2005
Punjabi Version
ft;ak ;{uh
bVh BzL
1H
2H
3H
4H
5H
6H
7H
8H
9H
10H
11H
12H
13H
14H
15H
16H
17H
18H
ikDekoh t/ot/
G{fwek
1^d;skt/ia^;zrmB, cze;aB ns/ coia d/ t/ot/ (fjZ;k 4(1)(n)(i))
2^d;skt/ia^nfXekoh ns/ eowukoh d/ nfXeko ns/ coia (fjZ;k
4(1)(n)(ii))
3^d;skt/ia^c?;b/ eoB dh ekotkJh d/ go';hiao (fjZ;k 4(1)(n)(iii))
4^d;skt/ia^cze;aB dh fv;ukoia bJh fBoXkos fB:w (fjZ;k
4(1)(n)(iv))
5^d;skt/ia^cze;aB fv;ukoia bJh fB:w, o?r{b;
/ aB, fBod/;a, d;skt/ia
ns/ foekov$cze;aB fv;ukoia bJh eowukoh d[nkok tofsnk (fjZ;k
4(1)(n)(v))
6^d;skt/ia^d;skt/ia i' fe fJ; d/ ezNo'b ftZu oZy/ rJ/ jB (fjZ;k
4(1)(n)(vi))
7^d;skt/ia^Bhsh B{z fJ;d/ cakow{b;
/ aB$bkr{ eoB d/ ;pzX ftZu iBsk dh
;bkj iK B[wkfJzdrh bJh soshp (fjZ;k 4(1)(n)(vii))
8^d;skt/ia^p'ov,e"A;b, ew/Nh ns/ j'o ;oho iBse s"o s/ rfms
ew/Nh (fjZ;k 4(1)(n)(viii))
9^d;skt/ia^nfXekoh ns/ eowukoh dh vkfJo?eNoh (fjZ;k
4(1)(n)(ix))
10^d;skt/ia^nfXekoh ns/ eowukoh d[nkok gqkgs wkf;e fwjBskBk
(fjZ;k 4(1)(n)(x))
11^d;skt/ia^piN tzv, gq;skfts you/, gbkB ;ehw ns/ ehsh G[rskB
d/ t/ot/ (fjZ;k 4(1)(n)(xi))
12^d;skt/ia^;pf;vh gq'rokw dh n?riahfeT{;aB, fBoXkos wksok ns/
nfij/ gq'rokw dk bkG dk t/otk th ;akfwb j? (fjZ;k 4(1)(n)(xii))
13^d;skt/ia^fonkfJs,gofwN iK gqwkfDesk d/ gqkgs eosk d/ t/ot/
(fjZ;k 4(1)(n)(xiii))
14^d;skt/ia^fJb?eNqkfBe o{g ftZu T[gbpZX ikDekoh (fjZ;k
4(1)(n)(xiv))
15^d;skt/ia^Bkrfoe B{z T[gbpZX ikDekoh gqkgs eoB d/ t/ot/ (fjZ;k
4(1)(n)(xv))
16^d;skt/ia^gpfbe ;{uBk nfXekoh d/ Bkw ns/ nj[dk ns/ j'o t/ot/
(fjZ;k 4(1)(n)(xvi))
17^d;skt/i^e'Jh j'o bkGdkfJe ikDekoh (fjZ;k 4(1)(n)(xvii))
gzBk BzL
3
4^6
7^9
10^12
13^14
15^204
205
206
207
208^210
211^228
229
230
231
232
233
234^240
241^251
G{fwek
1H
jo iBse nfXekoh d/ ezw u gkodo;ask ns/ itkpd/jh B{z T[s;akfjs eoB bJh ns/
jo fJZe Bkrfoe B{z iBse nfXekoh d/ ezNo'o nXhB ;[oZfyns ikDekoh sZe gj[zu
eoB d/ ekpb pBkT[D bJh, Gkos dh ;oeko ;{uBk dk nfXekoh n?eN, 2005,
(nkoHNhHnkJhHn?eN) pDkfJnk j? . i' fe 15^6^2005 B{z c'o; ftZu nkfJnk. fJ;
n?eN dh Xkok 4 dh ;?ae;aB (1) (n) d/ nB[;ko uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,
gzikp,uzvhrVQ dh ikDekoh bJh fJ; d;skt/ia B{z pDkfJnk j? i' fe nkw iBsk dh
ikDekoh bJh j? .
2H
fJ; d;skt/ia dk we;d ftGkr d// ;?ZN^nZg pko/, cze;aB ns/ fJ; d/ nfXekohnK ns/
eowukohnK d/ foekov ns/ T[gbpZX d;skt/ia d/ pko/ iBsk B{z ;{fus eoB bJh j? .
1H2
;z;Ek dk w[Zyh
uhc nkvhNo
1H3
e[zih T[d/;a
fJj ftGkr oki dhnK jo tor dhnK ;fjekoh ;GktK dh gVskb eodk j? . gzikp oki
;fjekoh ;GktK ekB{zB, 1961 dh Xkok 48 d/ nXhB jo ;fjekoh ;Gk d/ b/fynK dh ;kb ftZu fJZe tko
gVskb eoBk fJ; ftGkr dh ekB{zBh fizwt
/ koh j? . fJZe gk;/ nkfvN ;Gk dh gqpzXeh B{z ;Gk dhnK
ewhnK
ns/ T[DskJhnK d; e/ ;jh ezw eko eoB ftZu wdd eodk j? ns/ d{i/ gk;/ fJj nkfvN
fog'oN ftZu fNZgDh okjhA ;oeko B{z ;Gk d/ ezw eko pko/ ;jh ns/ ;[zsso w[be
z D eoB ftZu wdd
eodk j? .
1H4
w[Zy gVskbeko, ;fjekoh ;GktK, gzikp fJ; ftGkr dh nkw gqpzXeh B{z tkudk j? ns/ ftGkr
B{z ezNb'o eodk j? . ;fjekoh gVskb ftGkr B{z d' gosK ftZu fizwt
/ kohnK tzvhnK rJhnK jBL^
1)
2)
;oeko tZb'A g{ot gqtkBrh b?D T[gozs ofi;Noko, ;fjekoh ;Gktk, tZb'A fBoXkos nkfvN
uhc nkvhNo, d' ;z:[es uhc nkvhNo ns/ d' T[g uhc nkvhNo tZb'A ehsh iKdh j? ns/
y/soh gZXo s/ 21 nkfvN nc;o, 32 ;hBhno nkvhNo ns/ 774 fBohye gVskbekoK tZb'A ehsh iKdh
j? . uhc nkvhNo doik^3 ns/ 4 eowukohnK dk fB:[esheosk ns/ ;ik d/D dh nEkoNh j? . fJ;
ftGkr dhnK n;kwhnK dk o[spk ofi;Noko, ;fjekoh ;GktK d/ pokpo doi/ dhnK n;kwhnK dk j? .
pV/ ;fjekoh ndko/ fit/Afe f;ayo ndko/, e/Adoh ndko/, yzv fwbK ns/ eskJh fwbK dh gVskb
nkfvN nc;o ns/ ;hBhno nkvhNo tZb'A eotkJh iKdh j? .wZX torh ;GktK fit/Afe gqkfJwoh
y/shpkVh ftek; p?Ae, gqkfJwoh wkoehfNzr ;GktK, y/shpkVh ;oft; ;GktK ns/ j'o S'NhnK ;GktK dh
gVskb fBohye gVskbekoK tZb' ehsh iKdh j? .
;kohnK w[ZYbhnK ;GktK ns/ e[ZM pVhnK$ e/Adoh ;GktK fiBK dk ezw eko E'Vk j?, c'eb
g[nkfJzN ;GktK ns/ d[ZX T[sgkdB ;GktK, (nkBzd g?NoB) dk nkw s"o s/ ;bkBk nkfvN eokfJnk
iKdk j? idfe pVhnK f;ayo ;GktK e/Adoh ;fjekoh p?Ae w[Zybh y/shpkVh ftek; p?Ae, yzv fwbK,
wkoehfNzr ;GktK, fwbe :{BhnB$gbKN nkfd dh ubzs gVskb eotkJh iKdh j? .
fJ; s'A fJbktk nkfvN ch; dh t;{bh ns/ ykfsnK dh ;zGkb dk ezw piN nekT{AN; ns/
nkfvN ch; foetoh nc;o tZb'A t/fynk iKdk j? i' fe w[Zy dcso d/ ;Nkc d/ vhHvhHUH th j? .
nkfvN d/ ezw B{z ekoro oZyD bJh fJj io{oh j? fe nkfvN fJsokiK dh gkbDk B{z u? e eoBk
io{oh j' iKdk j? .
1H5
;z;Ek ukoN
uhc nkvhNo
nwbk
nc;o
oki
gZXo
piN nekT{AN;
fvgNh uhc
nkfvN ch;
nkvhNo
foetoh nc;o
(;bkBk nkfvN)
21 nkfvN nc;o
fvgNh uhc
nkvhNo
(ubzs nkfvN)
fibQk
gZXo
32 ;hBhno nkvhNo
y/soh
gZXo
774 fBohye gVskb
nj[dk
2H
3H
4H
5H
nwbk nc;o
uhc nkvhNo
(ftGkr dk w[Zyh)
nfXeko (gq;ak;eh,
ftZsh ns/ ekB{zBh (j'o)
ro[Zg ;h ns/ vh d/
eowukohnK d/ fB:[esh
ns/ ;iak d/ nfXekoh d/
s"o s/ nfXeko ns/
ro[Zg J/ ns/ ph d/
nwbk w[ZfdnK d/ ;pzX
ftZu ;oeko B{z nf;;N
eoBk .
coia
7H
nkfvN nc;o
8H
;hBhno nkvhNo
9H
fBohye gVskb
10H
;[gov?AN ro/v^2
11H
fBZih ;jkfJe
12H
;hBhno ;jkfJe
13H
;hBhno ;e/b
;N?B'rqkco
14H
i{Bhno ;e/b
;N?B'rqkco
15H
;NB"NkJhfg;aN
16H
i{Bhno ;jkfJe
ns/ eboe
uhc
nkvhNo
B{z
gqtkBrh bJh G/ihnK
iKdhnK jB, B{z u?Ze
eoBk.
nwbk w[ZfdnK ns/
ftZsh w[ZfdnK dhnK
ckJhbK d/ mhe j'D
;pzXh u?e eoBk .
;kohnK ;pzXs ckJhbK
B{z u?Ze eoBk .
10
4H1
w[bkIwK d/ ;pzX ftZu fB:[es eoB ns/ dzv d/D tkbh nEkoNh j[zdk j?. nkfvN nk|h;o d/
|?;b/ fto[ZX nghb uh| nkvhNo e'+ eoBh g?Adh j?, i' ftGkr dk w[yh j[zdk j?.
ftGkr w[yh j'D d/ Bks/ uh| nkvhNo doik^3 ns/ doik^4 w[bkIwK fB:[es eoB s/ dzv
d/D tk+h nEkoNh j[zdk j?. uh| nkvhNo d/ j[ewK fto[ZX nghb ;oeko Gkt gqPk;B ftGkr
e'+ eoBh g?Adh j?.
ftZs efwPBo (;fjekosk) doik^1 ns/ doik^2 nfXekohnK fB:[es eoB ns/
dzv d/D tk+h nEkoNh j[zdk. ftZs efwPBo (;fjekosk) d/ |?;fbnK f\bk| nghb wzsoh
(;fjekosk) e'+ eoBh g?Adh j?.
;/tk fB:wK Gkt ;oft; o{bI ftZu d{ih nghb dh e'Jh ftt;Ek BjhA j[zdh.
4H2
1)
fJz;g?eNo nkfvN ;[;kfJNhI Gkt ;GktK iK ;fjekoh ndkfonK iK ;zrmBK dh
ftXkBe nkfvN dk ezw ;"Afgnk frnk j[zdk j?. T[j nkfvN eoB s'A pknd ;Gk dh nkfvN
fog'oN ikoh eodk j?. nkfvN d"okB ;kjwD/ nkT[D tk+/ }pB$X'ykXVhnK$rzGho p/fB:whnK
ftP/P nkfvN fog'oNK d/ s"o s/ ikoh ehshnK iKdhnK jB. T[; dh nfijh fe;/ ekotkJh s'A
d[yh e'Jh th nkw ftnesh T[u nfXekohnK sZe gj[zu eo ;edk j?. fco, nkfvN nk|h;o
ns/ T[u nfXekoh T[; ;Gk dh w[V^nkfvN fe;/ j'o fJz;g?eNo nkfvN$;hBhno nkvhNo s'A
eotk ;ed/ jB.
2)
;hBhno nkvhNo fes/ sK fJeZb/ jh e/Adoh ;z;EkBK dh ftXkBe nkfvN dk ezw
;"Afgnk j[zdk j? ns/ fes/ fJz;g?eNo nkfvN dh Nhw Bk+ T[; B/ fJj ezw eoBk j[zdk j?. T[; B/
iK T[; dh Nhw nkfvN eoB T[gozs nkfvN fog'oNK ikoh eodh j?. nkfvN d"okB ;kjwD/
nkT[D tk+/ }pB$X'ykXVhnK$rzGho p/fB:whnK ftP/P nkfvN fog'oNK d/ s"o s/ ikoh ehshnK
iKdhnK jB. T[; dh nfijh fe;/ ekotkJh s'A d[yh e'Jh th nkw ftnesh T[u nfXekohnK
sZe gj[zu eo ;edk j?. fco, nkfvN nk|h;o ns/ T[u nfXekoh T[; ;Gk dh w[V^nkfvN
fe;/ j'o fJz;g?eNo nkfvN$;hBhno nkvhNo s'A eotk ;ed/ jB.
3)
nkfvN nk|h;o nkgD/ ezNo'b nXhB ;hBhno nkvhNoi$fJz;g?eNoI nkfvN d/ ezw
dh fBrokBh eodk j?. T[j nkgD/ nXhB eowukohnK s/ nfXekohnK tZb'A fsnko nkfvN
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .
11
fog'oNK$ftP/P nkfvN fog'oNK ikoh eoB s'A gfjbK T[BQK wBI{o eodk j?. T[j ;GktK s'A
t;{bh rJh nkfvN |h; dk fXnkB th oydk j?. T[AM th, gzi bZy o[gJ/ s'A T[go dhnK nkfvN
fog'oNK T[;/ d/ j;skyoK Bkb ikoh j[zdhnK jB. \k; eo e/ rzGho gqfeosh d/ nkfvN g?o/,
fiBQK dh ;kbK pZXh gkbDk jh BjhA j[zdh, nkfvN nk|h;o tZb'A gkbDk bJh nkfvN nB[gkbD
ew/Nh ;kjwD/ oZy/ iKd/ jB. p[fBnkdh ;GktK$e/Adoh ;GktK d/ wkwb/ ftZu nB[gkbD ew/Nh dk
w[yh eqwtko fvgNh ofi;Noko$;z:[es ofi;Noko j[zdk j?. fco th i/ T[BQK g?fonK dh gkbDk
BjhA j[zdh, sK T[j nkfvN itkpd/jh ew/Nh ;kjwD/ oZyD bJh uh| nkvhNo e'b G/i fdZs/ iKd/
jB.
4)
nkfvN ;kbkBk j'Dh j? iK Bkb'^Bkb uZbDh j?, T[; s/ fBoGo eofdnK fvgNh uh|
nkvhNoI jh p[fBnkdh ;fjekoh ;GktK ns/ e/Adoh ;fjekoh ;GktK iK ndkfonK dh nkfvN d/
ezNo'b Gkt fB:zsqe j[zd/ jB. |hbv ftZu nkfvN d/ ;ko/ ezw T[BQK d/ fB:zsqD$fBrokBh ftZu jh
j[zd/ jB. w[Zy d|so (j?ve[nkoNoI) fty/ ofj e/ T[j uh| nkvhNo nkgD/ nXhB ;GktK dh
gqrsh pko/ d;d/ ofjzd/ jB s/ i/ e'Jh iBse fPekfJsK j'D, sK T[; pko/ th T[BQK ikD{
eotkfJnk iKdk j?. T[j nkfvN go|kofwnK dk ;{soheoD eo e/ |hbv ;Nk| skIk
fBod/PK$;'XK gqsh fdPk^fBod/P th fdzd/ ofjzd/ jB.
5)
;op T[u ;z;EkBK d/ nkfvN nk|h;oI dh ekor[Ikoh dk fB:zsqD ;z:[es uh|
nkvhNoI e'+ j[zdk j?. T[j T[BQK d/ fB:zsqD nXhB ;opT[u ;z;EkBK dhnK nkfvN
fog'oNK$ftP/P nkfvN fog'oNK wBI{o th eod/ jB. T[j ;opT[u ;z;EkBK
fdPk^fBod/P$skIk jdkfJsK$fB:wK dhnK ;'XK nkfd th ikoh eod/ jB. T[j T[BQK ;opT[u
;z;EkBK dh nkfvN nB[gkbD ew/Nh d/ w?Apo ti'A th ezw eod/ jB. T[j p[fBnkdh ;fjekoh
;GktK dh nkfvN itkpd/jh ew/NhnK d/ eBthBo th j[zd/ jB.
6)
tXhe uh| nkvhNo dk ;EkgBk iK ;zrmB$;z;EkB (fJ;N?pfbPw?AN), piN ns/ ykfsnK
T[s/ fB:zsqD j[zdk j?. ;kohnK ftZsh$gqPk;eh wBI{ohnK ;woZE nfXekohnK dh nrb/oh
gqtkBrh bJh T[;/ okjhA fBZe+dhnK jB. g?BPB wkwb/, ihH ghH |zv yks/ dk oZy^oykn, ihH
ghH |zv ftu'A g/PrhnK ns/ ihH ghH |zv d/ nzfsw G[rskB T[;/ s'A j' e/ bzxD/ j[zd/ jB. ndkbsh
wkwfbnK dh gqfefonk th T[;/ okjhA w[ezwb j'Dh j[zdh j?. T[j e/Adoh ;z;EkBK dh nkfvN
itkpd/jh ew/Nh dk eBthBo j[zdk j?, fi; d/ u/now?B ftZsh efwPBo (;fjekosk) j[zd/ jB.
7)
uh| nkvhNo feT[Afe ftGkr dk w[yh j[zdk j?, fJ;/ bJh T[j ;/tk, ftZs ns/ j'o ;ko/
ekoiK d/ ;w[Zu/ wkwfbnK bJh th ftGkr dk fJzukoi j[zdk j?. T[j ;{p/ ftZu nkgD/ ;Nk| ns/
BhshnK okjhA ;kohnK ;fjekoh ;[;kfJNhI dh nkfvN eodk$nfijh ftt;Ek eodk j?. T[; dh
fe;/ ekotkJh s'A d[yh e'Jh nfXekoh$ftnesh ftZsh efwPBo (;fjekosk) e'b nghb eo
;edk j?. fJ; s'A fJbktk, T[j ;opT[u ;z;EkBK dh nkfvN itkpd/jh ew/Nh dk eBthBo th
j[zdk j?, fi; d/ w[yh wzsoh (;fjekosk) j[zd/ jB.
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .
4H3
4H4
4H5
12
13
fB;w$;/tk$ fwnko
dh ;g[odrh
bkr{ BjhA
jtkbk d;skt/i
bkr{ BjhA
ftGkr dh w[Zy rshftXh 20,000 (brGr) p[fBnkdh ;fjekoh ;GktK, 177 (brGr)
ns/ 14 ;opT[u ;z;EkBK dh ftXkBe nkfvN eoBk j?. p[fBnkdh gZXo s/ 774 fJz;g?eNo
nkfvN ns/ 32 ;hBhno nkvhNoI fJBQK ;z;EkBK dh nkfvN dk ezw eod/ jB. jo/e
fJz;g?eNo nkfvN fJZe ;kb u brGr 55 ;[;kfJNhI dh nkfvN eoB dk ezw ;"Afgnk iKdk
j?, T[j nkfvN fog'oNK fsnko eod/ jB, ofi;Noko^;fjekoh ;GktK, gzikp tZb'A s?n
g?wkfBnK d/ nkXko s/ nkfvN |h; t;{b gkT[Ad/ jB ns/ fco T[j ;koh oew ;oekoh ykfsnK
ftZu iwQk eotkT[Kd/ jB. e[ZM wkwfbnK ftZu ;hBhno nkvhNo uko s'A gzi nkfvN
fJz;g?eNoK d/ ezw T[s/ fB:zsqD$fBrokBh oydk j?. e[ZM wkwfbnK ftZu, T[j ;[szso s"o T[s/
;GktK dh nkfvN eodk j?. T[j nkgDh fBrokBh nXhB ;z;EkBK dh nkfvN fog'oN$ftP/P
nkfvN fog'oNK fsnko eodk j?. T[j nkgD/ nXhB ;z;EkB dh nkfvN |h; fJeZmh eoB ns/
T[; iwQk eotkT[D bJh th fIzw/tko j[zdk j?.
d|so dk w[yh j'D d/ Bks/ nkfvN nk|h;o fJz;g?eNoI nkfvN$;hBhno nkvhNoI d/
ezweki s/ fB:zsqD$fBrokBh oydk j?. T[j ;[;kfJNhI dh nkfvN d/ wkwb/ ftZu ;woZE
nfXekohnK tZb'A ikoh skIk fBod/P$ekBK$fB:wK dhnK ;'XK$jdkfJsK pko/ |hbv ;Nk| ;/X
fdzdk j?. T[j ;GktK tZb'A iwQk eotkJh rJh nkfvN |h; s/ th nkgDk fB:zsqD oydk j?. T[j
nkfvN fog'oNK$ftP/P nkfvN fog'oNK wBI{o eodk j?. gzi bZy o[gJ/ s'A tZX dhnK ftP/P
nkfvN fog'oNK T[;/ d/ j;skyoK Bk+ ikoh j[zdhnK jB. T[j p[fBnkdh ;fjekoh ;GktK d/
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .
14
wkwb/ ftZu nkfvN nB[gkbD ew/Nh dk w?Apo j[zdk j?. T[j e/Adoh ;fjekoh ;GktK d/ wkwb/
ftZu nkfvN nB[gkbD ew/Nh dk eBthBo j[zdk j?. p[fBnkdh$e/Adoh ;fjekoh ;GktK d/ wkwb/
ftZu T[j nfij/ g?o/ nkfvN itkpd/jh ew/NhnK ;kjt/A oZyD bJh uh| nkvhNo fdzdk j?,
fijV/ nkfvN nB[gkbD ew/Nh tZb'A fBp/V/ BjhA iKd/.
fJZe fvgNh uh| nkvhNo T[BQK p[fBnkdh$S'NhnK ;fjekoh ;GktK dh ekor[Ikoh dk
fB:zsqD$fBrokBh oydk j?, fiBQK dh nkfvN ;kbkBk nkXko s/ j[zdh j? ns/ fJZe j'o fvgNh
uh| nkvhNo e/Adoh ;z;EkBK dh ekor[Ikoh s/ fB:zsqD$fBrokBh oydk j?, fiBQK dh nkfvN
Bkb'^Bkb$fB:sekbh j[zdh j?.
d' ;z:[es uh| nkvhNoI 12 ;opT[u ;z;EkBK dk fB:zsqD$fBrokBh t/yd/ jB, fiBQK
ftZu wkoe|?v fij/ ;z;EkB j[zd/ jB, fiBQK d/ 18 gbKN;$fJekJhnK jB, gzikp oki ;fjekoh
p?Ae fi; dhnK 22 Pk\ktK, 3 fvthIBb d|so s/ fJZe f;ybkJh ;z;EkB j[zdk j?l fwbe|?v d/
5 gbKN;$fJekJhnK, 12 Pk\ktK$fteoh d|so ;{p/ s'A pkjo jB. fJ; ezw ftZu nkfvN
fNZgDhnK d/ nB[gkbD th Pkwb jB.
tXhe uh| nkvhNo gqPk;B$piN, yks/ ns/ nkfvN |h;, ndkbsh wkwfbnK s/
fB:zsqD$fBrokBh oydk j? ns/ fJBQK wkwfbnK ftZu w[Zy nkvhNo dh ;jkfJsk eodk j?. fJ;
wzst bJh, T[; dh ;jkfJsk fJ;N?pfbPw?AN nk|h;o s/ piN, yks/ ns/ nkfvN |h; ohetoh
nk|h;o nkgDh fwfB;Nhohnb Nhw Bk+ eod/ jB. ftGkr w[yh j'D d/ Bks/ uh| nkvhNo
;w[Zu/ ;{p/ u nkgD/ ;Nk| Bk+ ftGkr d/ ;ko/ ezwekil fit/A fe gqPk;B, piN, \ou, nkfvN
s/ gqPk;B Bkb ;pzXs BhshnK T[bheD, |hbv toe bJh jdkfJsK ikoh eoB d/ Bkb^Bkb
;fjekoh ;GktK dh nkfvN s/ fB:zsqD th oydk j?.
15
nkfvN d/ ezw ftZu ;[ftXk bJh, ftGkr B/ nkgD/ w[bkIwK d/ tosD bJh fJZe nkfvN
w/B{J/b (nkfvN B/wktbh) fsnko ehsk j?. fJ; ftZu jo/e gqeko d/ ;opT[u ;z;EkB s/ T[BQK d/
;p^nkf|;I s/ ftfGzB gqeko dhnK e/Adoh$p[fBnkdh ;[;kfJNhI bJh ;woZE nfXekohnK tZb'A
ikoh tkip ekBK$fBod/PK d/ jtkb/ Bkb nkfvN dh ftXh doi j?. fJj feT[Afe fJZe nkfvN
B/wktbh j?, fJ; bJh w[bkIwK d/ tosD bJh fJj fJZe tvw[Zbh g[;se j?. fJ; s'A fJbktk,
f;tb ;oft; o{bI$gzikp ftZsh fB:w ns/ ;oeko tZb'A ;w/A^;w/A s/ ikoh ;pzXs
fB:w$jdkfJsK ehwsh feskpK jB ns/ fJj pkIko ftZu T[gbpX jB ns/ fJj ;pzXs ;oekoh
ftGkrK u th T[gbpX jB. fJ; s'A fJbktk, gzikp oki ;fjekoh ;GktK pko/ ekB, 1961
ns/ gzikp oki ;fjekoh ;GktK pko/ fB:w, 1963 d' w[Zy g[;fsektK jB i' ehwsh jB ns/
pkIko ftZu th s/ ;pzXs ;oekoh ftGkr e'b th T[gbpX jB.
1H
;fjekoh ;GktK d/ ezweki ;[ykt/A Yzr Bk+ ubkT[D bJh gzikp ;fjekoh
;GktK pko/ ekB, 1961 nXhB ;oekoh wPhBoh d' fvT{NhnK fdZshnK rJhnK jB.
ofi;No/PB ns/ fBrokBh dk ezw ofi;Noko, ;fjekoh ;GktK tZb'A ehsk iKdk j? ns/
;kohnK ;fjekoh ;GktK dh fJZe ftZsh toQ/ d"okB fJZe tko ftXkBe b/yk^gVsk+
16
(nkfvN) dk ekoi ;fjekoh nkfvN ftGkr ;"Afgnk frnk j?. fJZe ;[szso ns/
fBnKg{oD nkfvN, fi; okjhA fJ; d/ BshfinK ftZu wjkB Go';/ dh gq/oDk fw+ ;edh
j?, bJh uh| nkfvNo fJZe tZyo/ ftGkr w[yh ti'A ekoi eodk j?. T[j f;ZXk ftZsh
efwPBo gzikp ;oeko, ;fjekosk ftGkr d/ nXhB ekoi eodk j?. fJ; t/b/
n?;He/H;zX{, nkJhH J/H n?;H, i' gzikp ;oeko d/ w[Zy ;eZso d/ g/n ;e/b u jB, ftZs
efwPBo ;fjekosk ti'A ekoi eod/ j'J/ ;fjekosk bfjo fdPk^fBod/P d/ oj/ jB.
uh| nkfvNo, ;fjekoh ;fGktK, gzikp dk ;z;EkB T[BQK iBse |zvK bJh fJZe
wjZstg{oD oZfynk^;kXB j?, i' ;fjekosk y/so ftZu fBt/P ehs/ rJ/ jB feT[Afe
gzikp ;fjekoh ;GktK pko/ ekB, 1961 fJZe ;kb ftZu fJZe tko jo/e ;fjekoh ;Gk
d/ ykfsnK dh gVsk+ dh jdkfjs ikoh eodk j?.
2H
gzikp ;fjekoh ;GktK pko/ ekB 1961 d/ ;?ePB 48 nXhB fJZe ;kb ftZu
fJZe tko jo/e ;fjekoh ;Gk dh nkfvN eoBk.
(2)
;oeko dh nrkT{A wBI{oh Bk+ gzikp ;ekoh ;GktK d/ fB:w, 1963 d/ o{b 50
(1) nXhB ofi;Noko ;fjekoh ;GktK tZb'A s?nP[dk nkfvN |h; g?wkfBnK d/
nkXko T[s/ ;kohnK ;fjekoh ;GktK s'A nkfvN |h; dk w[bzeD ns/ t;{bh
eoBk.
ftGkr fJZe gk;/ sK nkfvN d/ ezw ns/ nkfvN |h; dh t;{bh Bk+ fBgNdk j? ns/ d{i/
gk;/ d{i/ ;pzXs ezw th eoB/ g?Ad/ jBl fit/A nkwdB N?e; d/ ;?ePB 44 J/ ph nXhB tXhe
N?e;N nkfvN fog'oNK ikoh eoBk, }pBK pko/ ftP/P fog'oNK ikoh eoBk, p?AeK d/ torheoD
dh nkfvN eoBk, ykfsnK ftZu fJZe;[osk fbnkT[D, ;GktK dh w[V nkfvN ns/ ftP/P nkfvN
eotkT[Dh ns/ ftP/P fog'oNK dh g[PNh nkfd. fJ; d/ Bk+ jh ;fjekosk nkfvN ftGkr e'+
;w/A f;o nkfvN eo e/ ns/ nkfvN |h; t;{b gk e/ ;fjekoh ;GktK ns/ ;oeko d/ fjsK dk
fXnkB oZyD dh nfjw fIzw/tkoh th j[zdh j?.
fJbktk uh| nkfvNo ftGkr d/ nkw gqpzX t/ydk j? ns/ ezNo'b eodk j?.
3H
;Nk| dh frDsh
17
ebk;^1 nfXekoh
ebk;^2 nfXekoh
18
ebk;^3 s/ 4 w[bkIw
998
e[Zb i'V
1022
T[go'es ftXkBe fvT{NhnK nzikw d/D bJh w[Zy nkfvNo dh ;jkfJsk bJh j?v
nkf|; ftZu fJZe tXhe w[Zy nkvhNo, d' ;z:[es w[Zy nkvhNo ns/ d' fvgNh uh|
nkvhNoI ns/ 21 nkfvN nk|h;o, 32 ;hBhno nkvhNoI ns/ 774 fJz;g?eNoI
nkfvN j[zd/ jB. w[Zy nkfvNo doik 3 ns/ 4 d/ w[bkIwK fB:[es eoB ns/ dzv
d/D tk+k nfXekoh j[zdk j?.
ofi;Noko ;fjekoh ;GktK pko/ ftGkr dhnK fJBQK nk;kwhnK d/ ;wkB j[zdk j?.
tZv/ ;fjekoh ;z;EkBK fit/A ;opT[u ;fjekoh ;GktK, e/Adoh ;z;EkBK, yzv fwbK ns/
eskJh fwbK dh nkfvN dk ezw nkfvN nk|h;oI ns/ ;hBhno nkfvNoI eod/ jB.
dofwnkB/ nkeko dhnK ;GktK fit/A fe p[fBnkdh y/sh ftek; p?Ae, wzvheoD ;GktK,
y/shpkVh ;/tk ;GktK ns/ j'o S'NhnK ;GktK dh nkfvN fJz;g?eNoI nkfvN dh so|'A
ehsh iKdh j?.
4H nkfvN ;fEsh
;fjekoh nkfvN ftGkr dh ;EkgBk s'A jh nzeV/ do;kT[Ad/ jB fe ftGkr B/ d/P ftZu
;fjekoh ;z;EkBK dh T[usw gqshPssk Bk+ gqGktPkbh nkfvN eoB ftZu nfijh
PkBdko ;|bsk jk;b ehsh j? fe e'Jh th Jhoyk eoB bZr gt/. ;kb 2013^2014
d"okB ;GktK dh nkfvN Bk+ ;pzXs ftGkr dh gqkgsh 92 |h ;dh ;h.
;kb 1999^2000 d"okB ;GktK dh nkfvN pko/ ;jh nzeV/ fBwBfbys nB[;ko jBL^
(1)
16999
(2)
16432
(3)
pekJ/
567
(4)
18
97#
T[AM ;GktK dh 100 |h ;dh nkfvN gqkgs eoB ftZu e[ZM n"eVK th jB, i' fJ; gqeko
jBL^
(1)
(2)
(3)
(4)
(5)
5H
}pBK, }bs sohe/ Bk+ ehs/ \ofunK ns/ rzGho p/fB:whnK dh ;{j
ftGkr ;fjekoh ;z;EkBK dhnK dhnK T[BQK ewhnK ns/ xkNK pko/ nkfvN fog'oNK d/
t/ot/ ft;Ekog{ope d/D d/ :'r fojk j?l fiBQK eo e/ fJZSs nkeko^gqeko Bk+ nkgD/
T[d/P dh gqkgsh eoB d/ okj ftZu nfVZe/ nkT[Ad/ jB. ;G s'A tZX \soBke p[okJh
fJj j? fe \ofunK T[s/ ;\s ekp{ BjhA j? ns/ ftZsh ezNo'b B[e;dko j? fi; ekoD
\ofunK ftZu tZvhnK X'ykXVhnK gkJhnK iKdhnK jB s/ fJ; gk;/ jh \k; isB eoB
ns/ fXnkB d/D dh b'V j?. nkfvN fog'oNK t/y e/ fJj gsk brdk j? fe tZy' tZyo/
;fjekoh ;z;EkBK ttZb'A ehshnK ikD tk+hnK \ohddkohnK ns/ T[sgkdK dhnK
fteohnK fInkdkso ;z;EkBK d/ fpjsohB fjsK ftZu BjhA j[zdhnK.
nkfvN fog'oNK
ftZu ne;o fgzvK d/ ;fjekoh ;z;EkBK ftZu ftnki dhnK oewK dh ikDp[ZM e/ }bs
rDBk ns/ }pBK dk fIeo gkfJnk iKdk j?. ftfGzB ;fjekoh ;z;EkBK dhnK nkfvN
fog'oNK ftZu ne;o :ksok T[s/ ehshnK f|I{b \ouhnK, tkjBK s/ N?bh|'B dh
d[otos'A, s'j|/ d/D bJh ehs/ nDfJZSs \ofunK d/ t/ot/ ;{uhpZX ehs/ j'J/ fw+d/ jB.
b'V s'A tZX eowukohnK dh Gosh ns/ T[j th Bk sK ekoie[Pb j[zd/ jB s/ Bk jh g{oh
soQK :'r jh j[zd/ jBl T[BQK okjhA ;z;EkBK T[s/ Gkoh p'M gkfJnk iKdk j?. nkfvNoI B/
fJj th gkfJnk fe n?tA/ ikDp[ZM e/ w[Bk|/ tXk^uVQk e/ ftykT[D bJh M{mhnK p?bz; PhNK
sZe fsnko eo bJhnK iKdhnK jB.
19
;kb 2013^2014 d"okB, nkfvNoI B/ gzikp oki dhnK ;fjekoh ;GktK dh nkfvN
eod/ ;w/A 65H06 eo'V o[gJ/ d/ }pBK, 0H06 eo'V o[gJ/ d/ }bs sohe/ Bk+ ehs/
\ofunK ns/ 26H06 eo'V o[gJ/ (e[Zb 91H18 eo'V o[gJ/) dhnK ftZsh p/fB:whnK dk
gsk bkfJnk ;h. nkfvNoI tZb'A }pBK iK tkX{ f|I{b \ouhnK dk nkfvN d"okB gsk
bkT[Kd/ ;w/A ftP/P nkfvN fog'oNK ikoh eoB dh gqDk+h th w"i{d j?. T[BQK }pBK ns/
f|I{b \ofunK d/ ;pzX ftZu s[ozs ekotkJh fjs ;GktK d/ gqpzXeK ns/ ofi;Noko
;fjekoh ;GktK d/ nfXekoK dk fXnkB fdtkT[D bJh nkfvNoI B/ ftP/P nkfvN
fog'oNK th ikoh eoBhnK j[zdhnK jB. fJj ftP/P fog'oNK nzfsw nkfvN fog'oN d/
Bk+ jh fBrws eo fdZshnK iKdhnK jB.
6H
xkfNnK ftZu uZb ojhnK ;GktK s'A xZN nkfvN |h; ns/ w[Bk|/ ftZu uZb ojhnK
;GktK s'A tZX |h; t;{b ehsh ikt/, i' tZX |h; ndk eo ;eD.
fJZe nfGnk; ti'A, nkfvN |h; ipoh t;{bD dh EK ;wMkT[D^p[MkT[D d/ isBK okjhA
t;{b ehsh iKdh j? fit/A fe IwhB d/ wkbhJ/ d/ pekJ/ t;{bD t/b/ ehsk iKdk j? s/ fit/A
gzikp ;fjekoh ;GktK pko/ ekB d/ ;?ePB 67 ftZu ftt;Ek j?.
nkfvN |h; dh
t;{bh dh gqrsh do;kT[Kdh fe gq/oDkdkfJe T[dw p/jZd ;|b f;ZX j'J/ jB. nkfvN
|h; d/ Bt/A g?wkB/ 22H6H98 ;'X/ rJ/ jB.
;kb 2013^2014 d"okB 3H35 eo'V o[gJ/ dh nkfvN |h; dk w[bze D ehsk frnk ;h,
fi; ftZu'A 84# Gkt 2H82 eo'V o[gJ/ dh t;{bh ehsh rJh ;h.
nkfvN |h; d/ fgSb/ pekfJnK d/ 0H09 eo'V o[gJ/ th t;{b ehs/ rJ/ ;B.
fJ;
gqeko ftZsh toQ/ 2013^2014 d"okB nkfvN |h; t;{bh s'A j'Jh e[Zb ;kbkBk nkwdB
2H82 eo'V o[gJ/ ;h.
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .
20
(2)
(3)
fJ; d/ Bk+ jh
p[fBnkdh, e/Adoh ns/ ;opT[u gZXo d/ ;z;EkBK bJh ;oekoh B'Nhf|e/PB okjhA 3
itkpd/jh ew/NhnK dk rmB ehsk frnk j?. i/ nkfvN BshfinK dh gkbDk Bk ehsh
ikt/, sK uh| nkfvNo iK nB[gkbD ew/Nh tZb'A fJj wkwb/ fJBQK ew/NhnK jtkb ehs/
iKd/ jB, fit/A jh e'Jh wkwbk j't/.
9H
;zy/g u, gzikp ftZu, ;fjekoh ;GktK dh nkfvN gqGktPkbh, ;[rms j? ns/ ;fjekoh
;GktK dh tkip nkfvN d/ wzst dh g{osh eodh j?.
nfXnkfJ Bzpo 1
;fjekoh b/yk^gVskb (nkfvN)
1H
nkfvN dh gfoGkPkL
ykfsnK (nekT{AfNzr) d/ nkb'uBkswe ns/ ftPb/PDkswe gZy nkfvfNzr ti'A
ikfDnk iKdk j?.
21
b/ykeko (nekT{AN?AN) tZb'A ehs/ ezw u?e eoBk ns/ fco T[; dh fog'oN eoBk j?.
nkfvfNzr fJZe ;z;EkB d/ nzefVnK, ;N/Nw?AN;, foekovI, nkgo/PB s/ ekor[IkohnK
(ftZsh iK j'o) dk gqDk+hpZX s/ ;[szso fBohyD eoBk ns/ T[BQK pko/ nkgDk ftuko
gqrNkT[Dk j[zdk j?.
fJj gfoGkPk ftnkge j?, feT[Afe fJ; ftZu jo gqeko dh nkfvN^;[szso ftZsh
nkfvN, bkrs nkfvN, nzdo{Bh nkfvN, gqpzX nkfvN nkfd nk iKdh j?.
;fjekoh ;Gk d/ fJZe nkfvNo Bk e/tb ;Gk d/ ykfsnK dh g[PNh eo e/ fJj t/yDk
j[zdk j? fe T[j fj;kp^feskp gZy'A do[;s jB iK BjhA, ;r'A fJj th t/yDk j[zdk j? fe
T[j ;G nkgDk eko'pko ;fjekoh f;XKsK dh gkbDk eofdnK ubk ojh j? iK BjhA.
;fjekoh nkfvN ;opzrh iK ftnkge nkfvN j[zdk j?l fi; d/ x/o/ ftZu ftZsh ns/
gqpzXeh d't/A jh nkfvN nk iKd/ jB.
2H
2H
nekT{AN; dh nrkT{A w"i{drh s'A p}?o e'Jh nkfvN BjhA j' ;edh.
nkfvfNzr
1H
2H
3H
fJj j'oBK
22
nkfvfNzr dk ekoi y/so j[D ftZsh foekovK ns/ ;N/Nw?AN; s'A th nrKj ubk frnk j?
s/ j[D fJ; ftZu bkrsK d/ foekov, nkgo/PBI, ekor[Ikoh, ;wkie ns/ tksktoDe
wjZst d/ B[es/ nkfd th nkT[ad/ jB.
4H
fBoGo j[zdh j?. ;GktK d/ |zvK d/ wkV/ ;zukbB dhnK ;zGktBktK pDhnK ofjzdhnK jB,
i/ tkip b?D^d/D ;jh sohe/ ns/ s[ozs u?e Bk ehsk ikt/ ns/ nkfvN d/ BshfinK
T[s/ pknd u e'Jh g?otkJh s/ ekotkJh Bk ehsh ikt/. nkfvN okjhA j'D tk+k fB:zsqD
dk fJj nfGnk; fJzM pj[s tvw[Zbk wzst g{ok eodk j? ns/ ;fjekosk bfjo ftu'A
}?o^f;XKse ns/ nDfJZSs sZs gqGktPkbh sohe/ Bk+ pkjo eYdk j?.
;fjekoh ;GktK dh nkfvN, i' fe ekB nXhB bkIwh j? s/ fJj ezw uh| nkfvNo,
;fjekoh ;GktK, gzikp ;"Afgnk frnk j?l fiBQK dh fvT{Nh jo ;kb ;GktK d/ ykfsnK
dh nkfvN :ehBh pDkT[Dk j?.
23
nkfvN d/ Bshi/ ;w/A^;w/A s/ uh| nkfvNo ti'A fBoXkos sohe/ Bk+ w[jZJhnk
eotkT[D/ j[zd/ jBl sK i' gqpzXe nzfsw nkfvN fog'oN ikoh j'D s'A gfjbK ;ko/ B[e;
mhe eo b?D.
5H
2)
3)
;zgshnK s/ d/DdkohnK dk w[bzeD ns/ Bed oew s/ p?Ae u w"i{d pekfJnk oewK s/
;feUfoNhI dh g[PNh
4)
5)
6)
6H nkfvN d/ bkGL^
1H
yks/ ns/ ftZsh ;N/Nw?AN; dh g[PNh ;[szso g[PNh okjhA ehsh iKdh j? ns/ fJzM nkfvN
d/ BshfinK s/ fe;/ eko'pkoh ;zrmB iK fJekJh dh ftZsh ;fEsh dh do[;srh ,
fdbu;gh oZyD tk+h jo/e fJekJh dh ;zs[PNh w[skpe :ehBh pDkfJnk iKdk j?.
2H
nkfvN d/ dpkn ekoD yks/ dk oZy^oykn fpbe[b ng^N{^v/N oZfynk iKdk j?.
3H
24
nkfvN okjhA }bshnK ns/ X'ykXVhnK dh ;{j fw+dh j? s/ fco T[BQK mhe eoB ftZu
wdd fw+dh j?
4H
tZy' tZyo/ wzstKl fit/A eb/wI jeheh o{g d/Dk, N?e; w[bzeD, g{zih iK T[Xkoh
tXkT[Dk, P/noK dk w[bzeD, GkJhtk+K u fttkdK dk fBp/Vk, eko'pko dh \ohd iK
fteoh nkfd bJh nkfvN ehs/ ykfsnK ns/ ;N/Nw?AN; bkIwh jB iK fJBQK T[s/ Go';k
ehsk iKdk j?.
7H
nkfvN; dk torheoD
(1)
;wkBzso nkfvN
;wkBzso nkfvN T[j j[zdh j?, id'A fijVh skoh\ e'Jh ftZsh b?D^d/D ehsk ikt/, T[;
d/ B/V/ s/V/ fizBh th S/sh ;zGt j' ;e/, T[; dk ;wkBzso fBohyD eoBk j[zdk j?.
e'Jh N?;N u?fezr dh EK m'; gqeko dh fBZro u?fezr T[s/ tX/o/ I'o fdsk iKdk j?.
fJ; nXhB e'fPP fJj' j[zdh j? fe fe;/ ;[szso ftnesh iK fijVk fe;/ sohe/ Bk+
;pzXs Bk j't/, T[j b?D^d/D d/ s[ozs pknd jh fBohyD ehsk ikt/. nkfvNo ;kok ;kb
brksko nkfvN eodk ofjzdk j?.
nP[ZXhnK iK }bshnK pko/ gfjbK jh u/sktBh Go/ ;ze/s fdzdk ofjzdk j? s/ T[BQK ;ze/sK
dk s[ozs w[bzeD j'Dk ukjhdk j?, sK i' ;w/A f;o T[; }bsh do[;s eoB bJh
ekotkJh j' ;e/.
nkfvNo B/ bkIwh s"o s/ fJj t/yDk j'tr
/ k fe eh b?D^d/D gqwkfDs jB ns/ |?;b/ fJzM
jBL^
1)
2)
3)
4)
fw+h nEkoNh tosd/ ;w/A fBoXkos fB:wK ns/ PosK dh gkbDk ehsh rJh j?.
25
\k; s"o s/, fJj t/fynk ikDk ukjhdk j? fe ;ko/ b?D^d/D dk pkekfJdk fj;kp^feskp
oZfynk iKdk j?$;ko/ ;pzXs d;skt/I ;jh sohe/ s/ soshp Bk+ oZy/ iKd/ jB ns/
tkT{uo th ;zGk+/ iKd/ jB.
(2)
ftXkBe nkfvN
ftXkBe nkfvN T[j j? i' fJZe ftXkB iK ekB nXhB nfXekos iK bkIwh j?, i'
nkfvN dh gqfefosh, ekoi^y/so s/ nkeko dhnK fBoXkos PosK nXhB nkT[Adk j?.
(3) g{ot^nkfvN
fJ; gqDkbh nXhB G[rskB tk+/ ;ko/ tkT{uoK dh g[DSkD ehsh iKdh j? ns/ T[j tkT{uo
n;b G[rskB eoB s'A gfjbK G[rskB bJh gk; ehs/ iKd/ jB. fJj gqDk+h T[BQK ;ko/
;EkBK s/ nozG ehsh rJh j?, gzikp u fiZE/ nkX[fBe sohe/ Bk+ soZeh d/ ;w/A
sB\kj d/ Bk+ Bk+ fgSbhnK soheK s'A soZehnK s/ j'o bkGK d/ fBoXkoD, sB\kj
;e/b dh ;'X ;w/A sB\kj fBoXkoD s/ ;/tk w[esh d/ bkGK noEks ro?u[fJNh d/ G[rskB
ns/ S[ZNh e?P eotkT[D nkfd fij/ ekoiK bJh ;wkBzso nkfvN bkr{ j?.
(4)
w[V^nkfvN
fJZe ;Gk d/ ykfsnK dh w[V^nkfvN dk wzst nkfvNo dh ekoie[Pbsk u?e eoBk
ns/ fpbe[b do[;s s/ ekoie[Pb nkfvN :ehBh pDkT[Dk j? iK fiZE/ uh|
nkfvNo$ofi;Noko T[; Yzr^sohe/ s'A ;zs[PN BjhA j[zd/, fi; nkXko T[s/ nzfsw nkfvN
ehsh rJh j[zdh j?.
fiZE/ ;Gk dh iBob pkZvh ws/ okjhA w[V^nkfvN dhnK p/Bsh eo/, w[V^nkfvN d/ ekoD
fBPus j'D/ ukjhd/ jB ns/ fBohyD ft;Ekog{ope j'Dk ukjhdk j? ns/ fJj ftuko
ehsk ikDk ukjhdk j? fe eh w[V^nkfvN dk j[ew d/Dk Io{oh th j? iK BjhA. ;Gk dk
e/tb wsk jh w[V^nkfvN dk tkip ekoD BjhA wzB fbnk ikDk ukjhdk.
w[V^nkfvN bJh fB:[es ehs/ nkfvNo e'+ ftXkBe nkfvNo dhnK ;kohnK PeshnK Io{o
j'DhnK ukjhdhnK jB.
ehsk ikDk ukjhdk j?, fit/A fe nzfsw nkfvN d/ nkfvN B'N; (fNZgDhnK) t/b/ j[zdk j?.
26
nkfvNoI d/ ezw d/ fwnko ftP/ bJh Io{oh ;wMhnK ikD tk+hnK fNZgDhnK iK ekoi
tZyo/ s"o s/ foekov ftZu oZy/ ik ;ed/ jB.
fteohnK iK e[Zb XB^gqkgshnK, fit/A th e'Jh wkwbk j't,/ eko'pko d/ wkwb/ ftZu 40
(uk+h) bZy o[gJ/ s'A tZX dhnK j'D iK fe;/ feZs/ d/ ;pzX ftZu fgSb/ ;kb dhnK e[Zb
XB gqkgshnK 10 (d;) bZy o[gJ/ s'A tZX dhnK j'D, nfij/ ftneshnK d/ ykfsnK dh
nkfvN Gkt gVskb j'Dh ukjhdh j?.
