnK dh
gqtkBrh fdzd/ jB.
nfij/ wkwfbnK ftZu nkfvNo fJj fBohyD eoBk ukjhdk j? fe ehL^
1H

T[g fB:wK ftZu nfijh e'Jh ftt;Ek j?, fi; okjhA TXko fteohnK dh gqtkBrh j? ns/
i/ nfijk j?, sd jo/e w?Apo bJh e'Jh ;hwk s?n ehsh rJh j? iK BjhA.

2H

;Gk B/ w?ApoK Bk+ ehs/ fJeokoBkw/ nXhB T[BQK d/ fv;pof;zr (sB\kjK iK T[iosK
d/D tk+/) nfXekohnK s'A fJj nfXeko gqkgs ehsk j'fJnk j? fe pekfJnK dh T[rokjh
f;ZX/ T[BQK dhnK sB\kjK ftu'A eo bJh ikt/rh.

3H

T[Xko fteohnK nXhB fe;/ w?Apo dh pekfJnk okPh fes/ fBPus ;hwk s'A tX sK BjhA
rJh.

4H

;Gk nkw s"o T[s/ fe;/ w?Apo T[Xko nkXko T[s/ t;sK ikoh eoB bJh fJzv?AN iK
pkekfJdk j;skyo^:[es o;hd gqkgs eodh j? iK gqkgsh^o;hd d/ EK fpb T[s/ T[; d/
j;skyo gqkgs ehs/ rJ/ jB.

5H

w?ApoK s'A ;Gk tZb'A pKv gqkgs ehsk frnk j? fe fJZe fBPus ;wK^fwnkd s'A pknd
T[j oew ns/ ftnki ndk eoBr/.

6H

w?ApoK tZb yVQhnK pekfJnk oewK dh g[PNh T[BQK s'A jo/e ;kb d/ nk\oh fdB foekov
u oZyh iKdh j?.

7H

oewK fB:ws o{g ftZu w'VhnK iKdhnK jB ns/ fe;/ soQK dh u{e iK e'skjh dh ;fEsh
ftZu ;Gk tZb'A nfij/ fv|kbNoK fto[ZX tkip ekotkJh ehsh rJh j?.

8H

i/ d' tZy'^tZyo/ rkjeK wBI{o ehsh tgkoe eN"sh e'Jh tZv/ iK toDB:'r |oe jBl
sK fJ; d/ ekoDK dh iKu j'Dh ukjhdh j?.

9H

tkg;hnK fJBtov ns/ foNoBI nkT{Ntov g[;fsektK


;bkj B'N, v/fpN iK eq?fvN B'N, fuZmh^gZsoh, r[ZvI fJBtov ns/ nkT{Ntov
g[;fsektK, ykfsnK dhnK ;N/Nw?AN;

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

49

fXnkB Bk+ t/y' fe ;kohnK tkg;hnK eqw ftZu jB ns/ pkekfJdk nfXekos jB
feT[Afe X'ykXVhnK nkw s"o s/ feskpK ftZu |oIh tkg;hnK doi eo e/ jh ehshnK
iKdhnK jB.
10H

fpb gqkgsh:'r g[;se


ngogZe fpb, e?P iK gk; p[Ze gogZe iK eN"sh tk+/ fpbK bJh, gqk gs eoB s'A
fJBeko ehs/ (fv;nkBo) fpb, ykfsnK dhnK ;N/Nw?AN;
t/y' fe eN"sh do pkekfJdk nfXekos j?, fe fv;nkBo T[s/ B'fNzr ukofi; jB, i/
e'Jh j'D, s/ T[j rkje d/ yks/ gkJ/ rJ/ jB ns/ gfjbK ndkfJrh T[s/ S'N iK
BthBheoD T[s/ e'Jh ftnki dh ftt;Ek pkekfJdk ehsh rJh j?.

11H

fpb ndkfJrh:'r
ikoh ehs/ fpbK dhnK ekT{ANo|[nkfJbI iK ekghnK, fv;nkBo iK gogZesk T[s/
G[rskB d/ wkwb/ ftZu, ykfsnK, Bed dhnK ;N/Nw?AN; iK gk; p[Ze.
t/y' fe fv;nkBo T[s/ B'fNzr ukofi; iK BthBheoD T[s/ ftnki iK ngogZe G[rskB
T[s/ S'N dh ftt;Ek pkekfJdk ehsh rJh j?.

nfXnkfJ^4
nzfsw ykfsnK dh u?fezr
w[Bk|k ns/ B[e;kB yksk ns/
p?bz; PhN

jo/e ;fjekoh ;z;EkB jo ;kb 31 wkou \sw j'D w"e/ p?bz; PhN ns/ w[Bk|/ ns/
B[e;kB yks/ fsnko eoB/ ukjhd/ jB. fJ; wzst bJh ftZsh toQk \sw j'D s/ Gkt 31 wkou
, Pk\ktK fJj ;bkj d/Dh ukjhdh j? fe T[j nkgDh ;koh nkwdB ns/ \ou/ d/ yks/ w[Bk|/
ns/ B[e;kB d/ yks/ ftZu spdhb eo e/ nkgDhnK g[;seK pzd eo d/D. w[Bk|/ iK B[e;kB dk
pekfJnk spdhb eo e/ w[Zy d|so G/i d/Dk ukjhdk j?l sK i' jo/e Pk\k dh fttjkoesk dk
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

50

w[bzeD ehsk ik ;e/, w[Zy d|so e'+ G/i/ pekfJnK d/ ;pzX ftZu G[rskB:'r$gqkgsh:'r ftnki
dh rDBk eoBh ukjhdh j? ns/ nkgDhnK feskpK ftZu fJ; ;pzXh b'VhAd/ fJzdokI eoB/ ukjhd/
jB s/ jo/e Pk\k nfijk j[zrkok d/Dk ukjhdk j?.
1H

No/fvzr ykskL
eko'pkoh rshftXhnK eoB tk+hnK ;fjekoh ;GktK d/ wkwb/ ftZu, eko'pko ftZu e[Zb
w[Bk|/ dh wksok :ehBh pDkT[D bJh fJZe No/fvzr yksk fsnko ehsk ikDk ukjhdk j?.

w[Bk|k ns/ B[e;kB yksk


nzfsw yks/ fsnko eod/ ;w/A ;zfus s/ gqkgsh :'r nkwdB ns/ G[rskB bJh yVQ/
\ofunK Bk+ ;pzXs ;kohnK wZdK dh rDBk ehsh ikDh ukjhdh j? ns/ n?vi;fNzr fJzdokI
gk; ehs/ ikD/ ukjhd/ jB. fJzM, ;ko/ eofInK s/ g/PrhnK T[s/ ;kb d"okB gqkgs j'D tk+k
ftnki, ;oekoh s/ j'o NoZ;Nh ;feUfoNhI s/ nfijhnK j'o th ;kohnK wZdK dh rDBk ehsh
ikDh ukjhdh j? s/ T[; bkG s/ jkBh d/ yks/ gkT[Dk ukjhdk j?. fJ;/ gqeko fJ; d/ ;ko/ iwQk
ykfsnK s/ T[XkohnK d/ ;pzX ftZu ndkfJrh :'r ftnki dh rDBk th ehsh ikDh ukjhdh j?
ns/ w[Bk|/ s/ B[e;kB d/ yks/ gkT[Dk ukjhdk j?. fJ; ekoi^ftXh Bk+ ;z;EkB jeheh nkXko
T[s/ nkgD/ w[Bk|/ ns/ B[e;kB dh ;fEsh dk w[bzeD eoB d/ :'r j' ;eDr/. fco th, gfjbK
ndk Bk ehsk ftnki iK g/PrhnK d/ ;pzX ftZu wkVk ;wfMnk ikD tk+k ftnki iK PZeh
T[rokjh w[Bk|/ ns/ B[e;kB d/ yks/ gkfJnk ikDk ukjhdk j?.

1H

w[Bk|/ ns/ B[e;kB d/ yks/ ftZu fBt/;a b?D d/D Bkba fttjkoL
;fjekoh p?Ae nkw s"o T[s/ |b'N/PB (pKv iK ;Nke P/noK okjhA fe;/ tgkoe T[dw dh

|kJhBKf;zr) d"okB f;ZX/ ;feqg; (fJZe gqwkD^gZso, fi; dh ehws ndk eoB tk+k ns/
jk;b eoB tk+k d'tA/ jh wkBsk fdzd/ jBl ;feqg Gkt/A e'Jh eoz;h iK w[dok BjhA j[zdh go fJ;
eoz;h ftZu spdhb ehsk ik ;edk j?) \ohdd/ jB, fJ; gqeko T[j g/PeP ehsh eN"sh dk
bkjk b?Ad/ jB. nfij/ wkwfbnK ftZu fBt/P yksk e/tb ;feqg dh bkrs ehws Bk+ jh yks/
gkfJnk ikDk ukjhdk j? ns/ \ohd T[s/ ewkJh eN"sh e/tb ;feUfoNh tkg; \ohdD s/ jh
eN"sh (fv;ekT{AN) yks/ gkfJnk ikDk ukjhdk j?, T[; s'A gfjbK BjhA. fJj g{oh soQK ;zGt j?
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

51

fe p?Ae ;w/A^;w/A f;o e[ZM ;feUfoNhI t/u ;edk j? ns/ T[; gqfefonk d"okB \ohd ehws d/
jtkb/ Bk+ fe;/ B[e;kB iK w[Bk|/ dk ;kjwDk eo ;ed/ jB.

fijv/ wkwfbnK ftZu ftZsh

b?D^d/D Bk+ w[Bk|k j[zdk j?, oew fBt/P ntw[ZbD foIot ftZu spdhb ehsh ikDh ukjhdh j?.
B[e;kB dh ;fEsh ftZu, oew T[; ;kb d/ w[Bk|/ ns/ B[e;kB d/ yks/ ftu'A eZY d/Dh ukjhdh
j?.
;w/A^;w/A s/ ;oekoh ns/ NoZ;Nh ;feUfoNhI T[s/ fJeZmk j'fJnk ftnki Io{o jh
fBt/P yks/ T[go ftnki ftZu spdhb ehsk ikDk ukjhdk j?.

;fjekoh ;z;EkBK d/ fjZf;nK

ftZu fBt/P d/ wkwb/ ftZu, p?Ae fJj :ehBh pDkT[Dk ukjhdk j? fe ;z;EkB tZb'A n?bkfBnk
fvthv?Av fJeZmk ehsk frnk j? ns/ fvthv?Av yks/ gk fdZsk frnk j?.

ntw[ZbD ;pzXh nkfvNo d/ |oIL


nzfsw yks/ gqwkfDs eoB s'A gfjbK fJZe nkfvNo Io{o jh ftfGzB ;zgshnK d/
ntw[ZbD bJh ftt;Ek dh T[fussk pko/ nkg \[d ;zs[PN j'Dk ukjhdk j?. fe;/ ;fEsh ftZu,
i/ e'Jh nkfvNo ntw[ZbD dh w[nk| ehsh fe;/ oew s'A g{oh soQK ;zs[PN BjhA j? iK ftfGzB
;zgshnK d/ ;pzX ftZu ftt;Ek ehsh rJh j?, T[; th fpBK fe;/ fMie d/ nkgDk ftuko
fpnkBd/ j'J/ nkgDh fog'oN :'r pDkT[Dh ukjhdh j?.

ftt;EktK ns/ foIotI pko/ nkfvNo d/ |oIL


fJZe nkfvNo fJj t/yDk ukjhdk j? fe jo soQK d/ ;zGt jzrkwh jkbks dk ;kjwDk
eoB bJh e[ZM ftP/P |zv okyt/A oZy/ rJ/ jB iK nfijhnK e'Jh ftt;EktK ehshnK rJhnK jB
ns/ eh T[BQK dh T[fus sohe/ ftt;Ek ehsh rJh j? s/ T[BQK pko/ p?bz; PhN ftZu tkip sohe/
Bk+ fIeo ehsk frnk j?.
fJZe nkfvNo fJj s;Zbh Io{o eoBh ukjhdh j? fe fJBQK ftt;EktK s/ okyt/A |zvK s/
T[E'A eZYhnK oewK, i/ e'Jh j'D, pko/ w[Bk|/ ns/ B[e;kB d/ yks/ ftZu dZf;nk frnk j?.

foIotI ns/ foIot |zvL


uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

52

foIot iK foIot yksk


1H

ubzs g{zih ftZu o+/tK ehsk frnk s/ fes/ pkjo fBt/P BjhA ehsk frnk.

2H

;ko/ foIotI, foIot |zv BjhA j[zd/, foIot |zv s'A p}?o ;ko/ foIotI dh j'Ad ofj
;edh j?.

3H

ubzs g{zih dh pDso Gkt/A fej' fijh th j't/, ;dk nk;kBh Bk+ T[gbpX (fBt/PK dh
tos'A okjhA)

foIot |zv
1H

ubzs g{zih s'A tZy ehsk frnk ns/ s[ozs tos/ ik ;eD:'r ns/ gqtkfBs ;zgshnK ftZu
ftP/P fBt/P okjhA ftykfJnk frnk

2H

;ko/ foIot |zvK Io{o jh foIot dh j'Ad dh g{ot^ebgBk eod/ jB.

3H

id'A ubzs g{zih dk sob Gkr pj[s S'Nk j[zdk j?, sd s[ozs tos'A bJh T[gbpX BjhA
j[zd/.

P[ZX w[Bk|/ dk fBZfwZsD


foIot ns/ j'o |zvL
ftfGzB foIotI ns/ |zv fe;/ fJZe \k; wzst bJh ekB, fB:wK ns/ T[g^fB:wK
nB[;ko w[Bkf|nK ftu'A tzv e/ fsnko ehs/ iKd/ jB.

T[BQK ftXkBe foIotI ns/

}?o^ftXkBe foIotI ti'A torhfeqs ehsk iKdk j?. ;ko/ foIotI ns/ |zv, fiBQK d/ ekfJw
pko/ ekB, fB:wK s/ T[g fB:wK ftZu do;kfJnk frnk j[zdk j?, ftXkBe foIotI nkfynk
iKdk j? ns/ e'Jh fJzM Bk do;kJ/ fe;/ foIot }?o^ftXkBe foIot nkfynk iKdk j?.
nkfvNo foIotI ns/ j'o |zvK dh g[PNh bJh w[Bk|/ dh tzv dk nkb'uBkswe fBohyD eoBk
ukjhdk j?.
w[Bk|/ dh tzv Bk+ ;pzXs fBwBfbys B[es/ fXnkB u oZyD/ ukjhd/ jBL^
1H

w[Bkf|nK dh tzv ofi;Noko ;fjekoh ;GktK tZb'A ikoh ekB, fB:wK, T[g fB:wK s/
jdkfJsK ftZu do;kJ/ nB[;ko ehsh rJh j?.

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

2H

53

fB:wK iK T[g fB:wK ftZu fdZsh gqtkBrh s'A tX |h ;d dh tzv T[s/ fJsokI eoBk
ukjhdk j?.

3H

foIot |zv dh ;fEsh ftZu, ;jh tzv ekB, fB:wK s/ T[g fB:wK ftZu fdZsh ftt;Ek
dh gqshPssk d/ jtkb/ Bk+ jh :ehBh pDkJh ikDh ukjhdh j?.

4H

w[Bk|/ e/tb T[BQK jh fB:wK nB[;ko tzv/ ikDr/, fijV/ tzv dh fwsh bkr{ j'Dr/, fJj
BjhA w[Bk|/ fgSb/ tfoQnK d/ fB:wK nB[;ko tzv/ rJ/ jB.

5H

;N/Nw?AN ftZu w[Bk|/ dh tzv, tzv dk ;kb ns/ w[Bk|k do;kJ/ j'D/ ukjhd/ jB.

6H

iBob pkZvh d/ T[; ws/ dh ekgh, fi; ftZu w[Bk|/ dh tzv dk fIeo j?, u?e ehsh ikDh
ukjhdh j?.

7H

w[Bk|/ dh tzv v/n p[Ze ftu'A Io{o bzxh j'Dh ukjhdh j? ns/ T[j o;hdK ns/ Go"shnK
(fv;po;w?AN) ftZu th fBrws j'Dh ukjhdh j?.

8H

fJj B'N ehsk ikDk ukjhdk j? fe e/tb fgSb/ toQ/ dk ;zfus B[e;kB eZYD$xNkT[D s'A
pknd jh ukb{ toQ/ dk P[ZX w[Bk|k tzv iK fBfwZsD bJh T[gbpX ehsk frnk j?.

2H p?bz; PhNL
fJZe ;Gk dh p?bz; PhN fJZe nfijk PhPk j[zdh j?, fi; u'A ;Gk dh ;Zuh ns/ ;jh
ftZsh s;tho ;gZPN ftykJh fdzdh j?. p?bz; PhN fJj do;kJ/rh fe g{zih dk fBt/P fet/A ehsk
frnk j?. nkfvNo fBohyD eoBk ukjhdk j? fe p?bz; PhN d/ d't/A gkf;nK Gkt ;zgshnK
ns/ d/DdkohnK T[s/ ;kohnK wZdK mhe sohe/ do;kJhnK rJhnK jB.

fJZe p?bz; PhN dk

fJj' j'Dk ukjhdk j? fe T[j eko'pko d/ ;ko/ wkwfbnK dh ftZsh ;fEsh dh ;Zuh ns/ fBnKg{oD
s;tho g/P eo/l T[; wzst bJh ;kohnK ;zgshnK ns/ d/DdkohnK fpbe[b ;jh ehws ftZu
ykfsnK u ftykJh ikD, ;r'A T[j e[ZM tkip sohe/ d/ torhfeqs j?vI nXhB th gqdofPs
ehshnK rJhnK j'DhnK ukjhdhnK jB.

;zgshnK s/ d/DdkohnK }?o^tkip sohe/ okjhA

do;kT[D Bk+, ukj/ fJzM G[Zb^u[Ze Bk+ j' frnk j't/ s/ Gkt/A fJj X'ykXVh Bk+ ehsk frnk j't /,
p?bz; PhN ftZu fe;/ eko'pko Bk+ ;pzXs ftZsh wkwfbnK dh }bs s;tho g/P eoB Bk+ T[d'A
sZe ;jh w[Bk|k eZfYnk jh BjhA ik ;edk, id'A sZe fe ;zgshnK dh tkip sohe/ Bk+ ehws
Bk nzfes ehsh ikt/.
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

54

fJZe nkfvNo e'Jh th wZd nzfsw o{g ftZu gk; eoB s'A gfjbK pj[s jh fXnkB
Bk+ ;kohnK ;zgshnK ns/ d/DdkohnK dh pj[s fXnkB Bk+ iKu eo e/ nkgDh s;Zbh gqrNk
b?Dh ukjhdh j? fe T[BQK dh tkip sohe/ ftfrnkBe f;XKsK d/ nkXko s/ ehws nzfes ehsh
rJh j?l sK i' p?bz; PhN dh fwsh eko'pko dh ;Zuh ns/ fBnKg{oD ehws dk gsk bZr
;e/.
;zgshnK dh g[PNh
;zgshnK dh g[PNh ;zgshnK d/ w[bzeD fizBh jh wjZstg{oD j?, i/ pj[sk BjhA sK,
;zgshnK dh g[PNh dk noE j? fe p?bz; PhN dh fwsh ekBh wkbeh d/ nXhB ;zgshnK dh
n;b j'Ad dk ;p{s.
e?P p[Ze, foD ns/ ;Nke^fJB^No/v (feZs/ ftZu tos/ ikD tk+/ T[geoD) fJj fszB/
pj[s wjZstg{oD j[zd/ jB ns/ fJBQK dh g[PNh pj[s fXnkB Bk+ eoB dh Io{os j[zdh j?. fe;/
p?bz; PhN dh ftPk ;{uh iK fJ; ftZu ;zgshnK ns/ d/DdkohnK dh eqw^ftt;Ek d/ ;pzX ftZu
e'Jh pj[s ;\s fB:w BjhA j[zdkl pZ; fJj e/tb p?Afezr o?r{b/PB ekBK dhnK ftt;EktK
nB[;ko Io{o j'D/ ukjhd/ jB.
fit/A fe ne;o ;'funk iKdk j? fe fJZe p?bz; PhN e/tb ;zgshnK ns/ d/DdkohnK dh
jh fJZe ;N/Nw?AN Gkt eEB j[zdh j?, go fJj fJZe nfijh PhN th j[zdh j?, fi; T[s/ ykfsnK
dhnK feskpK ftZu ftykJh fdzd/ ;ko/ pekfJnK d/ \[bk;/ fJZe torhfeqs Peb ftZu do;kJ/ j[zd/
jB ns/ fJBQk ftZu w[Bk|/ ns/ B[e;kB d/ ykfsnK d/ pekJ/ th fJZe iK d{i/ sohe/ Bk+ do;kJ/
j[zd/ jB ns/ T[j wZdK th j[zdhnK jB, i' ;\sh Bk+ p'bfdnK, ;zgshnK ti'A torhfeqs BjhA
ehshnK ik ;edhnKl fit/A w[Bk|/ s/ B[e;kB yks/ dk foD pekfJnk, w[bsth ehsk nkwdB
\ouk nkfd.

1) Bed pekfJnkL
gzikp ;fjekoh ;GktK pko/ ekB, 1961 d/ ;?ePB 48H2 dh ftt;Ek j? fe nkfvN ftZu
;Gk d/ Bed pekJ/ dh g[PNh Pkwb j'Dh ukjhdh j?. fJ; bJh nkfvNo dh fJj fIzw/tkoh j[zdh

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

55

j? fe T[j o{NhB u?fezr s'A gfjbK ;Gk d/ Bed pekJ/ dh g[PNh eo bt/. T[; fJj t/yDk
ukjhdk j?L^
T)

eh Bed pekfJnk tZX s'A tZX fBoXkos ;hwk d/ nzdo jh j?.

n)

eh vke \ou/ ns/ j'o fNeNK Bed oew ftZu Pkwb ehsk frnk j?.

J)

eh Bed oew dh ;[oZfynk bJh tkip fJzsIkw ehs/ rJ/ jB ns/ Bed oew dh
;[oZfynk ns/ T[; fes/ j'o fbiKd/ iK fbnkT[Kd/w/A th tkip sohe/ Bk+ T[; dk
tkip sohe/ phwk th ehsk iKdk j?.

;)

eh Bed pekJ/ dh ;zGk+ nfXekos ftnesh tZb'A ehsh iKdh j?.

p?Ae u Bed oew pkps, e?P p[Ze d/ p?Ae ekZbw ftZu do;kJ/ g[;se pekJ/ dh s[bBk
p?Ae dh gk; p[Ze ftub/ ;pzXs nzeV/ Bk+ eoBh ukjhdh j?.

p?Ae dh fJZe;[osk

(oheB;hbhJ/PB) ;N/Nw?AN th u?e ehsh ikDh ukjhdh j?.


fwnkdh iwk ykfsnK d/ wkwb/ ftZu, p?Ae s'A ikoh iwQk yks/ dhnK o;hdK th t/yDhnK
ukjhdhnK jB, i/ nfijhnK o;hdK th fes/ ofjD oZyhnK jB, sK T[; ofjD d/ gqwkD gZso
gqkgs ehs/ ikD/ ukjhd/ jB.
}bs sohe/ Bk+ ehs/ rJ/ \ofunK eto eoB s'A tNKdo/ pukT[D bJh fJZe
;w/A d/ ;ko/ Bed pekfJnK g/P eoB T[s/ fJZe nkfvNo I'o gkT[Dk ukjhdk j?.
2)

g[;se foDL
fJZe nkfvNo dk w[Zy |oI fJj t/yDk j[zdk j? fe |[Neb foDhnK dk g[;se ftZu doi

w[Zb ;jh sohe/ ;[fBPus ehsk frnk j?. w[bzeD dk nkXko wkV/ s/ PZeh foDK xNkT[D s'A
pknd P[ZX gqkgsh:'r ehws j'Dh ukjhdh j?.

fJZe nkfvNo

wkV/ iK PZeh foDK dh

;zGktBk pko/ nkgDk th nB[wkB bkT[Dk ukjhdk j? ns/ fco T[; dh s[bBk gqpzXeK tZb'A ehsh
ftt;Ek Bk+ eoBh ukjhdh j?.
fJZe nkfvNo T[; jkbs ftZu e'skjh bJh fIzw/tko j[zdk j?, i/ T[j ;w/A okjhA o'e/
eofInK dk gsk bkT[D d/ :'r j'J/ fpBK jh wkV/ eofInK dh nB[;{uh gqtkB eo b?Adk j?.
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

56

3) ;Nke^fJB^No/v iK ;Nke ;{uh


;Nke d/ ;pzX ftZu w[bzeD dk p[fBnkdh nkXko bkrs iK pkIkoh ehws, i' th xZN
j't/, j[zdh j?.
fJ; ftZu ;N'oI s/ ;g/noI, y[ZbQ/ n"Iko, eZuhnK ;wZrohnK s/ T[BQK d/ Gkr, uZb
fojk ezw s/ f|fBPv t;sK Pkwb j[zd/ jB.

d/DdkohnK dh g[PNhL
nkw d/DdkohnK dk w[bzeD n;b ehws d/ nkXko s/ ehsk iKdk j?. d/DdkohnK dh
g[PNh ;zgshnK fizBh jh wjZstg{oD j[zdh j? feT[Afe e'Jh th xZN iK nXhB^eEB iK T[; dh
T[ekJh eko'pko d/ BshfinK s/ ftZsh wkwfbnK T[s/ wjZstg{oD sohe/ Bk+ wkVk n;o gkJ/rh.
nkw s"o s/ d/DdkohnK dh frDsh e[ZM xZN ns/ gqfeosh ftZu tZX iK xZN f|e;v jh j[zdh j?
ns/ fJ;/ bJh fJj ;zgshnK Bk+'A nkfvNo bJh xZN n"fynkJhnK g?dk eodh j?.

fJZe

nkfvNo fJj t/yDk ukjhdk j? fe ;kohnK d/DdkohnK iK fIzw/tkohnK pzd j'D dh fwsh
P[ZXsk Bk+ pekfJnk j'DhnK ukjhdhnK jB, Gkt/A T[BQK nuBu/sh iK ikDp[ZM e/ Szv fdZsk
frnk j?, pkekfJdk frDsh ftZu fbnk frnk j?, fe feskpK ftZu do;kJ/ ;ko/ foD pekJ/
n;b d/DdkohnK jB ns/ fJj th fe feskpK ftZu doi ehshnK d/DdkohnK n;b jB,
d/DdkohnK dh T[ekJh, i/ e'Jh j't/, th yks/ ftZu frfDnk frnk j? s/ T[; pkekfJdk
do;kfJnk frnk j?.

don;b, fJZe nkfvNo bkgotkjh bJh fIzw/tko j'tr


/ k i/ T[j

d/DdkohnK dh T[ekJh dk gsk bkT[D s'A n;woZE ofjzdk j?. nkfvNo dh fog'oN d/Ddkoh dh
fe;/ T[ekJh bJh :'r j'Dh ukjhdh j?.
d/DdkohnK Bk+ ;pzXs wjZstg{oD B[efsnK dk toDB fBwBfbys j?.
TH ubzs d/DdkohnK
d/Ddkoh dh ftnkfynk t/y/ ikD tk+/ d;skt/I ftuko/ ikD tk+/ ftP/P B[es/
1H

c[Neb foD^dks/

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

57

foD^dkfsnK dh nB[;{uh foDdkfsnK dh b?io, ykfsnK u foD^dkfsnK dhnK


;N/Nw?AN; s'A b? b?Dh ukjhdh j?.
t/y' fe e'Jh fpb dpkJ/ BjhA rJ/ jB ns/ fe eN"sh, i/ e'Jh j't/, dh ftt;Ek th ehsh
rJh j?, g{zih \ou/ dhnK d/DdkohnK, i/ e'Jh j'D, tZb ftP/P fXnkB d/Dk ukjhdk j?.

2H

G[rskB:'r fpb
fpb ndkfJrh:'r g[;se yks/ dhnK ;N/Nw?AN;
t/y' fe G[rskB bJh gfjbk e'Jh th fpb yVQk BjhA j?.

3H

eoI/ ns/ Utovqk|N;


eoI/ iK rozNh ;wM"skl ofjD^gZso, fuZmh^gZsoh, foD^dkfsnK d/ ;oNhf|e/N
ftt;EktK dk fBohyD eo' ohL ftnki ns/ w[V G[rskB ns/ t/y' fe T[BQK dh gkbDk
ehsh rJh j?.

eofInK nkfd d/ nkXko s/ ;feUfoNhI u?e eo', i/ e'Jh j'D.

p?AeoI, tehbK nkfd dh rozNh iK g[PNh ;w/s.

4H

iwQk yks/
Gkosh foIot p?Ae e'+ dkfJo ehsk fJPfsjko s/ gqekfPs, iwQk ykfsnK dhnK o;hdK
dhnK ekT{ANo|[nkfJbI (iwk^yks/dkoK dh ;{uh Bk+ N?;N^u?e ehsk ikt/)
pekfJek iwk ykfsnK s/ ftnki pko/ T[u nfXekoh s'A gqwkD gZso b?Dk j'tr
/ k,
ftXkBe ftt;EktK ns/ fB:wK s/ PosK dh gkbDk u?e eo' \k; s"o s/ tkg;h dh
fB:wssk ns/ ftnki G[rskB u?e eo'.

5H

pekfJnk \ou/
tkT{fuzr eoB d"okB ehshnK fNZgDhnKl pekfJnK dh gqwkfDs ;{uh

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

58

t/y' fe ;ko/ pekfJnK dh g{oh soQK ftt;Ek ehsh rJh j?. w"i{dk pekfJnK dh s[bBk
fgSb/ ;kb d/ nzeV/ Bk+ eo' ns/ ;ko/ nihp |oeK pko/ g[ZSfrZS eo'.

6H

g/Prh o;hdK
fpbe[b pekfJnK \ofunK tKr jh
t/y' fe ;/tktK bJh fwnkd Bk g[ZrhnK ;kohnK o;hdK th GftZy u yks/ gkJhnK ikD
ns/ T[BQK dh s[bBk fgSb/ ;kb d/ nzefVnK Bk+ ehsh ikt/, e'Jh n;kXkoD spdhbh
u?e ehsh ikDh ukjhdh j?.

n ^ bzw/ ;w/A dhnK d/DdkohnK


d/Ddkoh dh ftnkfynk t/y/ ikD tk+/ d;skt/I ftukoB:'r ftP/P B[es/
1H

g{zih s/ foIotI
;jh p'B; dhnK g/PePK, vkfJo?eNoK s/ P/no XkoeK dhnK fuZmhnK, ws/, P/no
XkoeK dh ;{uh (pzd j'D dh fwsh iK fvthv?Av G[rskB bJh) P/no ofi;NokoI s'A
gqwkD gZso, i/ e'Jh j'D.
foIotI s/ ftt;EktK, g{zih s/ nkwdB foIotI, ;zgshnK d/ w[bzeD ftu'A T[gi/ tk|o
w[Zb d/ ;jh torheoD dh g[PNh eo'

2H

vhp?AuoI, pKvI s/ wkor/i; (ofjB)


vkfJo?eNoK d/ ws/, gqk;g?eN;, vhp?AuoI, NoZ;N vhv, vhp?Auo pKv, wkor/i vhv,
vhp?Auo iK pKv XkoeK nkfd dh ;{uh, fuZmh^gZsoh, foD^dksk d/ gqwkD gZso,
ukofi; dk ofi;No
t/y' fe T[Xko b?D dh ;esh dh ;hwk tXkJh BjhA rJh j?. gsk eo' fe ofjB, i/ e'Jh
j't/, ;w/s ikoh eoB dhnK PosK dh gkbDk ehsh rJh j?. ofjB S[vkT[D iK w[V
G[rskB s/ ftnki bJh ftt;Ek u?e eo'.

3H

ntw[ZbD |zv, vhp?Auo w[esh |zv, f;zfezr |zv.

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

59

vkfJo?eNo dh ekotkJh g[;se, vhp?Auo NoZ;N vhv.


t/y' fe |zv iK foIotI tkip sohe/ g?dk ehs/ rJ/ jB.

nfij/ czvK d/ w[ekpb/

fBt/P u?e eo', i/ e'Jh j't.


/

n)

jzrkwh d/DdkohnKL
fJZe jzrkwh d/Ddkoh nfijh xNBk j?, i' fe pkPos j[zdh j? iK e[ZM xNBktK nukBe
tkgo iKdhnK jB. d/DdkohnK d/ fJ; ;w{j pko/ nfBPussk dk fJZe sZs j[zdk j?, i'
tkgo th ;edk j? s/ BjhA th.

jzrkwh d/DdkohnK dhnK w[Zy fe;wK fBwBfbys

nB[;ko jBL^
1)

eN"sh d/ fpbK iK j'oBK fXoK dh so|'A gqtkB ehs/ fpbK d/ ;pzX ftZu d/Ddkoh.

2)

rozNh iK j'oBK d/ gZy ftZu IwkBs ftt;Ek nXhB d/Ddko..

3)

nX{o/ ezNo?eN; nXhB d/DdkohnK.

4)

w[bsth gJ/ ekBh ndkbsh wkwb/, dknt/ iK N?e; pko/ nghbK nXhB d/Ddkoh.

5)

T[BQK eb/wI dhnK d/DdkohnK, fiBQK eofInK ti'A gqtkB BjhA ehsk frnk.
i/ p?bz; PhN dh fwsh T[go'es tofDs j?vI nXhB e'Jh d/Ddkoh n;b ftZu fJeZmh

BjhA j[zdh, sK fJ; pko/ p?bz; PhN d/ d/DdkohnK tk+/ gk;/ fJZe tZyok B'N bkIwh fdZsk ikDk
ukjhdk j?, go nze XB tk+/ ekbw s'A pkjo BjhA ikD/ ukjhd/.

fe;/ jzrkwh d/Ddkoh dh

gogZesk (w?fuUfoNh) iK sK ;zgsh d/ netkfJo eoB iK B[e;kB j'D ekoD g?dk j' ;edh j?.
fco th, i/ nfijhnK d/DdkohnK u'A e'Jh th n;b B[e;kB dk ekoD pDB dh ;zGktBk j?, sK
T[; bJh T[fus foIot gqdkB ehsk ikDk ukjhdk j?.
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!

nfXnkfJ ^ 5
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

60

p?Afezr o?rb
{ /PB ekB, 1949 ;fjekoh ;GktK s/ bkr{ eoBk

1H

p?Afezr o?r{b/PB ekB, 1949 dk ekoi^y/so


n;b ftZu p?Afezr ezgBhI ekB, 1949 ti'A bkr{ ehsk frnk ;h.

p?Afezr o?r{b/PB

ekb 16 wkou, 1949 bkr{ ehsk frnk ;h. fJ; ekB d/ f;ob/y ftu'A Ppd o?r{b/PB
1965 d/ ekB d[nkok Ppd ezgBhI Bk+ pdb fdZsk frnk ;h. 1 wkou, 1966 s'A ekB
dh ftt;Ek, fit/A fe Gkr^5 ftZu tofDs ehsh rJh j?, ;fjekoh p?AeK s/ th bkr{ eo fdZsh
rJh ;h.
2H

p?Afezr dh gfoGkPk
wZd p?Afezr bJh oew T[Xko d/D iK fBt/P eoB, wzr T[s/ iK fe;/ j'o soQK iBsk s'A

XB b? e/ iwQk eoB ns/ u?e, vqk|N nkovo iK j'o fe;/ soQK oewK eYtkT[D bJh gqtkfBs
ti'A gfoGkfPs ehsh rJh j?. (;?ePB 5 (ph))

3H

fBPus wkwfbnK ftZu ;fjekoh ;GktK T[s/ ekB dk bkr{ j'Dk (;?ePB 3)
fJ; ekB dk e[ZM th fJBQK s/ bkr{ BjhA j'tr
/ kL

T)

fJZe p[fBnkdh y/shpkVh eq?fvN ;[;kfJNh

n)

fJZe ;fjekoh G{^wkor/i p?Ael ns/

J)

e'Jh j'o ;fjekoh ;Gk, Gkr^5 ftZu tofDs sohe/ ns/ nkeko SZv e/

4H

;fjekoh p?AeK ekB dk bkr{ j'Dk (;?ePB 56 (Gkr 5)


p?Afezr o?r{b/PB ekB p?Afezr ezgBhnK tKr jh ;fjekoh p?AeK T[s/ bkr{ j[zdk j? go T[BQK

bJh e[ZM ;'XK ehshnK rJhnK jB, fit/A fe


TH

fJ; ;w[Zu/ ekB ftZu fJBQK bJh ehsk frnk jtkbk

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

1H

61

p?Afezr ezgBh iK dk ezgBh ;fjekoh p?Ae d/ jtkb/ ti'A jh ikfDnk s/

;wfMnk ikt/rk.
2H fJ; ekB dk nozG dk jtkbk p?Afezr bkZn ekB, 1965 d/ nozG d/ jtkb/ ti'A
ikfDnk s/ ;wfMnk ikt/rk.
nH ;?ePB 2 ftZu Ppd dk ezgBhI n?eN, 1956 eZY fdZsk ikt/rk.
JH ;?ePB 5 Xkok (;h ;h nkJh)
;fjekoh p?AeL Gkt fJZe ;{pkJh iK oki ;fjekoh p?Ae, fJZe e/Adoh ;fjekoh p?Ae
ns/ fJZe p[fBnkdh ;fjekoh p?Ae.
5H

T[g^ekBK nkfd oZd eoB bJh ekB (;?ePB 5 J/)

1)

(fJ; ekB) dh ftt;Ek bkr{ j't/rh, Gkt/A ;fjekoh ;GktK d/ T[g^ekBK ftZu doi
e[ZM th T[bN j't/ iK fJ; tZb'A bkr{ ehs/ rJ/ fe;/ ;wM"s/, iK iBob whfNzr, iK fJ;
d/ p'ov nk| vkfJo?eNoI iK fJ; wkwfbnK d/ gqpzXeK dh fe;/ j'o fJekJh tZb'A ftZu
gk; ehs/ fe;/ ws/ ftZu, T[j Gkt/A ofi;Nov j't/, bkr{ ehsk frnk j't/ iK gk; ehsk
frnk j't/, fit/A th e'Jh wkwbk j't/, p?Afezr bkZnI (;fjekoh ;GktK T[s/ bkr{) ekB
1965 (1965 dk 23) nozG j'D s'A gfjbK iK pknd ftZu

2)

T[go'es T[g ekB, ;wM"s/ iK ws/ ftZu doi e'Jh th ftt;Ek, T[; nkeko sZe i'
(fJ; ekB) dhnK ftt;EktK d/ T[bN j't/, p/n;o iK oZd j' ikt/rh, fit/A th e'Jh
wkwbk j' ;edk j?.

6H

;fjekoh p?AeK bJh gqtkfBs eko'pko dhnK fe;wK (;?ePB 6)


p?Afezr o?r{b/PB ekB eko'pko dhnK T[BQK fe;wK dk toDB eodk j?, fiBQK ftZu fJZe
;fjekoh p?Ae Pkwb j' ;edk j?.

;?ePB 6 nB[;ko, p?Afezr d/ eko'pko s'A fJbktk,

;fjekoh p?Ae eko'pko dhnK fBwBfbys fe;wK ftu'A fe;/ fJZe iK tZX ftZu ;orow
j' ;ed/ jB.
T)

fJj fBwBfbys ekoi eo ;ed/ jB i' p?Ae dhnK rshftXhnK dk nkeko pDkT[Kd/B
ns/ fJ; d/ w[Zy ekoi nytkT[Kd/BL^

1H

T[Xko d/Dk, XB tXkT[Dk iK b?Dkl

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

62

2H

fe;/ IwkBs iK fpBK fe;/ IwkBs d/ T[Xko d/Dk iK XB g/Prh d/Dkl

3H

vqkfJzr, pDkT[Dk, fv;ekT{AfNzr gqtkB eoBk, \ohdDk, t/uDk, fJeZmk eoBk s/ tNKdo/
d/ fpbK, j[zvhnK, gq"fw;oh B'N;, e{gBI, vqk|N;, fpbI nk| b/fvzr, o/bt/ o;hdK,
tkozN; vhp?AuoI, ;oNhf|e/N;, ;feqg; s/ j'o T[geoD s/ ;feUfoNhI i' e[ZM th
tNKdok:'r iK ftukoB:'r j? iK BjhA, Bk+ f;ZMDk.

4H

b?No nk| eq?fvN, :ksohnK dk u?e s/ ;oe{bo B'N; gqtkB eoB/ s/ ikoh eoB/l

5H

;'B/^uKdh fijhnK ehwsh XksK s/ T[BQK dhnK fe;wK dh \ohddkoh, fteoh s/ eko'pkol

6H

ftd/Ph tNKdo/ dh \ohddkoh, fteoh, ftd/Ph p?Ae B'N; ;w/sl

7H

efwPB gqkgs eoBk, j'bfvzr, ikoh eoBk, ;Nkel ns/ |zvK, P/noI, vhp?AuoI ;Nke,
pKvI, Upbhr/PBI ;feUfoNhI s/ ns/ jo fe;w d/ fBt/PK dh nzvookJhfNzr s/
eko'pkol

8H

;zxNeK$gqshfBXhnK iK j'oBK dh so|'A pKvI, ;feqg; s/ j'o fe;w dhnK ;feUfoNhI


dh \ohddkoh s/ fteohl

9H

eofInK s/ g/PrhnK pko/ ftuko

10H

iwQk ykfsnK T[s/ iK ;[oZfyns sohe/ Bk+ oZyD iK j'o fe;/ ezw bJh jo gqeko d/
pKvI, ;feqg; iK tvw[ZbhnK t;sK gqkgs eoBkl

11H

;[oZfyns fvgkfIN; t"bN; dh ftt;Ekl ns/

12H

XB s/ ;feUfoNhI fJeZmk eoBk s/ T[BQK dh NqK;fwfNzr iK T[BQK G/iDk

n)

fJj ;oeko, ;EkBe nEkoNh iK ftnesh d/ J/izN ti'A ezw eo ;edk j? ns/ e'Jh
J/iz;h ubk ;edk j?. fe;/ ftnkfynk dk eko'pko t;sK dh ebhnfozr s/ |kotofvzr
;w/s, o;hdK d/Dk ns/l fv;ukoi ns/ j'o fe;/ soQK rkjeK dh so|'A nNkoBh ti'A ezw
eoBk.

J)

fJj iBse s/ fBih eofInK bJh ezNo?eN eo ;edk j? s/ ftuko eo ;edk j? s/ T[BQK
ikoh eo ;edk j?.

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

;)

63

fJj okil fwT[A;gb iK j'oBK eofInK dk e'Jh e'Jh fJP{ b? ;edk j? gqpzX ubkT[D
ftZu Pkwb j' ;edk j?, phwk, rozNk, nzvookJhN eo ;edk j? iK P/noK, ;Nke,
vhp?AuoI iK ;fjekoh ;GktK d/ vhp?Auo ;Nke fe;/ nfij/ fJP{ d/ wzst bJh XB T[Xko
d/ ;edhnK jB.

j)

fJj jo gqeko dh rozNh e'Jh th IwkBs d/D d/ eko'pko Bk+ ;pzXs jo soQK d/
b?D^d/D eo ;edk j?.

e)

fJ; d/ epI/ ftZu nk ;eD tk+h fe;/ th ;zgsh fJj nkgD/ eb/wI dh ;zs[PNh bJh
tos ;edk j?, t/u ;edk j? s/ gqkgs eo ;edk j?.

y)

fJj fe;/ th ;zgsh netkfJo eo ;edk j?, nkgD/ e'+ oZy ;edk j? s/ T[; dk ;"dk
eo ;edk j? iK fe;/ nfijh ;zgsh d/ fe;/ nfXeko, NkJhNb ftZu fdbu;gh oZy
;edk j?, i' fe;/ eoI/ iK g/Prh bJh ;feUfoNh j' ;edh j?.

r)

fJj NoZ;N pDk ;edk j? s/ ubk ;edk j?.

x)

fJj fwbyK dk gqPk;B n?rIhfeT{No NoZ;Nh ti'A iK fe;/ j'o sohe/ ;zGk+ ;edk j?.

C)

fJj nkgD/ w"i{dk iK ;kpek w[bkIwK d/ bkG bJh |zv, NoZ;N nkfd ;Ekgs eo ;edk
j?, n?;';hJ/PBI ;z;EkBK dk ;woEB d/ ;edk j? s/ ftZsh ;jkfJsk d/ ;edk j? ns/
u?foN/pb Gkt y?oksh wzstK bJh XB dh rqKN d/ ;edk j?.

u)

fJj nkgD/ \[d d/ wzstK bJh e'Jh th fJwkos netkfJo eo ;edk j?, T[;koh eo
;edk j? ns/ T[; dk oZy^oykn eo ;edk j?.

S)

fJj ;koh ;zgsh iK T[; d/ fe;/ fjZ;/ ns/ ezgBh d/ nfXekoK t/u ;edk j?, ;[Xko
eo ;edk j?, ;zukfbs eo ;edk j?, fte;s, tNKdok eo ;edk j?, gZN/ (bhI s/) d/
;edk j?, ofjB oZy ;edk j? iK yks/ ftZu spdhb eo ;edk j? iK fe;/ th j'o soQK
f;ZM ;edk j?.

i)

fJj fe;/ ftnesh d/ eko'pko iK ;fjekoh ;Gk ;koh iK T[; d/ fe;/ fjZ;/
netkfJo eo ;edk j? ns/ nzvoN/e eo ;edk j?l id'A nfijk eko'pko ;?ePB 6 ftZu
tofDs gqfeosh dk j't/.

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

M)

64

fJj T[j ;kohnK uhIK eo ;edk j? i' fJs|kehnk jB iK ezgBh d/ eko'pko dh soZeh
iK T[; d/ gq's;kjB ftZu ;jkfJe j' ;edhnK jB.

R)

e'Jh j'o eko'pko i' e/Ado ;oeko tZb'A fe;/ ;fjekoh p?Ae bJh ekBh eko'pko ti'A
tofDs j't.
/

7H

PpdK p?Ae, p?Aeo, p?Afezr dh tos'A, (;?ePB 7)

1H

;fjekoh (e'nkgq/fNt) p?Ae s'A fpBK j'o e'Jh th ;fjekoh ;Gk nkgD/ BKn d/ fe;/ fjZ;/
ti'A (iK nkgD/ eko'pko Bk+ ;pzXs wkwb/ ftZu) p?Ae, p?Aeo, p?Afezr ftu'A e'Jh
th Ppd BjhA tos/rh ns/ e'Jh th ;fjekoh ;Gk Gkos ftZu T[d'A sZe p?Afezr dk
eko'pko BjhA eo/rh, id'A sZe fe T[; d/ BKn ftZu nfij/ fJZe Ppd dk e'Jh fjZ;k Bk
tofsnk iKdk j't/.

2H

fJ; ;?ePB ftZu e[ZM th fJBQK T[s/ bkr{ BjhA j'tr


/ k^

TH

fJZe p[fBnkdh eq?fvN ;[;kfJNh iK

nH

;fjekoh p?AeK iK ;fjekoh G{^wkor/i p?AeK d/ go;go fjsK dh ;[oZfynk bJh pDkJh
e'Jh ;fjekoh ;Gk, iK

JH

e'Jh ;fjekoh ;Gk i' gqkfJwoh eq?fvN ;[;kfJNh BjhA j? ns/ fJBQK d/ w[bkIwK tZb'A
ekfJw ehsh rJh j?

(1)

fJZe p?Afezr ezgBh iK ;N/N p?Ae nk| fJzvhnk iK ;pzXs BtK p?Ae iK nfijh p?Afezr
ezgBh dk ;jkfJe p?Ae, ;N/N p?Ae nk| fJzvhnk iK ;pzXs e'Jh BtK p?Ae, iK

(2)

fJZe ;fjekoh p?Ae iK gqkfJwoh eq?fvN ;[;kfJNh iK fJZe ;fjekoh b?Av wkor/i p?Ae.
id'A sZe fe Ppd p?Ae, p?Aeo, p?Afezr fB:'ie p?Ae d/ BKn d/ fjZ;/ ti'A gqrN j[zdk
j?, iK fit/A dk th wkwbk j't/, p?Ae dk j't/, fi; dh ;jkfJe ezgBh fB:'es p?Ae j?

8H

fe;/ ;fjekoh p?Ae bJh gkpzdhP[dk eko'pko (;?ePB 8)

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

65

;?ePB 8 fe;/ ;fjekoh p?Ae s/ f;ZX/ iK nf;ZX/ s"o s/ fe;/ eko'pkoh rshftXh ns/
eko'pkoh i'yw T[mkT[D s/ gkpzdh bkT[Kdk. e'Jh th ;fjekoh p?Ae f;ZX/ iK nf;ZX/
s"o s/ t;sK \ohdD, iK t/uD iK T[BQK dk tNKdok eoB dk eko'pko BjhA eo/rk iK
j'oBK bJh e'Jh eko'pko iK t;sK \ohdD iK T[BQK dk tNKdok eoB dh gqfefonk ftZu
Pkwb BjhA j't/rk. fJ; ;?ePB d/ wzst bJh t;sK dk noE j? jo/e gqeko dh uZb
;zgsh, e'Jh th ekoi:'r eb/wI ;Nke;, P/noI, XB rfjD/ s/ T[; d/ gqeko s/ ;ko/
n"IkoK s'A fJbktk fit/A fe ;?ePB 6 d/ ;p^;?ePB (1) dh Xkok (J/) ftZu jtkbk fdZsk
frnk j?.
pPos/ fJj ;?ePB fJBQK s/ bkr{ BjhA j'tr
/ kL^
T)

T[go'es tofDs nB[;ko e'Jh th nfijk eko'pko i' p?Afezr bkZnI (;'X) ekB 1983
d/ ;?ePB dh Xkok (3) d/ nozG s/ b?D^d/D d/ ekoi ftZu Pkwb ;h, fJ;/ bJh, fco
th fe tofDs eko'pko nfijh P[o{nks dk fJZe ;kb \sw j'D s'A gfjbK jh w[ezwb j'
ikt/rk iK

n)

eko'pko dhnK e'Jh j'o fe;wK T[s/ fi; e/Ado ;oeko B/ nfXekos }IN ftZu
B'Nhf|e/PB d[nkok eko'pko dh e'Jh nfijh fe;w ti'A tofDs ehsk j't/ i' fe;/
;fjekoh p?Ae d/ eoB bJh ekBh j' ;edk j?.

9H

}?o^p?Afezr ;zgshnK dk fBgNkok (;?ePB(9)


;?ePB 9 fe;/ th ;fjekoh p?Ae e'Jh nuZb ;zgsh oZyD s/ gkpzdh bkT[Kdk, go,
nfijh fe;/ ;zgsh SZv e/ i' fJ; B/ nkgDh tos'A bJh netkfJo ehsh j? s/ T[; dh
tos'A netkfJo ehs/ ikD s'A ;Zs s'A tZX ;kbK s'A ehsh ik ojh j?. foIot p?Ae fJ;
fwnkd ftZu tkXk eo ;edk j?, i/ T[; fJ; rZb dh ;zs[PNh j't/ fe nfijk
fwnkd^tkXk ;fjekoh p?Ae d/ iwQk yks/dkoK d/ fjs ftZu j'tr
/ h.

p?Ae T[go'es

tofDs fwnkd d/ nzdo jh nfijh ;zgsh dk fBp/Vk eoBk j'tr


/ k.
fJZE/ fJj B[esk th T[ikro ehsk iKdk j? fe ;?ePB 6(n?|) ns/ (ih) fe;/ ;fjekoh
p?Ae nfijh fe;/ th ;zgsh dk gqpzX ;zGkbD, t/uD s/ gqkgs eoB dh gqtkBrh fdzd/
jB, i' fJ; d/ fe;/ eb/wI dh ;zs[PNh ftZu fJ; d/ epI/ j/m nkJh j't/ s/ fJ;
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

66

netkfJo ehsk j't/ ns/ fe;/ th ;zgsh pko/ e'Jh b?D^d/D ehsk j't/, i' fe;/ eofInK
bJh IwkBs iK g/PrhnK d/ fjZ;/ ti'A nkJh j' ;edh j? iK i' fe;/ th nfijh IwkBs
Bk+ i'Vh rJh j' ;edh j?.
nZr/ fJj th ftt;Ek j? fe nfijh gqkfJwoh eq?fvN ;[;kfJNh d/ wkwb/ ftZu i' p?Afezr
bkZnI n?eN, 1983 d/ ;?ePB 42 dh Xkok (3) d/ nozG s'A pknd p[fBnkdh ;fjekoh
p?Ae pD iKdh j?, sK fJ; d/ nozG d/ fdB s'A b? e/ ;Zs tfoQnK d/ ;w/A nzdo fJj
p[fBnkdh ;fjekoh p?Ae pD/rh.
10H

;?ePB 10, 10 J/, 10 ph, 10 ph ph, 10 ;h ns/ 10 vh ;fjekoh p?Ae T[s/ bkr{ BjhA
j[zd/.

11H

xZN'^xZN ndk ehsh g{zih ns/ foIotI (;?ePB 11)


g{zih |zv ndk ehsh g{zih ns/ foIotI dh T[fussk ns/ p?Afezr ;zdoG dh wIp{sh d/
fdqPNhe'D s'A Io{oh j?. ;?ePB 11 ftZu xZN' xZN ndk ehsh g{zih ns/ foIotI dh
T[fussk :ehBh pDkT[D dhnK ftt;EktK doi jB, i' fBwBfbys nB[;ko jBl
e'Jh th ;fjekoh p?Ae Gkos u T[d'A sZe p?Afezr dk eko'pko nozG BjhA eo/rk iK BjhA
eo/rk id'A sZe fe ndk ehsh g{zih ns/ foIotI dh e[Zb ehws fJZe bZy o[gJ/ s'A xZN
Bk j't/.

pPos/ fe fJ; ;p^;?ePB ftZu e[ZM th fJ; T[s/ bkr{ BjhA j[zdkL^
T)

e'Jh th nfijk p?Ae i' p?Afezr bkZnI n?eN, 1965 d/ nozG j'D s/ nfijk eko'pko
nfijh P[o{nks d/ fszB ;kbK d/ ;w/A bJh eodk fojk j?l iK

n)

e'Jh gqkfJwoh eq?fvN ;[;kfJNh i' nfijh P[o{nks fgZS'A fJ; fwsh s'A d' ;kbK d/ ;w/A
bJh |kJhBKf;zr ;fjekoh p?Ae pD iKdh j? s/ fJj tZX s'A tZX fJZe ;kb d/ nrb/o/
;w/A bJh p[fBnkdh ;fjekoh p?Ae pD iKdk j? feT[Afe foIot p?Ae p[fBnkdh ;fjekoh
p?Ae d/ iwQk yks/dkoK d/ fjsK fXnkB u oyfdnK fe;/ \k; wkwb/ ftZu nfijh
gqtkBrh d/D bJh ;jh wzB ;edk j?.
T[go'es tofDs nktPesk fe;/ ;fjekoh p?Ae dh ndk ehsh g{zih s/ foIotI dh ehws
Bk+ ;pzXs j?. wZd ehws T[g ;?ePB (5) ftZu gfoGkfPs ehsh rJh j?, fi; dk

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

67

noE j? n;b iK tNKdok:'r ehws ns/ Bk fe tkip ehws, i' fe ;fjekoh p?Ae
dhnK feskpK ftZu do;kJh j' ;edh j?. g{zih ns/ foIotI dh n;b iK tNKdok:'r
ehws dh rDBk g{zih ;zgshnK dh n;b gqkgsh:'r ehws ns/ T[; ftu'A pkjoh
d/DdkohnK dh oew xNk e/ ehsh iKdh j?. ;p^;?ePB fJj th d;dk j? fe i/ fe;/
;fjekoh p?Ae dh ndk ehsh g{zih ns/ foIotI dh ehws dh rDBk eoB ftZu e'Jh
fttkd g?dk j[zdk j?, sK foIot p?Ae tZb'A ehsk frnk T[; dk fBoXkoD jh fJ; ;?ePB
d/ wzst bJh nzfsw j'tr
/ k.
12H

;?ePB 12H 12^J/, 13 ns/ 15 s'A 17 sZe ;fjekoh p?Ae T[s/ bkr{ BjhA j[zd/.

13H

;fjekoh p?AeK d/ e?P foIotI (;?ePB 18)

1H

;?ePB 18 ftZu ftt;Ek j? fe nB[;{fus oki ;fjekoh p?Ae SZv e/ jo/e ;fjekoh
p?Ae Gkos ftZu e?P foIot Io{o oZy/rk, fJj e?P foIot Gkos ftZu fJ; dh wzr s/
;wK d/DdkohnK d/ e[Zb i'V d/ xZN' xZN 3 |h ;dh d/ ;wkB oew j[zdh j?, d{i/ g{opb/
gzdotkVQ/ d/ nk\oh P[Zeotko ns/ jo/e wjhB/ dh 15 skoh\ s'A gfjbK fBwBfbys
ftu'A fe;/ fJZe iK tZX sohfenK okjhA foIot p?Ae u iwQk eotkJ/rkL

1H

foIot p?Ae e'+ y'bQ/ eozN nekT{AN ftZu pekfJnk oew Bk+ e?P foIot dh oew
poeoko oZyDk.
iK

2H

;pzXs oki d/ ;{pkJh ;fjekoh p?Ae e'+


iK

3H

eozN nekT{AN; ftZu P[ZX pekfJnk oew d/ sohe/ d[nkok


iK

4H

p[fBnkdh ;fjekoh p?Ae d/ wkwb/ ftZu, ;pzXs fIbQ/ d/ e/Adoh ;fjekoh p?Ae e'+
id fe fJZe nB[;{fus ;fjekoh p?Ae sK nfijk foIot e/tb foIot p?Ae e'+ jh
poeoko oZyD dh b'V j[zdh j?.