T[j nkfvN fi; ftZu nkfvNo nkwdB N?e; ekB$fB:wK dhnK e[ZM fBPus ftt;EktK dh
gkbDk eodk j'fJnk fBohyD eodk j?, T[; N?e; nkfvN nkfynk iKdk j?.
bkrs nekT{AfNzr d/ foekov u?e eodk j? fe bkrs ;N/Nw?AN; ;jh sohe/ Bkb
foekovK w[skpe jh fsnko ehshnK rJhnK jB ns/ T[j T[; T[dw tZb'A ehs/ rJ/
tZy'^tZyo/ T[sgkdK d/ T[sgkdB s/ T[BQK dh wkofefNzr dhnK bkrsK dk fJZe ;Zuk ns/
fBnKg{oD fdqP g/P eodhnK jB. fJj ftfGzB ftGkrK dhnK rshftXhnK dh ;whfynk
ti'A ekoi eodk j? ns/ pukJhnK ik ;eD tk+hnK popkdhnK s/ B[e;kBK pko/
ikDekoh fdzdk j?. fJ; sohe/ Bk+, bkrs nkfvN fJZe n;b ekor[Ikoh dh nkfvN
j[zdh j?.
27
gqpzXeK Gkt w?B/iw?AN bJh nzdo{Bh nkfvN fJZe wjZstg{oD n"Iko j[zdk j?, fi; okjhA T[j
nkgD/ ftGkrK$Pk\ktK s/ gqGktPkbh ekp{ oZy ;ed/ jB.
nzdo{Bh nkfvfNzr dh nkX[fBe XkoBk nB[;ko, nzdo{Bh nkfvNo w[Zy s"o s/ nkgo/PBI dh
;whfynk d/ ekoi ftZu bZfrnk j'Dk ukjhdk j?. fJzM, nzdo{Bh nkfvN s/ nkgo/PBI
dhnK wZdK fJZe soQK ;wkBnoEh Ppd jh jB.
nzdo{Bh ezNo'bK d/ Bk+ Bk+ n;b ekor[Ikoh d/ fwnko d'tK d/ w[bzeD Bk+ ;pzXs
j[zdh j?.
nzdo{Bh nkfvN ftZu T[j ;ko/ y/so nk iKd/ jBl fiBQK ftZu fe;/ \k;
;wK^fwnkd d"okB dhnK BhshnK s/ ekoi ftXhnK ns/ b?D^d/D dk fBohyD Pkwb j[zdk
j?. nzdo{Bh ezNo'b dk wzst fJZe ;zrmB d/ ftZsh iK d{i/ ;ko/ gZyKl fit/A T[sgkdB
ezNo'b, ;Nk ezNo'b, r[DtZsk ezNo'b, No/fvzr nkgo/PBI dk ezNo'b, piNoh s/ bkrs
ezNo'b, feos ;pzXK dk fB:zsqD jh j[zdk j?.
(8) fBohyD
b/yk^gVsk+ Gkt nkfvN ns/ fBohyD ftZu |oe j[zdk j?.
nekT{AfNzr d/ ;ko/ f;XKsK s/ ftXkBe nktPesktK nB[;ko g{oh JhwkBdkoh Bk+ do[;s
foekov Bk+ ;pzXs j?. fBohyD ftZu nkfvN d/ sZs Pkwb j[zd/ jB ns/ fJj fJZe
;zrmB d/ wkwfbnK dh w[Zy s"o T[s/ r[Dkswe ;whfynk j[zdh j?.
(9) y'i nkfvN
nkfvN d/ w[ekpb/ fJZe y'i ftZu e[ZM u'Dt/A y/soK dk pj[s jh pkohephBh Bk+ iK
tX/o/ fBZm e/ fBohyD j[zdk j?.
dhnK \k; rshftXhnK Bk+ ;pzXs ikDekoh jk;b eoBk j[zdk j? ns/ fJ; ;hws
iK ftP/P nkfvN fejk ik ;edk j?.
nkfvN ns/ y'i ftuk+/ |oe
nkfvN
1H fJZe ;z;EkB dh so|'A
y'i
1H ;z;EkB
dhnK
e[ZM
rshftXhnK
ftZu
28
eodh j?.
3H fJZe ;w/A \k; ftZsh ;wK^
nfXnkfJ 2
fJZe BthA nkfvN nozG eoB s'A gfjbK d/ edw, fJZe nkfvN s/ nkfvN gq'rokw
;zukfbs eoB tk+/ p[fBnkdh f;XKs
fJZe BthA nkfvN nozG eoB s'A gfjbK d/ edw
fJZe BthA nkfvN nozG eoB s'A gfjbK, nkfvNo fBwBfbys ikDekoh jk;b eo
b?Dh ukjhdh j? ns/ fBwBfbys edw u[ZeD/ ukjhd/ jB i' ykfsnK dh ;jh sohe/ dh
tkip u?fezr ftZu wdd eoBr/L^
1H
2H
nekT{AfNzr dh gqDk+h dk uzrh soQK fBohyD eo' ns/ nzdo{Bh ezNo'b s/ nzdo{Bh u?e dh
gqfeosh s/ nkeko pko/ gsk bkUl fi; T[s/ nkfvN d/ ezw dk ekoi^y/so fBoGo
j't/rk.
3H
nzfsw ykfsnK ns/ fgSb/ ;kb Bk+ ;pzXs nkfvNo dh fog'oN dk fBohyD eo'
4H
29
fgSb/ ;kb d/ ezweki d/ ekrI t/y', i/ e'Jh j'D ns/ fJZe Y[etK nkfvN gq'rokw
fsnko eo'.
5H
nkfvN fsnko eoB bJh w[tZfeb d/ d|so u gfjbK s'A ikDekoh G/i', \k; s"o s/
fJj :ehBh pDkU fe fB:[eshnK, ezw dh tzv (ek;fNzrI) ns/ feskpK dh p?b?Af;zr
w[ezwb eo bJh ikt/ s/ T[BQK T[s/ pkekfJdk j;skyo ehs/ rJ/ j'D, tkT{uo g{o/ eqw
Bk+ |kJhb ftZu bk e/ oZy/ ikD, p?bz;I Gkt pekfJnk okPhnK dhnK ;{uhnK fsnko
j'D ns/ nzfsektK ;w/s nzfsw ykfsnK dk yoVk fsnko oZfynk ikt/ ns/ nB;{uhnK
;w/s fJj ;G T[gbpX j't/ ns/ ezw bJh Y[et/A ;EkB dk fJzsIkw ehsk frnk j't/.
nkfvNo dh c/oh pko/ ikDekoh T[; fIbQ/ d/ ofi;Noko ftGkr d/ ;jkfJe
ofi;Noko$;pzXs nfXekoh th G/ih ikDh ukjhdh j?.
2H
G/sdkohL
nkvhNo nkgD/ ezw d/ ;w/A d"okB gqkgs ehsh ikDekoh dh G/sdkoh dk ;fseko
eoBk ukjhdk j? ns/ id'A sZe e'Jh \k; nfXeko Bk fw+/ ns/ iK id'A sZe fe fJj
ikDekoh Ikfjo eoBk e'Jh ekBh iK feZskw[yh fvT{Nh dk fjZ;k Bk j't/l sd se fe;/
th shih fXo nfijh ikDekoh Ikfjo BjhA eoBh ukjhdh.
3H
4H
30
fXnkB Bk+ jdkfJsK ikoh eoBhnK ukjhdhnK jB, fJzM jh fBrokBh ns/ ;whfynk th
eoBh ukjhdh j?.
5H
:'iBkpzdhL
nkfvNo fJZe ekoie[Pb sohe/ Bk+ s/ ;w/A f;o gqGktPkbh nkfvN nzikw d/D
bJh nkgD/ ezw dh :'iBk pDkT[D d/ :'r j'Dk ukjhdk j?.
fe;/ \k;
nkfvN ftZu bZr/ jo/e nfXekoh iK ftnesh T[; gq'rokw pko/ Io{oh fBod/P fdZs/
ikD/ ukjhd/ jB. nkfvN d/ ezw dk jo/e fjZ;k w[ezwb eoB tk+/ ftnesh T[d'A jh
T[; T[s/ nkgD/ S'N/ j;skyo eo d/D/ ukjhd/ jBl fit/A s/ id'A th T[j T[; fjZ;/
w[ezwb eo/. ;kohnK nkfvN; bJh e'Jh fJZe |kow tkip BjhA j' ;edk.
jo/e nkfvNo wjhB/tko nkfvN gq'rokw fsnko eoBk j'tr
/ k, nkgDhnK soihjK s?n
eoBhnK j'DrhnK s/ nkfvN nfXekoh s'A fJ; dh wBI{oh b?Dh j't/rh. nkfvN gq'rokw
T[bhed/ ;w/A fBwBfbys gqeko dhnK ;GktK fdZsh soihj s/ ftP/P fXnkB d/D dh
b'V j[zdh j?.
1)
T[j ;GktK fiBQK dh nkfvN e[ZM Nk+/ Bk ik ;eD tk+/ jkbks ekoD 31 wkou th
pekfJnk ofjzdh j?.
31
4) e'Jh j'o ;GktK, fiBQK pko/ nbkN eoB tk+h nEkoNh fJj ;'u/ fe fJ; dh nkfvN gfjb
d/ nkXko s/ ehsh ikDh ukjhdh j?.
5)
nkfvN gq'rokw fsnko eoB tk+k s/ wBI{o eoB tk+/ nfXekos ftnesh$nfXekoh
fJj :ehBh pDkT[Dk ukjhdk j? fe T[; d/ ;oeb$y/so ftZu nkT[D tk+hnK ;kohnK
;GktK nkfvN gq'rokw ftZu Pkwb ehsk ikt/.
nkfvNo dk nkfvN gq'rokw gqkgs eoB s/ nkfvN nfXekoh fJ; dh iKu eoBh ukjhdh j?
s/ fit/A th T[j mhe ;wM/, T[; ftZu ;'X eoBh ukjhdh j? ns/ T[; gqtkB eoBk
ukjhdk j? s/ T[; gqtkfBs g'rokw dh fJZe ekgh pkekfJdk ;pzXs nkfvNo G/iDh
ukjhdh j?.
32
ftuk+/ tzvDk j't/rk. go ezw dhnK wjZstg{oD wZdK T[s/ nkfvN Nhw d/ w[yh g{ok
fXnkB oZyDk ukjhdk j?.
(J)
nekT{AN?AN iBob T[BQK ftfGzB ;GktK dh p?bz; PhN, bkG s/ B[e;kB d/ ykfsnK dhnK
;N/Nw?AN; dh ;whfynk eo ;ed/ jB, fiBQK bJh ;oeko tZb'A fBwBfbfys ftu'A fe;/
th Peb ftZu ftZsh ;jkfJsk gqdkB ehsh rJh j?L^
1)
2)
;pf;vhIl
3)
eoI/ nkfd
fe fijVhnK ;GktK B/ nkgD/ jbfenK ftZu ;oeko s'A ftZsh ;jkfJsk gqkgs ehsh j?,
T[j soihj d/ nkXko s/ nkfvN eotk b?Dl
2)
3)
dhnK wZdK T[go s'A j/mK tZb s/ fwshnK yZp/ s'A ;Zi/ tZb fbyDhnK j'DrhnK.
nbkNw?AN dh jo/e wZd d/ ;kjwD/ ns/ ftP/P fwsh d/ j/mK, nkfvNo ehs/ ezw dh
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .
33
fwnkd fby/rk ns/ fijVhnK wZdK dh nkfvN T[; fwsh BjhA j'Jh, T[j T[; wZd d/
;kjwD/ v?P gk e/ fbyDhnK j'DrhnK. fJj ofi;No o'IkBk fbyDk$GoBk j'tr
/ k. ezw
dhnK vkfJohnK s'A ns/ gqrsh ofi;No s'A, nkfvNo jo/e gzdotkVQ/ iK wkf;e gqrsh
fog'oN ftGkr tZb'A fBoXkos |kow?N ftZu fJZei[N eo/rk.
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
nfXnkfJ 3
tkT{fuzr
1H
dhnK
ekotkJhnK,
eEBK
(;N/Nw?AN;),
fuZmh^gZsoh,
;wM"fsnK,
v/n p[Ze$ioBb p[Ze ftZu doi jo/e ftZsh b?D^d/D dh tkT{fuzr d"okB tkT{uoI dk
jtkbk u?e eoBk j'tr
/ k.
X'ykXVhnK tkT{fuzr d"okB cVhnK iKdhnK jB. tkT{fuzr pj[s jh f;nkDg, pkoheh s/
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .
34
fXnkB Bk+ eoBh g?Adh j?. nkfvNo , fco th, b'V s'A tZX PZeh BjhA j'Dk ukjhdk.
fJ; gqeko tkT{fuzr dk noE j? n;b fJzdokI tk+hnK g[;seK ftZu fd;D tk+hnK
wZdK dh ;ZukJh dh goy.
tkT{fuzr ftZu fJZe nkfvNo dh ekoie[Pbsk T[; dh ;{M^p{M, fdwk} dh nkb'uBkswe
:'rsk, nkw ;wM, fBrokBh oZyD dh :'rsk ns/ ezw Bk+ f;ZMD dh seBhe T[s /
fBoGo eodh j?. fizBk e[ th ;zGt j' ;e/, T[; ykfsnK dhnK feskpK s'A th nrKj
ik e/ fJj ikDBk ukjhdk j? fe ftZsh b?D^d/D dk t;hbk eh j?.
2H
1)
b?D^d/D d/ tZy'^tZyo/ ;w{jK Bk+ ;pzXs tkT{uoI T[s/ eqw nB[;ko Bzpo bkT[D/ ukjhd/
jB s/ |kJhb ftZu bZr/ j'D/ ukjhd/ jBl sK i' u?fezr d/ wzst bJh ed/ th T[j nk;kBh
Bk+ T[gbpX j' ;eD.
2)
nkfvNo ykfsnK dh fe;/ \k; ;wK fwnkd dh fe;/ \k; g[;se Bk+ ;pzXs ;ko/
tkT{uo fJZe' t/b/ g/P eoB T[s/ I'o d/Dk ukjhdk j? ns/ T[; fizBk th fttjkoe j'
;e/, nfij/ tkT{uoK dk fJZe ;?N dh u?fezr fJZe' p?me ftZu w[ezwb eo b?Dh ukjhdh
j?.
3)
4)
jo/e tkT{uo dh fwsh Io{o jh nkfvN dh nekT{AfNzr ;wK fwnkd nXhB s/ T[;/ d/
nzdo^nzdo d/ jh j'D/ ukjhd/ jB ns/ nfijh fwsh Io{o jh ykfsnK dh ;pzXs feskp
ftub/ fJzdokI Bk+ fwbDh ukjhdh j?.
5)
fe;/ tkT{uo okjhA j'fJnk ftZsh b?D^d/D Io{o jh w[tZfeb d/ eko'pko dh nkw fe;w d/
nB[;ko jh j'Dk ukjhdk j?l i/ fe;w u e'Jh |oe j't/, sK T[; dh iKu pj[s fXnkB
Bk+ ehsh ikDh ukjhdh j?.
6)
jo/e tkT{uo T[s/ Io{o jh pkekfJdk nfXekos nfXekoh d/ g{o/ iK S'N/ j;skyo j'D/
ukjhd/ jB.
7)
35
;ko/ tkT{uoK T[s/ ftP/P s"o T[s/ pj[s fXnkB Bk+ ;jh dk iK e'Jh j'o fBPkB bkT[Dk
ukjhdk j?, sK i' fes/ T[jh tkT{uo d'pkok Bk g/P j' ;e/. i/ e'Jh \k; tkT{uoI Io{oh
jh fJZe s'A tZX tko d/D/ b'VhAd/ jBl sK T[BQK T[s/ e'Jh ftP/P s/ tZyok fijk fBPkB
bkT[Dk ukjhdk j?.
8)
tkT{fuzr eod/ ;w/A, r[zw j'J/ tkT{uoI d/ ;ko/ B'N; oZyD/ ukjhd/ jB ns/ i/ i/ n;b
tkT{uo Bk T[gbpX Bk j'D, sK v[gbhe/N; tkT{uoI dh wzr eoBh ukjhdh j?.
9)
T[BQK ;ko/ tkT{uoK T[s/ ftP/P B'N; d/D/ ukjhd/ jBl fiBQK d/ ;pzX ftZu pknd u j'o
ikDekoh ns/ ftnkfynktK d/DhnK Io{oh ;wMhnK ik ;edhnK jB ns/ nfij/ ;ko/
gqPB iK fNZgDhnK pko/ ;G s'A gfjbK g[PNh eo b?Dh ukjhdh j?.
10)
pekJ/ ns/ gfjbK jh ndk ehs/ \ofunK, ;zfus nkwdBK nkfd d/ ;pzX ftZu
ftt;EktK dh nktPesk pko/ B'N; oZyD/ ukjhd/ jB, ns/ fJj th t/yDk ukjhdk j? fe
eh bkG s/ jkBh d/ yks/ ftZu T[BQK dh tkip sohe/ Bk+ n?vi;Nw?AN; ehshnK rJhnK
jB.
11)
eh j?v nk| nekT{AN ;jh sohe/ Bk+ torhfeqs ehsk frnk j? iK BjhA.
12)
eh jo/e tkT{uo ;woZE nEkoNh tZb'A gk; ehsk frnk j? ns/ ;ko/ \ou/ ;w/A^
;w/A f;o ikoh fBod/PK s/ T[g^fB:wK$;jkfJe B/wK ftZu doi ekoi^ftXhnK nB[;ko
jh ehs/ rJ/ jB.
13)
eh 500 o[gJ/ s'A tZX d/ G[rskB Bk+ ;pzXs jo/e tkT{uo T[s/ o;hdh fNeN bkfJnk
frnk j?.
14)
eh oew nzeK s/ PpdK d'tK ftZu fbfynk frnk j? s/ T[BQK ftZu e'Jh |oe BjhA j?.
tkT{fuzr eod/ ;w/A fJZe nkfvNo Io{o jh pj[s fXnkB s/ ;ktXkBh oZyDh j'tr
/ h,
\k; eo e/ id'A nzdo{Bh u?fezr f;;NwI nDT[fus s/ B[e;dko j'D. T[j fJj rZb fXnkB u
oZyDh ukjhdh j? fe T[j fvT{Nh ftZu e'skjh bJh fIzw/tko j' ;edk j?, i/ T[jL^
1)
tkT{fuzr eod/ ;w/A tkip fXnkB BjhA oydk s/ j[Bo fJ;s/wkb BjhA eodk, iK
2)
|oIh fJzdokIK okjhA ykfsnK iknbh sohe/ fsnko ehs/ j'D dh rZb cVB ftZu
Bkekw ofjzdk j? ns/$iK tkT{uoK dZp iK b[ek b?Adk j? iK
3)
36
1)
Bed fteohnK
e?P whw'I, o'IkBk Bed fteoh t/ot/ iK ;zy/g \[bkf;nK dhnK ekghnK
;ko/ t/ot/ eZuh e?P p[Ze s/ nkw e?P p[Ze ftub/ fJzdokIK Bk+ u?e eoB/ j'Dr/
2)
3)
ehsh ikDh ukjhdh j? ns/ g[PNh bJh feokJ/dkoK sZe f;ZXh gj[zu ekfJw eoBh ukjhdh
j?.
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .
4)
37
5)
6)
7)
8)
38
fBt/PK^ew^fvthv?Av dh fteoh dh ;fEsh ftZu t/y' fe gqkgs oew g{zih ns/ nkwdB
ftuk+/ tkip sohe/ Bk+ tzvh rJh j?. fe;/ efwPB iK nfijhnK fteohnK T[s/ fdZsh
dbkbh pko/ fXnkB Bk+ iKu eo' ns/ nkw doK pko/ g[ZSfrZS eo', i/ e'Jh j't.
/
t/y'
fe nfijh fe;/ fteoh t[s/ w[Bk|k iK B[e;kB pkekfJdk n?vi;N ehsk frnk j?.
2)
1)
Bed \ohdL
e?P whw' iK Bed fpb
nfijh \ohd bJh tkip nEkoNh pko/ iKu eo'.
2)
3)
4)
e;NwI fvT{Nh
|kotofvzr iK ebhnfozr J/izN;, yksk, fvT{Nh o;hd, fpb nk| n?ANoh.
e;NwI N?fo| s'A g[PNh eo' fe eh fvT{Nh ;jh do Bk+ t;{b gkJh rJh j?.
5)
39
nzdo{Bh u?fezr s/ ezNo'b pko/ iKu eo' ns/ t/y' fe T[BQK dh ;\sh Bk+ gkbDk j[zdh j?.
rDBktK dk Gkr ns/ T[ios PhNK nkfd dh ek;fNzr u?e eo' ns/ T[BQK d/ e[Zb i'V
ezw dh ;wK fwnkd oew Bk+ fw+kU iK s[bBk eo'.
;/tk ;wM"s/
w";wh ekfwnK, i/ e'Jh j'D, Bk+.
7)
vke \ou
nkfvNo vke \ou/ tk+hnK feskpK ftub/ fJzdokIK dh s[bBk e?P p[Ze, fBZeh e?P
p[Ze, i/ fsnko ehsh ik ojh j?, Bk+ eoBh ukjhdh j?, ns/ fJ; t/b/ e'+ w"i{d vke
fNeNK dh frDsh eoBh ukjhdh j?. T[; fJj th t/yDk ukjhdk j?.L^
1H
vke \ou T[s/ j'D tk+/ \ou/ ftZu e/tb eko'pko Bk+ i[V/ vke \ou/ jh Pkwb jB.
2H
40
toshnK vke fNeNK d/ wkf;e e[Zb i'V mhe jB ns/ e[Zb \ouk vke fNe
ofi;No$ykfsnK ftZu gkJhnK e[Zb oewK Bk+ w/b yKdk j?.
3H
vke \ouk yks/ fJZe fIzw/tkoh nfXekoh tZb'A fB:sekbh tef|nK s/ u?e ehsk
iKdk j?.
xZN ndk ehs/ iK ndk Bk ehs/ fb|k|/ nkfd d/ G[rskB bJh, fb|k|k eto$o?go fi;
T[s/ oew fbyh j'Jh j[zdh j?, T[j foekov ftZy oZy/ ikD.
5H
fJ;/ soQK thH ghH ghH ukofi; bJh T[; n;b o?go dh th g[PNh ehsh ikt/, fi; T[s/
yks/ tofDs j[zd/ jB.
8)
1)
e'N/PBK b?D ns/ ;G s'A xZN gqtkB eoB dh nkw ekoi^ftXh dh gkbDk ehsh rJh
j?.
2)
3)
4)
;ko/ G[rskBK d/ fpb, fvbhtoh ubkB s/ \ohdhnK t;sK dhnK o;hdK ;G Bk+ bZrhnK
j'JhnK jB.
5)
;kohnK t;sK dhnK XB^gqkgshnK s/ T[BQK ikoh eoB d/ tkip yks/ fsnko ehs/ rJ/
jB.
6)
;Nke d/ pekJ/ dh pkekfJdk G"fse s"o T[s/ ;Gk d/ fIzw/tko nfXekoh tZb'A g[PNh ehsh
rJh j?.
9)
41
10H
11H
phwk gqhwhnw
eto B'N iK gkfb;h o;hd, fuZmh^gZsoh
t/y' fe gqhwhnwI ;w/A f;o ndk ehs/ rJ/ jB ns/ e'Jh g{ot^G[rskB oew dh
pkekfJdk ftt;Ek ehsh rJh j?.
12H
fJPfsjko \ou/
gqekPBktK$fJPfsjko J/izNK Bk+ ehs/ rJ/ ezNo?eN, fuZmh^gZsoh, fpbK, o;hdK ;w/s
tkT{uo ekghnK.
fJPfsjko doK s'A g[PNh eo' fe eh ;jh doK t;{b gkJhnK rJhnK jB.
13H
:ksok \ou/
nkfvNo fJj t/yDk ukjhdk j? fe eh ;|o bJh ndk ehsk :ksok GZsk ;z;EkB d/
eko'pko d/ ;pzX ftZu jh j?. T[; fJj u?e eoBk ukjhdk j? fe ehL^
1H
;Gk tZb'A fsnko ehs/$ngDkJ/ :ksok GZsk B/wK pkekfJdk ;woZE nfXekoh tZb'A
wBI{oh fdZsh rJh j?.
2H
42
eh :ksok GZsk fpb pkekfJdk fBoXkos :ksok GZsk fpb |kow T[s/ fsnko ehsk
frnk j?, fi; T[s/ ;koh b'VhAdh ikDekoh$gqwkD^gZso j[zd / jB.
3H
:ksok GZfsnK d/ fpbK ;woZE nfXekoh tZb'A jh gk; ehsk frnk j?.
4H
5H
6H
nfXeko^y/so s'A pkjo ehshnK :ksoktK ;woZE nfXekoh B/ wBI{oh fdZsh j?.
7H
:ksok GZsk u?e ofi;No tkip sohe/ Bk+ fsnko ehsk iKdk j?.
i/ ftneshnK B/ nkgDh \[d dh eko$ihg ftZu :ksok eoB bJh :ksok GZsk t;{b
gkfJnk j?, sK T[; tkjB dk Bzpo ns/ j'o b'VhAd/ Io{oh ;oNhf|e/N; th :ksok GZsk
fpbK T[s/ Io{o d/D/ j'Dr/.
14H
15H
16H
43
nkfvNo G[rskB d/
;pzX ftZu fJzdokI d/ ;woEB ftZu whfNzr dhnK ekotkJhnK, ezNo?eN; ns/ j'o
d;skt/Ih ;p{sK dk jtkbk th b?Dk ukjhdk j?.
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .
19)
44
;oNhf|e/N gqkgs eo'. w[ozws d/ ukofi; nkw s"o T[s/ pkjo oZyD/ ukjhd/ jB.
20)
21)
22) fBt/P
;N'e po'eoI \ohd B'N, bkrs d/ fpb, o;hdK, fjZ;k ;oNhf|e/N, vhp?Auo pKv,
nbkNw?AN ns/ ;Zdk gZso, nfXeko, p'B; P/no g/PePK d/ gZso.
t/y' fe efwPB dh po'eo/i, i/ e'Jh j't/ pkekfJdk fdZsh rJh j?. ew fvthv?Av \ohd
d/ wkwb/ ftZu, t'y' fe jo/e G[rskB g{zih ns/ nkwdB ftuk+/ tzfvnk frnk j?.
23)
24)
G[rskB:'r fpb
45
ph$gh p[Ze, G[rskB gqkgs eoB tkf+nK tZb'A pkekfJdk fdZs/ tkg; ehs/ fpb, o;hdK.
BthBheoD Ts/ ftnki d/ sohe/ Bk+ e'Jh tXhe G[rskB, B'fNzr ukofi; nkfd iK
;/tk^w[esh T[s/ eN"sh tZyo/ s"o s/ f;ZMDk ukjhdk j?.
25)
(3)
(4)
ioBb tkip
ftP/P gqeko d/ d;skt/I fit/A whfNzrK dhnK ekotkJhnK ns/ ws/, fteq/sktK Bk+
ezNo?eN;, fgSb/ ;kb dh p?bz; PhN ns/ pkekfJdk nfXekos nfXekohnK s'A fbysh
nfXeko^gZso
fJ; g[;se ftZu c[Neb fJzdokI jB, fiBQK dk ftZsh BshfinK T[s/ tZvk gqGkt g?Adk j?
ns/ nkfvNo tZb'A T[BQK fXnkB Bk+ tkT{u ehsk ikDk ukjhdk j?.
T[; t/yDk
ukjhdk j? fe ntw[ZbD, wkV/ eoI/, pekJ/ ns/ ;zfus wZdK, gfjbK jh ndk ehs/
\ou/, foIotI d/DdkohnK nkfd dh ftt;Ek g{oh soQK ehsh rJh j? ns/ i/ Io{oh
j'fJnk, sK T[; fJj wkwbk T[u nfXekohnK Bk+ ftukoBk ukjhdk j?.
(5)
b?io nekT{AN;
46
fBih b?io; d/ wkwfbnK ftZu, eoIdkoK ns/ foD dkfsnK dhnK nB[;{uhnK dh s[bBk
rkjeK ns/ foD dkfsnK Bk+ nkdkB^gqdkB ehs/ ykfsnK dhnK ;N/Nw?AN; Bk+ ehsh
ik ;edh j?.
(6)
(7)
\ohddkohnK
t;sK dh \ohddkoh d/ ;pzX ftZu fJj :ehBh pDkfJnk ikDk ukjhdk j? feL^
1H
v[gbhe/N ftZu bVh Bzpo tk+h fJZe nkovo p[Ze ftZu |kowK T[s/ \ohd nkovo
fsnko ehs/ iKd/ jB.
3H
fvbhtoh B'N ;w/s gqkgs ehshnK t;sK u?e ehshnK ikDl fit/A T[BQK dh wksok, tIB,
Bkg,fwnko ns/ T[j ;ko/ t/ot/ r'dkw ftZu pkekfJdk oZy/ r[ZvI fJBtov
ofi;No$;Nke ofi;No ftZu doi ehs/ ikD.
4H
fJZe fIzw/tko nfXekoh tZb'A G[rskB bJh pkekfJdk gk; ehs/ fpbK d/ t/ot/ \ohd
g[;se ftZu doi ehs/ iKd/ jB.
5H
\ohddkohnK sdkB[;ko r[ZvI fJBtov ofi;No ftZu doi ehshnK rJhnK jB, fpb
|kJhb, o/bt/ o;hdK$NoK;g'oN o;hd nkfd g{o/ fXnkB Bk+ u?e ehshnK ikD.
6H
ftZsh g[;fsek ftZu g{zih \ohddkohnK dh nkwdB \ohddkohnK ti'A tkT{fuzr dh tkip
sohe/ Bk+ u?e$g[DSkD eoBh ukjhdh j?.
7H
fe;/ X'ykXVh u?e eoB bJh tkt{uoI dk fBohyD \ohd g[;se ftub/ fJzdokIK Bk+
ehsk ikDk ukjhdk j?.
8H
47
e?P p[Ze$ioBb p[Ze$v/n p[Ze u Bed oew ns/ eq?fvN \ohddkohnK Bk+ ehs/ ;pzXs
fJzdokIK fpbK Bk+ fw+kfJnk ikt/.
p?Ae efwPB ns/ fpbK, o/bt/ o;hdK$NoK;g'oN o;hdK ns/ fteo/sk tZb'A p?Ae okjhA
G/ihnK j[zvhnK T[s/ p?Ae tZb'A t;{b/ ftnki, \ohddko d/ yks/ gkJ/ ikD/ ukjhd/ jB.
(8) fteohnK
T)
gqu{B fteohnK fInkdkso ygseko ;GktK sZe ;hws j[ zdhnK jB, i' f;ZXk ygsekoK
Bk+ fBgNdhnK jB.
fJ; sZE d/ wZd/BIo fe \ohddkohnK d/ wkwb/ ftZu d;skt/Ih gqwkD e'Jh nzfsw BjhA
j[zdk, nkfvNo fteohnK u?e eod/ ;w/A tX/o/ u"e; ofjD dh b'V j[zdh j? ns/ fJj
t/yDk ukjhdk j? fe ehL^
1)
rkjeK s'A ;Gk fw+/ nkovol fJj nkogo gqkgsh dh fwsh nB[;ko gkqgs nkovo
g[;fsek ftZu doi ehs/ iKd/ jB.
2)
id'A fJZe nkovo dh gkbDk ehsh iKdh j?, sd fJZe fpb (fJBt[nkfJ;) fsnko ehsk
iKdk j? ns/ fv;g?u eo fdZsk iKdk j?.
3)
fJBQK fpbK dhnK v[gbhe/N ekopB ekghnK ns/ n;b fpbK dhnK ekghnK oZyhnK
iKdhnK jB. fteoh v/n p[Ze jo ;w/A fbyh iKdh j?.
4)
fpb dh fJZe ekgh r/N^ehgo G/ih iKdh j? ns/ T[; r[ZvI nkT{vtovI
ofi;No ftZu doi ehsk iKdk j?.
5)
;Gk d/ T[g^fB:wK ftZu T[Xko t;sK t/uD dh b'VhAdh ftt;Ek w"i{d j? ns/ fB:wK, i/
T[Xko fteoh bJh e'Jh pDkJ/ rJ/ j'D, d/ nB[;ko j?.
T[Xko fteohnK
w[bkIw
ns/
j'o
ygseko
;N'oI$;GktK
48
nkgD/
w?ApoK
T[BQK
dh
wkf;e
nkwdB$sB\kj$T[ios s/ fBoGo eod/ j'J/ fJZe fBPus jZd sZe T[Xko fteohnK dh
gqtkBrh fdzd/ jB.
nfij/ wkwfbnK ftZu nkfvNo fJj fBohyD eoBk ukjhdk j? fe ehL^
1H
T[g fB:wK ftZu nfijh e'Jh ftt;Ek j?, fi; okjhA TXko fteohnK dh gqtkBrh j? ns/
i/ nfijk j?, sd jo/e w?Apo bJh e'Jh ;hwk s?n ehsh rJh j? iK BjhA.
2H
;Gk B/ w?ApoK Bk+ ehs/ fJeokoBkw/ nXhB T[BQK d/ fv;pof;zr (sB\kjK iK T[iosK
d/D tk+/) nfXekohnK s'A fJj nfXeko gqkgs ehsk j'fJnk j? fe pekfJnK dh T[rokjh
f;ZX/ T[BQK dhnK sB\kjK ftu'A eo bJh ikt/rh.
3H
T[Xko fteohnK nXhB fe;/ w?Apo dh pekfJnk okPh fes/ fBPus ;hwk s'A tX sK BjhA
rJh.
4H
;Gk nkw s"o T[s/ fe;/ w?Apo T[Xko nkXko T[s/ t;sK ikoh eoB bJh fJzv?AN iK
pkekfJdk j;skyo^:[es o;hd gqkgs eodh j? iK gqkgsh^o;hd d/ EK fpb T[s/ T[; d/
j;skyo gqkgs ehs/ rJ/ jB.
5H
w?ApoK s'A ;Gk tZb'A pKv gqkgs ehsk frnk j? fe fJZe fBPus ;wK^fwnkd s'A pknd
T[j oew ns/ ftnki ndk eoBr/.
6H
w?ApoK tZb yVQhnK pekfJnk oewK dh g[PNh T[BQK s'A jo/e ;kb d/ nk\oh fdB foekov
u oZyh iKdh j?.
7H
oewK fB:ws o{g ftZu w'VhnK iKdhnK jB ns/ fe;/ soQK dh u{e iK e'skjh dh ;fEsh
ftZu ;Gk tZb'A nfij/ fv|kbNoK fto[ZX tkip ekotkJh ehsh rJh j?.
8H
i/ d' tZy'^tZyo/ rkjeK wBI{o ehsh tgkoe eN"sh e'Jh tZv/ iK toDB:'r |oe jBl
sK fJ; d/ ekoDK dh iKu j'Dh ukjhdh j?.
9H
49
fXnkB Bk+ t/y' fe ;kohnK tkg;hnK eqw ftZu jB ns/ pkekfJdk nfXekos jB
feT[Afe X'ykXVhnK nkw s"o s/ feskpK ftZu |oIh tkg;hnK doi eo e/ jh ehshnK
iKdhnK jB.
10H
11H
fpb ndkfJrh:'r
ikoh ehs/ fpbK dhnK ekT{ANo|[nkfJbI iK ekghnK, fv;nkBo iK gogZesk T[s/
G[rskB d/ wkwb/ ftZu, ykfsnK, Bed dhnK ;N/Nw?AN; iK gk; p[Ze.
t/y' fe fv;nkBo T[s/ B'fNzr ukofi; iK BthBheoD T[s/ ftnki iK ngogZe G[rskB
T[s/ S'N dh ftt;Ek pkekfJdk ehsh rJh j?.
nfXnkfJ^4
nzfsw ykfsnK dh u?fezr
w[Bk|k ns/ B[e;kB yksk ns/
p?bz; PhN
jo/e ;fjekoh ;z;EkB jo ;kb 31 wkou \sw j'D w"e/ p?bz; PhN ns/ w[Bk|/ ns/
B[e;kB yks/ fsnko eoB/ ukjhd/ jB. fJ; wzst bJh ftZsh toQk \sw j'D s/ Gkt 31 wkou
, Pk\ktK fJj ;bkj d/Dh ukjhdh j? fe T[j nkgDh ;koh nkwdB ns/ \ou/ d/ yks/ w[Bk|/
ns/ B[e;kB d/ yks/ ftZu spdhb eo e/ nkgDhnK g[;seK pzd eo d/D. w[Bk|/ iK B[e;kB dk
pekfJnk spdhb eo e/ w[Zy d|so G/i d/Dk ukjhdk j?l sK i' jo/e Pk\k dh fttjkoesk dk
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .
50
w[bzeD ehsk ik ;e/, w[Zy d|so e'+ G/i/ pekfJnK d/ ;pzX ftZu G[rskB:'r$gqkgsh:'r ftnki
dh rDBk eoBh ukjhdh j? ns/ nkgDhnK feskpK ftZu fJ; ;pzXh b'VhAd/ fJzdokI eoB/ ukjhd/
jB s/ jo/e Pk\k nfijk j[zrkok d/Dk ukjhdk j?.
1H
No/fvzr ykskL
eko'pkoh rshftXhnK eoB tk+hnK ;fjekoh ;GktK d/ wkwb/ ftZu, eko'pko ftZu e[Zb
w[Bk|/ dh wksok :ehBh pDkT[D bJh fJZe No/fvzr yksk fsnko ehsk ikDk ukjhdk j?.
1H
w[Bk|/ ns/ B[e;kB d/ yks/ ftZu fBt/;a b?D d/D Bkba fttjkoL
;fjekoh p?Ae nkw s"o T[s/ |b'N/PB (pKv iK ;Nke P/noK okjhA fe;/ tgkoe T[dw dh
|kJhBKf;zr) d"okB f;ZX/ ;feqg; (fJZe gqwkD^gZso, fi; dh ehws ndk eoB tk+k ns/
jk;b eoB tk+k d'tA/ jh wkBsk fdzd/ jBl ;feqg Gkt/A e'Jh eoz;h iK w[dok BjhA j[zdh go fJ;
eoz;h ftZu spdhb ehsk ik ;edk j?) \ohdd/ jB, fJ; gqeko T[j g/PeP ehsh eN"sh dk
bkjk b?Ad/ jB. nfij/ wkwfbnK ftZu fBt/P yksk e/tb ;feqg dh bkrs ehws Bk+ jh yks/
gkfJnk ikDk ukjhdk j? ns/ \ohd T[s/ ewkJh eN"sh e/tb ;feUfoNh tkg; \ohdD s/ jh
eN"sh (fv;ekT{AN) yks/ gkfJnk ikDk ukjhdk j?, T[; s'A gfjbK BjhA. fJj g{oh soQK ;zGt j?
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .
51
fe p?Ae ;w/A^;w/A f;o e[ZM ;feUfoNhI t/u ;edk j? ns/ T[; gqfefonk d"okB \ohd ehws d/
jtkb/ Bk+ fe;/ B[e;kB iK w[Bk|/ dk ;kjwDk eo ;ed/ jB.
b?D^d/D Bk+ w[Bk|k j[zdk j?, oew fBt/P ntw[ZbD foIot ftZu spdhb ehsh ikDh ukjhdh j?.
B[e;kB dh ;fEsh ftZu, oew T[; ;kb d/ w[Bk|/ ns/ B[e;kB d/ yks/ ftu'A eZY d/Dh ukjhdh
j?.
;w/A^;w/A s/ ;oekoh ns/ NoZ;Nh ;feUfoNhI T[s/ fJeZmk j'fJnk ftnki Io{o jh
fBt/P yks/ T[go ftnki ftZu spdhb ehsk ikDk ukjhdk j?.
ftZu fBt/P d/ wkwb/ ftZu, p?Ae fJj :ehBh pDkT[Dk ukjhdk j? fe ;z;EkB tZb'A n?bkfBnk
fvthv?Av fJeZmk ehsk frnk j? ns/ fvthv?Av yks/ gk fdZsk frnk j?.
52
ubzs g{zih ftZu o+/tK ehsk frnk s/ fes/ pkjo fBt/P BjhA ehsk frnk.
2H
;ko/ foIotI, foIot |zv BjhA j[zd/, foIot |zv s'A p}?o ;ko/ foIotI dh j'Ad ofj
;edh j?.
3H
ubzs g{zih dh pDso Gkt/A fej' fijh th j't/, ;dk nk;kBh Bk+ T[gbpX (fBt/PK dh
tos'A okjhA)
foIot |zv
1H
ubzs g{zih s'A tZy ehsk frnk ns/ s[ozs tos/ ik ;eD:'r ns/ gqtkfBs ;zgshnK ftZu
ftP/P fBt/P okjhA ftykfJnk frnk
2H
3H
id'A ubzs g{zih dk sob Gkr pj[s S'Nk j[zdk j?, sd s[ozs tos'A bJh T[gbpX BjhA
j[zd/.
}?o^ftXkBe foIotI ti'A torhfeqs ehsk iKdk j?. ;ko/ foIotI ns/ |zv, fiBQK d/ ekfJw
pko/ ekB, fB:wK s/ T[g fB:wK ftZu do;kfJnk frnk j[zdk j?, ftXkBe foIotI nkfynk
iKdk j? ns/ e'Jh fJzM Bk do;kJ/ fe;/ foIot }?o^ftXkBe foIot nkfynk iKdk j?.
nkfvNo foIotI ns/ j'o |zvK dh g[PNh bJh w[Bk|/ dh tzv dk nkb'uBkswe fBohyD eoBk
ukjhdk j?.
w[Bk|/ dh tzv Bk+ ;pzXs fBwBfbys B[es/ fXnkB u oZyD/ ukjhd/ jBL^
1H
w[Bkf|nK dh tzv ofi;Noko ;fjekoh ;GktK tZb'A ikoh ekB, fB:wK, T[g fB:wK s/
jdkfJsK ftZu do;kJ/ nB[;ko ehsh rJh j?.
2H
53
fB:wK iK T[g fB:wK ftZu fdZsh gqtkBrh s'A tX |h ;d dh tzv T[s/ fJsokI eoBk
ukjhdk j?.
3H
foIot |zv dh ;fEsh ftZu, ;jh tzv ekB, fB:wK s/ T[g fB:wK ftZu fdZsh ftt;Ek
dh gqshPssk d/ jtkb/ Bk+ jh :ehBh pDkJh ikDh ukjhdh j?.
4H
w[Bk|/ e/tb T[BQK jh fB:wK nB[;ko tzv/ ikDr/, fijV/ tzv dh fwsh bkr{ j'Dr/, fJj
BjhA w[Bk|/ fgSb/ tfoQnK d/ fB:wK nB[;ko tzv/ rJ/ jB.
5H
;N/Nw?AN ftZu w[Bk|/ dh tzv, tzv dk ;kb ns/ w[Bk|k do;kJ/ j'D/ ukjhd/ jB.
6H
iBob pkZvh d/ T[; ws/ dh ekgh, fi; ftZu w[Bk|/ dh tzv dk fIeo j?, u?e ehsh ikDh
ukjhdh j?.
7H
w[Bk|/ dh tzv v/n p[Ze ftu'A Io{o bzxh j'Dh ukjhdh j? ns/ T[j o;hdK ns/ Go"shnK
(fv;po;w?AN) ftZu th fBrws j'Dh ukjhdh j?.
8H
fJj B'N ehsk ikDk ukjhdk j? fe e/tb fgSb/ toQ/ dk ;zfus B[e;kB eZYD$xNkT[D s'A
pknd jh ukb{ toQ/ dk P[ZX w[Bk|k tzv iK fBfwZsD bJh T[gbpX ehsk frnk j?.
2H p?bz; PhNL
fJZe ;Gk dh p?bz; PhN fJZe nfijk PhPk j[zdh j?, fi; u'A ;Gk dh ;Zuh ns/ ;jh
ftZsh s;tho ;gZPN ftykJh fdzdh j?. p?bz; PhN fJj do;kJ/rh fe g{zih dk fBt/P fet/A ehsk
frnk j?. nkfvNo fBohyD eoBk ukjhdk j? fe p?bz; PhN d/ d't/A gkf;nK Gkt ;zgshnK
ns/ d/DdkohnK T[s/ ;kohnK wZdK mhe sohe/ do;kJhnK rJhnK jB.
fJj' j'Dk ukjhdk j? fe T[j eko'pko d/ ;ko/ wkwfbnK dh ftZsh ;fEsh dh ;Zuh ns/ fBnKg{oD
s;tho g/P eo/l T[; wzst bJh ;kohnK ;zgshnK ns/ d/DdkohnK fpbe[b ;jh ehws ftZu
ykfsnK u ftykJh ikD, ;r'A T[j e[ZM tkip sohe/ d/ torhfeqs j?vI nXhB th gqdofPs
ehshnK rJhnK j'DhnK ukjhdhnK jB.
do;kT[D Bk+, ukj/ fJzM G[Zb^u[Ze Bk+ j' frnk j't/ s/ Gkt/A fJj X'ykXVh Bk+ ehsk frnk j't /,
p?bz; PhN ftZu fe;/ eko'pko Bk+ ;pzXs ftZsh wkwfbnK dh }bs s;tho g/P eoB Bk+ T[d'A
sZe ;jh w[Bk|k eZfYnk jh BjhA ik ;edk, id'A sZe fe ;zgshnK dh tkip sohe/ Bk+ ehws
Bk nzfes ehsh ikt/.
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .
54
fJZe nkfvNo e'Jh th wZd nzfsw o{g ftZu gk; eoB s'A gfjbK pj[s jh fXnkB
Bk+ ;kohnK ;zgshnK ns/ d/DdkohnK dh pj[s fXnkB Bk+ iKu eo e/ nkgDh s;Zbh gqrNk
b?Dh ukjhdh j? fe T[BQK dh tkip sohe/ ftfrnkBe f;XKsK d/ nkXko s/ ehws nzfes ehsh
rJh j?l sK i' p?bz; PhN dh fwsh eko'pko dh ;Zuh ns/ fBnKg{oD ehws dk gsk bZr
;e/.
;zgshnK dh g[PNh
;zgshnK dh g[PNh ;zgshnK d/ w[bzeD fizBh jh wjZstg{oD j?, i/ pj[sk BjhA sK,
;zgshnK dh g[PNh dk noE j? fe p?bz; PhN dh fwsh ekBh wkbeh d/ nXhB ;zgshnK dh
n;b j'Ad dk ;p{s.
e?P p[Ze, foD ns/ ;Nke^fJB^No/v (feZs/ ftZu tos/ ikD tk+/ T[geoD) fJj fszB/
pj[s wjZstg{oD j[zd/ jB ns/ fJBQK dh g[PNh pj[s fXnkB Bk+ eoB dh Io{os j[zdh j?. fe;/
p?bz; PhN dh ftPk ;{uh iK fJ; ftZu ;zgshnK ns/ d/DdkohnK dh eqw^ftt;Ek d/ ;pzX ftZu
e'Jh pj[s ;\s fB:w BjhA j[zdkl pZ; fJj e/tb p?Afezr o?r{b/PB ekBK dhnK ftt;EktK
nB[;ko Io{o j'D/ ukjhd/ jB.
fit/A fe ne;o ;'funk iKdk j? fe fJZe p?bz; PhN e/tb ;zgshnK ns/ d/DdkohnK dh
jh fJZe ;N/Nw?AN Gkt eEB j[zdh j?, go fJj fJZe nfijh PhN th j[zdh j?, fi; T[s/ ykfsnK
dhnK feskpK ftZu ftykJh fdzd/ ;ko/ pekfJnK d/ \[bk;/ fJZe torhfeqs Peb ftZu do;kJ/ j[zd/
jB ns/ fJBQk ftZu w[Bk|/ ns/ B[e;kB d/ ykfsnK d/ pekJ/ th fJZe iK d{i/ sohe/ Bk+ do;kJ/
j[zd/ jB ns/ T[j wZdK th j[zdhnK jB, i' ;\sh Bk+ p'bfdnK, ;zgshnK ti'A torhfeqs BjhA
ehshnK ik ;edhnKl fit/A w[Bk|/ s/ B[e;kB yks/ dk foD pekfJnk, w[bsth ehsk nkwdB
\ouk nkfd.
1) Bed pekfJnkL
gzikp ;fjekoh ;GktK pko/ ekB, 1961 d/ ;?ePB 48H2 dh ftt;Ek j? fe nkfvN ftZu
;Gk d/ Bed pekJ/ dh g[PNh Pkwb j'Dh ukjhdh j?. fJ; bJh nkfvNo dh fJj fIzw/tkoh j[zdh
55
j? fe T[j o{NhB u?fezr s'A gfjbK ;Gk d/ Bed pekJ/ dh g[PNh eo bt/. T[; fJj t/yDk
ukjhdk j?L^
T)
n)
eh vke \ou/ ns/ j'o fNeNK Bed oew ftZu Pkwb ehsk frnk j?.
J)
eh Bed oew dh ;[oZfynk bJh tkip fJzsIkw ehs/ rJ/ jB ns/ Bed oew dh
;[oZfynk ns/ T[; fes/ j'o fbiKd/ iK fbnkT[Kd/w/A th tkip sohe/ Bk+ T[; dk
tkip sohe/ phwk th ehsk iKdk j?.
;)
p?Ae u Bed oew pkps, e?P p[Ze d/ p?Ae ekZbw ftZu do;kJ/ g[;se pekJ/ dh s[bBk
p?Ae dh gk; p[Ze ftub/ ;pzXs nzeV/ Bk+ eoBh ukjhdh j?.
p?Ae dh fJZe;[osk
g[;se foDL
fJZe nkfvNo dk w[Zy |oI fJj t/yDk j[zdk j? fe |[Neb foDhnK dk g[;se ftZu doi
w[Zb ;jh sohe/ ;[fBPus ehsk frnk j?. w[bzeD dk nkXko wkV/ s/ PZeh foDK xNkT[D s'A
pknd P[ZX gqkgsh:'r ehws j'Dh ukjhdh j?.
fJZe nkfvNo
;zGktBk pko/ nkgDk th nB[wkB bkT[Dk ukjhdk j? ns/ fco T[; dh s[bBk gqpzXeK tZb'A ehsh
ftt;Ek Bk+ eoBh ukjhdh j?.
fJZe nkfvNo T[; jkbs ftZu e'skjh bJh fIzw/tko j[zdk j?, i/ T[j ;w/A okjhA o'e/
eofInK dk gsk bkT[D d/ :'r j'J/ fpBK jh wkV/ eofInK dh nB[;{uh gqtkB eo b?Adk j?.
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .