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

T)

68

fJ; ;?ePB d/ wzst bJh, Gkos ftZu wZd d/DdkohnK ftZu Pkwb BjhA j[zd/ (;?ePB 18
ns/ 24)

1)

;fjekoh p?Ae w[Bk|/ s/ B[e;kB d/ yks/ ftZu e'Jh eq?fvN p?bz; iK foIotI iK ndk
ehsh g{zihl

2)

;fjekoh p?Ae tZb'A oki ;oeko, foIot p?Ae, ftek; p?Ae, dk n?ef;w p?Ae, (g[Bo
fBowkD p?Ae (dk B?PBb jkT{f;zr p?Ae), dk B?PBb p?Ae (S'N/ T[d:'r p?Ae) okPNoh
;fjekoh ftek; fBrw ekB 1962 (1982 dk 26) d/ ;?ePB 3 nXhB ;Ekgs okPNoh
;fjekoh ftek; fBrw s'A bJh e'Jh g/Prh oewl

3)

;{pkJh iK e/Adoh ;fjekoh p?Ae d/ wkwb/ ftZu fJ; e'+ iwQk e'Jh th oew i' foIot
|zv dh gqshfBXsk eodh j't/ iK T[; dk e'Jh fjZ;k fJ; tZb'A nkgD/ nkgo/PB d/ y/so
ftZu fe;/ j'o ;fjekoh ;Gk d[nkok poeoko oZfynk frnk j't/ ns/ e/Adoh ;fjekoh
p?Ae d/ wkwb/ ftZu, ;pzXs ;{p/ d/ oki ;fjekoh p?Ae s'A fJ; tZb'A bJh e'Jh g/Prh oew
thl

4)

fe;/ p[fBnkdh ;fjekoh p?Ae d/ wkwb/ ftZu, fJ; tZb'A ;pzXs ;{p/ d/ oki ;fjekoh p?Ae
s'A iK ;pzXs fIbQ/ d/ e/Adoh ;fjekoh p?Ae s'A bJh e'Jh g/Prh oew th.

5)

fe;/ ;fjekoh p?Ae d/ wkwb/ ftZu, fi; B/ nkgD/ e'+ poeoko oZy/ fe;/ p?bz; d/
nkXko T[s/ e'Jh g/Prh oew nfijh g/Prh d/ ;pzX ftZu pekfJnk oew d/ nkeko
ftZu wBI[o ehsh j? ns/

6)

fe;/ ;fjekoh p?Ae d/ wkwb/ ftZu, fe;/ g/Prh oew iK j'o foD ftt;Ek bJh s/
gqtkfBs ;feUfoNhI d/ nkXko s/ bJh.

n)

gzdotkVQ/ dk noE j'tr


/ k ;fBZuotko s'A d{ik nrbk P[Zeotko d'tA/ fdBK ;w/sl

J)

eozN nekT{AN; ftZu P[ZX p?bz; dk wsbp ;fjekoh p?Ae d/ wkwb/ ftZu pj[sks,

i/

;fjekoh p?Ae tZb'A ;N/N p?Ae nk| fJzvhnk iK fe;/ ;jkfJe p?Ae iK ;pzXs Bt/A p?Ae
e'+ ekfJw ehs/ ikD tk+/ eozN nekT{AN d/ eq?fvN p?bz; dk e'Jh e[Zb i'V nfij/
;fjekoh p?AeK e'+ tofDs p?AeK tZb'A oZy/ eq?fvN p?bz; nekT{AN; d/ e[Zb i'V d/ T[go
j't/rk.
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

;)

69

d/DdkohnK d/ rDBk d/ wzst bJhl ;N/N p?Ae nk| fJzvhnk, fJZe ;jkfJe p?Ae, fe;/
;pzXs Bt/A p?Ae, fe;/ y/soh d/jksh p?Ae, fe;/ p?Afezr ezgBh iK e/Ado ;oeko tZb'A
nfX;{fus fe;/ j'o ftZsh ;z;EkB tZb fe;/ ;fjekoh p?Ae dhnK d/DdkohnK dk e[Zb i'V
nfij/ ;ko/ p?AeK s/ ;fjekoh p?Ae d/ ;z;EkBK dhnK d/DdkohnK d/ e[Zb i'V ftu'A xNk
fdZsk ikt/rkl

j)

;fjekoh p?Ae dh e'Jh Bed oew iK fe;/ ;fjekoh p?Ae tZb'A fe;/ j'o p?Ae oZfynk ikD
tk+k e'Jh p?bz;, nfijh Bed oew d/ nkeko iK nfij/ p?bz;I nfij/ ;fjekoh p?Ae d/
y/shpkVh foD ;fEosk |zzv, d/ fBt/P iK p?bz; dh gqshfBXsk eod/ jB, Gkos ftZu
poeoko oZyD tk+h Bed oew wzfBnk ikt/rk.

2H

foIot p?Ae fJ; ;?ePB ns/ ;?ePB$24 d/ wzst bJh ;w/A ;w/A f;o fe;/ ftZsh b?D d/D
iK b?D d/DK d/ tor d/ jtkb/ Bk+ ft;Ekog{ope dZ;/rk, fe nfijk fJZe ftZsh b?D
d/D iK tX/o/ b?D d/D Gkos ftZu fe;/ ;fjekoh p?Ae dh d/Ddkoh wzfBnk ikt/rk, ns/ i/
nfijk e'Jh gqPB T[mdk j? fe fJ; ;?ePB ns/ ;?ePB 24 d/ wzst bJh nfijk e'Jh
ftZsh b?D d/D iK ftZsh b?D d/DK dk tor Gkos ftZu fe;/ ;fjekoh p?Ae dh d/Ddkoh
wzfBnk ikt/rk iK BjhA, fJ; pko/ foIot p?Ae dk |?;bk nzfsw j'tr
/ k.

14H

j'o ;fjekoh ;GktK ftZu P/no oZyD T[s/ gkpzdh.


fJZe ;fjekoh p?Ae fe;/ th j'o ;fjekoh ;Gk ftZu P/no BjhA oZy ;edk, jK nfijk
e[ZM j' ;edk j? go T[j e/tb sK i/ foIot p?Ae nfijk eoB dh gqtkBrh d/t/, T[j th
fJBQK e[ZM PosK Bk+L^

T[go'es Xkok fBwBfbys s/ bkr{ BjhA j'tr


/ hL^
1)

T[; wzst bJh oki ;oeko tZb'A gqdkB ehs/ |zvK okjhA jk;b ehs/ P/no

2)

e/Adoh ;fjekoh p?Ae d/ wkwfbnK ftZu, i' fe oki ;fjekoh p?Ae ftZu P/no oydk j?
fi; Bk+ fJj ;pzXs j[zdk j?.

3)

p[fBnkdh ;fjekoh p?Ae d/ wkwfbnK ftZu, T[; oki d/ e/Adoh ;fjekoh p?Ae u P/no
oZyDk fiZE/ fJj ofi;Nov j?.

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

70

nZr/ fJj ftt;Ek j? fe fiZE/ nfij/ P/no fe;/ ;fjekoh p?Ae tZb'A p?Afezr bkZnI
n?eN, 1965 d/ P[o{nks w"e/ fJ; ;?ePB d/ fto'X ftZu oZy/ iKd/ jB, ;fjekoh p?Ae
fJj wkwbk foIot p?Ae e'+ fog'oN eo/rk ns/ foIot p?Ae tZb'A tofDs ;wK fwnkd
bJh nfij/ P/no oZy/rk.

15H

eofInK ns/ g/PrhnK T[s/ gkpzdh (;?ePB 20)


;?ePB 20 ;fjekoh p?AeK tZb'A p?Ae d/ gqpzX (w?B/iw?AN) ftZu fdbu;gh b?D tk+/
ftneshnK eoI/ gqtkB eoB T[s/ e[ZM \k; gkpzdhnK bkT[Kdk.

fJ; ;?ePB dk

w[Zy wzst nfij/ wkwfbnK gqsh soihjh fttjko iK p/b'V/ bkj/ o'eDk j?, fiBQK ftZu
vkfJo?eNoK dh fdbu;gh j[zdh j?.

1H

e'Jh ;fjekoh p?Ae fJj BjhA eo/rk^

T)

nkgD/ jh P/noK dh ;feUfoNh T[s/ e'Jh eoI/ iK g/PrhnK BjhA d/t/rkl iK

n)

e'Jh n;[oZfyns eoI/ iK g/PrhnK gqtkB BjhA eo/rk.

1H

nkgD/ fe;/ vkfJo?eNo iK

2H

nfijhnK |owK iK fBih ezgBhnK fiBQK ftZu fJ; d/ fe;/ vkfJo?eNo dh GkJhtk+
iK gqpzXeh J/izN iK rozN ti'A fdbu;gh j? iK nfij/ ftneshnK fi; wkwb/ ftZu
fJ; dk e'Jh vkfJo?eNo rozNo j? iK

3H

fe;/ nfijh ezgBh fi; ftZu ;fjekoh p?Ae d/ p'ov nk| vkfJo?eNoI d/ u/now?B
(fiZE/ u/now?B dh fB:[esh fe;/ fBPus ;wK fwnkd bJh j[zdh j?) dh fJ; d/ gqpzXeh
J/izN, fJ; d/ u/now?B iK w?B/fizr vkfJo?eNo ti'A fdbu;gh j?.
pPos/ fe fJBQK n;[oZfyns eofInK iK g/PrhnK dh gqtkBrh T[s/ Xkok (ph) dk e[ZM

th bkr{ BjhA j't/rk^


T)

i' fe;/ ;fjekoh p?Ae tZb'A ehshnK rJhnK j'D.

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

1)

71

;oeko ehshnK ;gbkJhnK iK fdZshnK ;/tktK bJh fpbK iK gqwkfDs tgkoe iK


No/v b?D^d/D ftu'A fpbI nk| n?e;u/Ai d/ nkXko s/ iK

2)

T[; ;pzX ftZu fiZE/ NoZ;N o;hdK ;fjekoh p?AeK d/DhnK j[zdhnK jBl

n)

nfijhnK ;hwktK d/ nzdo ns/ nfij/ fB:wK s/ PosK T[s/ fe;/ p[fBnkdh ;fjekoh p?Ae
tZb'A fe;/ vkfJo?eNo iK fe;/ j'o ftnesh , i' fJ; so|'A foIot p?Ae gqtkB ehs/
ik ;ed/ jB.

2H

jo/e ;fjekoh p?Ae foNoB Bk+ ;pzXs nrb/ wjhB/ dh ;wkgsh s'A gfjbKfBoXkos
|kow ftZu s/ sohe/ Bk+ fJZe foNoB GoBh j't/rh s/ ;ko/ n;[oZfyns eoI/ ns/
g/PrhnK do;kT[Kd/'J/ i' fJ; B/ wkwfbnK (T[BQK s'A fJbktk, fiBQK ftZu ;fjekoh p?Ae
s/ ;p ;?ePB(1) nXhB n;[oZfyns eoI/ s/ g/PrhnK wBI{o eoB s/ gkpzdh j?)
ftZu ezgBhnK gqtkB ehs/ jB, fiBQK ftZu fJ; d/ fe;/ vkfJo?eNo vkfJo?eNo iK
w?B/fizr J/izN iK rozNo ti'A fdbu;gh j?.

3H

i/ ;p ;?ePB (2) nXhB iwQk eotkJh rJh fe;/ foNoB d/ fBohyD s/, foIot p?Ae
fJj gsk bZr/ fe ;p^;?ePB ftZu fdZs/ e'Jh jtkb/ bJh wBI{o ehs/ eoI/ iK g/PrhnK
;fjekoh p?Ae d/ iwQk yks/dkoK d/ fjsK bJh B[e;kBd/j jB, sK foIot p?A e fbysh
j[ew okjhA ;fjekoh p?Ae nZr/ s'A eoI/ iK g/PrhnK wBI{o eoB s/ o'e bk ;edk j?
ns/ iK nfijk e[ZM wBI{o eoB T[s/ nfijhnK gkpzdhnK bk ;edk j?l fit/A th T[j
f|ZN ;wM/ ns/ iK fJj th j' ;edk j? fe T[j ;fjekoh p?Ae f;ZXk j[ew ikoh eo/ fe
nfij/ eofInK iK g/PrhnK d/ w[V G[rskB nfij/ ;w/A d/ nzdo nzdo ;[oZfyns
eo/, fit/A th T[; j[ew ftZu ft;Eko Bk+ ;wMkfJnk j' ;edk j?.

16H

g/PrhnK s/ fB:zsqD bJh foIot p?Ae dh Pesh (;?ePB 21)


;?ePB 21 foIot p?Ae pj[s ftnkge nfXeko fdzdk j? fe T[j p?Afezr ezgBhnK
jdkfJsK ikoh eo e/ ;fjekoh p?AeK g/PrhnK d/D Bk+ ;pzXs Bhsh fBoXkoD nkw
sohe/ iK fe;/ \k; sohe Bk+ eoB bJh nky/.
nXhB ftnkge s"o s/ tXk fdZsh rJh j?.

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

foIot p?Ae dh Pesh fJ; ;?ePB

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

72

;?ePB 21 dk ;p ;?ePB (2) T[BQK fdPk fBod/PK iK jdkfJsK dh gqfeosh ns/ ekoi
y/so pko/ fpnkB eodk j? i' foIot p?Ae fJ; ;?ePB nXhB ikoh eo ;edk j?.
jdkfJsK fBwBfbys ftu'A ;kfonK iK fe;/ fJZe Bk+ ;pzXs j' ;edhnK jBL
T)

T[j wzst fiBQK bJh g/PrhnK fdZshnK iK BjhA fdZshnK ik ;edhnKl

n)

;[oZfyns g/PrhnK d/ ;pzX ftZu poeoko oZy/ ikD tk+/ wkofiB; (tkX{ oewK)l

J)

fe;/ fJZe fXo g/Prh dh tZX s'A tZX oew ns/ nfijh tZX s'A tZX oew dk
fBoXkoD eod/ ;w/A ;fjekoh p?Ae dh ndk ehs/ g{zih foIotI ns/ iwQk ykfsnK pko/
ns/ j'o ;pzXs B[efsnK fXnkB u oZfynk ikt/rk.

;)

T[j tZX s'A tZX oew fiZE/ sZe fe;/ fJZe fXo dh so|'A ;fjekoh p?AeK tZb'A rozNhnK
fdZshnK ik ;edhnK jB ns/

j)

ftnki dh do ns/ j'o fB:w s/ PosKl fiBQK d/ nkXko T[s/ g/PrhnK ns/ j'o ftZsh
nB[e{bsk fdZsh ik ;edh j? iK rozNhnK fdZshnK ik ;edhnK jB.

id'A g/Prh d/ ;pzX ftZu Gkosh foIot p?Ae B/ Bhsh fBoXkoD ehsh j[zdh j?, sK
;fjekoh p?Ae T[; fBoXkos Bhsh dh gkbDk eoB d/ gkpzd j'Dr/. Gkosh foIot p?Ae
B/ fJ; ;?ePB nXhB nkgDh Pesh dh tos'A eJh tko ehsh j? ns/ fBod/P ikoh ehs/
jB, fiBQK u'Dt/A foD fB:zsqD f;XKs nkfynk iKdk j?. nfij/ fBod/PK dk w[Zy wzst
;ZN/pkIh s/ wfjzrkJh T[s/ BIo oZyD bJh p?AeK tZb'A wBI{o ehs/ ikD tkb/ foDK T[s /
ekp{ oZyDk j[zdk j?. gfjbK fBp/V/ ik u[Ze/ t?AeN/Ptok u"b fwb pBkw :{BhnB p?Ae
nk| fJzvhnk tkb/ wkwb/ ftZu wkD:'r ndkbs B/ |?;bk ;[DkfJnk ;h fe eofInK T[s /
t;{bh ikD tkbh ftnki dh do Bkb ;pzXs Gkosh foIot p?Ae tZb'A ikoh rPsh^gZsoK
ns/ ftnki t;{b/ ikD d/ sohe/ Bkb ;pzXs ikoh ftXkBe rPsh^gZsoK dk wzst
Pbkxk:'r j? ns/ p?Ae T[BQK wzBD bJh gkpzd jB.
17H

;fjekoh p?AeK dh bkfJ;?Af;zr (;?ePB 22)


;?ePB 22 ftZu doi j? iK foIot p?Ae tZb'A p?AeK dh ftnkge bkfJ;?Af;zr gqDkbh.
fJj ;?ePB jo/e ;fjekoh p?Ae bJh Gkosh foIot p?Ae tZb'A ikoh fJZe bkfJ;?A;

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

73

oZyDk Io{oh pDkT[Adk j?. Gkosh foIot p?Ae tZb'A ;fjekoh p?Ae dhnK feskpK dk
fBohyD eoB dh Io{os j[zdh j? s/ T[gozs bkfJ;?A; ikoh eoBk j[zdk j?.
1H

fJ; s'A pknd fJj rZb gZeh eo bt' fe e'Jh th ;fjekoh ;Gk Gkos ftZu T[d'A sZe
p?Afezr eko'pko BjhA eorh id'A sZe fe

T)

fJj fJZe p[fBnkdh foD ;Gk j? iK

n)

fJj fJZe ;fjekoh p?Ae j? ns/ T[; j?;hns Bkb fJ; e'b foIot p?Ae dk bkfJ;?A; j?,
e[ZM PosK bkr{ jB, i/ e'Jh j'D, i/ foIot p?Ae bkr{ eoBhnK :'r ;wM/L
ftt;Ek j? fe fJ; ;p^;?ePB dk e[ZM th fe;/ ;fjekoh ;Gk s/ p[fBnkdh foD ;Gk
Bk j'D ekoD iK fe;/ nfij/ ;fjekoh p?e T[s/ bkr{ BjhA j'tr
/ k i' p?Afezr ekB
(;fjekoh ;GktK pko/ ekB 1965 (1965 dk 23) dh P[o{nks s/ nfijh P[o{nks s'A
fJZe ;kb d/ ;w/A bJh p?Afezr eko'pko eo fojk j?.

2H

;fjekoh p?Ae ti'A eko'pko eo ojh jo/e ;Gk p?Afezr ekB (;fjekoh ;GktK pko/ ekB
1965 (1965 dk 23) dh P[o{nks T[s/ ns/ nfijh P[o{nks dh fwnkd g[ZrD s' A fszB
wjhB/ gfjbK jo/e ;fjekoh p?Ae i' ;fjekoh p?Ae ti'A eko'pko eo ojh fe;/ j'o
;fjekoh ;Gk dh tzv d/ Bshi/ ti'A j'Ad u nkT[Adk j? iK fszB wjhfBnK dh fwnkd
g[ZrD s'A gfjbK p?Afezr eko'pko eo ojhnK d' iK tX/o/ ;fjekoh ;GktK d/ o+/tA/ ti'A
j'Ad u nkT[Kdk, nfijh P[o{nks s'A pknd jo/e p[fBnkdh foD ;Gk i' p[fBnkdh
;fjekoh p?Ae pDdh j?, T[j p[fBnkdh ;fjekoh p?Ae pDB dh fwsh s'A fszB wjhfBnK dh
fwnkd g[ZrD s'A gfjbK ns/ p[fBnkdh foD ;G s'A fJbktk jo/e ;fjekoh ;Gk Gkos
u p?Afezr eko'pko nozG eoB s'A gfjbK fJ; ;?ePB nXhB fJZe bkfJ;?A; b?D bJh
foIot p?Ae fbysh noIh d/tr
/ hl

pPos/ fe ;p ;?ePB (1) d/ ;h n?bH (ph) ftZu'A e[ZM th gkpzdh bJh BjhA ;wfMnk ikt/rk.
1H

fJZe ;fjekoh ;Gk i' p?Afezr ekB (;fjekoh ;GktK pko/ ekB 1965 (1965 dk 23)
dh P[o{nks s/ ;fjekoh p?Ae ti'A eko'pko eo ojh j? iK

2H

fJZe ;fjekoh p?Ae i' ;fjekoh p?Ae ti'A eko'pko eo ojh fe;/ j'o ;fjekoh ;Gk dh
tzv, iK p?Afezr ekB (;fjekoh ;GktK pko/ ekB 1965 (1965 dk 23) dh P[o{nks

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

74

w"e/ iK T[; s'A pknd ed/ th p?Afezr eko'pko eo ojhnK d' iK tX/o/ ;fjekoh ;GktK d/
ob/tA/ d/ Bshi/ ti'A j'Ad ftZu nkfJnk j?l iK
3H

fJZe p[fBnkdh foD ;G i' fJ; s'A pknd fJZe p[fBnkdh ;fjekoh p?Ae pD iKdk j?l
p?Afezr eko'pko eoB s'A nfijh P[o{nks id'A sZe fe fJ; ;?ePB nB[;ko fJZe
bkfJ;?A; wBI{o BjhA j' iKdk iK fbysh B'fN; ikoh BjhA j' iKdk, foIot p?Ae tZb'A
nfX;{fus BjhA j' iKdk fJj fe bkfJ;?A;l fJ; wBI{o BjhA ehsk ik ;edk.

3H

Gkosh foIot p?Ae fJ; rZb dh ;zs[PNh eo/rk fe eh fBwBfbys PosK dh g{osh j'
ojh j?L

T)

id'A th s/ fit/A th T[BQK d/ dknt/ (eb/w) ;zfus j' iKd/ jB, sK p?Ae fJ; j?;hns u j?
iK j't/rk fe T[j w"i{dk iK GftZy d/ iwQk ykfsnK ;zgo
{ B o{g ftZu ndk eo ;e/rkl

n)

fe ;fjekosk d/ wkwb/ fJ; sohe/ Bkb B/go/ BjhA ukVQ/ ik oj/ iK nfijh e'Jh ;zGktBk
BjhA j? fe fJj nkgD/ w"i{dk iK GftZy d/ iwQk yks/dkoK d/ fjsK bJh e'Jh \sok g?dk j'
;e/rk

J)

fe p?Ae dk gq;skfts gqpzXeh YKu/ dk nkw ufoZso nkgD/ iwQk yks/dkoK d/ fjsK iK
iBse fjsK gqsh gZygksh BjhA j'tr
/ kl

;)

fe p?Ae e'b tkip YKuk j? s/ fJ; d/ ewkJh eoB dhnK ;zGktBktK jB.

j)

fe Gkos u eko'pko eoB bJh p?Ae bkfJ;?A; wBI{o eoB Bkb iBse fjsK dh
g{osh j'tr
/ h.

e)

fe p?Ae d/ nkgo/PBI d/ gq;skfts gqw[Zy y/so ftZu T[gbpX p?Afezr ;[ftXktK d/ ;pzX
ftZu T[; y/so u gfjbK s'A w"i{d p?AeK d/ ft;Eko bJh ;zGkth r[zikfJP ns/ j'o tkip
sZsK fe bkfJ;?A; dh wBI{oh p?Afezr gqDk+h d/ nkgo/PB ns/ iwQkpzdh w[dok ;fEosk
ns/ nkofEe ftek; d/ nB[e{b j't/rhl

y)

e'Jh j'o Pos, fi; dh g{osh foIot p?Ae d/ ftuko ftZu fJj :ehBh pDkT[D bJh
Io{oh j't/rh fe ;fjekoh p?Ae tZb'A Gkos u ehsk ik fojk p?Afezr eko'pko iBse fjsK
iK iwQk yks/dkoK d/ fjsK bJh gZygksh BjhA j'tr
/ k. (;?ePB 22 (3)

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

4H

75

fe;/ ;fjekoh p?Ae wBI{o j'fJnk bkfJ;?A; foIot p?Ae tZb'A ;?ePB (;?ePB 22 (4)
nXhB oZd ehsk ik ;edk j?

1H

i/ ;fjekoh p?Ae Gkos ftZu eko'pko eoBk pzd eo d/tl/ iK

2H

i/ ;fjekoh p?Ae fe;/ th ;w/A ;p ;?ePB (1) nXhB bkr{ e'Jh th PosK dh gkbDk eoB
s'A n;woZE ofjzdk j? iK

3H

i/ fe;/ th ;w/A ;p ;?ePB 3 ftZu doi fe;/ Pos dh g{osh BjhA ehsh iKdh.

5H

fJ; ;?ePB nXhB bkfJ;?A; oZd ehs/ ikD d/ Gkosh foIot p?Ae d/ |?;b/ s'A d[yh e'Jh
;fjekoh p?Ae nfij/ |?;b/ dh gqkgsh dh fwsh s'A shj fdBK d/ nzdo e/Ado ;oeko e'b
nghb dkfJo eo ;edk j?.

6H

fijV/ wkwb/ ftZu nghb ehsh rJh j?, T[E/ ;p ;?ePB (5) nXhB e/Ado ;oeko dk
|?;bk iK i/ nfijh e'Jh nghb BjhA ehsh rJh j? sK foIot p?Ae dk |?;bk nzfsw
j't/rk.

18H

Bt/A eko'pko d/ y'bQD ns/ eko'pko d/ w"i{dk ;EkBK d/ spkdb/ T[s/ gkpzdhnK
(;?ePB^23)

1H

Pk\k ft;Eko d/ wkwb/ ftZu, p/b'V/ w[ekpb/ s'A puD bJh foIot p?Ae dh wBI{oh p/b'Vh
j?. ;?ePB 23 nB[;ko jo/e ;fjekoh p?Ae Gkos ftZu e'Jh BtK ;EkB y'bQD s'A
gfjbK iK T[;/ Pfjo, e;p/ iK fgzv dh jd{d nzdo eko'pko d/ w"i{dk ;EkB dh ;fEsh
pdbD s'A gfjbK foIot p?Ae dh nrkT{A gqtkBrh b?Dh g?Adh j?.

pPos/ fe T[go'es tofDs ekB bkr{ BjhA j'Dr/L


T)

;fjekoh p?Ae dk gfjbK s'A fi; Pfjo, e;p/ iK fgzv iK y/so ftZu eko'pko j?, T[j
T[; y/so dh jd{d nzdo tZX s'A tZX fJZe wjhB/ d/ ;w/A bJh fJZe nkoIh ;EkB dh
P[o{nks eodk j?, i' fe;/ gqdoPBh, fe;/ ekB|oz; iK w/bk iK fe;/ j'o nfij/ ;pzXs
w"e/ s/ iBsk dh ;j{bs d/ wzst bJh P[o{ ehsh j' ;edh j?.

n)

fe;/ e/Adoh p?Ae tZb'A nkgD/ nkgo/PB d/ y/so d/ nzdo Pk\ktK y'bQDk iK ;fEsh
pdbDk.

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

2H

76

Pk\ktK y'bQD y'bQD bJh p?Ae dh noIh pko/ |?;bk b?D ;w/A foIot p?Ae fBwBfbys sZs
dk f\nkb oydk j?L^

1H

p?Ae dh ftZsh ;fEsh s/ T[; dk fJfsjk;

2H

fJ; d/ gqpzXeK dk nkw ufoZso

3H

fJ; d/ g{zih YKu/ s/ ewkJh dhnK ;zGktBktK dh T[fussk.

4H

eh eko'pko dk ;EkB pdbD$y'bQD okjhA fe;/ iBse fjs dh g{osh j'tr


/ h.

3H

i/ foIot p?Ae fJZe fBohyD s'A iK T[go'es tofDs sZsK s'A ;zs[PN j?, sK wBI{oh d/
fdZsh iKdh j?. foIot p?Ae e[ZM fBPus PosK Bkb wBI{oh d/ th ;edk j?, fiBQK dh
gkbDk ;pzXs p?Ae bJh Io{oh j't/rh. e'Jh e'skjh j'D dh ;fEsh ftZu gfjbK fdZsh
wBI{oh oZd ehsh ik ;edh j?.

4^J/

fJZe p[fBnkdh ;fjekoh p?Ae s'A fJbktk e'Jh ;fjekoh p?Ae fJ; ;?ePB nXhB
foIot p?Ae dh gqtkBrh dh b'V j[zdh j? s/ T[j B?PBb p?Ae okjhA foIot p?Ae nkgDh
oIh G/i/rk i' noIh d/ r[DK d/ nkXko T[s/ nkgDhnK fNZgDhnK d/tr
/ k s/ foIot p?Ae
G/i/rk.

pPos/l ;fjekoh p?Ae foIot p?Ae f;ZfXnK th noIh dh fJZe nrkT{A ekgh G/i/rk
19H

sob ;zgshnK dk oZy^oykn (;?ePB 24)


sob ;zgshnK dk oZy^oykn wIp{s p?Afezr dk fJZe p[fBnkdh s/ e/Adoh f;XKs j?,
;?ePB 24 ftZu fJ; ;pzXh ftXkBe nktPesk doi j?. jo/e ;fjekoh p?Ae B/ ;?ePB
18 nXhB e?P foIot dk oZy oykn sK oZyDk jh j[zdk j?, T[; fJ; s'A fJbktk Gkos
ftZu nkgDh P[ZX wzr ns/ ;wK d/DdkohnK d/ e[Zb i'V d/ 25 |h ;dh s'A th xZN d/
fj;kp Bk+ fe;/ th fdB iK eko'pko pzd eoB ;w/A Bedh, ;'Bk iK Gko w[es
gqtkfBs ;feUfoNhI th poeoko oZyDhnK j'DrhnK. fJ; ftXkBe sobsk nB[gks
Gkt ;N?u[Noh fbe[JhfvNh o/P' (n?; n?b nko) nkfynk iKdk j?. foIot p?Ae e'+
fJj P[ZX wzr ns/ ;wK d/DdkohnK 40 |h ;dh sZe tXkT[D dk nfXeko j[zdk j? ns/

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

77

fJzM jh T[j p?AeK th d/DdkohnK dk nB[gks sob ;zgshnK ftZu oZyD bJh dpkn
gkT[Kdk.
fJ; ;?ePB dh nktPesktK dh gkbDk eod/ ;w/A fBwBfbys B{efsnK dk fXnkB
oZyDk j[zdk j?.
T)

n?; n?b nko d/ oZy^oykn dk nkXko


n?; n?b nko (;N?u[Noh fbe[JhfvNh o/P') Gkt ftXkBe sobsk nB[gks fe;/ th fdB
eko'pko pzd eod/ ;w/A Io{o ekfJw eo e/ oZyDk j[zdk j?. fJ; dk noE j? fe n?;
n?b nko dk oZy^oykn o'IkBk nkXko s/ eoBk j[zdk j?. fJj d{i/ fgSb/ gzdotkV/ d/
nk\oh P[Zeotko gqkgs P[ZX wzr ns/ ;wK d/DdkohnK d/ 25 |h ;dh s'A xZN BjhA
j'Dk ukjhdk. foIot p?Ae B/ n?; n?b nko dh gqshPssk T[u/o/ gZXo sZe fbikDh j[zdh
j? go 40 |h ;dh s'A tZX BjhA.

n)

;feUfoNhI (IwkBsK) dk w[bzeD

1H

foIot p?Ae e'+ Bk e/tb n?; n?b nko tXkT[D dh Pesh j[zdh j?, ;r'A fJ; e'+ p?AeK
e'+ w"i{d ;feUfoNhI (IwkBsK) d/ w[bzeD dh ftXh pko/ |?;bk eoB dk nfXeko th
j[zdk j?. gqtkfBs IwkBsK dk w[bzeDl w[bzeD dhnK fBwBfbys ftXhnK d/ ;[w/b iK
fJZe iK tZX ftXhnK d/ nkXko s/ fBoXkos ehws nB[;ko eoBk j[zdk j?l fJj ftXhnK
jBL bkrs ehws, pkIkoh ehws, g[;se ehws iK ;fEsh s/ ;w/A w[skpe ehws d/
jtkb/ Bk+, fit/A th foIot p?Ae ;w/A ;w/A f;o fBPus eo/. fJ; gqeko foIot p?Ae
e'b gqtkBs ;feUfoNhI d/ w[bzeD dh ftXh fBoXkos eoB dk nfXeko j[zdk j?. fiZE'A
sZe pkIkoh ehws dk ;pzX j?, nfijh ehws dh fwsh th ;feUfoNhI d/ fe;/
tor$torK d/ ;pzX ftZu foIot p?Ae tZb'A jh nfX;{fus ehsh iKdh j?. fJj
B'Nhf|e/PB ikoh j'D dh fwsh iK gfjbh fe;/ fwsh iK pknd dh fe;/ fwsh
bkr{ ehws j' ;edh j?.

2H

gqtkfBs ;feUfoNhI dk noE j? T[j ;feUfoNhI fiBQK ftZu NoZ;NhI Gkosh NoZ;N
ekB 1882 d/ ;?ePB 20 dh Xkok (J/) s'A (vh) sZe nXhB NoZ;N^XB fBt/P eo

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

78

;ed/ jB ns/ nfijhnK ;feUfoNhI i' fe tofDs ekB d/ ;?ePB 20 dh Xkok (n?|)
nXhB e/Ado ;oeko tZb'A nfXekos jB.
3H

fJ; ;?ePB d/ wzst bJh fe;/ ;fjekoh p?Ae dhnK Gko w[es gqtkfBs ;feUfoNhI ftZu
fe;/ g/Prh :ehBh pDkT[D bJh j'o ;z;EkBK e'+ w"i{d gqtkfBs ;feUfoNhI iK T[;
nkeko sZe e'Jh j'o foD gqpzX :ehBh pDkT[D bJhl fiBQK d/ nkXko s/ gfjbK e'Jh
XB BjhA fbnk frnk iK bkG BjhA T[mkfJnk frnk, Pkwb j[zdhnK jB.

J) Gkos ftZu d/DdkohnK


fJ; ;?ePB d/ wzst bJh Gkos ftZu wZd d/DdkohnK ftZu fBwBfbys Pkwb BjhA
j'Dr/L^
1)

;fjekoh p?Ae d/ w[Bk|k ns/ jkBh d/ yks/ ftZu e'Jh foD ;zs[bB iK pDdk foIot iK
ndk ehsh g{zih ns/

2)

foIot p?Ae, ;N/N p?Ae nk| fJzvhnk, nkJh vh ph nkJh, Bkpkov iK e/Ado ;oeko
tZb'A nfX;{fus fe;/ j'o p?Ae s'A bJhnK e'Jh g/PrhnK.

;)

n?; n?b nko ftZu'A ;h nko nko eZYh ikt/rh


;fjekoh p?Ae fJ; ;?ePB nXhB fBwBfbys s'A fJbktk XB ;w/s sob ;zgshnK dk
oZy^oykn oZyD dh nktPesk j[zdh j?L^

1H

ftXkBe foIotI fiBQk fe;/ th nB[;{fus p?Ae foIot p?Ae nk| fJzvhnk, 1934 d/
;?ePB 42 nXhB oZy^oykn oZyD dh nktPesk j[zdh j?

2H

Gkos ftZu jo/e d{i/ ;fjekoh p?Ae e?P foIot dk oZy oykn sK Bed o{g ftZu iK
;'B/ dh ehws ftZu, T[; ehws T[s/ i' ukb{ pkIkoh ehws s'A tZX Bk j't/ iK Gko w[es
gqtkfBs ;feUfoNhI d/ o{g ftZu fiBQK dk w[bzeD oZyDk jh j[zdk j?l fiBQK dh ehws
fBwBfbys ftXhnK d/ ;[w/b iK fJZe iK tZX ftXhnK d/ nkXko s/ fBoXkos ehws
nB[;ko eoBh j[zdh j?l fJj ftXhnK jBL bkrs ehws, pkIkoh ehws, g[;se ehws iK
;fEsh s/ ;w/A w[skpe ehws d/ jtkb/ Bk+, fit/A th foIot p?Ae ;w/A ;w/A f;o fBPus
eo/, fJj oew i' fe;/ th fdB eko'pko pzd eod/ ;w/A 25 |h ;dh s'A xZN Bk j't/ iK
nfijh e'Jh j'o gqshPssk th j' ;edh j? go T[j 40 |h ;dh s'A tZX Bk j't /

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

79

fit/A fe foIot p?Ae tZb'A ;w/A ;w/A f;o nfXekos }IN ftZu nfX;{fus ehsk ik
;edk j?, fi; ftZu fJj ft;Ekog{ope dZf;nk frnk j[zdk j? fe fJj d{i/ fgSb/
gzdotkV/ d/ nk\oh P[Zeotko Gkos ftZu nkgDh wzr s/ ;wK d/DdkohnK dk e[Zb i'V
j[zdh j?.
j)

Gkos ftZu Bed oew d/ oZy^oykn dh gfoGkPk

fJ; ;?ePB nXhB Gkos ftZu wZd Bed oew d/ oZy^oykn ftZu fJj Pkwb j'Dr/L^
1H

fe;/ nB[;{fus oki ;fjekoh p?Ae tZb'A foIot p?Ae e'+ ekfJw oZy/ ikD tk+/ fe;/
pekfJnk oew s'A fJbktk T[j tZX pekfJnk oew (p?bz;) j[zdh j?, i' ;?ePB 42 nXhB
ekfJw oZyDh Io{oh j[zdh j?.

2H

fe;/ ;fjekoh p?Ae tZb'A nkgD/ nkg e'+ iK Gkosh foIot p?Ae e'+ iK ;?ePB 10 dh
nktPesk s'A tZX ukb{ yks/ ftZu P[ZX pekfJnk oew d/ sohe/ okjhA Bed oew iK
pekfJnk oewK ekfJw oZyDhnK j[zdhnK jB.

3H

fe;/ ;fjekoh p?Ae tZb'A Gkos u ekfJw oZy/ ukb{ yks/ ftZu e'Jh P[ZX pekfJnk.

e)

|kow 8 T[s/ wkf;e foNoB iwQk eotkT[Dh


jo/e ;fjekoh p?Ae fJZe wkf;e foNoB foIot p?Ae e'+ iwQk eotkJ/rk fi; ftZu fJ;
;?ePB nB[;ko ekfJw oZyhnK nkgDhnK ;zgshnK d/ t/ot/ s/ wjhB/ d"okB jo/e d{i /
P[Zeotko eko'pko pzd j'D ;w/A Gkos u fJ; dh wzr s/ ;wK d/DdkohnK do;kJ/ j[zd/
jB. fJj foNoB wjhBk \sw j'D d/ 20 fdBK d/ nzdo nzdo iwQk eotkT[Dh j'tr
/ h.
pPos/ fe p[fBnkdh ;fjekoh p?Ae s'A fJbktk jo/e ;fjekoh p?Ae tofDs fwnk d/ nzdo

fJ; foNoB dh fJZe ekgh B?PBb p?Ae e'+ iwQk eotkJ/rk.


y)

sob ;zgshnK d/ oZy^oykn ftZu fe;/ G[Zb iK u{e iK e'skjh bJh i[owkB/
i[owkB/ bkr{ eoB Bk+ ;pzXs Xkok 1983 u i'Vh rJh ;h. jo/e ;fjekoh p?Ae B/
wjhB/ d{okB jo/e d{i/ P[Zeotko fJZe wkf;e foNoB Gkosh foIot p?Ae e'b iwQk
eotkT[Dh j't/rh. i/ fe;/ d{i/ P[Zeotko T[; fdB dk eko'pko pzd eod/ ;w/A ;fjekoh
p?Ae tZb'A ekfJw oZyh ikD tk+h oew fJ; ;?ePB nXhB fBoXkos xZN' xZN oew s'A

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

80

th xZN j't/rh sK nfij/ ;fjekoh p?Ae xZN oew T[s/ p?Ae do T[go 3 |h ;dh
;kbkBk dh do Bkb T[; fdB d/ ;pzX ftZu foIot p?Ae ndkfJrh eoBh j't/rh.
i/ T[jh G[Zb iK u{e pknd d/ nrb/ d{i/ P[Zeotko d'pkok j[zdh j? ns/ fco pknd d/
nrb/ P[ZeotkoK th ikoh ofjzdh j?, sd dzvkswe ftnki dh do T[; d{i/ P[Zeotko
s/ pknd d/ jo/e d{i/ P[Zeotko id'A u{e iK G[Zb ikoh ofjzdh j?, nfijh xZN oew
T[s/ 5 |h ;dh dh p?Ae do Bk+ tX ikt/rh. ;fjekoh p?Ae tZb'A ndk ehsk ikD tkbk
fJj i[owkBk Gkosh foIot p?Ae tZb'A ikoh B'fN; dh fwsh d/ 30 fdBK d/ nzdo nzdo
ndk eoBk j'tr
/ k.
i/ p?Ae do T[s/ 5 |h ;dh dh do Bkb dzvkswe ftnki s'A pknd th i/ fJj G[Zb ikoh
ofjzdh j? sd ;fjekoh p?Ae dk jo/e vkfJo?eNo, w?B/io iK ;eZso, fi; fJj ;G
e[ZM dh ikDekoh j?, T[j fJ; G[Zb iK e'skjh bJh g{oh soQK fJZe fXo j'tr
/ kl ns/ T[;
500 o[gJ/ i[owkB/ dh ;Ik fdZsh ik ;e/rh ns/ T[; s'A pknd d/ jo/e d{i/ P[Zeotko
id'A T[j G[Zb ikoh ofjzdh j?, bJh 500 o[gJ/ i[owkBk j'o ehsk ik ;edk j?.
foIot p?Ae e'+ fJj nfXeko j? fe T[j dzvkswe ftnki dh do Bk t;{b/ i/ T[ ;
T[; G[Zb d/ ekoD gqsh s;Zbh j?.
20H

S'N dh Pesh (;?ePB 24 J/)


;?ePB 53 dhnK ftt;EktK gqsh gZygks s'A fpBK, foIot p?Ae nfXekos }IN ftZu
B'Nhf|e/PB okjhA n?bkB eo ;edk j? fe fJ; ;wK fwnkd bJh ns/ nfijhnK PosK
nB[;ko fit/A fe nfij/ B'Nhf|e/PB ftZu tofDs j' ;edk j? fe ;?ePB 18 iK ;?ePB
24 dh ftt;Ek d/ ;w[Zu iK fe;/ fe;/ fjZ;/ fit/A th T[; ftZu tofDs j' ;edk j?, fe;/
;fjekoh p?Ae iK ;fjekoh p?AeK T[s/, nfij/ ;fjekoh p?Ae iK p?AeK d/ ;ko/ iK fe;/ fJZe
d|so d/ jtkb/ Bkb iK nfij/ ;fjekoh p?Ae iK p?AeK dhnK ;kohnK ;zgshnK s/
d/DdkohnK iK fe;/ fjZ;/ d/ jtkb/ Bk+ bkr{ BjhA j't/rk.

21H

;?ePB 25 ;fjekoh p?AeK T[s/ bkr{ BjhA j[zdk

22H nBeb/wv iwQk ykfsnK dh tkg;h (;?ePB 26)

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

81

;?ePB 26 dh nktPesk nB[;ko p[fBnkdh ;fjekoh p?Ae s'A fJbktk jo/e ;fjekoh p?Ae
B/ nfij/ ;ko/ ykfsnK dh fJZe foNoB foIot p?Ae e'b iwQk eotkT[Dh j'tr
/ h i' fgSb/
10 tfoQnK s'A ;zukfbs jh BjhA ehs/ rJ/. fJj foNoB jo/e e?bzvo tQ/ d/ nzs s/ nrb/
shj fdB nzdo iwQk eotkT[Dh j[zdh j?. fwnkdh iwk ykfsnK d/ ;pzX ftZu 10 ;kb
dh fwnkd nfijk fwnkdh ;wK \sw j'D dh fwsh s'A frDBh j'tr
/ h.
23H

;zgshnK s/ d/DdkohnK do;kT[D tk+h foNoB ;?e;aB 27 (1)


fJ; ;?ePB dh nktPesk nB[;ko fJZe p[fBnkdh ;fjekoh p?Ae s'A fJbktk jo/e ;fjekoh p?Ae B/
fJZe wkf;e foNoB iwQk eotkT[Dh j[zdh j? fi; ftZu jo/e wjhB/ d/ nk\oh P[Zeotko eko'pko pzd
j'D ;w/A Gkos ftZu fJ; dhnK ;zgshnK s/ d/DdkohnK do;kJhnK rJhnK j'D. fJj foNoB nrb/
wjhB/ d/ nzdo nzdo iwQk eotkT[Dh j[zdh j?.

24H

j'o ;N/Nw?AN; (;?ePB 27 (2)


fJ; ;?ePB nXhB, foIot p?Ae e'+ fJj nfXeko j[zdk j? fe T[j fe;/ p?Afezr ezg Bh
fBPus ;wK ;hwk nzdo ;fjekoh p?Ae nfijhnK ;N/Nw?AN; s/ eko'pko iK wkwfbnK
Bk+ ;pzXs ikDekoh gj[zukT[D bJh jdkfJs ikoh eo/l fit/A th foIot p?Ae Io{oh
;wM/. foIot p?Ae jo/e Swkjh ;fjekoh p?Ae d/ fBt/P Bk+ ;pzXs ikDekoh ns/
T[d:'r, tDi s/ y/shpkVh Bk+ ;pzXs fJ; dhnK g/PrhnK d/ torheoD pko/ ikDekoh
th wzr ;edk j?.

25H

foIot p?Ae dk ikDekoh gqekfPs eoB dk nfXeko (;?ePB 28)


;?ePB 28 foIot p?Ae fJ; ekB nXhB gqkgs ehsh e'Jh th ikDekoh nfij/
;zrms sohe/ Bkb gqekfPs eoB dk nfXeko fdzdk j? fit/A T[j mhe ;wM/ fe nfijk
eoBk iBse fjs bJh Io{oh j' ;edk j?.

26H

;kbkBk yks/ ns/ p?bz; PhN (;?ePB 29)

1H

jo/e ;kb 30 i{B \sw j'D tk+/ ;kb (iK pkoK wjhfBnK dk ;wK \sw j'D tk+h
nfijh e'Jh j'o fwsh fijVh e/Ado ;oeko fJ; so|'A nfXekos }IN ftZu
B'Nhf|e/PB d[nkok dZ; ;edh j? jo/e ;fjekoh p?Ae fJ; tZb'A ehs/ ;ko/ tgkoe
b?D^d/D d/ ;pzX ftZu, T[; ;kb (;wK fwnkd) d/ jtkb/ Bk+ T[; ;kb (;wK fwnkd) d/

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

82

nk\oh ekoi fdt; d/ fj;kp Bkb fJZe p?bz; PhN s/ w[Bk|k s/ B[e;kB dk yksk shih
nB[;{uh ftZu fdZs/ |kowK ftZu fsnko eo/rk iK T[; d/ B/V/ s/V/ fit/A jkbks gqtkBrh
d/D, nfijk eo/rk.
(pPos/ fe fJ; ;p^;?ePB nXhB nekT{AfNzr dh fJZe ;wK fwnkd s'A nekT{AfNzr dh
d{ih ;wK fwnkd sZe spdhbh ;[ftXkiBe pDkT[D bJh, e/Ado ;oeko nkd/P okjhA
nfXekos }IN ftZu nfijhnK ftt;EktK gqekfPs eo ;edh j? fit/A th fJj fsnko bJh
w[Bk;p ;wfMnk ikt/ iK ;pzXs ;kb iK fwnkd d/ ;pzX ftZu w[Bk|/ s/ B[e;kB d/ yks/ iK p?bz;
PhN fsnko eoB bJh Io{oh ;wfMnk ikt/, fit/A th wkwbk j' ;edk j?).
2H

p?bz; PhN ns/ w[Bk|/ s/ B[e;kB d/ yks/ T[go w?B/io iK p?Ae d/ gqw[Zy nfXekoh d/
j;skyo j'Dr/ s/ fiZE/ p?Ae d/ fszB s'A tZX vkfJo?eNo jB, T[E/ T[BQK vkfJo?eNoK ftu'A
xZN' xZN fszB vkfJo?eNoI iK fiZE/ fszB s'A tZX vkfJo?eNo BjhA jB, T[E/ ;ko/
vkfJo?eNoI tZb'A j;skyo ehs ikDr/.

3H

e/Ado ;oeko nkgDh wBPk pko/ xZN' xZN fszB wjhfBnK dk B'fN; nfXekos }IN
ftZu B'Nhf|e/PB d[nkok d/D s'A pknd ;w/A ;w/A s/ nfij/ B'Nhf|e/PB d[nkok shih
nB[;{uh ftZu fdZs/ |kowK ftZu ;'X eo ;edh j?.

27H

foNoB iwQk eotkT[Dh (;?ePB 31)


;?ePB 29 ftZu fdZs/ nB[;ko yks/ s/ p?bz; PhN ns/ T[BQK Bk+ nkfvNo dh fog'oN
fBoXkos sohe/ Bk+ gqekfPs ehsh ikt/rh ns/ T[; dhnK fszB ekghnK T[; ;wK
fwnkd d/ nzs d/ S/ wjhfBnK nzdo foIot p?Ae e'+ foNoBK ti'A iwQk eotkT[DhnK
j'DrhnK, fi; Bk+ T[j ;pzXs jBL
pPos/ fe foIot p?Ae fe;/ th wkwb/ ftZu nfijh foNoB iwQk eotkT[D bJh S/

wjhfBnK dh tofDs fwnkd ftZu j'o ;w/A bJh tkXk eo ;edk j? go T[j tkXk fszB wjhfBnK
s'A fInkdk BjhA j't/rk.
p;os/ fe p[fBnkdh ;fjekoh p?Ae s'A fJbktk fJZe ;fjekoh p?Ae nfijhnK foNoBK
B?PBb p?Ae e'+ th iwQk eotkJ/rk.
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

28H

;?ePB 32 s'A 34 SZv fdZsk ikt/rk.

29H

r[gs fe;w d/ d;skt/I (;?ePB 34^J/)

83

fJj ;?ePB T[d:'fre fttkd ekB, 1947 nXhB fe;/ nEkoNh fe;/ ;fjekoh p?Ae
T[s/ r[gs fe;w dh ikDekoh Ikfjo eoB dk dpkn gkT[D s'A o'eD eoB bJh 1960
u i'fVnk frnk ;h. fJzM ;fjekoh p?Ae T[s/ T[; d/ fe;/ ykfsnK dhnK g[;seK iK
d;skt/I iK e'Jh ;N/Nw?AN iK ikDekoh iwQk eotkT[D iK Ikfjo eoB dk fBohyD eoB
dh fJikIs d/D iK g/P eoB dk dpkn g?D s'A pukn j' iKdk j?l i/ ;fjekoh p?Ae fJj
dkntk eodk j? fe nfij/ d;skt/Ih ;N/Nw?AN; iK iKekoh r[gs fe;w dhnK jB ns/
fJj fe T[BQK g/P eoB iK fBohyD ehs/ ikD Bk+ iK ngqekfPs foIotI iK wkV/ s/
PZeh eofInK bJh fdZsh ftt;Ek d/ ;pzX ftZu s/ j'o nkw iK b'VhAdhnK ftt;EktK
Bk+ ;pzXs fijV/ t/ot/ p?bz; PhN ftZu do;kJ/ BjhA rJ/, dh ikDekoh Ikfjo j'
ikt/rh.
fJj ;?ePB foIot p?Ae T[d:'fre fttkd ekB nXhB rms ftfGzB nEkoNhI d/
nfXeko fdzdk j'fJnk T[; fJZe wkfjo nEkoNh ti'A r[gs foIotI dh oew Bk+
;pzXs fog'oN wzr ;edk j?l i' ekB nXhB ekoi^ftXh d/ wzst bJh fXnkB r'uo/
fbnKdk ik ;edk j?.
30H

foIot p?Ae dh fBohyD dh Pesh (;?ePB 35)


foIot p?Ae e'+ ;?ePB 35 nXhB p?Ae d/ iwQk yks/dkoK s/ P/no XkoeK d/ fjsK dh
okyh eoB dk ftnkge nfXeko j[zdk j?, Gkosh foIot p?Ae iK sK nkgDh \[d dh
gfjbedwh d/ nkXko s/ iK e/Ado ;oeko d/ nkyD s/, fe;/ fJZe iK nkgD/ tX/o /
nfXekohnK s'A fe;/ ;fjekoh p?Ae s/ fJ; dhnK g[;seK s/ ykfsnK dk fBohyD eotk
;edk j?. ;fjekoh p?Ae d/ jo/e vkfJo?eNo, nfXekoh iK w[bkIwK dh fJj fIzw/tkoh
j't/rh fe T[j foIot p?Ae d/ nfXekoh nkgD/ e'b w"i{dnfijhnK g[;seK, yks/ s/
j'o d;skt/I g/P eo/$eoB ns/ ;fjekoh p?Ae d/ wkwfbnK Bk+ ;pzXs e'Jh ;N/Nw?AN;
s/ ikDekoh th T[; nfXekoh fBoXkos ;w/A d/ nzdo^nzdo d/t/ feT[Afe fJj ;G T[;
ukjhd/ j' ;ed/ jB.

foIot p?Ae d/ nfXekoh ;fjekoh p?Ae d/ eko'pko Bk+

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

84

;pzXs fJ; d/ jo/e vkfJo?eNo, nfXekoh iK w[bkIw dk fBohyD eoB dk nfXeko th


j[zdk j?. iKu^gVsk+ eoB tk+/ nfXekohnK e'+ T[j ;kohnK PeshnK j[zdhnK jB i'
fe;/ fBohyD tk+/ nfXekoh e'+ j[zdhnK jB.
i/ foIot p?Ae tZb'A iwQk eotkJh fBhyD fog'oN d/ nkXko s/ e/Ado ;oeko dk fJj
ftuko j? fe ;fjekoh p?Ae d/ wkwb/ fJ; sohe/ f;ZM/ rJ/ jB fe fJj iwQ k yks/dkoK d/
fjsK bJh xkse j' ;ed/ jB, sK fJj nfijk fbysh nkd/P ikoh eo ;edk j?L^
T)

;fjekoh p?Ae d/ skIk iwQk yks/ gqkgs eoB s/ gkpzdhl iK

n)

;p^;?ePB (4) dhnK ftt;EktK Bk+ gZygks ehs/ p}?o foIot p?Ae i/ Io{oh iK
w[Bk;p ;wM/l sK fe;/ fBohyD iK iKu gVsk+ dh fog'oN dh ekgh oki ;fjekoh p?Ae
ns/ T[; oki d/ ofi;Noko ;fjekoh ;GktK ;gbkJh eo ;edk j?, fiZE/ fBohyD
ehsk frnk j? iK fi; d/ wkwfbnK dh iKu gVsk+ ofi;No ehsk frnk j?. e/Ado
;oeko e[ZM ;w/A bJh nfijk j[ew ikoh eoB s'A w[bsth eo ;edh j? iK oZd eo
;edh j? iK nfij/ fB:wK s/ PosK d/ nkXko s/ nfij/ nkd/P ftZu ;'X eo ;edh j?,
fit/A th T[j bkr{ eoBhnK Io{oh ;wM/. e/Ado ;oeko ;fjekoh p?Ae tkip B'fN;
ikoh eoB s'A pknd foIot p?Ae tZb'A iwQk ehsh ;koh fog'oN iK T[; dk e'Jh fjZ;k
gqekfPs eo ;edh j?.

31H

jdkfJsK ikoh eoB bJh foIot p?Ae dk nfXeko (;?ePB 35^J/)


;?ePB 35^J/ foIot p?Ae ;w/A ;w/A f;o ;fjekoh p?AeK nkw s"o T[s/ iK fe;/
;fjekoh p?Ae \k; s"o s/ jdkfJs ikoh eoB dk nfXeko fdzdk j?, i/ fJ; rZb dh
;zs[PNh j' u[Zeh j't/ fe nfijhnK jdkfJsK ikoh eoBhnK ;jh s/ Io{oh jBL^

T)

iBse fjs ftZu jB iK p?Afezr Bhsh d/ fjs ftZu jB iKl

n)

fe;/ nfij/ ;fjekoh p?Ae d/ wkwfbnK o'eDk i' fJ; sohe/ Bk+ ehs/ ik oj/ jB i'
iwQk yks/dkoK d/ fjsK bJh xkse jB iK ;fjekoh p?Ae d/ fjsK bJh gZygksh jBl iK

J)

fe;/ ;fjekoh p?Ae d/ tkip gqpzXeh YKu/ nkw s"o s/ ;[oZfyns pDkT[D bJh.

32H

foIot p?Ae dhnK j'o PeshnK ns/ ekoi (;?ePB 36)

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

T)

85

;?ePB 36 foIot p?Ae nfXeko fdzdk j? fe T[j ;fjekoh p?AeK iK sK nkw s"o
T[s/ iK \k; s"o T[s/ ;ktXkB eoB iK T[BQK T[s/ e'Jh gkpzdh bkT[D fe T[j \k; fe;w
dk ftZsh b?D^d/D iK b?D^d/D d/ tor Bk eo ;eD ns/ fe;/ ;fjekoh p?Ae nkw
sohe/ dh ;bkj th d/ ;edk j?.

n)

fe;/ th ;w/A i/ fJ; ;zs[PNh j? fe wIp{s bhjK T[s/ ;fjekoh foD d/ ft;Eko iK w[V
rmB bJh fJZe fbysh nkd/P ikoh eoBk Io{oh j? ns/ T[; bJh fJj fB:w s/ PosK
ukjhdhnK jB fit/A fe T[; ftZu ft;Ekog{ope toDB ehshnK j' ;edhnK jB^

1)

;fjekoh p?Ae d/ p'ov nk| vkfJo?eNoI iK fJ; tZb'A rms fe;/ j'o fJekJh dh fe;/
whfNzr ftZu ekoi ftXhnK bJh nkgD/ fJZe iK tX/o/ nfXekoh G/iD/ ns/ ;fjekoh p?Ae
w"ek d/Dk fe T[j T[; fB:[es nfXekoh iK nfXekohnK ;kjwD/ nfijh whfNzr ftZu
;[DtkJh u Gkr b? ;eD ns/ T[j nfXekoh wIp{s bhjK T[s/ ;fjekoh foD d/ ft;Eko
s/ w[V rmB bJh tkip iK Io{oh ;bkj d/D dh g/PeP eo ;eD ns/ nfij/ nfXekoh
nfijhnK ekoi ftXhnK dh fJZe fog'oN foIot p?Ae G/iDl

2H

nkgDk e'Jh fJZe iK tX/o/ nfXekoh fJj t/yD bJh fB:[es eoB/ fe ;fjekoh p?Ae iK
fJ; d/ nfXekoh iK fJ; dhnK Pk\ktK fe; sohe/ Bk+ ezw eod/ jB s/ ;pzXs wkwb/
fe; sohe/ fBp/V/ iKd/ jB s/ fco fJ; dh fog'oN G/ih iKdh j?.

33H

i[owkB/

1H

i' e'Jh th fe;/ foNoB, p?bz; PhN iK fe;/ j'o d;skt/I (j'o e'Jh nktPe iK fdZsh
ikDekoh) ftu fJ; ekB dh fe;/ ftt;Ek d/ wzst bJh iK fJ; d/ nXhB iK fJ;
d[nkok ikDp[ZM e/ e'Jh nfijk eEB fdzdk j? i' fe;/ th ;wZroh ftZu e'Jh t/otk M{mk
j? iK ikDp[ZM e/ fe;/ ;wZroh dh ;N/Nw?AN ftZu e[ZM b[ekT[KdkK SZvdk j? sK T[; bJh
tZX s'A tZX fszB ;kb e?d dh ;Ik j' ;edh j? s/ i[owkBk th bkfJnk ik ;edk j?.

2H

i/ e'Jh ftnesh e'Jh g[;se, yksk iK j'o d;skt/I g/P eoB s'A n;woZE ofjzdk j? iK
e'Jh ;N/Nw?AN iK ikDekoh iwQk BjhA eotkJh iKdh i' ;?ePB 35 d/ ;p^;?ePB (2)
nXhB g/P eoBh iK iwQk eoBh T[; dh fvT{Nh j? iK ;fjekoh p?Ae d/ eko'pko Bk+
;pzXs fe;/ gqPB dk T[so T[; B/ BjhA fdZsk i' T[; s'A (T[; ;?ePB nXhB iKu iK

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

86

gVsk+ eo oj/ nfXekoh tZb'A) g[ZFfSnk frnk ;h, sK T[; jo/e i[ow d/ ;pzX ftZu
i[owkBk ehsk ik ;e/rk s/ i' (d' jIko o[gJ/ sZe) nZr/ th tXkfJnk ik ;e/rk, ns/ i/
T[j nfijk fJBeko eoB s/ nfVnk ofjzdk j? sK T[; s'A pknd j'o th i[owkBk ehsk
ik ;e/rk i' T[; jo/e fdB bJh fJZe ;" o[gJ/ j'tr
/ k, fi; d"okB T[j i[ow ikoh ofjzdk
j?.
3H

i/ p?Afezr ezgBh tZb'A e'Jh iwQk yks/ fJ; sohe/ gkqgs ehs/ ik oj/ jB i' ;?ePB 35 d/
;p^;?ePB (4) dh Xkok (J/) nXhB fJZe j[ew dh T[bzxDk j?, sK ;fjekoh p?Ae dk
jo/e vkfJo?eNo iK j'o nfXekoh id'A sZe fJj f;ZX BjhA eo fdzdk fe fJj T[bzxDk
T[; dh ikDekoh s'A p}?o j' ojh ;h iK fJj fe T[; B/ fJj ;G o'eD jo ;zGt ;{Mp{M
Bk+ ekotkJh ehsh ;h, sd sZe T[jh nfijh T[bzxDk dk d'Ph ;wfMnk ikt/rk ns/
fJj i[ow ;Ik:'r j't/rk ns/ fJ; bJh i[owkBk ehsk ik ;e/rk i' gqkgs ehs/ iwQk
ykfsnK dh oew s'A d[ZrD/ sZe th tXkfJnk ik ;edk j?.

4H

i/ fJ; ekB dh e'Jh j'o ftt;Ek dh T[bzxDk ehsh iKdh j? iK e'Jh j'o G[Zb iK u{e
ehsh iKdh j?L^

1H

fJ; ekB dh fe;/ nktPesk dh gkbDk eofdnK fe;/ j[ew, B/w iK ehsh jdkfJs iK
T[; nXhB bkr{ ehsh rJh Pos

2H

;?ePB 45 d/ ;p^;?ePB (7) nXhB wBI{o ehsh :'iBk nXhB nktPesktK dh fe;/
wd bkr{ eoBkl
fe;/ ftnesh tZb'A, nfij/ ftnesh i[owkBk ehsk ik ;edk j? i' nr/ tXkfJnk ik
;edk j? (50 jIko o[gJ/ iK nfijh T[bzxDk iK G[Zb ftZu Pkwb oew s'A d[ZrDh, id'A
nfijh oew frDB:'r j? i' th tZX j't/, ns/ fiZE/ e'Jh T[bzxDk iK G[Zb iK u{e ikoh
ofjzdh j? s/ j'o th i[owkBk nZr/ ehsk ik ;edk j? i' YkJh jIko o[gJ/ j' ;edk j?) jo
o'I bJh, fi; d"okB T[j G[Zb iK u{e iK T[bzxDk ikoh ofjzdk j?.

5H

fiZE/ T[bzxDk iK G[Zb fe;/ p?Ae tZb'A ehsh rJh j't/, sd jo/e T[j ftnesh i' T[bzxDk
iK G[Zb iK u{e j'D ;w/A fJzukoi ;h s/ p?Ae d/ eko'pko bJh fIzw/tko ;h ns/ p?Ae nkg

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

87

th T[; T[bzxDk iK e'skjh bJh d'Ph wzB/ ikDr/ s/ T[BQK fto[ZX ekBh ekotkJh j' ;e/rh
s/ T[; nB[;ko ;Ik j' ;e/rhL
pPos/ fe fJ; ;p^;?ePB ftZu nfijk e[ZM th doi BjhA j? fe nfijk e'Jh ftnesh
fJ; ekB dh ftt;Ek nB[;ko fe;/ ;Ik dk Gkrhdko j'tr
/ k i/ fJj f;ZX j' iKdk j? fe T[j
T[bzxDk iK u{e iK G[Zb T[; dh ikDekoh s'A fpBK jh j'Jh ;h iK fJj fe T[; B/ T[; T[bzxDk iK
}bsh iK G[Zb o'eD bJh nkgDh jo ;zGt ;{Mp{M dh tos'A ehsh ;h.
6H

;p^;?ePB (5) ftZu doi fe;/ th uhI d/ pkti{d, fiZE/ T[bzxDk iK G[Zb iK u{e p?Ae
tZb'A ehsh rJh j? ns/ fJj f;ZX j' frnk j? fe fJj ;G fe;/ vkfJo?No, w?B/io,
;eZso iK p?Ae d/ fe;/ j'o nfXekoh$nj[d/dko dh wBI{oh iK fw+h^G[rs iK ;fjwsh
Bk+ j'fJnk ;hl sK nfij/ vkfJo?eNo, w?B/io iK fe;/ j'o nfXekoh T[; T[bzxDk iK
G[Zb iK u{e bJh d'Ph ;wfMnk ikt/rk ns/ T[; fto[ZX ekBh ekotkJh j't/rh s/ T[;
nB[;ko jh T[; ;Ik j't/rh.

34H

ngokXK fto[ZX ekBh nfXeko dh tos'A (;?ePB 47)


e'Jh th ndkbs ;?ePB 46 nXhB fe;/ ngokX fto[ZX T[d'A sZe ekB nfXeko dh
tos'A BjhA eo/rh, id'A sZe fe foIot p?Ae d/ fe;/ nfXekoh tZb'A e'Jh fbysh fPekfJs
Bk ehsh ikt/ iK fit/A th nkw s"o T[s/ fJj wkwbk j' ;edk j? iK ftP/P s"o s/ fbysh
o{g ftZu nfXekos fJ; so|'A foIot p?Ae tZb'A ekotkJh ehsh ikt/ iK fit/A th wkwbk
j' ;edk j?, B?PBb p?Ae s/ fJ; s'A fJbktk w?No'gkfbNB w?fi;No/N iK gfjb/ tor d/
i[vhPhnb w?fi;No/N iK fe;/ ;[ghohno ndkbs s'A fJbktk j'o e'Jh th ndkbs
nfij/ ngokX dh ;[DtkJh BjhA eo/rh.

35H

i[owkBk bkT[D dk foIot p?Ae dk nfXeko (;?ePB 47)

(1)

;?ePB 46 ftZu doi e'Jh th uhI d/ pkti{d, i/ T[bzxDk iK G[Zb iK u{e dh gqfeosh
;?ePB 46 d/ ;p^;?ePB 3 iK ;p^;?ePB (4) d/ jtkb/ Bk+ j?, fit/A th wkwbk j'
;edk j?, s/ fJj T[bzxDk iK G[Zb fe;/ ;fjekoh p?Ae tZb'A ehsh rJh j?, sd foIot
p?Ae nfij/ ;fjekoh p?Ae s/ fJj bkr{ eo ;ed/ jB.

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

T)

88

fiZE/ T[bzxDk dh gqfeosh ;?ePB 46 d/ ;p^;?ePB (3) ftu fdZs/ jtkb/ Bk+ j? sK
nfijh T[bzxDk d/ ;pzX ftZu i[owkBk iwQk ykfsnK dh oew s'A d[ZrD/ s'A tZX BjhA
ehsk ik ;e/rkL

n)

fiZE/ T[bzxDk iK G[Zb dh gqfeosh ;?ePB 46 d/ ;p^;?ePB (1) ftZu doi jtkb/ Bk+
j?, sd nfijh T[bzxDk iK G[Zb d/ ;pzX ftZu i[owkBk (gzi bZy o[gJ/ s'A tZX iK Pkwb
oew d/ d[ZrD/ s'A tZX BjhA j't/rk fiZE/ nfijh oew frDB:'r j?, i' th tZX j?, ns/
fiZE/ nfijh T[bzxDk iK G[Zb ikoh ofjzdh j?, j'o i[owkBk tZX s'A tZX 25 jIko o[gJ/
sZe tXkfJnk ik ;edk j?) gfjb/ s'A pknd jo o'I bJh, id'A T[bzxDk iK G[Zb iK u{e
ikoh ofjzdh j?.

2H

T[g^;?ePB (1) nXhB i[owkB/ dk |?;bk ;[DkT[D d/ wzst bJh foIot p?Ae tZb'A
;fjekoh p?Ae B'fN; ikoh ehsk ikt/rk, fi; ftZu ekoD dZ;D bJh nkfynk ikt/rk
fe B'fN; ftZu dZ;h oew dk i[owkBk feT[A Bk ehsk ikt/ s/ nfij/ ;fjekoh p?Ae
;[DtkJh bJh fJZe tkip w"ek fdZsk ikt/rk.

3H

fJ; ;?ePB foIot p?Ae id'A fe;/ wkwb/ ftZu i[owkBk eo fdZsk j?, sK T[; ;pzX ftZu
fe;/ th soQK dh T[bzxDk iK G[Zb iK u{e bJh fe;/ ;fjekoh p?Ae fto[ZX fe;/ th
ndkbs ftZu e'Jh fPekfJs doi BjhA eotkJh ikt/rh.

4H

fJ; ;?ePB nXhB foIot p?Ae tZb'A ehsk frnk e'Jh th i[owkBk foIot p?Ae dk T[j
B'fN; ikoh j'D dh fwsh d/ 15 fdBK d/ ;w/A nzdo G[rskB:'r j'tr
/ k, fi; ftZu
;fjekoh p?Ae s'A fBPus oew dk G[rskB eoB dh wzr ehsh rJh j't/ ns/ ;fjekoh
p?Ae i/ fJ; ;w/A d"okB fJj oew ndk eoB s'A n;woZE ofjzdk j?, i' jdkfJs T[;
fJbke/ dh gqw[Zy f;tb e'oN tZb'A fdZsh rJh j' ;edh j? fiZE/ T[; ;fjekoh p?Ae dk
ofi;Nov d|so ;fEs j? iK T[; wkwb/ ftZu i/ ;fjekoh p?Ae Gkos s'A pkjo fBrfws
j?, fiZE/ Gkos ftZu eko'pko dk gqw[Zy ;EkB ;fEs j?.
pPos/ fe nfijh e'Jh j'o jdkfJs ikoh BjhA ehsh rJh j'Dh ukjhdhl f;tk fJ; d/ fe

foIot p?Ae tZb'A iK fJ; dh so|'A p?Ae tZb'A nfXekos fe;/ nfXekos B/ ndkbs u e'Jh
noIh fdZsh j't.
/
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

5H

89

ndkbs i' ;p^;?ePB (5) nXhB e'Jh jdkfJs ikoh eodh j?, fJZe ;oNhf|e/N ikoh
eo/rhl fi; ftZu ;fjekoh p?Ae tZb'A G[rskB:'r oew dZ;h j't/rhl jo/e nfijk
;oNhf|e/N fJ;/ soQK bkr{:'r j'tr
/ k fit/A fe fJj fe;/ dhtkBh w[eZdw/ u fe;/
ndkbs dk |?;bk j't.
/

6H

fiZE/ fe;/ ;fjekoh p?Ae f\bk| ;p^;?ePB (2) ftZu doi gqfeosh dh T[bzxDk iK G[Zb
d/ ;pzX ftZu fe;/ ndkbs u e'Jh fPekfJs doi ehsh rJh j't/ iK fit/A th wkwbk
j't/, ;?ePB 46 d/ T[g^;?ePB (4) nB[;ko j't/, sK ;fjekoh p?Ae bkJ/ rJ/ i[owkB/ d/
;pzX ftZu ;?ePB nXhB e'Jh ekotkJh BjhA ehsh ikt/rh.

36H

fBPus wkwfbnK ftZu S'N d/D dk nfXeko (;?ePB 53)


foIot p?Ae dh f;|koP s/ e/Ado ;oeko nfXekos }IN ftZu B'Nhf|e/PB okjhA
n?bkB eo ;edh j? fe fJ; ekB dhnK ;kohnK iK e'Jh th ftt;Ek fe;/ ;fjekoh
p?Ae, ;fjekoh p?Ae d/ fe;/ tor iK nkw o{g ftZu iK nfijh ;wK fwnkd bJh s/ bkr{
BjhA j't/rh, fit/A th T[; ftZu ft;Ekog{ope s/ ;gZPN s"o s/ dZf;nk frnk j't.
/

nfXnkfJ^6
;fjekoh ;z;EkBK ftZu ykfsnK dh fJZe;[osk

ykfsnK dh ;w/A f;o fJZe;[osk d/ wjZst ns/ T[; dh Io{os T[s/ pj[sk I'o d/D dh
b'V BjhA j?. ;fjekoh ;z;EkBK tZb'A eko'pko d/ eJh r[Dk ft;Eko Bk+, T[BQK B/ eJh Pk\ktK
y'bQ bJhnK jB ns/ T[j brGr o'IkBk j'oBK ;GktK, p?AeK s/ Pk\ktK Bk+ ftZsh b?D^d/D dk
eko'pko th eod/ jB. Bshi/ ti'A X'ykXVh ns/ }bs sohe/ Bk+ \ofunK d/ w"e/ tX rJ/ jB.
fco th, i/ Pk\ktK, p?AeK s/ j'o fXoK Bk+ ykfsnK u tkip s/ ;w/A f;o fJZe;[osk ekfJw eo
bJh ikt/, sK nfijhnK X'ykXVhnK s/ }pBK T[s/ gqGktPkbh sohe/ Bkb BIo oZyh ik ;edh
j?.
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

2H

90

tZyoh fe;w d/ ykfsnK d/ ;pzX ftZu fejVh ekotkJh ehsh ikDh ukjhdh j? ns/ fJj
ezw fe; fdZsk ikDk$eoBk ukjhdk j?l fij/ e[ZM ;[nkb j? fiBQK tZb fXnkB d/D dh
b'V j?.

w"i{dk e'fPP T[;/ fdPk tZb j?.


fJZE/ j/mK yksk eqw ;fEsh fdZsh ik ojh j?L^
n?vi;Nw?AN yksk
pj[s g[okD/ fJZe;[oskjhD |oeK d/ fBp/V/ bJh g[okD/ foekov yzrkbD dh b'V g?Adh j?
s/ T[BQK dh pj[s pkoheh Bkb iKu eoBh g?Adh j?, i' fe ek|h f;o dodh g?dk eoB tk+k ezw
j?.

e[ZM ;GktK nfij/ f;o dodh tk+/ ezw BjhA eodhnK ns/ nfij/ |oeK tk+hnK oewK

e[ZM tZyo/ ykfsnK j?v n?vi;Nw?AN yksk iK G/s Go/ (;;g?A;) yksk nkfd fij/ BKtK s/ gk
SvdhnK jB.

nfijhnK oewK nbZr eo e/ e/tb nfij/ j?vI nXhB gk d/D Bk+ jh

;wZf;nk jZb BjhA j[zdhl T[j fJzM ed/ BjhA eod/ fe T[j nfij/ yks/ bZG e/ T[BQK dh
n?vi;Nw?AN s/ ;?Nbw?AN eoB bJh nfij/ fJzdokIK dh iVQ sZe ikD, go nfij/ yks/ ;kbK
pZXh nDS'j/ jh ofjzd/ jB. feT[Afe fJBQK pekfJnk oewK dh bzw/ ;w/A sZe e'Jh g[PNh BjhA
j[zdh, fJ;/ bJh T[BQK ftu'A pj[fsnK i/ ;wk:'fis (n?vi;N) BjhA ehsk iKdk, sK T[j
Bk^T[rokj[D:'r j' iKd/ jB ns/ fi; d/ f;ZN/ ti'A ;GktK B[e;kB j[zdk j?. nfij/ ;ko/
ykfsnK tZb ;GktK d/ gqpzXeK \k; fXnkB d/D dh b'V j[zdh j? ns/ fJj ezw \k; s"o T[s /
fe;/ fBPus nfXekoh$nfXekohnK fdZsk ikDk ukjhdk j? ns/ T[BQK dh ;?Nbw?AN fBPus ;wK
;hwk d/ nzdo :ehBh pDkT[Dh ukjhdk j? ns/ i/ e[ZM yks/ Bk^T[rokj[D:'r gkJ/ iKd/ jBl sd
T[; B[e;kB bJh itkpd/jh s?n ehsh ikDh ukjhdh j?.
i/ yks/ fsnko eod/ ;w/A e[ZM oewK d/ tkip t/oftnK dh xkN ekoD T[BQK ;;g?A;
yks/ gk fdZsk iKdk j?, sK nfij/ fJzdokIK bJh fJZe fB:ws ofi;No Io{o jh fsnko ehsk
ikDk ukjhdk j?, fi; ftZu T[BQK dh ;?Nbw?AN dk foekov th oZfynk ikDk ukjhdk j?l fJj
;?Nbw?AN id'A th s/ fit/A th j't/. fJ; ofi;No d/ ;?Nb Bk j' ;eD tk+/ fJzdokIK d/ e[Zb i'V
iBob b?io ftZu fJ; yks/ nXhB nkT[dhnK pekfJnk oewK Bk+ fwbkfJnk ikDk ukjhdk
j?. iBob b?io ftZu ekfJw ehs/ rJ/ fJ; yks/ dh fJZe;[osk jo/e wjhB/ fgZS'A fB:ws s"o
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

91

T[s/ ofi;No ftZu pekfJnk ;?Nb Bk j'J/ fJzdokIK Bk+ fw+kJh ikDh ukjhdh j? ns/ nfij/
fJzdokIK dh fJZe ;{uh fsnko ehsh ikDh ukjhdh j? s/ T[BQK dh ;whfynk ehsh ikDh ukjhdh
j?. nkfvNoI nfijhnK fJe;[osk tk+hnK ;N/Nw?AN; dh do[;srh u?e eo e/ T[BQK dh
g[PNh eoBh ukjhdh j?.
2)

;Nke yks/L
fJZe;[osk e/tb ftZsh ykfsnK sZe jh gkpzd BjhA j[zdh, ;r'A fJj ;Nke ykfsnK bJh

th b'VhAdh j[zdh j?, fiZE/ T[jh j?vI spdhbhnK iK fJZe fJekJh s'A d{i/ ftZu fBozso spdhb
ehs/ iKd/ jB. fit/A fe T[go fpnkB ehsk frnk j?, T[jh ekoi^ftXh ;Nke ykfsnK ftZu th
fJZe;[osk fbnkT[D bJh tosDh ukjhdh j?.
3) fgzv gZXo dhnK ;GktKL
eoI/ fdzd/ ;w/A u?e p[Ze ns/ gk; p[Ze gqDk+h pko/ ikD^gSkD eotkT[D t/b/ fBod/P
fdzd/ ;w/A, ofi;Noko ;fjekoh ;GktK, gzikp B/ whw' Bzpo nkfvN$;h

J/^2$5^;h

nkJh$75710^71 fwsh 13 ;szpo, 1978 d[nkok, fit/A fe gZso fwsh 19 i[bkJh, 1988 d[nkok
;gZPN ehsk frnk j?l B/ fJj Pos oZyh ;h fe ;gktK d/ ftneshrs w?ApoK d/ eoIk yks/
;zs[fbs j'Dr/ ns/ T[BQK jo wjhB/ y/sh ;fjekoh ;GktK d/ eoIk yks/ Bkb fw+kfJnk ikt/rk,
fit/A fe e/Adoh ;fjekoh p?Ae dh Pk\k dhnK g[;seK ftZu ftykJh fdzdk j't.
/ fgzv gZXo dhnK
;GktK$;fjekoh p?AeK dhnK Pk\ktK ftZu }pBK d/ wkwfbnK s'A pukn bJh gzikp y/sh ;fjekoh
;Gk (gh J/ ;h n?;) jo wjhB/ Io{o jh nkgD/ ftneshrs eoIk ykfsnK ftZu fJZe;[ osk
fbnkT[Dh j'tr
/ h ns/ T[BQK dhnK pekfJnk g[;seK dk oZy^oykn th gh J/ ;h n?; d/ Bk+ Bk+
p?Ae Pkyk gZXo T[s/ ehsk ikDk ukjhdk j?. p?Ae Pk\k gqpzXe ns/ gh J/ ;h n?; d/ ;eZso s/
gqpzXe jh fJ; wkwb/ ftZu fe;/ soQK dh }bsh iK e'skjh bJh fIzw/tko j'Dr/. nfijhnK
;GktK dk d"ok$fBohyD eod/ ;w/A ;fjekosk ftGkr d/ nfXekohnK fJj :ehBh pDkT[Dk
ukjhdk j? fe nfijh fJZe;[osk fB:ws s"o s/ tkip sohe/ Bk+ ehsh ik ojh j?. nkfvNoI
th nkfvN ;w/A T[; dh g[PNh eoBh ukjhdh j?.
(4) ;fjekoh p?Ae

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

(T)

92

nzso^Pk\k yks/L oki d/ jo/e e/Adoh ;fjekoh p?Ae dhnK Pk\ktK dk skDkpkDk j? ns/
fi; ekoD Pk\ktK ns/ w[Zy d|so ftuk+/ ftZsh b?D^d/D th nkw jB. nfij/ ftZsh
b?D^d/D nzso^Pk\k ftZsh b?D^d/D nytkT[Kd/B. fit/A fe n;hA e/Adohfeqs yksk
gqDk+h dh gkbDk eod/ jK, ftfGzB Pk\ktK ftuk+/ ftZsh b?D^d/D e/tb w[Zy d|so okjhA
jh ehs/ iKd/ jB, fi; eo e/ iBob yksk w[Zy d|so fJ; d|so :'r pDk fdzdk
j? fe T[j fJzdokIK nkgDhnK g[;seK ftZu Pk\k^eqw Bk+ gk; eoB,, fi; eo e/
nfij/ nzso^Pk\kJh ykfsnK dh fJZe;[osk Io{oh j' iKdh j?. fB:sekbh tef|nK s/,
d'tA/ v/fpN (T[ukgs gk;k iK T[Xko^yksk) s/ eq?fvN (yks/ u gkT[Dk iK nkrs) wZdK d/
ft;fsqs Gkttkue |oe, fiBQK fJZe gzdotkV/ s'A th tZX ;wK e'Jh j[zrkok BjhA
fwbdk, fsnko ehs/ ikD/ ukjhd/ jB s/ T[BQK pko/ ;pzXs Pk\ktK s'A g[ZSfrZS ehsh ikDh
ukjhdh j? s/ ;pzXs fJzdokI Pk\ktK tZb'A gk; ehs/ ikD/ ukjhd/ jB. bzw/ ;w/A s'A
pekfJnK d/ |oeK dh g?otkJh eo e/ T[BQK dk fBp/Vk ehsk ikDk ukjhdk j? ns/ p'ov
;kjt/A gqrsh dh fB:sekbh ;whfynk oZyh ikDh ukjhdh j?. ;[oZfynkswe edwK d/
Bkb fB:ws fJZe;[osk X'ykXVhnK s/ }pBK dhnK ;zGktBktK xNkT[Adh j?.

1H

;bkj d/D bJh Sg/ j'J/ bVh Bzpo d/D/ ns/ T[BQK tkip sohe/ ;g[odrh u oZyDk.

2H

j'oBK Pk\ktK s'A gqkgs j'JhnK ;bkjK T[s/ j;skyoK dh g[PNh eoBk.

3H

o'IkBk dhnK ;N/Nw?AN; w[Zy d|so G/iD s'A gfjbK T[BQK dh fXnkB Bk+ u?fezr fe;/
fIzw/tko nfXekoh tZb'A ehsh ikDh.

4H

n;b v/fpN; d/ ;pzX ftZu e[ZM ftP/P fB:zsqD edw u[ZeD/ ns/ gfjbK d/ fJzdokIK dk
gbNkn.

(5)

pekfJnk fJzdokIK dh s[ozs g?oth


;fjekosk ftGkr d/ nfXekohnK nfijhnK ;GktK d/ d"o/$fBohyD ;w/A fJj :ehBh
pDkT[Dk ukjhdk j? fe nfijh fJZe;[osk tkip sohe/ Bk+ s/ fB:ws s"o s/ ehsh
ikt/. nkfvNoI Bkb dh Bkb nkfvN ;w/A fJBQK dh g[PNh th eoBh ukjhdh j?.

(6)

nzso^p?Ae yks/L

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

93

feskpK ftZu p?AeoK d/ ykfsnK ftZu gk; ehs/ rJ/ fJzdokI fB:skekbh s"o s/ ;pzXs
p?AeK s/ fJZe;[o ehs/ pekfJnK s'A gqkgs ykfsnK dh ;N/Nw?AN Bkb fwbkJ/ ikD/ ukjhd/ jB.
|oeK d/ fJzdokI tkbh fJZe;[osk fsnko ehsh ikDh ukjhdh j? s/ T[BQK dk S/sh s'A S/sh fBp/Vk
eoB bJh g?oth fjs ns/ ykfsnK dk ;zukbB eoB bJh nfXekos d't/A nfXekohnK tZb'A
ekotkJh ehsh ikDh ukjhdh j?, i' fe bzw/ ;w/A s'A fpBK ;[XkJh d/ i'yw u gJ/ pekfJnk
fJzdokIK dh fBozsosk ftZu jB. ;hH ;hH phH s/ gzikp oki ;fjekoh p?Ae ftukb/ p?Ae ykfsnK
dh fJZe;[osk eod/ ;w/A fJj' fijh ekotkJh b'VhAdh j?.
fBwBfbys ;[oZfynkswe edwK fB:ws fJZe;[osk okjhA X'ykXVhnK ns/ }pBK dhnK
;zGktBktK xN iKdhnK jB.
1)

nfij/ ykfsnK bJh eZN/ ikD tkb/ u?eK s/ d' nfXekohnK tZb'A j;skyo ehs/ j'D/
ukjhd/ jB ns/ ;pzXs u?e p[Ze T[BQK d' nfXekohnK ftu'A fe;/ fJZe e'+ w"i{d ofjDh
ukjhdh j?, fiBQK e'b yks/ y'bQD dk nfXeko j[zdk j?.

2)

p?Aeo d/ ykfsnK bJh ftZsh b?D^d/D Bk+ ;pzXs tkT{uoI T[s/ nfXekos nfXekohnK
ftu'A fe;/ fJZe tZb'A j;skyo ehs/ ikD/ ukjhd/ jB, id fe p?Aeo d/ b?io (tjh
yks/) ftZu T[BQK Bk+ ;pzXs fJzdokI fe;/ j'o nfXekoh tZb'A u?e ehsk ikDk ukjhdk
j?.

3)

d{i/ p?AeK e'+ ykfsnK ubk ojhnK Pk\ktK$d|soK fJZe ;N/Nw?AN w[Zy d|so
G/iDh ukjhdh j?, fi; ftZu fB:ws fB:sekbh tef|nK s/ fJZe;[osk d/ t/ot/ doi
j'D.
nkfvNoI p?Ae tZb'A fsnko ehnK fJZe;[osk ;N/Nw?AN; dh do[;srh th u?e eo e/

T[BQK dh g[PNh eoBh ukjhdh j? s/ fJj g[PNh th eoBh ukjhdh j? fe p?Ae fJ; s'A gfjbK fJZE/
tofDs ehs/ ;[oZfynkswe edwK dh gkbDk eo oj/ jB. T[BQK ;kb pzd j'D ;w/A p?Aeo
;oNhf|e/N; th gqkgs eoB/ ukjhd/ jB s/ T[BQK dk fBohyD eoBk ukjhdk j?.
4)

;zrqfj bJh fpb s/ doi ehs/ fpbL


jo wjhB/ phH ;hH ofi;No s/ iBob b?io yks/ dh ;fEsh ftuk+/ fJZe;[osk fbnkT[D

fgZS'A fJeZm/ Bk ehs/ fpbK dh fJZe ;{uh fsnko ehsh ikDh ukjhdh j? ns/ fco w[bsth fpbK
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

94

Bkb T[BQK fwbkT[Dk th ukjhdk j?. w[bsth gJ/ fpbK dh ;fEsh ns/ ;N/Nw?AN fJZe;[osk dh
g[PNh th nkfvNoI fJ; yks/ nkfvfNzr ;w/A ehsh ikDh ukjhdh j?.
5) wzvheoD |?vo/PBKL
tZv/ j?v^eozN ;zgshnK nXhB ftfGB ykfsnK d/ j?vI ftZu tZv/ ng[PN v/fpN pekJ/
ikoh ofjzd/ jB ns/ Pk\ktK$fJekJhnK T[BQK d/ ;jh t/ot/ bZGD bJh ftP/P isB eoB/ ukjhd/
jB s/ T[BQK dh g[IhPBdh g[okD/ foekov Bk+ fJZe;[osk ekfJw eoBh ukjhdh j?. g[okD/
foekov Bk+ T[BQK dh fJZe;[osk okjhA wkoe|?v j'D tk+/ B[e;kB iK }pB$p/b'V/ \ou/
T[ikro j' ;ed/ jB, nfij/ ;ko/ ykfsnK s[ozs fJZe;[osk u fbnkT[D dh b'V j?.

nfXnkfJ^7
;fjekoh ;z;EkBK ftZu }pB, XB dh e[tos'A, gqsZy p/fB:whnK ns/
}pB$B[e;kB xNkT[D bJh edw

X'ykXVhnK, XB dh e[tos'A, }pB, xk+/^wk+/ nkfd fBZs tXd/ jh ik oj/ jB ns/ T[j
j[D fuzsk d/ ekoD pDd/ ik oj/ jB. ;pzXs ;z;EkBK ftZsh B[e;kB j'D s'A fJbktk, fJBQK
X'ykXVhnK Bkb iBsk dk Go';k th N[ZNdk j?. nzdo{Bh u?fezr s/ fB:zsqD dh wIp{s gqDk+h
X'ykXVhnK bJh fpjsohB toie j[zdh j?.
ftP/P fog'oNKL
1H

w"i{dk ftGkrh jdkfJsK nB[;ko nkfvNoI }pB, XB dh e[tos'A s/ rzGho fe;w


dhnK p/fB:whnK dh fizBh th S/sh j' ;e/l gSkD eo e/ T[BQK dh g[PNh eoBh ukjhdh j?
ns/ T[BQK pko/ ftP/P fog'oNK G/iDhnK j[zdhnK jB.

bkGL
(T)

fB:ws nkfvN fog'oN nzfsw o{g d/D ns/ T[; iwQk eotkT[D ftZu tX/o/ ;wK
bZr ;edk j? ns/ nfij/ wkwfbnK pko/ fog'oN s[ozs fsnko ehsh ikDh ukjhdh j?, sK
i' T[BQK d/ tkgoB s/ T[BQK dh fog'ofNzr ftuk+/ ;w/A dk |oe xN ;e/.

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

(n)

95

nfijhnK oewK dh t;{bh bJh b'VhAdh ekotkJh ehsh ikDh ukjhdh j? ns/ ekoiftXh
ftZu ;[Xko fbnKdk ikDk ukjhdk j?, sK i' nfij/ wkwb/ xZN s'A xZN tkgoB.

2H

nfijhnK ftP/P fog'oNK fsnko eod/ ;w/A ;kohnK rzGho p/fB:whnK dh PBk\s ehsh
ikDh ukjhdh j? go i/ e'Jh }pB iK XB dh e[tos'A dk e'Jh wkwbk ;kjwD/ BjhA
nkT[Adk j?, sd rzGho fe;w dhnK p/fB:whnK pko/ ;kbkBk nkfvN fog'oNK ftZu
fbfynk ikDk ukjhdk j? ns/ T[BQK pko/ ikDekoh d/D bJh e'Jh tZyoh ftP/P fog'oN d/D
dh b'V BjhA j? sK i' ftP/P fog'oNK dh frDsh pj[s fInkdk Bk j' ikt/ s/ T[BQK dk
wjZst \sw Bk j' ikt/.

3H

fJj :ehBh pDkT[D bJh fe ftP/P fog'oNK ftZu ;jh ;fEsh dk jh toDB j't/, fJ;
bJh fJZe bZy o[gJ/ iK tX/o/ oewK Bk+ ;pzXs ;kohnK ftP/P fog'oNK dh g[PNh
;pzXs nkfvN nfXekoh tZb'A ehsh ikt/.

4H

ftP/P fog'oNK fBwBfbys G/ihnK iKdhnK jBL

T)

;Gk dk gqpzXeh YKukl

n)

;jkfJe ofi;Noko, ;fjekoh ;GktKl

J)

fvgNh$;z:[es ofi;Noko, ;fjekoh ;GktKl

;)

ofi;Noko, ;fjekoh ;GktK, gzikpl

j)

uh| nkfvNo, ;fjekoh ;GktK, gzikp

5H

5 bZy o[gJ/ s'A tZX pko/ ;kohnK fog'oNK ;oeko th G/ihnK ikDhnK ukjhdhnK jB.

1)

X'ykXVhnK }pBL

X'ykXVh dk noEL
X'ykXVhnK e[ZM ftneshnK tb'A fJeZfbnK iK d{finK Bk+ fw+ e/ T[BQK EktK s'A bkG
yZND d/ wzst Bk+ ehs/ ikD tk+/ X'ykd/jh d/ ngokXe ekoi jB, fiZE'A T[ j ekBh s"o s/
bkjk yZND d/ nfXekoh BjhA j[zd/.
nzso^Pkyk ns/ nzso^p?Ae fJZe;[osk ftZu d/oh ftZsh X'ykXVhnK dk ;o's f;ZX j[zdh
j?.
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

96

p?AeK d/ wkwb/ ftZu, X'ykXVhnK nkw s"o T[s/ fJzM ehshnK iKdhnK jBL^
1)

|oIh fJzdokI gkT[D/l

2)

n\fsnko^gZsoK (fit/A u?e, vqk|N;, fpb) X'ykXVh Bk+ Bedh u tNk b?DkL u?eK
d/ G[rskB ftZu wjZstg{oD y/so, fiBQK bJh pj[s ;ktXkB oZyD dh b'V j[zdh j?, fJj
jBL XB eYtkT[D tkb/ ftnesh d/ j;skyoK dh g[PNh, Bw{B/ d/ j;skyo ekovK dh
fBrokBh, u?e p[Ze; ikoh j'D T[s/ fBrokBh ns/ \kbh u?e p[Ze$gzfBnK T[s/ fB:zsqD.

3)

tkT{uoI$g[;seK$d;skt/IK nkfd Bkb S/VykBh


p?Ae ftZu tZvh X'ykXVh d/ \so/ tkb/ y/so jBL Bed iwQk eotkT[D tk+/ yks/,

g/PrhnK, ;;g?A; yks/, u?eK dh ebhnfozr s/ vqk|N;, w[Zy d|so iK nzso^Pk\kJh yksk,
fvwKv vqk|N; dk G[rskB, j'o p?AeK e'b yks/, fBt/P, nuZb ;gzsh.
4) oew iwQk eotkT[D tkb/ yks/L
p?AeK u fvgkfIN ykfsnK ftZu pj[s ;kohnK X'ykXVhnK nzikw fdZsk iKdk j?
fit/A fe pZus p?Ae, eozN ns/ Utovqk|N$Bed eq?fvN, fi; ftZu u?e;$oew eYtkT[D tk+hnK
;fbZg; okjhA XB eYtkT[D dh ;[ftXk T[gbpX j[zdh j?. X'ykXVhnK fInkdkso fJ; okjhA jh
j[zdhnK jB.
5)

|oIh BktK Bk+ yks/ y'bQDk ns/ T[BQK ftZu u?e;, vqk|N; nkfd iwQk eotk e/ XB
eYtkT[Dk.

6)

rkje d/ ykfsnK u'A X'ykXVh Bk+ XB eYtkT[Dk. ikD^gSkD gqkgs eoB wfjI
e'Jh o;w Bk ;wM' ;r'A fJ; |oIh BktK iK nDb'VhAd/ ftneshnK tZb'A yks/ y'bQD
fto[ZX fJZe ;[oZfynkswe edw ;wfMnk ikt/.

X'ykXVhnK d/ ekoD iK }pB tZb fbikD tk+/ sZsL


X'ykXVhnK tZb ikD tk+/ wjZstg{oD ekoD j/mK do;kJ/ rJ/ jBL
1)

n;zukfbs yks/ iK }?o^;orow yks/L


nkw s"o s/, n;zukfbs ykfsnK okjhA XB eYtk e/ X'ykXVhnK ehshnK iKdhnK jB.

fijV/ fvgkfIN ykfsnK e[ZM ;w/A, wzB bt' fszB ;kb, sZe ;zukfbs BjhA ehsk frnk, T[BQK
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

97

tZy eo fdZsk ikDk ukjhdk j? s/ T[BQK dk oZy^oykn tZyo/ b?io; ftZu ehsk ikDk ukjhdk j?.
;pzXs b?io; (tjh^yks/) ns/ Bw{B/ d/ j;skyo ekovI Pk\k gqpzXe (w?B/io) dh fBrokBh
nXhB j'D/ ukjhd/ jB iK tZvhnK Pk\ktK u fJj iwQk ykfsnK tk+/ ftGkr$;?ePB d/ fJzukoi
e'+ j'D/ ukjhd/ jB. n;zukfbs ykfsnK T[s/ \k; fXnkB oZyD dh b'V j[zdh j?. nfij/
n;zukfbs ykfsnK d/ ;zukbB dh fJikIs T[d'A sZe BjhA fdZsh ikDh ukjhdh, id'A sZe fe fJBQK
ykfsnK tkip sohe/ w[V ;[oihs Bk eo fbnk ikt/. nfij/ tZy ehs/ ykfsnK u'A gfjbh
tko XB eYtkT[D s/ T[; s'A pknd T[BQK ;zukfbs yksk b?io ftZu spkdb/ dh gqtkBrh e/tb
w[Zy d|so d/ gqpzXe dh gqtkBrh Bk+ jh fdZsh ikDh ukjhdh j?, fi; n;zukfbs ykfsnK
Bk+ ;pzXs jo/e Pkyk s'A gqkgs j'D tk+hnK ndkfJrhnK T[s/ BIo oZyDh ukjhdh j?.
2)

;Nk| dh tkip tkoh f;o fvT{NhnK bZrD dh gqDk+h dh nDj'Ad ns/ fJeZb/ w[bkIw
tZy' tZyohnK fvT{NhnK eoB dh gqtkBrh d/Dh, fi; Bk+ T[; g[;seK ftZu fJzdokIK
u S/VykBh eoB dk w"ek fw+dk j? s/ T[j ykfsnK u iknbh fJzdokI doi eo ;edk
j?.

3)

u?e;, XB eYtkT[D tk+hnK ;fbZg;, vqk|N |kowK nkfd fij/ n\fsnko^gZsoK dh


tkip fBrokBh dk fJzsIkw eoB s'A n;woZEk ns/ T[BQK d/ ;Nke dh fB:sekfbe s"o
T[s/ g[PNh Bk eoBh.

4)

ftfGzB b?io; ftZu fJzdokI uVQ/ j'D dh g[PNh s'A Bkekwh ns/ ;Nk| tZb'A b?io; dh
p?b?f;zr b?io; ftZu fJzdokI uVQkT[D Bk+ i'fVnk th BjhA iKdk.

5)

;fjekoh p?AeK ftZu yks/ y'bQd/ ;w/A s/ T[BQK dh ;/tk w[jZJhnk eotkT[Kd/w/A fBoXkos
ekoi ftXh dh gkbDk Bk eoBh.

6)

nkgD/ rkjeK s'A pekfJnk oewK dh g[PNh d/ gqwkD gZso gqkgs eoB s'A n;woZEk.

7)

Pkyk n?vi;Nw?AN yksk dh fB:sekbh fJZe;[osk dh nDj'Ad ns/ ;kbK pZXh sZe
fJzdokIK ftZu e'Jh j[zrkok Bk d/Dk, fi; eo e/ X'ykXVhnK j[zdhnK jB$T[j fezBk fuo
b[ehnK ojhnK jB.

8)

t;{bh frfDnk BjhA iKdk.

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

9)

98

|oIh g/Prh^eoI/ dh }bs g/Prh. n\fsnkoh PeshnK s'A pkjo g/PrhnK wBI{o
eoB dk }?o f;jswzd nfGnk; iK I[pkBh iK N?bh|'B T[s/ jdkfJsK d/D s'A puDk.

10)

foekovK iknbh sohe/ fsnko eoBk, T[BQK Bk+ S/VykBh, T[BQK u spdhbh.

11)

|zvK dh nzdo{Bh T[Xkoh do;kT[Dh, id fe n;b ftZu nfijk Bk j'Dk noEks j'oBK
;EkBK s/ |oIh iwQk yks/ do;kT[D/.

12)

;N'oIL ;Nke dh u'ohl fJj X'ykXVh dh fJZe nkw ftXh j?, fi; s/ T[fus Yzr Bk+
BIo oZyDh ukjhdh j?.

13)

w?ApofPg |h; dh oew iwQk Bk eotk e/.

14)

fteoh dh xZN oew iwQk eotk e/.

15)

;;g?A; yks/ ftZu fJzdokIK okjhA X'ykXVh T[s/ BIo oZyDh j'tr
/ h. v/n^p[Ze,
ebhnfozr b?D d/D nkfd dh BkZB^p?b?Af;zr u'A g?dk j'D tk+/ |oe nkoIh s"o T[s/ fJ;
wBPk Bk+ ;;g?A; yks/ ftZu spdhb eo fdZs/ iKd/ jB fe id'A id'A T[j |oe gsk bk
bJ/ ikDr/, sK fJzdokI gbN fdZs/ ikDr/.

16)

XB dh e[tos'A X'ykXVh dh ;G s'A tZX tosh ikD tk+h fe;w j? s/ fJ; o'eD bJh
tkip edw u[Ze/ ikD/ ukjhd/ jB.

2H

XB dh e[tos'AL
XB dh e[tos'A dk wsbp j? fe;/ ftnesh dh fBrokBh u fdZs/ |zvK dh }bs tos'A

eoBk.
T[dkjoDK jBL
1H

eofInK s/ fePsK, fteoh dh T[rokjh dh oew d/oh Bk+ iwQk eotkT[Dk.

fJj

Nhfwzr ns/ b/fvzr okjhA th ehsk ik ;edk j? Gkt fJZe fXo s'A oew b? e/ T[; dh
e[tos'A ehsh iKdh j? ns/ fe;/ j'o fXo s'A pknd u fJeZmh ehsh oew ftnesh
nkgD/ yks/ u gk b?Adk j? s/ T[; fXo d/ yks/ ftZu pekfJnk yVQk ofjzdk j?. fJj
gqfefonk tko^tko brksko d[jokJh iKdh j?.
2H

;Nke; dk }bs sohe/ Bk+ pekfJnk ftykT[Dk.

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

3H

99

;zukfbs Bk j'D tk+/$xZN ;zukfbs j'D tk+/ fit/A gqtk;h GkoshnK (n?B nko nkJhI) d/
ykfsnK ftu'A XB eYtk b?Dk.

}pB ns/ XB dh e[tos'A ftuk+/ |oe


fe;/ }pB d/ wkwb/ ftZu d'Ph fe;/ ftuko nXhB ;zgsh iK |zvK dh tos'A nkgD/ bkV
bJh eodk j?, id fe XB dh e[tos'A ftZu sK XB$;zgsh dh }bs sohe/ Bk+ tos'A nk iKdh
j?.
;zgsh dh }bs sohe/ Bk+ tos'A dk bkjk id'A d'Ph$e;{otko e'+ ubk iKdk j?, sK T[j
XB dh e[tos'A }pB pD iKdh j?.
;fjekoh ;z;EkBK ftZu }pB$B[e;kB xNkT[D bJh u[Ze/ ikD tk+/ edw
iBsk dhnK eofInK s/ ;wkie nkofEe Io{osK dh g{osh bJh fszB y/so^ fBih y/so,
iBse y/so s/ ;fjekosk y/so j[zd/ jB. fJBQK fszB y/soK ftu'A, ;fjekoh y/so fgzvK u
ofjzdh pj[sh iBsk dhnK ;wkie^nkofEe ;fEshnK d/ ftek; ftZu nfjw G{fwek fBGkT[Kdk.
gzikp d/ ;fjekoh ;z;EkB ftZu eo'VK o[gJ/ bZr/ j'J/ jB ns/ nfij/ ;z;EkBK ftZu e[ZM |zvK d/
}pB j'D iK }pB ehs/ ikD dh ;zGktBk ;dh jh pDh ofjzdh j? feT[Afe fJBQK ;fjekoh ;z;EkBK
d/ ezweki dh P?bh ftZu e[ZM ekoi^ftXhnkswe ns/ gqPk;eh B[e; jB.
nfij/ }pB \sw eoB bJh ns/ ;fjekosk y/so ftZu tX/o/ ftPtk; ekfJw oZyD
bJh, fBwBfbys fBod/PK$;[oZfynkswe edwK dh ;\s gkbDk eoB dh b'V j?L^
1)

w[bkIwK Y[et//A fB:sekbh tef|nK u fJZe v?;e s'A d{i/ v?;e ns/ fJZe d|so s'A
d{i/ d|so sZe ezw eoB bJh G/iDk, nkfd

2)

jo wjhB/ iBob b?io d/ pekfJnK b?io ykfsnK d/ pekfJnK Bk+ fwbkT[Dk.


yksk g[;seK d/ pekJ/ T[BQK ftneshnK tZb'A Bk eZY/ ikD/, fiBQK n;b ftZu ;pzXs
b?io;$feskpK u fbysh fj;kp^feskp eoBk ukjhdk j?.

3)

fgzv gZXo s/L (p?Ae Pk\k ns/ gh J/ ;h n?;^gzikp y/shpkVh ;fjekoh ;Gk gZXo)
fgzv d/ brGr ;ko/ gfotko nkgD/ eofInK dhnK Io{os gh J/ ;h n?; s'A jh g{oh

eod/ jB. go nfij/ eofInK dh tzv iK ndkfJrh (fv;po;w?AN) ;w/A, e[ZM oewK ;Gk d/
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

100

nfXekohnK tZb'A }pB eo bJhnK$e[tos'A ehsh iKdhnK ojhnK jB. ;Gk d/ w?ApoK dh
nfijhnK p/fB:whnK s'A ;[oZfynk :ehBh pDkT[D bJh, ofi;Noko, ;fjekoh ;GktK B/
nkgD/ d|soh whw' Bzpo eq?fvN$;hJ/^2$5$;h nkJh$75710^71 fwsh 13 ;szpo, 1978 okjhA gh
J/ ;h n?; ftZu u?e^p[Ze ns/ gk; p[Ze gqDk+h nozG ehsh j?. T[go'es jtkb/ tk+hnK
fuZmhnK ftZu fdZs/ fBod/PK nB[;ko, ;Gk d/ ftneshrs w?ApoK dh eoIk okPh d/ pekJ/ eZY/
ikDr/ ns/ jo wjhB/ T[BQK gh J/ ;h n?; d/ eoIk yks/ Bk+ fw+kfJnk ikt/rk, fit/A fe T[j
;fjekoh p?Ae dh Pk\k dhnK g[;seK ftZu fd;d/ j'Dr/. go fJBQK fBod/PK dh gkbDk p?Ae Pk\k
gZXo ns/ gh J/ ;h n?; gZXo T[s/ ;\sh Bk+ BjhA ehsh iKdh, fi; d/ Bshi/ ti'A p?Ae Pk\k
gZXo ns/ gh J/ ;h n?; gZXo T[s/ oewK d/ }pB dh wksok tXdh ik ojh j?. nfij/ }pBK s'A
pukn bJh p?Ae Pk\k ns/ gh J/ ;h n?; Io{o jh jo wjhB/ nkgD/ ftneshrs eoIk
ykkfsnK fJZe;[o eoBk ukjhdk j? ns/ jo/e wjhB/ jh ftneshrs eoIk ykfsnK s/ p?bz;
p[Ze; fwbkT[Dk ujhdk j? ns/ T[BQK dk oZy^oykn gh J/ ;h n?; ns/ p?Ae Pk\k gZXo s/
ehsk ikDk ukjhdk j?. fJ; ;pzXh fe;/ soQK dh e'skjh bJh p?Ae Pk\k gqpzXe (w?B/io) ns/ gh
J/ ;h n?; d/ ;eZso$gqpzXe fIzw/tko mfjokfJnk ikt/rk, fi; fe fJ; t/b/ nZy'A gq'y/ ehsk
ik fojk j?.
4)

gh n?; ;h ph ns/ ;h ;h ph ftuk+/ fJZe;[osk


fJ;/ gqeko gh n?; ;h ph Gkt gzikp oki ;fjekoh p?Ae dh ;h ;h ph Gkt e/Adoh

;fjekoh p?AeK Bk+ fJZe;[osk ns/ ;h ;h ph dh gh n?; ;h ph Bk+ fJZe;[osk th bzw/ ;w/A
s'A nZy'A gq'y/ ehsk frnk j?l id fe fJ; pko/ nkfvN fog'oNK ns/ Bkpkov dhnK fBohyD
fog'oNK ftZu eJh tko fNZgDhnK ehshnK iKdhnK ojhnK jB. id'A fJZe;[osk dhnK
;N/Nw?AN; ftZu doi fuo'eD/ pekfJnk fJzdokIK ftZu bzwk ;wK e'Jh ;'X jh BjhA ehsh iKdh,
sd nkw s"o T[s/ pknd u id'A fJBQK fJzdokIK pko/ e'Jh |?;bk j[zdkk j?, sd gsk brdk j? fe
T[BQK u jh }pB j' u[Zfenk j?. p?Ae dk fJZe;[osk ;?b fJ; gZy pDdk wjZst BjhA fdzdk,
fi; eo e/ bzw/ ;w/A s'A tZvhnK oewK d/ fJzdokI pekfJnk gJ/ ofjzd/ jB. p?AeK d/ w?B/ioK
fJj :ehBh pDkT[Dk ukjhdk j? fe nfij/ e'Jh th fJzdokI S/ wjhfBnK s'A tZX ;wK
pekfJnk$fBp/V/ s'A p}?o BjhA ofjD/ ukjhd/, BjhA sK nfij/ wkwfbnK ftZu pknd u fJBQK
Bk+ ;pzXs fe;/ th soQK dh rVpVh bJh T[BQK jh fIzw/tko mfjokfJnk ikt/rk.
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

5)

101

ykfsnK dh g[PNh
ftGkr dhnK ;EkJh jdkfJsK nB[;ko, jo/e yks/ dh g[PNh jo/e ;kb d/ \ksw/ s/ j'Dh

ukjhdh j? go ;fjekoh ;z;EkBK ftZu fJ; gZy sK brGr g{oh soQK jh nZy'A gq'y/ ehsk iKdk
j? ns/ fBrokBh eoB tk+k ;Nk| th fJ; ;pzXh e'Jh fdbu;gh BjhA b?Adk. fJ; bJh, ftGkr
dhnK ;EkJh jdkfJsK dh gkbDk bJh, jo/e ;z;EkB tZy' tZyo/ j?vI nXhB nkgD/ ykfsnK
dh g[PNh eoBh ukjhdh j? ns/ ykfsnK dh g[PNh bJh fJZe tZyok g[PNh ofi;No fsnko
eoBk ukjhdk j?, fi; ftZu ft;fsqs t/ot/ doi j'D. fgzv gZXo dhnK ;GktK d/ wkwb/ ftZu,
;fjekoh ;GktK dk fJz;g?eNo Gkt fBohye ;Gk d/ ykfsnK dh Ps gqsh g[PNh t/y ;edk j?.
6)

pekfJnk oewK
ftfGzB ;z;EkBK ftP/P s"o s/ yzv fwbK, d[ZX gbKN; ns/ eskJh fwbK nkfd dhnK

nkfvN fog'oNK ftZu fJ; rZb T[s/ I'o fdZsk iKdk j? fe bzwk^bzwk ;K |owK,
;z;EkBK$ftneshnK tZb tZvhnK oewK d/ pekJ/ fpBK t;{bh$T[rokjh d/ yVQ/ ofjzd/ jB, fi; d/
Bshi/ ti'A nfijhnK oewK ;z;EkBK d/ ezweki bJh T[g:'r ftZu BjhA fbnKdk ik ;edk s/
Bshi/ ti'A ;z;EkB dk tZvk B[e;kB j' iKdk j?. i/ nfijhnK pekfJnk oewK S/ wjhfBnK s'A
pknd th yVQhnK ofjzdhnK jB, sK T[; bJh gqpzXe fIzw/tko j'Dr/.
7)

nX{o/ foekov
\k; eo e/ gh J/ ;h n?; gZXo s/ nX{o/ foekov jh }pB$|zvK dh e[tos'A d/ w[Zy

ekoD pDd/ jB, fiBQK pko/ pknd u ik e/ gsk brdk j?. gh J/ ;h n?; gZXoK T[s/
;eZso$gqpzXe ikDp[ZM e/ \k; eo e/ e?Pp[Ze d/ foekov nX{o/ oyd/ jB, sK i' T[j ;Gk d/
Bed gJ/ XB nkgD/ fBih bkGK bJh tos ;eD. nfij/ }bs nfGnk; s'A puD bJh,
fBohye ;fjekoh ;GktK foekov jo gZy s'A w[ezwb oZyDk :ehBh pDkT[Dk ukjhdk j?.
8)

;Nke; dh G"fse g[PNhL


;Nke; dh G"fse g[PNh Gkt/A gh J/ ;h n?; gZXo T[s/ fJz;Ng?eN'o/N ;Nk| tZb'A ehsh

ik ojh j? go e[ZM wkwfbnK ftZu ;Nke;, \k; eo e/ ykd dh tZvh xkN gkJh iKdh j?.
;Nke; dh nfijh u'oh s'A pukn bJh pkjoh ;Nk| tZb'A T[; ;Nke dh nukBe ik e/ G"fse
g[PNh eoBh ukjhdh j?.
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

9)

102

ftnki dh rDBkL
gh J/ ;h n?; dh ftZsh ;fEsh d/ nfXn?B ;w/A, fJj t/fynk frnk j? fe tZvh frDsh

ftZu ;GktK iK sK B[e;kB ftZu uZb ojhnK j[zdhnK jB iK nXhB^w[Bk|/ u j[zdhnK jB.
nfij/ xkfNnK$nXhB^w[Bkf|nK dk w[Zy ekoD ;Gk d/ ;eZso$gqpzXe tZb'A eoIk b?D tk+/
ftneshrs w?ApoK s'A ikDp[ZM e/ xZN t;{fbnk ikD tk+k ftnki j[zdk j? ns/ fJ; nDrfjbh
fBrokBh oZyD tk+k T[j ;Nk| th nZy'A gq'y/ eodk j?, fi; B/ nfijhnK ;GktK T[s/ pj[s
pkoheh fBrokBh oZyDh j[zdh j?.
fJ;/ gqeko, e/Adoh ;fjekoh p?Ae tZb'A ;GktK$|owK$ftneshnK s'A t;{b/ ikD tk+/
ftnki dh frDsh^fwDsh ;jh sohe/ BjhA ehsh iKdh, fi; dk n;o p?Ae s/ ;pzXs ;GktK dh
w[Bk|k:'rsk T[s/ g?Adk j?. nfijhnK }bshnK bJh Pk\k gqpzXe (pqKu w?B/io) fIzw/tko j'Dk
ukjhdk j?.
10)

Bed oew dh e[tos'AL


nfijhnK X'ykXVhnKl e?P p[Ze Bk+ n;b tkT{uoK, T[dkjoD ti'A o;hdK dhnK

ekT{ANo|[nkfJbI, e?P whw'I dhnK v[gbhe/N ekghnK, fJBt[nkfJ;I Gkt fpb iK ubkB,
T[ios PhNK, gqkgshnK dhnK o;hdK nkfd dh fJZe gqDk+h^pZX, ftnkge s/ fXnkB Bk+
u?fezr okjhA bkfJnk ik ;edk j?
11)

X'ykXVhnK dh frDsh ftZu tkX/ bJh fIzw/tko w[Zy sZsK ftZu'A fJZe j? w[Zy d|so dk

nkgDhnK PkyktK T[s/ gqGktjhD fB:zsqD. ;fjekoh p?AeK d/ w[Zy d|so (j?v nkf|;) nkgD/
Pkyk gqpzXeK s'A fBoXkos gq'|kowk s/ wkf;e gqwkD gZso b?D/ ukjhd/ jB, fiBQK T[s/ fbfynk
j't/ fe ;kohnK feskpK$b?io; d/ pekJ/ eZY/ j'J/ jB ns/ T[j g{oh soQK ng^N{^v/N jB s/ Bed
pekfJnK s/ j'o w[ZbtkB t;sK ftZu fe;/ soQK dh e'Jh }bsh BjhA j?. Pkyk gqpzXeK fJj th
gqwkfDs eoBk kjhdk j? fe u?e p[Ze; nkfd d/ ;Nke; dh pkekfJdk g[PNh ehsh rJh j? ns/
fJj th fe fJ; wjhB/ bJh ;kohnK foNoBK j?v nkf|; G/i fdZshnK rJhnK jB.
2)

n;zukfbs iwQk^ykfsnK d/ ;zukbB s'A gfjbK ;ktXkBh tosDh ukjhdh j?.