56
d/DdkohnK dh g[PNhL
nkw d/DdkohnK dk w[bzeD n;b ehws d/ nkXko s/ ehsk iKdk j?. d/DdkohnK dh
g[PNh ;zgshnK fizBh jh wjZstg{oD j[zdh j? feT[Afe e'Jh th xZN iK nXhB^eEB iK T[; dh
T[ekJh eko'pko d/ BshfinK s/ ftZsh wkwfbnK T[s/ wjZstg{oD sohe/ Bk+ wkVk n;o gkJ/rh.
nkw s"o s/ d/DdkohnK dh frDsh e[ZM xZN ns/ gqfeosh ftZu tZX iK xZN f|e;v jh j[zdh j?
ns/ fJ;/ bJh fJj ;zgshnK Bk+'A nkfvNo bJh xZN n"fynkJhnK g?dk eodh j?.
fJZe
nkfvNo fJj t/yDk ukjhdk j? fe ;kohnK d/DdkohnK iK fIzw/tkohnK pzd j'D dh fwsh
P[ZXsk Bk+ pekfJnk j'DhnK ukjhdhnK jB, Gkt/A T[BQK nuBu/sh iK ikDp[ZM e/ Szv fdZsk
frnk j?, pkekfJdk frDsh ftZu fbnk frnk j?, fe feskpK ftZu do;kJ/ ;ko/ foD pekJ/
n;b d/DdkohnK jB ns/ fJj th fe feskpK ftZu doi ehshnK d/DdkohnK n;b jB,
d/DdkohnK dh T[ekJh, i/ e'Jh j't/, th yks/ ftZu frfDnk frnk j? s/ T[; pkekfJdk
do;kfJnk frnk j?.
d/DdkohnK dh T[ekJh dk gsk bkT[D s'A n;woZE ofjzdk j?. nkfvNo dh fog'oN d/Ddkoh dh
fe;/ T[ekJh bJh :'r j'Dh ukjhdh j?.
d/DdkohnK Bk+ ;pzXs wjZstg{oD B[efsnK dk toDB fBwBfbys j?.
TH ubzs d/DdkohnK
d/Ddkoh dh ftnkfynk t/y/ ikD tk+/ d;skt/I ftuko/ ikD tk+/ ftP/P B[es/
1H
c[Neb foD^dks/
57
2H
G[rskB:'r fpb
fpb ndkfJrh:'r g[;se yks/ dhnK ;N/Nw?AN;
t/y' fe G[rskB bJh gfjbk e'Jh th fpb yVQk BjhA j?.
3H
4H
iwQk yks/
Gkosh foIot p?Ae e'+ dkfJo ehsk fJPfsjko s/ gqekfPs, iwQk ykfsnK dhnK o;hdK
dhnK ekT{ANo|[nkfJbI (iwk^yks/dkoK dh ;{uh Bk+ N?;N^u?e ehsk ikt/)
pekfJek iwk ykfsnK s/ ftnki pko/ T[u nfXekoh s'A gqwkD gZso b?Dk j'tr
/ k,
ftXkBe ftt;EktK ns/ fB:wK s/ PosK dh gkbDk u?e eo' \k; s"o s/ tkg;h dh
fB:wssk ns/ ftnki G[rskB u?e eo'.
5H
pekfJnk \ou/
tkT{fuzr eoB d"okB ehshnK fNZgDhnKl pekfJnK dh gqwkfDs ;{uh
58
t/y' fe ;ko/ pekfJnK dh g{oh soQK ftt;Ek ehsh rJh j?. w"i{dk pekfJnK dh s[bBk
fgSb/ ;kb d/ nzeV/ Bk+ eo' ns/ ;ko/ nihp |oeK pko/ g[ZSfrZS eo'.
6H
g/Prh o;hdK
fpbe[b pekfJnK \ofunK tKr jh
t/y' fe ;/tktK bJh fwnkd Bk g[ZrhnK ;kohnK o;hdK th GftZy u yks/ gkJhnK ikD
ns/ T[BQK dh s[bBk fgSb/ ;kb d/ nzefVnK Bk+ ehsh ikt/, e'Jh n;kXkoD spdhbh
u?e ehsh ikDh ukjhdh j?.
g{zih s/ foIotI
;jh p'B; dhnK g/PePK, vkfJo?eNoK s/ P/no XkoeK dhnK fuZmhnK, ws/, P/no
XkoeK dh ;{uh (pzd j'D dh fwsh iK fvthv?Av G[rskB bJh) P/no ofi;NokoI s'A
gqwkD gZso, i/ e'Jh j'D.
foIotI s/ ftt;EktK, g{zih s/ nkwdB foIotI, ;zgshnK d/ w[bzeD ftu'A T[gi/ tk|o
w[Zb d/ ;jh torheoD dh g[PNh eo'
2H
3H
59
n)
jzrkwh d/DdkohnKL
fJZe jzrkwh d/Ddkoh nfijh xNBk j?, i' fe pkPos j[zdh j? iK e[ZM xNBktK nukBe
tkgo iKdhnK jB. d/DdkohnK d/ fJ; ;w{j pko/ nfBPussk dk fJZe sZs j[zdk j?, i'
tkgo th ;edk j? s/ BjhA th.
nB[;ko jBL^
1)
eN"sh d/ fpbK iK j'oBK fXoK dh so|'A gqtkB ehs/ fpbK d/ ;pzX ftZu d/Ddkoh.
2)
3)
4)
w[bsth gJ/ ekBh ndkbsh wkwb/, dknt/ iK N?e; pko/ nghbK nXhB d/Ddkoh.
5)
T[BQK eb/wI dhnK d/DdkohnK, fiBQK eofInK ti'A gqtkB BjhA ehsk frnk.
i/ p?bz; PhN dh fwsh T[go'es tofDs j?vI nXhB e'Jh d/Ddkoh n;b ftZu fJeZmh
BjhA j[zdh, sK fJ; pko/ p?bz; PhN d/ d/DdkohnK tk+/ gk;/ fJZe tZyok B'N bkIwh fdZsk ikDk
ukjhdk j?, go nze XB tk+/ ekbw s'A pkjo BjhA ikD/ ukjhd/.
gogZesk (w?fuUfoNh) iK sK ;zgsh d/ netkfJo eoB iK B[e;kB j'D ekoD g?dk j' ;edh j?.
fco th, i/ nfijhnK d/DdkohnK u'A e'Jh th n;b B[e;kB dk ekoD pDB dh ;zGktBk j?, sK
T[; bJh T[fus foIot gqdkB ehsk ikDk ukjhdk j?.
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
nfXnkfJ ^ 5
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .
60
p?Afezr o?rb
{ /PB ekB, 1949 ;fjekoh ;GktK s/ bkr{ eoBk
1H
p?Afezr o?r{b/PB
ekb 16 wkou, 1949 bkr{ ehsk frnk ;h. fJ; ekB d/ f;ob/y ftu'A Ppd o?r{b/PB
1965 d/ ekB d[nkok Ppd ezgBhI Bk+ pdb fdZsk frnk ;h. 1 wkou, 1966 s'A ekB
dh ftt;Ek, fit/A fe Gkr^5 ftZu tofDs ehsh rJh j?, ;fjekoh p?AeK s/ th bkr{ eo fdZsh
rJh ;h.
2H
p?Afezr dh gfoGkPk
wZd p?Afezr bJh oew T[Xko d/D iK fBt/P eoB, wzr T[s/ iK fe;/ j'o soQK iBsk s'A
XB b? e/ iwQk eoB ns/ u?e, vqk|N nkovo iK j'o fe;/ soQK oewK eYtkT[D bJh gqtkfBs
ti'A gfoGkfPs ehsh rJh j?. (;?ePB 5 (ph))
3H
fBPus wkwfbnK ftZu ;fjekoh ;GktK T[s/ ekB dk bkr{ j'Dk (;?ePB 3)
fJ; ekB dk e[ZM th fJBQK s/ bkr{ BjhA j'tr
/ kL
T)
n)
J)
e'Jh j'o ;fjekoh ;Gk, Gkr^5 ftZu tofDs sohe/ ns/ nkeko SZv e/
4H
1H
61
;wfMnk ikt/rk.
2H fJ; ekB dk nozG dk jtkbk p?Afezr bkZn ekB, 1965 d/ nozG d/ jtkb/ ti'A
ikfDnk s/ ;wfMnk ikt/rk.
nH ;?ePB 2 ftZu Ppd dk ezgBhI n?eN, 1956 eZY fdZsk ikt/rk.
JH ;?ePB 5 Xkok (;h ;h nkJh)
;fjekoh p?AeL Gkt fJZe ;{pkJh iK oki ;fjekoh p?Ae, fJZe e/Adoh ;fjekoh p?Ae
ns/ fJZe p[fBnkdh ;fjekoh p?Ae.
5H
1)
(fJ; ekB) dh ftt;Ek bkr{ j't/rh, Gkt/A ;fjekoh ;GktK d/ T[g^ekBK ftZu doi
e[ZM th T[bN j't/ iK fJ; tZb'A bkr{ ehs/ rJ/ fe;/ ;wM"s/, iK iBob whfNzr, iK fJ;
d/ p'ov nk| vkfJo?eNoI iK fJ; wkwfbnK d/ gqpzXeK dh fe;/ j'o fJekJh tZb'A ftZu
gk; ehs/ fe;/ ws/ ftZu, T[j Gkt/A ofi;Nov j't/, bkr{ ehsk frnk j't/ iK gk; ehsk
frnk j't/, fit/A th e'Jh wkwbk j't/, p?Afezr bkZnI (;fjekoh ;GktK T[s/ bkr{) ekB
1965 (1965 dk 23) nozG j'D s'A gfjbK iK pknd ftZu
2)
T[go'es T[g ekB, ;wM"s/ iK ws/ ftZu doi e'Jh th ftt;Ek, T[; nkeko sZe i'
(fJ; ekB) dhnK ftt;EktK d/ T[bN j't/, p/n;o iK oZd j' ikt/rh, fit/A th e'Jh
wkwbk j' ;edk j?.
6H
;fjekoh p?Ae eko'pko dhnK fBwBfbys fe;wK ftu'A fe;/ fJZe iK tZX ftZu ;orow
j' ;ed/ jB.
T)
fJj fBwBfbys ekoi eo ;ed/ jB i' p?Ae dhnK rshftXhnK dk nkeko pDkT[Kd/B
ns/ fJ; d/ w[Zy ekoi nytkT[Kd/BL^
1H
62
2H
3H
vqkfJzr, pDkT[Dk, fv;ekT{AfNzr gqtkB eoBk, \ohdDk, t/uDk, fJeZmk eoBk s/ tNKdo/
d/ fpbK, j[zvhnK, gq"fw;oh B'N;, e{gBI, vqk|N;, fpbI nk| b/fvzr, o/bt/ o;hdK,
tkozN; vhp?AuoI, ;oNhf|e/N;, ;feqg; s/ j'o T[geoD s/ ;feUfoNhI i' e[ZM th
tNKdok:'r iK ftukoB:'r j? iK BjhA, Bk+ f;ZMDk.
4H
b?No nk| eq?fvN, :ksohnK dk u?e s/ ;oe{bo B'N; gqtkB eoB/ s/ ikoh eoB/l
5H
;'B/^uKdh fijhnK ehwsh XksK s/ T[BQK dhnK fe;wK dh \ohddkoh, fteoh s/ eko'pkol
6H
7H
efwPB gqkgs eoBk, j'bfvzr, ikoh eoBk, ;Nkel ns/ |zvK, P/noI, vhp?AuoI ;Nke,
pKvI, Upbhr/PBI ;feUfoNhI s/ ns/ jo fe;w d/ fBt/PK dh nzvookJhfNzr s/
eko'pkol
8H
9H
10H
iwQk ykfsnK T[s/ iK ;[oZfyns sohe/ Bk+ oZyD iK j'o fe;/ ezw bJh jo gqeko d/
pKvI, ;feqg; iK tvw[ZbhnK t;sK gqkgs eoBkl
11H
12H
n)
fJj ;oeko, ;EkBe nEkoNh iK ftnesh d/ J/izN ti'A ezw eo ;edk j? ns/ e'Jh
J/iz;h ubk ;edk j?. fe;/ ftnkfynk dk eko'pko t;sK dh ebhnfozr s/ |kotofvzr
;w/s, o;hdK d/Dk ns/l fv;ukoi ns/ j'o fe;/ soQK rkjeK dh so|'A nNkoBh ti'A ezw
eoBk.
J)
fJj iBse s/ fBih eofInK bJh ezNo?eN eo ;edk j? s/ ftuko eo ;edk j? s/ T[BQK
ikoh eo ;edk j?.
;)
63
fJj okil fwT[A;gb iK j'oBK eofInK dk e'Jh e'Jh fJP{ b? ;edk j? gqpzX ubkT[D
ftZu Pkwb j' ;edk j?, phwk, rozNk, nzvookJhN eo ;edk j? iK P/noK, ;Nke,
vhp?AuoI iK ;fjekoh ;GktK d/ vhp?Auo ;Nke fe;/ nfij/ fJP{ d/ wzst bJh XB T[Xko
d/ ;edhnK jB.
j)
fJj jo gqeko dh rozNh e'Jh th IwkBs d/D d/ eko'pko Bk+ ;pzXs jo soQK d/
b?D^d/D eo ;edk j?.
e)
fJ; d/ epI/ ftZu nk ;eD tk+h fe;/ th ;zgsh fJj nkgD/ eb/wI dh ;zs[PNh bJh
tos ;edk j?, t/u ;edk j? s/ gqkgs eo ;edk j?.
y)
fJj fe;/ th ;zgsh netkfJo eo ;edk j?, nkgD/ e'+ oZy ;edk j? s/ T[; dk ;"dk
eo ;edk j? iK fe;/ nfijh ;zgsh d/ fe;/ nfXeko, NkJhNb ftZu fdbu;gh oZy
;edk j?, i' fe;/ eoI/ iK g/Prh bJh ;feUfoNh j' ;edh j?.
r)
x)
fJj fwbyK dk gqPk;B n?rIhfeT{No NoZ;Nh ti'A iK fe;/ j'o sohe/ ;zGk+ ;edk j?.
C)
fJj nkgD/ w"i{dk iK ;kpek w[bkIwK d/ bkG bJh |zv, NoZ;N nkfd ;Ekgs eo ;edk
j?, n?;';hJ/PBI ;z;EkBK dk ;woEB d/ ;edk j? s/ ftZsh ;jkfJsk d/ ;edk j? ns/
u?foN/pb Gkt y?oksh wzstK bJh XB dh rqKN d/ ;edk j?.
u)
fJj nkgD/ \[d d/ wzstK bJh e'Jh th fJwkos netkfJo eo ;edk j?, T[;koh eo
;edk j? ns/ T[; dk oZy^oykn eo ;edk j?.
S)
fJj ;koh ;zgsh iK T[; d/ fe;/ fjZ;/ ns/ ezgBh d/ nfXekoK t/u ;edk j?, ;[Xko
eo ;edk j?, ;zukfbs eo ;edk j?, fte;s, tNKdok eo ;edk j?, gZN/ (bhI s/) d/
;edk j?, ofjB oZy ;edk j? iK yks/ ftZu spdhb eo ;edk j? iK fe;/ th j'o soQK
f;ZM ;edk j?.
i)
fJj fe;/ ftnesh d/ eko'pko iK ;fjekoh ;Gk ;koh iK T[; d/ fe;/ fjZ;/
netkfJo eo ;edk j? ns/ nzvoN/e eo ;edk j?l id'A nfijk eko'pko ;?ePB 6 ftZu
tofDs gqfeosh dk j't/.
M)
64
fJj T[j ;kohnK uhIK eo ;edk j? i' fJs|kehnk jB iK ezgBh d/ eko'pko dh soZeh
iK T[; d/ gq's;kjB ftZu ;jkfJe j' ;edhnK jB.
R)
e'Jh j'o eko'pko i' e/Ado ;oeko tZb'A fe;/ ;fjekoh p?Ae bJh ekBh eko'pko ti'A
tofDs j't.
/
7H
1H
;fjekoh (e'nkgq/fNt) p?Ae s'A fpBK j'o e'Jh th ;fjekoh ;Gk nkgD/ BKn d/ fe;/ fjZ;/
ti'A (iK nkgD/ eko'pko Bk+ ;pzXs wkwb/ ftZu) p?Ae, p?Aeo, p?Afezr ftu'A e'Jh
th Ppd BjhA tos/rh ns/ e'Jh th ;fjekoh ;Gk Gkos ftZu T[d'A sZe p?Afezr dk
eko'pko BjhA eo/rh, id'A sZe fe T[; d/ BKn ftZu nfij/ fJZe Ppd dk e'Jh fjZ;k Bk
tofsnk iKdk j't/.
2H
TH
nH
;fjekoh p?AeK iK ;fjekoh G{^wkor/i p?AeK d/ go;go fjsK dh ;[oZfynk bJh pDkJh
e'Jh ;fjekoh ;Gk, iK
JH
e'Jh ;fjekoh ;Gk i' gqkfJwoh eq?fvN ;[;kfJNh BjhA j? ns/ fJBQK d/ w[bkIwK tZb'A
ekfJw ehsh rJh j?
(1)
fJZe p?Afezr ezgBh iK ;N/N p?Ae nk| fJzvhnk iK ;pzXs BtK p?Ae iK nfijh p?Afezr
ezgBh dk ;jkfJe p?Ae, ;N/N p?Ae nk| fJzvhnk iK ;pzXs e'Jh BtK p?Ae, iK
(2)
fJZe ;fjekoh p?Ae iK gqkfJwoh eq?fvN ;[;kfJNh iK fJZe ;fjekoh b?Av wkor/i p?Ae.
id'A sZe fe Ppd p?Ae, p?Aeo, p?Afezr fB:'ie p?Ae d/ BKn d/ fjZ;/ ti'A gqrN j[zdk
j?, iK fit/A dk th wkwbk j't/, p?Ae dk j't/, fi; dh ;jkfJe ezgBh fB:'es p?Ae j?
8H
65
;?ePB 8 fe;/ ;fjekoh p?Ae s/ f;ZX/ iK nf;ZX/ s"o s/ fe;/ eko'pkoh rshftXh ns/
eko'pkoh i'yw T[mkT[D s/ gkpzdh bkT[Kdk. e'Jh th ;fjekoh p?Ae f;ZX/ iK nf;ZX/
s"o s/ t;sK \ohdD, iK t/uD iK T[BQK dk tNKdok eoB dk eko'pko BjhA eo/rk iK
j'oBK bJh e'Jh eko'pko iK t;sK \ohdD iK T[BQK dk tNKdok eoB dh gqfefonk ftZu
Pkwb BjhA j't/rk. fJ; ;?ePB d/ wzst bJh t;sK dk noE j? jo/e gqeko dh uZb
;zgsh, e'Jh th ekoi:'r eb/wI ;Nke;, P/noI, XB rfjD/ s/ T[; d/ gqeko s/ ;ko/
n"IkoK s'A fJbktk fit/A fe ;?ePB 6 d/ ;p^;?ePB (1) dh Xkok (J/) ftZu jtkbk fdZsk
frnk j?.
pPos/ fJj ;?ePB fJBQK s/ bkr{ BjhA j'tr
/ kL^
T)
T[go'es tofDs nB[;ko e'Jh th nfijk eko'pko i' p?Afezr bkZnI (;'X) ekB 1983
d/ ;?ePB dh Xkok (3) d/ nozG s/ b?D^d/D d/ ekoi ftZu Pkwb ;h, fJ;/ bJh, fco
th fe tofDs eko'pko nfijh P[o{nks dk fJZe ;kb \sw j'D s'A gfjbK jh w[ezwb j'
ikt/rk iK
n)
eko'pko dhnK e'Jh j'o fe;wK T[s/ fi; e/Ado ;oeko B/ nfXekos }IN ftZu
B'Nhf|e/PB d[nkok eko'pko dh e'Jh nfijh fe;w ti'A tofDs ehsk j't/ i' fe;/
;fjekoh p?Ae d/ eoB bJh ekBh j' ;edk j?.
9H
p?Ae T[go'es
66
netkfJo ehsk j't/ ns/ fe;/ th ;zgsh pko/ e'Jh b?D^d/D ehsk j't/, i' fe;/ eofInK
bJh IwkBs iK g/PrhnK d/ fjZ;/ ti'A nkJh j' ;edh j? iK i' fe;/ th nfijh IwkBs
Bk+ i'Vh rJh j' ;edh j?.
nZr/ fJj th ftt;Ek j? fe nfijh gqkfJwoh eq?fvN ;[;kfJNh d/ wkwb/ ftZu i' p?Afezr
bkZnI n?eN, 1983 d/ ;?ePB 42 dh Xkok (3) d/ nozG s'A pknd p[fBnkdh ;fjekoh
p?Ae pD iKdh j?, sK fJ; d/ nozG d/ fdB s'A b? e/ ;Zs tfoQnK d/ ;w/A nzdo fJj
p[fBnkdh ;fjekoh p?Ae pD/rh.
10H
;?ePB 10, 10 J/, 10 ph, 10 ph ph, 10 ;h ns/ 10 vh ;fjekoh p?Ae T[s/ bkr{ BjhA
j[zd/.
11H
pPos/ fe fJ; ;p^;?ePB ftZu e[ZM th fJ; T[s/ bkr{ BjhA j[zdkL^
T)
e'Jh th nfijk p?Ae i' p?Afezr bkZnI n?eN, 1965 d/ nozG j'D s/ nfijk eko'pko
nfijh P[o{nks d/ fszB ;kbK d/ ;w/A bJh eodk fojk j?l iK
n)
e'Jh gqkfJwoh eq?fvN ;[;kfJNh i' nfijh P[o{nks fgZS'A fJ; fwsh s'A d' ;kbK d/ ;w/A
bJh |kJhBKf;zr ;fjekoh p?Ae pD iKdh j? s/ fJj tZX s'A tZX fJZe ;kb d/ nrb/o/
;w/A bJh p[fBnkdh ;fjekoh p?Ae pD iKdk j? feT[Afe foIot p?Ae p[fBnkdh ;fjekoh
p?Ae d/ iwQk yks/dkoK d/ fjsK fXnkB u oyfdnK fe;/ \k; wkwb/ ftZu nfijh
gqtkBrh d/D bJh ;jh wzB ;edk j?.
T[go'es tofDs nktPesk fe;/ ;fjekoh p?Ae dh ndk ehsh g{zih s/ foIotI dh ehws
Bk+ ;pzXs j?. wZd ehws T[g ;?ePB (5) ftZu gfoGkfPs ehsh rJh j?, fi; dk
67
noE j? n;b iK tNKdok:'r ehws ns/ Bk fe tkip ehws, i' fe ;fjekoh p?Ae
dhnK feskpK ftZu do;kJh j' ;edh j?. g{zih ns/ foIotI dh n;b iK tNKdok:'r
ehws dh rDBk g{zih ;zgshnK dh n;b gqkgsh:'r ehws ns/ T[; ftu'A pkjoh
d/DdkohnK dh oew xNk e/ ehsh iKdh j?. ;p^;?ePB fJj th d;dk j? fe i/ fe;/
;fjekoh p?Ae dh ndk ehsh g{zih ns/ foIotI dh ehws dh rDBk eoB ftZu e'Jh
fttkd g?dk j[zdk j?, sK foIot p?Ae tZb'A ehsk frnk T[; dk fBoXkoD jh fJ; ;?ePB
d/ wzst bJh nzfsw j'tr
/ k.
12H
;?ePB 12H 12^J/, 13 ns/ 15 s'A 17 sZe ;fjekoh p?Ae T[s/ bkr{ BjhA j[zd/.
13H
1H
;?ePB 18 ftZu ftt;Ek j? fe nB[;{fus oki ;fjekoh p?Ae SZv e/ jo/e ;fjekoh
p?Ae Gkos ftZu e?P foIot Io{o oZy/rk, fJj e?P foIot Gkos ftZu fJ; dh wzr s/
;wK d/DdkohnK d/ e[Zb i'V d/ xZN' xZN 3 |h ;dh d/ ;wkB oew j[zdh j?, d{i/ g{opb/
gzdotkVQ/ d/ nk\oh P[Zeotko ns/ jo/e wjhB/ dh 15 skoh\ s'A gfjbK fBwBfbys
ftu'A fe;/ fJZe iK tZX sohfenK okjhA foIot p?Ae u iwQk eotkJ/rkL
1H
foIot p?Ae e'+ y'bQ/ eozN nekT{AN ftZu pekfJnk oew Bk+ e?P foIot dh oew
poeoko oZyDk.
iK
2H
3H
4H
p[fBnkdh ;fjekoh p?Ae d/ wkwb/ ftZu, ;pzXs fIbQ/ d/ e/Adoh ;fjekoh p?Ae e'+
id fe fJZe nB[;{fus ;fjekoh p?Ae sK nfijk foIot e/tb foIot p?Ae e'+ jh
poeoko oZyD dh b'V j[zdh j?.
T)
68
fJ; ;?ePB d/ wzst bJh, Gkos ftZu wZd d/DdkohnK ftZu Pkwb BjhA j[zd/ (;?ePB 18
ns/ 24)
1)
;fjekoh p?Ae w[Bk|/ s/ B[e;kB d/ yks/ ftZu e'Jh eq?fvN p?bz; iK foIotI iK ndk
ehsh g{zihl
2)
;fjekoh p?Ae tZb'A oki ;oeko, foIot p?Ae, ftek; p?Ae, dk n?ef;w p?Ae, (g[Bo
fBowkD p?Ae (dk B?PBb jkT{f;zr p?Ae), dk B?PBb p?Ae (S'N/ T[d:'r p?Ae) okPNoh
;fjekoh ftek; fBrw ekB 1962 (1982 dk 26) d/ ;?ePB 3 nXhB ;Ekgs okPNoh
;fjekoh ftek; fBrw s'A bJh e'Jh g/Prh oewl
3)
;{pkJh iK e/Adoh ;fjekoh p?Ae d/ wkwb/ ftZu fJ; e'+ iwQk e'Jh th oew i' foIot
|zv dh gqshfBXsk eodh j't/ iK T[; dk e'Jh fjZ;k fJ; tZb'A nkgD/ nkgo/PB d/ y/so
ftZu fe;/ j'o ;fjekoh ;Gk d[nkok poeoko oZfynk frnk j't/ ns/ e/Adoh ;fjekoh
p?Ae d/ wkwb/ ftZu, ;pzXs ;{p/ d/ oki ;fjekoh p?Ae s'A fJ; tZb'A bJh e'Jh g/Prh oew
thl
4)
fe;/ p[fBnkdh ;fjekoh p?Ae d/ wkwb/ ftZu, fJ; tZb'A ;pzXs ;{p/ d/ oki ;fjekoh p?Ae
s'A iK ;pzXs fIbQ/ d/ e/Adoh ;fjekoh p?Ae s'A bJh e'Jh g/Prh oew th.
5)
fe;/ ;fjekoh p?Ae d/ wkwb/ ftZu, fi; B/ nkgD/ e'+ poeoko oZy/ fe;/ p?bz; d/
nkXko T[s/ e'Jh g/Prh oew nfijh g/Prh d/ ;pzX ftZu pekfJnk oew d/ nkeko
ftZu wBI[o ehsh j? ns/
6)
fe;/ ;fjekoh p?Ae d/ wkwb/ ftZu, fe;/ g/Prh oew iK j'o foD ftt;Ek bJh s/
gqtkfBs ;feUfoNhI d/ nkXko s/ bJh.
n)
J)
eozN nekT{AN; ftZu P[ZX p?bz; dk wsbp ;fjekoh p?Ae d/ wkwb/ ftZu pj[sks,
i/
;fjekoh p?Ae tZb'A ;N/N p?Ae nk| fJzvhnk iK fe;/ ;jkfJe p?Ae iK ;pzXs Bt/A p?Ae
e'+ ekfJw ehs/ ikD tk+/ eozN nekT{AN d/ eq?fvN p?bz; dk e'Jh e[Zb i'V nfij/
;fjekoh p?AeK e'+ tofDs p?AeK tZb'A oZy/ eq?fvN p?bz; nekT{AN; d/ e[Zb i'V d/ T[go
j't/rk.
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .
;)
69
d/DdkohnK d/ rDBk d/ wzst bJhl ;N/N p?Ae nk| fJzvhnk, fJZe ;jkfJe p?Ae, fe;/
;pzXs Bt/A p?Ae, fe;/ y/soh d/jksh p?Ae, fe;/ p?Afezr ezgBh iK e/Ado ;oeko tZb'A
nfX;{fus fe;/ j'o ftZsh ;z;EkB tZb fe;/ ;fjekoh p?Ae dhnK d/DdkohnK dk e[Zb i'V
nfij/ ;ko/ p?AeK s/ ;fjekoh p?Ae d/ ;z;EkBK dhnK d/DdkohnK d/ e[Zb i'V ftu'A xNk
fdZsk ikt/rkl
j)
;fjekoh p?Ae dh e'Jh Bed oew iK fe;/ ;fjekoh p?Ae tZb'A fe;/ j'o p?Ae oZfynk ikD
tk+k e'Jh p?bz;, nfijh Bed oew d/ nkeko iK nfij/ p?bz;I nfij/ ;fjekoh p?Ae d/
y/shpkVh foD ;fEosk |zzv, d/ fBt/P iK p?bz; dh gqshfBXsk eod/ jB, Gkos ftZu
poeoko oZyD tk+h Bed oew wzfBnk ikt/rk.
2H
foIot p?Ae fJ; ;?ePB ns/ ;?ePB$24 d/ wzst bJh ;w/A ;w/A f;o fe;/ ftZsh b?D d/D
iK b?D d/DK d/ tor d/ jtkb/ Bk+ ft;Ekog{ope dZ;/rk, fe nfijk fJZe ftZsh b?D
d/D iK tX/o/ b?D d/D Gkos ftZu fe;/ ;fjekoh p?Ae dh d/Ddkoh wzfBnk ikt/rk, ns/ i/
nfijk e'Jh gqPB T[mdk j? fe fJ; ;?ePB ns/ ;?ePB 24 d/ wzst bJh nfijk e'Jh
ftZsh b?D d/D iK ftZsh b?D d/DK dk tor Gkos ftZu fe;/ ;fjekoh p?Ae dh d/Ddkoh
wzfBnk ikt/rk iK BjhA, fJ; pko/ foIot p?Ae dk |?;bk nzfsw j'tr
/ k.
14H
T[; wzst bJh oki ;oeko tZb'A gqdkB ehs/ |zvK okjhA jk;b ehs/ P/no
2)
e/Adoh ;fjekoh p?Ae d/ wkwfbnK ftZu, i' fe oki ;fjekoh p?Ae ftZu P/no oydk j?
fi; Bk+ fJj ;pzXs j[zdk j?.
3)
p[fBnkdh ;fjekoh p?Ae d/ wkwfbnK ftZu, T[; oki d/ e/Adoh ;fjekoh p?Ae u P/no
oZyDk fiZE/ fJj ofi;Nov j?.
70
nZr/ fJj ftt;Ek j? fe fiZE/ nfij/ P/no fe;/ ;fjekoh p?Ae tZb'A p?Afezr bkZnI
n?eN, 1965 d/ P[o{nks w"e/ fJ; ;?ePB d/ fto'X ftZu oZy/ iKd/ jB, ;fjekoh p?Ae
fJj wkwbk foIot p?Ae e'+ fog'oN eo/rk ns/ foIot p?Ae tZb'A tofDs ;wK fwnkd
bJh nfij/ P/no oZy/rk.
15H
fJ; ;?ePB dk
w[Zy wzst nfij/ wkwfbnK gqsh soihjh fttjko iK p/b'V/ bkj/ o'eDk j?, fiBQK ftZu
vkfJo?eNoK dh fdbu;gh j[zdh j?.
1H
T)
n)
1H
2H
nfijhnK |owK iK fBih ezgBhnK fiBQK ftZu fJ; d/ fe;/ vkfJo?eNo dh GkJhtk+
iK gqpzXeh J/izN iK rozN ti'A fdbu;gh j? iK nfij/ ftneshnK fi; wkwb/ ftZu
fJ; dk e'Jh vkfJo?eNo rozNo j? iK
3H
fe;/ nfijh ezgBh fi; ftZu ;fjekoh p?Ae d/ p'ov nk| vkfJo?eNoI d/ u/now?B
(fiZE/ u/now?B dh fB:[esh fe;/ fBPus ;wK fwnkd bJh j[zdh j?) dh fJ; d/ gqpzXeh
J/izN, fJ; d/ u/now?B iK w?B/fizr vkfJo?eNo ti'A fdbu;gh j?.
pPos/ fe fJBQK n;[oZfyns eofInK iK g/PrhnK dh gqtkBrh T[s/ Xkok (ph) dk e[ZM
1)
71
2)
T[; ;pzX ftZu fiZE/ NoZ;N o;hdK ;fjekoh p?AeK d/DhnK j[zdhnK jBl
n)
nfijhnK ;hwktK d/ nzdo ns/ nfij/ fB:wK s/ PosK T[s/ fe;/ p[fBnkdh ;fjekoh p?Ae
tZb'A fe;/ vkfJo?eNo iK fe;/ j'o ftnesh , i' fJ; so|'A foIot p?Ae gqtkB ehs/
ik ;ed/ jB.
2H
jo/e ;fjekoh p?Ae foNoB Bk+ ;pzXs nrb/ wjhB/ dh ;wkgsh s'A gfjbKfBoXkos
|kow ftZu s/ sohe/ Bk+ fJZe foNoB GoBh j't/rh s/ ;ko/ n;[oZfyns eoI/ ns/
g/PrhnK do;kT[Kd/'J/ i' fJ; B/ wkwfbnK (T[BQK s'A fJbktk, fiBQK ftZu ;fjekoh p?Ae
s/ ;p ;?ePB(1) nXhB n;[oZfyns eoI/ s/ g/PrhnK wBI{o eoB s/ gkpzdh j?)
ftZu ezgBhnK gqtkB ehs/ jB, fiBQK ftZu fJ; d/ fe;/ vkfJo?eNo vkfJo?eNo iK
w?B/fizr J/izN iK rozNo ti'A fdbu;gh j?.
3H
i/ ;p ;?ePB (2) nXhB iwQk eotkJh rJh fe;/ foNoB d/ fBohyD s/, foIot p?Ae
fJj gsk bZr/ fe ;p^;?ePB ftZu fdZs/ e'Jh jtkb/ bJh wBI{o ehs/ eoI/ iK g/PrhnK
;fjekoh p?Ae d/ iwQk yks/dkoK d/ fjsK bJh B[e;kBd/j jB, sK foIot p?A e fbysh
j[ew okjhA ;fjekoh p?Ae nZr/ s'A eoI/ iK g/PrhnK wBI{o eoB s/ o'e bk ;edk j?
ns/ iK nfijk e[ZM wBI{o eoB T[s/ nfijhnK gkpzdhnK bk ;edk j?l fit/A th T[j
f|ZN ;wM/ ns/ iK fJj th j' ;edk j? fe T[j ;fjekoh p?Ae f;ZXk j[ew ikoh eo/ fe
nfij/ eofInK iK g/PrhnK d/ w[V G[rskB nfij/ ;w/A d/ nzdo nzdo ;[oZfyns
eo/, fit/A th T[; j[ew ftZu ft;Eko Bk+ ;wMkfJnk j' ;edk j?.
16H
72
;?ePB 21 dk ;p ;?ePB (2) T[BQK fdPk fBod/PK iK jdkfJsK dh gqfeosh ns/ ekoi
y/so pko/ fpnkB eodk j? i' foIot p?Ae fJ; ;?ePB nXhB ikoh eo ;edk j?.
jdkfJsK fBwBfbys ftu'A ;kfonK iK fe;/ fJZe Bk+ ;pzXs j' ;edhnK jBL
T)
n)
;[oZfyns g/PrhnK d/ ;pzX ftZu poeoko oZy/ ikD tk+/ wkofiB; (tkX{ oewK)l
J)
fe;/ fJZe fXo g/Prh dh tZX s'A tZX oew ns/ nfijh tZX s'A tZX oew dk
fBoXkoD eod/ ;w/A ;fjekoh p?Ae dh ndk ehs/ g{zih foIotI ns/ iwQk ykfsnK pko/
ns/ j'o ;pzXs B[efsnK fXnkB u oZfynk ikt/rk.
;)
T[j tZX s'A tZX oew fiZE/ sZe fe;/ fJZe fXo dh so|'A ;fjekoh p?AeK tZb'A rozNhnK
fdZshnK ik ;edhnK jB ns/
j)
ftnki dh do ns/ j'o fB:w s/ PosKl fiBQK d/ nkXko T[s/ g/PrhnK ns/ j'o ftZsh
nB[e{bsk fdZsh ik ;edh j? iK rozNhnK fdZshnK ik ;edhnK jB.
id'A g/Prh d/ ;pzX ftZu Gkosh foIot p?Ae B/ Bhsh fBoXkoD ehsh j[zdh j?, sK
;fjekoh p?Ae T[; fBoXkos Bhsh dh gkbDk eoB d/ gkpzd j'Dr/. Gkosh foIot p?Ae
B/ fJ; ;?ePB nXhB nkgDh Pesh dh tos'A eJh tko ehsh j? ns/ fBod/P ikoh ehs/
jB, fiBQK u'Dt/A foD fB:zsqD f;XKs nkfynk iKdk j?. nfij/ fBod/PK dk w[Zy wzst
;ZN/pkIh s/ wfjzrkJh T[s/ BIo oZyD bJh p?AeK tZb'A wBI{o ehs/ ikD tkb/ foDK T[s /
ekp{ oZyDk j[zdk j?. gfjbK fBp/V/ ik u[Ze/ t?AeN/Ptok u"b fwb pBkw :{BhnB p?Ae
nk| fJzvhnk tkb/ wkwb/ ftZu wkD:'r ndkbs B/ |?;bk ;[DkfJnk ;h fe eofInK T[s /
t;{bh ikD tkbh ftnki dh do Bkb ;pzXs Gkosh foIot p?Ae tZb'A ikoh rPsh^gZsoK
ns/ ftnki t;{b/ ikD d/ sohe/ Bkb ;pzXs ikoh ftXkBe rPsh^gZsoK dk wzst
Pbkxk:'r j? ns/ p?Ae T[BQK wzBD bJh gkpzd jB.
17H
73
oZyDk Io{oh pDkT[Adk j?. Gkosh foIot p?Ae tZb'A ;fjekoh p?Ae dhnK feskpK dk
fBohyD eoB dh Io{os j[zdh j? s/ T[gozs bkfJ;?A; ikoh eoBk j[zdk j?.
1H
fJ; s'A pknd fJj rZb gZeh eo bt' fe e'Jh th ;fjekoh ;Gk Gkos ftZu T[d'A sZe
p?Afezr eko'pko BjhA eorh id'A sZe fe
T)
n)
fJj fJZe ;fjekoh p?Ae j? ns/ T[; j?;hns Bkb fJ; e'b foIot p?Ae dk bkfJ;?A; j?,
e[ZM PosK bkr{ jB, i/ e'Jh j'D, i/ foIot p?Ae bkr{ eoBhnK :'r ;wM/L
ftt;Ek j? fe fJ; ;p^;?ePB dk e[ZM th fe;/ ;fjekoh ;Gk s/ p[fBnkdh foD ;Gk
Bk j'D ekoD iK fe;/ nfij/ ;fjekoh p?e T[s/ bkr{ BjhA j'tr
/ k i' p?Afezr ekB
(;fjekoh ;GktK pko/ ekB 1965 (1965 dk 23) dh P[o{nks s/ nfijh P[o{nks s'A
fJZe ;kb d/ ;w/A bJh p?Afezr eko'pko eo fojk j?.
2H
;fjekoh p?Ae ti'A eko'pko eo ojh jo/e ;Gk p?Afezr ekB (;fjekoh ;GktK pko/ ekB
1965 (1965 dk 23) dh P[o{nks T[s/ ns/ nfijh P[o{nks dh fwnkd g[ZrD s' A fszB
wjhB/ gfjbK jo/e ;fjekoh p?Ae i' ;fjekoh p?Ae ti'A eko'pko eo ojh fe;/ j'o
;fjekoh ;Gk dh tzv d/ Bshi/ ti'A j'Ad u nkT[Adk j? iK fszB wjhfBnK dh fwnkd
g[ZrD s'A gfjbK p?Afezr eko'pko eo ojhnK d' iK tX/o/ ;fjekoh ;GktK d/ o+/tA/ ti'A
j'Ad u nkT[Kdk, nfijh P[o{nks s'A pknd jo/e p[fBnkdh foD ;Gk i' p[fBnkdh
;fjekoh p?Ae pDdh j?, T[j p[fBnkdh ;fjekoh p?Ae pDB dh fwsh s'A fszB wjhfBnK dh
fwnkd g[ZrD s'A gfjbK ns/ p[fBnkdh foD ;G s'A fJbktk jo/e ;fjekoh ;Gk Gkos
u p?Afezr eko'pko nozG eoB s'A gfjbK fJ; ;?ePB nXhB fJZe bkfJ;?A; b?D bJh
foIot p?Ae fbysh noIh d/tr
/ hl
pPos/ fe ;p ;?ePB (1) d/ ;h n?bH (ph) ftZu'A e[ZM th gkpzdh bJh BjhA ;wfMnk ikt/rk.
1H
fJZe ;fjekoh ;Gk i' p?Afezr ekB (;fjekoh ;GktK pko/ ekB 1965 (1965 dk 23)
dh P[o{nks s/ ;fjekoh p?Ae ti'A eko'pko eo ojh j? iK
2H
fJZe ;fjekoh p?Ae i' ;fjekoh p?Ae ti'A eko'pko eo ojh fe;/ j'o ;fjekoh ;Gk dh
tzv, iK p?Afezr ekB (;fjekoh ;GktK pko/ ekB 1965 (1965 dk 23) dh P[o{nks
74
w"e/ iK T[; s'A pknd ed/ th p?Afezr eko'pko eo ojhnK d' iK tX/o/ ;fjekoh ;GktK d/
ob/tA/ d/ Bshi/ ti'A j'Ad ftZu nkfJnk j?l iK
3H
fJZe p[fBnkdh foD ;G i' fJ; s'A pknd fJZe p[fBnkdh ;fjekoh p?Ae pD iKdk j?l
p?Afezr eko'pko eoB s'A nfijh P[o{nks id'A sZe fe fJ; ;?ePB nB[;ko fJZe
bkfJ;?A; wBI{o BjhA j' iKdk iK fbysh B'fN; ikoh BjhA j' iKdk, foIot p?Ae tZb'A
nfX;{fus BjhA j' iKdk fJj fe bkfJ;?A;l fJ; wBI{o BjhA ehsk ik ;edk.
3H
Gkosh foIot p?Ae fJ; rZb dh ;zs[PNh eo/rk fe eh fBwBfbys PosK dh g{osh j'
ojh j?L
T)
id'A th s/ fit/A th T[BQK d/ dknt/ (eb/w) ;zfus j' iKd/ jB, sK p?Ae fJ; j?;hns u j?
iK j't/rk fe T[j w"i{dk iK GftZy d/ iwQk ykfsnK ;zgo
{ B o{g ftZu ndk eo ;e/rkl
n)
fe ;fjekosk d/ wkwb/ fJ; sohe/ Bkb B/go/ BjhA ukVQ/ ik oj/ iK nfijh e'Jh ;zGktBk
BjhA j? fe fJj nkgD/ w"i{dk iK GftZy d/ iwQk yks/dkoK d/ fjsK bJh e'Jh \sok g?dk j'
;e/rk
J)
fe p?Ae dk gq;skfts gqpzXeh YKu/ dk nkw ufoZso nkgD/ iwQk yks/dkoK d/ fjsK iK
iBse fjsK gqsh gZygksh BjhA j'tr
/ kl
;)
fe p?Ae e'b tkip YKuk j? s/ fJ; d/ ewkJh eoB dhnK ;zGktBktK jB.
j)
fe Gkos u eko'pko eoB bJh p?Ae bkfJ;?A; wBI{o eoB Bkb iBse fjsK dh
g{osh j'tr
/ h.
e)
fe p?Ae d/ nkgo/PBI d/ gq;skfts gqw[Zy y/so ftZu T[gbpX p?Afezr ;[ftXktK d/ ;pzX
ftZu T[; y/so u gfjbK s'A w"i{d p?AeK d/ ft;Eko bJh ;zGkth r[zikfJP ns/ j'o tkip
sZsK fe bkfJ;?A; dh wBI{oh p?Afezr gqDk+h d/ nkgo/PB ns/ iwQkpzdh w[dok ;fEosk
ns/ nkofEe ftek; d/ nB[e{b j't/rhl
y)
e'Jh j'o Pos, fi; dh g{osh foIot p?Ae d/ ftuko ftZu fJj :ehBh pDkT[D bJh
Io{oh j't/rh fe ;fjekoh p?Ae tZb'A Gkos u ehsk ik fojk p?Afezr eko'pko iBse fjsK
iK iwQk yks/dkoK d/ fjsK bJh gZygksh BjhA j'tr
/ k. (;?ePB 22 (3)
4H
75
fe;/ ;fjekoh p?Ae wBI{o j'fJnk bkfJ;?A; foIot p?Ae tZb'A ;?ePB (;?ePB 22 (4)
nXhB oZd ehsk ik ;edk j?
1H
2H
i/ ;fjekoh p?Ae fe;/ th ;w/A ;p ;?ePB (1) nXhB bkr{ e'Jh th PosK dh gkbDk eoB
s'A n;woZE ofjzdk j? iK
3H
i/ fe;/ th ;w/A ;p ;?ePB 3 ftZu doi fe;/ Pos dh g{osh BjhA ehsh iKdh.
5H
fJ; ;?ePB nXhB bkfJ;?A; oZd ehs/ ikD d/ Gkosh foIot p?Ae d/ |?;b/ s'A d[yh e'Jh
;fjekoh p?Ae nfij/ |?;b/ dh gqkgsh dh fwsh s'A shj fdBK d/ nzdo e/Ado ;oeko e'b
nghb dkfJo eo ;edk j?.
6H
fijV/ wkwb/ ftZu nghb ehsh rJh j?, T[E/ ;p ;?ePB (5) nXhB e/Ado ;oeko dk
|?;bk iK i/ nfijh e'Jh nghb BjhA ehsh rJh j? sK foIot p?Ae dk |?;bk nzfsw
j't/rk.
18H
Bt/A eko'pko d/ y'bQD ns/ eko'pko d/ w"i{dk ;EkBK d/ spkdb/ T[s/ gkpzdhnK
(;?ePB^23)
1H
Pk\k ft;Eko d/ wkwb/ ftZu, p/b'V/ w[ekpb/ s'A puD bJh foIot p?Ae dh wBI{oh p/b'Vh
j?. ;?ePB 23 nB[;ko jo/e ;fjekoh p?Ae Gkos ftZu e'Jh BtK ;EkB y'bQD s'A
gfjbK iK T[;/ Pfjo, e;p/ iK fgzv dh jd{d nzdo eko'pko d/ w"i{dk ;EkB dh ;fEsh
pdbD s'A gfjbK foIot p?Ae dh nrkT{A gqtkBrh b?Dh g?Adh j?.
;fjekoh p?Ae dk gfjbK s'A fi; Pfjo, e;p/ iK fgzv iK y/so ftZu eko'pko j?, T[j
T[; y/so dh jd{d nzdo tZX s'A tZX fJZe wjhB/ d/ ;w/A bJh fJZe nkoIh ;EkB dh
P[o{nks eodk j?, i' fe;/ gqdoPBh, fe;/ ekB|oz; iK w/bk iK fe;/ j'o nfij/ ;pzXs
w"e/ s/ iBsk dh ;j{bs d/ wzst bJh P[o{ ehsh j' ;edh j?.
n)
fe;/ e/Adoh p?Ae tZb'A nkgD/ nkgo/PB d/ y/so d/ nzdo Pk\ktK y'bQDk iK ;fEsh
pdbDk.
2H
76
Pk\ktK y'bQD y'bQD bJh p?Ae dh noIh pko/ |?;bk b?D ;w/A foIot p?Ae fBwBfbys sZs
dk f\nkb oydk j?L^
1H
2H
3H
4H
3H
i/ foIot p?Ae fJZe fBohyD s'A iK T[go'es tofDs sZsK s'A ;zs[PN j?, sK wBI{oh d/
fdZsh iKdh j?. foIot p?Ae e[ZM fBPus PosK Bkb wBI{oh d/ th ;edk j?, fiBQK dh
gkbDk ;pzXs p?Ae bJh Io{oh j't/rh. e'Jh e'skjh j'D dh ;fEsh ftZu gfjbK fdZsh
wBI{oh oZd ehsh ik ;edh j?.
4^J/
fJZe p[fBnkdh ;fjekoh p?Ae s'A fJbktk e'Jh ;fjekoh p?Ae fJ; ;?ePB nXhB
foIot p?Ae dh gqtkBrh dh b'V j[zdh j? s/ T[j B?PBb p?Ae okjhA foIot p?Ae nkgDh
oIh G/i/rk i' noIh d/ r[DK d/ nkXko T[s/ nkgDhnK fNZgDhnK d/tr
/ k s/ foIot p?Ae
G/i/rk.
pPos/l ;fjekoh p?Ae foIot p?Ae f;ZfXnK th noIh dh fJZe nrkT{A ekgh G/i/rk
19H
77
fJzM jh T[j p?AeK th d/DdkohnK dk nB[gks sob ;zgshnK ftZu oZyD bJh dpkn
gkT[Kdk.
fJ; ;?ePB dh nktPesktK dh gkbDk eod/ ;w/A fBwBfbys B{efsnK dk fXnkB
oZyDk j[zdk j?.
T)
n)
1H
foIot p?Ae e'+ Bk e/tb n?; n?b nko tXkT[D dh Pesh j[zdh j?, ;r'A fJ; e'+ p?AeK
e'+ w"i{d ;feUfoNhI (IwkBsK) d/ w[bzeD dh ftXh pko/ |?;bk eoB dk nfXeko th
j[zdk j?. gqtkfBs IwkBsK dk w[bzeDl w[bzeD dhnK fBwBfbys ftXhnK d/ ;[w/b iK
fJZe iK tZX ftXhnK d/ nkXko s/ fBoXkos ehws nB[;ko eoBk j[zdk j?l fJj ftXhnK
jBL bkrs ehws, pkIkoh ehws, g[;se ehws iK ;fEsh s/ ;w/A w[skpe ehws d/
jtkb/ Bk+, fit/A th foIot p?Ae ;w/A ;w/A f;o fBPus eo/. fJ; gqeko foIot p?Ae
e'b gqtkBs ;feUfoNhI d/ w[bzeD dh ftXh fBoXkos eoB dk nfXeko j[zdk j?. fiZE'A
sZe pkIkoh ehws dk ;pzX j?, nfijh ehws dh fwsh th ;feUfoNhI d/ fe;/
tor$torK d/ ;pzX ftZu foIot p?Ae tZb'A jh nfX;{fus ehsh iKdh j?. fJj
B'Nhf|e/PB ikoh j'D dh fwsh iK gfjbh fe;/ fwsh iK pknd dh fe;/ fwsh
bkr{ ehws j' ;edh j?.