3H

rzGho fe;w dhnK p/fB:whnKL

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

103

j'o p/fB:whnK i' ;Gk dh w[Bk|/:'rsk T[s/ gqGkt gkT[KdhnKB iK fJ; dhnK
;zgshnK bJh y'ok pD ;edhnK jB iK d/DdkohnK tXk ;edhnK iK ;fjekoh ;GktK pko/
ekB, fB:wK, T[g^ekBK iK j'o ekBK dhnK ftt;EktK iK ;Gk T[s/ bkr{ j'o ekBK iK
ofi;Noko ;fekoh ;GktK iK Gkosh foIot p?Ae iK Bkpkov tZb'A ikoh jdkfJsK dh T[bzxDk
eo ;edhnK jBl i' }pBK ns/ XB dh e[tos'A d/ tor ftZu BjhA nkT[Kd/, [BQK rzGho
p/fB:whnK ti'A fog'oN ehsk iKdk j?.
G[rskB ehsk frnk go G[rskB dh o;hd BjhA fdZsh rJhL
fJ; dk wsbp j? fe p/JhwkBh f;ZX BjhA j[zdh. fJ; XB dh e[tos'A ns/ rzGho fe;w
dh p/fB:wh ;wfMnk ik ;edk j?.
T[dkjoDKL
1)

;Nke dh ;gbkJh fB:wK nB[;ko BjhA.

2)

e?P eq?fvN fbfwN s'A tZX iK eoIk Bhsh s/ tZX eoI/ dh g/Prh.

3)

fpBK fvT{Nh d/ jh w[bkIwK sB\kjK dh ndkfJrh.

4)

ykfsnK dh g[PNh Bk eoBk.

5)

ndkbs tZb'A s?n fIzw/tkoh.

6)

tkip wBI{oh s'A p}?o ehsk \ouk.

7)

\ohd Bhsh T[fus sohe/ Bk ngBkT[Dk.


nkfvN ;Nk| tZb'A fgSb/ 5 tfoQnK bJh ;kb^eqw nB[;ko }pBK, |zvK dh e[tos'A ,

rzGho p/fB:whnK pko/ gsk bkJh ikDekoh fBwBfbys nB[;ko j?L^

;kb

fJpb?iw?AN

|zvK dh

rzGho

e[tos'A

p/fB:whnK

e[Zb i'V

(nze eo'V o[gfJnK ftZu)

1994-95

2.99

0.33

4.86

8.18

1995-96

1.64

1.67

1.40

4.71

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

104

1996-97

32.63

0.23

25.96

58.82

1997-98

2.66

0.15

18.66

21.47

1998-99

8.08

0.25

5.01

13.34

==

nfXnkfJ ^ 8
e/Adoh p?AeK tZb'A fdZs/ ikD tk+/ eofInK ns/ p[fBnkdh y/shpkVh ftek; p?AeK tZb'A
No?eNoK nkfd bJh eofInK d/ fB:wK dh g/Prh ftZu b[e/ \so/
gzikp ftZu ;fjekoh p?AeK B/ ;fjekoh p?AeK B/ }?o^y/sh wzstK bJh eofInK dh g/Prh
d/D bJh BthA :'iBk nozG ehsh j?. p[fBnkdh y/shpkVh ftek; p?Ae y/sh ns/ }?o^y/sh y/so
bJh fe;kBK eoI/ w[jZJhnk eotk oj/ jB. ;fjekoh p?AeK ns/ p[fBnkdh y/shpkVh ftek;
p?AeK dh nkfvN s'A T[ikro j'fJnk j? fe fJBQK eofInK dh g/Prh ndk eoB ftZu eJh soQK d/
b[e/ j'J/ \so/ jB ns/ nfij/ b[et/A \sfonK s'A pukn ns/ ;[oZfynk bJh edw u[Ze/ ikD dh
b'V j? sK i' p?Ae ;zGkth B[e;kBK s'A pukfJnk ik ;e/. nfij/ b[et/A \sfonK ns/ T[BQK s'A
;[oZfynk bJh u[Ze/ ikD tk+/ edw fBwBfbys nB[;ko jBL

e/Adoh ;fjekoh p?AeK tZb'A fdZs/ ikD tk+/ eofInK ftZu b[et/A \so/L^
1)

;fjekoh p?AeK tZb'A }?o^y/sh y/so eofInK dh g/Prh bJh gqki?eNK dk w[bzeD jh
T[j e[zih j?, fi; okjhA fdZs/ eofInK dk w[VBk iK T[BQK dh tkg;h :ehBh pDdh j?.
fJj t/fynk frnk j? fe |kJhBK; ehs/ ikD tk+/ gqki?eNK dk tkip sohe/ ns/ g{oh
pkohephBh Bk+ w[bzeD BjhA ehsk iKdk. fJj :ehBh pDkfJnk ikDk ukjhdk j? fe
w[bzeD fog'oNK seBheh ;Nk| tZb'A fsnko ehshnK ikD ns/ p?Ae nfXekoh T[BQK
pkekfJdk u?e eo/.

2)

nuZb ;zgsh ofjD eoB d/ o{g ftZu tkip ;[oZfynk BjhA ehsh iKdh.

3)

tX/o/ eoIk ;j{bsK b?D bJh pj[s ;ko/ b'e w[bzeDeosktK dh fw+hG[rs Bk+ ;zgsh dh
w[bzeD fogoN e[ZM tZX eotk b?Ad/ jB. G"fse u?fezr fog'oN dh w"i{drh ns/ p?Ae d/

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

105

fe;/ fIzw/tko nfXekoh tZb'A nuZb ;zgsh d/ w[bzeD eoIk |kJhb ftZu u?e ehsk
ikDk ukjhdk j?. ofjD oZyh rJh$ofjD oZyh ikD tk+h nuZb ;zgsh d/ NkJhNb vhvI
dh tkip gVsk+ BjhA ehsh iKdh, fi; eo e/ ofjD oZyh ;zgsh e[oe eoB s/ t/uD
;w/A pj[s ;kohnK ekBh T[bMDK g?dk j' iKdhnK jB. nkfvNo nkwdB foekov d/
sZEK dh g[PNh eo ;edk j?.
4)

eoIk ;j{bsK gqdkB eod/ ;w/A d;skt/IK dk tkip d;skt/IheoD BjhA ehsk iKdk.

5)

ofjD ehshnK t;sK dk ;w/A ;w/A f;o fBohyD eoB dh tkip g?oth BjhA ehsh iKdh.

gzikp y/shpkVh ftek; p?Ae tZb'A fdZs/ eofInK ftZu b[e/ \so/L
1)

|od iwQkpzdh ftZu do;kJh wkbeh nB[;ko IwhB d/ ;ko/ ;KM/ wkbeK s'A wBI{oh bJ/
p}?o eoI/ dh g/Prh

2)

fi; No?eNo$ezpkJhB bJh eoIk g/Prh fbnk ik fojk j?, T[; dh ofi;No/PB
;[fBPus ehs/ p}?o eoI/ dh g/Prh.

3)

eoIk d;skt/IK Bk+ wkor/fizr ofi;No/PB fog'oN BZEh ehs/ p}?o.

4)

eoIk wkwfbnK Bk+ iwQkpzdh dh ekgh BZEh ehs/ p}?o.

5)

;pzXs nfXekohnK s'A fgSb/ 12 ;kbK s'A ;pzXs ;zgsh d/ Gko w[esh gqwkD gZso bJ/
p}?o.

6)

eoI/ dh gfjbh fePs dk M{mk T[g:'rsk gqwkD gZso iwQk eotk e/ eoI/ dh d{ih ns/
j'o nrb/ohnK fePsK dk |hbv nk|h;o iK iKu nfXekoh s'A tkip T[g:'rsk gqwkD
gZso gqkgs ehs/ p}?o G[rskB.

7)

eoI/ dk G[rskB ;pzXs shih fXo eoB dh EK f;ZXk eoIk b?D tk+/ eo d/Dk.

8)

p'r; |owK okjhA eoIdkoK eoI/ dh g/Prh.

;[oZfynk bJh u[Ze/ ikD tk+/ edwL

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

1)

106

|kJhBK; ehs/ ikD tk+/ gqki?eNK dk w[bzeD ;woZE nfXekohnK tZb'A pj[s pkohephBh
Bk+ ehsk ikDk ukjhdk j?. nfij/ nfXekohnK tZb'A iwQk eotkJhnK ikD tk+hnK
w[bzeD fog'oNK th o{NhB ftZu jh gqtkB BjhA eo bJhnK ikDhnK ukjhdhnK ns/ eoIk
gVsk+eosk nEkoNh tZb'A T[BQK dh nrb/oh tkip iKu th ehsh ikDh ukjhdh j?.

2)

eoI/ dh tkg;h dh tkip ;[oZfynk nuZb ;zgsh ofjD$froth oZy e/ :ehBh


pDkT[Dh ukjhdh j?. w[bzeDeosk tZb'A ofjD oZyh ikD tk+h nuZb ;zgsh dh w[bzeD
fog'oN nB[;ko T[; dk w[bzeD fco p?Ae nfXekohnK tZb'A ;pzXs fJbke/ u nuZb
;zgsh dh pkIkoh ehws d/ nkXko s/ eZfYnk ikDk ukjhdk j?.

3)

;zgsh froth oZyD s'A gfjbK NkJhNb vhvI u?e eoBhnK ukjhdhnK jB ns/ ekBh
s/ Gko w[es j'D dk ;oNhf|e/N nfXekos n?vt'e/N s'A b? b?Dk ukjhdk j?.
;p^ofi;Noko tZb'A ikoh o;hdK ;dk fJ; ;p{s bJh gqkgs eo bJhnK ikDhnK
ukjhdhnK jB fe n?vt'e/N B/ fBohyD eo fbnk j?. fJ; s'A fJbktk, ;pzXs fXo
wkb nfXekoh s'A 12 ;kbK s'A Gko w[es j'D dk ;oNhf|e/N b? e/ iwQk eotkT[Dk ukjhdk
j?.

4)

fBnKg{oD wkor/i e/tb T[BQK jh wkwfbnK u jh j'Dh ukjhdh j?, fiZE/ NkJhNb vhvI
p?Ae e'+ iwQk eotkJhnK rJhnK jB. j'o wkwfbnK ftZu nuZb ;zgsh dh ofi;Nov
wkor/i ehsh ikDh ukjhdh j?. i/ IwhB \;ok Bzpo ftZu j't/, sK wkor/i dk fJzdokI
wkb foekov ftZu ehsk ikDk ukjhdk j?.

5)

eofInK dh g/Prh ;w/A d;skt/I dk tkip d;skt/IheoD j'Dk ukjhdk j? Gkt |kJhb
tXhnk sohe/ Bk+ fsnko j'Dh ukjhdh j?. fJj :ehBh pDkT[Dk ukjhdk j? fe
d;skt/IK ftZu jo/e \kbh ;EkB tkip sohe/ Gfonk frnk j't.
/ nZr/ fJj th :ehBh
pDkfJnk ikDk ukjhdk j? fe eoIk ;[ftXk gqdkB eod/ ;w/A Bk+ dh Bk+ d;skt/I uzrh
soQK bJ/ rJ/ j'D.

6)

fBnKg{oD wkor/i dh ;[ftXk b?D bJh p?Ae e'+ iwQk eotkJhnK NkJhNb vhvI
;[oZfyns fBrokBh ftZu oZyhnK ikDhnK ukjhdhnK jB.

7)

ofjD oZyhnK t;sK dh ;{uh pDkT[D T[s/ ;w/A ;w/A f;o I'o d/Dk ukjhdk j?.

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

8)

107

|od iwQkpzdh nB[;ko IwhB d/ ;ko/ ;KM/ wkbeK dh ;fjwsh Io{o jh p?Ae d/ jZe ftZu
IwhB wkor/i s'A gfjbK gqkgs eoBh ukjhdh j?.

9)

No?eNo$ezpkJhBK d/ nkXko T[s/ eoIk dh ;[ftXk s'A gfjbK No?eNo$ezpkJhB nkfd dk


ofi;No/PB b?Dk :ehBh pDk b?Dk ukjhdk j?.

10)

eoIk d;skt/I d/ Bk+ fwT{N/PB (gfotosB) ofi;No/PB fog'oNK ns/ iwQkpzdh nkfd
BZEh eoBk :ehBh pDkT[Dk ukjhdk j?.

11)

G[rskB f;ZX/ eoIdkoK BjhA ehs/ ikD/ ukjhd/ ns/ fijVhnK |owK okjhA eoI/
No?eNo nkfd dh \ohd bJh g/Prh bJ/ ik oj/ jB, T[BQK dh P[ZXsk th p?Ae
nfXekohnK okjhA :ehBh pDk b?Dh ukjhdh j?.

nfXnkfJ ^ 9
;fjekoh p?AeK s/ nkofEe n\fsnkoh B?wK dk bkr{ j'Dk, nD^nB[gkbD ;zgshnK (n?B
gh J/I) ns/ d{fPs ;zgshnK bJh ftt;EktK.
bkG ns/ jkBh d/ yks/ ns/ p?bz; PhN j'o gkodoPh pDkT[D bJh p?AeK dh n;b
ftZsh Ikfjo eo e/ Gkosh foIot p?Ae B/ ;kb 1996^97 s'A nkofEe n\fsnkoh B/w bkr{
eoB bJh ;fjekoh p?AeK fBod/P ikoh ehs/ ;B. fJj B/w 1997^98 s'A oki$oki ;fjekoh
y/shpkVh ns/ d/jksh ftek; p?AeK s/ th bkr{ eo fdZs/ rJ/ jB. nkwdB wkBsk, ;zgshnK dk
torheoD ns/ Gkosh foIot p?Ae tZb'A fBoXkos B/wK dh ftt;Ek dhnK w[Zy ftP/PsktK
fBwBfbys nB[;ko jBL^
TH

oki ;fjekoh p?Ae$e/Adoh ;fjekoh p?AeL

T)

nkwdB wkBsk B/wL


nkwdB wkBsk n;b Bed ohetoh T[s/ nkXkos j'Dh ukjhdh j? ns/ gqkgs Bk j' ;eh
nkwdB bkG s/ jkBh d/ yks/ ftZu BjhA fbnkT[Dk ukjhdk. fco th, ;fjekoh
p?Ae$e/Adoh ;fjekoh p?Ae gfjb/ ;ko/ w'V/ Bk rJ/ eofInK T[s/ ftnki t;{b ;edk j?
ns/ i/ T[j ftnki th t;{b BjhA ehsk iKdk, sK T[; nkwdB yks/ ftZu fbiKdk ik
;edk j? pPos/ T[; w/bD ftt;Ek bkG ns/ jkBh yks/ dh ukofizr d[nkok j[zdh j?.
fgSb/ ;kb nkwdB yks/ ftZu fbiKd/ rJ/ ;zfus ftnki th ;zgo
{ B o{g ftZu gqdkB

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

108

ehsk ikDk ukjhdk j? i/ T[j fco t;{b Bk j' ;fenk j't.


/ |h;, efwPB ns/ j'o
nkwdB e/tb sd jh nkwdB u fbikDk ukjhdk j?, id'A yksk ;N?Avov wzfBnk
ikt/.
n)

;zgsh torheoD d/ B/wL


;zgshnK dk torheoD pkjow[yh wkgdzv d/ nkXko T[s/ ehsk ikDk ukjhdk j? ns/
ftt;Ek th T[;/ nB[;ko j'Dh ukjhdh j?. nkfvNoI torheoD dh g[PNh eoBh
ukjhdh j? ns/ fJ; pko/ gqwkD gZso ikoh eoB s'A gfjbK torheoD d/ do[;s j'D
;pzXh T[BQK dh ;zs[PNh j'Dh ukjhdh j?.

1)

nD^nB[gkbD ;zgshnKL
fJZe nD^nB[gkbD ;zgsh (n?B gh J/) nkw s"o T[s/ fJZe nfijh foD ;[ftXk ti'A
gfoGkfPs ehsk iKdk j?, fi; ftZu d' fswkjhnK iK tZX ;w/A s'A w{bXB dh fePs iK
ftnki pekfJnk j?. fJZe foD ;[ftXk fgSbh pekfJnk wzBh iKdh j?, id'A T[j
ndkfJrh:'r fwsh s'A pknd 30 j'o fdBK sZe bJh pekfJnk ofj ikt/.

2)

;zgshnK d/ torheoD bJh wkgdzvL


p?Ae dhnK ;kohnK ;zgshnK jo ;kb 31 wkou iK sK nB[gkbD (go|kofwzr) iK
nD^nB[gkbD (BkZB^go|kofwzr) ti'A torhfeqs ehsk iKdk j?.
eofInK n?B gh J/ Gkt nD^nB[gkbD ;zgshnK n?bkB/ ikD s'A pknd T[BQK d/ fgSb/
pekfJnk d/ ;w/A d/ nkXko T[s/ uko torK ^ fwnkoh, T[g^fwnkoh, PZeh ns/ jkBh ^
;zgsh ftZu tzfvnk ik ;edk j?, fit/A fe fBwBfbys skfbek ftZu doi ehsk frnk
j?L^

fwnkoh ;zgshnK (nB[gkbD ;zgshnK)


;ko/ w"i{dk eoI/, n?;H NhH y/shpkVh ns/ }?o^y/shpkVh eoI/, i' n?B gh J/ BjhA pD/,
fwnkoh ;zgshnK fejk ik ;edk j?
T[g^fwnkoh ;zgshnK (nD^nB[gkbD ;zgshnK)
T)

y/shpkVh ns/ }?o^y/shpkVh eoI/ i' 3 ;kbK d/ ;w/A s'A pekfJnk yVQ/ jB.

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

n)

109

T[j ;zgsh, fiZE/ w{bXB 'VB ns/ ftnki dh G[rskB ;pzXh eofInK d/ B/w s/ PosK
pko/ w[V ;wM"s/ bJh rZbpks ehsh rJh j? iK w[V nB[;{fus ehsk frnk j?'

PZeh ;zgshnK (nD^nB[gkbD ;zgshnK)


T)

T[j ;zgsh fijVh y/shpkVh ns/ }?o^y/shpkVh eofInK d/ ;pzX ftZu 3 ;kbK s'A th tZX
;w/A s'A pekfJnk yVQh j?

n)

jo gqeko d/ fwnkdh eofInK d/ wkwb/ ftZu, fiZE/ fePsK 3 ;kbK s'A th tZX ;w/A s'A
pekfJnk yVQhnK jBl T[; ;w[Zuh pekfJnk oew PZeh wzfBnk ikDk ukjhdk j?.

jkBh ;zgshnK (nD^nB[gkbD ;zgshnK)


T[j ;zgsh fi; }?o^t;{bh:'r wzfBnk iKdk j? ns/$iK fi; fBozso PZeh ;zgshnK
ti'A oZyD dk e'Jh bkG BjhA
J)

ftt;Ek B/wL
fe;/ ;wK^fwnkd d"okB p?AeK s'A t;{bh ikD tk+h IwkBs dh oew ftZu y'o/ ;pzXh
ftuko eoB dh ftt;Ek Io{oh j?. ftt;Ek B/w fBwBfbys nB[;ko jBL^

;kb

gqshPssk

nkofEe^n\fsnko B/w P[o{ j'D dk gfjbk toQk (1996^97)


jkBh ;zgshnK dk 100 |h ;dh ns/ ftt;Ek dk 30 |h ;dh s'A xZN T[g^fwnkoh ns/
PZeh ;zgshnK d/ ;pzX ftZu b'VhAdk j?.
2)

;kb (1997^98)
jkBh ;zgshnK bJh 100 |h ;dh, pkeh ftt;Ek dk 20 |h ;dh ns/ d{i/ toQ/ ukb{
ftt;Ek b'VhAdh j?.

3)

;kb (1998^99) d{i/ toQ/ tKr jh

4)

;kb (1999^2000)
jkBh ;zgsh bJh 100 |h ;dh, pekfJnk ftt;Ek dk 3 |h ;dh ns/ u"E/ toQ/ ukb{
ftt;Ek b'VhAdh j?.

nH

oki ;fjekoh y/shpkVh ftek; p?Ae$p[fBnkdh ;fjekoh y/shpkVh d/jksh ftek; p?AeL

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

110

nkwdB wkBsk bJh wkgdzv ns/ ;zgshnK dk torheoD T[jh jB i' oki ;fjekoh
p?AeK$e/Adoh ;fjekoh p?AeK bJh jB.
y/shpkVh d/ wzstK bJh fwnkdh eoI/ nD^nB[gkbD ;zgsh (n?B gh J/) wzfBnk ik
;edk j? i/ ftnki iK w{bXB dh fePs d' Swkjh tfoQnK d/ d' |;bh w";wK bJh fgSbh
pekfJnk oj/. }?o^y/shpkVh wzstK bJh fwnkdh eoI/ d/ wkwb/ ftZu fe;/ ;zgsh n?B gh J/
ti'A gfoGkfPs ehsk ik ;edk j? i/ ftnki iK w{bXB dh fePs d' fswkjhnK iK tZX ;w/A bJh
fgSbh pekfJnk oj/.
fJj nD^nB[gkbD ;zgshnK fet/A xNkJhnK ik ;edhnK jB
^

p?AeK n?B gh J/I d/ skIk nzdo{Bh gqtkj T[s/ ekp{ gkT[D, w"i{dk n?B gh J/I
xNkT[D ns/ n?B gh J/I d/ ;fGnkuko s'A S[Nekok gkT[D bJh fszB r[Dk ftXh s/ }"o
eoBk

j'tr
/ k.

foD w[bzeD ns/ foD T[s/ fBrokBh wIp{s eoBk j't/rk.

Bt/A i'ywK s'A pukn bJh i'yw doikpzdh gqDk+hnK fte;s ehshnK ikDhnK ukjhdhnK
jB.

w"i{dk n?B gh J/I rzGhosk Bk+ fbnk ikDk ukjhdk j? ns/ p?AeK fJBQK Bk+ f;ZMD
bJh T[rokjh ;?b s/ Nk;e |'o;I Gkt ekoi pb ;Ekgs eoB/ ukjhd/ jB.

tX/o/ n?B gh J/I tk+hnK Pk\ktK dh PBk\s ehsh ikDh ukjhdh j? ns/ T[E/ j[Bowzd s/
f;ybkJh gqkgs nwbk fB:[es eoBk ukjhdk j?.

u{e iK }bsh d/ ekoD ns/ ;Zuh ftZsh ;fEsh :ehBh pDkT[D bJh n?B gh J/
eoIdkoK dhnK fB:sekbh whfNzrK ;ZdhnK ikDhnK ukjhdhnK jB.

PZeh ns/ jkBh ;zgshnK dh ;whfynk fB:sekbh ;fwnK s/ j'Dh ukjhdh j?, sK i'
fijV/ wkwfbnK ftZu nfijh ftt;Ek j't/, s[ozs ehws^xNkJh dhnK ;zGktBktK w"i{d
j'D, T[E/ fJzM ehsk ik ;e/.

s[ozs tkg;h^G[rskBK bJh w[bkIwK fjs gq's;kjB :'iBktK bkr{ eoBhnK ukjhdhnK jB
ns/ ftnki T[s/ eN"shnK fijhnK :'iBktK p?AeK tZb'A ngBkT[DhnK ukjhdhnK jB, sK
i' f;|o n?B gh J/I dk ;fGnkuko fbnKdk ik ;e/.

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

111

p?AeK s/ eoIdkoK ftuk+/ rZbpks okjhA fBp/Vk ehsk ikDk ukjhdk j? ns/ e;{otko
foDhnK bJh fJze;ko gj[zu :ehBh pDkT[Dh ukjhdh j?. fJ; gqeko, n?B gh J/I
xNkT[D bJh p?AeK tk;s/ ;wM"sk o{N }?o^ekBh jZb ti'A eoBk ukjhdk j?.

n?B gh J/I ;\s fe;w d/ n?B gh J/I ns/ Bow n?B gh J/I ftuk+/ tzv'l ;\s
fe;w d/ n?B gh J/I ftZu ;V/ g[okD/ eoI/ Pkwb j[zd/ jB fiBQK dh t;{bh n"yh j[zdh j?
ns/ Bow fe;w d/ n?B gh J/I ftZu IwkBsK tkip fe;w dhnK j[zdhnK jB. n?B gh
J/I d/ jo/e ;w{j bJh gj[zu tZyoh j't/rh. ndkbs s'A pkjo fBp/fVnK dh ;zGktBk dh
sbkP ehsh ikDh ukjhdh j?. fijV/ wkwfbnK ftZu ;wM"sk okPh fJZe' tkoh u t;{b
BjhA ehsh ik ;edh, p?AeK fJj :ehBh pDkT[Dk ukjhdk j? fe vkT{B g/w?AN jh
eoIdko ;wM"s/ T[s/ fNekT[D bJh ek|h j?.

nfXnkfJ ^ 10
;fjekoh p?AeK dk nkfvN torheoD

;fjekoh p?AeK dk nkfvN torheoD p?AeK dh r[Dkswe ekor[Ikoh d/ w[bzeD bJh fJZe
wjZstg{oD wkgdzv j?. eq?fvN fbfwN; (foD ;hwktK) dh wBI{oh ns/ bkfJ;?A; torheoD dk
ikoh j'Dk ftZsh ;fEsh, wIp{sh ns/ gqpzXeh :'rsk dk ;{ue j?. T[u/ohnK J/iz;hnK s'A ;oekoh
rozNh s/ T[XkohnK d/ Bk+ Bk+ pkjo'A T[XkohnK bJh p?Ae dh ftZsh wIp{sh BkgD dk fJj
fJZe g?wkBk j't/rk.
fJj nkyDk p/b'Vk j? fe e/Adoh ;fjekoh p?AeK d/ nkfvN torheoD bJh fwnko 1978
u s?n ehs/ rJ/ ;B ns/ gzikp oki ;fjekoh p?Ae ns/ oki ;fjekoh y/shpkVh ftek; p?AeK d/
nkfvN torheoD bJh e'Jh fwnko s?n BjhA ehs/ rJ/ ;B. 1978 s'A ;fjekoh p?Afezr
y/so ftZu p/jd fJBebkph s/ wjZstg{oD spdhbhnK j' u[ZehnK jBl \k; eo e/ 1992 s'A
fit/A ftnki doK d/ YKu/ fB:zsqD w[es eoBk, nkwdB wkBsk dk bkr{ j'Dk, ;zgsh
torheoD, t;hb/ tXkT[D ns/ t;hfbnK dh skfJBksh bJh tX/o/ gqtP
/ wkor y'bQD/, gqpzXeK dk
feZskw[yheoD nkfd nkfd. fJ;/ bJh Bkpkov B/ fpbe[b mhe sohe/ Bk+ \[d jh e/Adoh
;fjekoh p?AeK d/ Bk+ Bk+ oki ;fjekoh p?Ae, oki y/shpkVh ftek; p?AeK bJh th ftZsh toQ/
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

112

1998^99 s'A nkfvN torheoD d/ Bt/A fwnko s?n eoB bJh gfjbedwh tk+/ edw u[Ze/ ;B.
;k Bkpkov dh fJ; T[gbpX dh Io{o jh Pbkxk eoBh ukjhdh j?.
Bkpkov tZb'A eofInK dh g/Prh bJh p?AeK dk torheoD jh w[Zy nkXko j?. eq?fvN
fbfwN; torheoD Bk+ ;pzXs jB. i/ fJZe e/Adoh ;fjekoh p?Ae J/ ti'A torhfeqs ehsk
iKdk j?, sK fJj nkgD/ \[d d/ |[zvK s'A 7 r[Dk tZXk eoIk ;[ftXk dk jZedko j?, i/ fJ; ph
ti'A torhfeqs ehsk frnk j?, sK fJj nkgD/ \[d d/ |zvK s'A 6 r[Dk sZe eoIk ;[ftXk dk bkjk
b? ;edk j?. i/ p?Ae J/ iK ph ti'A torhfeqs ehsk iKdk j?, sK fJ; eoIk ;[ftXk bJh
;{p/ dh rozNh dh th e'Jh b'V BjhA j[zdh. fco th, i/ fJ; ;h ti'A torhfeqs ehsk iKdk j?,
sK fJj nkgD/ \[d d/ |zvK Bk+'A 5 r[Dk sZe eoIk ;j{bs dk bkG T[mk ;edk j?. vh ti'A
torhfqs e'Jh p?Ae Bkpkov s'A eoIk b?D dk jZedko BjhA j[zdk. fJ; ;zdoG ftZu, p?AeK d/
tkip ns/ ;jh torheoD dh nfjwhns j[zdh j?.
nkfvN w[ezwb j'D s/, nkfvNo ;w/A ;w/A s/ Bkpkov ns/ Gkosh foIot p?Ae tZb'A
fdZs/ fBod/PK nB[;ko p?AeK dk torheoD eoB dh nktPesk j[zdh j?.
Pfjoh ;fjekoh p?AeK Gkosh foIot p?Ae d/ fBod/PK nB[;ko torhfeqs ehsk iKdk j?
ns/ j'o p?Ae Bkpkov d/ fBod/PK nB[;ko torhfeqs ehs/ iKd/ jB.
nkfvNoI nkfvN fog'oN ftZu fJZe nfijh PhN BZEh eoBh ukjhdh j?, fi; ftZu
s?nP[dk jo/e wkgdzv bJh nbkN nzeK d/ t/ot/ fdZs/ j'D/ ukjhd/ jB. T[; nkXko s/ ;ko/
;pzXsK nze d/D dk sohek gkodoPh j[zdk j? ns/ nkfvN u'A bzx/ p?Ae ;[Xko bJh do[;srh
fjs b'VhAd/ edw u[Ze ;ed/ jB.
;'X/ wkgdzvK w[skpe nkfvN torheoD bJh s?nP[dk wkgdzv nzfsektK 1, 2 ns/ 3
ftZu BZEh ehs/ rJ/ jB.
nzfsek ^ 1
e/Adoh ;fjekoh p?AeK fjs nkfvN torheoD bJh ;'X/ wkgdzv
e/Adoh ;fjekoh p?AeK bJh fJZe w[bzeD fBwBfbys 10 ftnkge j?vI nXhB ehsk ik
;edk j? ns/ jo/e j?v nXhB do;kJ/ ftP/P B/w d/ nkXko T[s/ nze fdZs/ iKd/ jB. T[; s'A

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

113

pknd, p?Ae d/ nkfvN torheoD T[s/ fBwBfbys do;kJ/ nB[;ko jk;b ehs/ e[Zb nzeK d/
nkXko T[s/ g[Zfink ik ;edk j?L

1H n?B gh J/ dk gZXo (20)


e[Zb eofInK ns/ pekfJnk g/PrhnK d/ n?B gh J/ dk gqsh;as
<5%

nze

20

6% s'A 10%

16

11% s'A 15%

12

16% s'A 20%

21% s'A 25%

>25% f;cao

2H e'skjh tosD tkbahnK ;GktK dh frDsh (5)


e'skjh tosD tkbahnK eoiadko ;GktK dh e[Zb gqsh;assk

nze

20% sZe

21s'A 35%

36 s'A 50%

>50% f;cao

3H w";wh nB[Pk;B dh gkbDk (4)


Bkpkov B/ Io{oh Pos oZyh j? fe e/Adoh ;fjekoh p?AeK y/shpkVh d/ jo/e w";w Gkt
\oh| ns/ oph d/ \ksw/ s'A gfjbK n?; Nh y/shpkVh eofInK d/ ;pzX ftZu fJ; dh wzr dh
tofDs gqshPssk t;{bDh ukjhdh j? ns/ ;kohnK T[rokjhnK iK t;{bhnK ;opT[u p?Ae
d/DhnK ukjhdhnK jB. fJ; nB[Pk;B dh gkbDk eoB s'A Bkekw ofjD s/ n?; J/ U bJh n?;

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

114

Nh eq?fvN fbfwN; T[s/ nrb/ohnK XB fBek;hnK d/ T[d'A sZe :'r BjhA ofjzd/, id'A sZe fe
fBoXkos PosK dh g{osh BjhA j' iKdh.
w";wh nB[Pk;B dh gkbDk
nze
1)

wkou s/ i{B d/ nzs s/ fBoXkos w";wh nB[Pk;B dh gkbDk

2)

e/tb fJZe ;hIB d/ ;pzX ftZu nB[Pk;B dh gkbDk

3)

nB[Pk;B dh gkbDk BjhA ehsh

f;|o

4H xZN s'A xZN Pw{bhns (n?w nkJh) (3)


Bkpkov B/ bkIwh Pos oZyh j? fe e/Adoh ;fjekoh p?AeK dh n?; Nh (n?; J/ U)
|kJhBKf;zr bJh nkgD/ nzdo{Bh eoIk d/D:'r t;hfbnK dh fBoXkos gqshPssk (40
gqshPs) Pw{bhns j'Dh ukjhdh j?, fJ; nB[Pk;B dh gkbDk eoB s'A Bkekwh fJ;
wzst bJh Bkpkov tZb'A fBoXkos fB:wK dh T[bzxDk j't/rh.
1)

n?w nkJh nB[Pk;B dh gkbDk

2)

n?w nkJh nB[Pk;B dh T[bzxDk

5H

BkZB^UtofvT{ eto (n?B U vh ;h)

3
f;|o

(3)

e/Adoh ;fjekoh p?Ae dh so|'A oki ;fjekoh p?Ae Bkpkov dh w[V |kJhBKf;zr dh fJ;
wzst nXhB BkZB^UtofvT{ eofInK d/ nkXko s/ gtkBrh j?. i/ fJj Pos g{oh j'
iKdh j?, sK g{o/ nze (3) fdZs/ ik ;ed/ jB.
(1)

n?B U vh ;h fB:wK dh gkbDk

(2)

n?B U vh ;h B/wK dh T[bzxDk

6H

g{zih T[fussk (5)

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

3
f;|o

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

115

g{zih T[fussk d/ B/w gfjbK jh tgkoe p?AeK u bkr{ eo fdZs/ rJ/ jB. Bkpkov j[D
fJj B/w ;fjekoh p?AeK s/ th bkr{ eoB pko/ ftuko eo fojk j?. fJj B/w bkr{ ehs/
ikD sZe, p?AeK g{o/ nze (5) fdZs/ ik ;ed/ jB. i/ p?Ae phH nkoH ekB, 1949 (J/
J/ ;h n?;) dk ;?ePB 11 dh gkbDk eoB s'A n;woZE ofjzd/ jB, sK T[BQK e'Jh th
nze BjhA fw+ ;edk.
7H

;h nko nko$n?; n?b nko (10) dk oZy^oykn

T)

g{o/ nze fdZs/ ik ;ed/ jB i/ b'VhAd/ ;h nko nko$n?; n?b nko ;kok ;kb ekfJw
oZfynk ikt/.

n)

i/ ;h nko nko d/ oZy^oykn ftZu e'Jh T[ekJhnK ofj rJhnK jB, sK e'Jh nze BjhA
th fdZs/ ik ;ed/. fco th, i/ n?; n?b nko T[ekJhnK 28 fdBK s'A tZX BjhA jB ns/
pPos/ T[ekJh dk ;wK fBozso nkXko T[s/ 14 fdBK s'A tZX BjhA fojk, sK fJ;
T[bzxDk BjhA wzfBnk ik ;edk.

8H

iwQk^ykfsnK dh rshPhbsk (10)


fJ; j?v nXhB nze fBwBfbys B/wK d/ nkXko T[s/ fJ; d/ fgSb/ ;kbK d"okB p?Ae tZb'A
gqkgs ehs/ iwk ykfsnK ftZu tkX/ d/ nkeko fXnkB u oyfdnK fdZs/ ik ;ed/ jB,
tkX/ dk nkeko
40# s/ tZX

10

26 s'A 39

08

16 s'A 25

06

11 s'A 15

03

10 ns/ xZN
9H

nze

f;|o

ewkT[D dh ;woZEk (10)


fJ; j?v nXhB nze fBwBfbys nkXko s/ fdZs/ ik ;ed/ jBL
w[Bk|/ dk nkeko
i/ w[Bk|k ;kohnK wZdK bJh ftt;EktK eoB fgZS'A j[zdk j?

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

nze

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

116

s/ T[g^ekBK nB[;ko tZy' tZyo/ foIotI ftZu nzPdkB


ehsk j? ns/ fvthv?Av (bkG^nzP) dk n?bkB eoB d/ th :'r j?.

10

T[go'es nB[;ko jh go fvthv?Av (bkG^nzP)


dk n?bkB eoB d/ :'r BjhA

08

ewkfJnk w[Bk|k ftt;EktK eoB bJh T[fus j?

06
p?Ae e/tb ;zukbB:'r w[Bk|k ewk oj/ jB
p?Ae w[Bk|k BjhA ewk oj/

10H

04
f;|o

gqpzXeh YKu/ dh ekoie[Pbsk (30)


j/mK jo/e wZd d/ ;kjwD/ nze (T[; dh ;fEsh) do;kJ/ rJ/ jB s/ fJ; bJh p?Ae d/
wkwfbnK ftZu gqpzXeh p'ov tZb'A ftykJh fdbu;gh fXnkB u oZfynk ik ;edk
j?.
gZy

1H

nze

i/ p?Ae d/ T[g^ekB dhnK ftt;EktK nB[;ko whfNzrK


fB:ws s"o s/ ehshnK rJhnK ;B.

2H

gqpzXeh YKu/, Gosh, f;ybkJh, ;Nk| dh tkoh^tkoh f;o fvT{Nh nkfd

3H

t;hfbnK, eofInK s/ g/PrhnK d/ ftek; s/ rshPhbsk bJh


tkip Bhsh dk ;{soheoD

4H

nzdo{Bh fB:zsqD gqDk+hnK, gqpzXeh ;{uBk gqDk+h,


rqfj^ftt;Ek, ykfsnK dhnK feskpK dk oZy^oykn,

5H

fJZe;[osk nkfd

vh J/ gh d/ fJeokoBkw/ ns/ ;fjwsh gZso bkr{ eoB/

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

6H

117

T[u/oh esko d/ p?Ae tZb'A j/mbh esko d/ p?AeK bJh fBGkJh rJh
bhvofPg dh G{fwek, ;pzXs ;GktK, ph vh ghI dk bkr{ eoBk nkfd

7H

nkfvN ns/ Bkpkov d/ fBohyD BshfinK dh gkbDk

8H

ubzs |zv$g{zih d/ gqpzX dh bkrs


1H 2H5 s/ xZN

2H 2H5 |h ;dh s'A tZX

f;|o

nkfvN torheoD
p?Ae tZb'A gqkgs e[Zb nzeK d/ nkXko s/, p?Ae tZb'A nkfvN torheoD fBwBfbys B/wK
d/ nkXko s/ ehsk ik ;edk j?.
gqkgs nze
nkfvN torheoD
65 ns/ tZX

J/

50 s'A 64

ph

40 s'A 49

;h

40 s'A xZN

vh

fijVk p?Ae phH nkoH n?eN 1949 (J/ J/ ;h n?;) d/ ;?ePB 11(1) dh ftt;Ek dh
gkbDk BjhA eodk, T[; vh ti'A torhfeqs ehsk ik ;edk j?l Gkt/A T[; B/ fezB/ th e[Zb nze
feT[A Bk gqkgs ehs/ j'D.
nzfsek ^ 2
oki ;fjekoh p?AeK d/ nkfvN torheoD bJh ;'X/ j'J/ wkgdzv
oki ;fjekoh p?AeK dk w[bzeD fBwBfbys 8 ftnkge j?vI nXhB ehsk ik ;edk j?
ns/ jo/e j?v nXhB do;kJ/ ftP/P B/w d/ nkXko s/ nze fdZs/ ik ;ed/ jB. T[gozs, p?Ae dk
nkfvN torheoD fJ; tZb'A gqkgs e[Zb nzeK d/ nkXko s/ ehsk ik ;edk j?, fit/A fe fJZE/
j/mK do;kfJnk frnk j?.
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

118

1H n?B gh J/ dk gZXo (25)


n?B gh J/ s'A e[Zb eofInK dh gqshPssk s/ pekfJnk g/PrhnK

nze

<5#

25

6# s'A 10#

20

11# s'A 15#

15

16# s'A 20#

10

21# s'A 25#

>25#

f;|o

2H T[rokjh ekor[Ikoh (10)

wzr bJh T[rokjhnK dh gqshPssk


>90#

10

76# s'A 90# sZe

50# s'A 75# sZe

<50#

3H

nze

f;|o

xZN'^xZN Pw{bhns (n?w nkJh) (5)


Bkpkov B/ fJj s?n ehsk j? fe oki ;fjekoh p?Ae n?; Nh (n?; J/ U) |kJhBKf;zr

bJh nkgD/ nzdo{Bh eoIk d/D:'r t;hfbnK (nkJh n?b nko) ftZu fJZe fBoXkos gqshPssk
(25#) dh Pw{bhns j'Dh ukjhdh j?. fJ; nB[Pk;B dh gkbD eoB s'A n;woZEk fJ; wzst
bJh Bkpkov tZb'A fBoXkos B/wK dh gkbDk Bk eoBk wzfBnk ikt/rk.
1) n?w nkJh nB[Pk;B dk nB[gkbD
2) n?w nkJh nB[Pk;B dk nD^nB[gkbD
4H

g{zih T[fussk (5)

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

5
f;|o

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

119

g{zih T[fussk B/w gfjbK jh tgkoe p?AeK s/ bkr{ j' rJ/ jB. fJBQK B/wK ;fjekosk
T[s/ bkr{ eoBk Bkpkov d/ ftuko nXhB j?. fJj B/w bkr{ ehs/ ikD sZe p?AeK g{oB nze
(5) fdZs/ ik ;ed/ jB. i/ p?Ae phH nkoH n?eN, 1949 (J/ J/ ;h n?;) d/ ;?ePB 2 (1) iK
Gkosh foIot p?Ae ekB, 1934 d/ ;?ePB 42(6)(J/)(1) (fe;/ nB[;{fus p?Ae bJh) dh gkbDk
eoB s'A n;woZE ofjzd/ jB, sK e'Jh nze BjhA fdZs/ ikDr/.
5H

;h nko nko$n?; n?b nko dk oZy^oykn (10)

T)

g{oB nze fdZs/ ik ;ed/ jB i/ nktPe ;h nko nko$n?; n?b nko g{ok ;kb ekfJw
oZfynk iKdk j?.

n)

i/ ;h nko nko d/ oZy^oykn ftZu G[ZbK iK }bshnK jB, sK e'Jh nze BjhA fdZs/
ikDr/. fco th, i/ n?; n?b nko G[ZbK iK e'skjhnK 28 fdBK s'A tZX BjhA jBl fit/A fe
Pos s?n j? fe G[Zb iK }bsh 14 fdBK s'A tZX fBozso nkXko s/ ikoh BjhA ofjDh
ukjhdh. fJ; T[bzxDk BjhA wzfBnk ik ;edk.

6H

iwQk yksk rshPhbsk (10)


fJ; j?v nXhB nze fdZs/ ik ;ed/ jB s/ fJ; bJh fgSb/ tfoQnK d"okB fBwBfbys

B/w d/ nkXko s/ p?Ae tZb'A iwQk ykfsnK d/ tkfXnK d/ nkeko fXnkB u oZfynk ikt/rk.

tkX/ dk nkeko

nze

40# ns/ tZX

10

26 s'A 39 sZe

08

16 s'A 25 sZe

06

11 s'A 15 sZe

03

10 ns/ xZN

7H

ewkT[D dh ;woZEk (10)


fJ; j?v nXhB nze fBwBfbys nkXko s/ fdZs/ ik ;ed/ jB.

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

f;|o

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

w[Bk|/ dk nkeko

120

nze

i/ w[Bk|k ;kohnK wZdK bJh ftt;Ek eoB s'A s'A


pknd ewkfJnk iKdk j? ns/ bkG^nzP n?bkB d/
:'r j'D bJh T[g^ekBK nB[;ko ftfGzB foIotI
ftZu nzPdkB ehsk iKdk j?

10

T[go'es tKr go bkG^nzP n?bkBD d/ :'r BjhA

08

ftt;Ek bJh ewkfJnk w[Bk|k T[fus j?

06

e/tb ;zukfbs w[Bk|/ ewkT[D tk+/ p?Ae

04

w[Bk|k Bk ewkT[D tk+/ p?Ae

8H

f;|o

gqpzX dh ekoie[Pbsk (25)


nze (iK T[BQK dh ;fEsh) fit/A fe j/mK jo/e wZd d/ ;kjwD/ do;kJ/ rJ/ jB, fdZs/ ik

;ed/ jB s/ p?Ae d/ wkwfbnK ftZu gqpzXeh p'ov tZb'A bJh fdbu;gh fXnkB u oZfynk
ikt/rk.
gZy
1H

i/ p?Ae d/ T[g^ekB dhnK ftt;EktK nB[;ko fB:ws


s"o s/ whfNzrK ehshnK rJhnK ;B

2H

gqpzXeh YKu/ dk feZskw[yheoD, Gosh f;ybkJh,


;Nk| dh fvT{NhnK tkoh f;o bkT[Dk nkfd

3H

nze

;o'sK, eofInK s/ g/PrhnK, nzdo{Bh fB:zsqD gqDk+hnK,


gqpzXeh ;{uBk gqDk+h, rqfj ftt;Ek,
yksk g[;seK d/ oZy^oykn, fJZe;[osk nkfd dh
rshPhbsk s/ skfJBksh bJh tkip Bhsh

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

121

dk ;{soheoD

4H

vh J/ gh d/ fJeokoBkfwnK ns/ ;fjwsh gZsoK bkr{ eoBk

5H

oki ftZu ;fjekosk bfjo d/ ftek;, e/Adoh ;fjekoh


p?AeK dh ekor[Ikoh dh fBrokBh, ;GktK dk g[BormB,
ph vh ghI bkr{ eoB nkfd bJh T[u/oh esko
d/ p?Ae tZb'A fBGkJh rJh G{fwek

6H

nkfvN$Bkpkov dhnK fBohyD fog'oNK dh gkbDk

7H

ubzs |zvK$ubzs g{zih d/ gqpzX dh bkrs


1) 1# sZe
2) 1# s'A T[go

2
5

5
f;|o

nkfvN torheoD
p?Ae tZb'A gqkgs e[Zb nzeK s/ fBoGo eod/ j'J/, p?Ae tZb'A nkfvN torheoD
fBwBfbys B/wK d/ nkXko s/ ehsk ikt/rk.

gqkgs nze
nkfvN torheoD
65 ns/ tZX

J/

50 s'A 64 sZe

ph

40 s'A 49 sZe

;h

40 s'A xZN

vh

fijVk p?Ae phH nkoH ekB 1949 (J/ J/ ;h n?;) d/ ;?ePB 11 (1) dh g{osh BjhA
eodk, T[; vh ti'A torhfeqs ehsk ik ;edk j?, Gkt/A fJ; B/ fezB/ th nze feT[A Bk jk;b
ehs/ j'D.
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

122

nzfsek^3
n?; ;h J/ nko vh phI d/ nkfvN torheoD bJh wkgdzv

oki y/shpkVh s/ d/jksh ftek; p?AeK (n?; ;h J/ nko vh phI) dk w[bzeD fBwBfbys
ftnkge j?vI nXhB ehsk ik ;edk j? ns/ jo/e j?v nXhB do;kJ/ ftP/P B/wK d/ nkXko T[s /
nze fdZs/ ik ;ed/ jB. T[gozs p?Ae dk nkfvN torheoD fBwBfbys do;kJ/ nB[;ko gqkgs
e[Zb nzeK d/ nkXko s/ ehsk ik ;edk j?L

1H

n?B gh J/ dk gZXo (20)


n?B gh J/ s'A pekfJnk e[Zb eofInK s/ g/PrhnK dk #
5# s'A xZN

20

6 s'A 10# sZe

16

11 s'A 15# sZe

12

16 s'A 20# sZe

21 s'A 25# sZe

25# s'A T[go

2H

nze

f;|o

eofInK s/ g/PrhnK dk torheoD (10)


jo/e wZd d/ ;kjwD/ fdZs/ nze fdZs/ ik ;ed/ jB s/ T[; bJh p?Ae tZb'A eko'pko dh
ftfGzBsk bJh ehshnK rJhnK e'fPPK dk fXnkB oZfynk iKdk j?.
gZy

1H

nze

eofInK s/ g/PrhnK, |kow, }?o^|kow ns/ ;pzXs


y/soK d/ g'oN|'bhU dh ftfGzBsk. rfjfDnK froh
oZy e/ eofInK dk ft;Eko. ;z:[es wzstK bJh
eofInK dk ft;Eko nkfd.

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

10

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

2H

123

;ko/ wzstK bJh s/ rfjfDnK froth oZy e/ eoIk


d/D SZv e/ T[go'es do;kJ/ ;ko/ eofInK dk ft;Eko

3H

T[go'es 1 ftZu do;kJ/ nB[;ko eofInK dk ft;Eko,


eofInK d/ nkXko s/ rfjfDnK SZv e/

4H

e/tb y/sh y/so s/ ;pzXs rshftXhnK


bJh eofInK dk ft;Eko

5H

eofInK ofjD oZy e/, n?w nkJh s/ n?b vh bJh


y/shpkVh bJh fwnkdh eofInK dk ft;Eko

fNZgDhL

p?Ae dh ekor[Ikoh dk w[bzeD eod/ ;w/A fJj fXnkB u oZyDk g?Adk j? fe p?Ae
ftfGzB wzstK d/ tkip fwPqD ekfJw oydk j?. fJZe iK d' wzstK bJh eofInK
s/ g/PrhnK T[s/ p/b'Vk fXnkB e/Afdqs eoBk i'ywg{oD j[zdk j? s/ fJ; BKj^gZyh
sohe/ Bk+ t/fynk ik ;edk j?.

3H g{zih y'ok (5)


g{zih T[fussk B/w gfjbK jh tgkoe p?AeK bJh bkr{ eo fdZs/ rJ/ jB. fJj B/w n?; ;h
J/ nko vh phI T[s/ bkr{ eoB pko/ Bkpkov tZb'A ftuko ehsk ik fojk j?. sd sZe, P[ZX
ehws jK^gZyh j?, g{oB nze (Gkt 5) fdZs/ ik ;ed/ jB. i/ P[ZX ehws BKj^gZyh j?, sK e'Jh
nze BjhA th fdZs/ ik ;ed/.
4H iwQk yks/ dh rshPkbsk (5)
fJ; j?v nXhB nze p?Ae tZb'A iwQk ykfsnK dh rshPhbsk ns/ g/PrhnK bJh # iwQk
ykfsnK pko/ es/ isBK fXnkB u oZy e/ fdZs/ ik ;ed/ jB.
g/PrhnK bJh iwQk ykfsnK dk #

nze

20# s'A tZX

11# s'A 19# sZe d/ ftueko

6# s'A 10# sZe d/ ftueko

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

124

5# sZe
iwQk ykfsnK dh rshPhbsk bJh e'Jh isB BjhA

5H

2
f;|o

T[u/ |kJhBKf;zr ;z;EkBK tkg;h G[rskB (5)


fJ; j?v nXhB g{oB nze fdZs/ ik ;ed/ jB i/ p?Ae T[u/o/ ftZsh ;z;EkBK tkg;h
G[rskB dhnK fIzw/tkohnK s[ozs g{ohnKeodk j?$vhp?Auo XkoeK G[rskB ;w/A f;o
eodk j?.
t/ot/

1H

nze

gzikp ;oeko, T[u/ohnK |kJhBKf;zr J/iz;hnK,


vhp?Auo XkoeK ;ko/ pekfJnk
tkg;h G[rskB (w{bXB s/ ftnki d'tA/ )

2H

e/tb ;ko/ ubzs ftnki pekfJnK dk tkg;h G[rskB

3H

p?Ae tZb'A tkg;h G[rskB dh fIzw/tkoh dh

5
2

gkbDk Bk ehsh ikDh


6H

vhp?AuoI bJh T[fus eto (10)


fJ; j?v nXhB p?Ae g{oB nze fdZs/ ik ;ed/ jB i/ fJ; dhnK e[Zb pekfJnk

g/PrhnK fJzB/ e[ T[fus gZXo s/ jB fe T[BQK okjhA ;kXkoD$ftP/P ftek; vhp?AuoI d/ ;pzX
ftZu tZyo/ s"o s/ vhp?Auo fIzw/tkohnK eto j' ;edhnK jB. ;kXkoD vhp?Auo d/ wkwb/ ftZu,
v[Zpd/ |zv fBt/P dh ehws eto dh T[fussk dk gsk bkT[D bJh nkw eofInK dh oew
ftZu i'fVnk ikt/rk. e[Zb T[fus eto Bk j'D dh ;fEsh ftZu e'Jh nze BjhA fdZs/
ikDr/. fco th, fiZE/ th e[Zb eto fe;/ ftP/P tor ^ ;kXkoD iK ftP/P ^ gqdkB ehsk iKdk
j?, vhp?Auo eto T[fus j? ns/ e/tb 5 nze fdZs/ ikDr/.
7H

ewkT[D dh ;woZEk (10)


fJ; j?v nXhB nze fBwBfbys nkXko s/ fdZs/ ik ;ed/ jB
w[Bk|/ dk nkeko

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

nze

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

125

i/ w[Bk|k ;kohnK wZdK dhnK ftt;EktK eoB s'A


pknd ewkfJnk iKdk j? ns/ p?Ae B/ T[g^ekBK
nB[;ko ftfGzB foIot; ftZu :'rdkB gkfJnk j?
ns/ bkG nzP dk n?bkB eoB d/ :'r j?
T[go'es nB[;ko go bkG nzP n?bkBD d/ :'r BjhA

ewkfJnk w[Bk|k ftt;EktK eoB bJh T[fus j?

p?Ae e/tb ;zukbB bJh w[Bk|k ewk oj/ jB

p?Ae e'Jh w[Bk|k BjhA ewk oj/


8H

10

f;|o

|zvK dk gqpzX (5)


g{oB nze fdZs/ ik ;ed/ jB i/ p?Ae B/ fJj :ehBh pDkfJnk j? fe fJZE/ e'Jh ;[;s czv

BjhA jB, e'Jh pukJhnK ik ;eD tk+hnK T[XkohnK jB. ;kb d"okB eofInK bJh gh n?b vh
phI$Pk\ktK s[ozs oewK G/iDhnK ns/ T[rokjhnK bJh w[Zy d|so fJ; d/ T[bN. nfij/
fJZe iK tX/o/ B[e;K bJh p?Ae dh ezweki dh gqDk+h d/ gqGkfts j'D dh ;fEsh ftZu, 0 s'A 5
sZe nze fdZs/ ik ;ed/ jB.
9H

gogZesk Bk fwbDk (w?fuUfoNh fw;w?u) (5)


p?Ae g{oB 5 nze fdZs/ ik ;ed/ jB i/ fJ; d/ vhp?Auo$fIzw/tkohnK fBGkT[D dk ezw

g/PrhnK s/ fBt/P dh gogZesk (w?fuUfoNh) ;kb^eqw Bk+ g{oh soQK w/b yKdh j?. i/ p?Ae d/
nkgDh ;zgsh gZXsh dk w/b Bk j'D ekoD nkgDhnK fIzw/tkohnK g{fonK eoB dh e'Jh
;zGktBk BjhA j?, sK e'Jh nze BjhA fdZs/ ikDr/. fJj nfGnk; 7 ;kbK d/ ;w/A u d/DdkohnK
s/ ;zgshnK d'tK dhnK w?fuUfoNh gZXshnK d/ nkXko s/ t/fynk ik ;edk j?.
10H

gqpzXeh YKu/ dh ekoie[Pbsk (25)


fBwBfbys jo/e wkgdzv d/ ;kjwD/ do;kJ/ nB[;ko nze (iK T[; dh ;fEsh) fdZs/ ik
;ed/ jB ns/ fJ; bJh p?Ae d/ wkwfbnK ftZu gqpzXeh p'ov tZb'A gqrNkJh fdbu;gh
fXnkB u oZfynk ikt/rk.
gZy

nze

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

1H

i/ p?Ae d/ T[g^ekB dhnK ftt;EktK nB[;ko


fB:ws s"o s/ whfNzrK ehshnK rJhnK ;B

2H

gqpzXeh YKu/, Gosh, f;ybkJh, ;Nk| w?ApoK dh


tkoh^f;o fvT{NhnK bkT[D nkfd dk feZskw[yheoD

3H

t;hfbnK, eofInK s/ g/PrhnK nkfd dh rshPhbsk


s/ skfJBksh bJh tkip Bhsh dk ;{soheoD

4H

126

nzdo{Bh fB:zsqD gqDk+h, gqpzXeh ;{uBk gqDk+h,


rqfj ftt;Ek,ykfsnK dhnK g[;seK dk
oZy^oykn, fJZe;[osk nkfd 4

5H

vh J/ gh ns/ ;fjwsh gZsoK d/ fJeokoBkfwnK bkr{ eoBk 3

6H

nkfvN ns/ Bkpkov fBohyD d/ BshfinK dh gkbDk

7H

ubzs |zvK d/ gqpzX dh bkrs^

T)

1H5# sZe

n)

1H5 s'A T[go 2H5 sZe 3

J)

2H5# s'A T[go f;|o

nkfvN torheoD
p?Ae tZb'A gqkgs ehs/ e[Zb nzeK T[s/ fBoGo eofdnK, nkfvN torheoD fBwBfbys
wkgdzvK d/ nkXko s/ ehsk ik ;edk j?.
gqkgs ehs/ nze

nkfvN torheoD

65 ns/ tZX

J/

50 s'A 64 sZe

ph

40 s'A 49 sZe

;h

40 s'A xZN

vh

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

127

nfXnkfJ ^ 11
ftP/P rshftXhnK dh nkfvN

nZi eZbQ ;fjekosk pj[^gZyh eko'pkoK u dk\b j' rJh j?. nkfvNoI nfijhnK
rshftXhnK dh nkfvfNzr eod/ ;w/A ;ktXkBhnK tosDhnK ukjhdhnK jB. T[;koh dk ezw, s/b
ezgb?e; ns/ u"+ fwfbzr rshftXhnK pko/ ftuko tNKdok fBwBfbys nB[;ko ehsk iKdk j?L^
1H

N?Avo ;Zdk ;{uBk ns/ N?AvoI bJh fBod/P


N?AvoK Bk+ fBwBfbys d;skt/I BZEh j'D/ ukjhd/ jB.

1H

fvgkfIN; n?N ekZb, fwnkdh iwQk yks/ n?N ekZb, fvwKv vqk|N
fpnkBk okPh bJh dZ;h ehws dh 2# dh do Bk+ oew iwQk eotkT[Dh j'tr
/ h. T[;

jkbs ftZu fpnkBk okPh Ips eo bJh ikt/rh i/ N?Avoeko t?Xsk fwnkd d/ nzdo nkgDh
g/PeP tkg; b?Adk j? iK T[; ftZu e'Jh ;'X eodk j? iK nkgDh g/PeP gqtkB j'D fgZS'A
fJeokoBkw/$;wM"s/ T[go j;skyo eoB s'A n;woZE ofjzdk j? iK gqtkBrh gZso ikoh j'D d/
10 fdBK d/ nzdo ezw nozG eoB s'A n;woZE ofjzdk j?. fpnkBk oew Ips j'D s'A pknd,
ezNo?eN s[ozs oZd j' ikt/rk.
2H

fgSb/ gzi tfoQnK d/ w[Bk|k ns/ jkBh d/ yks/ ns/ ;kbkBk NoBUto dh nkfvN ehsh
;N/Nw?AN ns/ nkfvN ehsh p?bz; PhN.

3H

fgSb/ gzi tfoQnK d"okB ehs/ fpbe[b fJj' fij/ ezwK dh ;{uh ns/ Bk+ T[BQK ;ko/ ezwK
dh ehws, w[tZfebK$rkjeK d/ Bkw, ezw nozG eoB dh fwsh s/ gqki?eN w[ezwb eoB dh
fwsh, rkje$nkoehN?eN; s'A w[ezwb ehs/ j'D dk gqwkD gZso Io{o iwQk eotkT[Dk
j't/rk.

4H

p?Aeo dk Bkw ns/ gskl Bk+ p?Aeo dk ;woZEk gqwkD gZso fi; ftZu |owK dh ftZsh
;fEsh do;kJh rJh j't.
/

5H

skIk t?X ;/bI N?e;, nkwdB N?e; ndk ehs/ j'D dk ;oNhf|e/N

6H

tkip Pq/Dh d/ m/e/dko dh ofi;No/PB dh ekgh

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

128

7H

|ow iK ezgBh dh GkJhtk+h vhv iK ofi;No/PB gqwkD gZso, fit/A th wkwbk j't.
/

8H

wPhBoh dh ;{uh ns/ ;Nk| w?ApoK dh ;{uh (seBheh ns/ }?o^seBheh)

9H

;KM/ T[dw bJh fB:w nXhB Io{o w[\fsnkoBkwk (gkZto nk| nNkoBh)

c[Neb jdkfJsKL
1)

nB[;{uh dk }?o^nB[;{uh wZdK ftZu o{gKsoDL


ftt;EktK ns/ vh n?B nkJh Nh ftZu fdZs/ nB[;ko ftfGzB wZdK s/ spdhbh d/ ftP/P

fBod/P. nB[;{uh$vh n?B nkJh Nh doK dh }?o^nB[;{uh doK ftZu spdhbh rzGho p/fB:wh j?
ns/ fJ; w[Zd/ s/ nfijk Bhshrs |?;bk seBheh ;bkjeko dh ;bkj Bk+ jh fbnk ikt/rk
ns/ ;w/A ;w/A f;o gqki?eN bkr{ eoB tk+h ew/Nh dh fog'oN nB[;ko ;woZE nfXekoh tZb'A
gk; eotkT[Dk j'tr
/ k.
2)

jo/e N?Avoeko e/tb fJZe' N?Avo iwQk eotkJ/rk, ukj/ T[j nkg eotkJ/ iK ;KM/ T[dw
u e'Jh GkJhtk+ eo/. i/ e'Jh N?Avoeko fJZe s'A tZX N?Avo iwQk eotkT[Adk j? iK fJzM
fJ; gqfefonk ftZu Pkwb j[zdk j?, sK T[; n:'r eoko d/$fv;e[nkbh|kJh eo fdZsk
ikt/rk.

3)

ezw fJZe s'A tZX N?AvoekoK d/D dk n\fsnko oj/rk.

4)

|?vo/PB e'+ de'Jh th iK ;ko/ N?Avo fpBK e'Jh ekoD dZf;nK gqtkB eoB iK oZd eoB
dk nfXeko okytK j'tr
/ k.

5)

sko okjhA, |?e; okjhA G/i/ ns/ pkPos N?Avo gqtkB BjhA ehs/ ikDr/.

6)

N?Avo G/iD dh nk\oh fwsh s/ y[ZbQD dh fwsh.

7)

N?Avo y[ZbQD dh fwsh ns/ ;wK

2H

ezwK bJh N?Avo$

gqshPssk do$wZd do
w?w'o?Avw
1)

ezw dh nB[wkfBs bkrs


g/PeP N?Avo y[ZbQD dh fwsh s'A 90 fdBK d/ ;w/A bJh gqtkBrh fjs y[ZbQh oj/rh.

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

2)

129

m/e/dko gqtkBrh gZso ikoh j'D dh fwsh s'A ezw w[ezwb ehs/ ikD bJh gqtkfBs
;wK.

3)

e/tb ezw dhnK wZdK dh nB[;{uh ns/ SghnK j'JhnK doK dh ;KMh nB[;{uh
ftZu do;kJhnK doK s'A tZX iK xZN e/tb fJZe gqshPssk do e'N ehsh ikt/rh.

4)

t;s{ do N?AvoK d/ wkwb/ ftZu do ezw dhnK wZdK dh nB[;{uh ftZu jo/e wZd ;kjwD/
nzeK s/ PpdK d'tK ftZu e'N ehsh ikDh ukjhdh j?. fijVhnK wZdK d/ nZr/ m/e/dko B/
e'Jh do BjhA Goh j'tr
/ h, T[; bJh ehs/ ezw fjs |?vo/PB tZb'A e'Jh ndkfJrh BjhA
ehsh ikt/rh s/ fJj ;wfMnk ikt/rk fe T[j th wZdK$wksoktK dh nB[;{uh ftZu
fdZshnK j'o doK nXhB jh eto j' rJhnK jB.

3H

m/e/ dhnK XkoktKL

1)

ekor[Ikoh rozNh$;[oZfynkL
m/e/dko, fi; dk N?Avo gqtkB j'fJnk j?, nbkNw?AN gZso ikoh j'D d/ 30 fdBK d/

nzdo^nzdo ekor[Ikoh rozNh$IwkBs fBoXkos |kow?N ftZu iwQk eotkT[Dh j't/rh i' m/ek
okPh d/ 10 |h ;dh fjZ;/ d/ pokpo |?vo/PB d/ jZe ftZu j'tr
/ h s/ T[j ezw w[ezwb j'D dh fwsh
s'A fJZe ;kb pknd sZe th t?X j'tr
/ h i' m/e/ dh T[bzxDk dh ;fEsh ftZu fbe[Jhv/Nv (\sw
j'J/ iK fBoDhs) joikB/$w[nktI/ eto eoB ns/$iK bkrs eto eoB bJh j'tr
/ k, i'
m/e/dko tZb'A ezw w[ezwb eod/ ;w/A ezw ftZu SZv/ B{e;, nP[ZXhnK iK T[BQK mhe eoB bJh
j'DrhnK.
p?Ae rozNh ezw w[ezwb j'D d/ S/ wjhB/ \sw j'D s'A pknd iK id'A fJzukoi fJzihBhno
dh w[ezwb s;Zbh j' ikt/rh, T[d'A jh ikoh ehsh ikt/rh.
iK
ftebg, m/ek ehws d/ 10# d/ fj;kp Bk+ Bed IwkBs okPh, gqrshPhb sohe/ Bk+,
;ko/ G[rskBK ftu'A N?Avo BK+ iwQk eotkJh w[Ybh fpnkBk okPh n?vi;N eoB s'A pknd xNkJh
ikt/rh.
e?P ;feUfoNh ezw w[ezwb j'D d/ 3 wjhB/ w[ezwb j'D s'A pknd iK fJzukoi fJzihBhno
dh g{oh s;Zbh j'D s/ jh w'Vh ikt/rh.
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

130

m/ek ehws tXD dh ;fEsh ftZu, ehs/ n;b ezw ftZu, nB[gkse tXhe ekor[Ikoh
rozNh$IwkBs okPh m/e/dko tZb'A ndk ehsh ikt/rh i/ m/ek ehws xND dh ;fEsh ftZu fJzM
eoB dk ;Zdk fdZsk iKdk j?. ekor[Ikoh rozNh$IwkBs okPh nB[gkse sohe/ Bk+ ezw w[ezwb
j'D s/ n?vi;N eo fdZsh ikt/rh.
2)

;wK ;hwk ns/ d/oh bJh w[nktIkL


ezw w[ezwb eoB bJh gqtkfBs ;wK m/e/ dk sZs^;ko j't/rk s/ T[; dh gkbDk ;\sh

Bk+ eoBh j't/rh. fJ; dk fj;kp T[; fwsh s'A bkfJnk ikt/rk, id'A ezw nozG eoB dk nkd/P
m/e/dko ikoh ehsk frnk j? i' fBwBfbys dZ;/ nB[;ko jo ;zGt fwjBs Bk+ ezw dh xZN'
xZN gqrsh :ehBh pDkJ/rkL
T)

m/ek fwnk dk 25# ;wK \sw j'D s/

20#

n) 50# ;wK \sw j'D s/

50#

J) 75# ;wK \sw j'D s/

80#

;) 100# ;wK \sw j'D s/

100#

fe;/ soQK dh T[ekJh iK }bsh j'D dh ;fEsh ftZu, m/e/dko fJ; ;pzX gfjbK ikoh j'J /
B'fN; BjhA o'e/rk, m/e/ dh oew dh tZX s'A tZX 5# ;hwkd/ fj;kp Bk+ fbe[Jhv/Nv joikB/
ti'A Gkth d/ s"o s/ ndk eo/rk. d't/A fXoK Gkt fJzukoi fJzihBhno ns/ m/e/dko dh ;[DtkJh
T[gozs m/e/ d/ gqsht/dB T[s/ |?vo/PB d/ n?wH vhH fbe[Jhv/Nv joikB/ dh oew xNk ;ed/ jB
ns/ T[BQK dk fbysh |?;bk nzfsw j'tr
/ k.
3)

;w/A dk ft;Eko
i/ e'Jh Nk+h Bk ik ;eD tk+h o[ektN d/ nkXko s/ m/e/dko ezw w[ezwb eoB bJh
;w/A dk ft;Eko wzr/rk, sK T[[j T[; o[ektN g?D dh fwsh d/ 30 fdBK d/ nzdo fJzukoi
fJzihBhno fbysh o{g ftZu noIh d/tr
/ k.

4)

w[ezwb j'D dk ;oNhf|e/N


ezw \sw j'D d/ 10 fdBK nzdo, m/e/dko fJzukoi fJzihBhno fJZe B'fN; G/i/rk ns/
nfij/ B'fN; dh gqkgsh d/ 30 fdBK nzdo fJzukoi fJzihBhno T[; ezw dk fBohyD
eo/rk ns/ fJj :ehBh pDkJ/rk fe fes/ fJ; ezw ftZu e'Jh B[e; sK BjhA, fco T[j

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

131

m/e/dko ezw w[ezwb j'D dk ;oNhf|e/N ikoh eo/rk, BjhA sK ezw w[ezwb j'D dk fJZe
n;EkJh ;oNhf|e/N ikoh ehsk ikt/rk fi; ftZu B[e; do;kfJnk frnk j'tr
/ k.
(T)

m/e/dko tZb'A gqtkB ehsk ikt/rk ns/ iK

(n)

fi; bJh G[rskB xNhnK doK T[s/ ikoh ehsk ikt/rk.

(5)

m/ek \sw eoBk


ezw w[ezwb j'D s/, m/e/dko fBwBfbys d;skt/I iwQk eotkJ/rk, fiBQK T[s/ T[; d/ iK
T[; d/ nfXekos gqshfBXK d/ pkekfJdk j;skyo j'Dr/.

(T)

ezw w[ezwb j'D d/ o/yk fuZso, fiBQK ftZu do;kfJnk frnk j'tr
/ k fe ezw dh T[;koh
w[ezwb j' rJh j?.

(n)

nzso ;N/Nw?AN, fi; ftZu pdbhnK t;sK, i/ e'Jh j'D, gqdkB ehs/ rJ/ n;b o/yk
fuZsoK d/ ;kjwD/ do;kJhnK rJhnK j'D

(J)

n;b ;kJhN fBod/P g[;fsek

(;)

tofDs nB[;ko ftfGzB r[DtZsk iK fwnko ezNo'b goyK bJh n;b ofi;No

(j)

;hfwzN ygs ofi;No

6)

;[oZfyns g/PrhL
fJZe fJeokoBkw/ T[s/ j;skyo eoB s/ ezw w[ezwb j'D d"okB m/e/dko \ohdhnK
ns/ BPN j'D s'A puD bJh T[fus s"o T[s/ ;N'o eo e/ oZyhnK t;sK dh nB[wkfBs
ehws d/ 75# sZe G[rskB ndk eoBk j't/rk. ;[oZfyns g/Prh gqkgs eoB bJh
;wZroh froth BjhA oZfynk ikt/rk.

7)

rshPhbsk g/PrhL
rshPhbsk g/Prh dh gqtkBrh fdzd/ ;w/A fXo dh ftZsh ;fEsh dk f\nkb oZfynk iKdk
j?. m/ek ;wK ;hwk s'A pknd rshPhbsk g/Prh dh t;{bh ;z;EkB dk B[e;kB j?.
rshPhbsk g/Prh T[;koh dk ezw nozG ;w/A BjhA fdZsh ikDh ukjhdh.
m/e/dko dh noIh s/, ezw dh ehws d/ 5# nkeko d/ fj;kp Bk+ m/e/dko
rshPhbsk g/Prh dh ndkfJrh fJ; G[rskB s'A gfjbK fBwBfbys PosK dh gkbDk

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

132

eoB T[gos vh n?B nkJh Nh nB[;ko ezw dh e[Zb bkrs T[s/ 18# ;kbkBk ftnki dh
do T[s/ ehsh ikt/rhL^
(T)

m/e/dko B/ ezw dh ehws dk xZN' xZN 2# G"fse s"o T[s/ w[ezwb ehsk j'Dk ukjhdk j?.

(n)

m/e/dko ezw dh ehws dh xZN' xZN 5# ehws dh tosh j'Jh wPhBoh ns/
;wZrohnK ;kJhN T[s/ fJeZmhnK eoBhnK j'DrhnK ns/ T[j ;kohnK fJzukoi
fJzihBhno d/ nj[d/ d/ BKn s/ froth oZyDhnK j'DrhnK.
rshPhbsk g/Prh ns/ T[; d/ ftnki dh t;{bh 20# ezw w[ezwb j'D s/ P[o{ j' ikt/rh
ns/ 80# ezw w[ezwb j'D sZe g{oh tkg; eoBh j'tr
/ h. fJj fJZe;wkB fePsK ftZu
t;{b ehsh ikt/rh.
T[go'es wkgdzvK pko/ |?;bk ;qh e/H n?;H izi{nk todh n?| ;h ;h tZb'A T[BQK dh jh
gqXkBrh j/m 10 |otoh 1999 nko ;h n?;, ;h J/, n?w vh jkT{;|?v, n?w vh
wkoe|?v dh w"i{drh u j'Jh fJZe whfNzr d"okB ftuko tNKdo/ s'A pknd whfNzr dh
ekotkJhs/ }"o eofdnK fbnk frnk j?.

8)

fpb jo wjhB/ iwQk eotkT[Dk j't/rkL


m/e/dko tZb'A jo wjhB/ dh 10 skoh\ sZe iK T[; s'A gfjbK iK i/ nfijh e'Jh fwsh
fJzukoi fJzihBhno tZb'A s?n ehsh j't/, T[; fwsh sZe iK T[; s'A gfjbK fBwBfbys
d;skt/IK ;w/s fJZe fpb Sg/ j'J/ |kowK s/ iwQk eotkT[Dk j'tr
/ k.

(T)

fgSb/ fpb dh fwsh s'A ehs/ ezw dhnK wZdK dk Bkg^s'b s/ wksoktK.

(n)

;N'oI s'A gqkgs ;wZroh dh ng^N{^v/N ;N/Nw?AN, fi; ftZu ftuko nXhB nk\oh fpb
sZe gqkgs t;{bhnK do;kJhnK rJhnK j'D, wksok s/ ehws d'tA/ soQK dhnK wZdK
ftZu.

(J)

fgSb/ fpb d/ pknd s'A ehs/ ezw bJh ftP/P |kow ftZu r[DtZsk fB:zsqD N?;NK dhnK
ekghnK.

(;)

;kJhN fBod/P g[;fsek ftZu doi fBod/PK dhnK ekghnKl fi; ftZu fBod/PK d/ Bk+
Bk+ T[BQK dh gkbDk d/ t/ot/ th doi j'D, Bk+ fgSb/ fpb d/ pknd s'A ehs/ ezw d/
t/oth j'D.

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

133

fi; fpb d/ Bk+ T[go'es d;skt/I BZEh BjhA j'Dr/, T[BQK T[s/ ftuko BjhA j'tr
/ k.
fJzukoi fJzihBhno fpb g/P ehs/ ikD d/ 30 fdBK nzdo fJ; dh g[PNh eo/rk.
(9)

fttkd ns/ ;kb;hL

(T)

ezw nozG j'D s'A gfjbK iK gqrsh nXhB ezw d"okB iK fJ; d/ \ksw/ s'A pknd m/e /
dhnK PosK dh T[bzxDk iK T[; m/e/ jh \sw eoB dh ;fEsh ftZu, fJ; wkwb/
s[ozs fBp/VB bJh ezw d/ fJzukoi fJzihBhno jtkb/ eo fdZsk ikt/rk ns/ T[j m/e/dko
tZb'A fbysh o{g ftZu p/Bsh gZso d/D d/ 60 fdBK d/ ;w/A nzdo nkgDk |?;bk ;[DkJ/rk
ns/ nfij/ ;"Ag/ ikD tk+/ jo/e wkwb/ pko/ nfijk |?;bk, pPos/ T[j ;kb;h bJh
G/fink ikt/, fit/A fe fJZE/ fJ; s'A pknd ftt;Ek fdZsh rJh j?, nzfsw j't/rk s/
m/e/dko fJ; wzBD dk gkpzd j't/rk.

(n)

i/ fJzukoi fJzihBhno B/ nkgDk |?;bk m/e/dko dZ; fdZsk j? ns/ ;kb;h bJh
m/e/dko tZb'A |?;b/ tk+h fuZmhdh gqkgsh d/ 60 fdBK nzdo e'Jh dkntk g/P BjhA ehsk
iKdk, sK tofDs |?;bk nzfsw j't/rk ns/ m/e/dko T[; wzBD bJh gkpzd j'tr
/ k ns/
T[; s'A pknd T[; fe;/ ;kb;h bJh BjhA fdZskk ik ;e/rk.

(J)

;kb;h dk ;EkB nfijh EK iK EktK j'DrhnK, i' ;kb; s?n eo/rk s/ fJj EK s?n
eoBh T[;/ dk nfXeko y/so j'tr
/ k.

(10)

ezeohN dk ezw
ezeohN dk ;kok ezw we?Bheb fwe;o okjhA ehsk ikt/rk, BjhA sK fit/A fJzukoi
fJzihBhnno gqtkBrh d/tr
/ k.
;kok nko ;h ezw g?No'b$vhIb iK fpibh Bk+ uZbD tk+/ we?Bheb tkJhpq/No okjhA
w[ezwb ehsk ikt/rk.

(11)

nkwdB N?e;
nkwdB N?e; ekB dhnK ftt;EktK nB[;ko nkwdB N?e; dh eN"sh ;o's T[s/ jh
ehsh ikt/rh ns/ nfijhnK eN"shnK dk fJZe ;oNhf|e/N jo/e ftZsh toQ/ fv;pof;zr
d|so tZb'A m//e/dko fdZsk ikt/rk.

(12)

ehwsK ftZu |oeL

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

134

tofDs ;wK fwnkd d/ pkti{d gfjb/ 6 wjhB/ ehs/ ezw bJh fe;/ tkX/ dh ndkfJrh
BjhA ehsh ikt/rh.
(13)

seBheh ;Nk|L
m/e/dko ezw ehs/ ikD d/ ;w/A d"okB g{o/ ;w/A bJh fBwBfbys seBheh T[;koh ;Nk|
nkgD/ e'+ B"eoh s/ oZyDk j'tr
/ k ns/ jo/e e?bzvo wjhB/ dh 10 skoh\ T[B QK
w[bkIwK d/ BKn s/ T[BQK dh jkIoh d/ ;oNhf|e/N iwQk eotkT[D/ j'Dr/.

(T)

fJZe ro?i{J/N fJzihBhno fi; e'+ 50 bZy o[gJ/ s'A tZX d/ ezw eoB dk xZN' xZN 3
tfoQnK dk tkip siopk j'Dk ukjhdk j?.

(n)

fJZe ro?i{J/N fJzihBhno iK :'r fvgb'wk Xkoe, fi; 50 bZy o[gJ/ s'A tZX d/ ezw
eoB dk xZN' xZN 3 tfoQnK dk tkip siopk j't/.
seBheh ;Nk| jo ;w/A ;kJhN T[s/ T[gbpX j't/rk.
i/ m/e/dko T[go'es xZN' xZN seBheh ;Nk| fB:[es eoB s'A Bkekw ofjzdk j? iK
nfij/ ;Nk| w?ApoK d/ BKn ns/ jkIoh ;oNhf|e/N iwQk BjhA eotkT[Kdk,K b'e
fBowkD ftGkr bJh ezw eod/ nfij/ ;Nk| dh n";s sB\kj s'A d[ZrDh do Bk+
m/e/dko d/ fpbK ftZu'A fJ; dh t;{bh ehsh ikt/rh.

(14)

;wZroh T[s/ fteoh eo iK e'Jh j'o eo iK NoBUto m/e/dko tZb'A ndkfJrh:'r j't/
rh ns/ ;z;EkB fJ; bJh fe;/ th dknt/ T[s/ ftuko BjhA eo/rk.

T[;koh d/ ezw, wjZstg{oD foekov ns/ nkfvN fBohyD ftGkrK dh gkbDk


jo/e ezw ;kvh :'iBkpzdh d/ fjZf;nK Bk+ i[VhnK :'iBktK nXhB ftuko/ rJ/ e[ZM \k;
wzstK s/ T[d/PK dh gqkgsh bJh ehsk iKdk j?. i/ ezw fBoXkos nB[;{uh gq'rokw
nB[;ko w[ezwb BjhA ehs/ iKd/, sK T[; d/oh BK+ :'iBk dk n;b wzst \sw j' ikt/rk
ns/ T[; :'iBk okjhA bkG b?D tk+/ bkGgksoh T[; s'A tKM/ ofj ikDr/. fJzM nkfvN
fBohyD Bk e/tb otkfJsh j'D/ ukjhd/ jB, ;r'A T[j Bshik w[yh th j'D/ ukjhd/ jB. d'
gZyK dh ekor[Ikoh dk fBohyD eoBk nfjw j[zdk j?.
1)

ftZsh$\ouk ;fEsh

2)

G"fse gqkgshnK

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

135

nkw s"o s/ nkfvN fBohyDK ftZu ftZsh gZyK dk fBohyD eo e/ t/fynk iKdk j? fe eh
\ouk ftt;Ek nB[;ko jh ehsk ik fojk j?, s/ |zv piN ftt;Ek d/ nzdo ofj e/ jh
\ou ehs/ rJ/ jB. fJ; ;G d/ fB:wsheoD dh b'V j?. w[Zy gVsk+ fBohyD ezw dh
G"fse ekor[Ikoh t/yD bJh j'D/ ukjhd/ jB. i/ T[;koh rshftXhnK nB[;{uh s'A fgZS/
jB ns/ :'iBkpzdh d/ nB[o{g BjhA jB, sK :'iBk dhnK n;o ekoikswe rshftXhnK
ezw BjhA eoBrhnK.

1H J/H ebk T[;koh Bk+ ;pzXs rshftXhnK bJh ekoi^ftXhnK (T[;koh ekoi)
ekoi^ftXh d/ w[Zy sZs (fjZ;/ g[oI/) fBwBfbys nB[;ko fdZs/ rJ/ jBL^
1H

vh n?| nko d/ fB:w 10H4 ^


;G s'A gfjbK sK ezwK dhnK sithIK bJh ;woZE nfXekoh dh gqPk;eh wBI{oh j'Dh
ukjhdh j? (fJj nfXeko ftGkr d/ w[yhnK e'+ j[zd/ jB), fiBQK ftZu ezw dh nktPesk
do;kJh rJh j'Dh ukjhdh j? s/ fJ; ezw nozG eoB dh gqtkBrh j'Dh ukjhdh j?.

2H

b'e fBowkD ftGkr e'v dk g?okrqk| 2H89


fJj fJZe p[fBnkdh B/w j? fe e'Jh th ezw T[d'A sZe nozG BjhA j'tr
/ k, id'A sZe fe;/
;zgsh dk ft;fsqs fvIkfJB fsnko BjhA j' iKdk s/ T[; s/ T[; d/ nB[wkB gqtkBrh
fw+h j'Dh ukjhdh j?, |zv nbkN j'J/ ikD/ ukjhd/ jB, ns/ ;woZE nfXekoh tZb'A ezw
nozG eoB d/ j[ew ikoh ehs/ rJ/ j'D/ ukjhd/ jB.

nB[wkB dh fsnkoh
gfjb/ gVkn s/ fJZe eZuk nB[wkB fsnko ehsk iKdk j?. ezw dk w[ezwb fJfsjk;,
fJ; dh Io{os, yks/ dk j?v, ezw dh nB[wkBs oew, fJ; d/ nozG j'D$w[ezwb j'D dk
;wK nB[wkB dh fog'oN ftZu g{oh soQK ftukfonk iKdk j?. ;pzXs ezw d/ fwnkoK
ns/ ezw d/ w[Zb (bkrs) dk fBog/y nB[wkB doK dh nkw nB[;{uh T[s/ nkXkos ftGkrh
doK (wd eqw nB[;ko) bkr{ eo e/ bkfJnk iKdk j?, fJj doK i' oki b'e fBowkD
ftGkr dhnK ftfGzB Pk\ktK tZb'A ehs/ ezwK s/ bkr{ j[zdhnK jB. nB[;{uh ftZu fdZshnK

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

136

doK nkw T[;kohnK s/ oZy^oykn d/ ezwK bJh j[zdhnK jB. fJj doK y/soh ew/Nh tZb'A
;w/A ;w/A f;o wBI{oP[dk gqhwhnw i'V e/ ngv/N ehshnK iKdhnK jB.
id'A o/yk fuZso (vokfJzr) gqtkB j' iKd/ jB, sK eZuh bkrs d/ nB[wkB nk\oh o{g
fdZsk iKdk j? ns/ T[; ;woZE nfXekoh tZb'A wBI{o ehsk iKdk j?.
2H

N?Avo ikoh eoBk

(1)

N?Avo doK ;h n?; doK (nkXko doK) d/ nkXko T[s/ eZYhnK iKdhnK jB s/ T[BQK ftZu
gqhwhnw (T[; ;w/A i' w"i{dk doK j'D) i'fVnk iKdk j?.

(2)

^ m/e/dko ;h n?; nko O gqhwhnw doK ftZu i'V (O) iK xNk (^) e/ N?Avo d/Dk
j't/rk.

(3)

sd s[bBkswe ;N/Nw?AN fsnko ehsh iKdh j?. m/e/dko dh ftZsh wIp{sh fXnkB
ftZu oyfdnK jh ;dk xZN'^xZN do dh f;|koP ehsh iKdh j?.

(4)

;woZE nfXekoh tZb'A 30 fdBK d/ nzdo N?Avo gqtkB ehsk ikDk ukjhdk j?.

(5)

N?Avo gqtkBrh d/ nkXko s/ nbkNw?AN^gZso ;|b m/ek J/iz;h ikoh ehsk iKdk j?.

(6)

nB[wkB ftZu ;woZE nfXekoh tZb'A pkekfJdk gqtkfBs }?o^nB[;{fus wZd doK Pkwb
ehshnK ikDhnK ukjhdhnK jB.

3H

;wM"fsnK dh fsnkohL
nbkNw?AN^gZso ikoh j'D fgZS'A, m/e/dko d/ d;skt/I (;wM"sk) fsnko ehs/ iKd/ jB,
fi; ftZu fwnko d/ B/w s/ m/e/ dhnK PosK Pkwb j[zdhnK jB. fJBQK s/ d'tA/ fXoK
(ftGkr ns/ m/ek J/iz;h) tZb'A j;skyo ehs/ iKd/ jB.

n)

wjZstg{oD foekovI
\ou/ Bk+ ;pzXs ;fjekoh nkfvN ftGkr dk ;G s'A wjZstg{oD ezw nkgD/ nkg jh
nfij/ N?;N u?e T[s/ g{ok T[soBk j'Dk ukjhdk j?, fit/A fe fJj Io{oh ;wfMnk ik
;edk j? fe nzdo{Bh ekoi^ftXh n;b ftZu T[fus sohe/ Bk+ fJj ;[oZfyns eodh
j?L^
wjZstg{oD foekovK s/ nkfvN fBohyDK dh B/Vsk fBwBfbys nB[;ko j?L^

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

137

w[Zy foekovI
foekovK dk fBohyD eod/ ;/A fBwBfbys fBohyD j'D/ ukjhd/ jB
1H

|kow gh vpfbT{ J/^24L (nB[;{uh vkZe/N) fJj n;b ftZu nkfvN bJh fJZe v/n
p[Ze j[zdh j?. fJj fJefjo/ ezw bJh fsnko ehsh iKdh j?, fi; ftZu ezw dk Bkw,
wjhBk s/ p[Ze eoB dk sohek
t/y' fe fJ; Bk+ m/e/dko d/ n;b fpb, ;N'o d/ t/ot/ ns/ Nh JhI dhnK ekghnK BZEh
ehshnK rJhnK j'D.
ikoh ehsh ;wZroh bJh fJBv?AN; t;s{ ;N'o ofi;No Bk+ fw+k e/ (;wZrohnK
dhnK wksoktK) t/fynk ikDk ukjhdk j?. fe;/ soQK dh spdhbh do;kT[D dh b'V j[zdh
j?.

1)

Bed G[rskB

2)

;Nke

3)

spkdbk fJzdokIK dh wdd Bk+ ;wZroh dh n?vi;Nw?AN (iK sK ;wZroh fe;/ j'o ezw
s'A fe;/ ezw ftZu spdhb ehsh iKdh j? iK ;wZroh ezw s'A fe;/ j'o ezw ftZu spdhb
ehsk iKdk j?). fJj ezw bJh p[Ze ehs/ e[Zb \ou/ dk gqdoPB eodk j?.

2H

|kow gh vpfbT{ 27
ofi;No dk oZy^oykn fBwBfbys sohe/ Bk+ ehsk iKdk j?. fJj fe;/ ezw d/ ftZsh
gZyK dk PhPk j[zdk j?. fJj wjhB/ eqw Bk+ |kow ghH vpfbT{H J/H 24 okjhA p[Ze ehsk
\ouk do;kT[Kdk (nB[;{uh vkZe/N)
t/y' fe eh nB[wkB wBI{o ehsk frnk j?. i/ BjhA sK fJj B[esk T[mkU.
i/ BjhA, sK ;Nkg^g/i$xZN \ou/ d/ ekoDK dh iKu ehsh ikt/.
ekbw
bVh Bzpo
1

ezw dk Bkw
2

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

nB[wkB wBI{o eoB tk+k nfXekoh


3

nB[wkB o

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

138

fJ; ;fEsh nXhB ezw o'fenk ik ;edk j?. ekoD j' ;edk j? fe m/e/dko fgZS/ jN
frnk j't/, m/e/dko wBI{oP[dk vokfJzr gqdkB Bk ehsh j't/ iK e'Jh seBheh ekoD th
j' ;ed/ jB.
\ouk p[Zev 2000^2001
1H

gqrshPhb \ouk
w/ok
\ou/ T[s/ gqrshPhb
tkip |kJhbK bJh ;Zd' ns/ T[BQK dk fBohyD eo'
5

67

m/ek ;wM"s/ dhnK PosK ftZu fe;/ ewh dk B[esk T[mkU ns/ \ou/, ;wM"s/ dk bkIwh
B[e;kB gsk eo', ns/ \ou/, tkX{ \ou/ nkfd dk bkIwh B[e;kB gsk eo'.
nkoe gqrshPhb \ouk
9

10

3H gqw[Zy ezwK dk ofi;No


^fJj
i/ fpb wB|h oew ftZu iKdk j?, fJ; d/ ekoD bZG/ ik ;ed/ jB. fJj fJ; eo e/ j'
;edk j?L
(1)

g/PrhnK dh T[rokjh Bk j'Dh,

(2)

}?o^nB[;{uh t;sK dk gqtkB Bk j'Dk fijVhnK pknd u wBI{o eoB tk+/ nfXekoh
tZb'A gqkgshnK j' ;edhnK jB.

8H

jo/e fgSb/ fpb s'A iwQk eotkJh$eZYh IwkBs okPh d/ nkXko T[s/ T[rokjh fJZe tko
ehsh ikDh ukjhdh j?.

9H

t/y' fe ;feUfoNh tZyo/ s"o s/ ikoh BjhA ehsh ikDh ukjhdh.

5H

Bkg^s'b g[;fsek

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

139

fJj fJZe ;EkJh foekov j?.


1H

fpb ftZu n?wH phH Bzpo ns/ gzBk ;zfynk d/ jtkb/ fdZs/ rJ/ jB.
n?w ph n?; d' gqeko d/ j[zd/ jB^tZvk ns/ S'Nk

2H

n?w ph ftZu doi ezw T[; soQK i'V'^


^

T)

wksoktK dk \[bk;k n?wH phH ftZu doi wksoktK d/ nB[;ko fsnko ehsk iKdk j?.
^

n)

Bkg^s'b dh fwsh fdZsh iKdh j?.

wBI{oP[dk doK bkr{ j[zdhnK jB.

^
J)

n?w ph ftZu ezw ns/ m/e/dko d/ Bkw doi jB

;kohnK wZdK d/ sZs^;ko fBwBfbys nB[;ko bkr{ ehsk iKdk j?L^

t/y' fe eh nfij/ gqGkt tk+k ;oNhf|e/N j? s/ T[; fJzukoi fJzihBhno B/ foekov


ftZu ;zGk+ e/ oZfynk j?l fi; T[s/ fbfynk j? fe ezw b'e fBowkD ftGkr dhnK
jdkfJsK nB[;ko ehsk frnk j?.
bzpkJh T[ukJh u"VkJh e[Zb i'V
wZd

wksok

ezwK d/ d' gqeko d/ sZs bkr{ ehs/ iKd/ jB, id fe fBwBfbys u?fezr eoB dh b'V j?.
^ sd wksoktK dk \[bk;k fsnko ehsk iKdk j?.
T)

gZek ezw (wZdK)

(1)

;kJhN dh tofDs ;woZEk N?;N ehsk frnk j?.


^ fJBQK r[DK d/ nkXko s/ fpb dk \[bk;k fsnko ehsk iKdk j?.

(2)

fJZNK nZtb doi/ d/ fwnko dhnK jB.

(3)

skIk ;hfwzN dh wIp{sh 100 |h ;dh j? s/ fJ; dh wIp{sh 3 wjhfBnK fgZS'A 20 |h


;dh xN iKdh j?. 6 wjhfBnK fgZS'A 30, fJZe ;kb fgZS'A 40 |h ;dh ns/ 24
wjhfBnK fgZS'A 50 |h ;dh xN iKdh j?.

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

140

nEkoNhL ghH n?BH yzBk dh j?Av p[Ze fJzvhnB gq?eNheb f;ftb fJzihBhnoI dk gzBk
8$86
4)

;wZroh dh pj[s fInkdk ygs bJhL^


i/ f;XKskswe ygs d/ w[ekpb/ n;b ygs 5 |h ;dh tX iKdh j? iK xN iKdh j?, sd
e'Jh ekotkJh BjhA ehsh ikt/rh. i/ fJj 5 |h ;dh s'A tZX tX iKdk j?, sK dzvkswe
do dh w[Ybh 5 |h ;dh s'A nrKj ;wZrohnK dh tX/o/ ygs bJh t;{bh ehsh ikt/rhl
fit/A fe ezNo?eN ftZu ftt;Ek j?.

i/ ;wZroh dh n;b ygs 5 |h ;dh sZe xZN iK T[; s'A th xZN j?, sK ezw d[nkok
feos do s/ ftGkrh s"o T[s/ e'Jh ekotkJh BjhA ehsh ikt/rh. go m/e/dko tZb'A ehsk
frnk ezw nkB Eo{ j?, sK do Io{o jh xNkJh ikt/rh. :ehBh pDkU fe ezw dh
;fEosk gqGkfts BjhA j'tr
/ h.

5)

n?; vh Jh fJzukoi s'A pknd b[et/A Bkg^s''b ehs/ ikD/ Io{oh j[zd/ jB.

6)

t/y' fe phwI d/ Bkg^s'b ftZu fe;/ fe;w dk e'Jh tkXk^xkNk BjhA j'Dk ukjhdk
feT[Afe fJ; wZd dh do pj[s T[u/oh j[zdh j?.

7)

ezw d/ fwnko pko/ T[u nfXekohnK d/ fBohyD B'N; dk th nfXn?B eo', i' T[BQK B/
nkgD/ fBohyD d"okB ehs/ j'Dr/.

n)

fwZNh dk ezw

1)

fXnkB Bk+ t/y' fe eh fwZNh d/ ezw dh wksok nB[wkB d/ nB[;ko jh j?.

2)

;kJhN T[s/ T[gbpX fwZNh dh tkip sohe/ Bk+ tos'A ehsh rJh j?.

3)

b'e fBowkD ftGkr ftP/P jdkfJs Bzpo 6, 2 d/ g?okrqk| 26 nB[;ko, fwZNh d/ ezw
BkgD dhnK d' ftXhnK jB.

1)

id'A th g[NkJh ykJhnK ftZu iK p"o'^fgN; s'A ehsh iKdh j?, sK p"o'^fgN; Bkfgnk
ikt/rk.

2)

g?okrqk| 27^ id'A p"o'^fgN; s'A BkgDk ;zGt BjhA j[zdk ns/ ezw tk+/ ;EkB T[s/ y[ZbQh
gJh fwZNh Bkg fbnk iKdk j?, sd P[ZX xD Bkg sZe g[ZiD bJh fBrfws GokJh d/
;ko/ wkwfbnK ftZu n;b Bkg bJh xD^frDsh ftu'A 10 |h ;dh eN"sh ehsh ikt/rh.

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

JH

ftP/P B[es/L

1H

fszB g?foQnK ftZu fJZe g?ok (fJsokI) fbyDk T[fus j? ^

141

1) T[BQK fBod/PK tk+/ nozGb/ g?o/ t/fynk frnk fiBQK dh T[bzxDk ehsh rJh j?.
2) ezw eoB d/ sohe/ dh ftnkfynk eo' ns/
3) f;ZN/ ti'A gqGkt ^ n?e;gB dk B[e;kB, tkX{ \ou/, nDnfXekos ft;Eko, f|I{b
\ouk, tX/o/ G[rskB nkfd
ezw eoB tk+h J/izh dk itkp bt', g?o/ ftZu fJ; i'V' ns/ ns/ fJ; ;p{s Bk+
oZd eo' i/ itkp tkip BjhA j?.
2H

i/ wBI{o Bk ehs/ nB[wkB bJh \ouk ehsk iKdk j?, sK nfijk \ouk nDnfXekos pD
iKdk j?.

3H

i/ \ouk wBI{oP[dk nB[wkB dh wksok s'A tX iKdk j?, sK fJj tkX{ \ouk j[zdk j?, fi;
d/ fB:wsheoD dh b'V j[zdh j? ns/ tkX/ d/ ekoD ikDB dh b'V j[zdh j?.

4H

T[; jkbs ftZu f|I{b \ouh j' iKdh j?, i/ ezw ;kJhN pdbD ekoD pzd j' ikt/ iK
;EkB s/ jVQK nkfd ekoD pj[s fInkdk B[e;kB j' ikt/.

5H

id'A e'Jh m/e/dko nX{o/ gVkn T[s/ ezw SZv iKdk j?, sK pkeh ofjzd/ ezw bJh gfjb/
m/e/dko s'A i'yw ns/ bkrs t;{b ehsh ikt/rh. fJ; wkwb/ ftZu pkeh ofjzdk ezw w[V
N?Avo ;Zd e/ iK ftGkr s"o T[s/ w[ezwb ehsk iKdk j?, \ou/ dk |oe t;{bh:'r pD
iKdk j?.

6H

gqrshPhb \ouk do;kT[D bJh d{i/ ezw$;Nke u'A \ou/ dh |oIh p[fezr ezw bJh ehsh
iKdh j?, sK i' gqtkfBs ;wZroh dk piN \sw j'D s'A pukn ehsk ik ;e/. Bk sK
;wZroh j"+h j"+h fyZuh iKdh j? s/ Bk jh G"fse s"o s/ ezw ehsk iKdk j?. nfij/
isB ;koh :'iBkpzdh \okp eo e/ oZy fdzd/ jB.

7H

wB|h fpb dk fBohyD pj[s fXnkB Bk+ ehsk ik ;edk j? feT[Afe fJzM T[rokjh
pekfJnk yVQ iKdh j?. fJ; bJh ekoDK dh iKu ehsh ik ;edh j? s/ g?ok fBowkD
ehsk iKdk j?.

8H

id'A ezw w[ezwb j' iKdk j?, sK ;zgzBsk fog'oN fsnko eoB dh Io{os j[zdh j?.

s/b ezgb?e;L
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

1H

142

:ehBh pDkU fe \ohddkoh \ohd^nkd/P$ezNo?eN nB[;ko jh ehsh rJh j? ns/ \ohd


w/B{J/b ftZu do;kJh ekoi^ftXh dh gkbDk ehsh rJh j?.

2H

g{zih \ohd ;w/s ;kohnK \ohddkohnK Io{o jh ;woZE nfXekoh tZb'A wBI{oh fw+h
j'Dh ukjhdh j?.

3H

i/ \ohd^nkd/P$ezNo?eN d/ fB:wK s/ PosK ftZu pknd u e'Jh spdhbh ehsh iKdh


j?, sK fJ; dh gqtkBrh pkekfJdk ;woZE nfXekoh tZb'A PeshnK d/ gqtkfBs v?bhr/PB
nB[;ko fdZbh j'Dh ukjhdh j?.

4H

oZd ehsh ;wZroh d/ wkwb/ ftZu gqkgs ehsh \ohd Io{o jh pkekfJdk ;N'oI ftZu
doi ehsh ikDh ukjhdh j?. ;wZroh tkg;h B'N ukbkB iK fJBt[nkfJ; Bk+ BZEh
ehsk j'Dk ukjhdk j? ns/ G[rskB fJ; Bk+ i'V/ ikD/ ukjhd/ jB.

5H

u[zrh dh ndkfJrh G[rskB d/ ;p{s d/ nkXko s/ jh ehsh ikt/rh.

6H

foD nkXko s/ \ohddkohnK bJh, fJzdokI \ohd v/n p[Ze ftZu ehsk ikt/rk s/ g?D
tk+k

gqGkt

;gbkfJo

b?io

nekT{AN

ftZu

d/Dk

j't/rk.

tkT{uo

d/

Bk+

ubkB$fJBt[nkfJ;, fBohyD fog'oN ns/ \ohd^nkd/P$ezNo?eN dh ekgh Bk+ BZEh


eoB/ j'Dr/.
7H

Bed \ohddkohnK bJh fJzdokI \ohddkoh v/n p[Ze ftZu ehsk ikt/rk ns/ T[; dk
n;o p?Ae yks/ ftZu fdZsk ikt/rk. tkT{uo d/ Bk+ fpb$e?P whw', fBohyD fog'oN dh
ekgh BZEh j'D/ ukjhd/ jB.

8H

eZuk wkb$;wZroh ftfGzB gqfefonktK ftu'A dh bzxDk g?Adk j? ns/ jo/e gqfefonk
d"okB fJ; ;wZroh dk e[ZM Bk e[ZM B[e;kB j' iKdk j?. fJ; gqfefonkswe B[e;kB dh
PBk\s j'Dh ukjhdh j? ns/ fJj fBoXkos B/wK d/ nzdo jh j'Dk ukjhdk j? (T[dkjoD
ti'A ib vhrfwzr d"okB gqfefonk dk B[e;kB, oh|kfJfozr B[e;kB, gqh^pbhfuzr
B[e;kB, p?u gqeko, jkJhvq'ihB/PB gbKN, g';N fBT{NobkfJI/PB^ew^g';N pbhfuzr
gbKN ns/ fvUvokfJI/PB gbKN ftZu j'D tk+k gqfefonkswe B[e;kB.

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

9H

143

nkfvNo fJBg[N (eZuk wkb) ns/ T[sgkdB (fsnko T[sgkd) nB[gks ns/ e[Zb
gqfefonkswe B[e;kB dk nB[gks T[go'es dZ;/ nB[;ko eZYDk ukjhdk j? ns/ T[; dh
s[bBk ;kbK Bk+ gZy ftZu$nfjs ftub/ |oe okjhA eoBh ukjhdh j?.
fJ; nB[gks dh s[bBk fe;/ pkjobh fwb s/ T[d:'r Bk+ ehsh ik ;edh j?. nkfvNo
ftfGzB T[g T[sgkdK ftZu nfij/ gqfefonkswe B[e;kB dh itkpd/jh dh PBk\s
eoBh ukjhdh j?.

n?w nko n?w (u"+ fwbK)


1H

\ohddkohnK dh g[PNh o;hd^ew^fBohyD B'N ns/ nkVQshJ/ d/ fpbK okjhA ehsh ikDh
ukjhdh j?.

2H

M'B/ dh do Gkos ;oeko tZb'A s?nP[dk xZN' xZN j'Dh ukjhdh j?.

3H

\ohd fpb ftZu M'B/ dh fJZe;[osk wksok ;wZroh gqkgsh B'N Bk+ j'Dh ukjhdh j?.

4H

do$wksok$|oe d/ wkwb/ ftZu fXo s'A v/fpN B'N b?Dk ukjhdk j?.

5H

ygs:'r nkw ;N'oI dh \ohd d/ wkwb/ ftZu :ehBh pDkU fe fbe[Jhv/N ehs/
joikfBnK dh t;{bh ehsh iKdh j? i/ ;gbkfJoI tZb'A fvfbto ehsh t;s{ ;wM"s/ dh
;wK nB[;{uh nB[;ko BjhA j?.

6H

u"+K dh t;{bh fBwBfbys gq'|kow/ ftZu skfbek ftZu d/Dh ukjhdh j? ns/ gqshe{b |oe
bJh fIzw/tkoh s?n j'Dh ukjhdh j?.

7H

bVh Bzpo

t/ot/

n;b t;{bh

|oe
wksok wksok wksok ehws
1H

;zgo
{ B u"+

2H

nZXk

3H

BZe{

4H

u"+ SkD$u'eo

5H

u"+K dh cZe

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

pDdh t;{dbh s?nP[dk fB:wK nB[;ko

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

6H

xkN

7H

e[Zb i'V

144

nfXnkfJ ^ 12
wjZstg{oD ekoikswe ;{ue (nB[gks) ns/ gzikp oki ;fjekoh p?Ae ns/
gzikp oki y/shpkVh ftek; p?Ae d/ B/w

noEks s'A tZX


s'A xZN
1H

nB[gks ftPb/PD

fJZe nB[gks e'Jh d' nzeK ftuk+/ rfDse ;pzX do;kT[Adk j?. nB[gks ftPb/PD,
ftPb/PDkswe ;whfynk dk fJZe w[ZbtkB n"Iko j?. fJZe nkfvNo nB[gkse ftPb/PD dh
tos'A fe;/ n;kXkoD iK nB[wkBs s/ frnks s'A goQK ik ojh fe;/ j'o uhI dh PBk\s eoB
bJh ehsh ik ;edh j?. nB[gks e/tb bZSDK T[ikro eod/ jB. fJj nkfvNo d/ jZE ftZu
j[zdk j? fe T[j fJBQK bZSDK dk tkip sohe/ Bk+ nfXn?B eo/, T[BQK nzso^;pzXs eo/ s/
fBPus BshfinK s/ g[Zi/ iK nrb/ohnK iKuK bJh y/soK dh PBk\s eo/. ftZsh f;js
do;kT[D tk+/ nB[gksK dh rDBk p?bz; PhN s'A ehsh iKdh j?.
nB[gks rDBk fet/A eohJ/ ftnfynk
1H

fJZSs nB[gks

g{zih T[fussk nB[gks


g{zih$e[Zb i'yw Gog{o tIBh ;zgshnK
fizBk T[u/ok g{zih T[fussk nB[gks j[zdk j?,
UBh jh i'yw MZbD dh p?Ae dh ;woZEk j[zdh j?.

2H

nkgD/ e'+ w"i{d |zv s'A ekoiPhb |zv


nkgD/ e'+ w"i{d |zv$ekoiPhb |zv

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

>8#

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

145

fJj nkgDk ekoiPhb |zv tXkT[D bJh ;z;Ek dh T[Xko


b?D dh :'rsk do;kT[Kdk.
fizBk T[u/ok nB[gks, UBk jh fpjso ;z;EkB.
3H

>10#

T[XkohnK s'A ekoiPhb |zv


T[XkohnK$ekoiPhb |zv
fJj ;z;EkB dh pkjoh jwkfJs s/ fBoGosk d/ gZXo do;kT[Kdk.
fJ; nB[gks dk ftPb/PD T[XkohnK dh bkrs
fXnkB u oyfdnK ehsk ik ;edk j?.

4H

ubzs s/ pZus iwQk yksk s'A e[Zb iwQk yks


ubzsOpZus iwQk yks/$e[Zb iwQk yks/
fJj nB[gks xZN bkrsK tk+/ iwQk ykfsnK s'A e[Zb iwQk
ykfsnK dk nB[gks do;kT[Kdk.
fizBk T[u/ok nB[gks UBk jh fpjso ;z;EkB.
fJ; Bk+ ftZsh bkrs xNkT[D ftZu wdd fw+dh j?.

5H

30# s'A 40# sZe

;z;Ekrs iwQk ykfsnK s'A e[Zb iwQk yks/


;z;Ekrs iwQk yks/$e[Zb iwkQk yks/
T[u/ok nB[gks p?Ae d/ iwQk yksk nkXko
dh n;fEosk do;kT[Kdk.

6H

ewkJh Bk eoB tk+hnK ;zgshnK s'A e[Zb ;zgshnK


ewkJh Bk eoB tk+hnK ;zgshnK (Bedh, j'o p?AeK e'+
ukb{ yksk pekJ/, gqkgsh:'r ftnki, }?o^ekor[Ikoh
tk+hnK ;zgshnK ns/ j'o f|e;v ;zgshnK)$e[Zb ;zgshnK.
fizBk T[u/ok nB[gks UBh jh xZN p?Ae dh ewkT[D:'rsk

7H

\okp ;zgshnK s'A e[Zb eofInK sZe

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

5 s'A 10# sZe

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

146

e[Zb \okp ;zgshnK$e[Zb eoIk ;zgshnK


fJj nB[gks wkV/ fwnko tk+hnK eoIk ;zgshnK
d/ nkeko s'A p?Ae d/ eoIk g'oN|'bhU sZe do;kT[Kdk.
8H

>5#

efwPB, dbkbh iK tNKdo/ okjhA j'D tk+h nkwdB s'A e[Zb nkwdB
efwPB, dbkbh s/ tNKdo/ s'A j'D tk+h nkwdB ns/ tNKdok$e[Zb nkwdB
fizBk T[u/ok nB[gks, p?Ae bJh UBk jh fpjso

9H

gqpzX dh bkrs s'A e[Zb nkwdB sZe


gqpzX dh bkrs$e[Zb nkwdB
fJj nB[gks e[Zb nkwdB dk fezBk fjZ;k
gqpzX dh bkrs s/ \ou j[zdk j?.

10H

25# s'A 30# sZe

gqpzX dh bkrs s'A ekoiPhb g{zih sZe


gqpzX dh bkrs$ekoiPhb g{zih
fizBk xZN nB[gks, p?Ae bJh UBk jh fpjso

11H

P[ZX bkG s'A e[Zb nkwdB sZe


P[ZX w[Bk|k$e[Zb nkwdB
fJj nB[gks do;kT[Kdk fe e[Zb nkwdB dk
fezBk fjZ;k \ou/ bJh T[gbpX j?.
T[u/oh do soihj:'r j?.

12H

P[ZX w[Bk|/ s'A nkgD/ e'+ w"i{d |zvK sZe


P[ZX w[Bk|k$nkgD/ e'+ w"i{d |zv
fJj nB[gks nkgD/ e'+ w"i{dk |zvK
T[s/ w[Bk|/ do;kT[Kdk.

13H

P[ZX w[Bk|k s'A ekoiPhb |zv sZe


P[ZX w[Bk|k$ekoiPhb |zv

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

1 s'A 2# sZe

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

fJj nB[gks p?Ae T[gbpX w[Bk|/:'rsk


d/ wkofiB do;kT[Kdk.
14H

P[ZX ehws s'A e[Zb pkjoh d/DdkohnK sZe


P[ZX ehws (g{zih, foIotI, ;zgshnK ftZu
xZN y'ok pkjoh d/DdkohnK dh gqfeosh ftZu
ftt;EktK BjhA)$e[Zb pkjoh d/DdkohnK
fizBk T[u/ok nB[gks, p?Ae dh UBh fpjso wIp{sh.
fJj p?Ae dh i'yw MZbD:'rsk th do;kT[Kdk.

2H

gzikp oki ;fjekoh p?Ae ns/ gzikp oki ;fjekoh


y/shpkVh G{wh frtek; p?AeK d/ B/w

1)

gzikp oki ;fjekoh p?AeL


1H n?B gh J/ d/ gZXo s'A e[Zb eoIk ns/ pekfJnk g/PrhnK 17 |h ;dh
2H wzr bJh t;{bh dh gqshPssk^78 |h ;dh
3H xZN'^xZN Pw{bhns nB[Pk;B dh gkbDk
4H nkgD/ \[d d/ |zvK dh n;b iK tNKdok:'r ehws j? o[gJ/ 0H93 bZy
5H ekfJw eo e/ oZyh nktPe ;h nko nko$n?; n?b nko
6H fgSb/ ;kb iwQk ykfsnK ftZu tkXk 26 |h ;dh
7H ekoiPhb |zv d/ gqpzX dh bkrs 1 |h ;dh

2) gzikp oki y/shpkVh ftek; p?Ae


1H p?Ae d/ nkgD/ |zvK dh n;b iK tNKdok:'r ehws 257H74 bZy o[gJ/
2H g/PrhnK bJh iwQk yks/ dk |h ;d 7#
3H ftP/P ftek; vhp?AuoI nXhB vhp?Auo bJh T[fus eto.

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

147

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

148

4H gh n?b vh ph$Pk\k |zv d/D ns/ t;{bhnK bJh w[Zy d|so fJ; d/ T[bN eoB
ftZu p?Ae u[;s ;h. fJ; B/ |zv ;[;s BjhA oZy/ ns/ Nk+hnK ik ;eD tk+hnK
T[XkohnK T[s/ N/e BjhA oZyh.
5H

fit/A iK nrb/ ;Zs tfoQnK bJh ;zgshnK s/ d/DdkohnK dh w?fuUfoNh gZXsh,

w?fuUfoNh dk e'Jh e[w/b BjhA.


6H ekoiekoh g{zih d/ gqpzX dh bkrs 1H5 |h ;dh
fNZgDhL
1H

gqpzX dh bkrs b?D^d/D dh bkrs th nytkT[Kdh.