2H
gqtkfBs ;feUfoNhI dk noE j? T[j ;feUfoNhI fiBQK ftZu NoZ;NhI Gkosh NoZ;N
ekB 1882 d/ ;?ePB 20 dh Xkok (J/) s'A (vh) sZe nXhB NoZ;N^XB fBt/P eo
78
;ed/ jB ns/ nfijhnK ;feUfoNhI i' fe tofDs ekB d/ ;?ePB 20 dh Xkok (n?|)
nXhB e/Ado ;oeko tZb'A nfXekos jB.
3H
fJ; ;?ePB d/ wzst bJh fe;/ ;fjekoh p?Ae dhnK Gko w[es gqtkfBs ;feUfoNhI ftZu
fe;/ g/Prh :ehBh pDkT[D bJh j'o ;z;EkBK e'+ w"i{d gqtkfBs ;feUfoNhI iK T[;
nkeko sZe e'Jh j'o foD gqpzX :ehBh pDkT[D bJhl fiBQK d/ nkXko s/ gfjbK e'Jh
XB BjhA fbnk frnk iK bkG BjhA T[mkfJnk frnk, Pkwb j[zdhnK jB.
;fjekoh p?Ae d/ w[Bk|k ns/ jkBh d/ yks/ ftZu e'Jh foD ;zs[bB iK pDdk foIot iK
ndk ehsh g{zih ns/
2)
foIot p?Ae, ;N/N p?Ae nk| fJzvhnk, nkJh vh ph nkJh, Bkpkov iK e/Ado ;oeko
tZb'A nfX;{fus fe;/ j'o p?Ae s'A bJhnK e'Jh g/PrhnK.
;)
1H
ftXkBe foIotI fiBQk fe;/ th nB[;{fus p?Ae foIot p?Ae nk| fJzvhnk, 1934 d/
;?ePB 42 nXhB oZy^oykn oZyD dh nktPesk j[zdh j?
2H
Gkos ftZu jo/e d{i/ ;fjekoh p?Ae e?P foIot dk oZy oykn sK Bed o{g ftZu iK
;'B/ dh ehws ftZu, T[; ehws T[s/ i' ukb{ pkIkoh ehws s'A tZX Bk j't/ iK Gko w[es
gqtkfBs ;feUfoNhI d/ o{g ftZu fiBQK dk w[bzeD oZyDk jh j[zdk j?l fiBQK dh ehws
fBwBfbys ftXhnK d/ ;[w/b iK fJZe iK tZX ftXhnK d/ nkXko s/ fBoXkos ehws
nB[;ko eoBh j[zdh j?l fJj ftXhnK jBL bkrs ehws, pkIkoh ehws, g[;se ehws iK
;fEsh s/ ;w/A w[skpe ehws d/ jtkb/ Bk+, fit/A th foIot p?Ae ;w/A ;w/A f;o fBPus
eo/, fJj oew i' fe;/ th fdB eko'pko pzd eod/ ;w/A 25 |h ;dh s'A xZN Bk j't/ iK
nfijh e'Jh j'o gqshPssk th j' ;edh j? go T[j 40 |h ;dh s'A tZX Bk j't /
79
fit/A fe foIot p?Ae tZb'A ;w/A ;w/A f;o nfXekos }IN ftZu nfX;{fus ehsk ik
;edk j?, fi; ftZu fJj ft;Ekog{ope dZf;nk frnk j[zdk j? fe fJj d{i/ fgSb/
gzdotkV/ d/ nk\oh P[Zeotko Gkos ftZu nkgDh wzr s/ ;wK d/DdkohnK dk e[Zb i'V
j[zdh j?.
j)
fJ; ;?ePB nXhB Gkos ftZu wZd Bed oew d/ oZy^oykn ftZu fJj Pkwb j'Dr/L^
1H
fe;/ nB[;{fus oki ;fjekoh p?Ae tZb'A foIot p?Ae e'+ ekfJw oZy/ ikD tk+/ fe;/
pekfJnk oew s'A fJbktk T[j tZX pekfJnk oew (p?bz;) j[zdh j?, i' ;?ePB 42 nXhB
ekfJw oZyDh Io{oh j[zdh j?.
2H
fe;/ ;fjekoh p?Ae tZb'A nkgD/ nkg e'+ iK Gkosh foIot p?Ae e'+ iK ;?ePB 10 dh
nktPesk s'A tZX ukb{ yks/ ftZu P[ZX pekfJnk oew d/ sohe/ okjhA Bed oew iK
pekfJnk oewK ekfJw oZyDhnK j[zdhnK jB.
3H
fe;/ ;fjekoh p?Ae tZb'A Gkos u ekfJw oZy/ ukb{ yks/ ftZu e'Jh P[ZX pekfJnk.
e)
sob ;zgshnK d/ oZy^oykn ftZu fe;/ G[Zb iK u{e iK e'skjh bJh i[owkB/
i[owkB/ bkr{ eoB Bk+ ;pzXs Xkok 1983 u i'Vh rJh ;h. jo/e ;fjekoh p?Ae B/
wjhB/ d{okB jo/e d{i/ P[Zeotko fJZe wkf;e foNoB Gkosh foIot p?Ae e'b iwQk
eotkT[Dh j't/rh. i/ fe;/ d{i/ P[Zeotko T[; fdB dk eko'pko pzd eod/ ;w/A ;fjekoh
p?Ae tZb'A ekfJw oZyh ikD tk+h oew fJ; ;?ePB nXhB fBoXkos xZN' xZN oew s'A
80
th xZN j't/rh sK nfij/ ;fjekoh p?Ae xZN oew T[s/ p?Ae do T[go 3 |h ;dh
;kbkBk dh do Bkb T[; fdB d/ ;pzX ftZu foIot p?Ae ndkfJrh eoBh j't/rh.
i/ T[jh G[Zb iK u{e pknd d/ nrb/ d{i/ P[Zeotko d'pkok j[zdh j? ns/ fco pknd d/
nrb/ P[ZeotkoK th ikoh ofjzdh j?, sd dzvkswe ftnki dh do T[; d{i/ P[Zeotko
s/ pknd d/ jo/e d{i/ P[Zeotko id'A u{e iK G[Zb ikoh ofjzdh j?, nfijh xZN oew
T[s/ 5 |h ;dh dh p?Ae do Bk+ tX ikt/rh. ;fjekoh p?Ae tZb'A ndk ehsk ikD tkbk
fJj i[owkBk Gkosh foIot p?Ae tZb'A ikoh B'fN; dh fwsh d/ 30 fdBK d/ nzdo nzdo
ndk eoBk j'tr
/ k.
i/ p?Ae do T[s/ 5 |h ;dh dh do Bkb dzvkswe ftnki s'A pknd th i/ fJj G[Zb ikoh
ofjzdh j? sd ;fjekoh p?Ae dk jo/e vkfJo?eNo, w?B/io iK ;eZso, fi; fJj ;G
e[ZM dh ikDekoh j?, T[j fJ; G[Zb iK e'skjh bJh g{oh soQK fJZe fXo j'tr
/ kl ns/ T[;
500 o[gJ/ i[owkB/ dh ;Ik fdZsh ik ;e/rh ns/ T[; s'A pknd d/ jo/e d{i/ P[Zeotko
id'A T[j G[Zb ikoh ofjzdh j?, bJh 500 o[gJ/ i[owkBk j'o ehsk ik ;edk j?.
foIot p?Ae e'+ fJj nfXeko j? fe T[j dzvkswe ftnki dh do Bk t;{b/ i/ T[ ;
T[; G[Zb d/ ekoD gqsh s;Zbh j?.
20H
21H
81
;?ePB 26 dh nktPesk nB[;ko p[fBnkdh ;fjekoh p?Ae s'A fJbktk jo/e ;fjekoh p?Ae
B/ nfij/ ;ko/ ykfsnK dh fJZe foNoB foIot p?Ae e'b iwQk eotkT[Dh j'tr
/ h i' fgSb/
10 tfoQnK s'A ;zukfbs jh BjhA ehs/ rJ/. fJj foNoB jo/e e?bzvo tQ/ d/ nzs s/ nrb/
shj fdB nzdo iwQk eotkT[Dh j[zdh j?. fwnkdh iwk ykfsnK d/ ;pzX ftZu 10 ;kb
dh fwnkd nfijk fwnkdh ;wK \sw j'D dh fwsh s'A frDBh j'tr
/ h.
23H
24H
25H
26H
1H
jo/e ;kb 30 i{B \sw j'D tk+/ ;kb (iK pkoK wjhfBnK dk ;wK \sw j'D tk+h
nfijh e'Jh j'o fwsh fijVh e/Ado ;oeko fJ; so|'A nfXekos }IN ftZu
B'Nhf|e/PB d[nkok dZ; ;edh j? jo/e ;fjekoh p?Ae fJ; tZb'A ehs/ ;ko/ tgkoe
b?D^d/D d/ ;pzX ftZu, T[; ;kb (;wK fwnkd) d/ jtkb/ Bk+ T[; ;kb (;wK fwnkd) d/
82
nk\oh ekoi fdt; d/ fj;kp Bkb fJZe p?bz; PhN s/ w[Bk|k s/ B[e;kB dk yksk shih
nB[;{uh ftZu fdZs/ |kowK ftZu fsnko eo/rk iK T[; d/ B/V/ s/V/ fit/A jkbks gqtkBrh
d/D, nfijk eo/rk.
(pPos/ fe fJ; ;p^;?ePB nXhB nekT{AfNzr dh fJZe ;wK fwnkd s'A nekT{AfNzr dh
d{ih ;wK fwnkd sZe spdhbh ;[ftXkiBe pDkT[D bJh, e/Ado ;oeko nkd/P okjhA
nfXekos }IN ftZu nfijhnK ftt;EktK gqekfPs eo ;edh j? fit/A th fJj fsnko bJh
w[Bk;p ;wfMnk ikt/ iK ;pzXs ;kb iK fwnkd d/ ;pzX ftZu w[Bk|/ s/ B[e;kB d/ yks/ iK p?bz;
PhN fsnko eoB bJh Io{oh ;wfMnk ikt/, fit/A th wkwbk j' ;edk j?).
2H
p?bz; PhN ns/ w[Bk|/ s/ B[e;kB d/ yks/ T[go w?B/io iK p?Ae d/ gqw[Zy nfXekoh d/
j;skyo j'Dr/ s/ fiZE/ p?Ae d/ fszB s'A tZX vkfJo?eNo jB, T[E/ T[BQK vkfJo?eNoK ftu'A
xZN' xZN fszB vkfJo?eNoI iK fiZE/ fszB s'A tZX vkfJo?eNo BjhA jB, T[E/ ;ko/
vkfJo?eNoI tZb'A j;skyo ehs ikDr/.
3H
e/Ado ;oeko nkgDh wBPk pko/ xZN' xZN fszB wjhfBnK dk B'fN; nfXekos }IN
ftZu B'Nhf|e/PB d[nkok d/D s'A pknd ;w/A ;w/A s/ nfij/ B'Nhf|e/PB d[nkok shih
nB[;{uh ftZu fdZs/ |kowK ftZu ;'X eo ;edh j?.
27H
wjhfBnK dh tofDs fwnkd ftZu j'o ;w/A bJh tkXk eo ;edk j? go T[j tkXk fszB wjhfBnK
s'A fInkdk BjhA j't/rk.
p;os/ fe p[fBnkdh ;fjekoh p?Ae s'A fJbktk fJZe ;fjekoh p?Ae nfijhnK foNoBK
B?PBb p?Ae e'+ th iwQk eotkJ/rk.
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .
28H
29H
83
fJj ;?ePB T[d:'fre fttkd ekB, 1947 nXhB fe;/ nEkoNh fe;/ ;fjekoh p?Ae
T[s/ r[gs fe;w dh ikDekoh Ikfjo eoB dk dpkn gkT[D s'A o'eD eoB bJh 1960
u i'fVnk frnk ;h. fJzM ;fjekoh p?Ae T[s/ T[; d/ fe;/ ykfsnK dhnK g[;seK iK
d;skt/I iK e'Jh ;N/Nw?AN iK ikDekoh iwQk eotkT[D iK Ikfjo eoB dk fBohyD eoB
dh fJikIs d/D iK g/P eoB dk dpkn g?D s'A pukn j' iKdk j?l i/ ;fjekoh p?Ae fJj
dkntk eodk j? fe nfij/ d;skt/Ih ;N/Nw?AN; iK iKekoh r[gs fe;w dhnK jB ns/
fJj fe T[BQK g/P eoB iK fBohyD ehs/ ikD Bk+ iK ngqekfPs foIotI iK wkV/ s/
PZeh eofInK bJh fdZsh ftt;Ek d/ ;pzX ftZu s/ j'o nkw iK b'VhAdhnK ftt;EktK
Bk+ ;pzXs fijV/ t/ot/ p?bz; PhN ftZu do;kJ/ BjhA rJ/, dh ikDekoh Ikfjo j'
ikt/rh.
fJj ;?ePB foIot p?Ae T[d:'fre fttkd ekB nXhB rms ftfGzB nEkoNhI d/
nfXeko fdzdk j'fJnk T[; fJZe wkfjo nEkoNh ti'A r[gs foIotI dh oew Bk+
;pzXs fog'oN wzr ;edk j?l i' ekB nXhB ekoi^ftXh d/ wzst bJh fXnkB r'uo/
fbnKdk ik ;edk j?.
30H
84
n)
;p^;?ePB (4) dhnK ftt;EktK Bk+ gZygks ehs/ p}?o foIot p?Ae i/ Io{oh iK
w[Bk;p ;wM/l sK fe;/ fBohyD iK iKu gVsk+ dh fog'oN dh ekgh oki ;fjekoh p?Ae
ns/ T[; oki d/ ofi;Noko ;fjekoh ;GktK ;gbkJh eo ;edk j?, fiZE/ fBohyD
ehsk frnk j? iK fi; d/ wkwfbnK dh iKu gVsk+ ofi;No ehsk frnk j?. e/Ado
;oeko e[ZM ;w/A bJh nfijk j[ew ikoh eoB s'A w[bsth eo ;edh j? iK oZd eo
;edh j? iK nfij/ fB:wK s/ PosK d/ nkXko s/ nfij/ nkd/P ftZu ;'X eo ;edh j?,
fit/A th T[j bkr{ eoBhnK Io{oh ;wM/. e/Ado ;oeko ;fjekoh p?Ae tkip B'fN;
ikoh eoB s'A pknd foIot p?Ae tZb'A iwQk ehsh ;koh fog'oN iK T[; dk e'Jh fjZ;k
gqekfPs eo ;edh j?.
31H
T)
n)
fe;/ nfij/ ;fjekoh p?Ae d/ wkwfbnK o'eDk i' fJ; sohe/ Bk+ ehs/ ik oj/ jB i'
iwQk yks/dkoK d/ fjsK bJh xkse jB iK ;fjekoh p?Ae d/ fjsK bJh gZygksh jBl iK
J)
fe;/ ;fjekoh p?Ae d/ tkip gqpzXeh YKu/ nkw s"o s/ ;[oZfyns pDkT[D bJh.
32H
T)
85
;?ePB 36 foIot p?Ae nfXeko fdzdk j? fe T[j ;fjekoh p?AeK iK sK nkw s"o
T[s/ iK \k; s"o T[s/ ;ktXkB eoB iK T[BQK T[s/ e'Jh gkpzdh bkT[D fe T[j \k; fe;w
dk ftZsh b?D^d/D iK b?D^d/D d/ tor Bk eo ;eD ns/ fe;/ ;fjekoh p?Ae nkw
sohe/ dh ;bkj th d/ ;edk j?.
n)
fe;/ th ;w/A i/ fJ; ;zs[PNh j? fe wIp{s bhjK T[s/ ;fjekoh foD d/ ft;Eko iK w[V
rmB bJh fJZe fbysh nkd/P ikoh eoBk Io{oh j? ns/ T[; bJh fJj fB:w s/ PosK
ukjhdhnK jB fit/A fe T[; ftZu ft;Ekog{ope toDB ehshnK j' ;edhnK jB^
1)
;fjekoh p?Ae d/ p'ov nk| vkfJo?eNoI iK fJ; tZb'A rms fe;/ j'o fJekJh dh fe;/
whfNzr ftZu ekoi ftXhnK bJh nkgD/ fJZe iK tX/o/ nfXekoh G/iD/ ns/ ;fjekoh p?Ae
w"ek d/Dk fe T[j T[; fB:[es nfXekoh iK nfXekohnK ;kjwD/ nfijh whfNzr ftZu
;[DtkJh u Gkr b? ;eD ns/ T[j nfXekoh wIp{s bhjK T[s/ ;fjekoh foD d/ ft;Eko
s/ w[V rmB bJh tkip iK Io{oh ;bkj d/D dh g/PeP eo ;eD ns/ nfij/ nfXekoh
nfijhnK ekoi ftXhnK dh fJZe fog'oN foIot p?Ae G/iDl
2H
nkgDk e'Jh fJZe iK tX/o/ nfXekoh fJj t/yD bJh fB:[es eoB/ fe ;fjekoh p?Ae iK
fJ; d/ nfXekoh iK fJ; dhnK Pk\ktK fe; sohe/ Bk+ ezw eod/ jB s/ ;pzXs wkwb/
fe; sohe/ fBp/V/ iKd/ jB s/ fco fJ; dh fog'oN G/ih iKdh j?.
33H
i[owkB/
1H
i' e'Jh th fe;/ foNoB, p?bz; PhN iK fe;/ j'o d;skt/I (j'o e'Jh nktPe iK fdZsh
ikDekoh) ftu fJ; ekB dh fe;/ ftt;Ek d/ wzst bJh iK fJ; d/ nXhB iK fJ;
d[nkok ikDp[ZM e/ e'Jh nfijk eEB fdzdk j? i' fe;/ th ;wZroh ftZu e'Jh t/otk M{mk
j? iK ikDp[ZM e/ fe;/ ;wZroh dh ;N/Nw?AN ftZu e[ZM b[ekT[KdkK SZvdk j? sK T[; bJh
tZX s'A tZX fszB ;kb e?d dh ;Ik j' ;edh j? s/ i[owkBk th bkfJnk ik ;edk j?.
2H
i/ e'Jh ftnesh e'Jh g[;se, yksk iK j'o d;skt/I g/P eoB s'A n;woZE ofjzdk j? iK
e'Jh ;N/Nw?AN iK ikDekoh iwQk BjhA eotkJh iKdh i' ;?ePB 35 d/ ;p^;?ePB (2)
nXhB g/P eoBh iK iwQk eoBh T[; dh fvT{Nh j? iK ;fjekoh p?Ae d/ eko'pko Bk+
;pzXs fe;/ gqPB dk T[so T[; B/ BjhA fdZsk i' T[; s'A (T[; ;?ePB nXhB iKu iK
86
gVsk+ eo oj/ nfXekoh tZb'A) g[ZFfSnk frnk ;h, sK T[; jo/e i[ow d/ ;pzX ftZu
i[owkBk ehsk ik ;e/rk s/ i' (d' jIko o[gJ/ sZe) nZr/ th tXkfJnk ik ;e/rk, ns/ i/
T[j nfijk fJBeko eoB s/ nfVnk ofjzdk j? sK T[; s'A pknd j'o th i[owkBk ehsk
ik ;e/rk i' T[; jo/e fdB bJh fJZe ;" o[gJ/ j'tr
/ k, fi; d"okB T[j i[ow ikoh ofjzdk
j?.
3H
i/ p?Afezr ezgBh tZb'A e'Jh iwQk yks/ fJ; sohe/ gkqgs ehs/ ik oj/ jB i' ;?ePB 35 d/
;p^;?ePB (4) dh Xkok (J/) nXhB fJZe j[ew dh T[bzxDk j?, sK ;fjekoh p?Ae dk
jo/e vkfJo?eNo iK j'o nfXekoh id'A sZe fJj f;ZX BjhA eo fdzdk fe fJj T[bzxDk
T[; dh ikDekoh s'A p}?o j' ojh ;h iK fJj fe T[; B/ fJj ;G o'eD jo ;zGt ;{Mp{M
Bk+ ekotkJh ehsh ;h, sd sZe T[jh nfijh T[bzxDk dk d'Ph ;wfMnk ikt/rk ns/
fJj i[ow ;Ik:'r j't/rk ns/ fJ; bJh i[owkBk ehsk ik ;e/rk i' gqkgs ehs/ iwQk
ykfsnK dh oew s'A d[ZrD/ sZe th tXkfJnk ik ;edk j?.
4H
i/ fJ; ekB dh e'Jh j'o ftt;Ek dh T[bzxDk ehsh iKdh j? iK e'Jh j'o G[Zb iK u{e
ehsh iKdh j?L^
1H
fJ; ekB dh fe;/ nktPesk dh gkbDk eofdnK fe;/ j[ew, B/w iK ehsh jdkfJs iK
T[; nXhB bkr{ ehsh rJh Pos
2H
;?ePB 45 d/ ;p^;?ePB (7) nXhB wBI{o ehsh :'iBk nXhB nktPesktK dh fe;/
wd bkr{ eoBkl
fe;/ ftnesh tZb'A, nfij/ ftnesh i[owkBk ehsk ik ;edk j? i' nr/ tXkfJnk ik
;edk j? (50 jIko o[gJ/ iK nfijh T[bzxDk iK G[Zb ftZu Pkwb oew s'A d[ZrDh, id'A
nfijh oew frDB:'r j? i' th tZX j't/, ns/ fiZE/ e'Jh T[bzxDk iK G[Zb iK u{e ikoh
ofjzdh j? s/ j'o th i[owkBk nZr/ ehsk ik ;edk j? i' YkJh jIko o[gJ/ j' ;edk j?) jo
o'I bJh, fi; d"okB T[j G[Zb iK u{e iK T[bzxDk ikoh ofjzdk j?.
5H
fiZE/ T[bzxDk iK G[Zb fe;/ p?Ae tZb'A ehsh rJh j't/, sd jo/e T[j ftnesh i' T[bzxDk
iK G[Zb iK u{e j'D ;w/A fJzukoi ;h s/ p?Ae d/ eko'pko bJh fIzw/tko ;h ns/ p?Ae nkg
87
th T[; T[bzxDk iK e'skjh bJh d'Ph wzB/ ikDr/ s/ T[BQK fto[ZX ekBh ekotkJh j' ;e/rh
s/ T[; nB[;ko ;Ik j' ;e/rhL
pPos/ fe fJ; ;p^;?ePB ftZu nfijk e[ZM th doi BjhA j? fe nfijk e'Jh ftnesh
fJ; ekB dh ftt;Ek nB[;ko fe;/ ;Ik dk Gkrhdko j'tr
/ k i/ fJj f;ZX j' iKdk j? fe T[j
T[bzxDk iK u{e iK G[Zb T[; dh ikDekoh s'A fpBK jh j'Jh ;h iK fJj fe T[; B/ T[; T[bzxDk iK
}bsh iK G[Zb o'eD bJh nkgDh jo ;zGt ;{Mp{M dh tos'A ehsh ;h.
6H
;p^;?ePB (5) ftZu doi fe;/ th uhI d/ pkti{d, fiZE/ T[bzxDk iK G[Zb iK u{e p?Ae
tZb'A ehsh rJh j? ns/ fJj f;ZX j' frnk j? fe fJj ;G fe;/ vkfJo?No, w?B/io,
;eZso iK p?Ae d/ fe;/ j'o nfXekoh$nj[d/dko dh wBI{oh iK fw+h^G[rs iK ;fjwsh
Bk+ j'fJnk ;hl sK nfij/ vkfJo?eNo, w?B/io iK fe;/ j'o nfXekoh T[; T[bzxDk iK
G[Zb iK u{e bJh d'Ph ;wfMnk ikt/rk ns/ T[; fto[ZX ekBh ekotkJh j't/rh s/ T[;
nB[;ko jh T[; ;Ik j't/rh.
34H
35H
(1)
;?ePB 46 ftZu doi e'Jh th uhI d/ pkti{d, i/ T[bzxDk iK G[Zb iK u{e dh gqfeosh
;?ePB 46 d/ ;p^;?ePB 3 iK ;p^;?ePB (4) d/ jtkb/ Bk+ j?, fit/A th wkwbk j'
;edk j?, s/ fJj T[bzxDk iK G[Zb fe;/ ;fjekoh p?Ae tZb'A ehsh rJh j?, sd foIot
p?Ae nfij/ ;fjekoh p?Ae s/ fJj bkr{ eo ;ed/ jB.
T)
88
fiZE/ T[bzxDk dh gqfeosh ;?ePB 46 d/ ;p^;?ePB (3) ftu fdZs/ jtkb/ Bk+ j? sK
nfijh T[bzxDk d/ ;pzX ftZu i[owkBk iwQk ykfsnK dh oew s'A d[ZrD/ s'A tZX BjhA
ehsk ik ;e/rkL
n)
fiZE/ T[bzxDk iK G[Zb dh gqfeosh ;?ePB 46 d/ ;p^;?ePB (1) ftZu doi jtkb/ Bk+
j?, sd nfijh T[bzxDk iK G[Zb d/ ;pzX ftZu i[owkBk (gzi bZy o[gJ/ s'A tZX iK Pkwb
oew d/ d[ZrD/ s'A tZX BjhA j't/rk fiZE/ nfijh oew frDB:'r j?, i' th tZX j?, ns/
fiZE/ nfijh T[bzxDk iK G[Zb ikoh ofjzdh j?, j'o i[owkBk tZX s'A tZX 25 jIko o[gJ/
sZe tXkfJnk ik ;edk j?) gfjb/ s'A pknd jo o'I bJh, id'A T[bzxDk iK G[Zb iK u{e
ikoh ofjzdh j?.
2H
T[g^;?ePB (1) nXhB i[owkB/ dk |?;bk ;[DkT[D d/ wzst bJh foIot p?Ae tZb'A
;fjekoh p?Ae B'fN; ikoh ehsk ikt/rk, fi; ftZu ekoD dZ;D bJh nkfynk ikt/rk
fe B'fN; ftZu dZ;h oew dk i[owkBk feT[A Bk ehsk ikt/ s/ nfij/ ;fjekoh p?Ae
;[DtkJh bJh fJZe tkip w"ek fdZsk ikt/rk.
3H
fJ; ;?ePB foIot p?Ae id'A fe;/ wkwb/ ftZu i[owkBk eo fdZsk j?, sK T[; ;pzX ftZu
fe;/ th soQK dh T[bzxDk iK G[Zb iK u{e bJh fe;/ ;fjekoh p?Ae fto[ZX fe;/ th
ndkbs ftZu e'Jh fPekfJs doi BjhA eotkJh ikt/rh.
4H
fJ; ;?ePB nXhB foIot p?Ae tZb'A ehsk frnk e'Jh th i[owkBk foIot p?Ae dk T[j
B'fN; ikoh j'D dh fwsh d/ 15 fdBK d/ ;w/A nzdo G[rskB:'r j'tr
/ k, fi; ftZu
;fjekoh p?Ae s'A fBPus oew dk G[rskB eoB dh wzr ehsh rJh j't/ ns/ ;fjekoh
p?Ae i/ fJ; ;w/A d"okB fJj oew ndk eoB s'A n;woZE ofjzdk j?, i' jdkfJs T[;
fJbke/ dh gqw[Zy f;tb e'oN tZb'A fdZsh rJh j' ;edh j? fiZE/ T[; ;fjekoh p?Ae dk
ofi;Nov d|so ;fEs j? iK T[; wkwb/ ftZu i/ ;fjekoh p?Ae Gkos s'A pkjo fBrfws
j?, fiZE/ Gkos ftZu eko'pko dk gqw[Zy ;EkB ;fEs j?.
pPos/ fe nfijh e'Jh j'o jdkfJs ikoh BjhA ehsh rJh j'Dh ukjhdhl f;tk fJ; d/ fe
foIot p?Ae tZb'A iK fJ; dh so|'A p?Ae tZb'A nfXekos fe;/ nfXekos B/ ndkbs u e'Jh
noIh fdZsh j't.
/
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .
5H
89
ndkbs i' ;p^;?ePB (5) nXhB e'Jh jdkfJs ikoh eodh j?, fJZe ;oNhf|e/N ikoh
eo/rhl fi; ftZu ;fjekoh p?Ae tZb'A G[rskB:'r oew dZ;h j't/rhl jo/e nfijk
;oNhf|e/N fJ;/ soQK bkr{:'r j'tr
/ k fit/A fe fJj fe;/ dhtkBh w[eZdw/ u fe;/
ndkbs dk |?;bk j't.
/
6H
fiZE/ fe;/ ;fjekoh p?Ae f\bk| ;p^;?ePB (2) ftZu doi gqfeosh dh T[bzxDk iK G[Zb
d/ ;pzX ftZu fe;/ ndkbs u e'Jh fPekfJs doi ehsh rJh j't/ iK fit/A th wkwbk
j't/, ;?ePB 46 d/ T[g^;?ePB (4) nB[;ko j't/, sK ;fjekoh p?Ae bkJ/ rJ/ i[owkB/ d/
;pzX ftZu ;?ePB nXhB e'Jh ekotkJh BjhA ehsh ikt/rh.
36H
nfXnkfJ^6
;fjekoh ;z;EkBK ftZu ykfsnK dh fJZe;[osk
ykfsnK dh ;w/A f;o fJZe;[osk d/ wjZst ns/ T[; dh Io{os T[s/ pj[sk I'o d/D dh
b'V BjhA j?. ;fjekoh ;z;EkBK tZb'A eko'pko d/ eJh r[Dk ft;Eko Bk+, T[BQK B/ eJh Pk\ktK
y'bQ bJhnK jB ns/ T[j brGr o'IkBk j'oBK ;GktK, p?AeK s/ Pk\ktK Bk+ ftZsh b?D^d/D dk
eko'pko th eod/ jB. Bshi/ ti'A X'ykXVh ns/ }bs sohe/ Bk+ \ofunK d/ w"e/ tX rJ/ jB.
fco th, i/ Pk\ktK, p?AeK s/ j'o fXoK Bk+ ykfsnK u tkip s/ ;w/A f;o fJZe;[osk ekfJw eo
bJh ikt/, sK nfijhnK X'ykXVhnK s/ }pBK T[s/ gqGktPkbh sohe/ Bkb BIo oZyh ik ;edh
j?.
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .
2H
90
tZyoh fe;w d/ ykfsnK d/ ;pzX ftZu fejVh ekotkJh ehsh ikDh ukjhdh j? ns/ fJj
ezw fe; fdZsk ikDk$eoBk ukjhdk j?l fij/ e[ZM ;[nkb j? fiBQK tZb fXnkB d/D dh
b'V j?.
e[ZM ;GktK nfij/ f;o dodh tk+/ ezw BjhA eodhnK ns/ nfij/ |oeK tk+hnK oewK
e[ZM tZyo/ ykfsnK j?v n?vi;Nw?AN yksk iK G/s Go/ (;;g?A;) yksk nkfd fij/ BKtK s/ gk
SvdhnK jB.
;wZf;nk jZb BjhA j[zdhl T[j fJzM ed/ BjhA eod/ fe T[j nfij/ yks/ bZG e/ T[BQK dh
n?vi;Nw?AN s/ ;?Nbw?AN eoB bJh nfij/ fJzdokIK dh iVQ sZe ikD, go nfij/ yks/ ;kbK
pZXh nDS'j/ jh ofjzd/ jB. feT[Afe fJBQK pekfJnk oewK dh bzw/ ;w/A sZe e'Jh g[PNh BjhA
j[zdh, fJ;/ bJh T[BQK ftu'A pj[fsnK i/ ;wk:'fis (n?vi;N) BjhA ehsk iKdk, sK T[j
Bk^T[rokj[D:'r j' iKd/ jB ns/ fi; d/ f;ZN/ ti'A ;GktK B[e;kB j[zdk j?. nfij/ ;ko/
ykfsnK tZb ;GktK d/ gqpzXeK \k; fXnkB d/D dh b'V j[zdh j? ns/ fJj ezw \k; s"o T[s /
fe;/ fBPus nfXekoh$nfXekohnK fdZsk ikDk ukjhdk j? ns/ T[BQK dh ;?Nbw?AN fBPus ;wK
;hwk d/ nzdo :ehBh pDkT[Dh ukjhdk j? ns/ i/ e[ZM yks/ Bk^T[rokj[D:'r gkJ/ iKd/ jBl sd
T[; B[e;kB bJh itkpd/jh s?n ehsh ikDh ukjhdh j?.
i/ yks/ fsnko eod/ ;w/A e[ZM oewK d/ tkip t/oftnK dh xkN ekoD T[BQK ;;g?A;
yks/ gk fdZsk iKdk j?, sK nfij/ fJzdokIK bJh fJZe fB:ws ofi;No Io{o jh fsnko ehsk
ikDk ukjhdk j?, fi; ftZu T[BQK dh ;?Nbw?AN dk foekov th oZfynk ikDk ukjhdk j?l fJj
;?Nbw?AN id'A th s/ fit/A th j't/. fJ; ofi;No d/ ;?Nb Bk j' ;eD tk+/ fJzdokIK d/ e[Zb i'V
iBob b?io ftZu fJ; yks/ nXhB nkT[dhnK pekfJnk oewK Bk+ fwbkfJnk ikDk ukjhdk
j?. iBob b?io ftZu ekfJw ehs/ rJ/ fJ; yks/ dh fJZe;[osk jo/e wjhB/ fgZS'A fB:ws s"o
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .
91
T[s/ ofi;No ftZu pekfJnk ;?Nb Bk j'J/ fJzdokIK Bk+ fw+kJh ikDh ukjhdh j? ns/ nfij/
fJzdokIK dh fJZe ;{uh fsnko ehsh ikDh ukjhdh j? s/ T[BQK dh ;whfynk ehsh ikDh ukjhdh
j?. nkfvNoI nfijhnK fJe;[osk tk+hnK ;N/Nw?AN; dh do[;srh u?e eo e/ T[BQK dh
g[PNh eoBh ukjhdh j?.
2)
;Nke yks/L
fJZe;[osk e/tb ftZsh ykfsnK sZe jh gkpzd BjhA j[zdh, ;r'A fJj ;Nke ykfsnK bJh
th b'VhAdh j[zdh j?, fiZE/ T[jh j?vI spdhbhnK iK fJZe fJekJh s'A d{i/ ftZu fBozso spdhb
ehs/ iKd/ jB. fit/A fe T[go fpnkB ehsk frnk j?, T[jh ekoi^ftXh ;Nke ykfsnK ftZu th
fJZe;[osk fbnkT[D bJh tosDh ukjhdh j?.
3) fgzv gZXo dhnK ;GktKL
eoI/ fdzd/ ;w/A u?e p[Ze ns/ gk; p[Ze gqDk+h pko/ ikD^gSkD eotkT[D t/b/ fBod/P
fdzd/ ;w/A, ofi;Noko ;fjekoh ;GktK, gzikp B/ whw' Bzpo nkfvN$;h
J/^2$5^;h
nkJh$75710^71 fwsh 13 ;szpo, 1978 d[nkok, fit/A fe gZso fwsh 19 i[bkJh, 1988 d[nkok
;gZPN ehsk frnk j?l B/ fJj Pos oZyh ;h fe ;gktK d/ ftneshrs w?ApoK d/ eoIk yks/
;zs[fbs j'Dr/ ns/ T[BQK jo wjhB/ y/sh ;fjekoh ;GktK d/ eoIk yks/ Bkb fw+kfJnk ikt/rk,
fit/A fe e/Adoh ;fjekoh p?Ae dh Pk\k dhnK g[;seK ftZu ftykJh fdzdk j't.
/ fgzv gZXo dhnK
;GktK$;fjekoh p?AeK dhnK Pk\ktK ftZu }pBK d/ wkwfbnK s'A pukn bJh gzikp y/sh ;fjekoh
;Gk (gh J/ ;h n?;) jo wjhB/ Io{o jh nkgD/ ftneshrs eoIk ykfsnK ftZu fJZe;[ osk
fbnkT[Dh j'tr
/ h ns/ T[BQK dhnK pekfJnk g[;seK dk oZy^oykn th gh J/ ;h n?; d/ Bk+ Bk+
p?Ae Pkyk gZXo T[s/ ehsk ikDk ukjhdk j?. p?Ae Pk\k gqpzXe ns/ gh J/ ;h n?; d/ ;eZso s/
gqpzXe jh fJ; wkwb/ ftZu fe;/ soQK dh }bsh iK e'skjh bJh fIzw/tko j'Dr/. nfijhnK
;GktK dk d"ok$fBohyD eod/ ;w/A ;fjekosk ftGkr d/ nfXekohnK fJj :ehBh pDkT[Dk
ukjhdk j? fe nfijh fJZe;[osk fB:ws s"o s/ tkip sohe/ Bk+ ehsh ik ojh j?. nkfvNoI
th nkfvN ;w/A T[; dh g[PNh eoBh ukjhdh j?.
(4) ;fjekoh p?Ae
(T)
92
nzso^Pk\k yks/L oki d/ jo/e e/Adoh ;fjekoh p?Ae dhnK Pk\ktK dk skDkpkDk j? ns/
fi; ekoD Pk\ktK ns/ w[Zy d|so ftuk+/ ftZsh b?D^d/D th nkw jB. nfij/ ftZsh
b?D^d/D nzso^Pk\k ftZsh b?D^d/D nytkT[Kd/B. fit/A fe n;hA e/Adohfeqs yksk
gqDk+h dh gkbDk eod/ jK, ftfGzB Pk\ktK ftuk+/ ftZsh b?D^d/D e/tb w[Zy d|so okjhA
jh ehs/ iKd/ jB, fi; eo e/ iBob yksk w[Zy d|so fJ; d|so :'r pDk fdzdk
j? fe T[j fJzdokIK nkgDhnK g[;seK ftZu Pk\k^eqw Bk+ gk; eoB,, fi; eo e/
nfij/ nzso^Pk\kJh ykfsnK dh fJZe;[osk Io{oh j' iKdh j?. fB:sekbh tef|nK s/,
d'tA/ v/fpN (T[ukgs gk;k iK T[Xko^yksk) s/ eq?fvN (yks/ u gkT[Dk iK nkrs) wZdK d/
ft;fsqs Gkttkue |oe, fiBQK fJZe gzdotkV/ s'A th tZX ;wK e'Jh j[zrkok BjhA
fwbdk, fsnko ehs/ ikD/ ukjhd/ jB s/ T[BQK pko/ ;pzXs Pk\ktK s'A g[ZSfrZS ehsh ikDh
ukjhdh j? s/ ;pzXs fJzdokI Pk\ktK tZb'A gk; ehs/ ikD/ ukjhd/ jB. bzw/ ;w/A s'A
pekfJnK d/ |oeK dh g?otkJh eo e/ T[BQK dk fBp/Vk ehsk ikDk ukjhdk j? ns/ p'ov
;kjt/A gqrsh dh fB:sekbh ;whfynk oZyh ikDh ukjhdh j?. ;[oZfynkswe edwK d/
Bkb fB:ws fJZe;[osk X'ykXVhnK s/ }pBK dhnK ;zGktBktK xNkT[Adh j?.
1H
;bkj d/D bJh Sg/ j'J/ bVh Bzpo d/D/ ns/ T[BQK tkip sohe/ ;g[odrh u oZyDk.
2H
j'oBK Pk\ktK s'A gqkgs j'JhnK ;bkjK T[s/ j;skyoK dh g[PNh eoBk.
3H
o'IkBk dhnK ;N/Nw?AN; w[Zy d|so G/iD s'A gfjbK T[BQK dh fXnkB Bk+ u?fezr fe;/
fIzw/tko nfXekoh tZb'A ehsh ikDh.
4H
n;b v/fpN; d/ ;pzX ftZu e[ZM ftP/P fB:zsqD edw u[ZeD/ ns/ gfjbK d/ fJzdokIK dk
gbNkn.
(5)
(6)
nzso^p?Ae yks/L
93
feskpK ftZu p?AeoK d/ ykfsnK ftZu gk; ehs/ rJ/ fJzdokI fB:skekbh s"o s/ ;pzXs
p?AeK s/ fJZe;[o ehs/ pekfJnK s'A gqkgs ykfsnK dh ;N/Nw?AN Bkb fwbkJ/ ikD/ ukjhd/ jB.
|oeK d/ fJzdokI tkbh fJZe;[osk fsnko ehsh ikDh ukjhdh j? s/ T[BQK dk S/sh s'A S/sh fBp/Vk
eoB bJh g?oth fjs ns/ ykfsnK dk ;zukbB eoB bJh nfXekos d't/A nfXekohnK tZb'A
ekotkJh ehsh ikDh ukjhdh j?, i' fe bzw/ ;w/A s'A fpBK ;[XkJh d/ i'yw u gJ/ pekfJnk
fJzdokIK dh fBozsosk ftZu jB. ;hH ;hH phH s/ gzikp oki ;fjekoh p?Ae ftukb/ p?Ae ykfsnK
dh fJZe;[osk eod/ ;w/A fJj' fijh ekotkJh b'VhAdh j?.
fBwBfbys ;[oZfynkswe edwK fB:ws fJZe;[osk okjhA X'ykXVhnK ns/ }pBK dhnK
;zGktBktK xN iKdhnK jB.
1)
nfij/ ykfsnK bJh eZN/ ikD tkb/ u?eK s/ d' nfXekohnK tZb'A j;skyo ehs/ j'D/
ukjhd/ jB ns/ ;pzXs u?e p[Ze T[BQK d' nfXekohnK ftu'A fe;/ fJZe e'+ w"i{d ofjDh
ukjhdh j?, fiBQK e'b yks/ y'bQD dk nfXeko j[zdk j?.
2)
p?Aeo d/ ykfsnK bJh ftZsh b?D^d/D Bk+ ;pzXs tkT{uoI T[s/ nfXekos nfXekohnK
ftu'A fe;/ fJZe tZb'A j;skyo ehs/ ikD/ ukjhd/ jB, id fe p?Aeo d/ b?io (tjh
yks/) ftZu T[BQK Bk+ ;pzXs fJzdokI fe;/ j'o nfXekoh tZb'A u?e ehsk ikDk ukjhdk
j?.
3)
d{i/ p?AeK e'+ ykfsnK ubk ojhnK Pk\ktK$d|soK fJZe ;N/Nw?AN w[Zy d|so
G/iDh ukjhdh j?, fi; ftZu fB:ws fB:sekbh tef|nK s/ fJZe;[osk d/ t/ot/ doi
j'D.
nkfvNoI p?Ae tZb'A fsnko ehnK fJZe;[osk ;N/Nw?AN; dh do[;srh th u?e eo e/
T[BQK dh g[PNh eoBh ukjhdh j? s/ fJj g[PNh th eoBh ukjhdh j? fe p?Ae fJ; s'A gfjbK fJZE/
tofDs ehs/ ;[oZfynkswe edwK dh gkbDk eo oj/ jB. T[BQK ;kb pzd j'D ;w/A p?Aeo
;oNhf|e/N; th gqkgs eoB/ ukjhd/ jB s/ T[BQK dk fBohyD eoBk ukjhdk j?.
4)
fgZS'A fJeZm/ Bk ehs/ fpbK dh fJZe ;{uh fsnko ehsh ikDh ukjhdh j? ns/ fco w[bsth fpbK
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .
94
Bkb T[BQK fwbkT[Dk th ukjhdk j?. w[bsth gJ/ fpbK dh ;fEsh ns/ ;N/Nw?AN fJZe;[osk dh
g[PNh th nkfvNoI fJ; yks/ nkfvfNzr ;w/A ehsh ikDh ukjhdh j?.
5) wzvheoD |?vo/PBKL
tZv/ j?v^eozN ;zgshnK nXhB ftfGB ykfsnK d/ j?vI ftZu tZv/ ng[PN v/fpN pekJ/
ikoh ofjzd/ jB ns/ Pk\ktK$fJekJhnK T[BQK d/ ;jh t/ot/ bZGD bJh ftP/P isB eoB/ ukjhd/
jB s/ T[BQK dh g[IhPBdh g[okD/ foekov Bk+ fJZe;[osk ekfJw eoBh ukjhdh j?. g[okD/
foekov Bk+ T[BQK dh fJZe;[osk okjhA wkoe|?v j'D tk+/ B[e;kB iK }pB$p/b'V/ \ou/
T[ikro j' ;ed/ jB, nfij/ ;ko/ ykfsnK s[ozs fJZe;[osk u fbnkT[D dh b'V j?.
nfXnkfJ^7
;fjekoh ;z;EkBK ftZu }pB, XB dh e[tos'A, gqsZy p/fB:whnK ns/
}pB$B[e;kB xNkT[D bJh edw
X'ykXVhnK, XB dh e[tos'A, }pB, xk+/^wk+/ nkfd fBZs tXd/ jh ik oj/ jB ns/ T[j
j[D fuzsk d/ ekoD pDd/ ik oj/ jB. ;pzXs ;z;EkBK ftZsh B[e;kB j'D s'A fJbktk, fJBQK
X'ykXVhnK Bkb iBsk dk Go';k th N[ZNdk j?. nzdo{Bh u?fezr s/ fB:zsqD dh wIp{s gqDk+h
X'ykXVhnK bJh fpjsohB toie j[zdh j?.
ftP/P fog'oNKL
1H
bkGL
(T)
fB:ws nkfvN fog'oN nzfsw o{g d/D ns/ T[; iwQk eotkT[D ftZu tX/o/ ;wK
bZr ;edk j? ns/ nfij/ wkwfbnK pko/ fog'oN s[ozs fsnko ehsh ikDh ukjhdh j?, sK
i' T[BQK d/ tkgoB s/ T[BQK dh fog'ofNzr ftuk+/ ;w/A dk |oe xN ;e/.
(n)
95
nfijhnK oewK dh t;{bh bJh b'VhAdh ekotkJh ehsh ikDh ukjhdh j? ns/ ekoiftXh
ftZu ;[Xko fbnKdk ikDk ukjhdk j?, sK i' nfij/ wkwb/ xZN s'A xZN tkgoB.
2H
nfijhnK ftP/P fog'oNK fsnko eod/ ;w/A ;kohnK rzGho p/fB:whnK dh PBk\s ehsh
ikDh ukjhdh j? go i/ e'Jh }pB iK XB dh e[tos'A dk e'Jh wkwbk ;kjwD/ BjhA
nkT[Adk j?, sd rzGho fe;w dhnK p/fB:whnK pko/ ;kbkBk nkfvN fog'oNK ftZu
fbfynk ikDk ukjhdk j? ns/ T[BQK pko/ ikDekoh d/D bJh e'Jh tZyoh ftP/P fog'oN d/D
dh b'V BjhA j? sK i' ftP/P fog'oNK dh frDsh pj[s fInkdk Bk j' ikt/ s/ T[BQK dk
wjZst \sw Bk j' ikt/.
3H
fJj :ehBh pDkT[D bJh fe ftP/P fog'oNK ftZu ;jh ;fEsh dk jh toDB j't/, fJ;
bJh fJZe bZy o[gJ/ iK tX/o/ oewK Bk+ ;pzXs ;kohnK ftP/P fog'oNK dh g[PNh
;pzXs nkfvN nfXekoh tZb'A ehsh ikt/.
4H
T)
n)
J)
;)
j)
5H
5 bZy o[gJ/ s'A tZX pko/ ;kohnK fog'oNK ;oeko th G/ihnK ikDhnK ukjhdhnK jB.
1)
X'ykXVhnK }pBL
X'ykXVh dk noEL
X'ykXVhnK e[ZM ftneshnK tb'A fJeZfbnK iK d{finK Bk+ fw+ e/ T[BQK EktK s'A bkG
yZND d/ wzst Bk+ ehs/ ikD tk+/ X'ykd/jh d/ ngokXe ekoi jB, fiZE'A T[ j ekBh s"o s/
bkjk yZND d/ nfXekoh BjhA j[zd/.
nzso^Pkyk ns/ nzso^p?Ae fJZe;[osk ftZu d/oh ftZsh X'ykXVhnK dk ;o's f;ZX j[zdh
j?.
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .
96
p?AeK d/ wkwb/ ftZu, X'ykXVhnK nkw s"o T[s/ fJzM ehshnK iKdhnK jBL^
1)
2)
n\fsnko^gZsoK (fit/A u?e, vqk|N;, fpb) X'ykXVh Bk+ Bedh u tNk b?DkL u?eK
d/ G[rskB ftZu wjZstg{oD y/so, fiBQK bJh pj[s ;ktXkB oZyD dh b'V j[zdh j?, fJj
jBL XB eYtkT[D tkb/ ftnesh d/ j;skyoK dh g[PNh, Bw{B/ d/ j;skyo ekovK dh
fBrokBh, u?e p[Ze; ikoh j'D T[s/ fBrokBh ns/ \kbh u?e p[Ze$gzfBnK T[s/ fB:zsqD.
3)
g/PrhnK, ;;g?A; yks/, u?eK dh ebhnfozr s/ vqk|N;, w[Zy d|so iK nzso^Pk\kJh yksk,
fvwKv vqk|N; dk G[rskB, j'o p?AeK e'b yks/, fBt/P, nuZb ;gzsh.
4) oew iwQk eotkT[D tkb/ yks/L
p?AeK u fvgkfIN ykfsnK ftZu pj[s ;kohnK X'ykXVhnK nzikw fdZsk iKdk j?
fit/A fe pZus p?Ae, eozN ns/ Utovqk|N$Bed eq?fvN, fi; ftZu u?e;$oew eYtkT[D tk+hnK
;fbZg; okjhA XB eYtkT[D dh ;[ftXk T[gbpX j[zdh j?. X'ykXVhnK fInkdkso fJ; okjhA jh
j[zdhnK jB.
5)
|oIh BktK Bk+ yks/ y'bQDk ns/ T[BQK ftZu u?e;, vqk|N; nkfd iwQk eotk e/ XB
eYtkT[Dk.
6)
rkje d/ ykfsnK u'A X'ykXVh Bk+ XB eYtkT[Dk. ikD^gSkD gqkgs eoB wfjI
e'Jh o;w Bk ;wM' ;r'A fJ; |oIh BktK iK nDb'VhAd/ ftneshnK tZb'A yks/ y'bQD
fto[ZX fJZe ;[oZfynkswe edw ;wfMnk ikt/.
fijV/ fvgkfIN ykfsnK e[ZM ;w/A, wzB bt' fszB ;kb, sZe ;zukfbs BjhA ehsk frnk, T[BQK
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .
97
tZy eo fdZsk ikDk ukjhdk j? s/ T[BQK dk oZy^oykn tZyo/ b?io; ftZu ehsk ikDk ukjhdk j?.
;pzXs b?io; (tjh^yks/) ns/ Bw{B/ d/ j;skyo ekovI Pk\k gqpzXe (w?B/io) dh fBrokBh
nXhB j'D/ ukjhd/ jB iK tZvhnK Pk\ktK u fJj iwQk ykfsnK tk+/ ftGkr$;?ePB d/ fJzukoi
e'+ j'D/ ukjhd/ jB. n;zukfbs ykfsnK T[s/ \k; fXnkB oZyD dh b'V j[zdh j?. nfij/
n;zukfbs ykfsnK d/ ;zukbB dh fJikIs T[d'A sZe BjhA fdZsh ikDh ukjhdh, id'A sZe fe fJBQK
ykfsnK tkip sohe/ w[V ;[oihs Bk eo fbnk ikt/. nfij/ tZy ehs/ ykfsnK u'A gfjbh
tko XB eYtkT[D s/ T[; s'A pknd T[BQK ;zukfbs yksk b?io ftZu spkdb/ dh gqtkBrh e/tb
w[Zy d|so d/ gqpzXe dh gqtkBrh Bk+ jh fdZsh ikDh ukjhdh j?, fi; n;zukfbs ykfsnK
Bk+ ;pzXs jo/e Pkyk s'A gqkgs j'D tk+hnK ndkfJrhnK T[s/ BIo oZyDh ukjhdh j?.
2)
;Nk| dh tkip tkoh f;o fvT{NhnK bZrD dh gqDk+h dh nDj'Ad ns/ fJeZb/ w[bkIw
tZy' tZyohnK fvT{NhnK eoB dh gqtkBrh d/Dh, fi; Bk+ T[; g[;seK ftZu fJzdokIK
u S/VykBh eoB dk w"ek fw+dk j? s/ T[j ykfsnK u iknbh fJzdokI doi eo ;edk
j?.
3)
4)
ftfGzB b?io; ftZu fJzdokI uVQ/ j'D dh g[PNh s'A Bkekwh ns/ ;Nk| tZb'A b?io; dh
p?b?f;zr b?io; ftZu fJzdokI uVQkT[D Bk+ i'fVnk th BjhA iKdk.
5)
;fjekoh p?AeK ftZu yks/ y'bQd/ ;w/A s/ T[BQK dh ;/tk w[jZJhnk eotkT[Kd/w/A fBoXkos
ekoi ftXh dh gkbDk Bk eoBh.
6)
nkgD/ rkjeK s'A pekfJnk oewK dh g[PNh d/ gqwkD gZso gqkgs eoB s'A n;woZEk.
7)
Pkyk n?vi;Nw?AN yksk dh fB:sekbh fJZe;[osk dh nDj'Ad ns/ ;kbK pZXh sZe
fJzdokIK ftZu e'Jh j[zrkok Bk d/Dk, fi; eo e/ X'ykXVhnK j[zdhnK jB$T[j fezBk fuo
b[ehnK ojhnK jB.
8)
9)
98
|oIh g/Prh^eoI/ dh }bs g/Prh. n\fsnkoh PeshnK s'A pkjo g/PrhnK wBI{o
eoB dk }?o f;jswzd nfGnk; iK I[pkBh iK N?bh|'B T[s/ jdkfJsK d/D s'A puDk.
10)
foekovK iknbh sohe/ fsnko eoBk, T[BQK Bk+ S/VykBh, T[BQK u spdhbh.
11)
|zvK dh nzdo{Bh T[Xkoh do;kT[Dh, id fe n;b ftZu nfijk Bk j'Dk noEks j'oBK
;EkBK s/ |oIh iwQk yks/ do;kT[D/.
12)
;N'oIL ;Nke dh u'ohl fJj X'ykXVh dh fJZe nkw ftXh j?, fi; s/ T[fus Yzr Bk+
BIo oZyDh ukjhdh j?.
13)
14)
15)
;;g?A; yks/ ftZu fJzdokIK okjhA X'ykXVh T[s/ BIo oZyDh j'tr
/ h. v/n^p[Ze,
ebhnfozr b?D d/D nkfd dh BkZB^p?b?Af;zr u'A g?dk j'D tk+/ |oe nkoIh s"o T[s/ fJ;
wBPk Bk+ ;;g?A; yks/ ftZu spdhb eo fdZs/ iKd/ jB fe id'A id'A T[j |oe gsk bk
bJ/ ikDr/, sK fJzdokI gbN fdZs/ ikDr/.
16)
XB dh e[tos'A X'ykXVh dh ;G s'A tZX tosh ikD tk+h fe;w j? s/ fJ; o'eD bJh
tkip edw u[Ze/ ikD/ ukjhd/ jB.
2H
XB dh e[tos'AL
XB dh e[tos'A dk wsbp j? fe;/ ftnesh dh fBrokBh u fdZs/ |zvK dh }bs tos'A
eoBk.
T[dkjoDK jBL
1H
fJj
Nhfwzr ns/ b/fvzr okjhA th ehsk ik ;edk j? Gkt fJZe fXo s'A oew b? e/ T[; dh
e[tos'A ehsh iKdh j? ns/ fe;/ j'o fXo s'A pknd u fJeZmh ehsh oew ftnesh
nkgD/ yks/ u gk b?Adk j? s/ T[; fXo d/ yks/ ftZu pekfJnk yVQk ofjzdk j?. fJj
gqfefonk tko^tko brksko d[jokJh iKdh j?.
2H
3H
99
;zukfbs Bk j'D tk+/$xZN ;zukfbs j'D tk+/ fit/A gqtk;h GkoshnK (n?B nko nkJhI) d/
ykfsnK ftu'A XB eYtk b?Dk.
w[bkIwK Y[et//A fB:sekbh tef|nK u fJZe v?;e s'A d{i/ v?;e ns/ fJZe d|so s'A
d{i/ d|so sZe ezw eoB bJh G/iDk, nkfd
2)
3)
fgzv gZXo s/L (p?Ae Pk\k ns/ gh J/ ;h n?;^gzikp y/shpkVh ;fjekoh ;Gk gZXo)
fgzv d/ brGr ;ko/ gfotko nkgD/ eofInK dhnK Io{os gh J/ ;h n?; s'A jh g{oh
eod/ jB. go nfij/ eofInK dh tzv iK ndkfJrh (fv;po;w?AN) ;w/A, e[ZM oewK ;Gk d/
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .
100
nfXekohnK tZb'A }pB eo bJhnK$e[tos'A ehsh iKdhnK ojhnK jB. ;Gk d/ w?ApoK dh
nfijhnK p/fB:whnK s'A ;[oZfynk :ehBh pDkT[D bJh, ofi;Noko, ;fjekoh ;GktK B/
nkgD/ d|soh whw' Bzpo eq?fvN$;hJ/^2$5$;h nkJh$75710^71 fwsh 13 ;szpo, 1978 okjhA gh
J/ ;h n?; ftZu u?e^p[Ze ns/ gk; p[Ze gqDk+h nozG ehsh j?. T[go'es jtkb/ tk+hnK
fuZmhnK ftZu fdZs/ fBod/PK nB[;ko, ;Gk d/ ftneshrs w?ApoK dh eoIk okPh d/ pekJ/ eZY/
ikDr/ ns/ jo wjhB/ T[BQK gh J/ ;h n?; d/ eoIk yks/ Bk+ fw+kfJnk ikt/rk, fit/A fe T[j
;fjekoh p?Ae dh Pk\k dhnK g[;seK ftZu fd;d/ j'Dr/. go fJBQK fBod/PK dh gkbDk p?Ae Pk\k
gZXo ns/ gh J/ ;h n?; gZXo T[s/ ;\sh Bk+ BjhA ehsh iKdh, fi; d/ Bshi/ ti'A p?Ae Pk\k
gZXo ns/ gh J/ ;h n?; gZXo T[s/ oewK d/ }pB dh wksok tXdh ik ojh j?. nfij/ }pBK s'A
pukn bJh p?Ae Pk\k ns/ gh J/ ;h n?; Io{o jh jo wjhB/ nkgD/ ftneshrs eoIk
ykkfsnK fJZe;[o eoBk ukjhdk j? ns/ jo/e wjhB/ jh ftneshrs eoIk ykfsnK s/ p?bz;
p[Ze; fwbkT[Dk ujhdk j? ns/ T[BQK dk oZy^oykn gh J/ ;h n?; ns/ p?Ae Pk\k gZXo s/
ehsk ikDk ukjhdk j?. fJ; ;pzXh fe;/ soQK dh e'skjh bJh p?Ae Pk\k gqpzXe (w?B/io) ns/ gh
J/ ;h n?; d/ ;eZso$gqpzXe fIzw/tko mfjokfJnk ikt/rk, fi; fe fJ; t/b/ nZy'A gq'y/ ehsk
ik fojk j?.
4)
;fjekoh p?AeK Bk+ fJZe;[osk ns/ ;h ;h ph dh gh n?; ;h ph Bk+ fJZe;[osk th bzw/ ;w/A
s'A nZy'A gq'y/ ehsk frnk j?l id fe fJ; pko/ nkfvN fog'oNK ns/ Bkpkov dhnK fBohyD
fog'oNK ftZu eJh tko fNZgDhnK ehshnK iKdhnK ojhnK jB. id'A fJZe;[osk dhnK
;N/Nw?AN; ftZu doi fuo'eD/ pekfJnk fJzdokIK ftZu bzwk ;wK e'Jh ;'X jh BjhA ehsh iKdh,
sd nkw s"o T[s/ pknd u id'A fJBQK fJzdokIK pko/ e'Jh |?;bk j[zdkk j?, sd gsk brdk j? fe
T[BQK u jh }pB j' u[Zfenk j?. p?Ae dk fJZe;[osk ;?b fJ; gZy pDdk wjZst BjhA fdzdk,
fi; eo e/ bzw/ ;w/A s'A tZvhnK oewK d/ fJzdokI pekfJnk gJ/ ofjzd/ jB. p?AeK d/ w?B/ioK
fJj :ehBh pDkT[Dk ukjhdk j? fe nfij/ e'Jh th fJzdokI S/ wjhfBnK s'A tZX ;wK
pekfJnk$fBp/V/ s'A p}?o BjhA ofjD/ ukjhd/, BjhA sK nfij/ wkwfbnK ftZu pknd u fJBQK
Bk+ ;pzXs fe;/ th soQK dh rVpVh bJh T[BQK jh fIzw/tko mfjokfJnk ikt/rk.
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .
5)
101
ykfsnK dh g[PNh
ftGkr dhnK ;EkJh jdkfJsK nB[;ko, jo/e yks/ dh g[PNh jo/e ;kb d/ \ksw/ s/ j'Dh
ukjhdh j? go ;fjekoh ;z;EkBK ftZu fJ; gZy sK brGr g{oh soQK jh nZy'A gq'y/ ehsk iKdk
j? ns/ fBrokBh eoB tk+k ;Nk| th fJ; ;pzXh e'Jh fdbu;gh BjhA b?Adk. fJ; bJh, ftGkr
dhnK ;EkJh jdkfJsK dh gkbDk bJh, jo/e ;z;EkB tZy' tZyo/ j?vI nXhB nkgD/ ykfsnK
dh g[PNh eoBh ukjhdh j? ns/ ykfsnK dh g[PNh bJh fJZe tZyok g[PNh ofi;No fsnko
eoBk ukjhdk j?, fi; ftZu ft;fsqs t/ot/ doi j'D. fgzv gZXo dhnK ;GktK d/ wkwb/ ftZu,
;fjekoh ;GktK dk fJz;g?eNo Gkt fBohye ;Gk d/ ykfsnK dh Ps gqsh g[PNh t/y ;edk j?.
6)
pekfJnk oewK
ftfGzB ;z;EkBK ftP/P s"o s/ yzv fwbK, d[ZX gbKN; ns/ eskJh fwbK nkfd dhnK
nkfvN fog'oNK ftZu fJ; rZb T[s/ I'o fdZsk iKdk j? fe bzwk^bzwk ;K |owK,
;z;EkBK$ftneshnK tZb tZvhnK oewK d/ pekJ/ fpBK t;{bh$T[rokjh d/ yVQ/ ofjzd/ jB, fi; d/
Bshi/ ti'A nfijhnK oewK ;z;EkBK d/ ezweki bJh T[g:'r ftZu BjhA fbnKdk ik ;edk s/
Bshi/ ti'A ;z;EkB dk tZvk B[e;kB j' iKdk j?. i/ nfijhnK pekfJnk oewK S/ wjhfBnK s'A
pknd th yVQhnK ofjzdhnK jB, sK T[; bJh gqpzXe fIzw/tko j'Dr/.
7)
nX{o/ foekov
\k; eo e/ gh J/ ;h n?; gZXo s/ nX{o/ foekov jh }pB$|zvK dh e[tos'A d/ w[Zy
ekoD pDd/ jB, fiBQK pko/ pknd u ik e/ gsk brdk j?. gh J/ ;h n?; gZXoK T[s/
;eZso$gqpzXe ikDp[ZM e/ \k; eo e/ e?Pp[Ze d/ foekov nX{o/ oyd/ jB, sK i' T[j ;Gk d/
Bed gJ/ XB nkgD/ fBih bkGK bJh tos ;eD. nfij/ }bs nfGnk; s'A puD bJh,
fBohye ;fjekoh ;GktK foekov jo gZy s'A w[ezwb oZyDk :ehBh pDkT[Dk ukjhdk j?.
8)
ik ojh j? go e[ZM wkwfbnK ftZu ;Nke;, \k; eo e/ ykd dh tZvh xkN gkJh iKdh j?.
;Nke; dh nfijh u'oh s'A pukn bJh pkjoh ;Nk| tZb'A T[; ;Nke dh nukBe ik e/ G"fse
g[PNh eoBh ukjhdh j?.
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .
9)
102
ftnki dh rDBkL
gh J/ ;h n?; dh ftZsh ;fEsh d/ nfXn?B ;w/A, fJj t/fynk frnk j? fe tZvh frDsh
ftZu ;GktK iK sK B[e;kB ftZu uZb ojhnK j[zdhnK jB iK nXhB^w[Bk|/ u j[zdhnK jB.
nfij/ xkfNnK$nXhB^w[Bkf|nK dk w[Zy ekoD ;Gk d/ ;eZso$gqpzXe tZb'A eoIk b?D tk+/
ftneshrs w?ApoK s'A ikDp[ZM e/ xZN t;{fbnk ikD tk+k ftnki j[zdk j? ns/ fJ; nDrfjbh
fBrokBh oZyD tk+k T[j ;Nk| th nZy'A gq'y/ eodk j?, fi; B/ nfijhnK ;GktK T[s/ pj[s
pkoheh fBrokBh oZyDh j[zdh j?.
fJ;/ gqeko, e/Adoh ;fjekoh p?Ae tZb'A ;GktK$|owK$ftneshnK s'A t;{b/ ikD tk+/
ftnki dh frDsh^fwDsh ;jh sohe/ BjhA ehsh iKdh, fi; dk n;o p?Ae s/ ;pzXs ;GktK dh
w[Bk|k:'rsk T[s/ g?Adk j?. nfijhnK }bshnK bJh Pk\k gqpzXe (pqKu w?B/io) fIzw/tko j'Dk
ukjhdk j?.
10)
ekT{ANo|[nkfJbI, e?P whw'I dhnK v[gbhe/N ekghnK, fJBt[nkfJ;I Gkt fpb iK ubkB,
T[ios PhNK, gqkgshnK dhnK o;hdK nkfd dh fJZe gqDk+h^pZX, ftnkge s/ fXnkB Bk+
u?fezr okjhA bkfJnk ik ;edk j?
11)
X'ykXVhnK dh frDsh ftZu tkX/ bJh fIzw/tko w[Zy sZsK ftZu'A fJZe j? w[Zy d|so dk
nkgDhnK PkyktK T[s/ gqGktjhD fB:zsqD. ;fjekoh p?AeK d/ w[Zy d|so (j?v nkf|;) nkgD/
Pkyk gqpzXeK s'A fBoXkos gq'|kowk s/ wkf;e gqwkD gZso b?D/ ukjhd/ jB, fiBQK T[s/ fbfynk
j't/ fe ;kohnK feskpK$b?io; d/ pekJ/ eZY/ j'J/ jB ns/ T[j g{oh soQK ng^N{^v/N jB s/ Bed
pekfJnK s/ j'o w[ZbtkB t;sK ftZu fe;/ soQK dh e'Jh }bsh BjhA j?. Pkyk gqpzXeK fJj th
gqwkfDs eoBk kjhdk j? fe u?e p[Ze; nkfd d/ ;Nke; dh pkekfJdk g[PNh ehsh rJh j? ns/
fJj th fe fJ; wjhB/ bJh ;kohnK foNoBK j?v nkf|; G/i fdZshnK rJhnK jB.
2)
3H
103
j'o p/fB:whnK i' ;Gk dh w[Bk|/:'rsk T[s/ gqGkt gkT[KdhnKB iK fJ; dhnK
;zgshnK bJh y'ok pD ;edhnK jB iK d/DdkohnK tXk ;edhnK iK ;fjekoh ;GktK pko/
ekB, fB:wK, T[g^ekBK iK j'o ekBK dhnK ftt;EktK iK ;Gk T[s/ bkr{ j'o ekBK iK
ofi;Noko ;fekoh ;GktK iK Gkosh foIot p?Ae iK Bkpkov tZb'A ikoh jdkfJsK dh T[bzxDk
eo ;edhnK jBl i' }pBK ns/ XB dh e[tos'A d/ tor ftZu BjhA nkT[Kd/, [BQK rzGho
p/fB:whnK ti'A fog'oN ehsk iKdk j?.
G[rskB ehsk frnk go G[rskB dh o;hd BjhA fdZsh rJhL
fJ; dk wsbp j? fe p/JhwkBh f;ZX BjhA j[zdh. fJ; XB dh e[tos'A ns/ rzGho fe;w
dh p/fB:wh ;wfMnk ik ;edk j?.
T[dkjoDKL
1)
2)
e?P eq?fvN fbfwN s'A tZX iK eoIk Bhsh s/ tZX eoI/ dh g/Prh.
3)
4)
5)
6)
7)
;kb
fJpb?iw?AN
|zvK dh
rzGho
e[tos'A
p/fB:whnK
e[Zb i'V
1994-95
2.99
0.33
4.86
8.18
1995-96
1.64
1.67
1.40
4.71
104
1996-97
32.63
0.23
25.96
58.82
1997-98
2.66
0.15
18.66
21.47
1998-99
8.08
0.25
5.01
13.34
==
nfXnkfJ ^ 8
e/Adoh p?AeK tZb'A fdZs/ ikD tk+/ eofInK ns/ p[fBnkdh y/shpkVh ftek; p?AeK tZb'A
No?eNoK nkfd bJh eofInK d/ fB:wK dh g/Prh ftZu b[e/ \so/
gzikp ftZu ;fjekoh p?AeK B/ ;fjekoh p?AeK B/ }?o^y/sh wzstK bJh eofInK dh g/Prh
d/D bJh BthA :'iBk nozG ehsh j?. p[fBnkdh y/shpkVh ftek; p?Ae y/sh ns/ }?o^y/sh y/so
bJh fe;kBK eoI/ w[jZJhnk eotk oj/ jB. ;fjekoh p?AeK ns/ p[fBnkdh y/shpkVh ftek;
p?AeK dh nkfvN s'A T[ikro j'fJnk j? fe fJBQK eofInK dh g/Prh ndk eoB ftZu eJh soQK d/
b[e/ j'J/ \so/ jB ns/ nfij/ b[et/A \sfonK s'A pukn ns/ ;[oZfynk bJh edw u[Ze/ ikD dh
b'V j? sK i' p?Ae ;zGkth B[e;kBK s'A pukfJnk ik ;e/. nfij/ b[et/A \sfonK ns/ T[BQK s'A
;[oZfynk bJh u[Ze/ ikD tk+/ edw fBwBfbys nB[;ko jBL
e/Adoh ;fjekoh p?AeK tZb'A fdZs/ ikD tk+/ eofInK ftZu b[et/A \so/L^
1)
;fjekoh p?AeK tZb'A }?o^y/sh y/so eofInK dh g/Prh bJh gqki?eNK dk w[bzeD jh
T[j e[zih j?, fi; okjhA fdZs/ eofInK dk w[VBk iK T[BQK dh tkg;h :ehBh pDdh j?.
fJj t/fynk frnk j? fe |kJhBK; ehs/ ikD tk+/ gqki?eNK dk tkip sohe/ ns/ g{oh
pkohephBh Bk+ w[bzeD BjhA ehsk iKdk. fJj :ehBh pDkfJnk ikDk ukjhdk j? fe
w[bzeD fog'oNK seBheh ;Nk| tZb'A fsnko ehshnK ikD ns/ p?Ae nfXekoh T[BQK
pkekfJdk u?e eo/.
2)
nuZb ;zgsh ofjD eoB d/ o{g ftZu tkip ;[oZfynk BjhA ehsh iKdh.
3)
tX/o/ eoIk ;j{bsK b?D bJh pj[s ;ko/ b'e w[bzeDeosktK dh fw+hG[rs Bk+ ;zgsh dh
w[bzeD fogoN e[ZM tZX eotk b?Ad/ jB. G"fse u?fezr fog'oN dh w"i{drh ns/ p?Ae d/
105
fe;/ fIzw/tko nfXekoh tZb'A nuZb ;zgsh d/ w[bzeD eoIk |kJhb ftZu u?e ehsk
ikDk ukjhdk j?. ofjD oZyh rJh$ofjD oZyh ikD tk+h nuZb ;zgsh d/ NkJhNb vhvI
dh tkip gVsk+ BjhA ehsh iKdh, fi; eo e/ ofjD oZyh ;zgsh e[oe eoB s/ t/uD
;w/A pj[s ;kohnK ekBh T[bMDK g?dk j' iKdhnK jB. nkfvNo nkwdB foekov d/
sZEK dh g[PNh eo ;edk j?.
4)
eoIk ;j{bsK gqdkB eod/ ;w/A d;skt/IK dk tkip d;skt/IheoD BjhA ehsk iKdk.
5)
ofjD ehshnK t;sK dk ;w/A ;w/A f;o fBohyD eoB dh tkip g?oth BjhA ehsh iKdh.
gzikp y/shpkVh ftek; p?Ae tZb'A fdZs/ eofInK ftZu b[e/ \so/L
1)
|od iwQkpzdh ftZu do;kJh wkbeh nB[;ko IwhB d/ ;ko/ ;KM/ wkbeK s'A wBI{oh bJ/
p}?o eoI/ dh g/Prh
2)
fi; No?eNo$ezpkJhB bJh eoIk g/Prh fbnk ik fojk j?, T[; dh ofi;No/PB
;[fBPus ehs/ p}?o eoI/ dh g/Prh.
3)
4)
5)
;pzXs nfXekohnK s'A fgSb/ 12 ;kbK s'A ;pzXs ;zgsh d/ Gko w[esh gqwkD gZso bJ/
p}?o.
6)
eoI/ dh gfjbh fePs dk M{mk T[g:'rsk gqwkD gZso iwQk eotk e/ eoI/ dh d{ih ns/
j'o nrb/ohnK fePsK dk |hbv nk|h;o iK iKu nfXekoh s'A tkip T[g:'rsk gqwkD
gZso gqkgs ehs/ p}?o G[rskB.
7)
eoI/ dk G[rskB ;pzXs shih fXo eoB dh EK f;ZXk eoIk b?D tk+/ eo d/Dk.
8)
1)
106
|kJhBK; ehs/ ikD tk+/ gqki?eNK dk w[bzeD ;woZE nfXekohnK tZb'A pj[s pkohephBh
Bk+ ehsk ikDk ukjhdk j?. nfij/ nfXekohnK tZb'A iwQk eotkJhnK ikD tk+hnK
w[bzeD fog'oNK th o{NhB ftZu jh gqtkB BjhA eo bJhnK ikDhnK ukjhdhnK ns/ eoIk
gVsk+eosk nEkoNh tZb'A T[BQK dh nrb/oh tkip iKu th ehsh ikDh ukjhdh j?.
2)
3)
;zgsh froth oZyD s'A gfjbK NkJhNb vhvI u?e eoBhnK ukjhdhnK jB ns/ ekBh
s/ Gko w[es j'D dk ;oNhf|e/N nfXekos n?vt'e/N s'A b? b?Dk ukjhdk j?.
;p^ofi;Noko tZb'A ikoh o;hdK ;dk fJ; ;p{s bJh gqkgs eo bJhnK ikDhnK
ukjhdhnK jB fe n?vt'e/N B/ fBohyD eo fbnk j?. fJ; s'A fJbktk, ;pzXs fXo
wkb nfXekoh s'A 12 ;kbK s'A Gko w[es j'D dk ;oNhf|e/N b? e/ iwQk eotkT[Dk ukjhdk
j?.
4)
fBnKg{oD wkor/i e/tb T[BQK jh wkwfbnK u jh j'Dh ukjhdh j?, fiZE/ NkJhNb vhvI
p?Ae e'+ iwQk eotkJhnK rJhnK jB. j'o wkwfbnK ftZu nuZb ;zgsh dh ofi;Nov
wkor/i ehsh ikDh ukjhdh j?. i/ IwhB \;ok Bzpo ftZu j't/, sK wkor/i dk fJzdokI
wkb foekov ftZu ehsk ikDk ukjhdk j?.
5)
eofInK dh g/Prh ;w/A d;skt/I dk tkip d;skt/IheoD j'Dk ukjhdk j? Gkt |kJhb
tXhnk sohe/ Bk+ fsnko j'Dh ukjhdh j?. fJj :ehBh pDkT[Dk ukjhdk j? fe
d;skt/IK ftZu jo/e \kbh ;EkB tkip sohe/ Gfonk frnk j't.
/ nZr/ fJj th :ehBh
pDkfJnk ikDk ukjhdk j? fe eoIk ;[ftXk gqdkB eod/ ;w/A Bk+ dh Bk+ d;skt/I uzrh
soQK bJ/ rJ/ j'D.
6)
fBnKg{oD wkor/i dh ;[ftXk b?D bJh p?Ae e'+ iwQk eotkJhnK NkJhNb vhvI
;[oZfyns fBrokBh ftZu oZyhnK ikDhnK ukjhdhnK jB.
7)
ofjD oZyhnK t;sK dh ;{uh pDkT[D T[s/ ;w/A ;w/A f;o I'o d/Dk ukjhdk j?.
8)
107
|od iwQkpzdh nB[;ko IwhB d/ ;ko/ ;KM/ wkbeK dh ;fjwsh Io{o jh p?Ae d/ jZe ftZu
IwhB wkor/i s'A gfjbK gqkgs eoBh ukjhdh j?.
9)
10)
eoIk d;skt/I d/ Bk+ fwT{N/PB (gfotosB) ofi;No/PB fog'oNK ns/ iwQkpzdh nkfd
BZEh eoBk :ehBh pDkT[Dk ukjhdk j?.
11)
G[rskB f;ZX/ eoIdkoK BjhA ehs/ ikD/ ukjhd/ ns/ fijVhnK |owK okjhA eoI/
No?eNo nkfd dh \ohd bJh g/Prh bJ/ ik oj/ jB, T[BQK dh P[ZXsk th p?Ae
nfXekohnK okjhA :ehBh pDk b?Dh ukjhdh j?.
nfXnkfJ ^ 9
;fjekoh p?AeK s/ nkofEe n\fsnkoh B?wK dk bkr{ j'Dk, nD^nB[gkbD ;zgshnK (n?B
gh J/I) ns/ d{fPs ;zgshnK bJh ftt;EktK.
bkG ns/ jkBh d/ yks/ ns/ p?bz; PhN j'o gkodoPh pDkT[D bJh p?AeK dh n;b
ftZsh Ikfjo eo e/ Gkosh foIot p?Ae B/ ;kb 1996^97 s'A nkofEe n\fsnkoh B/w bkr{
eoB bJh ;fjekoh p?AeK fBod/P ikoh ehs/ ;B. fJj B/w 1997^98 s'A oki$oki ;fjekoh
y/shpkVh ns/ d/jksh ftek; p?AeK s/ th bkr{ eo fdZs/ rJ/ jB. nkwdB wkBsk, ;zgshnK dk
torheoD ns/ Gkosh foIot p?Ae tZb'A fBoXkos B/wK dh ftt;Ek dhnK w[Zy ftP/PsktK
fBwBfbys nB[;ko jBL^
TH
T)
108
1)
nD^nB[gkbD ;zgshnKL
fJZe nD^nB[gkbD ;zgsh (n?B gh J/) nkw s"o T[s/ fJZe nfijh foD ;[ftXk ti'A
gfoGkfPs ehsk iKdk j?, fi; ftZu d' fswkjhnK iK tZX ;w/A s'A w{bXB dh fePs iK
ftnki pekfJnk j?. fJZe foD ;[ftXk fgSbh pekfJnk wzBh iKdh j?, id'A T[j
ndkfJrh:'r fwsh s'A pknd 30 j'o fdBK sZe bJh pekfJnk ofj ikt/.
2)
y/shpkVh ns/ }?o^y/shpkVh eoI/ i' 3 ;kbK d/ ;w/A s'A pekfJnk yVQ/ jB.
n)
109
T[j ;zgsh, fiZE/ w{bXB 'VB ns/ ftnki dh G[rskB ;pzXh eofInK d/ B/w s/ PosK
pko/ w[V ;wM"s/ bJh rZbpks ehsh rJh j? iK w[V nB[;{fus ehsk frnk j?'
T[j ;zgsh fijVh y/shpkVh ns/ }?o^y/shpkVh eofInK d/ ;pzX ftZu 3 ;kbK s'A th tZX
;w/A s'A pekfJnk yVQh j?
n)
jo gqeko d/ fwnkdh eofInK d/ wkwb/ ftZu, fiZE/ fePsK 3 ;kbK s'A th tZX ;w/A s'A
pekfJnk yVQhnK jBl T[; ;w[Zuh pekfJnk oew PZeh wzfBnk ikDk ukjhdk j?.
ftt;Ek B/wL
fe;/ ;wK^fwnkd d"okB p?AeK s'A t;{bh ikD tk+h IwkBs dh oew ftZu y'o/ ;pzXh
ftuko eoB dh ftt;Ek Io{oh j?. ftt;Ek B/w fBwBfbys nB[;ko jBL^
;kb
gqshPssk
;kb (1997^98)
jkBh ;zgshnK bJh 100 |h ;dh, pkeh ftt;Ek dk 20 |h ;dh ns/ d{i/ toQ/ ukb{
ftt;Ek b'VhAdh j?.
3)
4)
;kb (1999^2000)
jkBh ;zgsh bJh 100 |h ;dh, pekfJnk ftt;Ek dk 3 |h ;dh ns/ u"E/ toQ/ ukb{
ftt;Ek b'VhAdh j?.
nH
oki ;fjekoh y/shpkVh ftek; p?Ae$p[fBnkdh ;fjekoh y/shpkVh d/jksh ftek; p?AeL
110
nkwdB wkBsk bJh wkgdzv ns/ ;zgshnK dk torheoD T[jh jB i' oki ;fjekoh
p?AeK$e/Adoh ;fjekoh p?AeK bJh jB.
y/shpkVh d/ wzstK bJh fwnkdh eoI/ nD^nB[gkbD ;zgsh (n?B gh J/) wzfBnk ik
;edk j? i/ ftnki iK w{bXB dh fePs d' Swkjh tfoQnK d/ d' |;bh w";wK bJh fgSbh
pekfJnk oj/. }?o^y/shpkVh wzstK bJh fwnkdh eoI/ d/ wkwb/ ftZu fe;/ ;zgsh n?B gh J/
ti'A gfoGkfPs ehsk ik ;edk j? i/ ftnki iK w{bXB dh fePs d' fswkjhnK iK tZX ;w/A bJh
fgSbh pekfJnk oj/.
fJj nD^nB[gkbD ;zgshnK fet/A xNkJhnK ik ;edhnK jB
^
p?AeK n?B gh J/I d/ skIk nzdo{Bh gqtkj T[s/ ekp{ gkT[D, w"i{dk n?B gh J/I
xNkT[D ns/ n?B gh J/I d/ ;fGnkuko s'A S[Nekok gkT[D bJh fszB r[Dk ftXh s/ }"o
eoBk
j'tr
/ k.
Bt/A i'ywK s'A pukn bJh i'yw doikpzdh gqDk+hnK fte;s ehshnK ikDhnK ukjhdhnK
jB.
w"i{dk n?B gh J/I rzGhosk Bk+ fbnk ikDk ukjhdk j? ns/ p?AeK fJBQK Bk+ f;ZMD
bJh T[rokjh ;?b s/ Nk;e |'o;I Gkt ekoi pb ;Ekgs eoB/ ukjhd/ jB.
tX/o/ n?B gh J/I tk+hnK Pk\ktK dh PBk\s ehsh ikDh ukjhdh j? ns/ T[E/ j[Bowzd s/
f;ybkJh gqkgs nwbk fB:[es eoBk ukjhdk j?.
u{e iK }bsh d/ ekoD ns/ ;Zuh ftZsh ;fEsh :ehBh pDkT[D bJh n?B gh J/
eoIdkoK dhnK fB:sekbh whfNzrK ;ZdhnK ikDhnK ukjhdhnK jB.
PZeh ns/ jkBh ;zgshnK dh ;whfynk fB:sekbh ;fwnK s/ j'Dh ukjhdh j?, sK i'
fijV/ wkwfbnK ftZu nfijh ftt;Ek j't/, s[ozs ehws^xNkJh dhnK ;zGktBktK w"i{d
j'D, T[E/ fJzM ehsk ik ;e/.
s[ozs tkg;h^G[rskBK bJh w[bkIwK fjs gq's;kjB :'iBktK bkr{ eoBhnK ukjhdhnK jB
ns/ ftnki T[s/ eN"shnK fijhnK :'iBktK p?AeK tZb'A ngBkT[DhnK ukjhdhnK jB, sK
i' f;|o n?B gh J/I dk ;fGnkuko fbnKdk ik ;e/.
111
p?AeK s/ eoIdkoK ftuk+/ rZbpks okjhA fBp/Vk ehsk ikDk ukjhdk j? ns/ e;{otko
foDhnK bJh fJze;ko gj[zu :ehBh pDkT[Dh ukjhdh j?. fJ; gqeko, n?B gh J/I
xNkT[D bJh p?AeK tk;s/ ;wM"sk o{N }?o^ekBh jZb ti'A eoBk ukjhdk j?.
n?B gh J/I ;\s fe;w d/ n?B gh J/I ns/ Bow n?B gh J/I ftuk+/ tzv'l ;\s
fe;w d/ n?B gh J/I ftZu ;V/ g[okD/ eoI/ Pkwb j[zd/ jB fiBQK dh t;{bh n"yh j[zdh j?
ns/ Bow fe;w d/ n?B gh J/I ftZu IwkBsK tkip fe;w dhnK j[zdhnK jB. n?B gh
J/I d/ jo/e ;w{j bJh gj[zu tZyoh j't/rh. ndkbs s'A pkjo fBp/fVnK dh ;zGktBk dh
sbkP ehsh ikDh ukjhdh j?. fijV/ wkwfbnK ftZu ;wM"sk okPh fJZe' tkoh u t;{b
BjhA ehsh ik ;edh, p?AeK fJj :ehBh pDkT[Dk ukjhdk j? fe vkT{B g/w?AN jh
eoIdko ;wM"s/ T[s/ fNekT[D bJh ek|h j?.
nfXnkfJ ^ 10
;fjekoh p?AeK dk nkfvN torheoD
;fjekoh p?AeK dk nkfvN torheoD p?AeK dh r[Dkswe ekor[Ikoh d/ w[bzeD bJh fJZe
wjZstg{oD wkgdzv j?. eq?fvN fbfwN; (foD ;hwktK) dh wBI{oh ns/ bkfJ;?A; torheoD dk
ikoh j'Dk ftZsh ;fEsh, wIp{sh ns/ gqpzXeh :'rsk dk ;{ue j?. T[u/ohnK J/iz;hnK s'A ;oekoh
rozNh s/ T[XkohnK d/ Bk+ Bk+ pkjo'A T[XkohnK bJh p?Ae dh ftZsh wIp{sh BkgD dk fJj
fJZe g?wkBk j't/rk.
fJj nkyDk p/b'Vk j? fe e/Adoh ;fjekoh p?AeK d/ nkfvN torheoD bJh fwnko 1978
u s?n ehs/ rJ/ ;B ns/ gzikp oki ;fjekoh p?Ae ns/ oki ;fjekoh y/shpkVh ftek; p?AeK d/
nkfvN torheoD bJh e'Jh fwnko s?n BjhA ehs/ rJ/ ;B. 1978 s'A ;fjekoh p?Afezr
y/so ftZu p/jd fJBebkph s/ wjZstg{oD spdhbhnK j' u[ZehnK jBl \k; eo e/ 1992 s'A
fit/A ftnki doK d/ YKu/ fB:zsqD w[es eoBk, nkwdB wkBsk dk bkr{ j'Dk, ;zgsh
torheoD, t;hb/ tXkT[D ns/ t;hfbnK dh skfJBksh bJh tX/o/ gqtP
/ wkor y'bQD/, gqpzXeK dk
feZskw[yheoD nkfd nkfd. fJ;/ bJh Bkpkov B/ fpbe[b mhe sohe/ Bk+ \[d jh e/Adoh
;fjekoh p?AeK d/ Bk+ Bk+ oki ;fjekoh p?Ae, oki y/shpkVh ftek; p?AeK bJh th ftZsh toQ/
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .
112
1998^99 s'A nkfvN torheoD d/ Bt/A fwnko s?n eoB bJh gfjbedwh tk+/ edw u[Ze/ ;B.
;k Bkpkov dh fJ; T[gbpX dh Io{o jh Pbkxk eoBh ukjhdh j?.
Bkpkov tZb'A eofInK dh g/Prh bJh p?AeK dk torheoD jh w[Zy nkXko j?. eq?fvN
fbfwN; torheoD Bk+ ;pzXs jB. i/ fJZe e/Adoh ;fjekoh p?Ae J/ ti'A torhfeqs ehsk
iKdk j?, sK fJj nkgD/ \[d d/ |[zvK s'A 7 r[Dk tZXk eoIk ;[ftXk dk jZedko j?, i/ fJ; ph
ti'A torhfeqs ehsk frnk j?, sK fJj nkgD/ \[d d/ |zvK s'A 6 r[Dk sZe eoIk ;[ftXk dk bkjk
b? ;edk j?. i/ p?Ae J/ iK ph ti'A torhfeqs ehsk iKdk j?, sK fJ; eoIk ;[ftXk bJh
;{p/ dh rozNh dh th e'Jh b'V BjhA j[zdh. fco th, i/ fJ; ;h ti'A torhfeqs ehsk iKdk j?,
sK fJj nkgD/ \[d d/ |zvK Bk+'A 5 r[Dk sZe eoIk ;j{bs dk bkG T[mk ;edk j?. vh ti'A
torhfqs e'Jh p?Ae Bkpkov s'A eoIk b?D dk jZedko BjhA j[zdk. fJ; ;zdoG ftZu, p?AeK d/
tkip ns/ ;jh torheoD dh nfjwhns j[zdh j?.
nkfvN w[ezwb j'D s/, nkfvNo ;w/A ;w/A s/ Bkpkov ns/ Gkosh foIot p?Ae tZb'A
fdZs/ fBod/PK nB[;ko p?AeK dk torheoD eoB dh nktPesk j[zdh j?.
Pfjoh ;fjekoh p?AeK Gkosh foIot p?Ae d/ fBod/PK nB[;ko torhfeqs ehsk iKdk j?
ns/ j'o p?Ae Bkpkov d/ fBod/PK nB[;ko torhfeqs ehs/ iKd/ jB.
nkfvNoI nkfvN fog'oN ftZu fJZe nfijh PhN BZEh eoBh ukjhdh j?, fi; ftZu
s?nP[dk jo/e wkgdzv bJh nbkN nzeK d/ t/ot/ fdZs/ j'D/ ukjhd/ jB. T[; nkXko s/ ;ko/
;pzXsK nze d/D dk sohek gkodoPh j[zdk j? ns/ nkfvN u'A bzx/ p?Ae ;[Xko bJh do[;srh
fjs b'VhAd/ edw u[Ze ;ed/ jB.
;'X/ wkgdzvK w[skpe nkfvN torheoD bJh s?nP[dk wkgdzv nzfsektK 1, 2 ns/ 3
ftZu BZEh ehs/ rJ/ jB.
nzfsek ^ 1
e/Adoh ;fjekoh p?AeK fjs nkfvN torheoD bJh ;'X/ wkgdzv
e/Adoh ;fjekoh p?AeK bJh fJZe w[bzeD fBwBfbys 10 ftnkge j?vI nXhB ehsk ik
;edk j? ns/ jo/e j?v nXhB do;kJ/ ftP/P B/w d/ nkXko T[s/ nze fdZs/ iKd/ jB. T[; s'A
113
pknd, p?Ae d/ nkfvN torheoD T[s/ fBwBfbys do;kJ/ nB[;ko jk;b ehs/ e[Zb nzeK d/
nkXko T[s/ g[Zfink ik ;edk j?L
nze
20
6% s'A 10%
16
12
>25% f;cao
nze
20% sZe
21s'A 35%
36 s'A 50%
>50% f;cao
114
Nh eq?fvN fbfwN; T[s/ nrb/ohnK XB fBek;hnK d/ T[d'A sZe :'r BjhA ofjzd/, id'A sZe fe
fBoXkos PosK dh g{osh BjhA j' iKdh.
w";wh nB[Pk;B dh gkbDk
nze
1)
2)
3)
f;|o
2)
5H
3
f;|o
(3)
e/Adoh ;fjekoh p?Ae dh so|'A oki ;fjekoh p?Ae Bkpkov dh w[V |kJhBKf;zr dh fJ;
wzst nXhB BkZB^UtofvT{ eofInK d/ nkXko s/ gtkBrh j?. i/ fJj Pos g{oh j'
iKdh j?, sK g{o/ nze (3) fdZs/ ik ;ed/ jB.
(1)
(2)
6H
3
f;|o
115
g{zih T[fussk d/ B/w gfjbK jh tgkoe p?AeK u bkr{ eo fdZs/ rJ/ jB. Bkpkov j[D
fJj B/w ;fjekoh p?AeK s/ th bkr{ eoB pko/ ftuko eo fojk j?. fJj B/w bkr{ ehs/
ikD sZe, p?AeK g{o/ nze (5) fdZs/ ik ;ed/ jB. i/ p?Ae phH nkoH ekB, 1949 (J/
J/ ;h n?;) dk ;?ePB 11 dh gkbDk eoB s'A n;woZE ofjzd/ jB, sK T[BQK e'Jh th
nze BjhA fw+ ;edk.
7H
T)
g{o/ nze fdZs/ ik ;ed/ jB i/ b'VhAd/ ;h nko nko$n?; n?b nko ;kok ;kb ekfJw
oZfynk ikt/.
n)
i/ ;h nko nko d/ oZy^oykn ftZu e'Jh T[ekJhnK ofj rJhnK jB, sK e'Jh nze BjhA
th fdZs/ ik ;ed/. fco th, i/ n?; n?b nko T[ekJhnK 28 fdBK s'A tZX BjhA jB ns/
pPos/ T[ekJh dk ;wK fBozso nkXko T[s/ 14 fdBK s'A tZX BjhA fojk, sK fJ;
T[bzxDk BjhA wzfBnk ik ;edk.
8H
10
26 s'A 39
08
16 s'A 25
06
11 s'A 15
03
10 ns/ xZN
9H
nze
f;|o
nze
116
10
08
06
p?Ae e/tb ;zukbB:'r w[Bk|k ewk oj/ jB
p?Ae w[Bk|k BjhA ewk oj/
10H
04
f;|o
1H
nze
2H
3H
4H
5H
fJZe;[osk nkfd
6H
117
T[u/oh esko d/ p?Ae tZb'A j/mbh esko d/ p?AeK bJh fBGkJh rJh
bhvofPg dh G{fwek, ;pzXs ;GktK, ph vh ghI dk bkr{ eoBk nkfd
7H
8H
f;|o
nkfvN torheoD
p?Ae tZb'A gqkgs e[Zb nzeK d/ nkXko s/, p?Ae tZb'A nkfvN torheoD fBwBfbys B/wK
d/ nkXko s/ ehsk ik ;edk j?.
gqkgs nze
nkfvN torheoD
65 ns/ tZX
J/
50 s'A 64
ph
40 s'A 49
;h
40 s'A xZN
vh
fijVk p?Ae phH nkoH n?eN 1949 (J/ J/ ;h n?;) d/ ;?ePB 11(1) dh ftt;Ek dh
gkbDk BjhA eodk, T[; vh ti'A torhfeqs ehsk ik ;edk j?l Gkt/A T[; B/ fezB/ th e[Zb nze
feT[A Bk gqkgs ehs/ j'D.
nzfsek ^ 2
oki ;fjekoh p?AeK d/ nkfvN torheoD bJh ;'X/ j'J/ wkgdzv
oki ;fjekoh p?AeK dk w[bzeD fBwBfbys 8 ftnkge j?vI nXhB ehsk ik ;edk j?
ns/ jo/e j?v nXhB do;kJ/ ftP/P B/w d/ nkXko s/ nze fdZs/ ik ;ed/ jB. T[gozs, p?Ae dk
nkfvN torheoD fJ; tZb'A gqkgs e[Zb nzeK d/ nkXko s/ ehsk ik ;edk j?, fit/A fe fJZE/
j/mK do;kfJnk frnk j?.
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .
118
nze
<5#
25
6# s'A 10#
20
15
10
>25#
f;|o
10
<50#
3H
nze
f;|o
bJh nkgD/ nzdo{Bh eoIk d/D:'r t;hfbnK (nkJh n?b nko) ftZu fJZe fBoXkos gqshPssk
(25#) dh Pw{bhns j'Dh ukjhdh j?. fJ; nB[Pk;B dh gkbD eoB s'A n;woZEk fJ; wzst
bJh Bkpkov tZb'A fBoXkos B/wK dh gkbDk Bk eoBk wzfBnk ikt/rk.
1) n?w nkJh nB[Pk;B dk nB[gkbD
2) n?w nkJh nB[Pk;B dk nD^nB[gkbD
4H
5
f;|o
119
g{zih T[fussk B/w gfjbK jh tgkoe p?AeK s/ bkr{ j' rJ/ jB. fJBQK B/wK ;fjekosk
T[s/ bkr{ eoBk Bkpkov d/ ftuko nXhB j?. fJj B/w bkr{ ehs/ ikD sZe p?AeK g{oB nze
(5) fdZs/ ik ;ed/ jB. i/ p?Ae phH nkoH n?eN, 1949 (J/ J/ ;h n?;) d/ ;?ePB 2 (1) iK
Gkosh foIot p?Ae ekB, 1934 d/ ;?ePB 42(6)(J/)(1) (fe;/ nB[;{fus p?Ae bJh) dh gkbDk
eoB s'A n;woZE ofjzd/ jB, sK e'Jh nze BjhA fdZs/ ikDr/.
5H
T)
g{oB nze fdZs/ ik ;ed/ jB i/ nktPe ;h nko nko$n?; n?b nko g{ok ;kb ekfJw
oZfynk iKdk j?.
n)
i/ ;h nko nko d/ oZy^oykn ftZu G[ZbK iK }bshnK jB, sK e'Jh nze BjhA fdZs/
ikDr/. fco th, i/ n?; n?b nko G[ZbK iK e'skjhnK 28 fdBK s'A tZX BjhA jBl fit/A fe
Pos s?n j? fe G[Zb iK }bsh 14 fdBK s'A tZX fBozso nkXko s/ ikoh BjhA ofjDh
ukjhdh. fJ; T[bzxDk BjhA wzfBnk ik ;edk.
6H
B/w d/ nkXko s/ p?Ae tZb'A iwQk ykfsnK d/ tkfXnK d/ nkeko fXnkB u oZfynk ikt/rk.
tkX/ dk nkeko
nze
10
26 s'A 39 sZe
08
16 s'A 25 sZe
06
11 s'A 15 sZe
03
10 ns/ xZN
7H
f;|o
w[Bk|/ dk nkeko
120
nze
10
08
06
04
8H
f;|o
;ed/ jB s/ p?Ae d/ wkwfbnK ftZu gqpzXeh p'ov tZb'A bJh fdbu;gh fXnkB u oZfynk
ikt/rk.
gZy
1H
2H
3H
nze
121
dk ;{soheoD
4H
5H
6H
7H
2
5
5
f;|o
nkfvN torheoD
p?Ae tZb'A gqkgs e[Zb nzeK s/ fBoGo eod/ j'J/, p?Ae tZb'A nkfvN torheoD
fBwBfbys B/wK d/ nkXko s/ ehsk ikt/rk.
gqkgs nze
nkfvN torheoD
65 ns/ tZX
J/
50 s'A 64 sZe
ph
40 s'A 49 sZe
;h
40 s'A xZN
vh
fijVk p?Ae phH nkoH ekB 1949 (J/ J/ ;h n?;) d/ ;?ePB 11 (1) dh g{osh BjhA
eodk, T[; vh ti'A torhfeqs ehsk ik ;edk j?, Gkt/A fJ; B/ fezB/ th nze feT[A Bk jk;b
ehs/ j'D.
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .
122
nzfsek^3
n?; ;h J/ nko vh phI d/ nkfvN torheoD bJh wkgdzv
oki y/shpkVh s/ d/jksh ftek; p?AeK (n?; ;h J/ nko vh phI) dk w[bzeD fBwBfbys
ftnkge j?vI nXhB ehsk ik ;edk j? ns/ jo/e j?v nXhB do;kJ/ ftP/P B/wK d/ nkXko T[s /
nze fdZs/ ik ;ed/ jB. T[gozs p?Ae dk nkfvN torheoD fBwBfbys do;kJ/ nB[;ko gqkgs
e[Zb nzeK d/ nkXko s/ ehsk ik ;edk j?L
1H
20
16
12
2H
nze
f;|o
1H
nze
10
2H
123
3H
4H
5H
fNZgDhL
p?Ae dh ekor[Ikoh dk w[bzeD eod/ ;w/A fJj fXnkB u oZyDk g?Adk j? fe p?Ae
ftfGzB wzstK d/ tkip fwPqD ekfJw oydk j?. fJZe iK d' wzstK bJh eofInK
s/ g/PrhnK T[s/ p/b'Vk fXnkB e/Afdqs eoBk i'ywg{oD j[zdk j? s/ fJ; BKj^gZyh
sohe/ Bk+ t/fynk ik ;edk j?.
nze
124
5# sZe
iwQk ykfsnK dh rshPhbsk bJh e'Jh isB BjhA
5H
2
f;|o
1H
nze
2H
3H
5
2
g/PrhnK fJzB/ e[ T[fus gZXo s/ jB fe T[BQK okjhA ;kXkoD$ftP/P ftek; vhp?AuoI d/ ;pzX
ftZu tZyo/ s"o s/ vhp?Auo fIzw/tkohnK eto j' ;edhnK jB. ;kXkoD vhp?Auo d/ wkwb/ ftZu,
v[Zpd/ |zv fBt/P dh ehws eto dh T[fussk dk gsk bkT[D bJh nkw eofInK dh oew
ftZu i'fVnk ikt/rk. e[Zb T[fus eto Bk j'D dh ;fEsh ftZu e'Jh nze BjhA fdZs/
ikDr/. fco th, fiZE/ th e[Zb eto fe;/ ftP/P tor ^ ;kXkoD iK ftP/P ^ gqdkB ehsk iKdk
j?, vhp?Auo eto T[fus j? ns/ e/tb 5 nze fdZs/ ikDr/.
7H
nze
125
10
f;|o
BjhA jB, e'Jh pukJhnK ik ;eD tk+hnK T[XkohnK jB. ;kb d"okB eofInK bJh gh n?b vh
phI$Pk\ktK s[ozs oewK G/iDhnK ns/ T[rokjhnK bJh w[Zy d|so fJ; d/ T[bN. nfij/
fJZe iK tX/o/ B[e;K bJh p?Ae dh ezweki dh gqDk+h d/ gqGkfts j'D dh ;fEsh ftZu, 0 s'A 5
sZe nze fdZs/ ik ;ed/ jB.
9H
g/PrhnK s/ fBt/P dh gogZesk (w?fuUfoNh) ;kb^eqw Bk+ g{oh soQK w/b yKdh j?. i/ p?Ae d/
nkgDh ;zgsh gZXsh dk w/b Bk j'D ekoD nkgDhnK fIzw/tkohnK g{fonK eoB dh e'Jh
;zGktBk BjhA j?, sK e'Jh nze BjhA fdZs/ ikDr/. fJj nfGnk; 7 ;kbK d/ ;w/A u d/DdkohnK
s/ ;zgshnK d'tK dhnK w?fuUfoNh gZXshnK d/ nkXko s/ t/fynk ik ;edk j?.
10H
nze
1H
2H
3H
4H
126
5H
6H
7H
T)
1H5# sZe
n)
J)
nkfvN torheoD
p?Ae tZb'A gqkgs ehs/ e[Zb nzeK T[s/ fBoGo eofdnK, nkfvN torheoD fBwBfbys
wkgdzvK d/ nkXko s/ ehsk ik ;edk j?.
gqkgs ehs/ nze
nkfvN torheoD
65 ns/ tZX
J/
50 s'A 64 sZe
ph
40 s'A 49 sZe
;h
40 s'A xZN
vh
127
nfXnkfJ ^ 11
ftP/P rshftXhnK dh nkfvN
nZi eZbQ ;fjekosk pj[^gZyh eko'pkoK u dk\b j' rJh j?. nkfvNoI nfijhnK
rshftXhnK dh nkfvfNzr eod/ ;w/A ;ktXkBhnK tosDhnK ukjhdhnK jB. T[;koh dk ezw, s/b
ezgb?e; ns/ u"+ fwfbzr rshftXhnK pko/ ftuko tNKdok fBwBfbys nB[;ko ehsk iKdk j?L^
1H
1H
fvgkfIN; n?N ekZb, fwnkdh iwQk yks/ n?N ekZb, fvwKv vqk|N
fpnkBk okPh bJh dZ;h ehws dh 2# dh do Bk+ oew iwQk eotkT[Dh j'tr
/ h. T[;
jkbs ftZu fpnkBk okPh Ips eo bJh ikt/rh i/ N?Avoeko t?Xsk fwnkd d/ nzdo nkgDh
g/PeP tkg; b?Adk j? iK T[; ftZu e'Jh ;'X eodk j? iK nkgDh g/PeP gqtkB j'D fgZS'A
fJeokoBkw/$;wM"s/ T[go j;skyo eoB s'A n;woZE ofjzdk j? iK gqtkBrh gZso ikoh j'D d/
10 fdBK d/ nzdo ezw nozG eoB s'A n;woZE ofjzdk j?. fpnkBk oew Ips j'D s'A pknd,
ezNo?eN s[ozs oZd j' ikt/rk.
2H
fgSb/ gzi tfoQnK d/ w[Bk|k ns/ jkBh d/ yks/ ns/ ;kbkBk NoBUto dh nkfvN ehsh
;N/Nw?AN ns/ nkfvN ehsh p?bz; PhN.
3H
fgSb/ gzi tfoQnK d"okB ehs/ fpbe[b fJj' fij/ ezwK dh ;{uh ns/ Bk+ T[BQK ;ko/ ezwK
dh ehws, w[tZfebK$rkjeK d/ Bkw, ezw nozG eoB dh fwsh s/ gqki?eN w[ezwb eoB dh
fwsh, rkje$nkoehN?eN; s'A w[ezwb ehs/ j'D dk gqwkD gZso Io{o iwQk eotkT[Dk
j't/rk.
4H
p?Aeo dk Bkw ns/ gskl Bk+ p?Aeo dk ;woZEk gqwkD gZso fi; ftZu |owK dh ftZsh
;fEsh do;kJh rJh j't.
/
5H
skIk t?X ;/bI N?e;, nkwdB N?e; ndk ehs/ j'D dk ;oNhf|e/N
6H
128
7H
|ow iK ezgBh dh GkJhtk+h vhv iK ofi;No/PB gqwkD gZso, fit/A th wkwbk j't.
/
8H
9H
;KM/ T[dw bJh fB:w nXhB Io{o w[\fsnkoBkwk (gkZto nk| nNkoBh)
c[Neb jdkfJsKL
1)
fBod/P. nB[;{uh$vh n?B nkJh Nh doK dh }?o^nB[;{uh doK ftZu spdhbh rzGho p/fB:wh j?
ns/ fJ; w[Zd/ s/ nfijk Bhshrs |?;bk seBheh ;bkjeko dh ;bkj Bk+ jh fbnk ikt/rk
ns/ ;w/A ;w/A f;o gqki?eN bkr{ eoB tk+h ew/Nh dh fog'oN nB[;ko ;woZE nfXekoh tZb'A
gk; eotkT[Dk j'tr
/ k.
2)
jo/e N?Avoeko e/tb fJZe' N?Avo iwQk eotkJ/rk, ukj/ T[j nkg eotkJ/ iK ;KM/ T[dw
u e'Jh GkJhtk+ eo/. i/ e'Jh N?Avoeko fJZe s'A tZX N?Avo iwQk eotkT[Adk j? iK fJzM
fJ; gqfefonk ftZu Pkwb j[zdk j?, sK T[; n:'r eoko d/$fv;e[nkbh|kJh eo fdZsk
ikt/rk.
3)
4)
|?vo/PB e'+ de'Jh th iK ;ko/ N?Avo fpBK e'Jh ekoD dZf;nK gqtkB eoB iK oZd eoB
dk nfXeko okytK j'tr
/ k.
5)
sko okjhA, |?e; okjhA G/i/ ns/ pkPos N?Avo gqtkB BjhA ehs/ ikDr/.
6)
7)
2H
gqshPssk do$wZd do
w?w'o?Avw
1)
2)
129
m/e/dko gqtkBrh gZso ikoh j'D dh fwsh s'A ezw w[ezwb ehs/ ikD bJh gqtkfBs
;wK.
3)
e/tb ezw dhnK wZdK dh nB[;{uh ns/ SghnK j'JhnK doK dh ;KMh nB[;{uh
ftZu do;kJhnK doK s'A tZX iK xZN e/tb fJZe gqshPssk do e'N ehsh ikt/rh.
4)
t;s{ do N?AvoK d/ wkwb/ ftZu do ezw dhnK wZdK dh nB[;{uh ftZu jo/e wZd ;kjwD/
nzeK s/ PpdK d'tK ftZu e'N ehsh ikDh ukjhdh j?. fijVhnK wZdK d/ nZr/ m/e/dko B/
e'Jh do BjhA Goh j'tr
/ h, T[; bJh ehs/ ezw fjs |?vo/PB tZb'A e'Jh ndkfJrh BjhA
ehsh ikt/rh s/ fJj ;wfMnk ikt/rk fe T[j th wZdK$wksoktK dh nB[;{uh ftZu
fdZshnK j'o doK nXhB jh eto j' rJhnK jB.
3H
1)
ekor[Ikoh rozNh$;[oZfynkL
m/e/dko, fi; dk N?Avo gqtkB j'fJnk j?, nbkNw?AN gZso ikoh j'D d/ 30 fdBK d/
nzdo^nzdo ekor[Ikoh rozNh$IwkBs fBoXkos |kow?N ftZu iwQk eotkT[Dh j't/rh i' m/ek
okPh d/ 10 |h ;dh fjZ;/ d/ pokpo |?vo/PB d/ jZe ftZu j'tr
/ h s/ T[j ezw w[ezwb j'D dh fwsh
s'A fJZe ;kb pknd sZe th t?X j'tr
/ h i' m/e/ dh T[bzxDk dh ;fEsh ftZu fbe[Jhv/Nv (\sw
j'J/ iK fBoDhs) joikB/$w[nktI/ eto eoB ns/$iK bkrs eto eoB bJh j'tr
/ k, i'
m/e/dko tZb'A ezw w[ezwb eod/ ;w/A ezw ftZu SZv/ B{e;, nP[ZXhnK iK T[BQK mhe eoB bJh
j'DrhnK.
p?Ae rozNh ezw w[ezwb j'D d/ S/ wjhB/ \sw j'D s'A pknd iK id'A fJzukoi fJzihBhno
dh w[ezwb s;Zbh j' ikt/rh, T[d'A jh ikoh ehsh ikt/rh.
iK
ftebg, m/ek ehws d/ 10# d/ fj;kp Bk+ Bed IwkBs okPh, gqrshPhb sohe/ Bk+,
;ko/ G[rskBK ftu'A N?Avo BK+ iwQk eotkJh w[Ybh fpnkBk okPh n?vi;N eoB s'A pknd xNkJh
ikt/rh.
e?P ;feUfoNh ezw w[ezwb j'D d/ 3 wjhB/ w[ezwb j'D s'A pknd iK fJzukoi fJzihBhno
dh g{oh s;Zbh j'D s/ jh w'Vh ikt/rh.
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .
130
m/ek ehws tXD dh ;fEsh ftZu, ehs/ n;b ezw ftZu, nB[gkse tXhe ekor[Ikoh
rozNh$IwkBs okPh m/e/dko tZb'A ndk ehsh ikt/rh i/ m/ek ehws xND dh ;fEsh ftZu fJzM
eoB dk ;Zdk fdZsk iKdk j?. ekor[Ikoh rozNh$IwkBs okPh nB[gkse sohe/ Bk+ ezw w[ezwb
j'D s/ n?vi;N eo fdZsh ikt/rh.
2)
Bk+ eoBh j't/rh. fJ; dk fj;kp T[; fwsh s'A bkfJnk ikt/rk, id'A ezw nozG eoB dk nkd/P
m/e/dko ikoh ehsk frnk j? i' fBwBfbys dZ;/ nB[;ko jo ;zGt fwjBs Bk+ ezw dh xZN'
xZN gqrsh :ehBh pDkJ/rkL
T)
20#
50#
80#
100#
fe;/ soQK dh T[ekJh iK }bsh j'D dh ;fEsh ftZu, m/e/dko fJ; ;pzX gfjbK ikoh j'J /
B'fN; BjhA o'e/rk, m/e/ dh oew dh tZX s'A tZX 5# ;hwkd/ fj;kp Bk+ fbe[Jhv/Nv joikB/
ti'A Gkth d/ s"o s/ ndk eo/rk. d't/A fXoK Gkt fJzukoi fJzihBhno ns/ m/e/dko dh ;[DtkJh
T[gozs m/e/ d/ gqsht/dB T[s/ |?vo/PB d/ n?wH vhH fbe[Jhv/Nv joikB/ dh oew xNk ;ed/ jB
ns/ T[BQK dk fbysh |?;bk nzfsw j'tr
/ k.
3)
;w/A dk ft;Eko
i/ e'Jh Nk+h Bk ik ;eD tk+h o[ektN d/ nkXko s/ m/e/dko ezw w[ezwb eoB bJh
;w/A dk ft;Eko wzr/rk, sK T[[j T[; o[ektN g?D dh fwsh d/ 30 fdBK d/ nzdo fJzukoi
fJzihBhno fbysh o{g ftZu noIh d/tr
/ k.
4)
131
m/e/dko ezw w[ezwb j'D dk ;oNhf|e/N ikoh eo/rk, BjhA sK ezw w[ezwb j'D dk fJZe
n;EkJh ;oNhf|e/N ikoh ehsk ikt/rk fi; ftZu B[e; do;kfJnk frnk j'tr
/ k.
(T)
(n)
(5)
(T)
ezw w[ezwb j'D d/ o/yk fuZso, fiBQK ftZu do;kfJnk frnk j'tr
/ k fe ezw dh T[;koh
w[ezwb j' rJh j?.
(n)
nzso ;N/Nw?AN, fi; ftZu pdbhnK t;sK, i/ e'Jh j'D, gqdkB ehs/ rJ/ n;b o/yk
fuZsoK d/ ;kjwD/ do;kJhnK rJhnK j'D
(J)
(;)
tofDs nB[;ko ftfGzB r[DtZsk iK fwnko ezNo'b goyK bJh n;b ofi;No
(j)
6)
;[oZfyns g/PrhL
fJZe fJeokoBkw/ T[s/ j;skyo eoB s/ ezw w[ezwb j'D d"okB m/e/dko \ohdhnK
ns/ BPN j'D s'A puD bJh T[fus s"o T[s/ ;N'o eo e/ oZyhnK t;sK dh nB[wkfBs
ehws d/ 75# sZe G[rskB ndk eoBk j't/rk. ;[oZfyns g/Prh gqkgs eoB bJh
;wZroh froth BjhA oZfynk ikt/rk.
7)
rshPhbsk g/PrhL
rshPhbsk g/Prh dh gqtkBrh fdzd/ ;w/A fXo dh ftZsh ;fEsh dk f\nkb oZfynk iKdk
j?. m/ek ;wK ;hwk s'A pknd rshPhbsk g/Prh dh t;{bh ;z;EkB dk B[e;kB j?.
rshPhbsk g/Prh T[;koh dk ezw nozG ;w/A BjhA fdZsh ikDh ukjhdh.
m/e/dko dh noIh s/, ezw dh ehws d/ 5# nkeko d/ fj;kp Bk+ m/e/dko
rshPhbsk g/Prh dh ndkfJrh fJ; G[rskB s'A gfjbK fBwBfbys PosK dh gkbDk
132
eoB T[gos vh n?B nkJh Nh nB[;ko ezw dh e[Zb bkrs T[s/ 18# ;kbkBk ftnki dh
do T[s/ ehsh ikt/rhL^
(T)
m/e/dko B/ ezw dh ehws dk xZN' xZN 2# G"fse s"o T[s/ w[ezwb ehsk j'Dk ukjhdk j?.
(n)
m/e/dko ezw dh ehws dh xZN' xZN 5# ehws dh tosh j'Jh wPhBoh ns/
;wZrohnK ;kJhN T[s/ fJeZmhnK eoBhnK j'DrhnK ns/ T[j ;kohnK fJzukoi
fJzihBhno d/ nj[d/ d/ BKn s/ froth oZyDhnK j'DrhnK.
rshPhbsk g/Prh ns/ T[; d/ ftnki dh t;{bh 20# ezw w[ezwb j'D s/ P[o{ j' ikt/rh
ns/ 80# ezw w[ezwb j'D sZe g{oh tkg; eoBh j'tr
/ h. fJj fJZe;wkB fePsK ftZu
t;{b ehsh ikt/rh.
T[go'es wkgdzvK pko/ |?;bk ;qh e/H n?;H izi{nk todh n?| ;h ;h tZb'A T[BQK dh jh
gqXkBrh j/m 10 |otoh 1999 nko ;h n?;, ;h J/, n?w vh jkT{;|?v, n?w vh
wkoe|?v dh w"i{drh u j'Jh fJZe whfNzr d"okB ftuko tNKdo/ s'A pknd whfNzr dh
ekotkJhs/ }"o eofdnK fbnk frnk j?.
8)
(T)
fgSb/ fpb dh fwsh s'A ehs/ ezw dhnK wZdK dk Bkg^s'b s/ wksoktK.
(n)
;N'oI s'A gqkgs ;wZroh dh ng^N{^v/N ;N/Nw?AN, fi; ftZu ftuko nXhB nk\oh fpb
sZe gqkgs t;{bhnK do;kJhnK rJhnK j'D, wksok s/ ehws d'tA/ soQK dhnK wZdK
ftZu.
(J)
fgSb/ fpb d/ pknd s'A ehs/ ezw bJh ftP/P |kow ftZu r[DtZsk fB:zsqD N?;NK dhnK
ekghnK.
(;)
;kJhN fBod/P g[;fsek ftZu doi fBod/PK dhnK ekghnKl fi; ftZu fBod/PK d/ Bk+
Bk+ T[BQK dh gkbDk d/ t/ot/ th doi j'D, Bk+ fgSb/ fpb d/ pknd s'A ehs/ ezw d/
t/oth j'D.
133
fi; fpb d/ Bk+ T[go'es d;skt/I BZEh BjhA j'Dr/, T[BQK T[s/ ftuko BjhA j'tr
/ k.
fJzukoi fJzihBhno fpb g/P ehs/ ikD d/ 30 fdBK nzdo fJ; dh g[PNh eo/rk.
(9)
(T)
ezw nozG j'D s'A gfjbK iK gqrsh nXhB ezw d"okB iK fJ; d/ \ksw/ s'A pknd m/e /
dhnK PosK dh T[bzxDk iK T[; m/e/ jh \sw eoB dh ;fEsh ftZu, fJ; wkwb/
s[ozs fBp/VB bJh ezw d/ fJzukoi fJzihBhno jtkb/ eo fdZsk ikt/rk ns/ T[j m/e/dko
tZb'A fbysh o{g ftZu p/Bsh gZso d/D d/ 60 fdBK d/ ;w/A nzdo nkgDk |?;bk ;[DkJ/rk
ns/ nfij/ ;"Ag/ ikD tk+/ jo/e wkwb/ pko/ nfijk |?;bk, pPos/ T[j ;kb;h bJh
G/fink ikt/, fit/A fe fJZE/ fJ; s'A pknd ftt;Ek fdZsh rJh j?, nzfsw j't/rk s/
m/e/dko fJ; wzBD dk gkpzd j't/rk.
(n)
i/ fJzukoi fJzihBhno B/ nkgDk |?;bk m/e/dko dZ; fdZsk j? ns/ ;kb;h bJh
m/e/dko tZb'A |?;b/ tk+h fuZmhdh gqkgsh d/ 60 fdBK nzdo e'Jh dkntk g/P BjhA ehsk
iKdk, sK tofDs |?;bk nzfsw j't/rk ns/ m/e/dko T[; wzBD bJh gkpzd j'tr
/ k ns/
T[; s'A pknd T[; fe;/ ;kb;h bJh BjhA fdZskk ik ;e/rk.
(J)
;kb;h dk ;EkB nfijh EK iK EktK j'DrhnK, i' ;kb; s?n eo/rk s/ fJj EK s?n
eoBh T[;/ dk nfXeko y/so j'tr
/ k.
(10)
ezeohN dk ezw
ezeohN dk ;kok ezw we?Bheb fwe;o okjhA ehsk ikt/rk, BjhA sK fit/A fJzukoi
fJzihBhnno gqtkBrh d/tr
/ k.
;kok nko ;h ezw g?No'b$vhIb iK fpibh Bk+ uZbD tk+/ we?Bheb tkJhpq/No okjhA
w[ezwb ehsk ikt/rk.
(11)
nkwdB N?e;
nkwdB N?e; ekB dhnK ftt;EktK nB[;ko nkwdB N?e; dh eN"sh ;o's T[s/ jh
ehsh ikt/rh ns/ nfijhnK eN"shnK dk fJZe ;oNhf|e/N jo/e ftZsh toQ/ fv;pof;zr
d|so tZb'A m//e/dko fdZsk ikt/rk.
(12)
134
tofDs ;wK fwnkd d/ pkti{d gfjb/ 6 wjhB/ ehs/ ezw bJh fe;/ tkX/ dh ndkfJrh
BjhA ehsh ikt/rh.
(13)
seBheh ;Nk|L
m/e/dko ezw ehs/ ikD d/ ;w/A d"okB g{o/ ;w/A bJh fBwBfbys seBheh T[;koh ;Nk|
nkgD/ e'+ B"eoh s/ oZyDk j'tr
/ k ns/ jo/e e?bzvo wjhB/ dh 10 skoh\ T[B QK
w[bkIwK d/ BKn s/ T[BQK dh jkIoh d/ ;oNhf|e/N iwQk eotkT[D/ j'Dr/.
(T)
fJZe ro?i{J/N fJzihBhno fi; e'+ 50 bZy o[gJ/ s'A tZX d/ ezw eoB dk xZN' xZN 3
tfoQnK dk tkip siopk j'Dk ukjhdk j?.
(n)
fJZe ro?i{J/N fJzihBhno iK :'r fvgb'wk Xkoe, fi; 50 bZy o[gJ/ s'A tZX d/ ezw
eoB dk xZN' xZN 3 tfoQnK dk tkip siopk j't/.
seBheh ;Nk| jo ;w/A ;kJhN T[s/ T[gbpX j't/rk.
i/ m/e/dko T[go'es xZN' xZN seBheh ;Nk| fB:[es eoB s'A Bkekw ofjzdk j? iK
nfij/ ;Nk| w?ApoK d/ BKn ns/ jkIoh ;oNhf|e/N iwQk BjhA eotkT[Kdk,K b'e
fBowkD ftGkr bJh ezw eod/ nfij/ ;Nk| dh n";s sB\kj s'A d[ZrDh do Bk+
m/e/dko d/ fpbK ftZu'A fJ; dh t;{bh ehsh ikt/rh.
(14)
;wZroh T[s/ fteoh eo iK e'Jh j'o eo iK NoBUto m/e/dko tZb'A ndkfJrh:'r j't/
rh ns/ ;z;EkB fJ; bJh fe;/ th dknt/ T[s/ ftuko BjhA eo/rk.
ftZsh$\ouk ;fEsh
2)
G"fse gqkgshnK
135
nkw s"o s/ nkfvN fBohyDK ftZu ftZsh gZyK dk fBohyD eo e/ t/fynk iKdk j? fe eh
\ouk ftt;Ek nB[;ko jh ehsk ik fojk j?, s/ |zv piN ftt;Ek d/ nzdo ofj e/ jh
\ou ehs/ rJ/ jB. fJ; ;G d/ fB:wsheoD dh b'V j?. w[Zy gVsk+ fBohyD ezw dh
G"fse ekor[Ikoh t/yD bJh j'D/ ukjhd/ jB. i/ T[;koh rshftXhnK nB[;{uh s'A fgZS/
jB ns/ :'iBkpzdh d/ nB[o{g BjhA jB, sK :'iBk dhnK n;o ekoikswe rshftXhnK
ezw BjhA eoBrhnK.
1H J/H ebk T[;koh Bk+ ;pzXs rshftXhnK bJh ekoi^ftXhnK (T[;koh ekoi)
ekoi^ftXh d/ w[Zy sZs (fjZ;/ g[oI/) fBwBfbys nB[;ko fdZs/ rJ/ jBL^
1H
2H
nB[wkB dh fsnkoh
gfjb/ gVkn s/ fJZe eZuk nB[wkB fsnko ehsk iKdk j?. ezw dk w[ezwb fJfsjk;,
fJ; dh Io{os, yks/ dk j?v, ezw dh nB[wkBs oew, fJ; d/ nozG j'D$w[ezwb j'D dk
;wK nB[wkB dh fog'oN ftZu g{oh soQK ftukfonk iKdk j?. ;pzXs ezw d/ fwnkoK
ns/ ezw d/ w[Zb (bkrs) dk fBog/y nB[wkB doK dh nkw nB[;{uh T[s/ nkXkos ftGkrh
doK (wd eqw nB[;ko) bkr{ eo e/ bkfJnk iKdk j?, fJj doK i' oki b'e fBowkD
ftGkr dhnK ftfGzB Pk\ktK tZb'A ehs/ ezwK s/ bkr{ j[zdhnK jB. nB[;{uh ftZu fdZshnK
136
doK nkw T[;kohnK s/ oZy^oykn d/ ezwK bJh j[zdhnK jB. fJj doK y/soh ew/Nh tZb'A
;w/A ;w/A f;o wBI{oP[dk gqhwhnw i'V e/ ngv/N ehshnK iKdhnK jB.
id'A o/yk fuZso (vokfJzr) gqtkB j' iKd/ jB, sK eZuh bkrs d/ nB[wkB nk\oh o{g
fdZsk iKdk j? ns/ T[; ;woZE nfXekoh tZb'A wBI{o ehsk iKdk j?.
2H
(1)
N?Avo doK ;h n?; doK (nkXko doK) d/ nkXko T[s/ eZYhnK iKdhnK jB s/ T[BQK ftZu
gqhwhnw (T[; ;w/A i' w"i{dk doK j'D) i'fVnk iKdk j?.
(2)
^ m/e/dko ;h n?; nko O gqhwhnw doK ftZu i'V (O) iK xNk (^) e/ N?Avo d/Dk
j't/rk.
(3)
sd s[bBkswe ;N/Nw?AN fsnko ehsh iKdh j?. m/e/dko dh ftZsh wIp{sh fXnkB
ftZu oyfdnK jh ;dk xZN'^xZN do dh f;|koP ehsh iKdh j?.
(4)
;woZE nfXekoh tZb'A 30 fdBK d/ nzdo N?Avo gqtkB ehsk ikDk ukjhdk j?.
(5)
N?Avo gqtkBrh d/ nkXko s/ nbkNw?AN^gZso ;|b m/ek J/iz;h ikoh ehsk iKdk j?.
(6)
nB[wkB ftZu ;woZE nfXekoh tZb'A pkekfJdk gqtkfBs }?o^nB[;{fus wZd doK Pkwb
ehshnK ikDhnK ukjhdhnK jB.
3H
;wM"fsnK dh fsnkohL
nbkNw?AN^gZso ikoh j'D fgZS'A, m/e/dko d/ d;skt/I (;wM"sk) fsnko ehs/ iKd/ jB,
fi; ftZu fwnko d/ B/w s/ m/e/ dhnK PosK Pkwb j[zdhnK jB. fJBQK s/ d'tA/ fXoK
(ftGkr ns/ m/ek J/iz;h) tZb'A j;skyo ehs/ iKd/ jB.
n)
wjZstg{oD foekovI
\ou/ Bk+ ;pzXs ;fjekoh nkfvN ftGkr dk ;G s'A wjZstg{oD ezw nkgD/ nkg jh
nfij/ N?;N u?e T[s/ g{ok T[soBk j'Dk ukjhdk j?, fit/A fe fJj Io{oh ;wfMnk ik
;edk j? fe nzdo{Bh ekoi^ftXh n;b ftZu T[fus sohe/ Bk+ fJj ;[oZfyns eodh
j?L^
wjZstg{oD foekovK s/ nkfvN fBohyDK dh B/Vsk fBwBfbys nB[;ko j?L^
137
w[Zy foekovI
foekovK dk fBohyD eod/ ;/A fBwBfbys fBohyD j'D/ ukjhd/ jB
1H
|kow gh vpfbT{ J/^24L (nB[;{uh vkZe/N) fJj n;b ftZu nkfvN bJh fJZe v/n
p[Ze j[zdh j?. fJj fJefjo/ ezw bJh fsnko ehsh iKdh j?, fi; ftZu ezw dk Bkw,
wjhBk s/ p[Ze eoB dk sohek
t/y' fe fJ; Bk+ m/e/dko d/ n;b fpb, ;N'o d/ t/ot/ ns/ Nh JhI dhnK ekghnK BZEh
ehshnK rJhnK j'D.
ikoh ehsh ;wZroh bJh fJBv?AN; t;s{ ;N'o ofi;No Bk+ fw+k e/ (;wZrohnK
dhnK wksoktK) t/fynk ikDk ukjhdk j?. fe;/ soQK dh spdhbh do;kT[D dh b'V j[zdh
j?.
1)
Bed G[rskB
2)
;Nke
3)
spkdbk fJzdokIK dh wdd Bk+ ;wZroh dh n?vi;Nw?AN (iK sK ;wZroh fe;/ j'o ezw
s'A fe;/ ezw ftZu spdhb ehsh iKdh j? iK ;wZroh ezw s'A fe;/ j'o ezw ftZu spdhb
ehsk iKdk j?). fJj ezw bJh p[Ze ehs/ e[Zb \ou/ dk gqdoPB eodk j?.
2H
|kow gh vpfbT{ 27
ofi;No dk oZy^oykn fBwBfbys sohe/ Bk+ ehsk iKdk j?. fJj fe;/ ezw d/ ftZsh
gZyK dk PhPk j[zdk j?. fJj wjhB/ eqw Bk+ |kow ghH vpfbT{H J/H 24 okjhA p[Ze ehsk
\ouk do;kT[Kdk (nB[;{uh vkZe/N)
t/y' fe eh nB[wkB wBI{o ehsk frnk j?. i/ BjhA sK fJj B[esk T[mkU.
i/ BjhA, sK ;Nkg^g/i$xZN \ou/ d/ ekoDK dh iKu ehsh ikt/.
ekbw
bVh Bzpo
1
ezw dk Bkw
2
nB[wkB o
138
fJ; ;fEsh nXhB ezw o'fenk ik ;edk j?. ekoD j' ;edk j? fe m/e/dko fgZS/ jN
frnk j't/, m/e/dko wBI{oP[dk vokfJzr gqdkB Bk ehsh j't/ iK e'Jh seBheh ekoD th
j' ;ed/ jB.
\ouk p[Zev 2000^2001
1H
gqrshPhb \ouk
w/ok
\ou/ T[s/ gqrshPhb
tkip |kJhbK bJh ;Zd' ns/ T[BQK dk fBohyD eo'
5
67
m/ek ;wM"s/ dhnK PosK ftZu fe;/ ewh dk B[esk T[mkU ns/ \ou/, ;wM"s/ dk bkIwh
B[e;kB gsk eo', ns/ \ou/, tkX{ \ou/ nkfd dk bkIwh B[e;kB gsk eo'.
nkoe gqrshPhb \ouk
9
10
(2)
}?o^nB[;{uh t;sK dk gqtkB Bk j'Dk fijVhnK pknd u wBI{o eoB tk+/ nfXekoh
tZb'A gqkgshnK j' ;edhnK jB.
8H
jo/e fgSb/ fpb s'A iwQk eotkJh$eZYh IwkBs okPh d/ nkXko T[s/ T[rokjh fJZe tko
ehsh ikDh ukjhdh j?.
9H
5H
Bkg^s'b g[;fsek
139
fpb ftZu n?wH phH Bzpo ns/ gzBk ;zfynk d/ jtkb/ fdZs/ rJ/ jB.
n?w ph n?; d' gqeko d/ j[zd/ jB^tZvk ns/ S'Nk
2H
T)
wksoktK dk \[bk;k n?wH phH ftZu doi wksoktK d/ nB[;ko fsnko ehsk iKdk j?.
^
n)
^
J)
wksok
ezwK d/ d' gqeko d/ sZs bkr{ ehs/ iKd/ jB, id fe fBwBfbys u?fezr eoB dh b'V j?.
^ sd wksoktK dk \[bk;k fsnko ehsk iKdk j?.
T)
(1)
(2)
(3)
140
nEkoNhL ghH n?BH yzBk dh j?Av p[Ze fJzvhnB gq?eNheb f;ftb fJzihBhnoI dk gzBk
8$86
4)
i/ ;wZroh dh n;b ygs 5 |h ;dh sZe xZN iK T[; s'A th xZN j?, sK ezw d[nkok
feos do s/ ftGkrh s"o T[s/ e'Jh ekotkJh BjhA ehsh ikt/rh. go m/e/dko tZb'A ehsk
frnk ezw nkB Eo{ j?, sK do Io{o jh xNkJh ikt/rh. :ehBh pDkU fe ezw dh
;fEosk gqGkfts BjhA j'tr
/ h.
5)
n?; vh Jh fJzukoi s'A pknd b[et/A Bkg^s''b ehs/ ikD/ Io{oh j[zd/ jB.
6)
t/y' fe phwI d/ Bkg^s'b ftZu fe;/ fe;w dk e'Jh tkXk^xkNk BjhA j'Dk ukjhdk
feT[Afe fJ; wZd dh do pj[s T[u/oh j[zdh j?.
7)
ezw d/ fwnko pko/ T[u nfXekohnK d/ fBohyD B'N; dk th nfXn?B eo', i' T[BQK B/
nkgD/ fBohyD d"okB ehs/ j'Dr/.
n)
fwZNh dk ezw
1)
2)
;kJhN T[s/ T[gbpX fwZNh dh tkip sohe/ Bk+ tos'A ehsh rJh j?.
3)
b'e fBowkD ftGkr ftP/P jdkfJs Bzpo 6, 2 d/ g?okrqk| 26 nB[;ko, fwZNh d/ ezw
BkgD dhnK d' ftXhnK jB.
1)
id'A th g[NkJh ykJhnK ftZu iK p"o'^fgN; s'A ehsh iKdh j?, sK p"o'^fgN; Bkfgnk
ikt/rk.
2)
g?okrqk| 27^ id'A p"o'^fgN; s'A BkgDk ;zGt BjhA j[zdk ns/ ezw tk+/ ;EkB T[s/ y[ZbQh
gJh fwZNh Bkg fbnk iKdk j?, sd P[ZX xD Bkg sZe g[ZiD bJh fBrfws GokJh d/
;ko/ wkwfbnK ftZu n;b Bkg bJh xD^frDsh ftu'A 10 |h ;dh eN"sh ehsh ikt/rh.
JH
ftP/P B[es/L
1H
141
1) T[BQK fBod/PK tk+/ nozGb/ g?o/ t/fynk frnk fiBQK dh T[bzxDk ehsh rJh j?.
2) ezw eoB d/ sohe/ dh ftnkfynk eo' ns/
3) f;ZN/ ti'A gqGkt ^ n?e;gB dk B[e;kB, tkX{ \ou/, nDnfXekos ft;Eko, f|I{b
\ouk, tX/o/ G[rskB nkfd
ezw eoB tk+h J/izh dk itkp bt', g?o/ ftZu fJ; i'V' ns/ ns/ fJ; ;p{s Bk+
oZd eo' i/ itkp tkip BjhA j?.
2H
i/ wBI{o Bk ehs/ nB[wkB bJh \ouk ehsk iKdk j?, sK nfijk \ouk nDnfXekos pD
iKdk j?.
3H
i/ \ouk wBI{oP[dk nB[wkB dh wksok s'A tX iKdk j?, sK fJj tkX{ \ouk j[zdk j?, fi;
d/ fB:wsheoD dh b'V j[zdh j? ns/ tkX/ d/ ekoD ikDB dh b'V j[zdh j?.
4H
T[; jkbs ftZu f|I{b \ouh j' iKdh j?, i/ ezw ;kJhN pdbD ekoD pzd j' ikt/ iK
;EkB s/ jVQK nkfd ekoD pj[s fInkdk B[e;kB j' ikt/.
5H
id'A e'Jh m/e/dko nX{o/ gVkn T[s/ ezw SZv iKdk j?, sK pkeh ofjzd/ ezw bJh gfjb/
m/e/dko s'A i'yw ns/ bkrs t;{b ehsh ikt/rh. fJ; wkwb/ ftZu pkeh ofjzdk ezw w[V
N?Avo ;Zd e/ iK ftGkr s"o T[s/ w[ezwb ehsk iKdk j?, \ou/ dk |oe t;{bh:'r pD
iKdk j?.
6H
gqrshPhb \ouk do;kT[D bJh d{i/ ezw$;Nke u'A \ou/ dh |oIh p[fezr ezw bJh ehsh
iKdh j?, sK i' gqtkfBs ;wZroh dk piN \sw j'D s'A pukn ehsk ik ;e/. Bk sK
;wZroh j"+h j"+h fyZuh iKdh j? s/ Bk jh G"fse s"o s/ ezw ehsk iKdk j?. nfij/
isB ;koh :'iBkpzdh \okp eo e/ oZy fdzd/ jB.
7H
wB|h fpb dk fBohyD pj[s fXnkB Bk+ ehsk ik ;edk j? feT[Afe fJzM T[rokjh
pekfJnk yVQ iKdh j?. fJ; bJh ekoDK dh iKu ehsh ik ;edh j? s/ g?ok fBowkD
ehsk iKdk j?.
8H
id'A ezw w[ezwb j' iKdk j?, sK ;zgzBsk fog'oN fsnko eoB dh Io{os j[zdh j?.
s/b ezgb?e;L
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .
1H
142
2H
g{zih \ohd ;w/s ;kohnK \ohddkohnK Io{o jh ;woZE nfXekoh tZb'A wBI{oh fw+h
j'Dh ukjhdh j?.
3H
4H
oZd ehsh ;wZroh d/ wkwb/ ftZu gqkgs ehsh \ohd Io{o jh pkekfJdk ;N'oI ftZu
doi ehsh ikDh ukjhdh j?. ;wZroh tkg;h B'N ukbkB iK fJBt[nkfJ; Bk+ BZEh
ehsk j'Dk ukjhdk j? ns/ G[rskB fJ; Bk+ i'V/ ikD/ ukjhd/ jB.
5H
6H
foD nkXko s/ \ohddkohnK bJh, fJzdokI \ohd v/n p[Ze ftZu ehsk ikt/rk s/ g?D
tk+k
gqGkt
;gbkfJo
b?io
nekT{AN
ftZu
d/Dk
j't/rk.
tkT{uo
d/
Bk+
Bed \ohddkohnK bJh fJzdokI \ohddkoh v/n p[Ze ftZu ehsk ikt/rk ns/ T[; dk
n;o p?Ae yks/ ftZu fdZsk ikt/rk. tkT{uo d/ Bk+ fpb$e?P whw', fBohyD fog'oN dh
ekgh BZEh j'D/ ukjhd/ jB.
8H
eZuk wkb$;wZroh ftfGzB gqfefonktK ftu'A dh bzxDk g?Adk j? ns/ jo/e gqfefonk
d"okB fJ; ;wZroh dk e[ZM Bk e[ZM B[e;kB j' iKdk j?. fJ; gqfefonkswe B[e;kB dh
PBk\s j'Dh ukjhdh j? ns/ fJj fBoXkos B/wK d/ nzdo jh j'Dk ukjhdk j? (T[dkjoD
ti'A ib vhrfwzr d"okB gqfefonk dk B[e;kB, oh|kfJfozr B[e;kB, gqh^pbhfuzr
B[e;kB, p?u gqeko, jkJhvq'ihB/PB gbKN, g';N fBT{NobkfJI/PB^ew^g';N pbhfuzr
gbKN ns/ fvUvokfJI/PB gbKN ftZu j'D tk+k gqfefonkswe B[e;kB.
9H
143
nkfvNo fJBg[N (eZuk wkb) ns/ T[sgkdB (fsnko T[sgkd) nB[gks ns/ e[Zb
gqfefonkswe B[e;kB dk nB[gks T[go'es dZ;/ nB[;ko eZYDk ukjhdk j? ns/ T[; dh
s[bBk ;kbK Bk+ gZy ftZu$nfjs ftub/ |oe okjhA eoBh ukjhdh j?.
fJ; nB[gks dh s[bBk fe;/ pkjobh fwb s/ T[d:'r Bk+ ehsh ik ;edh j?. nkfvNo
ftfGzB T[g T[sgkdK ftZu nfij/ gqfefonkswe B[e;kB dh itkpd/jh dh PBk\s
eoBh ukjhdh j?.
\ohddkohnK dh g[PNh o;hd^ew^fBohyD B'N ns/ nkVQshJ/ d/ fpbK okjhA ehsh ikDh
ukjhdh j?.
2H
M'B/ dh do Gkos ;oeko tZb'A s?nP[dk xZN' xZN j'Dh ukjhdh j?.
3H
\ohd fpb ftZu M'B/ dh fJZe;[osk wksok ;wZroh gqkgsh B'N Bk+ j'Dh ukjhdh j?.
4H
do$wksok$|oe d/ wkwb/ ftZu fXo s'A v/fpN B'N b?Dk ukjhdk j?.
5H
ygs:'r nkw ;N'oI dh \ohd d/ wkwb/ ftZu :ehBh pDkU fe fbe[Jhv/N ehs/
joikfBnK dh t;{bh ehsh iKdh j? i/ ;gbkfJoI tZb'A fvfbto ehsh t;s{ ;wM"s/ dh
;wK nB[;{uh nB[;ko BjhA j?.
6H
u"+K dh t;{bh fBwBfbys gq'|kow/ ftZu skfbek ftZu d/Dh ukjhdh j? ns/ gqshe{b |oe
bJh fIzw/tkoh s?n j'Dh ukjhdh j?.
7H
bVh Bzpo
t/ot/
n;b t;{bh
|oe
wksok wksok wksok ehws
1H
;zgo
{ B u"+
2H
nZXk
3H
BZe{
4H
u"+ SkD$u'eo
5H
u"+K dh cZe
6H
xkN
7H
e[Zb i'V
144
nfXnkfJ ^ 12
wjZstg{oD ekoikswe ;{ue (nB[gks) ns/ gzikp oki ;fjekoh p?Ae ns/
gzikp oki y/shpkVh ftek; p?Ae d/ B/w
nB[gks ftPb/PD
fJZe nB[gks e'Jh d' nzeK ftuk+/ rfDse ;pzX do;kT[Adk j?. nB[gks ftPb/PD,
ftPb/PDkswe ;whfynk dk fJZe w[ZbtkB n"Iko j?. fJZe nkfvNo nB[gkse ftPb/PD dh
tos'A fe;/ n;kXkoD iK nB[wkBs s/ frnks s'A goQK ik ojh fe;/ j'o uhI dh PBk\s eoB
bJh ehsh ik ;edh j?. nB[gks e/tb bZSDK T[ikro eod/ jB. fJj nkfvNo d/ jZE ftZu
j[zdk j? fe T[j fJBQK bZSDK dk tkip sohe/ Bk+ nfXn?B eo/, T[BQK nzso^;pzXs eo/ s/
fBPus BshfinK s/ g[Zi/ iK nrb/ohnK iKuK bJh y/soK dh PBk\s eo/. ftZsh f;js
do;kT[D tk+/ nB[gksK dh rDBk p?bz; PhN s'A ehsh iKdh j?.
nB[gks rDBk fet/A eohJ/ ftnfynk
1H
fJZSs nB[gks
2H
>8#
145
>10#
4H
5H
6H
7H
146
>5#
efwPB, dbkbh iK tNKdo/ okjhA j'D tk+h nkwdB s'A e[Zb nkwdB
efwPB, dbkbh s/ tNKdo/ s'A j'D tk+h nkwdB ns/ tNKdok$e[Zb nkwdB
fizBk T[u/ok nB[gks, p?Ae bJh UBk jh fpjso
9H
10H
11H
12H
13H
1 s'A 2# sZe
2H
1)
147
148
4H gh n?b vh ph$Pk\k |zv d/D ns/ t;{bhnK bJh w[Zy d|so fJ; d/ T[bN eoB
ftZu p?Ae u[;s ;h. fJ; B/ |zv ;[;s BjhA oZy/ ns/ Nk+hnK ik ;eD tk+hnK
T[XkohnK T[s/ N/e BjhA oZyh.
5H
2H
ekoiPhb g{zih p?bz; PhN d/ d/DdkohnK tk+/ d/ e[Zb i'V ftu'A fto'Xh wZdK xNk e/
nkT[Dh ukjhdh j?.
nfXnkfJ ^ 13
nkfvN fog'oN ikoh eoBk
nkfvNo dh fog'oN jo/e nkfvN dk nzfsw gVkn$T[sgkd j[zdk j?. fJj T[j wkfXnw
j[zdk j?, fi; okjhA nkfvN nXhB ftZsh ;N/Nw?AN; iK j'o nzefVnK pko/ ngD/ ftuko
gqrNkT[Kdk. fJj nkfvN gqfefonk dk fJZe wjZstg{oD nzr j[zdk j?, feT[Afe fJj nkfvNo
tZb'A ehs/ ezw d/ Bshi/ dk \[bk;k g/P eodk j?.
fJZe nkfvN nkw s"o s/ ftZsh ;N/Nw?AN; iK ftfGzB ;kXBK okjhA fBohyD nXhB j'o
eEB iK gq;skt d/ ;p{sK dk fJZe ;zrqfj j[zdk j?. fJeZm/ ehs/ ;p{sK dk fBohyD pj[s jh
fXnkB Bk+ eoBk j[zdk j?. fJ;/ fBohyD s'A nkfvNo B/ e'Jh tkip f;ZNk eZYDk j[zdk j?, i'
T[j nkfvN fog'oN okjhA gqrNkT[Kdk.
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .
149
nkfvN fog'oN dh Ppdktbh dk pj[s wjZst j[zdk j?. nfijhnK fog'oNK dh Ppdktbh
s/ nkfvNoK dh fe;/ e'skjh iK X'ykXVh pko/ ekBh fIzw/tkoh s?n j[zdh j?.
fe;/ ;z;EkB d/ ykfsnK pko/ nkfvNo dh fog'oN ftZu fJj fpnkB ehsk j'Dk ukjhdk
j? fe eh p?bz; PhN ;Zuh j? ns/ ;pzXs eko'pko dk fBnKg{oD toDB T[; ftu'A fw+dk j?. fJ;
;pzX ftZu T[; fJj fXnkB oZyD dh b'V j[ zdh j? fe fes/ e'Jh }bs ftnkfynk Bk j't/ iK
;zgshnK s/ d/DdkohnK o+^rZv Bk j' ikD ns/ fes/ e'Jh ;zgshnK s/ d/DdkohnK b[ek e/ Bk
oZyhnK j'D, ;zgshnK d/ ;pzX ftZu ftzv' vq?f;zr ns/ fBt/P dh g[PNh j[zdh j', BjhA sK nkfvNo
T[s/ nkgDh fvT{Nh ftZu e'skjh tosD dk d'P bZr ;edk j? ns/ fJj nkfvNo dh itkpd/jh
j[zdh j?.
fog'oNK ns/ ;oNhf|e/NK ftuk+/ |oeL
wZd ;oNhf|e/N T[d'A tosh iKdh j?, id'A nkfvNo sZEK dh P[ZXsk dh g[PNh eodk j?.
fJZe nkfvNo dk ;oNhf|e/N fJj gq;s[s eodk j? fe T[; B/ e[ZM nzeK$nzefVnK dh g[PNh eo
fdZsh j? ns/ T[j d;skt/IK s/ yksk g[;seK d/ fBohyD nB[;ko T[BQK dh P[ZXsk dh rozNh d/D
dh ;fEsh ftZu j?.
d{i/ gk;/ fJZe fog'oN fJZe o;wh ;N/Nw?AN Gkt eEB j[zdk j?, i' nXhB fog'oNK ftZu
tofDs wkwfbnK dh iKu, fBohyD iK ;whfynk T[gozs fsnko ehsk iKdk j? ns/ T[; ftZu
T[; T[s/ nkfvNo dk ftuko Pkwb j[zdk j?.
ftuko dhnK fe;wKL
1H
n:'r ftukoL
id'A e'Jh nkfvNo ftfGzB wkwfbnK pko/ fe;/ fMie s'A p}?o nkgDk ftuko gqrNkT[Kdk,
fJj n:'r (nBe[nkbh|kJhv) ftuko j[zdk j?. fJZe n:'r ftuko dh T[dkjoD
nkfvNoI dk fJj eEB j't/rk fe ;kv/ ftuko s/ ;kvh ;{uBk w[skpe s/ ;k fdZshnK
ftnkfynktK nB[;ko, p?bz; PhN ns/ w[Bk|/ s/ B[e;kB dk yksk ;ko/ wkwfbnK ns/
ekoiPhb BshfinK dh ;fEsh dh fJZe ;Zuh s/ fBnKg{oD Mbe g/P eod/ jB.
:'r ftukoL
150
id'A fJZe nkfvNo e[ZM ;ze'u iK fMie Bk+ nkgDk ftuko gqrNkT[Kdk, sd fJj
nkfynk iKdk j? fe T[; dk ftuko :'r j?. T[dkjoD ti'A, ftZsh ;N/Nw?AN; dh nkfvN ftZu,
fJZe nkfvNo nkgDk ftP/P fJsokI oZy ;edk j? iK nkfvN fog'oN ftZu e'Jh nfijh Pos
oZy ;edk j?, fit/A T[go'es d/ wZd/BIo, n;hA fog'oN eod/ jK fe p?bz; PhN fJZe ;Zuk s/
fBnKg{oD ftuko gqrNkT[KdhHHH fiZE/ fJZe nkfvNo fJZe :'r ftuko d/Dk g?Adk j?, T[;
fog'oN ftZu :'rsk dh gqfeosh ;gZPN o{g ftZu gqrNkT[Dh ukjhdh j?.