2H

ekoiPhb g{zih p?bz; PhN d/ d/DdkohnK tk+/ d/ e[Zb i'V ftu'A fto'Xh wZdK xNk e/
nkT[Dh ukjhdh j?.

nfXnkfJ ^ 13
nkfvN fog'oN ikoh eoBk

nkfvNo dh fog'oN jo/e nkfvN dk nzfsw gVkn$T[sgkd j[zdk j?. fJj T[j wkfXnw
j[zdk j?, fi; okjhA nkfvN nXhB ftZsh ;N/Nw?AN; iK j'o nzefVnK pko/ ngD/ ftuko
gqrNkT[Kdk. fJj nkfvN gqfefonk dk fJZe wjZstg{oD nzr j[zdk j?, feT[Afe fJj nkfvNo
tZb'A ehs/ ezw d/ Bshi/ dk \[bk;k g/P eodk j?.
fJZe nkfvN nkw s"o s/ ftZsh ;N/Nw?AN; iK ftfGzB ;kXBK okjhA fBohyD nXhB j'o
eEB iK gq;skt d/ ;p{sK dk fJZe ;zrqfj j[zdk j?. fJeZm/ ehs/ ;p{sK dk fBohyD pj[s jh
fXnkB Bk+ eoBk j[zdk j?. fJ;/ fBohyD s'A nkfvNo B/ e'Jh tkip f;ZNk eZYDk j[zdk j?, i'
T[j nkfvN fog'oN okjhA gqrNkT[Kdk.
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

149

nkfvN fog'oN dh Ppdktbh dk pj[s wjZst j[zdk j?. nfijhnK fog'oNK dh Ppdktbh
s/ nkfvNoK dh fe;/ e'skjh iK X'ykXVh pko/ ekBh fIzw/tkoh s?n j[zdh j?.
fe;/ ;z;EkB d/ ykfsnK pko/ nkfvNo dh fog'oN ftZu fJj fpnkB ehsk j'Dk ukjhdk
j? fe eh p?bz; PhN ;Zuh j? ns/ ;pzXs eko'pko dk fBnKg{oD toDB T[; ftu'A fw+dk j?. fJ;
;pzX ftZu T[; fJj fXnkB oZyD dh b'V j[ zdh j? fe fes/ e'Jh }bs ftnkfynk Bk j't/ iK
;zgshnK s/ d/DdkohnK o+^rZv Bk j' ikD ns/ fes/ e'Jh ;zgshnK s/ d/DdkohnK b[ek e/ Bk
oZyhnK j'D, ;zgshnK d/ ;pzX ftZu ftzv' vq?f;zr ns/ fBt/P dh g[PNh j[zdh j', BjhA sK nkfvNo
T[s/ nkgDh fvT{Nh ftZu e'skjh tosD dk d'P bZr ;edk j? ns/ fJj nkfvNo dh itkpd/jh
j[zdh j?.
fog'oNK ns/ ;oNhf|e/NK ftuk+/ |oeL
wZd ;oNhf|e/N T[d'A tosh iKdh j?, id'A nkfvNo sZEK dh P[ZXsk dh g[PNh eodk j?.
fJZe nkfvNo dk ;oNhf|e/N fJj gq;s[s eodk j? fe T[; B/ e[ZM nzeK$nzefVnK dh g[PNh eo
fdZsh j? ns/ T[j d;skt/IK s/ yksk g[;seK d/ fBohyD nB[;ko T[BQK dh P[ZXsk dh rozNh d/D
dh ;fEsh ftZu j?.
d{i/ gk;/ fJZe fog'oN fJZe o;wh ;N/Nw?AN Gkt eEB j[zdk j?, i' nXhB fog'oNK ftZu
tofDs wkwfbnK dh iKu, fBohyD iK ;whfynk T[gozs fsnko ehsk iKdk j? ns/ T[; ftZu
T[; T[s/ nkfvNo dk ftuko Pkwb j[zdk j?.
ftuko dhnK fe;wKL
1H

n:'r ftukoL
id'A e'Jh nkfvNo ftfGzB wkwfbnK pko/ fe;/ fMie s'A p}?o nkgDk ftuko gqrNkT[Kdk,
fJj n:'r (nBe[nkbh|kJhv) ftuko j[zdk j?. fJZe n:'r ftuko dh T[dkjoD
nkfvNoI dk fJj eEB j't/rk fe ;kv/ ftuko s/ ;kvh ;{uBk w[skpe s/ ;k fdZshnK
ftnkfynktK nB[;ko, p?bz; PhN ns/ w[Bk|/ s/ B[e;kB dk yksk ;ko/ wkwfbnK ns/
ekoiPhb BshfinK dh ;fEsh dh fJZe ;Zuh s/ fBnKg{oD Mbe g/P eod/ jB.

:'r ftukoL

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

150

id'A fJZe nkfvNo e[ZM ;ze'u iK fMie Bk+ nkgDk ftuko gqrNkT[Kdk, sd fJj
nkfynk iKdk j? fe T[; dk ftuko :'r j?. T[dkjoD ti'A, ftZsh ;N/Nw?AN; dh nkfvN ftZu,
fJZe nkfvNo nkgDk ftP/P fJsokI oZy ;edk j? iK nkfvN fog'oN ftZu e'Jh nfijh Pos
oZy ;edk j?, fit/A T[go'es d/ wZd/BIo, n;hA fog'oN eod/ jK fe p?bz; PhN fJZe ;Zuk s/
fBnKg{oD ftuko gqrNkT[KdhHHH fiZE/ fJZe nkfvNo fJZe :'r ftuko d/Dk g?Adk j?, T[;
fog'oN ftZu :'rsk dh gqfeosh ;gZPN o{g ftZu gqrNkT[Dh ukjhdh j?.
:'r fog'oN ;Zdk d/D tk+/ e[ZM wjZstg{oD jkbks j/mK do;kJ/ rJ/ jBL^
1)

nktPe ikD dh nDT[gbpXsk ns/ g[ZSfrZS d/ ;zs'yiBe T[soK dh ftnkfynk

2)

ekB nB[;ko ykfsnK dhnK tkip g[;seK dh nDj'Ad

3)

yksk g[;seK ftZu B[e;

4)

ykfsnK dk ;Zuk s/ fBnKg{oD fdqP Ikfjo Bk eoBk

5)

nekT{AfNzr d/ fwnkoh f;XKsK, BhshnK s/ nfGnk;K dk f\nkb Bk oZfynk j'Dk

6)

ftXkBe ftt;EktK dh gkbDk Bk eoBh

7)

p/fB:whnK, X'ykXVhnK nkfd

3H

gqshe{b (iK BKj^gZyh) ftukoL


id'A nkfvNo fBohyD d/ nkXko s/ fJj f;ZNk eYdk j? fe T[j jK^gZyh ftuko d/D

bJh ;fjws BjhA j?, sd T[j T[bN iK gqshe{b ftuko fdzdk j?.
fJZe gqshe{b futko tkip j[zdk j? id'A nkfvNo d/ fJsokI iK fMie iK PosK fJzBhnK
gdkoEtkdh j? fe T[j fJj wfj;{; eodk j? fe ykfsnK s/ fJZe ;w[Zuh Mks t/b/ T[; ;G
e[ZM jh gdkoEe s"o s/ pdfbnk j'fJnk j?.
nkfvN B'N; d/ fBp/V/ bJh ekoi^ftXh fBwBfbys nB[;ko j?^^
S'NhnK p[fBnkdh ;fjekoh ;GktK dh fJz;g?eNo (nkfvN) tZb'A nkfvN

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

T)

151

ftZsh ;z;EkBK Bk+ ;pzXs fJBQK ;GktK d/ wkwb/ ftZu nkfvN B'N; dhnK fszB ekghnK
fsnko eoBhnK j'DrhnK, BjhA sK nkfvN B'N; dhnK d' ekghnK fsnko ehshnK
ikDrhnK.

n)

fJz;g?eNo nkfvN nkgD/ j;skyo:[es nkfvN B'N dh fJZe ekgh ;Gk d/ gqXkB$whs
gqXkB ;"AgDh j't/rh ns/ nkfvN w[ezwb j'D w"e/ oZyh whfNzr ftZu ftuko tNKdo/ s'A
s[ozs pknd fJj fog'oN d/ e/ o;hd b?Dh j'tr
/ h. T[j ekoi ftXh g[;fsek ftZu fJj
B'N d/tr
/ k fe T[; d/ j;skyo:[es nkfvN B'N dh ekgh gqXkB$whs gqXkB ;"Ag fdZsh
rJh j?. nkfvN B'N dhnK pkeh ekghnK T[;/ gzdotkV/ d/ nzs sZe nkfvN nk|h;o
G/iDh j'tr
/ h, fi; ftZu fJj w[ezwb ehsh rJh ;h, BjhA sK fJz;g?eNo (nkfvN) dh
gzdotkVk vkfJoh s/ ftuko BjhA j'tr
/ k.

(J)

nkfvN nk|h;o d/ d|so fJZe nfijk ofi;No fsnko eo e/ oZyDk j'tr


/ k, fi;
ftZu gqkgs j'D tk+/ ;GktK d/ nkfvN B'N; doi ehs/ ikDr/.

(;)

fJz;g?eNo s'A nkfvN B'N; fwbD d/ 15 fdBK d/ nzdo nkfvNo nk|h;o d/ d|so
T[BQK dh gVsk+ pj[s pkoheh Bk+ eoBh j't/rh.

(j)

iKu gVsk+ t/b/, i/ nkfvNo nk|h;o brdk j? fe nkfvN B'N fe;/ th soQK nX{ok
j?, sK T[j fJ; pko/ nrbh whfNzr d"okB ;pzXs fJz;g?eNo nkfvN Bk+ fBih s"o s/
ftukot NKdok eo/rk ns/ T[; w[ezwb eotkJ/rk. i/ nkfvN B'N; ;Gk u ikJ/
p}?o w[ezwb BjhA ehs/ iKd/, sK T[j fJz;g?eNo nkfvN tkg; eo fdZs/ ikDr/ s/
fiBQK T[j nkfvN nk|h;o dh okfJ doi j'tr
/ h, i' T[; dh gqkgsh d/ 7 fdBK nzdo
nkfvN nk|h;o dh gkbDk fgZS'A T[; d'pkok g/P ehsh ikt/rh.

(e)

i/ nkfvN fo'go
' N ftZu rzGho p/fB:whnK, }pB, f|I{b \ouhnK nkfd Ikfjo j[zdhnK
jB, T[; wkwb/ bJh ftP/P fog'oN fsnko eoBh j't/rh.

(y)

nkfvN B'N dh fJZe ekgh nkfvN nk|h;o d/ d|so u oj/rh ns/ shih ekgh ;pzXs
ftZsh ;z;EkB G/ih ikt/rh.

(r)

fiZE/ ;wtosh nkfvN gqufbs j't/ iK fiZE/ nkfvN nk|h;o iK fJZSs uh| nkfvNo,
fJz;g?eNo nkfvN, nkfvN nk|h;o s'A nkgDh nkfvN fog'oN wBI{o eotkJ/rk ns/

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

152

nkfvN nk|h;o iK uh| nkfvNo tZb'A tofDs jbfenK ftZu nkfvN fog'oN ikoh
eo/rk. fJBQK nkfvNoI dh nkfvN fog'oN dh g[DSkD nkfvN nk|h;o$uh| nkfvNo d/
d|so tZb'A ehsh ikt/rh.
(1)

;[;kfJNh eqw Bk+ |kJhbK dk oZy^oykn nkfvN nk|h;o d/ d|so ftZu ehsk ikt/rk
fiZE/ nkfvN B'N; ftZu nkfvN fJsokI w'wh dh ekgh ikoh ehsh iKdh j?, gkbDk
fog'oN s/ T[; ;Gk dh nkfvN Bk+ ;pzXs j'o ;koh fuZmh^gZsoh ;ko/ ;kbK bJh oZyh
ikt/rh. fJzM pknd d/ fe;/ th ;kb e'Jh jtkbk b?D dh ;[ftXk oj/rh s/ fJZe gZek
foekov th pfDnk oj/rk.
T[BQK ;opT[u ;z;EkBK ftZu, fiZE/ ;wtosh nkfvN gqufbs ofjzdh j?, nkfvN dh

fBrokBh uh| nkfvNo, ;fjekosk ;GktK d/ d|so d/ nfXekohnK ;"Agh iKdh j? ns/ oki d/
fIbQ/ ftZu nkfvN dh fBrokBh dk ezw fIbQk gZXoh nkfvN nfXekohnK fdZsk iKdk j?, ;op
T[u ;z;EkBK, e/Adoh ;z;EkBK s/ j'o tZv/ ;z;EkBK dhnK nkfvN fog'oNK d/ yofVnK dh iKu
fog'oN ikoh eoB s'A gfjbK ;z;EkBK d/ fBrokB nfXekohnK tZb'A gVsk+ ehsh iKdh j?.
fBrokB nfXekoh iK nkfvN fog'oN gqtkB eoB d/ ezw bJh fB:[es ehs/ rJ/
nfXekoh nzfsw yfsnK dh rfDkswe P[ZXsk dh u?fezr eo b?Dh ukjhdh j? iK T[; d/ d|so
s'A fe;/ nkfvNo dh wdd Bk+ T[; dh u?fezr j'Dh ukjhdh j?. T[; nkfvN fog'oN dk yoVk
uzrh soQK gVQ b?Dk ukjhdk j? s/ T[; ftZu b'VhAdhnK ;'XK eoBhnK ukjhdhnK jB. T[BQK dh
fBrokBh d/ ;w/A t/b/, T[go'es s'A fJbktk, T[BQK nkfvNo tZb'A fsnko nkfvN fog'oN dk
yoVk gqtkB eoB s'A gfjbK fBwBfbys B[efsnK dk fXnkB oZyDk ukjhdk j?.
1)

eh nkfvNo B/ nkfvN fog'oN ftZu fBih s/ pkjow[yh GkPk dh tos'A ehsh j? s/ e[ZM
ewhnK iK b'V s'A tZX \ofunK iK fe;/ ftneshnK tZb pekfJnk yVQhnK oewK
SZv e/ j'o fe;/ ftnesh dk e'Jh fIeo BjhA ehsk j?.

2)

eh nkfvNo B/ gqdkB ehs/ fBt/PK, ;feUfoNhI, wkV/ eofInK s/ ntw[ZbD dh T[fussk


dh g[PNh eo bJh j? ns/ pzd ehs/ ;Nke dh ;jh sohe/ ehws nzfes ehsh j?.

3)

eh nzfsw fog'oN Bk+ b'VhAdhnK nB[;{uhnK s/ ;N/Nw?AN; BZEh ehshnK rJhnK jB.

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

4)

153

eh nkfvNo B/ b'VhAd/ t/ot/ iwQk eotk fdZs/ jB ns/ T[bzxDktK, xkNK s/ f|I{b
\ouhnK dh ;gZPN sohe/ ftnkfynk ehsh j?.

5)

eh nkfvNo B/ T[BQK ftZsh b?D^d/DK pko/ ;pzXs ftneshnK nkgD/ gZy oZyD dk
w"ek fdZsk ;h, fiBQK pko/ nkfvN fog'oN ftZu e[ZM gqshe{b sohe/ fNZgDh ehsh rJh j?
ns/ w[bzeDK Bk+ ;pzXs T[BQK fto[ZX fNZgDhnK ehshnK rJhnK jB.

6)

nkfvNo nkfvN tk+/ ;z;EkB dhnK fgSbhnK nkfvN fog'oNK ftZu doi ewhnK s/
T[ekJhnK d/ t/ot/ Io{o t/yD/ ukjhd/ jB s/ fJj iKu eoBh ukjhdh j? fe T[; ;z;EkB
B/ T[BQK ewhnK s/ T[ekJhnK dh ;whfynk fet/A ehsh j?.

7)

nkfvN dk yoVk uzrh soQK gVQ b?D wro'A fBrokB nfXekoh ;Gk d/ gqpzXeK Bk+ ftuko
tNKdok eo/rk ns/ i/ ;zGt j'fJnk, sK nkfvN fog'oN d/ yoV/ T[s/ w?B/fizr vkfJo?eNo
iK w[Zy ekoiekoh nfXekoh s'A j;skyo eotk bt/rk, i' fJ; sZE dk ;{ue j't/rk fe
fJ; fog'oN yoV/ d/ gVkn s/ t/fynk frnk$fJ; pko/ ftuko tNKdok ehsk frnk.
i/ w?B/fizr vkfJo?eNo iK w[Zy ekoiekoh nfXekoh fe;/ \k; b?D d/D Bk+ ;pzXs
nkgDk \[d dk gZy i'VBk ukj/ sK T[; nkfvNo dh fNZgDhnK ;w/s nkfvN fog'oN
ftZu fBrws ehsk ik ;edk j?.
T[BQK nkfvN fog'oNK dh gVsk+ fiBQK dh w"e/ s/ fBrokBh BjhA oZyh rJh
fijVhnK nkfvN fog'oNK dh fBrokBh w"e/ s/ BjhA ehsh rJh, sK T[BQK dh gqkgsh w"e/
fBwBfbys u?fezr eoBh ukjhdh j?L^

1)

eh Sg/ nkfvN whw'^|kow ftZu g[ZS/ ftfGzB gqPBK d/ itkp ;jh s/ w[ezwb jB.

2)

eh b'VhAdhnK nB[;{uhnK s/ ;N/Nw?AN; nzfsw fog'oN Bk+ BZEh ehshnK rJhnK jB.

3)

eh ;kohnK gqfefonktK s/ ekoi^ftXhnK ehshnK rJhnK jb s/ b'VhAdhnK goyK


ehshnK rJhnK ;B ns/ fJj rZbK ftfGzB gqPBK d/ fdZs/ itkpK s/ nkw fNZgDhnK s'A
:ehBh pDkJhnK ik ;edhnK jB.

4)

eh ;Gk d/ nkgo/PBI s/ fJ; dh ftZsh ;fEsh Bk+ ;pzXs Io{oh ikDekoh iwQk eotkJh
rJh j?.

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

5)

154

eh nkwdB gqkgshnK s/ G[rskB dhnK ;N/Nw?AN;, w[Bk|/ s/ B[e;kB d/ yks/ ns/ p?bz;
PhN tkip sohe/ Bk+ fsnko ehshnK rJhnK jB s/ rfDse fbjkI Bk+ do[;s jB.

6)

eh nkw fNZgDhnK tkip sohe/ fbyhnK rJhnK jB ns/ fNZgDhnK B[efsnK d/


fj;kp Bk+ g{oh soQK tkip jB s/ Bk+ tkip ;p{s th bkJ/ rJ/ jB.

7)

eh nkfvNo tk+/ gkf;UA e'Jh gqsZy T[ekJh ;Gk d/ ezweki d/ gZyK dh gVsk+ t/b/ ofj
rJh j?, fit/A fe T[; dh fog'oN s/ nzfsw ykfsnK dh gVsk+ s'A Ikfjo j' ;edk j?.

8)

eh nkfvNo B/ fJj t/fynk j? fe eh ;Gk T[j ;ko/ wzstK dh g{osh eodh j?, fiBQK bJh
fJj ;Ekgs ehsh rJh ;h.

9)

i/ e'Jh xkNK iK f|I{b \ouhnK jB, sK eh nkfvNo B/ b'VhAd/ pj[s ;ko/ t/ot/ fdZs/ jB
ns/ eh T[; B/ n;gZPN eEBK s'A pukn ehsk j? s/ ;kohnK xkNK s/ f|I{b \ouhnK dh
;gZPN sohe/ ftnkfynk ehsh j?.

10)

eh fJj ;gZPN j? fe nkfvNo B/ ;ko/ tkT{uo s/ ubkB, ;kohnK yksk g[;sK s/ nzfsw
ykfsnK dhnK ;kohnK ;N/Nw?AN; t/yhnK jB.

nfXnkfJ ^ 14
nkfvN gkbDk ns/ g?oth

nkfvN nkgD/ nkg ftZu e'Jh nzs BjhA j? ns/ i/ e'Jh g?oth bJh e'Jh ekotkJh BjhA
ehsh iKdh j?, T[j f|I{b jh j't/rh. nkfvN fBohyD tkip sohe/ Bk+ BjhA ehs/ iKd/,
fgSbhnK nkfvN fog'oNK ftZu rzGho p/fB:whnK pko/ ehshnK rJhnK fNZgDhnK d'jokfJnk
ik fojk j?. nkfvN gkbDk T[s/ ;\sh Bk+ BIo oZyD dh b'V j[zdh j?.
nkfvN d/ d' fJZe ;wkB wjZstg{oD gZy ^ ykfsnK dh nkfvfNzr s/ fgSb/ ;kbK dhnK
nkfvN fog'oNK, ftP/P nkfvN fog'oNK ;w/s, dh gkbDk jB. fJj rzGho p/fB:whnK pko/
ikDekoh T[usw gZXo noEks iBse b/yk ew/Nh s'A gfjbK T[u nfXekohnK d/ fXnkB fjs
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

155

fbnkT[Kdh. nkfvN gkbDk nkfvN fBohyD s/ fv|kbNoK f\bk| ekotkJh dh gqfefonk nozG
eodh j?. fJj o'eEkw d/ fJZe edw ti'A ezw eodh j?, sK i' T[j' fijhnK p/fB:whnK d'pkok
tkgoB xNkfJnk ik ;e/.
ekoi^ftXhL
nkfvN fog'oN ikoh eoB s'A gfjbK w"e/ s/ gkbDk i'VB s'A pknd, ;Gk tZb'A gkbDk
fog'oN dhnK d' ekghnK ;pzXs nkfvNoI e'+ iwQk eotkT[DhnK j[zdhnK jB.

fJj gkbDk

fog'oN ftnkfynkswe fNZgDhnK d/ o{g ftZu s/ fszB ekbwK u j'Dh ukjhdh j?. gfjb/ ekZbw
ftZu nkfvN fBohyD ehsk j'Dk ukjhdk j?, d{i/ ekZbw ftZu gkbDk j'Dh u kjhdh j? s/ shi/
ekZbw ftZu nkfvNo dhnK fNZgDhnK j'DhnK ukjhdhnK jB ns/ \kbh SZvDk ukjhdk j?.
gkbDk fog'oN dh u?fezr fgZS'A, i/ nkfvNo gkbDk s'A ;zs[PN j[zdk j?, sK T[; fBohyD vqk Zg
eo d/Dk ukjhdk j? s/ i/ T[j gkbDk s'A ;zs[PN BjhA, sK T[; fJj ;Gk tkg; G/i d/Dh
ukjhdh j? s/ Bk+ fJj ftnkfynk ehsh ikDh ukjhdh j? fe gkbDk nDT[fus j?. nkfvN
fBohyDK dh vqkZfgzr d/ sZE ns/$iK gkbDk dh nDT[fussk d/ ekoD Io{o jh gkbDk fog'oN
dhnK d't/A ekghnK T[s/ nkfvNo dhnK fNZgDhnK tk+/ ekbw ftZu doi ehs/ ikD/ ukjhd/ jB
ns/ gkbDk dh fJZe ekgh ;Gk$;z;EkB tkg; G/ih ikDh ukjhdh j?, fi; sd gkbDk
fog'oN w[V iwQk eotkT[Dh ukjhdh j?.
gkbDk dh ;fEsh s/ BIo oZyD ns/ nkfvN fog'oNK d/ s/I o|sko fBp/V/ :ehBh
pDkT[D bJh ofi;Noko ;fjekoh ;GktK tZb'A nkgD/ gZso Bzpo 1256 fwsh 5 i[bkJh 1993
okjhA gkbDk ew/NhnK dk rmB ehsk j?, sK i' nkfvN j'o gqGktPkbh s/ Bshikw[yh pD
;e/.
1H

p[fBnkdh ;GktKL
fBwBfbys nfXekohnK dh fJZe ew/Nh wkf;e whfNzr eo/rh s/ p[fBnkdh ;GktK dhnK

nkfvN fog'oNK dh gkbDk :ehBh pDkJ/rh, fi; ftZu nkfvN nk|h;o eBthBo j'tr
/ kL^
(T)

fvgNh ofi;Noko (u/now?B)

(n)

;jkfJe ofi;Noko (;pzXs)

(J)

nkfvN nk|h;o (eBthBo)

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

(;)

;[gotkJhIoh fJz;g?eNo (;Gk dk fJzukoi)

(j)

fJz;g?eNo nkfvN

(e)

e'Jh j'o ftnesh i' fvgNh ofi;Noko tZb'A Bk+ u[fDnk ikt/.

156

whfNzr dh ekotkJh dhnK ekghnK ;pzXs ;z:[es ofi;Noko ns/ w[Zy d|so u
fvgNh uh| nkfvNo$ftP/P ;Zdk gqkgs w?ApoK, i/ e'Jh j'D, ;w/s ew/Nh d/ ;ko/ w?ApoK d/ Bk+
Bk+ ;pzXs ;kbkBk nkfvN G/ihnK ikDhnK ukjhdhnK jB s/ fBp/V/ Bk rJ/ g?fonK dh gkbDk
dh nDj'Ad dh ;fEsh ftZu T[BQK gqwkfDs BjhA ehsk ik ;edk.
2H

e/Adoh ;GktKL
e/Adoh$;?ezvoh ;z;EkBK dhnK nkfvN fog'oNK dh gkbDk T[; ew/Nh tZb'A nkgD/ gq pzXeK

s'A :ehBh pDkJh ikDh ukjhdh j?, fi; ftZu fBwBfbys nB[;ko nfXekoh j'Dr/L^
(T)

;z:[es ofi;Noko (u/now?B)

(n)

nkfvN nk|h;o (eBthBo)

(J)

e/Adoh ;Gk dk w[Zy ekoiekoh nfXekoh

(;)

fvgNh uh| nkfvNo fJzukoi

(j)

;oeb dk fvgNh ofi;Noko


fJj ew/Nh nfij/ ;z;EkBK d/ nkfvN B'N; dh gkbDk fog'oNK dh ;whfynk fjs wkf;e

whfNzrK ;Zd/rh.
T[go'es tofDs rms ew/Nh tZb'A ehsh whfNzr d"okB j'Jh ekotkJh dhnK ekghnK fJ;
;pzX ftZu fBwBfbys nfXekohnK G/ihnK ikDrhnKL^
1H

p[fBnkdh ;GktK
1H ;jkfJe ofi;Noko
2H fvgNh ofi;Noko
3H ;pzXs fvthIB dk ;z:[es ofi;Noko
4H nkfvN nk|h;o

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

2H

157

e/Adoh ;GktK
1H ofi;Noko ;fjekoh ;GktK
2H ;z:[es ofi;Noko

^^^^ 3H ;z:[es ofi;Noko


^^^^ 4H fIbQ/ dk nkfvN nk|h;o
^^^^ 5H e/Adoh ;Gk dk w[Zy ekoiekoh$n?wH vhH
^^^^ 6H ;pzXs ;op T[u ;Gk dk n?wH vhH
3H ;op T[u ;GktK
fJBQK ;z;EkBK d/ ;pzX ftZu, fBwBfbys nfXekohnK dh fJZe ew/Nh jo/e ;z;EkB ftZu
fB:[es ehsh ikt/rh, i' nkgD/ gqpzXeh YKu/ s'A nfij/ ;z;EkB dh nkfvN dh gkbDk
:ehBh pDkJ/rhL^
(T) wkoe|?v
^^^^ 1H tXhe ofi;Noko fJzukoi (u/now?B)
^^^^ 2H tXhe w[Zy nkfvNo$;z:[es w[Zy nkfvNo
^^^^ 3H nkfvN nk|h;o, fJzukoi wkoe|?v
^^^^ 4H tXhe w?B/fizr vkfJo?eNo, wkoe|?v
^^^^ 5H w[Zy nekT{AN; nk|h;o, wkoe|?v
(n) ghH n?;H ;hH phH
^^^^ 1H tXhe ofi;Noko (eq?fvN) (u/now?B)
^^^^ 2H n?wH vhH ghH n?;H ;hH phH
^^^^ 3H tXhe uh| nkfvNo$;z:[es uh| nkfvNo
^^^^ 4H fJzukoi ghH n?;H ;hH phH (eBthBo)
(J) ghH n?;H J/H vhH phH
^^^^ 1H tXhe ofi;Noko foD) (u/now?B)
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

^^^^ 2H n?wH vhH n?;H J/H vhH phH


^^^^ 3H tXhe uh| nkfvNo$;z:[es uh| nkfvNo
^^^^ 4H nkfvN nk|h;o fJzukoi, gh n?; J/ vh ph (eBthBo)
(;) fwbe|?v
^^^^ 1H tXhe ofi;Nooko fJzukoi (u/now?B)
^^^^ 2H n?wH vhH fwbe|?v
^^^^ 3H tXhe uh| nkfvNo$;z:[es uh| nkfvNo
^^^^ 4H nkfvNo fJzukoi, fwbe|?v (eBthBo)
(5) jkT{;|?v
^^^^ 1H tXhe ofi;Noko fJzukoi (u/now?B)
^^^^ 2H n?wH vhH jkT{;|?v
^^^^ 3H tXhe uh| nkfvNo$;z:[es uh| nkfvNo
^^^^ 4H nkfvNo fJzukoi jkT{;|?v (eBthBo)
(6) ;fgzB|?v
^^^^ 1H tXhe ofi;Noko fJzukoi (u/now?B)
^^^^ 2H n?wH vhH ;fgzB|?v
^^^^ 3H tXhe uh| nkfvNo$;z:[es uh| nkfvNo
^^^^ 4H nkfvNo fJzukoi ;fgzB|?v (eBthBo)
(7) P{ro|?v
^^^^ 1H tXhe ofi;Noko fJzukoi (u/now?B)
^^^^ 2H n?wH vhH P{ro|?v
^^^^ 3H tXhe uh| nkfvNo$;z:[es uh| nkfvNo
^^^^ 4H nkfvNo fJzukoi P{ro|?v (eBthBo)
(8) thte'
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

158

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

^^^^ 1H tXhe ofi;Noko fJzukoi (u/now?B)


^^^^ 2H n?wH vhH thte'
^^^^ 3H tXhe uh| nkfvNo$;z:[es uh| nkfvNo
^^^^ 4H nkfvN fJzukoi thte' (eBthBo)
(9) eB;N'|?v
^^^^ 1H tXhe ofi;Noko fJzukoi (u/now?B)
^^^^ 2H n?wH vhH eB;N'|?v
^^^^ 3H tXhe w[Zy nkfvNo$;z:[es w[Zy nkfvNo
^^^^ 4H nkfvNo fJzukoi eB;N'|?v (eBthBo)
(10) b/po|?v
^^^^ 1H tXhe ofi;Noko fJzukoi (u/now?B)
^^^^ 2H n?wH vhH b/o|?v$w?B/io b/po|?v
^^^^ 3H tXhe uh| nkfvNo$;z:[es uh| nkfvNo
^^^^ 4H nkfvNo fJzukoi b/po|?v (eBthBo)
(11) |o{N|?v
^^^^ 1H tXhe ofi;Noko fJzukoi (u/now?B)
^^^^ 2H n?wH vhH |o{N|?v$tXhe ;eZso |o{N|?v
^^^^ 3H tXhe uh| nkfvNo$;z:[es uh| nkfvNo
^^^^ 4H nkfvNo fJzukoi |o{N|?v (eBthBo)
(12) gBe'|?v
^^^^ 1H tXhe ofi;Noko fJzukoi (u/now?B)
^^^^ 2H n?wH vhH gBe'|?v
^^^^ 3H tXhe uh| nkfvNo$;z:[es uh| nkfvNo
^^^^ 4H nkfvNo fJzukoi gBe'|?v (eBthBo)
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

159

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

160

T[go'es ew/Nh nkfvN fog'oN dh gkbDk dh ;whfynk fjs wkf;e whfNzrK eo/rh.
nfijhnK whfNzrK dhnK ekotkJhnK dhnK ekghnK ew/Nh w?ApoK d/ Bk+ Bk+ ofi;Noko
;fjekoh ;GktK, uh| nkfvNo s/ ;pzXs ;z;EkBK d/ w?B/fizr vkfJo?eNoK G/ihnK ikDhnK
ukjhdhnK jB.
;opT[u ;GktK d/ gZXo T[s/ nzfsw gkbDk fog'oNK dh ;whfynk fjs fJZe oki gZXoh
skbw/b ew/Nh fBwB nB[;ko rms ehsh ikt/rh.
1H

ofi;Noko ;fjekoh ;GktK gzikp (u/now?B)

2H

uh| nkfvNo

3H

tXhe ofi;Noko (;pzXs)

4H

tXhe uh| nkfvNoI

5H

fvgNh uh| nkfvNo (J/) (eBthBo)

6H

;ko/ ;opT[u ;zrmBK d/ n?wH vhI


T[go'es jtkb/ Bk+ ;opT[u ;z;EkBK dh ew/Nh tZb'A fsnko ehs/ nzfsw T[soK dh

;whfynk fjs fJj ew/Nh wkf;e whfNzrK eo/rh.


i/ ;Gk$;z;EkB dk fdqPNhe'D nZvhNoI s'A (gkbDk pko/) tZyok j[zdk j?, sK T[; pko/
nkfvN nk|h;oK Io{o dZ;Dk j'tr
/ k ns/ fJ; wzst bJh \k; s"o s/ rms fIbQk gkbD
ew/Nh tZb'A fJj wkwbk eBthBo j'D d/ Bks/ nkfvN nk|h;o e'+ T[mkT[Dk j't/rk. i/ fco th
gkbDk pko/ w?ApoK ftuk+/ e[ZM ftukoXkoe wsG/d j'D, sd fJj gkbDk fog'oN fJ; wzst bJh
\k; s"o s/ rms oki gkbDk ew/Nh e'+ G/i fdZsh ikDh ukjhdh j?, fi; d/ u/now?B ;pzXs
tXhe ofi;Noko j[zd/ jB. ;opT[u ;z;EkBK d/ wkwb/ ftZu, gkbDk fog'oN dk |kow?N fpbe[b
fJj' j? ns/ fJj nkfvNoI e'+ iwQk eotkJh ikDh ukjhdh j?. T[; u?e eoB s'A pknd i/
gkbDk pko/ e'Jh ftukoXkoe wsG/d j'D, sK fJj f;ZXh oki gkbDk ew/Nh jtkb/ eo fdZsh
ikDh ukjhdh j?.
g?oth

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

161

gkbDk dh gqrsh ;oeko ;{fus eoBh ukjhdh j? ns/ fJ; pko/ ftfGzB ;z;EkBK dhnK
;whfynk whfNzrK d/ Bk+ BK+ ftZsh efwPBo fBrw dh whfNzr ftZu th ftuko tNKdok j'Dk
ukjhdk j?.
;fjekosk ftGkr
(;fjekosk 1 Pk\k)

BzH 76$7$2000$;h nkJh (6)4977

uzvhrVQ, fwsh 26 ngq?b, 2000

gzikp ;oeko fBwBfbys nkfvN itkpd/jh ew/Nh dk rmB eoBk T[fus ;wMdh j?.
T) p[fBnkdh ;fjekoh ;GktK bJh itkpd/jh ew/NhL
p[fBnkdh ;fjekoh ;GktK bJh itkpd/jh ew/Nh d/ w?Apo fBwBfbys nB[;ko j'Dr/L
^ tXhe ofi;Noko

u/now?B

^ ;z:[es uh| nkfvNo

;eZso$eBthBo

;oeko tZb'A fszB w?Apo e/Adoh s/ ;opT[u gZXo dhnK ;fjekohnK ;GktK d/ u[D/ j'J/
vkfJo?eNoI ftu'A BkwId eoB/ j'Dr/.

n) e/Adoh ;fjekoh ;GktK bJh itkpd/jh ew/Nh


e/Adoh ;fjekoh ;GktK bJh itkpd/jh ew/Nh d/ w?Apo fBwBfbys nB[;ko j'Dr/
^

;eZso ;fjekosk

u/nogo;B

tXhe uh| nkfvNoI

;eZso$eBthBo

;fjekoh ;GktK, gzikp

uh| nkfvNo

w?Apo

;fjekoh ;GktK, gzikp


^

ofi;Noko,
;fjekoh ;GktK, gzikp

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

w?Apo

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

162

;oeko tZb'A fszB w?Apo e/Adoh ;GktK d/ u/now?BK ftu'A ns/$iK ;opT[u ;fjekoh
;GktK d/ p'ov nk| vkfJo?eNoI d/ u[D/ vkfJo?eNoI ftu'A u[D/ ikDr/.

J)

;opT[u ;fjekoh ;GktK bJh itkpd/jh ew/NhL


;opT[u ;fjekoh ;GktK bJh itkpd/jh ew/Nh d/ w?Apo fBwBfbys j'Dr/L^

;fjekosk wzsoh, gzikp

u/nogo;B

;eZso ;fjekosk, gzikp

w?Apo

ofi;Noko, ;fjekoh ;GktK, gzikp

w?Apo

uh| nkfvNo, ;fjekoh ;GktK, gzikp

eBthBo$;eZso

d' w?Apo ;oeko tZb'A ;opT[u ;fjekoh ;GktK d/ u/now?BK ftu'A BkwId j'Dr/.

2H

nkfvN itkpd/jh ew/NhnK ;Gk d/ w[Zy ekoiekoh nfXekoh s/ j'o fe;/ ;pzXs
nfXekoh dk I[pkBh fBohyD fJ; bJh eoBrhnK

^^^^ 1) jtkbk nXhB nkfvN g?fonK dh gkbDk Bk ehs/ ikD d/ ekoD ;[fBPus eoB/
^^^^ 2) fdZs/ ;w/A nzdo nkfvN g?fonK dh gkbDk :ehBh pDkT[D fjs ;fjekoh ;Gk d/
;pzXs w[Zy ekoiekoh nfXekoh iK j'o nfXekohnK jdkfJsK d/Dk
^^^^ 3)

g?fonK dh ikDp[ZM e/ gkbDk Bk eoB bJh fIzw/tkoh s?n eoB fjs fJj wkwbk

;oeko iK ofi;Noko ;fjekoh ;GktK, fit/A th wkwbk j't/, jtkb/ eoBk


3H

uh| nkfvNo iK ;pzXs nkfvN itkpd/jh ew/Nhl nkfvN gkbDk ew/Nh s'A gqkgs jtkb/
ns/ f;|koPK d/ fBohyD fgZS'A ew/Nh d/ ftuko fjs fJZe ohftT{ B'N fsnko eo e/
iwQk eotkJ/rh. eBthBo ;pzXs nkfvN itkpd/jh ew/Nh dhnK whfNzrK dh ekotkJh dk
foekov oZy/rk ns/ T[; s'A pknd b'VhAdh g?otkJh th eo/rk.

4H

nkfvN itkpd/jh ew/NhnK dk ekoiekb fJ; B'Nhf|e/PB dh fwsh s'A fszB ;kbK bJh
j't/rk. }?o nfXekoh w?ApoK dk ekoiekb fszB ;kb iK vkfJo?eNo ti'A T[BQK dh ;wK
fwnkd, i' th gfjbK j't/, fizBk j't/rk.

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

5H

163

ew/NhnK d/ }?o^nfXekos w?Apo T[BQK bJh bkr{ B/wK nB[;ko Nh J/$vh J/ bJh jZedko
j'Dr/ ns/ nfij/ \ou/ T[; ;fjekoh ;Gk tZb'A ndkfJrh:'r j'Dr/, fi; dh T[j
B[wkfJzdrh eod/ jB.

uzvhrVQ,
fwsh 25 ngq?b, 2000

e/H n?;H izi{nk

ftZsh efwPBo ns/ ;eZso gzikp ;oeko


;fjekosk ftGkr

nfXnkfJ ^ 15
nkfvN |h;
;fjekoh ;GktK pko/ ekB, 1961 ftZu ns/ gzikp ;fjekoh ;GktK pko/ o{B 1963 d/
o{B 50 nXhB fJZe ftt;Ek j? fe ;oeko tZb'A fBoXkos g?wkfBnK T[s/ nkfvN |h; t;{b
ehsh ikt/. fJj g?wkB/ ftfGzB gqeko dhnK ;GktK d/ P[ZX w[Bk|/ dh gqshPssk okjhA xZN s'A xZN
ns/ tZX s'A tZX eZY/ iKd/ jB. fJj gqDk+h T[; wzst tZb ;/Xs j? fe T[BQK ;GktK s'A xZN
nkfvN |h; t;{b eoBk j? i' ewI'o jB ns/ xkfNnK ftZu uZb ojhnK jB ns/ T[BQk ;GktK s'A
tZX |h; t;{b eoBk j?, i' w[Bk|/ u jB s/ tZX |h; th ndk eo ;edhnK jB. nfGnk;
ti'A, nkfvN |h; rZbpks okjhA ;wMk p[Mk e/ t;{b ehsh iKdh j?, Bk fe fJj |h; T[; sohe/
Bk+ ipoh t;{b ehsh iKdh j? fit/A fe G{wh wkbhJ/ d/ pekJ/ ipoh t;{b ehs/ iKd/ jB.
nkfvN |h; dh t;{bh dh gqrsh do;kT[Kdh fe rZbpks okjhA ;wMkT[D tk+/ isB p/jZd ;|b
f;ZX j'J/ jB. nkfvN |h; d/ Bt/A g?wkB/ 22H6H98 ;'X/ rJ/ jB s/ i'V/ rJ/ jB.
id s'A ;fjekoh nkfvN ftGkr B/ nkfvN |h; w[bzeD s/ t;{bh Bk+ ;pzXs ezw fbnk
j?, sd s'A tX/o/ P[ZX w[bzeD j'D bZr fgnk j? ns/ t;{bh th tX/o/ j'D bZr gJh j?, fJzM
;oekoh nkwdB gqkgshnK ftZu tkXk j'fJnk j?.
;fjekoh ;GktK pko/ ekB, 1961 d/ ;?ePB 67 nXhB T[BQK ;GktK fto[ZX b'VhAdh
ekotkJh nozG ehsh ik ojh j? i' nkfvN |h; iwQk BjhA eotkT[KdhnK/ fgSb/ bzw/ ;w/A s'A
pekJ/ yVQ/ jB ns/ T[j pekJ/ ekBh ekoi ftXh okjhA G{ wkbhnk d/ pekfJnK tKr jh t;{b/
ikDr/.
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

164

;kb 1998^99 d"okB, 2H88 eo'V o[gJ/ w[Zb dh nkfvN |h; d/ w[bzeD ehs/ rJ/ ns/
T[; w[bzeD ftu'A 2H67 eo'V o[gJ/ t;{b gkJ/ rJ/ ns/ fJzM t;{bh dh gqshPssk 92H59 |h ;dh
ojh. ;kb 1998^99 d"okB nkfvN |h; d/ 0H27 eo'V o[gJ/ d/ fgSb/ pekJ/ th t;{b ehs/
rJ/. fJ; gqeko, ;kb 1998^99 d"okB nkfvN |h; s'A j'D tk+h e[Zb ;kbkBk nwdB 2H94
eo'V o[gJ/ ojh.
fgSb/ gzi tfoQnK d"okB nkfvN |h; dh ;kb^eqw nB[;ko e[b?ePB fBwBfbys nB[;ko
j?, i' fe ;oeko dh nkwdB gqkgsh j?L^
;kb

nkfvN |h; t;{bh

t;{bh dh gqshPssk

1994^95

2H61 eo'V

78H37

1995^96

2H60 eo'V

77H15

1996^97

3H04 eo'V

81H50

1997^98

2H58 eo'V

79H62

1998^99

2H94 eo'V

83H05

nkfvN |h; d/ pekfJnk yVQB d/ ekoDL


1)

;GktK B/ ezweki pzd eo fdZsk

2)

;GktK e'+ nDT[fs ftZsh t;hb/ ns/

3)

;GktK ofi;Nov j'JhnK go ezw Bk nozfGnk

ofi;No/PB d/ gfjb/ ;kb dh b/th s'A S'NK


1H

ofi;No/PB d/ gfjb/ ;kb bJh nfijhnK ;kohnK ;fjekoh ;GktK nkfvN |h; dh
b/th s'A S'N j't/rh.

2H

fijVhnK ;fjekoh ;GktK d/ ezweki pzd eoB d/ nkd/P ikoh j' u[Ze/ jB, T[BQK
nkfvN |h; dh b/th s'A S'N j'tr
/ h. go, fijV/ ;kb T[BQK dh ;wkgsh d/ j[ew fbnKd/
rJ/ ;B, T[; toQ/ bJh nkfvN |h; dk w[bzeD ehsk ikt/rk, T[; ;kb dk th, fi; ftZu
T[BQK w[V ;[oihs ehsk iKdk j?.

gzikp ;oeko
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

165

;fjekosk ftGkr
(;fjekosk Pk\k)

tZb
ofi;Noko, ;fjekoh ;GktK, uzvhrVQ
whw' BzpoL 70$17$90$;h^nkJh(5)$8106
uzvhrVQ, fwsh 22 i{B 1998
ftPkL

oki ftZu ;fjekoh ;z;EkBK ;/tk d/D pdb/ nkfvN ftGkr tZb'A t;{bh nkfvN
|h; dh ;'X.

jtkbkL

s[jkvk gZso BzpoH nko ;h n?; Jh n?Av Nh$nkJh n?; vh$555^J/ fwsh 2 d;zpo,
1997
gzikp ;fjekoh ;GktK d/ fB:w 1963 d/ fB:w 50 nXhB, gzikp d/ okigkb jo/e ;Gk

;kjwD/ do;kJ/ ;'X/ g?wkfBnK nB[;ko fBwBfbys gqeko dhnK ;fjekoh ;GktK d/ ;pzX ftZu
s[ozs gqGkt Bk+ nkfvN |h; d/ g?wkfBnK dh ;'X wBI{oh d/Dh T[fus ;wMd/ jBL^
bVh

;fjekoh ;Gk dh fe;w

Bzpo

(T ;opT[u ;GktK

1H

wkoe|?v

nkfvN |h; d/ ;'X/ g?wkB/

P[ZX w[Bk|/ dk 10 |h ;dh tZX s'A tZX e/tb


15H00 bZy o[gJ/ (gzdoK bZy o[gJ/) ns/
xZN s'A xZN 5 bZy o[gJ/ (gzi bZy o[gJ/).

2H

fwbe|?v

P[ZX w[Bk|/ dk 10 |h ;dh tZX s'A tZX e/tb


35,000 o[gJ/ (o[gJ/ g?Ash jIko) ns/ xZN
s'A xZN 10,000 o[gJ/ (d; jIko o[gJ/)

3H

;fgzB|?v

^T[jh^

4H

thte'

^T[jh^

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

5H

P{ro|?v

6H

jkT{;|?v

166

^T[jh^
P[ZX w[Bk|/ dk 10 |h ;dh tZX s'A tZX e/tb
60,000 o[gJ/ (;Zm jIko o[gJ/) ns/ xZN'
xZN 10,000 o[gJ/ (d; jIko o[gJ/)

7H

eB;N'|?v

P[ZX w[Bk|/ dk 10 |h ;dh tZX s'A tZX e/tb


25,000 o[gJ/ (o[gJ/ gzMh jIko) ns/ xZN
s'A xZN 10,000 o[gJ/ (d; jIko o[gJ/)

8H

gBe'|?v

e/tb 5,000 o[gJ/ (gzi jIko o[gJ/) dk


|b?N o/N

9H

b/po|?v

e/tb 5,000 o[gJ/ (gzi jIko o[gJ/) dk


|b?N o/N

10H

|o{N|?v

P[ZX w[Bk|/ dk 10 |h ;dh xZN s'A xZN e/tb


2,500 o[gJ/ (o[gJ/ d' jIko gzi ;") ns/
tZX s'A tZX 25,000 o[gJ/ (o[gJ/ gzMh
jIko)

11H

gzikp oki ;fjekoh


y/sh ftek; p?Ae fbH

P[ZX w[Bk|/ dk 6 |h ;dh tZX s'A tZX e/tb


6H00 bZy o[gJ/ (o[gJ/ S/ bZy) ns/ xZN s'A
xZN 1H00 bZy o[gJ/ (fJZe bZy o[gJ/)

12H gzikp oki ;fjekoh p?Ae fbwfNv

P[ZX w[Bk|/ dk 7 |h ;dh tZX s'A tZX e/tb


7H00 bZy o[gJ/ (o[gJ/ ;Zs bZy) ns/ xZN
s'A xZN 1H00 bZy o[gJ/ (o[gJ/ fJZe bZy)

13H

g'bNoh |?vo/PB

1,000 o[gJ/ (e/tb fJZe jIko o[gJ/) dk


|b?N o/N

14H

fJzv;Nohnb |?vo/PB

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

^T[jh^

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

167

e/Adoh ;GktK
15H

e/Adoh ;fjekoh p?Ae

P[ZX w[Bk|/ dk ;kY/ 7 |h ;dh tZX s'A tZX


e/tb 5H00 bZy o[gJ/ (gzi bZy o[gJ/) ns/
xZN s'A xZN 1H00 bZy o[gJ/ (fJZe bZy
o[gJ/)

16H

e/Adoh ;fjekoh ;N'o s/


gqkfJwoh ;N'oI s/ e?ANhBI

P[ZX w[Bk|/ dk 4 |h ;dh tZX s'A tZX e/tb


1,000 o[gJ/ (o[gJ/ fJZe jIko) ns/ xZN s'A
xZN 100 o[gJ/ (;" o[gJ/)

17H ;wtosh nkfvN Bk+ Pfjoh p?Ae

P[ZX w[Bk|/ dk ;kY/ 7 |h ;dh tZX s'A tZX


e/tb 75,000 o[gJ/ (o[gJ/ gzMjZso jIko)
ns/ xZN s'A xZN 25,000 o[gJ/ (o[gJ/ gzMh
jIko).

18H

;kbkBk nkfvN nXhB Pfjoh p?Ae

P[ZX w[Bk|/ dk ;kY/ 7 |h ;dh tZX s'A tZX


e/tb 5,000 o[gJ/ (o[gJ/ gzi jIko) ns/
xZN s'A xZN o[gJ/ 1,000 (o[gJ/ fJZe jIko)

19H

fIbQk ;fjekoh :{BhnB

P[ZX w[Bk|/ dk ;kY/ 7 |h ;dh tZX s'A tZX


e/tb o[gJ/ 5,000 o[gJ/ (o[gJ/ gzi jIko)
ns/ xZN s'A xZN o[gJ/ 1,000 (o[gJ/ fJZe
jIko)

20H

fIbQk ;fjekoh feos


ns/ fBowkD :{BhnB

P[ZX w[Bk|/ dk ;kY/ 7 |h ;dh tZX s'A tZX


e/tb o[gJ/ 10,000 o[gJ/ (o[gJ/ d; jIko)
ns/ xZN s'A xZN o[gJ/ 5,000 (o[gJ/ gzi
jIko)

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

21H

fIbQk ;fjekoh fJzv;Nohnb :{BhnB

168

P[ZX w[Bk|/ dk ;kY/ 7 |h ;dh tZX s'A tZX


e/tb o[gJ/ 5,000 o[gJ/ (o[gJ/ gzi jIko)
ns/ xZN s'A xZN o[gJ/ 100 (o[gJ/ fJZe ;")

22H

fIbQk ;fjekoh E'e ;GktK

P[ZX w[Bk|/ dk ;kY/ 7 |h ;dh tZX s'A tZX


e/tb o[gJ/ 10,000 o[gJ/ (o[gJ/ d; jIko)
ns/ xZN s'A xZN o[gJ/ 6,000 (o[gJ/ S/
jIko)

23H

fIbQk ;fjekoh d[ZX :{BhnB


(fpBK fwbe gbKN)

o[gJ/ 5,000 (e/tb gzi jIko o[gJ/) dk


|b/N o/N

24H

fIbQk ;fjekoh d[ZX :{BhnB


(fwbe gbKN Bk+)

P[ZX w[Bk|/ dk ;kY/ 7 |h ;dh tZX s'A tZX


e/tb o[gJ/ 25,000 o[gJ/ (o[gJ/ gzMh jIko)
ns/ xZN s'A xZN o[gJ/ 5,000 (o[gJ/ gzi
jIko)

;fjekoh yzv fwbK


25H

;wtosh nkfvN nXhB

P[ZX w[Bk|/ dk ;kY/ 5 |h ;dh tZX s'A tZX


e/tb 1H00 bZy o[gJ/ (fJZe bZy o[gJ/) ns/
xZN s'A xZN 10,000 o[gJ/ (d; jIko
o[gJ/)

26H

;kbkBk nkfvN nXhB

P[ZX w[Bk|/ dk ;kY/ 5 |h ;dh tZX s'A tZX


e/tb 1H00 bZy o[gJ/ (fJZe bZy o[gJ/) ns/
xZN s'A xZN 10,000 o[gJ/ (d; jIko
o[gJ/)

27H

ofi;Nov go p}?o bkfJ;?A;

o[gJ/ 100$^ (e/tb fJZe ;" o[gJ/)

28H

T[;koh nXhB

o[gJ/ 1,000$^ (e/tb fJZe jIko o[gJ/)

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

29H

;fjekoh eskJh fwbK

169

fit/A fe yzv fwbK d/ wkwb/ ftZu t;{b ehsk


ik fojk j?, fit/A fe eqwtko bVh Bzpo
21^25^28 s/ ;'fXnk frnk j?

30H

;fjekoh eskJh nkXkos


eskJh fwbK

P[ZX w[Bk|/ dk ;kY/ 5 |h ;dh tZX s'A tZX


e/tb 1H00 bZy o[gJ/ (fJZe bZy o[gJ/) ns/
xZN s'A xZN 5,000 o[gJ/ (gzi jIko o[gJ/)

j'o tZvhnK ;GktK$p[fBnkdh y/shpkVh ftek; p?Ae


31H

;wtosh nkfvN nXhB

P[ZX w[Bk|/ dk ;kY/ 7 |h ;dh tZX s'A tZX


e/tb o[gJ/ 65,000 o[gJ/ (o[gJ/ g?Ajm
jIko)

32H

;kbkBk nkfvN nXhB

10,000 o[gJ/ (e/tb d; jIko o[gJ/ dk


|b?N o/N

;fjekoh wzvheoD ;GktK


33H ;wtosh nkfvN nXhB

P[ZX w[Bk|/ dk ;kY/ 7 |h ;dh tZX s'A tZX


e/tb 50,000 o[gJ/ (gzikj jIko o[gJ/) ns/
xZN' xZN 10,000 o[gJ/ (d; jIko o[gJ/)

34H ;kbkBk nkfvN nXhB

P[ZX w[Bk|/ dk ;kY/ 7 |h ;dh tZX s'A tZX


e/tb 20,000 o[gJ/ (thj jIko o[gJ/) ns/
xZN' xZN 5,000 o[gJ/ (gzi jIko o[gJ/)

35H rzBk ;GktK

5,000 o[gJ/ (e/tb gzi jIko o[gJ/ dk |b?N


o/N

36H e'bv ;N'o/i;

2,000 o[gJ/ (e/tb d' jIko o[gJ/ dk |b?N


o/N

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

37H wfjbk T[d:'fre ;GktK

170

P[ZX w[Bk|/ dk 1 |h ;dh tZX s'A tZX e/tb


100 o[gJ/ (fJZe ;" o[gJ/) ns/ xZN' xZN 10
o[gJ/ (d; o[gJ/)

38H f;B/wk ;GktK

5,000 o[gJ/ (e/tb gzi jIko o[gJ/ dk |b?N


o/N f;B/wk xo Bk+ ns/ o[gJ/ 500 (e/tb
gzi ;" o[gJ/) f;B/wk xo s'A p}?o

p[fBnkdh ;GktK
39H

y/sh ;/tk ;GktK s/


gqw[Zy ;GktK

P[ZX w[Bk|/ dk ;kY/ 7 |h ;dh tZX s'A tZX


e/tb 5,000 o[gJ/ (gzi jIko o[gJ/) ns/
xZN' xZN 1,000 o[gJ/ (fJZe jIko o[gJ/)

40H

j'o y/sh foD ;GktK

P[ZX w[Bk|/ dk ;kY/ 7 |h ;dh tZX s'A tZX


e/tb 500 o[gJ/ (gzi ;" o[gJ/) ns/ xZN'
xZN 25 o[gJ/ (gzMh o[gJ/)

41H

}?o y/sh foD ;GktK (j'o)

P[ZX w[Bk|/ dk ;kY/ 7 |h ;dh tZX s'A tZX


e/tb 500 o[gJ/ (gzi ;" o[gJ/) ns/ xZN'
xZN 25 o[gJ/ (gzMh o[gJ/)

42H

fe|kfJsPkoh s/ foD ;GktK

43H

fe|kfJsPkoh s/ pZus ;GktK

44H

^Tjh^

ns/ wfjbk ;GktK

^T[jh^

gqkfJwoh n?b s/ U ;GktK

P[ZX w[Bk|/ dk ;kY/ 7 |h ;dh tZX s'A tZX


e/tb o[gJ/ 1,000 o[gJ/ (o[gJ/ fJZe jIko)
ns/ xZN s'A xZN o[gJ/ 100 (o[gJ/ fJZe ;")

45H

p[fBnkdh wekB T[;koh ;GktK

46H

NoK;g'oN ;/tktK ;wtosh nkfvN

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

^T[jh^

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

nXhB (o{N gofwN Bk+)

171

P[ZX w[Bk|/ dk ;kY/ 7 |h ;dh tZX s'A tZX


e/tb o[gJ/ 10,000 o[gJ/ (o[gJ/ d; jIko)
ns/ xZN s'A xZN o[gJ/ 5,000 (o[gJ/ gzi
jIko)

47H

NoK;g'oN ;/tktK ;kbkBk nkfvN


Bk+, o{N gofwN Bk+

P[ZX w[Bk|/ dk ;kY/ 7 |h ;dh tZX s'A tZX


e/tb 5,000 o[gJ/ (o[gJ/ gzi jIko) ns/
xZN s'A xZN o[gJ/ 1,000 (o[gJ/ fJZe jIko)

48H NoK;g'oN ;/tktK fpBK o{N gofwN

o[gJ/ 100 (e/tb fJZe ;")

49H

P[ZX w[Bk|/ dk ;kY/ 7 |h ;dh tZX s'A tZX

foePk ukbe ;GktK

e/tb 500 o[gJ/ (gzi ;" o[gJ/) ns/ xZN'


xZN 25 o[gJ/ (gzMh o[gJ/)
50H

d[ZX ;gbkJh ;GktK


(nkBzd gZXsh)

P[ZX w[Bk|/ dk ;kY/ 7 |h ;dh tZX s'A tZX


e/tb 500 o[gJ/ (gzi ;" o[gJ/) ns/ xZN'
xZN 25 o[gJ/ (gzMh o[gJ/)

51H

d[ZX ;gbkJh ;GktK (j'o)

^T[jh^

52H

v/noh ;GktK

^T[jh^

53H

jZEyZvh p[Deo ;GktK

^T[jh^

54H

e/ th nkJh ;GktK (j'o)

^T[jh^

55H

wZSh gkbD ;GktK (j'o)

^T[jh^

56H

g'bNoh ;GktK

^T[jh^

57H

;{o gkbD ;GktK

^T[jh^

58H

T[d:'fre ;GktK (j'o)

^T[jh^

59H

T[d:'fre ;GktK fpibh tosD

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

tk+hnK gqk;?;zr fJekJhnK Bk+

172

P[ZX w[Bk|/ dk 1;kY/ 7 |h ;dh tZX s'A tZX


e/tb 50,000 o[gJ/ (o[gJ/ gzikj jIko) ns/
xZN s'A xZN 10,000 o[gJ/ (d; jIko
o[gJ/)

60H ;z:[es gq/fwzr ;GktK

ofi;No/PB d/ gfjb/ fszB toQ/ e'Jh nkfvN


|h; BjhA ns/ u"E/ toQ/ s'A P[ZX w[Bk|/ dk 2
|h ;dh tZX s'A tZX e/tb 500 o[gJ/ (gzi ;"
o[gJ/) ns/ xZN' xZN 25 o[gJ/ (gzMh o[gJ/)

61H ;fjekoh pj[^wzsth ;GktK

P[ZX w[Bk|/ dk ;kY/ 7 |h ;dh tZX s'A tZX


e/tb 500 o[gJ/ (gzi ;" o[gJ/) ns/ xZN'
xZN 100 o[gJ/ (;" o[gJ/)

62H nBki vhbo ;fjekoh ;GktK

P[ZX w[Bk|/ dk ;kY/ 10 |h ;dh tZX s'A tZX


e/tb 500 o[gJ/ (gzi ;" o[gJ/) ns/ xZN'
xZN 25 o[gJ/ (gzMh o[gJ/)

63H fNT{pt?b f;zikJh ;GktK

^T[jh^

64H

P[ZX w[Bk|/ dk ;kY/ 7 |h ;dh tZX s'A tZX

o/bt/ fteo/sk ;fjekoh ;GktK

e/tb 500 o[gJ/ (gzi ;" o[gJ/) ns/ xZN'


xZN 25 o[gJ/ (gzMh o[gJ/)
65H

efwPB d[ekBK

T)

P[ZX w[Bk|/ dk 10 |h ;dh e/tb 100

o[gJ/ (fJZe ;" o[gJ/)


n) 101 o[gJ/ s'A 500 o[gJ/ (e/tb fJZe ;"
fJZe o[gJ/ s'A gzi ;" o[gJ/) s'A tZX d/ P[ZX
w[Bk|/ dk 12 |h ;dh
J) P[ZX w[Bk|/ dk 15 |h ;dh tZX s'A tZX
e/tb 500 o[gJ/ (gzi ;" o[gJ/) ns/ xZN'
xZN 25 o[gJ/ (gzMh o[gJ/)
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

66H

e'Jh j'o tor

173

P[ZX w[Bk|/ dk ;kY/ 7 |h ;dh tZX s'A tZX


e/tb 500 o[gJ/ (gzi ;" o[gJ/) ns/ xZN'
xZN 25 o[gJ/ (gzMh o[gJ/)

fNZgDhL
1H

nfijhnK ;kohnK ;fjekoh ;GktK ofi;No/PB d/ gfjb/ toQ/ bJh nkfvN |h; dh
b/th s'A S'N oj/rh.

2H

fijVhnK ;fjekoh ;GktK d/ ezweki pzd eoB d/ nkd/P ikoh j' u[Ze/ jB, T[BQK
nkfvN |h; dh b/th s'A S'N j'tr
/ h. go, fijV/ ;kb T[BQK dh ;wkgsh d/ j[ew fbnKd/
rJ/ ;B, T[; toQ/ bJh nkfvN |h; dk w[bzeD ehsk ikt/rk, T[; ;kb dk th, fi; ftZu
T[BQK w[V ;[oihs ehsk iKdk j?.

3H

fijVhnK p[fBnkdh ;fjekoh ;GktK tkip sohe/ Bk+ ezw BjhA eo ojhnK ns/ d/P dh
tzv ekoD pzd eoBhnK gJhnK ;B, fiBQK gzikp ;oeko d/ whw' BzH 5219^e'nkgH
56^452, fwsh 11 wkou 1957 okjhA |h; dh b/th s'A S'N jk;b j?, nkfvN |h; dh
b/th s'A S'N ekfJw oj/rh. fco th, T[; toQ/ bJh nkfvN |h; dk w[bzeD ehsk ikt/rk,
T[; ;kb dk th, fi; ftZu T[BQK w[V ;[oihs ehsk iKdk j?.

4H

T[go'es g?wkBk okPh nB[;ko nkfvN |h; dh frDsh eod/ ;w/A 50 g?;/ sZe dh okPh
BIonzdkI ehsk ikt/rk s/ 51 g?;/ iK T[; s'A tZX 1H00 o[fgnk wzfBnk ikt/rk.

5H

;kohnK gqeko dhnK nDofi;Nov ;GktK T[s/ nkfvN |h; g?wkfBnK nB[;ko nkfvN
|h; dk w[bzeD ;pzXs ofi;No gqeko dhnK ;GktK nB[;ko jh ehsk ikt/rk, nfijhnK
;GktK bJh fJj ftt;Ek oj/rh fe fijV/ ;kb fJj e'Jh eko'pko iK ftZsh b?D^d/D
BjhA eodhnK, T[BQK T[; ;kb dh nkfvN |h; dh b/th s'A S'N oj/rh.

6H

fBwBfbys ;GktK nkfvN |h; s'A S'N fdZsh rJh j?L^


1H T[sw eqkZ; pqhfvzr :{BhnB
2H gP{ gkbD n?;';hJ/PB

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

3H izr+ks :{BhnB
4H T[sw fbftzr ;[;kfJNhI
5H nkofEe ;[Xko ;GktK
6H f;js s/ iB efbnkD ;GktK
7H p[fBnkdh ;jkfJsk gP{ gkbD e/Ado
8H c+ T[sgkde ;GktK
9H tkNo jkot?;fNzr ;GktK
10H g'bNoh pqhfvzr ;GktK
11H c+ ftek; s/ ;zGk+ ;GktK
12H izr+ks ;GktK
13H wZX{ wZyh gkbD ;GktK
14H o/Pwh ehV/ gkbD ;GktK
15H ftfdne ;GktK
16H frnkB ;GktK
17H g"dko'gD ;GktK
18H p[Dsh ;GktK
19H T[sw p'no tofezr ;[;kfJNhI
20H p[fnkdh P\;hns e/Ado ;GktK
21H bky T[sgkdB ;GktK
22H d[ZX u'D ;GktK
23H gP{ ukok ;GktK
24H uZepzdh ;GktK
25H g[okDhnK ftfdne ;GktK
26H bkIwh f;Zfynk ns/ tkNo jkot?;fNzr ;GktK
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

174

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

175

27H G{wh ;[Xko ;GktK


2H

fJj ftZs ftGkr d/ ;wtosh ikoh j[zdk j? i' fe T[BQK dh nkJhH vhH Bzpo
7$59$97^3^n?| Jh^3$55 fwsh 22 wkou, 1998 okjhA gqrNkfJnk frnk.

j;skyo$^
;z:[es ;eZso ;fjekosk

fgmKeD ;zfynk 70$17$90$;h nkJh(5) 8107 uzvhrVQ, fwsh 22 i{B, 1998


nekT{AN?AN iBob, gzikp (nekT{AN; n?Av fJBNkJhNbw?AN n?Av nkfvN) ;?eNo 17,
uzvhrVQ ;{uBk s/ b'VhAdh ekotkJh fjs fJe ekgh ftGkrh fgmKeD ;zfynk 70$17$90^;h^2
(4)$14383, fwsh 5 ;szpo, 1991 d/ jtkb/ Bk+ G/ih iKdh j?.
j;skyo$^
;z:[es ;eZso ;fjekosk

fgmKeD ;zfynk 70$17$90$;h nkJh(5) 8108 uzvhrVQ, fwsh 22 i{B, 1998


uh| nkfvNo, ;fjekoh ;GktK, gzikp, uzvhrVQ ;{uBk s/ b'VhAdh ekotkJh fjs fJe
ekgh ftGkrh fgmKeD ;zfynk 70$17$90^;h^nkJh(5)$14383, fwsh 5 ;szpo, 1991 d/ jtkb/
Bk+ G/ih iKdh j?.
j;skyo$^
;z:[es ;eZso ;fjekosk

;[gofJBN?Av?AN ro/v^1 (gh Jh^3 Pk\k ftZu) ftZs ftGkr gzikp ;{uBk s/ b'VhAdh
ekotkJh fjs fJe ekgh nkgDh nkJhH vhH ;zfynk 7$59$97$3^n?| Jh^3$55, fwsh 24 wkou,
1998 d/ jtkb/ Bk+ G/ih iKdh j?.
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

j;skyo$^
;z:[es ;eZso ;fjekosk
tZb
;[gofJBN?Av?AN ro/v^1,(gh Jh^3 Pk\k ftZu)
ftZs ftGkr gzikp, uzvhrVQ
nkJhH vhH BzH 70$17$90^;h^1 (5)$8109, fwsh 22 i{B, 1998H

RULES
Govt. of Punjab Department of Cooperation
Notification
The 25th June, 2007
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

176

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

177

No. G.S.R. 20/Const./Art 309/2007 :- In exercise of the powers conferred by the proviso to article
309 of the Constitution of India, and all other powers enabling him in this behalf, the Governor of
Punjab is pleased to make the following rules regulating the recruitment and conditions of
Services of t he persons appointed to the Punjab Cooperative Audit ( Group 'B' ) Service, namely :RULES
1.

Short title, commencement and application :- (1) These rules may be called the
Punjab Cooperative Audit ( Group 'B') Service Rules, 2007.
(2)

They shall come into force on and with effect from the date of their publication in
the Official Gazette.
(3) They shall apply to the posts specified in Appendix 'A'.

2.

Definations :- (1) In these rules, unless the context otherwise requires :(a) "Appendix" means an Appendix, appended to these rules;
(b) "Chief Auditor, means the Chief Auditor, Cooperative Societies, Punjab;
(c) "Government" means the Government of the State of Punjab in the Department
of Cooperation; and
(d) "Service" means the Punjab Cooperative Audit (Group'B') Service.

3.

Number and Charater of Posts :- The Service shall comprise the posts specified in

Appendix 'a'
Provided that nothing in these rules shall effect the inherent right of the
Government to add to or reduce the number of such posts or to create new posts with different
designations and scales of pay whether permanently or temporarily.
4.

Appointing authority :- Appointing to the Service shall be made by the

Government.
5.

Pay of member of the Service :- The members of the Service, shall be entitled to

such pay, as may be authorized by the Punjab Government from time to time. The scales of pay, at
present, in force in respect of the members of the service, are given in Appendix 'A' :
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

6.

178

Method of appointment, qualification and experience :- (1) Appointment to the

Service shall be made in the manner, specified in Appendix 'B' :


Provided that if, no suitable candidate is available for appointment to the Service
by promotion and by direct appointment, the appointment to the Service shall be made by
transfer of a person holding a similar or an identical post under a State Government or the
Government of India.
(2)

No person shall be appointed to a post in the Service, unless he possesses the


qualifications and experience, as specified against that post in Appendix 'B'.

(3)

Appointment to the Service by promotion shall be made on seniority cum-merit


basis, but no person shall have any right to claim promotion on the basis of
seniority alone.

7.

Departmental Examination and Training in the case of Audit Officers :- (1) The

Audit Officer, unless exempted by the Government, shall pass by the High standard examination in
accounts, specified by the Government from time to time within two years from the date of
appointment to the Service. In case of promotion to the post of Audit Officer, the exemption
would be granted only to the members of the Service, who have already passed the similar
examination in accounts or in service otherwise they will also have to pass the examination within
a period of one year from the date of their promotion:
Provided that, if a member of the Service is unable to pass the examination within
the stipulated period of two years in case of direct appointment and within one year in case of
promotion, the Government may extend the period by one year. If a member of the Service, fails
to pass the examination his period of probation shall be deemed to have been extended. A
member of the Service shall be confirmed in the Service only on passing the departmental
examination.
(2)

A person, appointed to the service by direct recruitment, shall during his probation
undergo training for a period of one year or for such period as may be specified by the
Government from time to time.

(3)

A person appointed to the Service by promotion, shall during his probation under go,
such course of training, as may be specified by the Government from time to time.

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

8.

179

Discipline, Punishment and appeal :- (1) In respect of the matters of discipline,

punishment and appeal, the members of the Service shall be governed by the Punjab Civil Services
( Punishment and Appeal ) Rules, 1970, as amended from time to time.
(2)

The authority empowered to impose penalties as specified in rule 5 of the Punjab


Civil Services ( Punishment and Appeal ) Rules, 1970, in respect of the members of
the Services, shall be the Government.

9.

Application of the Punjab Civil Serives ( General and Common Conditions of Serice

) Rules, 1994 :- (1) If respect of the matters, which are not specifically provided in these rules, the
members of the Service shall be governed by the Punjab Civil Services ( General and Common
Conditions of Service ) Rules, 1994 as amended from time to time.
(2)

The Punjab Civil Services ( General and Common Condition of Serive ) Rules, 1994
at present in force, and contained in Appendix 'C'.

10.

Interpretation :- If any question arises as to the interpretation of these rules, the

Government, shall decide the same.


11.

Repeal and saving :- The Punjab State Cooperative Service Class-II Rules, 1958 and

the Punjab Cooperative Department Service ( Ministerial ) ( State Service ) Class III Rules, 1996, in
so far as these are applicable to the members of the Service, are hereby repealed :
Provided that any order issued or action taken under the rules so repealed, shall
be deemed to have been issued or taken under the corresponding provisions of these rules.

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

180

APPENDIX 'A'
[See rules 1 (3), 3 and 5 ]

Sr. No.

Designation of the Number of Posts

Scales of Post

Post
Permanent

Temporary

Total

Audit Officer

16

16

7000-10640

Personal Assistant

--

6400-10640

Superintendent

16

--

16

6400-10640

32

--

32

6400-10640

Grade II
4

Senior Auditor

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

181

Appendix 'B'
( See rule 6 )
S.No.

Designation of the Post

Percentage for appointment

Method of appointment, qualification and experience for

by

appointment by

Promotion

Direct

Promotion

Direct appointment

Appointment
1

Audit Officer

66/1/3

33/1/3

From

the

(i) Should possess degree of

percent

percent

Senior Auditors, who

Chartered Accountants or

have an experience of

M.Com. with Auditing and

working as such for a

Accounts as one of the

minimum

subjects; or

amongst

period

of

three years.

(ii) Should posses M.Com.


with Cost Accounts and
should have and experience
of auditing of Commericial
Accounts for a Minimum
period of three years in a
reputed firm or institution.

2.

Superintendent Grade II

Hundred
percent

--

From

amongst

the

Senior Assistants and


Senior

Scale

Stenographers,

who

are members of the


Punjab

Cooperative

Audit

Department

( Ministerial ) Class III


Service and who have
an

experience

of

working on any of
these

posts

minimum

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

for

period

of

--

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

182

three years.
3

Personal Assistant

Hundred

--

percent

From

amongst

Senior

the
Scale

Stenographers,

who

are members of the


Punjab
Audit

Cooperative
Departmnet

Ministerail ) Class III


Servic and who have
an

experience

of

working as such for a


minimum

period

of

three years.
4

Senior Auditor

Hundred
percent

--

From

amongst

the

Inspector Audit, who


are working under the
control of Chief Auditor
who

have

an

experience of working
as such for a minimum
period of five years.

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

--

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

183

APPENDIX 'C'
DEPARTMENT OF PERSONNEL AND ADMINISTRATIVE REFORMS
( PERSONNEL POLICIES BRANCH I )
Notification
The 4th May, 1994
No. G.S. R. 33/Const./Art.309/34- In exercise of the powers conferred by the proviso to
Article 309 of the Constitution of India, and all other powers enabling in this behalf, the Governor
of Punjab is pleased to make the following rules regulating the recruitment and general and
common conditions of services of persons appointed to Group ' A' Group 'B' and Group 'C' services
in connection with the affairs of the State of Punjab, namely :1.

Short title, commencement and application :- (1) These rules may be called the Punjab
Civil Services ( General and Common Conditions of Services ) Rules, 1994.

2.

They shall come into force at once.

3.

They shall apply to all the posts in Group 'A' Group 'B' and Group 'C' services in
connection with the affairs of the State of Punjab.

2.

Definations :- In these rules, unless the context otherwise requires :(a)

" appointing authority " means an appointing authority specified as such in the Service
Rules, made under Article 309 of the Constitution of India in respect of any service or post
in connection with the affairs of the Stat of Punjab.

(b)

"Board" means the Subordinate Service Selection Board, Punjab, or any other authority
constituted to perform its functions;

(c )

"Commission" means the Punjab Public Service Commission;

(d)

"direct appointment" means an appointment made otherwise than by promotion or by


transfer of a person already in the service of Government of India or of State Government.

(e )

"Government" means the Government of the State of Punjab in the Department of

Personnel and Administrative Reforms.


uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

(f)

184

" recognized university or institutions" means,(i)

any university or institution incorportated by law in nay of the State


of India; or
(ii)

any other university or institution, which is declared by the


Government to be recognized university or institution for
the purpose of these rules;

(g)

" Service" means any Group 'A' Service, Group 'B' Service and Group'C' Service,
constituted in connection with the affairs of the State of Punjab as per scales
given in the Appendix;

(h)

" Service Rules" means the service rules made under Article 309 of the
Constitution of India regulating the recruitment and conditions of service other
than the general and common conditions of service of persons appointed to any
service or post in connection with the affairs of the State of Punjab; and:-

(i)

" War Hero" means a defence service personnel or a para military forces
personnel, who is a bona fide resident of Punjab State and has been killed or
discharged from service on account of disability suffered by him on or after 1 st
January 1999, while fighting in a war declared so by Government of India, in
operations in kargil or any other sector in J and K in the on going conflict with
Pakistan or in any other operations which may be notified by the State
Government to have been undertaken for preserving the unity and integrity of the
Country; or

(ii)

a defence services personnel or a para military forces personnel who was a bona
fide resident of Punjab State and was posthumously decorated with parmvir
Chakra, Mahavir Chakra or Vir Chakra : provided that ,(a)

In exceptional instances, the cases of such War Heroes may also be


covered, with the prior approval of the Department of Personnel who
though not bona fide residents of Punjab State are yet closely
connected to the State of Punjab;

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

(b)

185

In the case of War Heroes, falling in the Category ( ii ) above, the


benefits to be given by the State Government will be restricted only to
first generation dependent members/next of the kin.

Note : The Government reserve the right to include any other category of
Awardees for the purpose of providing employment to the category of War
Heroes, as may be notified.
3.

Nationality, domicile and character of person appointed to the Service :- (1) No person

shall be appointed to the Service unless he is,(a)

a Citizen of India; or

(b)

a Citizen of Nepal; or

(c )

a subject of Bhutan; or

(d )

a Tibetan refugee who came over to India before the 1st day of January, 1962 with
the intention of permanently settling in India; or

(e )

a person of Indian origin who has migrated from Pakistan, Burma, Sri Kanka and
East African Countries of Kenya, Uganda and United Republic of Tanzania (
Formerly Tanganyika and Zanzibar ) Zambia, Malawi, Zaire, Ethiopia and Vietnam
with the intention of permanently settling in India :
Provided that a person belonging to any of the categories(b),(c), (d) and (e) shall

be a person in whose favour a certificate of eligibility has been given by the Government of Punjab
in the Department of Home Affairs and Justice.
(3)

No person shall be recruited to the Service by direct appointment, unless he


produces,-

(a)

a certificate of character from the Principal Academic Officer of the University,


college, school or institution last attended, if any, and similar certificates from two
responsible persons not being his relatives who are well acquainted with him in
his private life and are unconnected with him in his private life are unconnected

with his university, college, school or institution; and


uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

(b)

186

An affidavit to the effect that he was never convicted for any criminal offence
involving moral turpitude and that he was never dismissed or removed from
service of any State Government or of Government of India, or of any Public
Sector Undertakings.

4.

Disqualification :- (1) no person,-

(a )

who has entered into or contracted a marriage with a person having a spouse
living; or

(b)

who, having a spouse living, has entered into or contracted a marriage with any
person,

Shall be eligible for appointment to the Service :


Provided that the Government, if satisfied that such marriage is permissible under
the personal law applicable to such person and the other party to the marriage
and that there are other grounds for so doing, exempt any person from the
operation of this rule.
5.

Age :- (1) No person shall be recruited to the Service by direct appointment, if he

is less than eighteen years or is more than thirty years of age in the case of non-technical posts
and thirty three years in the case of technical posts on the 1st day of January of the year
immediately preceding the last date fixed for submission of applications by the commission or the
Board, as the case may be, or unless he is within such range of minimum and maximum age limits
as may be specifically fixed by the Government from time to time.
Provided that where different lower and upper age limits have been specifically
prescribed for posts in the Service Rules, these limits shall be made applicable for appointment to
such posts:
Provided further that the upper age limit may be relaxed up to forty five years in
the case persons already in the employment of the Punjab Government, other State Government
or the Government of India;

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

187

Provided further that in case of candidates belonging to scheduled castes and


other Backward Classes, the upper age limit shall be such as may be fixed by the Government from
time to time.
(2) In the case of ex-servicemen, the upper age limit shall be such as has been
prescribed in the Punjab Recruitment of Ex-Servicemen Rules, 1982, as
amended from time to time.
(3) In the case of appointment on compassionate grounds on priority basis, the
upper age limit shall be such as may be specifically fixed by the Government
from time to time.
(4) In the case of appointment o a War-hero, who has been discharged from
defence services or para military forces on account of disability suffered by
him or his widow or dependent member of his family, the upper age limit shall
be such as may be specially fixed by the Government from time to time.
6.

Qualification etc. :- Subject to the provisions of these rules, the number and character of

posts, method of recruitment and educational qualifications and experience for appointment to a
post or posts in a service and the departmental examination, if any, shall be such as may be
specified in the Service Rules made for that Service :Provided that where appointment of Group 'A' or Group 'B' non technical post is offered
to a War-hero who has been discharged from defence services or para military forces on account
of disability suffered by him or his widow or dependent member of his family, under the
instructions issued in this behalf by the Government, the educational qualification to be possessed
by such person shall be graduation from a recognized university. Such person who is offered
Group 'A' or Group 'B' or Group'C' non technical post, shall not, however, be required to posses
experience of technical or non technical post at the time of his initial appointment.
7.

Probation :- (1) A person appointed to any post in the Service shall remain on probation

for a period of two years, if recruited by direct appointment and one year if appointed otherwise :
Provided that,(a) any period, after such appointment, spent on deputation on a corresponding or a higher
post shall count towards the period of probation;
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

188

(b) in any case of an appointment by transfer, any period of work on an equivalent or higher
rank, prior to appointment to the Service, may in the discretion of the appointing
authority, be allowed to count towards the period of probation;
(c) any period of officiating appointment to the Service shall be reckoned as period spent on
probation; and
(d) any kind of leave not exceeding six months, during or at the end of period of probation,
shall be counted towards the period of probation.
(2)

If, in the opinion of the appointing authority, the work and conduct of a person during
the period of probation is not satisfactory or if he has failed to pass the departmental
examination, if any, prescribed in Service Rules within a period not exceeding two and
a half years from the date of appointment, it may,-

(a) if such person is recruited by direct appointment, dispense with his services, or revert him
to a post on which he held lien prior to his appointment to the services by direct
appointment; and
(b) if such person is appointed otherwise(i) revert him to his former post; or
(ii) deal with him in such other manner as the terms and conditions of the previous
appointment permit.
(3)

On the completion of the period of probation of a person, the appointing authority,


may,-

(a) if his work and conduct has in its opinion been satisfactory
(i)

confirm such person, from the date of his appointment or from the date he
completes his period of probation satisfactorily, if he is not already confirmed; or

(ii)

declare that he has completed his probation satisfactorily, if he is already


confirmed; or

(b) if his work and conduct has not been in its opinion, satisfactory or if he has failed to pass
the departmental examination, if any, specified in the Service Rules-

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

(i)

189

dispense with is services, if appointed by direct appointment or if appointed

otherwise revert him to his former post, or deal with him in such other manner as the
terms and conditions of his previous appointment may permit;
(ii)

extend his period of probation and thereafter pass such order as it could have

passed on the expiry of the period of probation as specified in sub-rule(1):


Provided that the total period of probation including extension, if any, shall not
exceed three years.
8.

Seniority :- The Seniority interse of persons appointed to posts in each cadre of a

Service shall be determined by the length of continuous service on such post in that cadre
of that service :Provided that in the case of persons recruited by direct appointment who join
within the period specified in the order of appointment or within such period as may be
extended from time to time by the appointing authority subject to a maximum of four
months from the date of order of appointment the order of merit determined by the
Commission or the Board, as the case may be, shall not be disturbed :
Provided further in case a person is permitted to join the post after the expiry of
the said period of four months in consultation with the Commission or the Board, as the
case may be, his seniority shall be determined from the date he joins the post :
Provided further that in case any person of the next selection has joined a post in
the cadre of the concerned Service before the person referred to in the preceding proviso
joins, the person so referred shall be placed below all the persons of the next selection
who join within the time specified in the first proviso:
Provided further that in the case of two or more persons appointed on the same
date, their seniority shall be determined as follows :
(a) a person appointed by direct appointment shall be senior to a person appointed
otherwise.

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

190

(b) A person appointed by promotion shall be senior to a person appointed by


transfer;
(c) In the case of persons appointed by promotion or transfer, the seniority shall be
determined according to the seniority of such persons in the appointments from
which they were promoted or transferred; and
(d) In the case of persons appointed by transfer from different cadres their seniority
shall be determined according to pay, preference being given to a person who was
drawing a higher rate of pay in his previous appointment; and if the rates of pay
drawn are also the same, then by their length of service in these appointments
and if the length o service is also the same, an older person shall be senior to a
younger person.
Note : Seniority of persons appointed on purely provisional basis or on adhoc shall be
determined as and when they are regularly appointed keeping in view the dates of such regular
appointment.
9.

Liability of members of Service to transfer :- A member of a Service may be transferred to

any post whether included in any other service or not, on the same terms and conditions as are
specified in rule 3.17 of the Punjab Civil Service Rules, Volume I Part I.
10.

Liability to Serve : A member of a Service shall be liable to serve at any place, whether

within or out of the State of Punjab, on being ordered so to do by the appointing authority.
11.

Leave, pension and other matters :- In respect of pay, leave pension and all other matters

not expressly provided for in these rules, a member of a Service shall be governed by such rules
and regulations as may have been or may hereafter be adopted or made by the competent
authority.
12.

Discipline, Penalties and appeals :- (1) In the matter of discipline, punishment and appeals,

a member of a Service shall be governed by the Punjab Civil Services

( Punishment and

appeals, a member of a service shall be governed by the Punjab Civil Services ( Punishment and
Appeal ) Rules, 1970 as amended from time to time.

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

191

(2) The authority empowered to impose penalties specified in rule 5 of the Punjab Civil Services (
Punishment and Appeal ) Rules 1970 and the appellate authority thereunder in respect of the
Government employee shall be such as may be specified in the Service Rules.
13.

Liability for vaccination and re-vaccination :- Every member of a Service shall get himself

vaccinated or re-vaccinated when Punjab Government so directs by a special or general order .


14.

Oath of allegiance : Every member of a Service unless he has already done so, shall be

required to take oath of allegiance to India and to the Constitution of India as by law established.
15.

Minimum educational and other Qualifications :- ( 1 ) No person shall be appointed by

direct appointment to the post of Clerk under the Punjab Government unless he is Matriculate in
Second Division or has passed Senior Secondary Part II Examination from a recognized university
or institution.
(2) The person so appointed as Clerk in terms of sub-rule (1), shall have to qualify a test in Punjabi
typewriting to be conducted by the Board or by the appointing authority at the speed of thirty
words per minute within a period of one year from the date of his appointment.
(3) In case, the person fails to qualify the said test within the period specified in sub-rule(2) he
shall be allowed annual increment only with effect from the date he qualifies such test, but he
shall not be paid any arrears for the period, for which he could not qualify , the said test :
Provided that where appointment of Group' non technical post is offered to a War Hero
who has been discharged from defence services or para military forces on account of disability
suffered by him or his widow or dependent member of his family, under the instructions issued in
this behalf by the Government, the educational qualifications to be passed by such person shall be
Matriculate from a recognized university or Institution. Such person will, however, be required to
qualify the test in Punjabi Typewriting as specified in sub-rule (2).
16.

Minimum educational and other qualifications for appointment to the post of Steno-typist

Grade II or Junior Scale Stenographer Grade II. No person shall be appointed by direct
appointment to a post of a Steno Typist Grade II or a Junior Scale Stenographer Grade II under the
Punjab Government unless he uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

(a)

192

is Matriculate in Second Division or has passed Senior Secondary Part II


Examination from a recognized University or Institution; and

(b)

qualifies a test in Punjabi Stenography to be held by the Board or by the


appointing authority at a speed to be specified by the Government from time to
time.

17.

Knowledge of Punjabi Language :- No person shall be appointed to any post in any service

by direct appointment unless he has passed Matriculation examination with Punjabi as one of the
compulsory or elective subjects or any other equivalent examination in Punjabi Language, which
may be specified by the Government from time to time.
Provided that where a person is appointed on compassionate grounds on priority basis
under the instructions issued in this behalf by the Government from time to time, the person so
appointed shall have to pass an examination of Punjabi language equivalent to Matriculation
standard or he shall have to qualify a test conducted by the Language Wing of the Department of
Education of Punjab Government within a period of six months from the date of his appointment.
Provided further that where educational qualifications for a post in any service are lower
than the matriculation standard, then the person so appointed shall have to pass an examination
of Punjabi language equivalent to Middle standard.
Provided further that where a War- hero who has been discharged from defence services
or para military forces on account of disability suffered by him or his widow or dependent
member of his family, is appointed under the instructions issued in this behalf by the government,
the person so appointed will not be required to possess aforesaid knowledge of Punjabi Language.
Provided further that where a ward of Defence Service Personnel, who is a bona fide
resident of Punjab State, is appointed by direct appointment, he shall have to pass an examination
of Punjabi Language equivalent to Matriculation Standard or he shall have to qualify a test
conducted by the Language wing of the Department of Education of Punjab Government within a
period of Two Years from the date of his appointment.
18.

Promotion to Group 'A' and Group'B' services :- (1) (a) For promotion to the Head of

Department would be decided strictly on the basis of merit cum seniority as per the Instructions
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

193

issued by the Government from time to time. The minimum bench mark for promotion for such
post would be very good. The Officer who is graded as Outstanding would supersede the Officer
graded as Very Good.
(b) For promotion to post falling in Group 'A' other than Head of Department, the
minimum benchmark will be very Good as per the instructions issued by the Government from
time to time. There shall be no supersession on the basis of merit.
(c ) For promotion to post falling in Group 'B' the minimum benchmark will be Good and
there shall be no suppression on the basis of merit.
(2)

Debarring for consideration for promotion of a Government employee who refuses to

accept promotion :- In the event of refusal to accept promotion by a member a service, he shall be
debarred by the appointing authority from consideration for promotion for all the consecutive
chances which may occur in future within a period of two years from the date of such refusal to
accept promotion :
Provided that in case where the appointing authority is satisfied that a member of a
service has refused to accept promotion under the circumstances beyond his control, it may
exempt such a member for reasons to be recorded, therefore in writing from the operation of this
rule.

GOVT. OF PUNJAB
DEPARTMENT OF COOPERATION
(COOPERATION I BRANCH )

To

The Registrar,
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

194

Cooperative Societies, Punjab,


Chandigarh.

Memo No. 70/17/90/C-I(5)/


Chandigarh dated the

Subject :-

Revision of Audit Fee charged by the Audit Department in lieu of rendering service
to the Cooperative Institutions in the State w.e.f. 1.4.2006

Reference :

Your letter No. RCS/A.R. Audit/Inspector Audit/295 A dated 13.12.2005.

Under Rule 50 of the Punjab Cooperative Societies, Rules, 1963. The Governor of
Punjab is pleased to accord approval to the revision of audit fee sales with effect from 1.4.2006 in
respect of the following types of Cooperative Societies as per revised scales indicated against each
society :S.No.

Type of Cooperative Society

Revised scales of Audit fee

Markfed

10% of the net profit with Maximum of Rs. 15 Lacs (


Rs. Fifteen Lacs ) and the Minimum of Rs. 10 Lacs ( Rs.
Ten Lacs Only )

2.

Milkfed

10% of the net profit with Maximum of Rs. 50,000/- (


Rs. Fifty Thousand ) and the Minimum of Rs. 20,000/( Rs. Twenty Thousand Only )

Spinfed

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

No need to review since under liquidation.

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

Weavco

195

10% of the net profit with Maximum of Rs. 35,000/- (


Rs. Thirty Five Thousand Only ) and the Minimum of
Rs.

10,000/-

Rs.

Ten

Thousand

Only)

as

enhancement is not justified as the work is going to


reduce due to closing of production/processing units
and lose making show rooms.
5

Sugarfed

10% of the net profit with Maximum of Rs. 35,000/- (


Rs. Fifty Thousand ) and the Minimum of Rs. 20,000/Lacs ( Rs. Twenty Thousand Only )

Housefed

10% of the net profit with Maximum of Rs. 1.0 Lacs (


Rs. One Lacs Only ) and the Minimum of Rs. 20,000/Lacs ( Rs. Twenty Thousand Only )

Constofed

Merged with Markfed thus Audit Fee not required.

Puncofed

Flat rate of Rs. 10,000/- ( Rs. Ten Thousand Only )

Labourfed

Flat rate of Rs. 7500/- ( Rs. Seven Thousand five


Hundred Only ).

10

Fruitfed

10% of the net profit with Minimum of Rs. 2500/- (


Rs. Two Thousand Five Hundred Only ) and the
Minimum of Rs. 25,000/- ( Rs. Twenty Five Thousand
Only )

11

The Punjab State Coop. Agri. 7.5% of the net profit with a maximum of Rs. 8.00
Development Bank Ltd.,

Lacs ( Rs. Eight Lacs Only ) and minimum of Rs. 1.5


Lacs ( Rs. One Lac Fifty Thousand Only ).

12

The Punjab State Coop. Bank 7.5% of the net profit with a maximum of Rs. 10 Lacs (
Ltd.,

Rs. Ten Lacs Only ) and Minimum of Rs. 2 Lacs ( Rs.


Two Lacs Only )

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

196

13

Poultry Federation

Flat rate of Rs. 2000/- ( Rs. Two Thousand Only )

14

Industrial

-Do-

15

Central Coop. Bank

7.5% of the net profit with a Maximum of Rs. 6.00


Lacs ( Rs. Six Lacs Only ) and Minimum of Rs. 1.5 Lacs (
Rs. One Lac Fifty Thousand Only )

16

Central

Coop.

Stores

and 7.5% of the net profit with a Maximum of Rs. 20,000/-

primary Stores and Canteens.

( Rs. Twenty Thousand Only ) and minimum of Rs.


1,000/- ( Rs. One Thousand Only )

17

Urban Banks with Concurrent 7.5% of the net profit with a Maximum of Rs. 1 Lac (
Audit

One Lac Only ) and Minimum of Rs. 35,000/- ( Rs.


Thirty Five Thousand Only )

18

Urban

Banks

under

Annual 7.5% of the net profit with a maximum of Rs. 10,000/-

Audit.

( Rs. Ten Thousand Only ) and Minimum of Rs. 5,000/( Rs. Five Thousand Only )

19

District Cooperative Union

7.5% of the net profit with a maximum of Rs. 10,000/( Rs. Ten Thousand Only ) and Minimum of Rs. 2,000/( Rs. Two Thousand Only )

20

District Cooperative Labour & 7.5% of the net profit with a maximum of Rs. 15,000/Const. Union

( Rs. Fifteen Thousand Only ) and Minimum of Rs


7,500/- ( Rs. Seven Thousand Five Hundred Only )

21

District Cooperative Industrial 7.5% of the net profit with a maximum of Rs. 5,000/- (
Union

Rs. Five Thousand Only ) and Minimum of Rs. 250/- (


Rs. Two Hundred Fifty Only )

22

District Cooperative Wholesale Merged with Markfed thus Audit Fees not required.
Socs.

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

23

District Cooperative Milk Union ( Flat rate of Rs. 7500/- ( Rs. Seven Thousand Five
Without Milk Plant )

24

197

Hundred Only ).

District Cooperative Milk Union ( 7.5% of the net profit with a maximum of Rs. 50,000/With Milk Plant )

( Rs. Fifty Thousand Only ) and Minimum of Rs.


10,000/- ( Rs. Ten Thousand Only )

25

Under

Concurrent

Audit 7.5% of the net profit with a maximum of Rs. 1.25

Cooperative Sugar Mills

Lacs

( Rs. One Lac Twenty Five Thousand Only) and

Minimum of Rs. 25,000/- ( Rs. Twenty Five Thousand


Only )
26

Under Annual Audit Cooperative 7.5% of the net profit with a maximum of Rs. 1.25
Sugar Mills

Lacs

( Rs. One Lac Twenty Five Thousand Only) and

Minimum of Rs. 15,000/- ( Rs. Fifteen Thousand Only )


27

Registered but without License

Rs. 2,000/- ( Rs. Two Thousand Only ) lump sum only.

28

Under Erection

Rs. 5,000/- ( Rs. Five Thousand ) lump sum only

29

Cooperative Spinning Mills

Same in the case of Sugar Mills

30

Coop. Cotton Based Spinning 7.5% of the net profit with a maximum of Rs. 1.5 Lacs
Mills

( Rs. One Lac Fifty Thousand Only) and Minimum of


Rs. 10,000/- ( Rs. Ten Thousand Only )

31

PADBs
Under Concurrent Audit

32

Under Annual Audit

7.5% of the net profit with a maximum of Rs. 1.00


Lacs

( Rs. One Lac Only) and Minimum of Rs.

25,000/- ( Rs. Twenty Five Thousand Only )


7.5% of the net profit with a maximum of Rs. 0.75
Lacs

( Rs. Seventy Five Thousand Only) and

Minimum of Rs. 10,000/- ( Rs. Ten Thousand Only)


33

Marketing Societies

7.5% of the net profit with a maximum of Rs. 0.50


Lacs

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

( Rs. Fifty Thousand Only) and Minimum of Rs.

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

34

198

Under Concurrent Audit

10,000/- ( Rs. Ten Thousand Only )

Under Annual Audit

7.5% of the net profit with a maximum of Rs. 20,000/( Rs. Twenty Thousand Only) and Minimum of Rs.
5,000/- ( Rs. Five Thousand Only)

35

Sugar Cane Societies

Flat Rate of Rs. 5,000/- ( Rs. Five Thousand Only)

36

Cold Storage

Flat Rate of Rs 2,000/- ( Rs. Two Thousand Only )

37

Women Industrial Societies

1% of the net profit with a maximum of Rs. 500/( Rs. Five Hundred Only ) and Minimum of Rs. 100/- (
Rs. One Hundred Only ).

38

Cinema Societies

Fat rate of Rs. 10,000/- ( Rs. Ten Thousand Only) with


Cinema House and Rs. 2,000/- ( Rs. Two Thousand
Only ) without Cinema House.

39

Agricultural service societies and 7.5% of the net profit with a maximum of Rs. 10,000/principal societies

Lacs ( Rs. Ten Thousand Only) and Minimum of Rs.


2,000/- ( Rs. Two Thousand Only)

40

Other

Agricultural

Credit 7.5% of the net profit with a maximum of Rs. 1,000/-

Societies

Lacs ( Rs. One Thousand Only) and Minimum of Rs.


500/- ( Rs. Five Hundred Only )

41

Non Agri. Credit Societies (

-Do-

Others .
42

Thrift and Credit Societies

43

Thrift and Saving Societies and 7.5% of the net profit with a maximum of Rs. 1.25
Women Societies

-Do-

Lacs

( Rs. One Lac Twenty Five Thousand Only) and

Minimum of Rs. 25,000/- ( Rs. Twenty Five Thousand


Only )

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

44

Primary & L & C Socs.

199

7.5% of the net profit with a maximum of Rs. 2,000/- (


Rs. Two Thousand Only) and Minimum of Rs. 500/- (
Rs. Five Hundred Only )

45

Primary House Building Socs.

7.5% of the net profit with a maximum of Rs. 5,000/- (


Rs. Five Thousand Only) and Minimum of Rs. 1,000/- (
Rs. One Thousand Only )

46

Transport

Societies

under 7.5% of the net profit with a maximum of Rs. 2.00

Concurrent Audit (with route Lacs


permit )
47

( Rs. Two Lacs Only) and Minimum of Rs.

60,000/- ( Rs. Sixty Thousand Only )

Transport

Societies

under 7.5% of the net profit with a maximum of Rs. 0.5 Lacs

Annual Audit with route permit.

( Rs. Fifty Thousand Only) and Minimum of Rs. 2,000/( Rs. Two Thousand Only ).

48

Transport

Societies

without Flat rate of Rs. 1,000/- ( Rs. One Thousand Only ).

route permit.
49

Rickshaw Pullar Societies

7.5% of net profit with a Maximum of Rs.500/-

Rs. Five Thousand Only) and minimum of Rs. 25/- ( Rs.


Twenty Five Only )
50

Milk supply societies ( Anand 7.5% of net profit with a Maximum of Rs. 1,000/Pattern )

( One Thousand Only ) and minimum of Rs. 500/( Rs. Five Hundred Only ).

51

Milk

Supply

Societies 7.5% of net profit with a maximum of Rs. 1,000/-

( Others)

( One Thousand Only ) and minimum of Rs. 500/- ( Rs.


Five Hundred Only ).

52

Diary Societies

-Do-

53

Handloom Weavers Societies

-Do-

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

200

54

KVI Societies ( Others )

-Do-

55

Fisheries Societies ( Others )

-Do-

56

Poultry Societies

-Do-

57

Pigeries Societies

-Do-

58

Industrial Societies ( Others )

7.5% of net profit with a maximum of Rs. 5,000/( Rs. Five Thousand Only ) and minimum of Rs. 3,000/( Rs. Three Thousand Only ).

59

Industrial

Societies

with 7.5% of net profit with a maximum of Rs. 1.00 Lac (

Processing Units using powers.

Rs. One Lac Only ) and minimum Rs. 15,000/-

Rs. Fifteen Thousand only ).


60

Joint Farming Societies

First three years of registration no audit fee and from


fourth year onwards 5% of net profit with a maximum
of Rs. 5,000/- ( Rs. Five Thousand only ) and minimum
of Rs. 250/- ( Rs. Two Thousand Only )

61

Cooperative

Multipurpose 7.5% of net profit with a maximum of Rs. 1,000/-

Societies

(Rs. One Thousand only ) and Minimum of Rs. 500/- (


Rs. Five Hundred Only ).

62

Grain dealers Coop. Societies

10% of net profit with a Maximum of Rs 5,000/-

Five Thousand Only ) and Minimum of Rs. 500/- ( Rs.


Five Hundred Only )
63

Tubewell Irrigation Societies

10% of net profit with a maximum of Rs. 20,000/-

Rs. Twenty Thousand Only ) and minimum of Rs.


500/- ( Rs. Five Hundred Only )
64

Railway Venders Coop. Soc.

7.5% of net profit with a maximum of Rs. 1,000/( Rs. One Thousand Only ) and minimum of Rs.500/- (

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

201

Rs. Five Hundred Only ).


65

Commission Shops

a) 10% of the net profit with a maximum of Rs.


5,000/- ( Rs. Five Thousand Only ) and
Minimum of Rs. 1,000/- ( One Thousand Only
)
b) Do- with maximum of Rs. 100/- ( Rs. One
Hundred Only ) and Manimum of Rs. 8,000/- (
Rs. Eight Thousand only )

66.

Any other Category

7.5% of net profit with a Maximum of Rs. 1,000/( Rs. One Thousand Only ) and Minimum of Rs. 500/- (
Five Hundred Only ).

67

P. I.C.T.

Lump sum of Rs. 5,000/- ( Rs. Five Thousand Only)

68

I.C.D.P.

Lump sum of Rs. 25,000/- ( Rs. Twenty Five Thousand


Only )

The following societies have been exempted from the audit fee :1.

Uttam Cross breeding Union.

2.

Animal Husbandary Association.

3.

Forest Union.

4.

Uttam Living Societies.

5.

Economic Reforms Societies.

6.

Health & Public welfare Societies.

7.

Primary Help Animal Husbandry Centres.

8.

Fruit Harvesting Societies.

9.

Water Harvesting Societies.

10.

Poultry Breeding Societies.

11.

Fruit Development and care societies.

12.

Forest Bee Breeding Societies.

13.

Honey Bee Breeding Societies.

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

14.

Reshmi Worm Breeding Societies.

15.

Educatory Societies.

16.

Knowledge Societies.

17.

Plant Planting Societies.

18.

Weaving Societies.

19.

Uttam Board working societies.

20.

Primary Personality Centres Societies.

21.

Lakh Production Societies.

22.

Milk Extraction Societies.

23.

Animal Fodder Societies.

24.

Consolidation Societies.

25.

Old Education Societies.

26.

Compulsory Education Societies.

27.

Compulsory Education and Water Harvesting Societies.

202

Note:
1.

All such Cooperative Societies would be exempted from levy of audit fee for the first
year registration.

2.

All such Cooperative Societies under winding up orders would be exempted from levy
of audit fee. They will however, be assessed to audit fee for the year in which they are
brought under winding up orders, as also for the year in which received.

3.

Primary Cooperative Societies which are not functioning properly and virtually came
to close due to partition of country which were exempted from levy of audit fee vide
Punjab Govt. Memo No. 5219-Coop. 56-452, dated 11.3.59 would continue remain
exempted from levy of audit fee. However, such of these societies which received
would be assessed for audit fee for the year in which received.

4.

While calculating amount of audit fee according to the above scale amount upto Rs.
5/- will be ignored and above Rs. 5/- will be rounded to next Rs. 10/-.

5.

All types of unregistered societies would be assessable to audit fee according to the
audit fee scales for the corresponding registered types of societies with the provisions
that such societies would be exempted from levy of audit fee for the year in which

they do not transact any business.


uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

2.

203

This issue with the concurrence of the Finance Department conveyed vide
their I.D. No. 7/59/97-3FE-III/1019 dated 20.6.2006.
Sd/Special Secretary Cooperation

Endst. No. 70/17/90/C-I(5)/

Chandigarh, dated the

A copy is forwarded to the Accountant General, Punjab ( Accounts and Entitlement ) &
Audit Sector 17, Chandigarh for information and necessary action with reference to this
department Endst. No. 70/17/90/C-II(4)/8107

Dated 22.6.1998
Sd/Special Secretary Cooperation

Endst. No.70/17/90/C-I/(5)/8777

Chandigarh, dated the 25.7.2006

A copy is forwarded to the Chief Auditor, Cooperative Societies, Punjab w.r.t. this
department Endst. No. 70/17/90/C-I(5)/8108 Dated 22.6.1998 for information and necessary
action.
Sd/Special Secretary Cooperation

A copy is forwarded to the Under Secretary Finance (U) ( in FE-III Branch ) Department of Finance
Punjab w.r.t. their I.D. No. 7/59/97/3 FE-III/1019 dated 20.6.2006 for information and necessary
action.
Sd/Special Secretary Cooperation
To
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

204

The Under Secretary Finance ( U )


( in FE-III Branch )
Department of Finance, Punjab,
Chandigarh.

I.D. No.70/17/90/C-I(5)

Chandigarh, Dated the

No. Audit/ACA/Senior Assistant-2/2006/8240-8305 dated 8.8.2006


Copy of the above is forwarded to the following for information and necessary action :
1.

All Audit Officer, Cooperative Societies, in the State of Punjab.

2.

All G.O's in Head Office ( with 7 Spare Copies )

3.

All Senior Auditor, Cooperative Societies working in Central Cooperative Banks/Sugar


Mills in the State of Punjab.

4.

All Managing Directors, Markfed, Milkfed, Spinfed, Weavco, Sugarfed, Housefed,


Labourfed, Puncofed, Fruitfed, SADB, State Coop. Bank Ltd., Poultry Fed. Central
Cooperative Banks, Milk Plant/Milk Unions, Sugar Mills, Spinning Mills in the State of
Punjab.

5.

Accountant General, Punjab , Chandigarh.

6.

Special Secretary to Govt. Punjab Cooperation Department ( Cooperation I Branch )


Chandigarh M.D. Puncofed for publishing in Punjab Cooperation.

7.

P.A to Chief Auditor, for information of the worthy Chief Auditor Sahib.
Additional Chief Auditor
For Chief Auditor, Cooperative Societies, Pb.
Chandigarh.

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

205

6^d;skt/ia^d;skt/ia i' fe fJ; d/ ezNo'b ftZu oZy/ rJ/ jB (fjZ;k 4(1)(n)(vi))


6H1
6H2
6H3

d;skt/ia dk Bkw
d;skt/ia B{z gqkgs eoB bJh ftXh
j?bv$ezNo'b d/ nXhB d;skt/ia

d;skt/i dk Bkw
;z;EktK dhnK nkfvN
fog'oNK
ndkfonK dhnK ;g?;ab
nkfvN fog'oNK

d;skt/ia B{z gqkgs eoB bJh


ftXh
b'e ;{uBk nc;o Bkb ;zgoe

b'e ;{uBk nc;o Bkb ;zgoe

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

j?bv$ ezNo'b d/ nXhB d;skt/ia


d;skt/I ;pzXs ndkfonK$nkfvN
nc;o dcso$uhc nkvhNo dcso
e'bA' gqkgs ehs/ ik ;ed/ jB
d;skt/I ;pzXs ndkfonK$nkfvN
nc;o dcso$uhc nkvhNo dcso
e'bA' gqkgs ehs/ ik ;ed/ jB

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

206

7^d;skt/ia^Bhsh B{z fJ;d/ cakow{b;


/ aB$bkr{ eoB d/ ;pzX ftZu iBsk dh ;bkj iK B[wkfJzdrh bJh
soshp (fjZ;k 4(1)(n)(vii))
7H1

Bhsh ckow{bi
/ ;aB

ezweki d/ gqPk;B fjs tkip ekB$fB:w fJZe ekB fBowkD okjhA gqtkfBs jB, fiZE/
iBsk d/ B[wkfJzd/ i[V/ j[zd/ jB
7H2

Bhsh bkr{ eoB ;pzXhL


fco nZr/, nkfvN nB[gkbD ew/NhnK ftZu th iBse B[wkfJzd/ i[V/ j[zd/ jB. fJj

ew/NhnK ;fjekoh ;GktK tZb'A ehshnK ikD tkbhnK p/fB:whnK$X'ykXVhnK$}pBK Bkb ;pzXs
wkwfbnK s/ ekotkJh eodhnK jB. ftuko gZy'A gkbDk Bk ehs/ ikD dh ;fEsh ftZu, fJj
wkwbk nkfvN itkpd/jh ew/Nh ;kjwD/ oZyD bJh nkfvN nk|h;o tZb'A uh| nkvhNo
;"Afgnk iKdk j?. fJBQK ew/NhnK ftZu, iBse B[wkfJzd/ i[V/ j[zd/ jB. fJj ew/NhnK nfij/ okj
eZYD pko/ |?;b/ b?AdhnK jB, fiBQK d[nkok nfB:ws oew do[;s ehsk ik ;edk j? Gkt i'
ftnesh }bsh T[s/ j?, T[; s'A t;{bh okjhA iK j'o fe;/ sohe/ nfijk ;zGt j' ;edk j?.
nkfvN nB[gkbD ew/NhnK d/ rmB ns/ T[; dh ekor[Ikoh d/ t/ot/ nkfvN B/wktbh d/
nfXnkfJ^14 u, nffXnkfJ^5 ftZu fB:w, ftfB:w, fBod/P, w/B{J/bI ns/ foekov doi
jB.

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

207

8^d;skt/ia^p'ov,e"A;b, ew/Nh ns/ j'o ;oho iBse s"o s/ rfms ew/Nh (fjZ;k 4(1)(n)(viii))

8H1
bVh BzL
fBb
8H2

p'ov, ek;ab ns/ ew/Nh dk BK


p'ov, ek;ab ns/
ew/Nh dk BK
fBb

w?Apo dk BK
fBb

nj[dk
fBb

;aesh ns/ ekoia dh ;oiBk


*bkr{ BjhA*

8H3

eh whfNzr ftZu nkw iBsk Gkr b? ;edh j? iK BjhA


*bkr{ BjhA*

8H4

eh whfNzr d/ fwzN nkw iBsk bJh y[Zb/ jB iK BjhA <


*bkr{ BjhA*

8H5

T[j EK fijV/ fwzN gkJ/ rJ/ jB i/eo j't/ sK


*bkr{ BjhA*

8H6

nkw iBsk bJh w"i{d j? <


*bkr{ BjhA*

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

gsk
fBb

N?bhc'B, c?e; ns/


w/b nkJhHvhH
fBb

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

208

9^d;skt/ia^nfXekoh ns/ eowukoh dh vkfJo?eNoh (fjZ;k 4(1)(n)(ix))


9H1
9H2
bVh
BzL

Bkw

nj[dk

N?bhc'B BzL
dcso

pbfizdo
f;zx

pbfizdo
f;zx
w'jB eb;h

eowukoh dk BK ns/ nj[dk


eowukoh dk N?bhc'B, c?e; ns/ w/b nkJhHvhH
c?e;

JhHw/b

xo

uhc
nkvhNo
(eozN
fvTNh
ukoia)
tXhe uhc
nkvhNo
;z:[es uhc
nkvhNo
;z:[es uhc
nkvhNo
nwbk
nc;o
phHJ/HnkoHU

2623850

9815330513

01722668097

Chief.aud.cs@
punjab.gov.in

n?;;hUH
BzL175^187,
;?eNo 34J/,
uzvhrVQ

2623302

9815330513
0172-2260069

2668590

9888874765

2668590

8146521440

2668590

9888014302

01722668097
01722668097
01722668097
1881223116

Chief.aud.cs@
punjab.gov.in
Chief.aud.cs@
punjab.gov.in
Chief.aud.cs@
punjab.gov.in
Chief.aud.cs@
punjab.gov.in
Chief.aud.cs@
punjab.gov.in
aoropar14@
gmail.com

"

2668590

01722668097
-

5.

;opihs
f;zx
;sgkb f;zx

6.

gowihs e"o

dftzdoihs
f;zx

nkfvN
nc;o
(tkX{ ukoi)

01881222991/

9988310252

dftzdoihs
f;zx

nkfvN
nc;o

01763232416

9988310252

01763233998

auditofficerfgs
@gmail.com

c{b uzd

nkfvN
nc;o

98143
63090

98143
63090

aomoga2012@
gmail.com

10

irihs f;zx

nkfvN
nc;o

01725011720

9915313637

0172-

aoapex77@
gmail.com

dcso dk gsk

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

"
"
"
"
nkfvN nc;o,
ewok BzL375,
fwzBh ;eZso/s,
o'gV
nkfvN nc;o,
ewok BzL430,
shih wzfib,
vhH;hH ezgb?e;,
cfsjrVQ ;kfjp
nkfvN nc;o,
;fjekoh ;GktK,
wkocs ;?ANob
e'nkL p?e fbwL,
ihHNhHo'v, w'rk
nkfvN nc;o,
;fjekoh ng?e;

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

209

2703105

11

nihs e[wko

nkfvN
nc;o
(tkX{ ukoi)

93167
20143

93167
20143

ao.kapurthala
@mail.com

12

nihs e[wko

nkfvN
nc;o

01832571520

9316720143

01832571520

auditoffice90
@gmail.com

13

ftB'd e[wko

nkfvN
nc;o

01612303207

9815838828

aoludhiana13
@gmail.com

14

irdhg f;zx

nkfvN
nc;o
(tkX{ ukoia

98552
98200

98552 98200

aocsbar @
gmail.com

15

vkLfrnkB
uzd i?B

nkfvN
nc;o

01642210293

98147-80681

01642210293

auditcooperativ
e@gmail.com

16

vhHghH;akodk

nkfvN
nc;o

94178
61393

94178
61393

17

fGzdo e[wko
r'fJb

nkfvN
nc;o

01815083947

9646400510

auditofficer
jal@gmail.com

18

fGzdo e[wko
r'fJb

nkfvN
nc;o

96464
00510

9646400510

aonawanshahr
@gmai.com

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

auditofficegsp
@gmail.com

;GktK, gzikp,
n?;H;hHUH
BzL53^54, p?Ae
;feUo, ;?eNo
17;h, uzvhrVQ.
nkfvN nc;o,
;fjekoh ;GktK,
eg{oEbk, ;jhd
T{Xw f;zx Bro,
g[okDk nzfwqs;o
o'v, eg{oEbk .
e'mh BzL13, w[jZbk
r[o{ BkBe Bro,
B/V/ ;wkoN p/eoh,
wihmk o'v,
nzfwqs;o .
nkfvN nc;o,
;fjekoh ;GktK,
b[fXnkDk, wkocs
e'mh BzL25^26,
ftt/e Bro, B/V/
vhHn?wH;hH
j;gskb,
b[fXnkDk
nkfvN nc;o,
;fjekoh ;GktK,
cotkjh piko,
poBkbk
nkfvN nc;o,
;fjekoh ;GktK,
pfmzvk.
nkfvN nc;o,
;fjekoh ;GktK,
r[odk;g[o
nkfvN nc;o,
;fjekoh ;GktK,
ibzXo
nkfvN nc;o,
;fjekoh ;GktK,
BtK ;fjo,
wkocs ;{aro
fwZb, BtK ;fjo.