:'r fog'oN ;Zdk d/D tk+/ e[ZM wjZstg{oD jkbks j/mK do;kJ/ rJ/ jBL^
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
3H
bJh ;fjws BjhA j?, sd T[j T[bN iK gqshe{b ftuko fdzdk j?.
fJZe gqshe{b futko tkip j[zdk j? id'A nkfvNo d/ fJsokI iK fMie iK PosK fJzBhnK
gdkoEtkdh j? fe T[j fJj wfj;{; eodk j? fe ykfsnK s/ fJZe ;w[Zuh Mks t/b/ T[; ;G
e[ZM jh gdkoEe s"o s/ pdfbnk j'fJnk j?.
nkfvN B'N; d/ fBp/V/ bJh ekoi^ftXh fBwBfbys nB[;ko j?^^
S'NhnK p[fBnkdh ;fjekoh ;GktK dh fJz;g?eNo (nkfvN) tZb'A nkfvN
T)
151
ftZsh ;z;EkBK Bk+ ;pzXs fJBQK ;GktK d/ wkwb/ ftZu nkfvN B'N; dhnK fszB ekghnK
fsnko eoBhnK j'DrhnK, BjhA sK nkfvN B'N; dhnK d' ekghnK fsnko ehshnK
ikDrhnK.
n)
fJz;g?eNo nkfvN nkgD/ j;skyo:[es nkfvN B'N dh fJZe ekgh ;Gk d/ gqXkB$whs
gqXkB ;"AgDh j't/rh ns/ nkfvN w[ezwb j'D w"e/ oZyh whfNzr ftZu ftuko tNKdo/ s'A
s[ozs pknd fJj fog'oN d/ e/ o;hd b?Dh j'tr
/ h. T[j ekoi ftXh g[;fsek ftZu fJj
B'N d/tr
/ k fe T[; d/ j;skyo:[es nkfvN B'N dh ekgh gqXkB$whs gqXkB ;"Ag fdZsh
rJh j?. nkfvN B'N dhnK pkeh ekghnK T[;/ gzdotkV/ d/ nzs sZe nkfvN nk|h;o
G/iDh j'tr
/ h, fi; ftZu fJj w[ezwb ehsh rJh ;h, BjhA sK fJz;g?eNo (nkfvN) dh
gzdotkVk vkfJoh s/ ftuko BjhA j'tr
/ k.
(J)
(;)
fJz;g?eNo s'A nkfvN B'N; fwbD d/ 15 fdBK d/ nzdo nkfvNo nk|h;o d/ d|so
T[BQK dh gVsk+ pj[s pkoheh Bk+ eoBh j't/rh.
(j)
iKu gVsk+ t/b/, i/ nkfvNo nk|h;o brdk j? fe nkfvN B'N fe;/ th soQK nX{ok
j?, sK T[j fJ; pko/ nrbh whfNzr d"okB ;pzXs fJz;g?eNo nkfvN Bk+ fBih s"o s/
ftukot NKdok eo/rk ns/ T[; w[ezwb eotkJ/rk. i/ nkfvN B'N; ;Gk u ikJ/
p}?o w[ezwb BjhA ehs/ iKd/, sK T[j fJz;g?eNo nkfvN tkg; eo fdZs/ ikDr/ s/
fiBQK T[j nkfvN nk|h;o dh okfJ doi j'tr
/ h, i' T[; dh gqkgsh d/ 7 fdBK nzdo
nkfvN nk|h;o dh gkbDk fgZS'A T[; d'pkok g/P ehsh ikt/rh.
(e)
i/ nkfvN fo'go
' N ftZu rzGho p/fB:whnK, }pB, f|I{b \ouhnK nkfd Ikfjo j[zdhnK
jB, T[; wkwb/ bJh ftP/P fog'oN fsnko eoBh j't/rh.
(y)
nkfvN B'N dh fJZe ekgh nkfvN nk|h;o d/ d|so u oj/rh ns/ shih ekgh ;pzXs
ftZsh ;z;EkB G/ih ikt/rh.
(r)
fiZE/ ;wtosh nkfvN gqufbs j't/ iK fiZE/ nkfvN nk|h;o iK fJZSs uh| nkfvNo,
fJz;g?eNo nkfvN, nkfvN nk|h;o s'A nkgDh nkfvN fog'oN wBI{o eotkJ/rk ns/
152
nkfvN nk|h;o iK uh| nkfvNo tZb'A tofDs jbfenK ftZu nkfvN fog'oN ikoh
eo/rk. fJBQK nkfvNoI dh nkfvN fog'oN dh g[DSkD nkfvN nk|h;o$uh| nkfvNo d/
d|so tZb'A ehsh ikt/rh.
(1)
;[;kfJNh eqw Bk+ |kJhbK dk oZy^oykn nkfvN nk|h;o d/ d|so ftZu ehsk ikt/rk
fiZE/ nkfvN B'N; ftZu nkfvN fJsokI w'wh dh ekgh ikoh ehsh iKdh j?, gkbDk
fog'oN s/ T[; ;Gk dh nkfvN Bk+ ;pzXs j'o ;koh fuZmh^gZsoh ;ko/ ;kbK bJh oZyh
ikt/rh. fJzM pknd d/ fe;/ th ;kb e'Jh jtkbk b?D dh ;[ftXk oj/rh s/ fJZe gZek
foekov th pfDnk oj/rk.
T[BQK ;opT[u ;z;EkBK ftZu, fiZE/ ;wtosh nkfvN gqufbs ofjzdh j?, nkfvN dh
fBrokBh uh| nkfvNo, ;fjekosk ;GktK d/ d|so d/ nfXekohnK ;"Agh iKdh j? ns/ oki d/
fIbQ/ ftZu nkfvN dh fBrokBh dk ezw fIbQk gZXoh nkfvN nfXekohnK fdZsk iKdk j?, ;op
T[u ;z;EkBK, e/Adoh ;z;EkBK s/ j'o tZv/ ;z;EkBK dhnK nkfvN fog'oNK d/ yofVnK dh iKu
fog'oN ikoh eoB s'A gfjbK ;z;EkBK d/ fBrokB nfXekohnK tZb'A gVsk+ ehsh iKdh j?.
fBrokB nfXekoh iK nkfvN fog'oN gqtkB eoB d/ ezw bJh fB:[es ehs/ rJ/
nfXekoh nzfsw yfsnK dh rfDkswe P[ZXsk dh u?fezr eo b?Dh ukjhdh j? iK T[; d/ d|so
s'A fe;/ nkfvNo dh wdd Bk+ T[; dh u?fezr j'Dh ukjhdh j?. T[; nkfvN fog'oN dk yoVk
uzrh soQK gVQ b?Dk ukjhdk j? s/ T[; ftZu b'VhAdhnK ;'XK eoBhnK ukjhdhnK jB. T[BQK dh
fBrokBh d/ ;w/A t/b/, T[go'es s'A fJbktk, T[BQK nkfvNo tZb'A fsnko nkfvN fog'oN dk
yoVk gqtkB eoB s'A gfjbK fBwBfbys B[efsnK dk fXnkB oZyDk ukjhdk j?.
1)
eh nkfvNo B/ nkfvN fog'oN ftZu fBih s/ pkjow[yh GkPk dh tos'A ehsh j? s/ e[ZM
ewhnK iK b'V s'A tZX \ofunK iK fe;/ ftneshnK tZb pekfJnk yVQhnK oewK
SZv e/ j'o fe;/ ftnesh dk e'Jh fIeo BjhA ehsk j?.
2)
3)
eh nzfsw fog'oN Bk+ b'VhAdhnK nB[;{uhnK s/ ;N/Nw?AN; BZEh ehshnK rJhnK jB.
4)
153
eh nkfvNo B/ b'VhAd/ t/ot/ iwQk eotk fdZs/ jB ns/ T[bzxDktK, xkNK s/ f|I{b
\ouhnK dh ;gZPN sohe/ ftnkfynk ehsh j?.
5)
eh nkfvNo B/ T[BQK ftZsh b?D^d/DK pko/ ;pzXs ftneshnK nkgD/ gZy oZyD dk
w"ek fdZsk ;h, fiBQK pko/ nkfvN fog'oN ftZu e[ZM gqshe{b sohe/ fNZgDh ehsh rJh j?
ns/ w[bzeDK Bk+ ;pzXs T[BQK fto[ZX fNZgDhnK ehshnK rJhnK jB.
6)
nkfvNo nkfvN tk+/ ;z;EkB dhnK fgSbhnK nkfvN fog'oNK ftZu doi ewhnK s/
T[ekJhnK d/ t/ot/ Io{o t/yD/ ukjhd/ jB s/ fJj iKu eoBh ukjhdh j? fe T[; ;z;EkB
B/ T[BQK ewhnK s/ T[ekJhnK dh ;whfynk fet/A ehsh j?.
7)
nkfvN dk yoVk uzrh soQK gVQ b?D wro'A fBrokB nfXekoh ;Gk d/ gqpzXeK Bk+ ftuko
tNKdok eo/rk ns/ i/ ;zGt j'fJnk, sK nkfvN fog'oN d/ yoV/ T[s/ w?B/fizr vkfJo?eNo
iK w[Zy ekoiekoh nfXekoh s'A j;skyo eotk bt/rk, i' fJ; sZE dk ;{ue j't/rk fe
fJ; fog'oN yoV/ d/ gVkn s/ t/fynk frnk$fJ; pko/ ftuko tNKdok ehsk frnk.
i/ w?B/fizr vkfJo?eNo iK w[Zy ekoiekoh nfXekoh fe;/ \k; b?D d/D Bk+ ;pzXs
nkgDk \[d dk gZy i'VBk ukj/ sK T[; nkfvNo dh fNZgDhnK ;w/s nkfvN fog'oN
ftZu fBrws ehsk ik ;edk j?.
T[BQK nkfvN fog'oNK dh gVsk+ fiBQK dh w"e/ s/ fBrokBh BjhA oZyh rJh
fijVhnK nkfvN fog'oNK dh fBrokBh w"e/ s/ BjhA ehsh rJh, sK T[BQK dh gqkgsh w"e/
fBwBfbys u?fezr eoBh ukjhdh j?L^
1)
eh Sg/ nkfvN whw'^|kow ftZu g[ZS/ ftfGzB gqPBK d/ itkp ;jh s/ w[ezwb jB.
2)
eh b'VhAdhnK nB[;{uhnK s/ ;N/Nw?AN; nzfsw fog'oN Bk+ BZEh ehshnK rJhnK jB.
3)
4)
eh ;Gk d/ nkgo/PBI s/ fJ; dh ftZsh ;fEsh Bk+ ;pzXs Io{oh ikDekoh iwQk eotkJh
rJh j?.
5)
154
eh nkwdB gqkgshnK s/ G[rskB dhnK ;N/Nw?AN;, w[Bk|/ s/ B[e;kB d/ yks/ ns/ p?bz;
PhN tkip sohe/ Bk+ fsnko ehshnK rJhnK jB s/ rfDse fbjkI Bk+ do[;s jB.
6)
7)
eh nkfvNo tk+/ gkf;UA e'Jh gqsZy T[ekJh ;Gk d/ ezweki d/ gZyK dh gVsk+ t/b/ ofj
rJh j?, fit/A fe T[; dh fog'oN s/ nzfsw ykfsnK dh gVsk+ s'A Ikfjo j' ;edk j?.
8)
eh nkfvNo B/ fJj t/fynk j? fe eh ;Gk T[j ;ko/ wzstK dh g{osh eodh j?, fiBQK bJh
fJj ;Ekgs ehsh rJh ;h.
9)
i/ e'Jh xkNK iK f|I{b \ouhnK jB, sK eh nkfvNo B/ b'VhAd/ pj[s ;ko/ t/ot/ fdZs/ jB
ns/ eh T[; B/ n;gZPN eEBK s'A pukn ehsk j? s/ ;kohnK xkNK s/ f|I{b \ouhnK dh
;gZPN sohe/ ftnkfynk ehsh j?.
10)
eh fJj ;gZPN j? fe nkfvNo B/ ;ko/ tkT{uo s/ ubkB, ;kohnK yksk g[;sK s/ nzfsw
ykfsnK dhnK ;kohnK ;N/Nw?AN; t/yhnK jB.
nfXnkfJ ^ 14
nkfvN gkbDk ns/ g?oth
nkfvN nkgD/ nkg ftZu e'Jh nzs BjhA j? ns/ i/ e'Jh g?oth bJh e'Jh ekotkJh BjhA
ehsh iKdh j?, T[j f|I{b jh j't/rh. nkfvN fBohyD tkip sohe/ Bk+ BjhA ehs/ iKd/,
fgSbhnK nkfvN fog'oNK ftZu rzGho p/fB:whnK pko/ ehshnK rJhnK fNZgDhnK d'jokfJnk
ik fojk j?. nkfvN gkbDk T[s/ ;\sh Bk+ BIo oZyD dh b'V j[zdh j?.
nkfvN d/ d' fJZe ;wkB wjZstg{oD gZy ^ ykfsnK dh nkfvfNzr s/ fgSb/ ;kbK dhnK
nkfvN fog'oNK, ftP/P nkfvN fog'oNK ;w/s, dh gkbDk jB. fJj rzGho p/fB:whnK pko/
ikDekoh T[usw gZXo noEks iBse b/yk ew/Nh s'A gfjbK T[u nfXekohnK d/ fXnkB fjs
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .
155
fbnkT[Kdh. nkfvN gkbDk nkfvN fBohyD s/ fv|kbNoK f\bk| ekotkJh dh gqfefonk nozG
eodh j?. fJj o'eEkw d/ fJZe edw ti'A ezw eodh j?, sK i' T[j' fijhnK p/fB:whnK d'pkok
tkgoB xNkfJnk ik ;e/.
ekoi^ftXhL
nkfvN fog'oN ikoh eoB s'A gfjbK w"e/ s/ gkbDk i'VB s'A pknd, ;Gk tZb'A gkbDk
fog'oN dhnK d' ekghnK ;pzXs nkfvNoI e'+ iwQk eotkT[DhnK j[zdhnK jB.
fJj gkbDk
fog'oN ftnkfynkswe fNZgDhnK d/ o{g ftZu s/ fszB ekbwK u j'Dh ukjhdh j?. gfjb/ ekZbw
ftZu nkfvN fBohyD ehsk j'Dk ukjhdk j?, d{i/ ekZbw ftZu gkbDk j'Dh u kjhdh j? s/ shi/
ekZbw ftZu nkfvNo dhnK fNZgDhnK j'DhnK ukjhdhnK jB ns/ \kbh SZvDk ukjhdk j?.
gkbDk fog'oN dh u?fezr fgZS'A, i/ nkfvNo gkbDk s'A ;zs[PN j[zdk j?, sK T[; fBohyD vqk Zg
eo d/Dk ukjhdk j? s/ i/ T[j gkbDk s'A ;zs[PN BjhA, sK T[; fJj ;Gk tkg; G/i d/Dh
ukjhdh j? s/ Bk+ fJj ftnkfynk ehsh ikDh ukjhdh j? fe gkbDk nDT[fus j?. nkfvN
fBohyDK dh vqkZfgzr d/ sZE ns/$iK gkbDk dh nDT[fussk d/ ekoD Io{o jh gkbDk fog'oN
dhnK d't/A ekghnK T[s/ nkfvNo dhnK fNZgDhnK tk+/ ekbw ftZu doi ehs/ ikD/ ukjhd/ jB
ns/ gkbDk dh fJZe ekgh ;Gk$;z;EkB tkg; G/ih ikDh ukjhdh j?, fi; sd gkbDk
fog'oN w[V iwQk eotkT[Dh ukjhdh j?.
gkbDk dh ;fEsh s/ BIo oZyD ns/ nkfvN fog'oNK d/ s/I o|sko fBp/V/ :ehBh
pDkT[D bJh ofi;Noko ;fjekoh ;GktK tZb'A nkgD/ gZso Bzpo 1256 fwsh 5 i[bkJh 1993
okjhA gkbDk ew/NhnK dk rmB ehsk j?, sK i' nkfvN j'o gqGktPkbh s/ Bshikw[yh pD
;e/.
1H
p[fBnkdh ;GktKL
fBwBfbys nfXekohnK dh fJZe ew/Nh wkf;e whfNzr eo/rh s/ p[fBnkdh ;GktK dhnK
nkfvN fog'oNK dh gkbDk :ehBh pDkJ/rh, fi; ftZu nkfvN nk|h;o eBthBo j'tr
/ kL^
(T)
(n)
(J)
(;)
(j)
fJz;g?eNo nkfvN
(e)
e'Jh j'o ftnesh i' fvgNh ofi;Noko tZb'A Bk+ u[fDnk ikt/.
156
whfNzr dh ekotkJh dhnK ekghnK ;pzXs ;z:[es ofi;Noko ns/ w[Zy d|so u
fvgNh uh| nkfvNo$ftP/P ;Zdk gqkgs w?ApoK, i/ e'Jh j'D, ;w/s ew/Nh d/ ;ko/ w?ApoK d/ Bk+
Bk+ ;pzXs ;kbkBk nkfvN G/ihnK ikDhnK ukjhdhnK jB s/ fBp/V/ Bk rJ/ g?fonK dh gkbDk
dh nDj'Ad dh ;fEsh ftZu T[BQK gqwkfDs BjhA ehsk ik ;edk.
2H
e/Adoh ;GktKL
e/Adoh$;?ezvoh ;z;EkBK dhnK nkfvN fog'oNK dh gkbDk T[; ew/Nh tZb'A nkgD/ gq pzXeK
s'A :ehBh pDkJh ikDh ukjhdh j?, fi; ftZu fBwBfbys nB[;ko nfXekoh j'Dr/L^
(T)
(n)
(J)
(;)
(j)
whfNzrK ;Zd/rh.
T[go'es tofDs rms ew/Nh tZb'A ehsh whfNzr d"okB j'Jh ekotkJh dhnK ekghnK fJ;
;pzX ftZu fBwBfbys nfXekohnK G/ihnK ikDrhnKL^
1H
p[fBnkdh ;GktK
1H ;jkfJe ofi;Noko
2H fvgNh ofi;Noko
3H ;pzXs fvthIB dk ;z:[es ofi;Noko
4H nkfvN nk|h;o
2H
157
e/Adoh ;GktK
1H ofi;Noko ;fjekoh ;GktK
2H ;z:[es ofi;Noko
158
159
160
T[go'es ew/Nh nkfvN fog'oN dh gkbDk dh ;whfynk fjs wkf;e whfNzrK eo/rh.
nfijhnK whfNzrK dhnK ekotkJhnK dhnK ekghnK ew/Nh w?ApoK d/ Bk+ Bk+ ofi;Noko
;fjekoh ;GktK, uh| nkfvNo s/ ;pzXs ;z;EkBK d/ w?B/fizr vkfJo?eNoK G/ihnK ikDhnK
ukjhdhnK jB.
;opT[u ;GktK d/ gZXo T[s/ nzfsw gkbDk fog'oNK dh ;whfynk fjs fJZe oki gZXoh
skbw/b ew/Nh fBwB nB[;ko rms ehsh ikt/rh.
1H
2H
uh| nkfvNo
3H
4H
5H
6H
161
gkbDk dh gqrsh ;oeko ;{fus eoBh ukjhdh j? ns/ fJ; pko/ ftfGzB ;z;EkBK dhnK
;whfynk whfNzrK d/ Bk+ BK+ ftZsh efwPBo fBrw dh whfNzr ftZu th ftuko tNKdok j'Dk
ukjhdk j?.
;fjekosk ftGkr
(;fjekosk 1 Pk\k)
gzikp ;oeko fBwBfbys nkfvN itkpd/jh ew/Nh dk rmB eoBk T[fus ;wMdh j?.
T) p[fBnkdh ;fjekoh ;GktK bJh itkpd/jh ew/NhL
p[fBnkdh ;fjekoh ;GktK bJh itkpd/jh ew/Nh d/ w?Apo fBwBfbys nB[;ko j'Dr/L
^ tXhe ofi;Noko
u/now?B
;eZso$eBthBo
;oeko tZb'A fszB w?Apo e/Adoh s/ ;opT[u gZXo dhnK ;fjekohnK ;GktK d/ u[D/ j'J/
vkfJo?eNoI ftu'A BkwId eoB/ j'Dr/.
;eZso ;fjekosk
u/nogo;B
;eZso$eBthBo
uh| nkfvNo
w?Apo
ofi;Noko,
;fjekoh ;GktK, gzikp
w?Apo
162
;oeko tZb'A fszB w?Apo e/Adoh ;GktK d/ u/now?BK ftu'A ns/$iK ;opT[u ;fjekoh
;GktK d/ p'ov nk| vkfJo?eNoI d/ u[D/ vkfJo?eNoI ftu'A u[D/ ikDr/.
J)
u/nogo;B
w?Apo
w?Apo
eBthBo$;eZso
d' w?Apo ;oeko tZb'A ;opT[u ;fjekoh ;GktK d/ u/now?BK ftu'A BkwId j'Dr/.
2H
nkfvN itkpd/jh ew/NhnK ;Gk d/ w[Zy ekoiekoh nfXekoh s/ j'o fe;/ ;pzXs
nfXekoh dk I[pkBh fBohyD fJ; bJh eoBrhnK
^^^^ 1) jtkbk nXhB nkfvN g?fonK dh gkbDk Bk ehs/ ikD d/ ekoD ;[fBPus eoB/
^^^^ 2) fdZs/ ;w/A nzdo nkfvN g?fonK dh gkbDk :ehBh pDkT[D fjs ;fjekoh ;Gk d/
;pzXs w[Zy ekoiekoh nfXekoh iK j'o nfXekohnK jdkfJsK d/Dk
^^^^ 3)
g?fonK dh ikDp[ZM e/ gkbDk Bk eoB bJh fIzw/tkoh s?n eoB fjs fJj wkwbk
uh| nkfvNo iK ;pzXs nkfvN itkpd/jh ew/Nhl nkfvN gkbDk ew/Nh s'A gqkgs jtkb/
ns/ f;|koPK d/ fBohyD fgZS'A ew/Nh d/ ftuko fjs fJZe ohftT{ B'N fsnko eo e/
iwQk eotkJ/rh. eBthBo ;pzXs nkfvN itkpd/jh ew/Nh dhnK whfNzrK dh ekotkJh dk
foekov oZy/rk ns/ T[; s'A pknd b'VhAdh g?otkJh th eo/rk.
4H
nkfvN itkpd/jh ew/NhnK dk ekoiekb fJ; B'Nhf|e/PB dh fwsh s'A fszB ;kbK bJh
j't/rk. }?o nfXekoh w?ApoK dk ekoiekb fszB ;kb iK vkfJo?eNo ti'A T[BQK dh ;wK
fwnkd, i' th gfjbK j't/, fizBk j't/rk.
5H
163
ew/NhnK d/ }?o^nfXekos w?Apo T[BQK bJh bkr{ B/wK nB[;ko Nh J/$vh J/ bJh jZedko
j'Dr/ ns/ nfij/ \ou/ T[; ;fjekoh ;Gk tZb'A ndkfJrh:'r j'Dr/, fi; dh T[j
B[wkfJzdrh eod/ jB.
uzvhrVQ,
fwsh 25 ngq?b, 2000
nfXnkfJ ^ 15
nkfvN |h;
;fjekoh ;GktK pko/ ekB, 1961 ftZu ns/ gzikp ;fjekoh ;GktK pko/ o{B 1963 d/
o{B 50 nXhB fJZe ftt;Ek j? fe ;oeko tZb'A fBoXkos g?wkfBnK T[s/ nkfvN |h; t;{b
ehsh ikt/. fJj g?wkB/ ftfGzB gqeko dhnK ;GktK d/ P[ZX w[Bk|/ dh gqshPssk okjhA xZN s'A xZN
ns/ tZX s'A tZX eZY/ iKd/ jB. fJj gqDk+h T[; wzst tZb ;/Xs j? fe T[BQK ;GktK s'A xZN
nkfvN |h; t;{b eoBk j? i' ewI'o jB ns/ xkfNnK ftZu uZb ojhnK jB ns/ T[BQk ;GktK s'A
tZX |h; t;{b eoBk j?, i' w[Bk|/ u jB s/ tZX |h; th ndk eo ;edhnK jB. nfGnk;
ti'A, nkfvN |h; rZbpks okjhA ;wMk p[Mk e/ t;{b ehsh iKdh j?, Bk fe fJj |h; T[; sohe/
Bk+ ipoh t;{b ehsh iKdh j? fit/A fe G{wh wkbhJ/ d/ pekJ/ ipoh t;{b ehs/ iKd/ jB.
nkfvN |h; dh t;{bh dh gqrsh do;kT[Kdh fe rZbpks okjhA ;wMkT[D tk+/ isB p/jZd ;|b
f;ZX j'J/ jB. nkfvN |h; d/ Bt/A g?wkB/ 22H6H98 ;'X/ rJ/ jB s/ i'V/ rJ/ jB.
id s'A ;fjekoh nkfvN ftGkr B/ nkfvN |h; w[bzeD s/ t;{bh Bk+ ;pzXs ezw fbnk
j?, sd s'A tX/o/ P[ZX w[bzeD j'D bZr fgnk j? ns/ t;{bh th tX/o/ j'D bZr gJh j?, fJzM
;oekoh nkwdB gqkgshnK ftZu tkXk j'fJnk j?.
;fjekoh ;GktK pko/ ekB, 1961 d/ ;?ePB 67 nXhB T[BQK ;GktK fto[ZX b'VhAdh
ekotkJh nozG ehsh ik ojh j? i' nkfvN |h; iwQk BjhA eotkT[KdhnK/ fgSb/ bzw/ ;w/A s'A
pekJ/ yVQ/ jB ns/ T[j pekJ/ ekBh ekoi ftXh okjhA G{ wkbhnk d/ pekfJnK tKr jh t;{b/
ikDr/.
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .
164
;kb 1998^99 d"okB, 2H88 eo'V o[gJ/ w[Zb dh nkfvN |h; d/ w[bzeD ehs/ rJ/ ns/
T[; w[bzeD ftu'A 2H67 eo'V o[gJ/ t;{b gkJ/ rJ/ ns/ fJzM t;{bh dh gqshPssk 92H59 |h ;dh
ojh. ;kb 1998^99 d"okB nkfvN |h; d/ 0H27 eo'V o[gJ/ d/ fgSb/ pekJ/ th t;{b ehs/
rJ/. fJ; gqeko, ;kb 1998^99 d"okB nkfvN |h; s'A j'D tk+h e[Zb ;kbkBk nwdB 2H94
eo'V o[gJ/ ojh.
fgSb/ gzi tfoQnK d"okB nkfvN |h; dh ;kb^eqw nB[;ko e[b?ePB fBwBfbys nB[;ko
j?, i' fe ;oeko dh nkwdB gqkgsh j?L^
;kb
t;{bh dh gqshPssk
1994^95
2H61 eo'V
78H37
1995^96
2H60 eo'V
77H15
1996^97
3H04 eo'V
81H50
1997^98
2H58 eo'V
79H62
1998^99
2H94 eo'V
83H05
2)
3)
ofi;No/PB d/ gfjb/ ;kb bJh nfijhnK ;kohnK ;fjekoh ;GktK nkfvN |h; dh
b/th s'A S'N j't/rh.
2H
fijVhnK ;fjekoh ;GktK d/ ezweki pzd eoB d/ nkd/P ikoh j' u[Ze/ jB, T[BQK
nkfvN |h; dh b/th s'A S'N j'tr
/ h. go, fijV/ ;kb T[BQK dh ;wkgsh d/ j[ew fbnKd/
rJ/ ;B, T[; toQ/ bJh nkfvN |h; dk w[bzeD ehsk ikt/rk, T[; ;kb dk th, fi; ftZu
T[BQK w[V ;[oihs ehsk iKdk j?.
gzikp ;oeko
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .
165
;fjekosk ftGkr
(;fjekosk Pk\k)
tZb
ofi;Noko, ;fjekoh ;GktK, uzvhrVQ
whw' BzpoL 70$17$90$;h^nkJh(5)$8106
uzvhrVQ, fwsh 22 i{B 1998
ftPkL
oki ftZu ;fjekoh ;z;EkBK ;/tk d/D pdb/ nkfvN ftGkr tZb'A t;{bh nkfvN
|h; dh ;'X.
jtkbkL
s[jkvk gZso BzpoH nko ;h n?; Jh n?Av Nh$nkJh n?; vh$555^J/ fwsh 2 d;zpo,
1997
gzikp ;fjekoh ;GktK d/ fB:w 1963 d/ fB:w 50 nXhB, gzikp d/ okigkb jo/e ;Gk
;kjwD/ do;kJ/ ;'X/ g?wkfBnK nB[;ko fBwBfbys gqeko dhnK ;fjekoh ;GktK d/ ;pzX ftZu
s[ozs gqGkt Bk+ nkfvN |h; d/ g?wkfBnK dh ;'X wBI{oh d/Dh T[fus ;wMd/ jBL^
bVh
Bzpo
(T ;opT[u ;GktK
1H
wkoe|?v
2H
fwbe|?v
3H
;fgzB|?v
^T[jh^
4H
thte'
^T[jh^
5H
P{ro|?v
6H
jkT{;|?v
166
^T[jh^
P[ZX w[Bk|/ dk 10 |h ;dh tZX s'A tZX e/tb
60,000 o[gJ/ (;Zm jIko o[gJ/) ns/ xZN'
xZN 10,000 o[gJ/ (d; jIko o[gJ/)
7H
eB;N'|?v
8H
gBe'|?v
9H
b/po|?v
10H
|o{N|?v
11H
13H
g'bNoh |?vo/PB
14H
fJzv;Nohnb |?vo/PB
^T[jh^
167
e/Adoh ;GktK
15H
16H
18H
19H
20H
21H
168
22H
23H
24H
26H
27H
28H
T[;koh nXhB
29H
169
30H
32H
170
p[fBnkdh ;GktK
39H
40H
41H
42H
43H
44H
^Tjh^
^T[jh^
45H
46H
^T[jh^
171
47H
49H
51H
^T[jh^
52H
v/noh ;GktK
^T[jh^
53H
^T[jh^
54H
^T[jh^
55H
^T[jh^
56H
g'bNoh ;GktK
^T[jh^
57H
^T[jh^
58H
^T[jh^
59H
172
^T[jh^
64H
efwPB d[ekBK
T)
66H
173
fNZgDhL
1H
nfijhnK ;kohnK ;fjekoh ;GktK ofi;No/PB d/ gfjb/ toQ/ bJh nkfvN |h; dh
b/th s'A S'N oj/rh.
2H
fijVhnK ;fjekoh ;GktK d/ ezweki pzd eoB d/ nkd/P ikoh j' u[Ze/ jB, T[BQK
nkfvN |h; dh b/th s'A S'N j'tr
/ h. go, fijV/ ;kb T[BQK dh ;wkgsh d/ j[ew fbnKd/
rJ/ ;B, T[; toQ/ bJh nkfvN |h; dk w[bzeD ehsk ikt/rk, T[; ;kb dk th, fi; ftZu
T[BQK w[V ;[oihs ehsk iKdk j?.
3H
fijVhnK p[fBnkdh ;fjekoh ;GktK tkip sohe/ Bk+ ezw BjhA eo ojhnK ns/ d/P dh
tzv ekoD pzd eoBhnK gJhnK ;B, fiBQK gzikp ;oeko d/ whw' BzH 5219^e'nkgH
56^452, fwsh 11 wkou 1957 okjhA |h; dh b/th s'A S'N jk;b j?, nkfvN |h; dh
b/th s'A S'N ekfJw oj/rh. fco th, T[; toQ/ bJh nkfvN |h; dk w[bzeD ehsk ikt/rk,
T[; ;kb dk th, fi; ftZu T[BQK w[V ;[oihs ehsk iKdk j?.
4H
T[go'es g?wkBk okPh nB[;ko nkfvN |h; dh frDsh eod/ ;w/A 50 g?;/ sZe dh okPh
BIonzdkI ehsk ikt/rk s/ 51 g?;/ iK T[; s'A tZX 1H00 o[fgnk wzfBnk ikt/rk.
5H
;kohnK gqeko dhnK nDofi;Nov ;GktK T[s/ nkfvN |h; g?wkfBnK nB[;ko nkfvN
|h; dk w[bzeD ;pzXs ofi;No gqeko dhnK ;GktK nB[;ko jh ehsk ikt/rk, nfijhnK
;GktK bJh fJj ftt;Ek oj/rh fe fijV/ ;kb fJj e'Jh eko'pko iK ftZsh b?D^d/D
BjhA eodhnK, T[BQK T[; ;kb dh nkfvN |h; dh b/th s'A S'N oj/rh.
6H
3H izr+ks :{BhnB
4H T[sw fbftzr ;[;kfJNhI
5H nkofEe ;[Xko ;GktK
6H f;js s/ iB efbnkD ;GktK
7H p[fBnkdh ;jkfJsk gP{ gkbD e/Ado
8H c+ T[sgkde ;GktK
9H tkNo jkot?;fNzr ;GktK
10H g'bNoh pqhfvzr ;GktK
11H c+ ftek; s/ ;zGk+ ;GktK
12H izr+ks ;GktK
13H wZX{ wZyh gkbD ;GktK
14H o/Pwh ehV/ gkbD ;GktK
15H ftfdne ;GktK
16H frnkB ;GktK
17H g"dko'gD ;GktK
18H p[Dsh ;GktK
19H T[sw p'no tofezr ;[;kfJNhI
20H p[fnkdh P\;hns e/Ado ;GktK
21H bky T[sgkdB ;GktK
22H d[ZX u'D ;GktK
23H gP{ ukok ;GktK
24H uZepzdh ;GktK
25H g[okDhnK ftfdne ;GktK
26H bkIwh f;Zfynk ns/ tkNo jkot?;fNzr ;GktK
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .
174
175
fJj ftZs ftGkr d/ ;wtosh ikoh j[zdk j? i' fe T[BQK dh nkJhH vhH Bzpo
7$59$97^3^n?| Jh^3$55 fwsh 22 wkou, 1998 okjhA gqrNkfJnk frnk.
j;skyo$^
;z:[es ;eZso ;fjekosk
;[gofJBN?Av?AN ro/v^1 (gh Jh^3 Pk\k ftZu) ftZs ftGkr gzikp ;{uBk s/ b'VhAdh
ekotkJh fjs fJe ekgh nkgDh nkJhH vhH ;zfynk 7$59$97$3^n?| Jh^3$55, fwsh 24 wkou,
1998 d/ jtkb/ Bk+ G/ih iKdh j?.
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .
j;skyo$^
;z:[es ;eZso ;fjekosk
tZb
;[gofJBN?Av?AN ro/v^1,(gh Jh^3 Pk\k ftZu)
ftZs ftGkr gzikp, uzvhrVQ
nkJhH vhH BzH 70$17$90^;h^1 (5)$8109, fwsh 22 i{B, 1998H
RULES
Govt. of Punjab Department of Cooperation
Notification
The 25th June, 2007
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .
176
177
No. G.S.R. 20/Const./Art 309/2007 :- In exercise of the powers conferred by the proviso to article
309 of the Constitution of India, and all other powers enabling him in this behalf, the Governor of
Punjab is pleased to make the following rules regulating the recruitment and conditions of
Services of t he persons appointed to the Punjab Cooperative Audit ( Group 'B' ) Service, namely :RULES
1.
Short title, commencement and application :- (1) These rules may be called the
Punjab Cooperative Audit ( Group 'B') Service Rules, 2007.
(2)
They shall come into force on and with effect from the date of their publication in
the Official Gazette.
(3) They shall apply to the posts specified in Appendix 'A'.
2.
Definations :- (1) In these rules, unless the context otherwise requires :(a) "Appendix" means an Appendix, appended to these rules;
(b) "Chief Auditor, means the Chief Auditor, Cooperative Societies, Punjab;
(c) "Government" means the Government of the State of Punjab in the Department
of Cooperation; and
(d) "Service" means the Punjab Cooperative Audit (Group'B') Service.
3.
Number and Charater of Posts :- The Service shall comprise the posts specified in
Appendix 'a'
Provided that nothing in these rules shall effect the inherent right of the
Government to add to or reduce the number of such posts or to create new posts with different
designations and scales of pay whether permanently or temporarily.
4.
Government.
5.
Pay of member of the Service :- The members of the Service, shall be entitled to
such pay, as may be authorized by the Punjab Government from time to time. The scales of pay, at
present, in force in respect of the members of the service, are given in Appendix 'A' :
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .
6.
178
(3)
7.
Departmental Examination and Training in the case of Audit Officers :- (1) The
Audit Officer, unless exempted by the Government, shall pass by the High standard examination in
accounts, specified by the Government from time to time within two years from the date of
appointment to the Service. In case of promotion to the post of Audit Officer, the exemption
would be granted only to the members of the Service, who have already passed the similar
examination in accounts or in service otherwise they will also have to pass the examination within
a period of one year from the date of their promotion:
Provided that, if a member of the Service is unable to pass the examination within
the stipulated period of two years in case of direct appointment and within one year in case of
promotion, the Government may extend the period by one year. If a member of the Service, fails
to pass the examination his period of probation shall be deemed to have been extended. A
member of the Service shall be confirmed in the Service only on passing the departmental
examination.
(2)
A person, appointed to the service by direct recruitment, shall during his probation
undergo training for a period of one year or for such period as may be specified by the
Government from time to time.
(3)
A person appointed to the Service by promotion, shall during his probation under go,
such course of training, as may be specified by the Government from time to time.
8.
179
punishment and appeal, the members of the Service shall be governed by the Punjab Civil Services
( Punishment and Appeal ) Rules, 1970, as amended from time to time.
(2)
9.
Application of the Punjab Civil Serives ( General and Common Conditions of Serice
) Rules, 1994 :- (1) If respect of the matters, which are not specifically provided in these rules, the
members of the Service shall be governed by the Punjab Civil Services ( General and Common
Conditions of Service ) Rules, 1994 as amended from time to time.
(2)
The Punjab Civil Services ( General and Common Condition of Serive ) Rules, 1994
at present in force, and contained in Appendix 'C'.
10.
Repeal and saving :- The Punjab State Cooperative Service Class-II Rules, 1958 and
the Punjab Cooperative Department Service ( Ministerial ) ( State Service ) Class III Rules, 1996, in
so far as these are applicable to the members of the Service, are hereby repealed :
Provided that any order issued or action taken under the rules so repealed, shall
be deemed to have been issued or taken under the corresponding provisions of these rules.
180
APPENDIX 'A'
[See rules 1 (3), 3 and 5 ]
Sr. No.
Scales of Post
Post
Permanent
Temporary
Total
Audit Officer
16
16
7000-10640
Personal Assistant
--
6400-10640
Superintendent
16
--
16
6400-10640
32
--
32
6400-10640
Grade II
4
Senior Auditor
181
Appendix 'B'
( See rule 6 )
S.No.
by
appointment by
Promotion
Direct
Promotion
Direct appointment
Appointment
1
Audit Officer
66/1/3
33/1/3
From
the
percent
percent
Chartered Accountants or
have an experience of
minimum
subjects; or
amongst
period
of
three years.
2.
Superintendent Grade II
Hundred
percent
--
From
amongst
the
Scale
Stenographers,
who
Cooperative
Audit
Department
experience
of
working on any of
these
posts
minimum
for
period
of
--
182
three years.
3
Personal Assistant
Hundred
--
percent
From
amongst
Senior
the
Scale
Stenographers,
who
Cooperative
Departmnet
experience
of
period
of
three years.
4
Senior Auditor
Hundred
percent
--
From
amongst
the
have
an
experience of working
as such for a minimum
period of five years.
--
183
APPENDIX 'C'
DEPARTMENT OF PERSONNEL AND ADMINISTRATIVE REFORMS
( PERSONNEL POLICIES BRANCH I )
Notification
The 4th May, 1994
No. G.S. R. 33/Const./Art.309/34- In exercise of the powers conferred by the proviso to
Article 309 of the Constitution of India, and all other powers enabling in this behalf, the Governor
of Punjab is pleased to make the following rules regulating the recruitment and general and
common conditions of services of persons appointed to Group ' A' Group 'B' and Group 'C' services
in connection with the affairs of the State of Punjab, namely :1.
Short title, commencement and application :- (1) These rules may be called the Punjab
Civil Services ( General and Common Conditions of Services ) Rules, 1994.
2.
3.
They shall apply to all the posts in Group 'A' Group 'B' and Group 'C' services in
connection with the affairs of the State of Punjab.
2.
" appointing authority " means an appointing authority specified as such in the Service
Rules, made under Article 309 of the Constitution of India in respect of any service or post
in connection with the affairs of the Stat of Punjab.
(b)
"Board" means the Subordinate Service Selection Board, Punjab, or any other authority
constituted to perform its functions;
(c )
(d)
(e )
(f)
184
(g)
" Service" means any Group 'A' Service, Group 'B' Service and Group'C' Service,
constituted in connection with the affairs of the State of Punjab as per scales
given in the Appendix;
(h)
" Service Rules" means the service rules made under Article 309 of the
Constitution of India regulating the recruitment and conditions of service other
than the general and common conditions of service of persons appointed to any
service or post in connection with the affairs of the State of Punjab; and:-
(i)
" War Hero" means a defence service personnel or a para military forces
personnel, who is a bona fide resident of Punjab State and has been killed or
discharged from service on account of disability suffered by him on or after 1 st
January 1999, while fighting in a war declared so by Government of India, in
operations in kargil or any other sector in J and K in the on going conflict with
Pakistan or in any other operations which may be notified by the State
Government to have been undertaken for preserving the unity and integrity of the
Country; or
(ii)
a defence services personnel or a para military forces personnel who was a bona
fide resident of Punjab State and was posthumously decorated with parmvir
Chakra, Mahavir Chakra or Vir Chakra : provided that ,(a)
(b)
185
Note : The Government reserve the right to include any other category of
Awardees for the purpose of providing employment to the category of War
Heroes, as may be notified.
3.
Nationality, domicile and character of person appointed to the Service :- (1) No person
a Citizen of India; or
(b)
a Citizen of Nepal; or
(c )
a subject of Bhutan; or
(d )
a Tibetan refugee who came over to India before the 1st day of January, 1962 with
the intention of permanently settling in India; or
(e )
a person of Indian origin who has migrated from Pakistan, Burma, Sri Kanka and
East African Countries of Kenya, Uganda and United Republic of Tanzania (
Formerly Tanganyika and Zanzibar ) Zambia, Malawi, Zaire, Ethiopia and Vietnam
with the intention of permanently settling in India :
Provided that a person belonging to any of the categories(b),(c), (d) and (e) shall
be a person in whose favour a certificate of eligibility has been given by the Government of Punjab
in the Department of Home Affairs and Justice.
(3)
(a)
(b)
186
An affidavit to the effect that he was never convicted for any criminal offence
involving moral turpitude and that he was never dismissed or removed from
service of any State Government or of Government of India, or of any Public
Sector Undertakings.
4.
(a )
who has entered into or contracted a marriage with a person having a spouse
living; or
(b)
who, having a spouse living, has entered into or contracted a marriage with any
person,
is less than eighteen years or is more than thirty years of age in the case of non-technical posts
and thirty three years in the case of technical posts on the 1st day of January of the year
immediately preceding the last date fixed for submission of applications by the commission or the
Board, as the case may be, or unless he is within such range of minimum and maximum age limits
as may be specifically fixed by the Government from time to time.
Provided that where different lower and upper age limits have been specifically
prescribed for posts in the Service Rules, these limits shall be made applicable for appointment to
such posts:
Provided further that the upper age limit may be relaxed up to forty five years in
the case persons already in the employment of the Punjab Government, other State Government
or the Government of India;
187
Qualification etc. :- Subject to the provisions of these rules, the number and character of
posts, method of recruitment and educational qualifications and experience for appointment to a
post or posts in a service and the departmental examination, if any, shall be such as may be
specified in the Service Rules made for that Service :Provided that where appointment of Group 'A' or Group 'B' non technical post is offered
to a War-hero who has been discharged from defence services or para military forces on account
of disability suffered by him or his widow or dependent member of his family, under the
instructions issued in this behalf by the Government, the educational qualification to be possessed
by such person shall be graduation from a recognized university. Such person who is offered
Group 'A' or Group 'B' or Group'C' non technical post, shall not, however, be required to posses
experience of technical or non technical post at the time of his initial appointment.
7.
Probation :- (1) A person appointed to any post in the Service shall remain on probation
for a period of two years, if recruited by direct appointment and one year if appointed otherwise :
Provided that,(a) any period, after such appointment, spent on deputation on a corresponding or a higher
post shall count towards the period of probation;
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .
188
(b) in any case of an appointment by transfer, any period of work on an equivalent or higher
rank, prior to appointment to the Service, may in the discretion of the appointing
authority, be allowed to count towards the period of probation;
(c) any period of officiating appointment to the Service shall be reckoned as period spent on
probation; and
(d) any kind of leave not exceeding six months, during or at the end of period of probation,
shall be counted towards the period of probation.
(2)
If, in the opinion of the appointing authority, the work and conduct of a person during
the period of probation is not satisfactory or if he has failed to pass the departmental
examination, if any, prescribed in Service Rules within a period not exceeding two and
a half years from the date of appointment, it may,-
(a) if such person is recruited by direct appointment, dispense with his services, or revert him
to a post on which he held lien prior to his appointment to the services by direct
appointment; and
(b) if such person is appointed otherwise(i) revert him to his former post; or
(ii) deal with him in such other manner as the terms and conditions of the previous
appointment permit.
(3)
(a) if his work and conduct has in its opinion been satisfactory
(i)
confirm such person, from the date of his appointment or from the date he
completes his period of probation satisfactorily, if he is not already confirmed; or
(ii)
(b) if his work and conduct has not been in its opinion, satisfactory or if he has failed to pass
the departmental examination, if any, specified in the Service Rules-
(i)
189
otherwise revert him to his former post, or deal with him in such other manner as the
terms and conditions of his previous appointment may permit;
(ii)
extend his period of probation and thereafter pass such order as it could have
Service shall be determined by the length of continuous service on such post in that cadre
of that service :Provided that in the case of persons recruited by direct appointment who join
within the period specified in the order of appointment or within such period as may be
extended from time to time by the appointing authority subject to a maximum of four
months from the date of order of appointment the order of merit determined by the
Commission or the Board, as the case may be, shall not be disturbed :
Provided further in case a person is permitted to join the post after the expiry of
the said period of four months in consultation with the Commission or the Board, as the
case may be, his seniority shall be determined from the date he joins the post :
Provided further that in case any person of the next selection has joined a post in
the cadre of the concerned Service before the person referred to in the preceding proviso
joins, the person so referred shall be placed below all the persons of the next selection
who join within the time specified in the first proviso:
Provided further that in the case of two or more persons appointed on the same
date, their seniority shall be determined as follows :
(a) a person appointed by direct appointment shall be senior to a person appointed
otherwise.
190
any post whether included in any other service or not, on the same terms and conditions as are
specified in rule 3.17 of the Punjab Civil Service Rules, Volume I Part I.
10.
Liability to Serve : A member of a Service shall be liable to serve at any place, whether
within or out of the State of Punjab, on being ordered so to do by the appointing authority.
11.
Leave, pension and other matters :- In respect of pay, leave pension and all other matters
not expressly provided for in these rules, a member of a Service shall be governed by such rules
and regulations as may have been or may hereafter be adopted or made by the competent
authority.
12.
Discipline, Penalties and appeals :- (1) In the matter of discipline, punishment and appeals,
( Punishment and
appeals, a member of a service shall be governed by the Punjab Civil Services ( Punishment and
Appeal ) Rules, 1970 as amended from time to time.
191
(2) The authority empowered to impose penalties specified in rule 5 of the Punjab Civil Services (
Punishment and Appeal ) Rules 1970 and the appellate authority thereunder in respect of the
Government employee shall be such as may be specified in the Service Rules.
13.
Liability for vaccination and re-vaccination :- Every member of a Service shall get himself
Oath of allegiance : Every member of a Service unless he has already done so, shall be
required to take oath of allegiance to India and to the Constitution of India as by law established.
15.
direct appointment to the post of Clerk under the Punjab Government unless he is Matriculate in
Second Division or has passed Senior Secondary Part II Examination from a recognized university
or institution.
(2) The person so appointed as Clerk in terms of sub-rule (1), shall have to qualify a test in Punjabi
typewriting to be conducted by the Board or by the appointing authority at the speed of thirty
words per minute within a period of one year from the date of his appointment.
(3) In case, the person fails to qualify the said test within the period specified in sub-rule(2) he
shall be allowed annual increment only with effect from the date he qualifies such test, but he
shall not be paid any arrears for the period, for which he could not qualify , the said test :
Provided that where appointment of Group' non technical post is offered to a War Hero
who has been discharged from defence services or para military forces on account of disability
suffered by him or his widow or dependent member of his family, under the instructions issued in
this behalf by the Government, the educational qualifications to be passed by such person shall be
Matriculate from a recognized university or Institution. Such person will, however, be required to
qualify the test in Punjabi Typewriting as specified in sub-rule (2).
16.
Minimum educational and other qualifications for appointment to the post of Steno-typist
Grade II or Junior Scale Stenographer Grade II. No person shall be appointed by direct
appointment to a post of a Steno Typist Grade II or a Junior Scale Stenographer Grade II under the
Punjab Government unless he uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .
(a)
192
(b)
17.
Knowledge of Punjabi Language :- No person shall be appointed to any post in any service
by direct appointment unless he has passed Matriculation examination with Punjabi as one of the
compulsory or elective subjects or any other equivalent examination in Punjabi Language, which
may be specified by the Government from time to time.
Provided that where a person is appointed on compassionate grounds on priority basis
under the instructions issued in this behalf by the Government from time to time, the person so
appointed shall have to pass an examination of Punjabi language equivalent to Matriculation
standard or he shall have to qualify a test conducted by the Language Wing of the Department of
Education of Punjab Government within a period of six months from the date of his appointment.
Provided further that where educational qualifications for a post in any service are lower
than the matriculation standard, then the person so appointed shall have to pass an examination
of Punjabi language equivalent to Middle standard.
Provided further that where a War- hero who has been discharged from defence services
or para military forces on account of disability suffered by him or his widow or dependent
member of his family, is appointed under the instructions issued in this behalf by the government,
the person so appointed will not be required to possess aforesaid knowledge of Punjabi Language.
Provided further that where a ward of Defence Service Personnel, who is a bona fide
resident of Punjab State, is appointed by direct appointment, he shall have to pass an examination
of Punjabi Language equivalent to Matriculation Standard or he shall have to qualify a test
conducted by the Language wing of the Department of Education of Punjab Government within a
period of Two Years from the date of his appointment.
18.
Promotion to Group 'A' and Group'B' services :- (1) (a) For promotion to the Head of
Department would be decided strictly on the basis of merit cum seniority as per the Instructions
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .
193
issued by the Government from time to time. The minimum bench mark for promotion for such
post would be very good. The Officer who is graded as Outstanding would supersede the Officer
graded as Very Good.
(b) For promotion to post falling in Group 'A' other than Head of Department, the
minimum benchmark will be very Good as per the instructions issued by the Government from
time to time. There shall be no supersession on the basis of merit.