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

210

19

pjkdo f;zx

nkfvN
nc;o

81465
13020

81465
13020

20

pjkdo f;zx

nkfvN
nc;o
(tkX{ ukoia)

81465
13020

8146513020

aocsmks@
gmail.com

21

vhHghH ;akodk

01882231597

9417861393

22

;sh;a e[wko

nkfvN
nc;o
(tkX{ ukoia)
nkfvN
nc;o

01722610508

7837400228

01722609371

auditofficer
hoshiarpur@
gmail.com
ao.markfed35
@gmail.com

23

i;ftzdo
f;zx

nkfvN
nc;o

01652225662

8054101100

24

ezto wBihs
f;zx

nkfvN
nc;o

0175^
2201667

9814392884

aocspta67@
01752201667 gmail.com

25

e[btzs f;zx

nkfvN
nc;o

98151
21199

98151
12199

26

irdhg f;zx

nkfvN
nc;o

01672^
232422

9855298200

01672^2
32422

aocssgr@
gmail.com

27

wBhbk g[oh

0172^
2224469
^

aocsmohali
@gmail.com

nihs e[wko

0172^
5039285
93167
20143

9915040345

28.

nkfvN
nc;o
nkfvN
nc;o
(tkX{ ukoia

93167 20143

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

aoc sfdk@
gmail. com

auditofficerman
sa@gmail.com

aofzr1957
@gmail.com

auditoffice90
@gmail.com

nkfvN nc;o,
;fjekoh ;GktK,
cohde'N, fwzBh
;eZso/s
cohdd'N.
nkfvN nc;o,
;fjekoh ;GktK,
;qah w[es;o
;kfjp, wkocs
;?ANob e'nkL p?Ae
;qah w[es;o
;kfjp.
nkfvN nc;o,
;fjekoh ;GktK,
j[f;ankog[o .
nkfvN nc;o,
;fjekoh ;GktK,
wkoec?v,
gzikp,uzvhrVQ.
nkfvN nc;o,
;fjekoh ;GktK,
wkB;k.
nkfvN nc;o
;$; gfNnkbk
nkfvN nc;o
;fjekoh ;GktK
fco'ig[o e?AN
nkfvN nca;o,
;fjekoh
;GktK,;zro{o,
;[Bkwh r/N pkjo
;/y{g[ok p;sh
;zro{o.
t/oek fwbe gbKN
c/;^6, w'jkbh .
nkfvN nc;o,
;fjekoh ;GktK,
soBskoB

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

211

10^d;skt/ia^nfXekoh ns/ eowukoh d[nkok gqkgs wkf;e fwjBskBk (fjZ;k 4(1)(n)(x))


10H1
10H2
10H3

eowukoh dk BK ns/ nj[dk


wkf;e fwjBskBk
fB:wK ftZu fdZs/ w[nkti/a gsk eoB dh ftXh

dcso uhc nkvhNo, ;fjekoh ;GktK, gzikp, uzvhrVQ .

bVh
BzL
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28
29
30
31
32

nfXekoh$eowukoh dk BK

nj[dk

ihHghHczv$;hHghHn?cH
BzL

p/f;e g/

pbfizdo f;zx
w'jB eb;h
;opihs f;zx
;sgkb f;zx
gowihs e"o
fBwosk d/th
;[oihs f;zx
oftzdo f;zx
r[oftzdo f;zx
jogqhs f;zx
;[;ahb e[wko
s/fizdo f;zx
I;gkb
;[Gk;a ;?Dh
;[oihs f;zx
dbihs f;zx
fti? e[wko r'fJb
nB[ r[gsk
nBzs e[wko
nfws uZYk
uwB bkb
ntsko f;zx
ntsko f;zx
I;w/o f;zx
oki/; e[wko
nwoihs f;zx
wBgqhs e"o
i;ftzdo f;zx
wBgqhs e"o
;[fozdogkb f;zx
ewbihs e"o
bywho f;zx

tXhe uhc nkvhNo


;z:[es uhc nkvhNo
;z:[es uhc nkvhNo
nwbk nc;o
phHJ/HnkoHUH
ghHJ/H
;[gov?AN ro/v^2
;hBhno ;jkfJe
;hBhno ;jkfJe
;hBhno ;jkfJe
;hBhno ;jkfJe
;hBhno ;jkfJe
;hBhno ;jkfJe
;hBhno ;jkfJe
;hBhno ;jkfJe
;hBhno ;jkfJe

970
1013
996
129
51
39
128
1022
957
997
1014
1020
1032
1009
1024
1038
853
1060
1075
1197
921
1031
ClassIV/24
ClassIV/46
ClassIV/85
110070945858
110082210194
110010940244
110020945855
110090945857
110000945856
110063596644

48810
35190
32500
29550
27540
28000
23990
18490
20270
18150
18490
18490
17950
17950
17950
17950
27160
22550
22550
22550
18310
13840
15780
14730
6950
17420
14760
15320
15320
15320
14870
11660

fBohye
fBohye
fBohye
fBohye

gVskb
gVskb
gVskb
gVskb

vokJhto
vokJhto
dcsoh
;/tkdko
;/tkdko
;hH;e/b ;N?B'rqkco
;N?B'NkJhfg;aN
i{L;jkfJe
i{L;jkfJe
i{L;jkfJe
i{L;jkfJe
vokJhto

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015


33

e[bftzdo f;zx

212

;/tkdko

110093547949

6950

o'gV
bVh
BzL
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11

nfXekoh$eowukoh dk BK

nj[dk

ntsko f;zx
;opihs f;zx
joihs f;zx
;[fozdo f;zx
i;ftzdo f;zx
e/;o f;zx
fBowb f;zx
r[oBkw f;zx
r[odo;B f;zx
;ziht e[wko
tfozdo e[wko

;hBhno nkvhNo
;hBhno ;jkfJe
i{Bhno ;jkfJe
;N?B'
Bohye gVskb
Bohye gVskb
Bohye gVskb
Bohye gVskb
Bohye gVskb
Bohye gVskb
;/tkdko

ihHghHn?c$;hHghHn?c
BzL
509
1005
2005100005000006
937
859
861
871
959
1134
1139
58 doik 4

p/f;e g/
31270
18490
15320
18420
26360
27160
26360
27160
21690
20910
14630

cfsjrVQ ;kfjp

bVh
BzL
1
2

nfXekoh$eowukoh dk BK

;[yfwzdo f;zx

wBw'jB f;zx

eowihs f;zx

dftzdo f;zx

7
8
9

pbfizdo e'o
uzdo w'jB
Irsko f;zx

dftzdoihs f;zx
I;ftzdo f;zx

nj[dk
nkfvN nc;o
fJz;g?eNo
nkfvN
fJz;g?eNo
nkfvN
fJz;g?eNo
nkfvN
fJz;g?eNo
nkfvN
fJz;g?eNo
nkfvN
;[govzN^2
;hBhno ;jkfJe
I{Bhno ;jkfJe

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

Ih agh an?c$;h agh an?c BzL

p/f;e g?

510
903

32420
27160

1121

21870

1195

22550

1165

22550

1222

22550

1033
1017
2006100005000003

19470
18490
15320

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

213

pfmzvk
bVh
BzL
1
2
3

nfXekoh$eowukoh dk BK
;op ;qh$;qhwsh
vkLfrnkB uzd i?B
feqgkb f;zx
pbd/t f;zx

4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20

irdh;a f;zx
fw; nekbihs e"o
oDihs f;zx
do;aB f;zx
r[ofwzdo f;zx
oki e[wko
gqdhg e[wko
;[fozdo e[wko
okiht e[wko
;ziht e[wko
i;tho f;zx
w[obh wB'jo
Gkos G{;B
fjs/;a r'fJb
ouBk r[gsk
ftB'd e[wko
;opihs f;zx

nj[dk

ihHghHn?cH$;hHghHn?cHBzL

p/f;e g/

nkfvN nc;o
;[gov?N rq/v^2
;hBhno
;jkfJe
i{Bhno ;jkfJe
eboe
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb

914
122
917

32110
23760
20300

110071820241
110041040413
567
537
710
1045
1025
1059
1047
1050
1052
1158
1056
1220
1221
1079
1058

15320
14870
27160
27160
27160
22550
23950
22550
22550
22550
22550
22550
22550
22550
22550
19250
19100

wkB;k
bVh BzL
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

nfXekoh$eowukoh
dk BK
;aqh I;ftzdo f;zx
;qh pfozdo e[wko
;qhwsh nBhsk okDh
;qh fGzdo e[wko
;qh ;akw bkb
;qh p{Nk f;zx
;qh fw;aok f;zx

nkj[dk
nkfvN nc;o wkB;k
;[gov??N rq/v^2
;hBhno ;jkfJe
;hBhno nkvhNo
eboe
fBohye gVskb
fBohye gVskb

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

ihHghHn?c$;hHghH
n?c BzL
511
123
1034
1257
923
601
719

p/f;e g/
33400
22920
17420
14620
30380
27160
27160

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

;qh
;qh
;qh
;qh
;qh

8.
9.
10.
11.
12.

jz; oki
G{g/;a r'fJb
froh;a ror
;azwhA e[wko
j/ws
z Gkosh

fBohye
fBohye
fBohye
fBohye
fBohye

gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb

214

721
1069
1077
1198
1199

27160
22550
22550
22550
22550

ihHghHczv$;hHghH
n?cH BzL
1062
857
872
1064
1068
1106
1177
1179
1178
1228
1202
1117
1206

p/f;e g/

w'jkbh
bVh BzL
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.

nfXekoh ns/ eowukoh dk


BK
wBhbk g[oh
dbpkok f;zx
dhdko f;zx
r[owhs ezr
okieoB f;zx
wfjzdo gkb
y[;pkr f;zx
;opihs f;zx
nfws nrotkb
;ziht e[wko
fteoKs o{iw
o'fjs ;{oh
s/fizdo f;zx r[gsk

nj[dk
nkfvN nc;o
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb

22360
27160
27160
22550
22550
22550
22550
22550
22550
22550
20570
22550
22550

poBkbk

bVh
BzL
1
2
3
4

nfXekoh$eowukoh
dk BK
;[o/; e[wko
do;B f;zx
wBihs f;zx
BthB e[wko

nkj[dk
nkfvN nc;o
Bohye gVskb
Bohye gVskb
Bohye gVskb

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

ihaghan?ca
yksk BzL
286
679
1126
1188

p/f;e g/n
33400
27160
22550
22550

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

ftB? e[wko

Bohye gVskb

215

1189

nfwqzs;o

bVh
BzL

nfXekoh$eowukoh dk
BK (;ot ;qh)

nj[dk

1
2
3
4
5
6
7

nihs e[wko
gqthB ;aowK
;sBkw f;zx
;stzs e'o
gorN f;zx
pbihs f;zx
btihs f;zx

nkfvN nc;o
;{g rq/v^2
;h$nkvhNo
;h$;jkfJe
i{$;jkfJe
i{$;jkfJe
i{$;jkfJe

joftzdo f;zx

i{$;jkfJe

9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20

;[fozdogkb
ofizdo f;zx
;ziht ;aowK
wkJheb
tfgzdo e[wko
r[odhg bkb
;ziht e[wko
r[ogqhs f;zx
jogqhs f;zx
wzBdhg f;zx
o[fgzdo e'o
oDihs f;zx

Bohye
Bohye
Bohye
Bohye
Bohye
Bohye
Bohye
Bohye
Bohye
Bohye
Bohye
Bohye

gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

Iihghn?c
p/f;e g/
ns/ ;hghn?c
yksk BzL
922
32120
911
24490
844
27160
927
19740
1002
15720
1238
15320
2004100005 15320
000006
200510000
15320
5000001
851
27160
1001
27160
1085
22540
1086
22540
1087
22540
1089
22540
1096
22540
1092
22540
1100
22540
1082
22540
1084
22540
1223
22540

22550

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35

tfozdo e[wko
ouBk y[bo
w'fBek w?jok
ewb f;zx
;B/jdhg e'o
ft;akb wjkiB
Iirw'jB f;zx
dhge ;aowK
i'sh ;aowK
SfBzdo e'o
;zs'y f;zx
r[opho e'o
w/io f;zx
r[od/t f;zx
e[bdhg f;zx

Bohye
Bohye
Bohye
Bohye
Bohye
Bohye
Bohye
Bohye
Bohye
Bohye
Bohye
Bohye
Bohye
Bohye
Bohye

gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb

36
37
38

p{Nk f;zx T[es


;[yd/t f;zx T[es
;[Bhsk ;aowK

Bohye gVskb
Bohye gVskb
;/tkdko

39

oki e[wko

;/tkdko

1081
1226
1227
1101
1209
1095
1091
1224
1218
1098
1219
1225
1255
1088
200910000
5000001
1099
1083
200510000
5000002
200810000
5000001

216

22540
22540
22540
22540
22540
22540
22540
22540
22540
22540
20300
21880
19380
16290
17290
22540
22540
9040
8210

b[fXnkDk
bVh
BzL
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13

nfXekoh$eowukoh
dk Bk
fw; fBzwh
gq/w bsk
gowihs f;zx
r[owhs f;zx
ird/t f;zx
;[yihtB f;zx
pbtzs f;zx
;[fozdo f;zx
wBw'jD f;zx
oftzdo f;zx
;[yftzdo e"o
irdhg f;zx
r[oftzdo f;zx

nj[dk
;[gov?IN,ro/v-2
;hBhno ;jkfJe
i{Bhno ;jkfJe
;N?B' NkJhfg;N
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

ihHghHn?c$n?BHghHn?;
yksk BzL
107
43
1039
1043
976
977
979
980
1029
1136
1137
1169
1170

p/f;e g/
23730
21090
15320
14760
27160
27160
27160
27160
24880
22550
21890
22550
22550

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

217

14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24

;[yuoB f;zx
G[g/F Yzv
wBihs f;zx
r[odoFB f;zx
nwoihs f;zx
;[F;hb e[wko
pbd/t f;zx
r[ouoB f;zx
pbihs e"o
nFtBh e[wko
oki e[wkoh

fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
;/tkdko
;/tkdko,
;/tkdko.
i{Bhno ;jkfJe

1171
1174
1207
1213
1214
1215
1232
16
65
80
2004 10000 5000008

22550
21890
22550
22550
22550
22420
22550
14750
13600
10560
15320

25

eowihs f;zx

i{Bhno ;jkfJe,

2004 10000 5000011

15320

26

r[ogqhs f;zx

eboe,

200810000 5000003

14870

pfmzvk
bVh BzL

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16

nfXekoh$eowukoh
dk BK ;op
;qh$;qhwsh
vkLfrnkB uzd i?B
feqgkb f;zx
pbd/t f;zx
irdh;a f;zx
fw; nekbihs e"o
oDihs f;zx
do;aB f;zx
r[ofwzdo f;zx
oki e[wko
gqdhg e[wko
;[fozdo e[wko
okiht e[wko
;ziht e[wko
i;tho f;zx
w[obh wB'jo
Gkos G{;B

nj[dk

ihHghHn?cH$;hHghHn?
cHBzL

p/f;e g/

nkfvN nc;o
;[gov?N rq/v^2
;hBhno ;jkfJe
i{Bhno ;jkfJe
eboe
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb

914
122
917
110071820241
110041040413
567
537
710
1045
1025
1059
1047
1050
1052
1158
1056

32110
23760
20300
15320
14870
27160
27160
27160
22550
23950
22550
22550
22550
22550
22550
22550

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

17
18
19
20

fjs/;a r'fJb
ouBk r[gsk
ftB'd e[wko
;opihs f;zx

fBohye
fBohye
fBohye
fBohye

gVskb
gVskb
gVskb
gVskb

1220
1221
1079
1058

218

22550
22550
19250
19100

r[odk;g[o
bVh
BzL

nfXekoh$ eowukoh dk
BK

nj[Zdk

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29

;qh vh gh ;akodk
;qhwsh ;toB e"o
;qh I;tzs f;zx
;qh gq;a'sw f;zx
;qh dtkoek dk;
;qh i? ox[pho
;qh sob'uB f;zx
;qh ;[yd/t f;zx
;qhwsh f;zwh
;qh r[odhg f;zx
;qh ;zdhg y';bk
;qhwsh rrBdhg e'o
fw; ;[Bhsk d/th
;qh gzei ;aowK
;qh dhge e[wko
;qh fBowb f;zx
;qh r'gkb ;aowK
;qh gofwzdo f;zx
;qhwsh fpeowihs e'o
;qh pbftzdo f;zx
;qh okfizdo f;zx
;qh :kdftzdo f;zx
;qh oki/; e[wko
;qh w[yftzdo e'o
;qh I;gqhs f;zx
;qh Bhoi r[gsk
;qh pbeko f;zx
;qh r[opuB gkb f;zx
;qh g[;aftzdo f;zx

nkfvN nc;o
;[gov?AN rL11
;hL nkvhNo
;hL;jkfJe
Bohye gVskb
Bohye gVskb
Bohye gVskb
Bohye gVskb
Bohye gVskb
Bohye gVskb
Bohye gVskb
Bohye gVskb
Bohye gVskb
Bohye gVskb
Bohye gVskb
Bohye gVskb
Bohye gVskb
Bohye gVskb
Bohye gVskb
Bohye gVskb
Bohye gVskb
Bohye gVskb
Bohye gVskb
Bohye gVskb
Bohye gVskb
Bohye gVskb
iL;jkfJe
iL;jkfJe
iL;jkfJe

30

;qh ft;akb p/dh

iL;jkfJe

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

Ihghn?c$;h
ghn?c
BzL
19
98
789
1018
673
672
670
674
1097
1140
1141
1142
1143
1144
1145
1146
1147
1148
1149
1153
1150
1151
1152
1154
1155
1212
84
1258
1100012195
99
1100009504
57

p/f;e g/

30300
25990
26360
18490
27160
27160
26360
27160
22550
22550
22550
22550
22550
22550
22550
22550
22550
22550
22550
22550
22550
22550
22550
22550
22550
22400
22460
13500
15320
15320

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

31

;qh ewbgqhs f;zx

iL;jkfJe

1100009504
56

nfXekoh$eowukoh dk
Bk

nj[dk

r[oG/i f;zx
i'frzdogkb f;zx
n;'e e[wko
pbpho e"o
i;thBk d/th
joeoB f;zx
tfozdo e[wko
;[yftzdogkb f;zx
r'fpzdo f;zx
ftt/e e[wko
eowihs f;zx
Bhoi e[wko
i;ftzdo e"o
fdb/o f;zx
;[oihs f;zx
i;tzs f;zx
nfBsk ro'to
Bkr/; e[wko
;[o/; e[wko
nfizdogkb f;zx
nfBb e[wko
Bkio f;zx
okfizdo f;zx
o';aB bkb
okiht yzBk
gtB e[wko

nkfvN nc;o
;hHnkvhNo
;[gov?AN
;hH;jkfJe
;N?B'
;/tkdko
;/tkdko
;/tkdko
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
i{L;jkfJe

ihHghHczv$;hH
ghHn?cH yksk
BzL
943
374
108
995
1076
75
76
80
565
570
582
1205
1135
1122
1124
1234
1129
1130
1131
1132
1133
1134
1208
1216
1236
2004100005
000003

219

15320

ibzXo
bVh
BzL
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.

eg{oEbk

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

p/f;e g/

32110
30380
21470
18490
14760
10450
10160
8080
27160
27160
27160
22550
22550
22550
22550
22550
22550
22550
22550
22550
22550
22550
22550
22550
21890
14870

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

bVh Bz

nfXekoh $eowukoh
dK BK

nj[dk

dftzdo f;zx

220

p/f;e g/

;hBhno nkvhNo

Ih gh
n?|$;hghn?|
BzL
249

w[by oki

;[govzN r^2

41

23550/-

r[fozdo f;zx

;hBhno ;jkfJe

1019

18490/-

jopz; bkb

Bohye gVskb

1229

22550/-

dftzdo f;zx

Bohye gVskb

1230

22550/

fBowb f;zx

Bohye gVskb

1231

22550/

fBowbihs e'o

Bohye gVskb

1235

22550/

dhge PowK

I{Bhno ;jkfJe

15320/-

owBdhg e'o fos{

I{Bhno ;jkfJe

10

r[ogqhs f;zx

;/tkdko

200410000
5000012
200510000
5000005
201010000
5000001

30330/-

15320/7370/-

BtK ;afjo
bVh
BzL
1
2
3
4
5
6
7

nfXekoh$ eowukoh dk BK

nj[dk

nwoihs f;zx
;sBkw f;zx
i;tho f;zx
fdbdko f;zx
fdbdko f;zx
r[owhs e"o
jo;apkbk

Senior Auditor
Inspector Audit
Inspector Audit
Inspector Audit
Inspector Audit
Inspector Audit
Jr. Asstt

cohce'N
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

ihHghHczv$;hHghHn?c
yksk BzL
578
525
964
1120
1125
1123
1021

p/f;e g/
25540
27160
27160
22550
22550
22550
15600

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

bVh
BzL
1H
2H
3H
4H
5H
6H
7H
8H
9H
10H

nfXekoh$eowukoh dk
Bkw
;qh c{b uzd
;qhwsh g{Bw okDh
;qh nzro/I f;zx
;qh ;[yd/t f;zx
;qh fti? ftek;
;qh otihs f;zx
;qh r[oftzdo f;zx
;qhwsh joftzdo e"o
fw; nwoihs e"o
;qh nwkBs f;zx

nj[Zdk
nkfvN nc;o
;[govzN ro/v^2
;hBhno nkvhNo
Bohye gVskb
Bohye gVskb
Bohye gVskb
Bohye gVskb
Bohye gVskb
;N?B'^NkJhfg;N
;/tkdko

ihHghHn?c$;hHghHn?c
BzL
513
44
752
953
1041
1044
1053
1186
110062210195
79

221

p/f;e g/
32110
23760
27160
27120
22540
22540
22540
22540
13910
10330

;qh w[es;o ;kfjp

bVh
BzL
1H
2H
3H
4H
5H
6H
7H
8H
9H

nfXekoh$eowukoh dk
Bkw
;qh joi?p f;zx
;qh do;aB f;zx
G[fgzdo f;zx
Xhoi Bkozr
n;a'e e[wko
wB'I e[wko
okigkb
BtBhs e[wko
do;aB e[wko

nj[Zdk
nkfvN
;hBhno
Bohye
Bohye
Bohye
Bohye
Bohye
Bohye
Bohye

nc;o
nkvhNo
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb

ihHghHn?c$
;hHghHn?c BzL
954
743
1051
1048
1161
1040
1163
1055
1057

p/f;e g/
32420
25290
22540
22540
22540
22540
22540
22540
22540

w'rk

bVh
BzL
1H
2H
3H
4H

nfXekoh$eowukoh dk
Bkw
pjkdo f;zx
r[opuB f;zx
oDpho f;zx
pbftzdo ;aowk

nj[Zdk
nkfvN nc;o
;hHnkvhNo
fBohye gVskb
fBohye gVskb

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

ihHghHn?c$
;hHghHn?c BzL
918
935
731
732

p/f;e g/
31040
27720
27140
27160

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

5H
6H
7H

r[opuB f;zx
;fszdo f;zx
G[fgzdo f;zx

nfXekoh$eowukokoh
dk BK
bVhBzL ;ot$;qh

8H
9H
10H

;ziht e[wko
oDihs f;zx
ifszdo e[wko

fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb

222

974
1054
1159

nj[dk

fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb

ihaghaczvBzL

27110
22550
22550

e[b

1160
1164
1187

22550
22550
22550

wkoec?v

bVh
BzL
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.

nfXekoh$eowukoh dk
Bkw
;sh;a e[wko r'fJb
;[fozdoihs e"o
nwoihs f;zx
uoBihs f;zx
do;aB f;zx
gofwzdo f;zx
oftzdo f;zx G'rb
wBh;a ;aowk
rhsk gok;ao
Bhs{
jogqhs f;zx

nj[Zdk
nkfvN nc;o
;[gov?AN rov/^2
;hHnkvhNo
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
i{Bhno ;jkfJe

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

ihHghHn?c$
;hHghHn?c BzL
411
49
556
870
1193
1166
1127
1196
1210
1046
110091832159

p/f;e g/
33600
22060
27160
27160
22400
22550
22550
22550
22550
1046
15320

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

1
2
3

irihsf;zx
iBef;zx
wBw''jBf;zx

;[fozdof;zx

gowihsf;zx

ow/; e[wko

ftB''d e[wko

fti? f;zrbk

eztodhgf;zx

nkfvNnc;o
;[gov?N
;hBhnonkvhNo
;hBhnonkvhNo
;hBhnonkvhNo
;hBhnonkvhNo
fBohyegVskb
fBohyegVskb

223

285
117
855
856
313
521
526
1030

;zdhg

11

;''fBek

12

efgb e[wko

13

gowgqhsf;zx
;[yftzdoe""o

15

nwBdhge""o

16

ntskof;zx

17

i;thof;zx

18

i;ftzdof;zx

27160
31270
27160
27160
22880

fBohyegVskb
fBohyegVskb
fBohyegVskb

22550
1067
1211
1065

22550
22550
22550

1176
fBohyegVskb

14

27160

1201
fBohyegVskb

10

25936
21730

fBohyegVskb
fBohyegVskb
fBohyegVskb
fBohyegVskb
i{Bhno ;jkfJe

22550
1175
1080
1119
1114
110082329993

22550
22550
22550
22550
15320

j[f;ankog[o

bVh
BzL
1
2
3
4
5
6

nfXekoh$eowukoh dk
Bkw
wbehs f;zx
r[owhs e"o
;[w/;a e[wko
Bo/;a e[wko
okw gqek;a ;{d
eosko f;zx

nj[Zdk
;hBhno nkvhNo
;[gov?AN ro/v^2
;hBhL;jkfJe
eboe
fBohye gVskb
fBohye gVskb

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

ihHghHn?c$
;hHghHn?c BzL
800
47
130
1256
786
986

p/f;e g/
27160
23490
20600
13500
26350
27160

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19

pbtho f;zx
joikg f;zx
ofizdo gq;kd
do;aB e[wko
eowtho f;zx
;ziht e[wko
Bfozdo f;zx
wBihs e[wko
sob'uB f;zx
;[yftzdo f;zx
oki/; p/oh
r[owhs f;zx
ewbihs e"o

fBohye
fBohye
fBohye
fBohye
fBohye
fBohye
fBohye
fBohye
fBohye
fBohye
fBohye

20

jod/t f;zx

;/tkdko

gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb

;/tkdko
;/tkdko

224

988
994
998
1026
1072
1073
1074
1181
1182
1183
1186
56
;hHghHn?c
BzLnbkN BjhA
j'fJnk (BthA
fB:[esh)
110001041077

27160
26360
27140
24880
22540
22540
22540
22540
22540
19660
21880
14340
6950

8500

ng?e;,uzvhrVQ

gfNnkbk
bVh
BzL

nfXekoh$eowukoh dk BK

nj[dk

ihHghHn?c$;hHghHn?c
yksk BzL

;ot ;qh$;qhwsh

1
2
3
4

eztowBihs f;zx
nPtBihs f;zx n"by
gq/w uzd
Bodhg f;zx

nkfvN nc;o
;hBhL;jkfJe
;hBhLnkvhNo
;hBhH nkvhNo

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

357

29870

958

20270

692

27980

1036

23450

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

31

;aqhwsh uoBihs e"o


;[yd/t f;zx
ow/P e[wko
r[odhg f;zx
rrBdhg f;zx
owBihs e"o
;thNh pkbk
dbihs e"o
btBhP ;/m
PPh e[wko
;[ytho e"o
;[Bhb e[wko
oBdhg e"o
;[Bhb r'fJb
ftB? Powk
jodhg f;zx
jouoB f;zx
pbihs f;zx
BtBhs e"o
gowihs e"o
jfozdo f;zx
PPh eKs
nPtBh e[wko
nB[gw y[okDk
wBihs e"o
irftzdo f;zx
;qhwsh r[odhg e"o

;N?B'NkJhfg;aN
fBH gVskb
fBH gVskb
fBH gVskb
fBH gVskb
fBH gVskb
fBH gVskb
fBH gVskb
fBH gVskb
fBH gVskb
fBH gVskb
fBH gVskb
fBH gVskb
fBH gVskb
fBH gVskb
fBH gVskb
fBH gVskb
fBH gVskb
fBH gVskb
fBH gVskb
fBH gVskb
fBH gVskb
fBH gVskb
fBH gVskb
;/tkdko
;/tkdko
eboe

32

;qh r[ogqhs f;zx

;/tkdko

6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

225

1011

15980

551
881
909
1027
1071
1090
1102
1104
1105
1107
1108
1109
1110
1111
1112
1115
1116
1128
1168
1173
1200
1203
1204
68
83

27160
26430
27160
24900
22550
22550
22550
22550
22550
22550
22550
22550
22550
22420
22550
22550
22550
22550
22550
22550
22550
22550
22550
13790
10350
14330

200710000
5000002
200410000
5000002

9490

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

226

fco'ig[o
bVh
BzL
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24

nfXekoh$eowukoh dk BK

nj[dk

e[btzs f;zx
ftB'd e[wko
ftB'd e[wko
feq;aB e[wko
pbpho uzd
wfjzdo gkb
fto/do e[wko
g[oB f;zx
gowihs f;zx
;otB f;zx
godhg e[wko
pboki f;zx
e[btzs f;zx
r[biko f;zx
d/; oki
nk;{ yz[ro
e[bpho f;zx
jofpzdo f;zx
iBe oki
ofizdo gkb
dbihs f;zx
Btihs f;zx
n;a'e e[wko
;[Zydo;aB f;zx

nkfvN nc;o
;hfBno nkfvNo
;hfBno nkfvNo
fJz;g?eNo nkfvN
fJz;g?eNo nkfvN
fJz;g?eNo nkfvN
fJz;g?eNo nkfvN
fJz;g?eNo nkfvN
fJz;g?eNo nkfvN
fJz;g?eNo nkfvN
fJz;g?eNo nkfvN
fJz;g?eNo nkfvN
fJz;g?eNo nkfvN
fJz;g?eNo nkfvN
fJz;g?eNo nkfvN
fJz;g?eNo nkfvN
fJz;g?eNo nkfvN
fJz;g?eNo nkfvN
fJz;g?eNo nkfvN
fJz;g?eNo nkfvN
;hfBno ;jkfJe
eboe
ugVk;h
ugVk;h

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

ihHghHn?c$;hHghHn?cH
BzL
363
972
748
740
755
767
769
932
933
944
945
950
951
952
1049
1093
1094
1156
1157
1162
1038
1100810334660
33
84

p/f;e g/
32140
31300
27980
27160
26360
26360
27160
21088
26360
25340
27160
27120
27160
27160
22550
22540
22540
22540
22540
22540
17420
13500
15140
9790

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

227

dcso nkfvN nca;o, ;fjekoh ;GktK, ;zro{o.

bVh BzL

nfXekoh$eowukoh dk BK

nkj[dk

ihHghHn?c$;hHghHn?c BzL

p/f;e g/

;ot ;qh$;qhwsh
1

irdhg f;zx

nkfvN nca;o

915

32420

pbd/t f;zx

;hBhL nkvhNo

328

28060

pfozdo gkb

;hBhL ;jkfJe

1012

18490

r[ogqhs f;zx

i{BhL ;jkfJe

1016

15910

okwuoB f;zx

;N?B'NkJhfg;N

941

15640

fJepkb f;zx

fBohye gVskb

517

27160

BkfJp f;zx

fBohye gVskb

557

27160

d/th bkb

fBohye gVskb

698

27160

wbehs f;zx

fBohye gVskb

975

24840

10

dhge e[wko

fBohye gVskb

1063

22550

11

Bhoi r[gsk

fBohye gVskb

1070

22550

12

r[owhs f;zx

fBohye gVskb

1078

22550

13

tzdBK

fBohye gVskb

1103

22550

14

eowihs f;zx

fBohye gVskb

1113

22550

15

oth eKs

fBohye gVskb

1118

22540

16

i;gkb f;zx

fBohye gVskb

1172

22550

17

;sh;a e[wko

fBohye gVskb

1190

22540

18

w'fjs ror

fBohye gVskb

1191

22540

19

nfBb r'fJb

fBohye gVskb

1192

22550

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

20

rrBdhg f;zx

;/tkdko

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

gokB BzL110071275836

228

7590

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

229

11^d;skt/ia^piN tzv, gq;skfts you/, gbkB ;ehw ns/ ehsh G[rskB d/ t/ot/ (fjZ;k 4(1)(n)(xi))

11H1

gpfbe nEkoNh dk e[Zb piN

11H2

jo/e J/iz;h dh :'iBk ns/ gq'rokw

11H3

gq;skfts youk

11H4H

jo/e J/iz;h dk ;'X ehsk piN i/eo j't/ sK

11H5

tzv ns/ fog'oN dk t/otk ns/ ;pzXs fog'oN gqkgs eoB bJh EK

;fjekoh nkfvN ftGkr dk w[Zyh w[Zy gVskbeko j? . 21 dcsoK d/ w[Zyh w[Zy gVskbeko
dh ;jkfJsk eod/ jB. fJ; ftGkr dk w[Zy ezw oki dhnK ;fjekoh ;GktK I' fe finkdkso g/zv {
gZXo s/ jB, dh gVskb eoBk j? . ;GktK dh ekB{zBh gVskb dk ezw fJBK dh j'Ad ftZu nkT[D s'A
j[D sZe brksko ubdk nk fojk j? . fJ; ;pzXh e'Jh th yk; ;ehwK BjhA pDkJhnK rJhnK.
sByktK, dcso you/, feokJ/ GZs/ ns/ N?e; nkfd bJh fB:fws piN ;oeko tZb'A gfjbK jh
wzBi{o ehsk iKdk j? .
;kb 2014^15
j'o ;oekoh nEkoNh bJh

( oew bZyK ftZu )

bVhBzL

j?v

sithis piN wzBi{o;[adk


piN

1
1

2
3
2425^e'nkgq/;aB^
254935
101^nkfvN
nkc
e'nkgq/fNt
;';kfJNhia^01^uhc
nkvhNo

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

4
254761

Ikoh$tzvh
rJh
oew
(e[Zb fe;sK)
5
254761

e[Zb
youk
31^3^15
6
248167

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

230

12^d;skt/ia^;pf;vh gq'rokw dh n?riahfeT{;aB, fBoXkos wksok ns/ nfij/ gq'rokw dk bkG dk t/otk
th ;akfwb j? (fjZ;k 4(1)(n)(xii))
12H1
12H2
12H3
12H4
12H5
12H6
12H7

gq'rokw dk BK
gq'rokw dk T[d/;a
bkG gqkgs eoB dh ftXh
gq'rokw$;ehw dk ;wK
gq'rokw d/ G"fse ns/ ftZsh Nhu/
;pf;vh B{z fBoXkos eoB dh gqfeosh$;e/b
;pf;vh d/D dh :'rsk wkgdzv

bVh BzL

gq'rokw
dk BK

gq'rokw
dk T[d/;

bkG
gqkgs
eoB dh
ftXh

gq'rokw$;ehw gq'rokw d/
dk ;wK
G"fse
ns/ ftZsh
Nhu/

;pf;vh B{z
fBoXkos
eoB dh
gqfeosh$;e/b

;pf;vh
d/D dh
:'rsk
wkgdzv

bkr{ BjhA

bkr{ BjhA

bkr{ BjhA

bkr{ BjhA

bkr{ BjhA

bkr{ BjhA

bkr{ BjhA

12H8

bkr{ BjhA

;pf;vh gq'rokw d/ bkG gqkgshnK d/ t/ot/ (Bzpo ns/ gq'ckJhb)


bkr{ BjhA

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

231

13^d;skt/ia^fonkfJs,gofwN iK gqwkfDesk d/ gqkgs eosk d/ t/ot/ (fjZ;k 4(1)(n)(xiii))

13H1
13H2
13H3
13H4
13H5
13H6

gpfbe nEkoNh d[nkok fdZsh rJh fonkfJsK, gqfwN iK gqwkfDesk dk t/otk


nEkoNh tZb'A fdZsh jo fJZe gqfwN iK gqwkfDesk dk t/otk
:'rsk dk wkgdzv
fonkfJs, gqfwN iK gqwkfDesk d/D dh ekoia ftXh
fonkfJsK, gqfwN iK gqwkfDesk gqkgs eosk dk BK ns/ gsk
fonkfJsK, gqfwN iK gqwkfDesk d/ ntkov dh fwsh

bVh BzL

bkr{ BjhA

gpfbe
nEkoNh d[nkok
fdZsh rJh
fonkfJsK,
gqfwN iK
gqwkfDesk dk
t/otk
bkr{ BjhA

nEkoNh
tZb'A fdZsh
jo fJZe
gqfwN iK
gqwkfDesk
dk t/otk

:'rsk dk
wkgdzv

fonkfJs,
gqfwN iK
gqwkfDesk
d/D dh
ekoia ftXh

fonkfJsK,
gqfwN iK
gqwkfDesk
gqkgs eosk
dk BK ns/
gsk

fonkfJsK,

bkr{ BjhA

bkr{ BjhA

bkr{ BjhA

bkr{ BjhA

bkr{ BjhA

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

gqfwN iK
gqwkfDesk
d/ ntkov
dh fwsh

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

232

14^d;skt/ia^fJb?eNqkfBe o{g ftZu T[gbpZX ikDekoh (fjZ;k 4(1)(n)(xiv))


14H1
14H2
14H3

fJb?eNqkfBe o{g ftZu T[gbpZX ikDekoh dk g{ok t/otkL


foekov$d;skt/i dk Bkw iK f;ob/yL
T[j EK fiZE/ fJj ;{uBk$ikDekoh T[gbpZX j?L
ftGkr d/ piN d/ nzeV, ihHghHczv dk oZy oykt, eowukohnK d/ ;oft; gkoNhe{boia,

;fjekoh ;GktK dh ekor[ikoh, nkfvN ch; dh t;{bh ns/ jo eowukoh tZb'A ehsh nkfvN gqrsh dk
ezfgT{NokJhi/;aB ehsk ik fojk j? .

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

15^d;skt/ia^Bkrfoe B{z T[gbpZX ikDekoh gqkgs eoB d/ t/ot/ (fjZ;k 4(1)(n)(xv))

15H1
15H2

;j{bs dk BK ns/ ;EkB


bkr{ BjhA
T[gbpZX ehsh ikDekoh dk t/otk

15H3

;j{bsK d/ ekoih xzN/

15H4

;zgoe eosk dk BK ns/ T[; dk c'B, c?e; ns/ Jh w/bL

bkr{ BjhA
bkr{ BjhA
bkr{ BjhA

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

233

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

234

16^d;skt/ia^gpfbe ;{uBk nfXekoh d/ Bkw ns/ nj[dk ns/ j'o t/ot/ (fjZ;k 4(1)(n)(xvi))
16H1

bVh
BzL

;jkfJe b'e ;{uBk nc;o, b'e ;{uBk nc;o ns/ ftGkr nghb nfXekoh d/ BK, gsk, c'B BzL
ns/ w/b nkJhHvhH

nc;o dk BK

(w[Zy dcso
gZXo s/)
;qh pbfizdo
f;zx

;qh ;opihs
f;zx

;qhwsh
gowihs e"o

1.

2.

nc;o dk
w"Id
{ k
nj[dk

nj[dk
ps"o

dcso dk gsk

dcso dk
c'B BzL

dcso dk
c?e; BzL

dcso dh
Jh^w/b

uhc
nkvhNo
(eozN
fvT{Nh
ukoia)
;z:[es uhc
nkvhNo

nghb
nfXekoh

n?;H;hHULBzL
175^187,
;?eNo 34,
uzvhrVQ

01722623850

01722668097

chief.aud.cs@
punjab.gov.in

b'e ;{uBk
nc;o

n?;H;hHULBzL
175^187,
;?eNo 34,
uzvhrVQ
n?;H;hHULBzL
175^187,
;?eNo 34,
uzvhrVQ

01722623302

01722668097

chief.aud.cs@
punjab.gov.in

01722668590

01722668097

chief.aud.cs@
punjab.gov.in

01722623850

017226680
97

chief.aud.cs@
punjab.gov.in

01612230207

---

aoludhiana13
@gmail.com

piN
nekT{AN;
ns/ nkfvN
ch;
foetoh
nc;o

( fibQk gZXo s/)


;qh pbfizdo
uhc
f;zx
nkvhNo
(eozN
fvT{Nh
ukoia)
;qh ftB'd
nkfvN
e[wko
nc;o,
b[fXnkDk

;jkfJe
b'e ;{uBk
nc;o

nghb
nfXekoh

b'e ;{uBk
nc;o

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

n?;H;hHULBzL1
75^
187,
;?eNo 34,
uzvhrVQ
e'mh BzzL.-2526, ftt/e
Bro, B/V/
vhHn?wH
b[fXnkDk

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

235

3.

;qh nihs
e[wko

nkfvN
nc;o,
nzfwqs;o

b'e ;{uBk
nc;o

e'mh BzL13,
w[jZbk r[o{
BkBe Bro,
B/V/ ;wkoN
p/eoh, wihmk
o'v nzfwqs;o

01832401125

018325715
20

auditoffice90
@gmail.com

4.

;qh irdhg
f;zx

b'e ;{uBk
nc;o

;kjwD/ ;Bkwh
r/N, ;zro{o

01672232422

---

aocssgr@
gmail.com

5.

;qh
vhHghH;akodk

nkfvN
nc;o,
;zro{o
nkfvN
nc;o,
r[odk;g[o

b'e ;{uBk
nc;o

01874244672

---

auditoffice
gsp@gmail.
com

6.

;qh I;ftzdo
f;zx

nkfvN
nc;o,
wkB;k

b'e ;{uBk
nc;o

01652225662

---

auditofficer
mansa@
gmail.
com

7.

;qh fGzdo
e[wko r'fJb

nkfvN
nc;o,
ibzXo

b'e ;{uBk
nc;o

01815083947

---

auditofficer
jal@gmail.
com

8.

;qh nihs
e[wko

b'e ;{uBk
nc;o

01822230103

---

ao.kapurthala
@gmail.com

9.

;qh frnkB
uzd i?B

01642210293

---

auditcooperat
ive@gmail.
com

10.

;qh ezto
wBihs f;zx

nkfvN
nc;o,
eg{oEbk
(tkX{
ukoi)
nkfvN
nc;o,
pfmzvk
nkfvN
nc;o
gfNnkbk

01752201667

---

aocspta67
@mail.com

11.

;qh
vhHghH;akodk

nkfvN
nc;o
j[f;nkog[o

b'e ;{uBk
nc;o

nkfvN
nc;o,
;fjekoh
;GktK,r[odk;
g[o ekbi o'v,
gzikp n?Av
f;zX p?Ae
r[odk;g[o.
wkocs ;akw
bkb r'fJb,
n?vt'e/N,
itkjo e/ o'v,
wkB;k
eg{oEbk
jkT{;, B/V/
ihHghHUH,
ibzXo
;jhd T[Xw
f;zx Bro,
g[okDk
nzfwqs;o o'v
eg{oEbk
rbh BzL7,
pkr{ o'v,
pfmzvk.
wkb o'v,
;hH;hHphH,
gfjbh wzfib,
gfNnkbk
e'mh BzL378,
p;zs ftjko,
j[f;ankog[o

01882231597

---

auditofficer
hoshiarpur
@gmail.com

b'e ;{uBk
nc;o
b'e ;{uBk
nc;o

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

12.

;qh e[btzs
f;zx

13

;qah
dftzdoihs
f;zx

14.

;qh pjkdo
f;zx

15.

;qh irihs
f;zx

16.

;qh
dftzdoihs
f;zx

17.

;qah ;sh;
e[wko r'fJb

b'e ;{uBk
nc;o

g[okDh nBki
wzvh,
fco'ig[o e?AN

01632243035

---

aofzr1957
@gmail.com

nkfvN
nc;o
cfsjrVQ
;kfjp
nkfvN
nc;o
cohde'N
nkfvN
nc;o,
;fjekoh
ng?e;
;GktK,
gzikp,uzvh
rVQ
nkfvN
nc;o,
o'gV ( tkX{
ukoi)

b'e ;{uBk
nc;o

fwzBh
;eZso/s,
cfsjrVQ
;kfjp
fwzBh
;eZso/s,
cohde'N
n?;HJ/HvhHphH,
p?Ae ;feUo,
;?eNo 17ph,
uzvhrVQ .

01763232416

0176323399
8

auditofficerfgs
@gmail.com

01639256354

---

aocsfdk@
gmail.com

01725011720

---

aoapex77@
gmail.com

01881222991

1881223116

aoropar14 @
gmail.com

nkfvN
nc;o
wkoec?v

b'e ;{uBk
nc;o

01722610508

0177260937
1

ao.markfed35
@gmail.com

9855298200

aocsbar@
gmail.
com

9815275244

aonawanshah
r@gmail.com

8146513020

aocsmks@
gmail.com

b'e ;{uBk
nc;o
b'e ;{uBk
nc;o

b'e ;{uBk
nc;o

ewok
BzL374^75,
fwzBh
;eZso/s,
o'gV
wkoec?v
jkT{;, gbkN
BzL5, ;?eNo
35, uzvhrVQ.
cotkjh piko,
poBkbk

nkfvN
b'e ;{uBk
nc;o,
nc;o
poBkbk
(tkX{
ukoia)
19.
;qh fGzdo
nkfvN
b'e ;{uBk
wkocs yzv
e[wko r'fJb nc;o BtK
nc;o
fwZb BtK
;fjo( tkX{
;fjo
ukoi)
20.
;qh pjkdo
nkfvN
b'e ;{uBk wkocs ;?ANob
f;zx
nc;o ;qh
nc;o
e'nkL p?Ae ;qh
w[es;o
w[es;o
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .
18.

;qh irdhg
f;zx

(tkX{
ukoi)
nkfvN
nc;o
fco'ig[o

236

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

21.

;qh c{b uzd

22.

;aqhwsh wBhbk
g[oh

23.

;qh nihs
e[wko

;kfjp
(tkX{
ukoia)
nkfvN
nc;o w'rk

nkfvN
nc;o,
w'jkbh
nkfvN
nc;o,
soBskoB
(tkX{
ukoia)

237

;kfjp

b'e ;{uBk
nc;o

b'e ;{uBk
nc;o
b'e ;{uBk
nc;o

wkocs dh
;?ANob e'nL
p?Ae fbwL
ihHNhH o'v,
w'rk .
t/oek fwbe
gbKN, c/;^6,
w'jkbh
nkfvN
nc;o,
;fjekoh
;GktK,
soBskoB

9814363090

aomoga2012
@gmail.com

01725039285

017222244
69

aocsmohali
@gmail.com

93167 20143

auditoffice90
@gmail.com

;jkfJe b'e ;{uBk nc;o (fibQk gZXo s/)

1.

fw; fBzwh

;[gov?AN
ro/v^2
dcso nkfvN
nc;o, ;$;
b[fXnkDk

;jkfJe
b'e
;{uBk
nc;o

e'mh BzzL.-2526, ftt/e


Bro, B/V/
vhHn?wH
b[fXnkDk

01612230207

---

aoludhiana13
@gmail.com

2.

gothB
;aowk

;[gov?AN
ro/v^2
dcso nkfvN
nc;o, ;$;
nzfwqs;o

;jkfJe
b'e
;{uBk
nc;o

e'mh BzL13,
w[jZbk r[o{
BkBe Bro,
B/V/ ;wkoN
p/eoh, wihmk
o'v nzfwqs;o
ekbi o'v,
gzikp n?Av
f;zX p?Ae
r[odk;g[o.

01832401125

---

auditoffice90
@gmail.com

01874244672

---

auditoffice
gsp@gmail.
com

01652225662

---

auditofficerm
ansa@gmail.
com

;[gov?AN
;jkfJe
ro/v^2
b'e
dcso nkfvN
;{uBk
nc;o, ;$;
nc;o
r[odk;g[o
4.
pfozdo
;[gov?AN
;jkfJe
nkfvN
e[wko
dcso nkfvN
b'e
nc;o, ;$;,
nc;o, ;$;
;{uBk
wkB;k
wkB;k
nc;o
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .
3.

;toB e"o

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

5.

;[w/;a e[wko

6.

pbd/t f;zx

7.

r[owhs e"o

iBe f;zx

pbfizdo
e"o

10

;[fozdoihs
e"o

11

g{Bw okDh

238

;[gov?AN
ro/v^2
dcso nkfvN
nc;o, ;$;
ibzXo
;hBhno
;jkfJe
dcso nkfvN
nc;o, ;$;
pfmzvk

;jkfJe
b'e
;{uBk
nc;o

eg{oEbk
jkT{;, B/V/
ihHghHUH,
ibzXo

01815083947

---

auditofficer
jal@gmail.
com

;jkfJe
b'e
;{uBk
nc;o

rbh BzL7,
pkr{ o'v,
pfmzvk.

01642210293

---

auditcooperat
ive@gmail.co
m

;[gov?AN
ro/v^2
dcso nkfvN
nc;o, ;$;
j[f;ankog[o
;[gov?AN
ro/v^2
dcso nkfvN
nc;o, ;$;
cfsjrVQ
;kfjp
;[gov?AN
ro/v^2
dcso nkfvN
nc;o
;fjekoh
ng?e;
;GktK,gzikp,
uzvhrVQ
;[gov?AN
ro/v^2
dcso nkfvN
nc;o,
;$;,wkoec?v

;jkfJe
b'e
;{uBk
nc;o

e'mh BzL378,
p;zs ftjko,
j[f;ankog[o

01882231597

---

auditofficerho
shiaropur@
gmail.com

;jkfJe
b'e
;{uBk
nc;o

fwzBh
;eZso/s,
cfsjrVQ
;kfjp

01763232416

---

auditofficerfgs
@gmai.com

;jkfJe
b'e
;{uBk
nc;o

n?;HJ/HvhHphH
, p?Ae
;feUo,
;?eNo 17ph,
uzvhrVQ .

01725011720

---

aoapex77
@gamil.com

;jkfJe
b'e
;{uBk
nc;o

wkoec?v
jkT{;, gbkN
BzL5, ;?eNo
35, uzvhrVQ.

01722610508

---

ao.markfed35
@gmail.com

;[gov?AN
ro/v^2
dcso nkfvN
nc;o,
;$;,cohde'N

;jkfJe
b'e
;{uBk
nc;o

fwzBh
;eZso/s,
cohde'N

01639256354

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

aocsfdk@
gmail.com

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

239

12

n;'e
e[wko

;[gov?AN
ro/v^2
dcso nkfvN
nc;o, ;$;
;zro{o

;jkfJe
b'e
;{uBk
nc;o

;kjwD/
;Bkwh r/N,
;zro{o

01672232422

aocssgr@
gmail.com

13

;[yftzdo
bkb

;jkfJe
b'e
;{uBk
nc;o

ewok
BzL374^75,
fwzBh
;eZso/s,
o'gV

01881222991

aoropar14 @
gmail.com

14

dhdko f;zx

;jkfJe
b'e
;{uBk
nc;o

t/oek fwbe
gbKN, w'jkbh

01725039285

017222244
69

15

do;aB f;zx

;hBhno
;jkfJe,
dcso nkfvN
nc;o,
;fjekoh
;GktK, o'gV.
fBohye
gVskb,
dcso nkfvN
nc;o, ;$;,
w'jkbh
fBohye
gVskb,
dcso nkfvN
nc;o,
;$;,poBkbk
;hBhno
nkvhNo,
dcso nkfvN
nc;o,
;$;,;qh
w[es;o ;kfjp

;jkfJe
b'e
;{uBk
nc;o

cotkjh
piako,
poBkbk

9888041862

;jkfJe
b'e ;{uBk
nc;o

wkocs
;?ANob
e'nkgq/fNt p?Ae
;qah w[es;o
;kfjp

94172 20783

aocsmks
@gmail.com

;jkfJe
b'e ;{uBk
nc;o

wkocs
;?ANob e'nkL
p?Ae fbwL
ihHNhHo'v,
w'rk
yzv fwb,
BtK ;fjo

8146513020

aomoga2012
@gmail.com

9914764548

aonawanshah
r@gmail.com

;jhd T[Xw
f;zx Bro,
g[okDk

01822-230103

---

ao.kapurthala
@gmail.com

16

do;aB f;zx

17

r[opuB
f;zx

18

19

;hBhno
nkvhNo,
dcso nkfvN
nc;o, ;$;,
w'rk
;sgkb f;zx ;hBhno
nkvhNo,
dcso nkfvN
nc;o,
;$;,BtK ;fjo
r[fozdo f;zx ;hBhno
;jkfJe
dcso nkfvN

;jkfJe
b'e ;{uBk
nc;o

;jkfJe
b'e ;{uBk
nc;o

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

aocsmohali
@gmail.com

aocsbar @
gmail.com

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

nc;o, ;$;,
eg{oEbk

20

;opihs
f;zx

21

r[oihs
f;zx

;[gov?AN,
dcso nkfvN
nc;o,
;$;,gfNnkbk
;hBhno
;jkfJe
dcso nkfvN
nc;o
fco'ig[o

240

nzfwqs;o o'v
eg{oEbk
;jkfJe
b'e ;{uBk
nc;o
b'e ;{uBk
nc;o

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

wkb o'v,
;hH;hHphH,
gfjbh wzfib,
gfNnkbk
g[okDh nBki
wzvh,
fco'ig[o e?AN

0175-2201667

---

aocspta67@
mail.com

01632-243035

---

aofzr1957
@gmail.com

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

241

17^d;skt/i^e'Jh j'o bkGdkfJe ikDekoh (fjZ;k 4(1)(n)(xvii))


17H1

gpfbe nEkoNh dk iBse ukoN


e'Jh BjhA

17H2

f;aekfJs fBtkoD ftXh


f;aekfJs d/ t/ot/ ;pzXs fibQ/ s'A wzr ehsh iKd/ jB ns/ fog'oN ftGkr d/ w[Zyh B{z c?;abk eoB
bJh G/ih iKdh j? .

17H3

nkoHNhHnkJhH d/ sfjs gqkgs n?gbhe/;aB dk t/otk ns/ ikDekoh fdZsk frnk j?L^

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

242

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

243

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

17H4

244

gq'rokw dh ;{uh$w[ezwb ;ehw$gqki?eN$fBowkD nXhB ;ehw$gqki?eN


bkr{ BjhA

17H5

iBse bJh j'o wjZstg{oB c?;b/$ikDekoh


bkr{ BjhA

17H6

;ko/ m//e/dkoK dh ikDekoh T[jBK dk Bkw, frDsh ns/ m/ek ysw j'D dk ;wKL

bVh BzL

gqki?eN$;ehw$
gq'rokw dk BK

gqki?eN

m/e/dko dk BK

m/e/ dk w[Zb

m/ek ysw j'D


wk ;wK

bkr{ BjhA

bkr{ BjhA

bkr{ BjhA

bkr{ BjhA

bkr{ BjhA

bkr{ BjhA

17H7

j'o e'Jh ikDekoh

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

245

Form A
Form of application for seeking information under the Right to Information Act, 2005
I.D.No________(For official use)
To
The Public Information Officer,
Authority Name
City

1. Full Name of the Applicant

______________________________________

2. Fathers/Spouses name

______________________________________

3. Permanent Address

______________________________________

4. Correspondence Address

______________________________________

5. Particulars of information required


a. Subject matter of information*: _____________________________________
b. The period to which the information relates** _______________________________
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

246

c. Specify details of information required _______________________________


d. Whether information is required by post or in person _________________________
(The actual postal charges shall be included in providing information)
E. In case by post (Ordinary, Registered or Speed post.) ________________________
6. Is this information not made available by the Public Authority under voluntary disclosure?
___________________________________________________________________
7. Do you agree to pay the required fee? _______________________________________
8. Have you deposited application fee? (If yes, details of such deposit)
___________________________________________________________________
9. Whether belongs to Below Poverty Line category? If yes, have you furnished the proof of the
same with applicant?
Place : ........................
Date : .........................

Full Signature of the applicant and Address


E-mail address, if any...............................
Tel. No(Office).......................................
(Residence)...............................................

Note: - (i) Reasonable assistance can be provided by the competent authority in filling up the Form
A.
(ii) Please ensure that the Form A is complete in all respect and there is no ambiguity in providing
the details of information required.

ACKNOWLEDGEMENT OF APPLICATION IN FORM A

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

I.D No_____________

247

Dated: ___________

1.

Received an application in Form A from Shri/Ms._________________ resident of


___________________under the Right to Information Act, 2005.

2.

The information is proposed to be given normally within 30 days from the date of receipt
of application and in case it is found that the information asked for cannot be
supplied, the rejection letter shall be issued stating reason thereof.

3.

The applicant is advised to contact Shri. __________ between 11 A.M to 1 P.M.

4.

in case the applicant fails to turn up on the scheduled date(s), the Competent Authority
shall not be responsible for delay, if any

5.

The applicant shall have to deposit the balance fee, if any, with authorized person
before collection of information.
Signature and Stamp of the
Public Information Officer

Dated.................

E-mail address: _________


Web-site: ____________
Tel. No : _______________

===============================================================================
Form B
TRANSFER OF APPLICATION FORM

From ________________________
Date: .................
To,
_____________________________
_____________________________
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

248

_____________________________

Sir / Madam,

Please refer to your application; I.D. No.___________ dated __________ addressed to the
Undersigned regarding supply of information on ________________________
2.

The requested information does not fall within the jurisdiction of this Corporation and,

Therefore, your application is being referred herewith to Shri ___________


3

This is supersession of the acknowledgement given to your on _____________

Yours faithfully,
Public Information Officer.
E-mail address: ___________________
Web-site: _____________________
Tel. No.___________________

================================================================================
==

Form C
Rejection Order
[See rule 8&9]

From___________________________
Dated: .........................

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

249

To,
______________________________
______________________________
______________________________
______________________________

Sir/ Madam,

Please refer to your application; I.D. No.____________ dated ____________ addressed to the
undersigned regarding supply of information on _________________________________
2.
The information asked for cannot be supplied due to following reasons: i).................................................................................................................
ii)................................................................................................................
3.

As per Section 7 (8) of Right to Information Act, 2005, you may file an appeal to the
Appellate authority within 30 days of the issue of this order.

Yours faithfully,

Public Information
Officer.
E-mail address:
_________
Web-site: __________
Tel. No.______________

================================================================================
==
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

250

FORMAT OF REGISTER TO BE MAINTAINED BY THE COMPETENT AUTHORITY

I.
D
N.
o

Name
and
Addres
s of
Applic
ant

Date of
Receipt
of
Applicat
ion in
Form A

Type of
Informa
tion
asked

Particulars of fees deposited

Amt.

Recpt no.

Date

Status of Disposal of
Application

Informatio
n
Sup
plie
d

18

Part
ially
Sup
plie
d

Application

Rej
ect
ed

Publish all relevant facts while formulating important policies or


announcing the decisions which affect public:
a) _________________________________________________________________
b) _________________________________________________________________

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

Returne
d to
Applican
t

;{uBk dk nfXeko n?eN,2005, ikDekoh nXhB feskp^1^6^2015

251

c) __________________________________________________________________
d) __________________________________________________________________
e) __________________________________________________________________
f) __________________________________________________________________
g) __________________________________________________________________

19

Provide reasons for its administrative or quasi-judicial decisions to


affected persons
a) _________________________________________________________________
b) _________________________________________________________________
c) __________________________________________________________________
d) __________________________________________________________________
e) __________________________________________________________________
f) __________________________________________________________________
g) __________________________________________________________________

uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .

Anda mungkin juga menyukai