(c ) For promotion to post falling in Group 'B' the minimum benchmark will be Good and
there shall be no suppression on the basis of merit.
(2)
accept promotion :- In the event of refusal to accept promotion by a member a service, he shall be
debarred by the appointing authority from consideration for promotion for all the consecutive
chances which may occur in future within a period of two years from the date of such refusal to
accept promotion :
Provided that in case where the appointing authority is satisfied that a member of a
service has refused to accept promotion under the circumstances beyond his control, it may
exempt such a member for reasons to be recorded, therefore in writing from the operation of this
rule.
GOVT. OF PUNJAB
DEPARTMENT OF COOPERATION
(COOPERATION I BRANCH )
To
The Registrar,
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .
194
Subject :-
Revision of Audit Fee charged by the Audit Department in lieu of rendering service
to the Cooperative Institutions in the State w.e.f. 1.4.2006
Reference :
Under Rule 50 of the Punjab Cooperative Societies, Rules, 1963. The Governor of
Punjab is pleased to accord approval to the revision of audit fee sales with effect from 1.4.2006 in
respect of the following types of Cooperative Societies as per revised scales indicated against each
society :S.No.
Markfed
2.
Milkfed
Spinfed
Weavco
195
10,000/-
Rs.
Ten
Thousand
Only)
as
Sugarfed
Housefed
Constofed
Puncofed
Labourfed
10
Fruitfed
11
The Punjab State Coop. Agri. 7.5% of the net profit with a maximum of Rs. 8.00
Development Bank Ltd.,
12
The Punjab State Coop. Bank 7.5% of the net profit with a maximum of Rs. 10 Lacs (
Ltd.,
196
13
Poultry Federation
14
Industrial
-Do-
15
16
Central
Coop.
Stores
17
Urban Banks with Concurrent 7.5% of the net profit with a Maximum of Rs. 1 Lac (
Audit
18
Urban
Banks
under
Audit.
( Rs. Ten Thousand Only ) and Minimum of Rs. 5,000/( Rs. Five Thousand Only )
19
7.5% of the net profit with a maximum of Rs. 10,000/( Rs. Ten Thousand Only ) and Minimum of Rs. 2,000/( Rs. Two Thousand Only )
20
District Cooperative Labour & 7.5% of the net profit with a maximum of Rs. 15,000/Const. Union
21
District Cooperative Industrial 7.5% of the net profit with a maximum of Rs. 5,000/- (
Union
22
District Cooperative Wholesale Merged with Markfed thus Audit Fees not required.
Socs.
23
District Cooperative Milk Union ( Flat rate of Rs. 7500/- ( Rs. Seven Thousand Five
Without Milk Plant )
24
197
Hundred Only ).
District Cooperative Milk Union ( 7.5% of the net profit with a maximum of Rs. 50,000/With Milk Plant )
25
Under
Concurrent
Lacs
Under Annual Audit Cooperative 7.5% of the net profit with a maximum of Rs. 1.25
Sugar Mills
Lacs
28
Under Erection
29
30
Coop. Cotton Based Spinning 7.5% of the net profit with a maximum of Rs. 1.5 Lacs
Mills
31
PADBs
Under Concurrent Audit
32
Marketing Societies
34
198
7.5% of the net profit with a maximum of Rs. 20,000/( Rs. Twenty Thousand Only) and Minimum of Rs.
5,000/- ( Rs. Five Thousand Only)
35
36
Cold Storage
37
1% of the net profit with a maximum of Rs. 500/( Rs. Five Hundred Only ) and Minimum of Rs. 100/- (
Rs. One Hundred Only ).
38
Cinema Societies
39
Agricultural service societies and 7.5% of the net profit with a maximum of Rs. 10,000/principal societies
40
Other
Agricultural
Societies
41
-Do-
Others .
42
43
Thrift and Saving Societies and 7.5% of the net profit with a maximum of Rs. 1.25
Women Societies
-Do-
Lacs
44
199
45
46
Transport
Societies
Transport
Societies
under 7.5% of the net profit with a maximum of Rs. 0.5 Lacs
( Rs. Fifty Thousand Only) and Minimum of Rs. 2,000/( Rs. Two Thousand Only ).
48
Transport
Societies
route permit.
49
Milk supply societies ( Anand 7.5% of net profit with a Maximum of Rs. 1,000/Pattern )
( One Thousand Only ) and minimum of Rs. 500/( Rs. Five Hundred Only ).
51
Milk
Supply
( Others)
52
Diary Societies
-Do-
53
-Do-
200
54
-Do-
55
-Do-
56
Poultry Societies
-Do-
57
Pigeries Societies
-Do-
58
7.5% of net profit with a maximum of Rs. 5,000/( Rs. Five Thousand Only ) and minimum of Rs. 3,000/( Rs. Three Thousand Only ).
59
Industrial
Societies
61
Cooperative
Societies
62
7.5% of net profit with a maximum of Rs. 1,000/( Rs. One Thousand Only ) and minimum of Rs.500/- (
201
Commission Shops
66.
7.5% of net profit with a Maximum of Rs. 1,000/( Rs. One Thousand Only ) and Minimum of Rs. 500/- (
Five Hundred Only ).
67
P. I.C.T.
68
I.C.D.P.
The following societies have been exempted from the audit fee :1.
2.
3.
Forest Union.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
Educatory Societies.
16.
Knowledge Societies.
17.
18.
Weaving Societies.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
Consolidation Societies.
25.
26.
27.
202
Note:
1.
All such Cooperative Societies would be exempted from levy of audit fee for the first
year registration.
2.
All such Cooperative Societies under winding up orders would be exempted from levy
of audit fee. They will however, be assessed to audit fee for the year in which they are
brought under winding up orders, as also for the year in which received.
3.
Primary Cooperative Societies which are not functioning properly and virtually came
to close due to partition of country which were exempted from levy of audit fee vide
Punjab Govt. Memo No. 5219-Coop. 56-452, dated 11.3.59 would continue remain
exempted from levy of audit fee. However, such of these societies which received
would be assessed for audit fee for the year in which received.
4.
While calculating amount of audit fee according to the above scale amount upto Rs.
5/- will be ignored and above Rs. 5/- will be rounded to next Rs. 10/-.
5.
All types of unregistered societies would be assessable to audit fee according to the
audit fee scales for the corresponding registered types of societies with the provisions
that such societies would be exempted from levy of audit fee for the year in which
2.
203
This issue with the concurrence of the Finance Department conveyed vide
their I.D. No. 7/59/97-3FE-III/1019 dated 20.6.2006.
Sd/Special Secretary Cooperation
A copy is forwarded to the Accountant General, Punjab ( Accounts and Entitlement ) &
Audit Sector 17, Chandigarh for information and necessary action with reference to this
department Endst. No. 70/17/90/C-II(4)/8107
Dated 22.6.1998
Sd/Special Secretary Cooperation
Endst. No.70/17/90/C-I/(5)/8777
A copy is forwarded to the Chief Auditor, Cooperative Societies, Punjab w.r.t. this
department Endst. No. 70/17/90/C-I(5)/8108 Dated 22.6.1998 for information and necessary
action.
Sd/Special Secretary Cooperation
A copy is forwarded to the Under Secretary Finance (U) ( in FE-III Branch ) Department of Finance
Punjab w.r.t. their I.D. No. 7/59/97/3 FE-III/1019 dated 20.6.2006 for information and necessary
action.
Sd/Special Secretary Cooperation
To
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .
204
I.D. No.70/17/90/C-I(5)
2.
3.
4.
5.
6.
7.
P.A to Chief Auditor, for information of the worthy Chief Auditor Sahib.
Additional Chief Auditor
For Chief Auditor, Cooperative Societies, Pb.
Chandigarh.
205
d;skt/ia dk Bkw
d;skt/ia B{z gqkgs eoB bJh ftXh
j?bv$ezNo'b d/ nXhB d;skt/ia
d;skt/i dk Bkw
;z;EktK dhnK nkfvN
fog'oNK
ndkfonK dhnK ;g?;ab
nkfvN fog'oNK
206
Bhsh ckow{bi
/ ;aB
ezweki d/ gqPk;B fjs tkip ekB$fB:w fJZe ekB fBowkD okjhA gqtkfBs jB, fiZE/
iBsk d/ B[wkfJzd/ i[V/ j[zd/ jB
7H2
ew/NhnK ;fjekoh ;GktK tZb'A ehshnK ikD tkbhnK p/fB:whnK$X'ykXVhnK$}pBK Bkb ;pzXs
wkwfbnK s/ ekotkJh eodhnK jB. ftuko gZy'A gkbDk Bk ehs/ ikD dh ;fEsh ftZu, fJj
wkwbk nkfvN itkpd/jh ew/Nh ;kjwD/ oZyD bJh nkfvN nk|h;o tZb'A uh| nkvhNo
;"Afgnk iKdk j?. fJBQK ew/NhnK ftZu, iBse B[wkfJzd/ i[V/ j[zd/ jB. fJj ew/NhnK nfij/ okj
eZYD pko/ |?;b/ b?AdhnK jB, fiBQK d[nkok nfB:ws oew do[;s ehsk ik ;edk j? Gkt i'
ftnesh }bsh T[s/ j?, T[; s'A t;{bh okjhA iK j'o fe;/ sohe/ nfijk ;zGt j' ;edk j?.
nkfvN nB[gkbD ew/NhnK d/ rmB ns/ T[; dh ekor[Ikoh d/ t/ot/ nkfvN B/wktbh d/
nfXnkfJ^14 u, nffXnkfJ^5 ftZu fB:w, ftfB:w, fBod/P, w/B{J/bI ns/ foekov doi
jB.
207
8^d;skt/ia^p'ov,e"A;b, ew/Nh ns/ j'o ;oho iBse s"o s/ rfms ew/Nh (fjZ;k 4(1)(n)(viii))
8H1
bVh BzL
fBb
8H2
w?Apo dk BK
fBb
nj[dk
fBb
8H3
8H4
8H5
8H6
gsk
fBb
208
Bkw
nj[dk
N?bhc'B BzL
dcso
pbfizdo
f;zx
pbfizdo
f;zx
w'jB eb;h
JhHw/b
xo
uhc
nkvhNo
(eozN
fvTNh
ukoia)
tXhe uhc
nkvhNo
;z:[es uhc
nkvhNo
;z:[es uhc
nkvhNo
nwbk
nc;o
phHJ/HnkoHU
2623850
9815330513
01722668097
Chief.aud.cs@
punjab.gov.in
n?;;hUH
BzL175^187,
;?eNo 34J/,
uzvhrVQ
2623302
9815330513
0172-2260069
2668590
9888874765
2668590
8146521440
2668590
9888014302
01722668097
01722668097
01722668097
1881223116
Chief.aud.cs@
punjab.gov.in
Chief.aud.cs@
punjab.gov.in
Chief.aud.cs@
punjab.gov.in
Chief.aud.cs@
punjab.gov.in
Chief.aud.cs@
punjab.gov.in
aoropar14@
gmail.com
"
2668590
01722668097
-
5.
;opihs
f;zx
;sgkb f;zx
6.
gowihs e"o
dftzdoihs
f;zx
nkfvN
nc;o
(tkX{ ukoi)
01881222991/
9988310252
dftzdoihs
f;zx
nkfvN
nc;o
01763232416
9988310252
01763233998
auditofficerfgs
@gmail.com
c{b uzd
nkfvN
nc;o
98143
63090
98143
63090
aomoga2012@
gmail.com
10
irihs f;zx
nkfvN
nc;o
01725011720
9915313637
0172-
aoapex77@
gmail.com
dcso dk gsk
"
"
"
"
nkfvN nc;o,
ewok BzL375,
fwzBh ;eZso/s,
o'gV
nkfvN nc;o,
ewok BzL430,
shih wzfib,
vhH;hH ezgb?e;,
cfsjrVQ ;kfjp
nkfvN nc;o,
;fjekoh ;GktK,
wkocs ;?ANob
e'nkL p?e fbwL,
ihHNhHo'v, w'rk
nkfvN nc;o,
;fjekoh ng?e;
209
2703105
11
nihs e[wko
nkfvN
nc;o
(tkX{ ukoi)
93167
20143
93167
20143
ao.kapurthala
@mail.com
12
nihs e[wko
nkfvN
nc;o
01832571520
9316720143
01832571520
auditoffice90
@gmail.com
13
ftB'd e[wko
nkfvN
nc;o
01612303207
9815838828
aoludhiana13
@gmail.com
14
irdhg f;zx
nkfvN
nc;o
(tkX{ ukoia
98552
98200
98552 98200
aocsbar @
gmail.com
15
vkLfrnkB
uzd i?B
nkfvN
nc;o
01642210293
98147-80681
01642210293
auditcooperativ
e@gmail.com
16
vhHghH;akodk
nkfvN
nc;o
94178
61393
94178
61393
17
fGzdo e[wko
r'fJb
nkfvN
nc;o
01815083947
9646400510
auditofficer
jal@gmail.com
18
fGzdo e[wko
r'fJb
nkfvN
nc;o
96464
00510
9646400510
aonawanshahr
@gmai.com
auditofficegsp
@gmail.com
;GktK, gzikp,
n?;H;hHUH
BzL53^54, p?Ae
;feUo, ;?eNo
17;h, uzvhrVQ.
nkfvN nc;o,
;fjekoh ;GktK,
eg{oEbk, ;jhd
T{Xw f;zx Bro,
g[okDk nzfwqs;o
o'v, eg{oEbk .
e'mh BzL13, w[jZbk
r[o{ BkBe Bro,
B/V/ ;wkoN p/eoh,
wihmk o'v,
nzfwqs;o .
nkfvN nc;o,
;fjekoh ;GktK,
b[fXnkDk, wkocs
e'mh BzL25^26,
ftt/e Bro, B/V/
vhHn?wH;hH
j;gskb,
b[fXnkDk
nkfvN nc;o,
;fjekoh ;GktK,
cotkjh piko,
poBkbk
nkfvN nc;o,
;fjekoh ;GktK,
pfmzvk.
nkfvN nc;o,
;fjekoh ;GktK,
r[odk;g[o
nkfvN nc;o,
;fjekoh ;GktK,
ibzXo
nkfvN nc;o,
;fjekoh ;GktK,
BtK ;fjo,
wkocs ;{aro
fwZb, BtK ;fjo.
210
19
pjkdo f;zx
nkfvN
nc;o
81465
13020
81465
13020
20
pjkdo f;zx
nkfvN
nc;o
(tkX{ ukoia)
81465
13020
8146513020
aocsmks@
gmail.com
21
vhHghH ;akodk
01882231597
9417861393
22
;sh;a e[wko
nkfvN
nc;o
(tkX{ ukoia)
nkfvN
nc;o
01722610508
7837400228
01722609371
auditofficer
hoshiarpur@
gmail.com
ao.markfed35
@gmail.com
23
i;ftzdo
f;zx
nkfvN
nc;o
01652225662
8054101100
24
ezto wBihs
f;zx
nkfvN
nc;o
0175^
2201667
9814392884
aocspta67@
01752201667 gmail.com
25
e[btzs f;zx
nkfvN
nc;o
98151
21199
98151
12199
26
irdhg f;zx
nkfvN
nc;o
01672^
232422
9855298200
01672^2
32422
aocssgr@
gmail.com
27
wBhbk g[oh
0172^
2224469
^
aocsmohali
@gmail.com
nihs e[wko
0172^
5039285
93167
20143
9915040345
28.
nkfvN
nc;o
nkfvN
nc;o
(tkX{ ukoia
93167 20143
aoc sfdk@
gmail. com
auditofficerman
sa@gmail.com
aofzr1957
@gmail.com
auditoffice90
@gmail.com
nkfvN nc;o,
;fjekoh ;GktK,
cohde'N, fwzBh
;eZso/s
cohdd'N.
nkfvN nc;o,
;fjekoh ;GktK,
;qah w[es;o
;kfjp, wkocs
;?ANob e'nkL p?Ae
;qah w[es;o
;kfjp.
nkfvN nc;o,
;fjekoh ;GktK,
j[f;ankog[o .
nkfvN nc;o,
;fjekoh ;GktK,
wkoec?v,
gzikp,uzvhrVQ.
nkfvN nc;o,
;fjekoh ;GktK,
wkB;k.
nkfvN nc;o
;$; gfNnkbk
nkfvN nc;o
;fjekoh ;GktK
fco'ig[o e?AN
nkfvN nca;o,
;fjekoh
;GktK,;zro{o,
;[Bkwh r/N pkjo
;/y{g[ok p;sh
;zro{o.
t/oek fwbe gbKN
c/;^6, w'jkbh .
nkfvN nc;o,
;fjekoh ;GktK,
soBskoB
211
bVh
BzL
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28
29
30
31
32
nfXekoh$eowukoh dk BK
nj[dk
ihHghHczv$;hHghHn?cH
BzL
p/f;e g/
pbfizdo f;zx
w'jB eb;h
;opihs f;zx
;sgkb f;zx
gowihs e"o
fBwosk d/th
;[oihs f;zx
oftzdo f;zx
r[oftzdo f;zx
jogqhs f;zx
;[;ahb e[wko
s/fizdo f;zx
I;gkb
;[Gk;a ;?Dh
;[oihs f;zx
dbihs f;zx
fti? e[wko r'fJb
nB[ r[gsk
nBzs e[wko
nfws uZYk
uwB bkb
ntsko f;zx
ntsko f;zx
I;w/o f;zx
oki/; e[wko
nwoihs f;zx
wBgqhs e"o
i;ftzdo f;zx
wBgqhs e"o
;[fozdogkb f;zx
ewbihs e"o
bywho f;zx
970
1013
996
129
51
39
128
1022
957
997
1014
1020
1032
1009
1024
1038
853
1060
1075
1197
921
1031
ClassIV/24
ClassIV/46
ClassIV/85
110070945858
110082210194
110010940244
110020945855
110090945857
110000945856
110063596644
48810
35190
32500
29550
27540
28000
23990
18490
20270
18150
18490
18490
17950
17950
17950
17950
27160
22550
22550
22550
18310
13840
15780
14730
6950
17420
14760
15320
15320
15320
14870
11660
fBohye
fBohye
fBohye
fBohye
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
vokJhto
vokJhto
dcsoh
;/tkdko
;/tkdko
;hH;e/b ;N?B'rqkco
;N?B'NkJhfg;aN
i{L;jkfJe
i{L;jkfJe
i{L;jkfJe
i{L;jkfJe
vokJhto
e[bftzdo f;zx
212
;/tkdko
110093547949
6950
o'gV
bVh
BzL
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
nfXekoh$eowukoh dk BK
nj[dk
ntsko f;zx
;opihs f;zx
joihs f;zx
;[fozdo f;zx
i;ftzdo f;zx
e/;o f;zx
fBowb f;zx
r[oBkw f;zx
r[odo;B f;zx
;ziht e[wko
tfozdo e[wko
;hBhno nkvhNo
;hBhno ;jkfJe
i{Bhno ;jkfJe
;N?B'
Bohye gVskb
Bohye gVskb
Bohye gVskb
Bohye gVskb
Bohye gVskb
Bohye gVskb
;/tkdko
ihHghHn?c$;hHghHn?c
BzL
509
1005
2005100005000006
937
859
861
871
959
1134
1139
58 doik 4
p/f;e g/
31270
18490
15320
18420
26360
27160
26360
27160
21690
20910
14630
cfsjrVQ ;kfjp
bVh
BzL
1
2
nfXekoh$eowukoh dk BK
;[yfwzdo f;zx
wBw'jB f;zx
eowihs f;zx
dftzdo f;zx
7
8
9
pbfizdo e'o
uzdo w'jB
Irsko f;zx
dftzdoihs f;zx
I;ftzdo f;zx
nj[dk
nkfvN nc;o
fJz;g?eNo
nkfvN
fJz;g?eNo
nkfvN
fJz;g?eNo
nkfvN
fJz;g?eNo
nkfvN
fJz;g?eNo
nkfvN
;[govzN^2
;hBhno ;jkfJe
I{Bhno ;jkfJe
p/f;e g?
510
903
32420
27160
1121
21870
1195
22550
1165
22550
1222
22550
1033
1017
2006100005000003
19470
18490
15320
213
pfmzvk
bVh
BzL
1
2
3
nfXekoh$eowukoh dk BK
;op ;qh$;qhwsh
vkLfrnkB uzd i?B
feqgkb f;zx
pbd/t f;zx
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
irdh;a f;zx
fw; nekbihs e"o
oDihs f;zx
do;aB f;zx
r[ofwzdo f;zx
oki e[wko
gqdhg e[wko
;[fozdo e[wko
okiht e[wko
;ziht e[wko
i;tho f;zx
w[obh wB'jo
Gkos G{;B
fjs/;a r'fJb
ouBk r[gsk
ftB'd e[wko
;opihs f;zx
nj[dk
ihHghHn?cH$;hHghHn?cHBzL
p/f;e g/
nkfvN nc;o
;[gov?N rq/v^2
;hBhno
;jkfJe
i{Bhno ;jkfJe
eboe
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
914
122
917
32110
23760
20300
110071820241
110041040413
567
537
710
1045
1025
1059
1047
1050
1052
1158
1056
1220
1221
1079
1058
15320
14870
27160
27160
27160
22550
23950
22550
22550
22550
22550
22550
22550
22550
22550
19250
19100
wkB;k
bVh BzL
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
nfXekoh$eowukoh
dk BK
;aqh I;ftzdo f;zx
;qh pfozdo e[wko
;qhwsh nBhsk okDh
;qh fGzdo e[wko
;qh ;akw bkb
;qh p{Nk f;zx
;qh fw;aok f;zx
nkj[dk
nkfvN nc;o wkB;k
;[gov??N rq/v^2
;hBhno ;jkfJe
;hBhno nkvhNo
eboe
fBohye gVskb
fBohye gVskb
ihHghHn?c$;hHghH
n?c BzL
511
123
1034
1257
923
601
719
p/f;e g/
33400
22920
17420
14620
30380
27160
27160
;qh
;qh
;qh
;qh
;qh
8.
9.
10.
11.
12.
jz; oki
G{g/;a r'fJb
froh;a ror
;azwhA e[wko
j/ws
z Gkosh
fBohye
fBohye
fBohye
fBohye
fBohye
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
214
721
1069
1077
1198
1199
27160
22550
22550
22550
22550
ihHghHczv$;hHghH
n?cH BzL
1062
857
872
1064
1068
1106
1177
1179
1178
1228
1202
1117
1206
p/f;e g/
w'jkbh
bVh BzL
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
nj[dk
nkfvN nc;o
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
22360
27160
27160
22550
22550
22550
22550
22550
22550
22550
20570
22550
22550
poBkbk
bVh
BzL
1
2
3
4
nfXekoh$eowukoh
dk BK
;[o/; e[wko
do;B f;zx
wBihs f;zx
BthB e[wko
nkj[dk
nkfvN nc;o
Bohye gVskb
Bohye gVskb
Bohye gVskb
ihaghan?ca
yksk BzL
286
679
1126
1188
p/f;e g/n
33400
27160
22550
22550
ftB? e[wko
Bohye gVskb
215
1189
nfwqzs;o
bVh
BzL
nfXekoh$eowukoh dk
BK (;ot ;qh)
nj[dk
1
2
3
4
5
6
7
nihs e[wko
gqthB ;aowK
;sBkw f;zx
;stzs e'o
gorN f;zx
pbihs f;zx
btihs f;zx
nkfvN nc;o
;{g rq/v^2
;h$nkvhNo
;h$;jkfJe
i{$;jkfJe
i{$;jkfJe
i{$;jkfJe
joftzdo f;zx
i{$;jkfJe
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
;[fozdogkb
ofizdo f;zx
;ziht ;aowK
wkJheb
tfgzdo e[wko
r[odhg bkb
;ziht e[wko
r[ogqhs f;zx
jogqhs f;zx
wzBdhg f;zx
o[fgzdo e'o
oDihs f;zx
Bohye
Bohye
Bohye
Bohye
Bohye
Bohye
Bohye
Bohye
Bohye
Bohye
Bohye
Bohye
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
Iihghn?c
p/f;e g/
ns/ ;hghn?c
yksk BzL
922
32120
911
24490
844
27160
927
19740
1002
15720
1238
15320
2004100005 15320
000006
200510000
15320
5000001
851
27160
1001
27160
1085
22540
1086
22540
1087
22540
1089
22540
1096
22540
1092
22540
1100
22540
1082
22540
1084
22540
1223
22540
22550
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
tfozdo e[wko
ouBk y[bo
w'fBek w?jok
ewb f;zx
;B/jdhg e'o
ft;akb wjkiB
Iirw'jB f;zx
dhge ;aowK
i'sh ;aowK
SfBzdo e'o
;zs'y f;zx
r[opho e'o
w/io f;zx
r[od/t f;zx
e[bdhg f;zx
Bohye
Bohye
Bohye
Bohye
Bohye
Bohye
Bohye
Bohye
Bohye
Bohye
Bohye
Bohye
Bohye
Bohye
Bohye
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
36
37
38
Bohye gVskb
Bohye gVskb
;/tkdko
39
oki e[wko
;/tkdko
1081
1226
1227
1101
1209
1095
1091
1224
1218
1098
1219
1225
1255
1088
200910000
5000001
1099
1083
200510000
5000002
200810000
5000001
216
22540
22540
22540
22540
22540
22540
22540
22540
22540
22540
20300
21880
19380
16290
17290
22540
22540
9040
8210
b[fXnkDk
bVh
BzL
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
nfXekoh$eowukoh
dk Bk
fw; fBzwh
gq/w bsk
gowihs f;zx
r[owhs f;zx
ird/t f;zx
;[yihtB f;zx
pbtzs f;zx
;[fozdo f;zx
wBw'jD f;zx
oftzdo f;zx
;[yftzdo e"o
irdhg f;zx
r[oftzdo f;zx
nj[dk
;[gov?IN,ro/v-2
;hBhno ;jkfJe
i{Bhno ;jkfJe
;N?B' NkJhfg;N
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
ihHghHn?c$n?BHghHn?;
yksk BzL
107
43
1039
1043
976
977
979
980
1029
1136
1137
1169
1170
p/f;e g/
23730
21090
15320
14760
27160
27160
27160
27160
24880
22550
21890
22550
22550
217
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
;[yuoB f;zx
G[g/F Yzv
wBihs f;zx
r[odoFB f;zx
nwoihs f;zx
;[F;hb e[wko
pbd/t f;zx
r[ouoB f;zx
pbihs e"o
nFtBh e[wko
oki e[wkoh
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
;/tkdko
;/tkdko,
;/tkdko.
i{Bhno ;jkfJe
1171
1174
1207
1213
1214
1215
1232
16
65
80
2004 10000 5000008
22550
21890
22550
22550
22550
22420
22550
14750
13600
10560
15320
25
eowihs f;zx
i{Bhno ;jkfJe,
15320
26
r[ogqhs f;zx
eboe,
200810000 5000003
14870
pfmzvk
bVh BzL
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
nfXekoh$eowukoh
dk BK ;op
;qh$;qhwsh
vkLfrnkB uzd i?B
feqgkb f;zx
pbd/t f;zx
irdh;a f;zx
fw; nekbihs e"o
oDihs f;zx
do;aB f;zx
r[ofwzdo f;zx
oki e[wko
gqdhg e[wko
;[fozdo e[wko
okiht e[wko
;ziht e[wko
i;tho f;zx
w[obh wB'jo
Gkos G{;B
nj[dk
ihHghHn?cH$;hHghHn?
cHBzL
p/f;e g/
nkfvN nc;o
;[gov?N rq/v^2
;hBhno ;jkfJe
i{Bhno ;jkfJe
eboe
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
914
122
917
110071820241
110041040413
567
537
710
1045
1025
1059
1047
1050
1052
1158
1056
32110
23760
20300
15320
14870
27160
27160
27160
22550
23950
22550
22550
22550
22550
22550
22550
17
18
19
20
fjs/;a r'fJb
ouBk r[gsk
ftB'd e[wko
;opihs f;zx
fBohye
fBohye
fBohye
fBohye
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
1220
1221
1079
1058
218
22550
22550
19250
19100
r[odk;g[o
bVh
BzL
nfXekoh$ eowukoh dk
BK
nj[Zdk
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
;qh vh gh ;akodk
;qhwsh ;toB e"o
;qh I;tzs f;zx
;qh gq;a'sw f;zx
;qh dtkoek dk;
;qh i? ox[pho
;qh sob'uB f;zx
;qh ;[yd/t f;zx
;qhwsh f;zwh
;qh r[odhg f;zx
;qh ;zdhg y';bk
;qhwsh rrBdhg e'o
fw; ;[Bhsk d/th
;qh gzei ;aowK
;qh dhge e[wko
;qh fBowb f;zx
;qh r'gkb ;aowK
;qh gofwzdo f;zx
;qhwsh fpeowihs e'o
;qh pbftzdo f;zx
;qh okfizdo f;zx
;qh :kdftzdo f;zx
;qh oki/; e[wko
;qh w[yftzdo e'o
;qh I;gqhs f;zx
;qh Bhoi r[gsk
;qh pbeko f;zx
;qh r[opuB gkb f;zx
;qh g[;aftzdo f;zx
nkfvN nc;o
;[gov?AN rL11
;hL nkvhNo
;hL;jkfJe
Bohye gVskb
Bohye gVskb
Bohye gVskb
Bohye gVskb
Bohye gVskb
Bohye gVskb
Bohye gVskb
Bohye gVskb
Bohye gVskb
Bohye gVskb
Bohye gVskb
Bohye gVskb
Bohye gVskb
Bohye gVskb
Bohye gVskb
Bohye gVskb
Bohye gVskb
Bohye gVskb
Bohye gVskb
Bohye gVskb
Bohye gVskb
Bohye gVskb
iL;jkfJe
iL;jkfJe
iL;jkfJe
30
iL;jkfJe
Ihghn?c$;h
ghn?c
BzL
19
98
789
1018
673
672
670
674
1097
1140
1141
1142
1143
1144
1145
1146
1147
1148
1149
1153
1150
1151
1152
1154
1155
1212
84
1258
1100012195
99
1100009504
57
p/f;e g/
30300
25990
26360
18490
27160
27160
26360
27160
22550
22550
22550
22550
22550
22550
22550
22550
22550
22550
22550
22550
22550
22550
22550
22550
22550
22400
22460
13500
15320
15320
31
iL;jkfJe
1100009504
56
nfXekoh$eowukoh dk
Bk
nj[dk
r[oG/i f;zx
i'frzdogkb f;zx
n;'e e[wko
pbpho e"o
i;thBk d/th
joeoB f;zx
tfozdo e[wko
;[yftzdogkb f;zx
r'fpzdo f;zx
ftt/e e[wko
eowihs f;zx
Bhoi e[wko
i;ftzdo e"o
fdb/o f;zx
;[oihs f;zx
i;tzs f;zx
nfBsk ro'to
Bkr/; e[wko
;[o/; e[wko
nfizdogkb f;zx
nfBb e[wko
Bkio f;zx
okfizdo f;zx
o';aB bkb
okiht yzBk
gtB e[wko
nkfvN nc;o
;hHnkvhNo
;[gov?AN
;hH;jkfJe
;N?B'
;/tkdko
;/tkdko
;/tkdko
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
i{L;jkfJe
ihHghHczv$;hH
ghHn?cH yksk
BzL
943
374
108
995
1076
75
76
80
565
570
582
1205
1135
1122
1124
1234
1129
1130
1131
1132
1133
1134
1208
1216
1236
2004100005
000003
219
15320
ibzXo
bVh
BzL
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
eg{oEbk
p/f;e g/
32110
30380
21470
18490
14760
10450
10160
8080
27160
27160
27160
22550
22550
22550
22550
22550
22550
22550
22550
22550
22550
22550
22550
22550
21890
14870
bVh Bz
nfXekoh $eowukoh
dK BK
nj[dk
dftzdo f;zx
220
p/f;e g/
;hBhno nkvhNo
Ih gh
n?|$;hghn?|
BzL
249
w[by oki
;[govzN r^2
41
23550/-
r[fozdo f;zx
;hBhno ;jkfJe
1019
18490/-
jopz; bkb
Bohye gVskb
1229
22550/-
dftzdo f;zx
Bohye gVskb
1230
22550/
fBowb f;zx
Bohye gVskb
1231
22550/
fBowbihs e'o
Bohye gVskb
1235
22550/
dhge PowK
I{Bhno ;jkfJe
15320/-
I{Bhno ;jkfJe
10
r[ogqhs f;zx
;/tkdko
200410000
5000012
200510000
5000005
201010000
5000001
30330/-
15320/7370/-
BtK ;afjo
bVh
BzL
1
2
3
4
5
6
7
nfXekoh$ eowukoh dk BK
nj[dk
nwoihs f;zx
;sBkw f;zx
i;tho f;zx
fdbdko f;zx
fdbdko f;zx
r[owhs e"o
jo;apkbk
Senior Auditor
Inspector Audit
Inspector Audit
Inspector Audit
Inspector Audit
Inspector Audit
Jr. Asstt
cohce'N
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .
ihHghHczv$;hHghHn?c
yksk BzL
578
525
964
1120
1125
1123
1021
p/f;e g/
25540
27160
27160
22550
22550
22550
15600
bVh
BzL
1H
2H
3H
4H
5H
6H
7H
8H
9H
10H
nfXekoh$eowukoh dk
Bkw
;qh c{b uzd
;qhwsh g{Bw okDh
;qh nzro/I f;zx
;qh ;[yd/t f;zx
;qh fti? ftek;
;qh otihs f;zx
;qh r[oftzdo f;zx
;qhwsh joftzdo e"o
fw; nwoihs e"o
;qh nwkBs f;zx
nj[Zdk
nkfvN nc;o
;[govzN ro/v^2
;hBhno nkvhNo
Bohye gVskb
Bohye gVskb
Bohye gVskb
Bohye gVskb
Bohye gVskb
;N?B'^NkJhfg;N
;/tkdko
ihHghHn?c$;hHghHn?c
BzL
513
44
752
953
1041
1044
1053
1186
110062210195
79
221
p/f;e g/
32110
23760
27160
27120
22540
22540
22540
22540
13910
10330
bVh
BzL
1H
2H
3H
4H
5H
6H
7H
8H
9H
nfXekoh$eowukoh dk
Bkw
;qh joi?p f;zx
;qh do;aB f;zx
G[fgzdo f;zx
Xhoi Bkozr
n;a'e e[wko
wB'I e[wko
okigkb
BtBhs e[wko
do;aB e[wko
nj[Zdk
nkfvN
;hBhno
Bohye
Bohye
Bohye
Bohye
Bohye
Bohye
Bohye
nc;o
nkvhNo
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
ihHghHn?c$
;hHghHn?c BzL
954
743
1051
1048
1161
1040
1163
1055
1057
p/f;e g/
32420
25290
22540
22540
22540
22540
22540
22540
22540
w'rk
bVh
BzL
1H
2H
3H
4H
nfXekoh$eowukoh dk
Bkw
pjkdo f;zx
r[opuB f;zx
oDpho f;zx
pbftzdo ;aowk
nj[Zdk
nkfvN nc;o
;hHnkvhNo
fBohye gVskb
fBohye gVskb
ihHghHn?c$
;hHghHn?c BzL
918
935
731
732
p/f;e g/
31040
27720
27140
27160
5H
6H
7H
r[opuB f;zx
;fszdo f;zx
G[fgzdo f;zx
nfXekoh$eowukokoh
dk BK
bVhBzL ;ot$;qh
8H
9H
10H
;ziht e[wko
oDihs f;zx
ifszdo e[wko
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
222
974
1054
1159
nj[dk
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
ihaghaczvBzL
27110
22550
22550
e[b
1160
1164
1187
22550
22550
22550
wkoec?v
bVh
BzL
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
nfXekoh$eowukoh dk
Bkw
;sh;a e[wko r'fJb
;[fozdoihs e"o
nwoihs f;zx
uoBihs f;zx
do;aB f;zx
gofwzdo f;zx
oftzdo f;zx G'rb
wBh;a ;aowk
rhsk gok;ao
Bhs{
jogqhs f;zx
nj[Zdk
nkfvN nc;o
;[gov?AN rov/^2
;hHnkvhNo
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
fBohye gVskb
i{Bhno ;jkfJe
ihHghHn?c$
;hHghHn?c BzL
411
49
556
870
1193
1166
1127
1196
1210
1046
110091832159
p/f;e g/
33600
22060
27160
27160
22400
22550
22550
22550
22550
1046
15320
1
2
3
irihsf;zx
iBef;zx
wBw''jBf;zx
;[fozdof;zx
gowihsf;zx
ow/; e[wko
ftB''d e[wko
fti? f;zrbk
eztodhgf;zx
nkfvNnc;o
;[gov?N
;hBhnonkvhNo
;hBhnonkvhNo
;hBhnonkvhNo
;hBhnonkvhNo
fBohyegVskb
fBohyegVskb
223
285
117
855
856
313
521
526
1030
;zdhg
11
;''fBek
12
efgb e[wko
13
gowgqhsf;zx
;[yftzdoe""o
15
nwBdhge""o
16
ntskof;zx
17
i;thof;zx
18
i;ftzdof;zx
27160
31270
27160
27160
22880
fBohyegVskb
fBohyegVskb
fBohyegVskb
22550
1067
1211
1065
22550
22550
22550
1176
fBohyegVskb
14
27160
1201
fBohyegVskb
10
25936
21730
fBohyegVskb
fBohyegVskb
fBohyegVskb
fBohyegVskb
i{Bhno ;jkfJe
22550
1175
1080
1119
1114
110082329993
22550
22550
22550
22550
15320
j[f;ankog[o
bVh
BzL
1
2
3
4
5
6
nfXekoh$eowukoh dk
Bkw
wbehs f;zx
r[owhs e"o
;[w/;a e[wko
Bo/;a e[wko
okw gqek;a ;{d
eosko f;zx
nj[Zdk
;hBhno nkvhNo
;[gov?AN ro/v^2
;hBhL;jkfJe
eboe
fBohye gVskb
fBohye gVskb
ihHghHn?c$
;hHghHn?c BzL
800
47
130
1256
786
986
p/f;e g/
27160
23490
20600
13500
26350
27160
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
pbtho f;zx
joikg f;zx
ofizdo gq;kd
do;aB e[wko
eowtho f;zx
;ziht e[wko
Bfozdo f;zx
wBihs e[wko
sob'uB f;zx
;[yftzdo f;zx
oki/; p/oh
r[owhs f;zx
ewbihs e"o
fBohye
fBohye
fBohye
fBohye
fBohye
fBohye
fBohye
fBohye
fBohye
fBohye
fBohye
20
jod/t f;zx
;/tkdko
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
gVskb
;/tkdko
;/tkdko
224
988
994
998
1026
1072
1073
1074
1181
1182
1183
1186
56
;hHghHn?c
BzLnbkN BjhA
j'fJnk (BthA
fB:[esh)
110001041077
27160
26360
27140
24880
22540
22540
22540
22540
22540
19660
21880
14340
6950
8500
ng?e;,uzvhrVQ
gfNnkbk
bVh
BzL
nfXekoh$eowukoh dk BK
nj[dk
ihHghHn?c$;hHghHn?c
yksk BzL
;ot ;qh$;qhwsh
1
2
3
4
eztowBihs f;zx
nPtBihs f;zx n"by
gq/w uzd
Bodhg f;zx
nkfvN nc;o
;hBhL;jkfJe
;hBhLnkvhNo
;hBhH nkvhNo
357
29870
958
20270
692
27980
1036
23450
31
;N?B'NkJhfg;aN
fBH gVskb
fBH gVskb
fBH gVskb
fBH gVskb
fBH gVskb
fBH gVskb
fBH gVskb
fBH gVskb
fBH gVskb
fBH gVskb
fBH gVskb
fBH gVskb
fBH gVskb
fBH gVskb
fBH gVskb
fBH gVskb
fBH gVskb
fBH gVskb
fBH gVskb
fBH gVskb
fBH gVskb
fBH gVskb
fBH gVskb
;/tkdko
;/tkdko
eboe
32
;/tkdko
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
225
1011
15980
551
881
909
1027
1071
1090
1102
1104
1105
1107
1108
1109
1110
1111
1112
1115
1116
1128
1168
1173
1200
1203
1204
68
83
27160
26430
27160
24900
22550
22550
22550
22550
22550
22550
22550
22550
22550
22420
22550
22550
22550
22550
22550
22550
22550
22550
22550
13790
10350
14330
200710000
5000002
200410000
5000002
9490
226
fco'ig[o
bVh
BzL
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
nfXekoh$eowukoh dk BK
nj[dk
e[btzs f;zx
ftB'd e[wko
ftB'd e[wko
feq;aB e[wko
pbpho uzd
wfjzdo gkb
fto/do e[wko
g[oB f;zx
gowihs f;zx
;otB f;zx
godhg e[wko
pboki f;zx
e[btzs f;zx
r[biko f;zx
d/; oki
nk;{ yz[ro
e[bpho f;zx
jofpzdo f;zx
iBe oki
ofizdo gkb
dbihs f;zx
Btihs f;zx
n;a'e e[wko
;[Zydo;aB f;zx
nkfvN nc;o
;hfBno nkfvNo
;hfBno nkfvNo
fJz;g?eNo nkfvN
fJz;g?eNo nkfvN
fJz;g?eNo nkfvN
fJz;g?eNo nkfvN
fJz;g?eNo nkfvN
fJz;g?eNo nkfvN
fJz;g?eNo nkfvN
fJz;g?eNo nkfvN
fJz;g?eNo nkfvN
fJz;g?eNo nkfvN
fJz;g?eNo nkfvN
fJz;g?eNo nkfvN
fJz;g?eNo nkfvN
fJz;g?eNo nkfvN
fJz;g?eNo nkfvN
fJz;g?eNo nkfvN
fJz;g?eNo nkfvN
;hfBno ;jkfJe
eboe
ugVk;h
ugVk;h
ihHghHn?c$;hHghHn?cH
BzL
363
972
748
740
755
767
769
932
933
944
945
950
951
952
1049
1093
1094
1156
1157
1162
1038
1100810334660
33
84
p/f;e g/
32140
31300
27980
27160
26360
26360
27160
21088
26360
25340
27160
27120
27160
27160
22550
22540
22540
22540
22540
22540
17420
13500
15140
9790
227
bVh BzL
nfXekoh$eowukoh dk BK
nkj[dk
ihHghHn?c$;hHghHn?c BzL
p/f;e g/
;ot ;qh$;qhwsh
1
irdhg f;zx
nkfvN nca;o
915
32420
pbd/t f;zx
;hBhL nkvhNo
328
28060
pfozdo gkb
;hBhL ;jkfJe
1012
18490
r[ogqhs f;zx
i{BhL ;jkfJe
1016
15910
okwuoB f;zx
;N?B'NkJhfg;N
941
15640
fJepkb f;zx
fBohye gVskb
517
27160
BkfJp f;zx
fBohye gVskb
557
27160
d/th bkb
fBohye gVskb
698
27160
wbehs f;zx
fBohye gVskb
975
24840
10
dhge e[wko
fBohye gVskb
1063
22550
11
Bhoi r[gsk
fBohye gVskb
1070
22550
12
r[owhs f;zx
fBohye gVskb
1078
22550
13
tzdBK
fBohye gVskb
1103
22550
14
eowihs f;zx
fBohye gVskb
1113
22550
15
oth eKs
fBohye gVskb
1118
22540
16
i;gkb f;zx
fBohye gVskb
1172
22550
17
;sh;a e[wko
fBohye gVskb
1190
22540
18
w'fjs ror
fBohye gVskb
1191
22540
19
nfBb r'fJb
fBohye gVskb
1192
22550
20
rrBdhg f;zx
;/tkdko
gokB BzL110071275836
228
7590
229
11^d;skt/ia^piN tzv, gq;skfts you/, gbkB ;ehw ns/ ehsh G[rskB d/ t/ot/ (fjZ;k 4(1)(n)(xi))
11H1
11H2
11H3
gq;skfts youk
11H4H
11H5
tzv ns/ fog'oN dk t/otk ns/ ;pzXs fog'oN gqkgs eoB bJh EK
;fjekoh nkfvN ftGkr dk w[Zyh w[Zy gVskbeko j? . 21 dcsoK d/ w[Zyh w[Zy gVskbeko
dh ;jkfJsk eod/ jB. fJ; ftGkr dk w[Zy ezw oki dhnK ;fjekoh ;GktK I' fe finkdkso g/zv {
gZXo s/ jB, dh gVskb eoBk j? . ;GktK dh ekB{zBh gVskb dk ezw fJBK dh j'Ad ftZu nkT[D s'A
j[D sZe brksko ubdk nk fojk j? . fJ; ;pzXh e'Jh th yk; ;ehwK BjhA pDkJhnK rJhnK.
sByktK, dcso you/, feokJ/ GZs/ ns/ N?e; nkfd bJh fB:fws piN ;oeko tZb'A gfjbK jh
wzBi{o ehsk iKdk j? .
;kb 2014^15
j'o ;oekoh nEkoNh bJh
bVhBzL
j?v
1
1
2
3
2425^e'nkgq/;aB^
254935
101^nkfvN
nkc
e'nkgq/fNt
;';kfJNhia^01^uhc
nkvhNo
4
254761
Ikoh$tzvh
rJh
oew
(e[Zb fe;sK)
5
254761
e[Zb
youk
31^3^15
6
248167
230
12^d;skt/ia^;pf;vh gq'rokw dh n?riahfeT{;aB, fBoXkos wksok ns/ nfij/ gq'rokw dk bkG dk t/otk
th ;akfwb j? (fjZ;k 4(1)(n)(xii))
12H1
12H2
12H3
12H4
12H5
12H6
12H7
gq'rokw dk BK
gq'rokw dk T[d/;a
bkG gqkgs eoB dh ftXh
gq'rokw$;ehw dk ;wK
gq'rokw d/ G"fse ns/ ftZsh Nhu/
;pf;vh B{z fBoXkos eoB dh gqfeosh$;e/b
;pf;vh d/D dh :'rsk wkgdzv
bVh BzL
gq'rokw
dk BK
gq'rokw
dk T[d/;
bkG
gqkgs
eoB dh
ftXh
gq'rokw$;ehw gq'rokw d/
dk ;wK
G"fse
ns/ ftZsh
Nhu/
;pf;vh B{z
fBoXkos
eoB dh
gqfeosh$;e/b
;pf;vh
d/D dh
:'rsk
wkgdzv
bkr{ BjhA
bkr{ BjhA
bkr{ BjhA
bkr{ BjhA
bkr{ BjhA
bkr{ BjhA
bkr{ BjhA
12H8
bkr{ BjhA
231
13H1
13H2
13H3
13H4
13H5
13H6
bVh BzL
bkr{ BjhA
gpfbe
nEkoNh d[nkok
fdZsh rJh
fonkfJsK,
gqfwN iK
gqwkfDesk dk
t/otk
bkr{ BjhA
nEkoNh
tZb'A fdZsh
jo fJZe
gqfwN iK
gqwkfDesk
dk t/otk
:'rsk dk
wkgdzv
fonkfJs,
gqfwN iK
gqwkfDesk
d/D dh
ekoia ftXh
fonkfJsK,
gqfwN iK
gqwkfDesk
gqkgs eosk
dk BK ns/
gsk
fonkfJsK,
bkr{ BjhA
bkr{ BjhA
bkr{ BjhA
bkr{ BjhA
bkr{ BjhA
gqfwN iK
gqwkfDesk
d/ ntkov
dh fwsh
232
;fjekoh ;GktK dh ekor[ikoh, nkfvN ch; dh t;{bh ns/ jo eowukoh tZb'A ehsh nkfvN gqrsh dk
ezfgT{NokJhi/;aB ehsk ik fojk j? .
15H1
15H2
15H3
15H4
bkr{ BjhA
bkr{ BjhA
bkr{ BjhA
233
234
16^d;skt/ia^gpfbe ;{uBk nfXekoh d/ Bkw ns/ nj[dk ns/ j'o t/ot/ (fjZ;k 4(1)(n)(xvi))
16H1
bVh
BzL
;jkfJe b'e ;{uBk nc;o, b'e ;{uBk nc;o ns/ ftGkr nghb nfXekoh d/ BK, gsk, c'B BzL
ns/ w/b nkJhHvhH
nc;o dk BK
(w[Zy dcso
gZXo s/)
;qh pbfizdo
f;zx
;qh ;opihs
f;zx
;qhwsh
gowihs e"o
1.
2.
nc;o dk
w"Id
{ k
nj[dk
nj[dk
ps"o
dcso dk gsk
dcso dk
c'B BzL
dcso dk
c?e; BzL
dcso dh
Jh^w/b
uhc
nkvhNo
(eozN
fvT{Nh
ukoia)
;z:[es uhc
nkvhNo
nghb
nfXekoh
n?;H;hHULBzL
175^187,
;?eNo 34,
uzvhrVQ
01722623850
01722668097
chief.aud.cs@
punjab.gov.in
b'e ;{uBk
nc;o
n?;H;hHULBzL
175^187,
;?eNo 34,
uzvhrVQ
n?;H;hHULBzL
175^187,
;?eNo 34,
uzvhrVQ
01722623302
01722668097
chief.aud.cs@
punjab.gov.in
01722668590
01722668097
chief.aud.cs@
punjab.gov.in
01722623850
017226680
97
chief.aud.cs@
punjab.gov.in
01612230207
---
aoludhiana13
@gmail.com
piN
nekT{AN;
ns/ nkfvN
ch;
foetoh
nc;o
;jkfJe
b'e ;{uBk
nc;o
nghb
nfXekoh
b'e ;{uBk
nc;o
n?;H;hHULBzL1
75^
187,
;?eNo 34,
uzvhrVQ
e'mh BzzL.-2526, ftt/e
Bro, B/V/
vhHn?wH
b[fXnkDk
235
3.
;qh nihs
e[wko
nkfvN
nc;o,
nzfwqs;o
b'e ;{uBk
nc;o
e'mh BzL13,
w[jZbk r[o{
BkBe Bro,
B/V/ ;wkoN
p/eoh, wihmk
o'v nzfwqs;o
01832401125
018325715
20
auditoffice90
@gmail.com
4.
;qh irdhg
f;zx
b'e ;{uBk
nc;o
;kjwD/ ;Bkwh
r/N, ;zro{o
01672232422
---
aocssgr@
gmail.com
5.
;qh
vhHghH;akodk
nkfvN
nc;o,
;zro{o
nkfvN
nc;o,
r[odk;g[o
b'e ;{uBk
nc;o
01874244672
---
auditoffice
gsp@gmail.
com
6.
;qh I;ftzdo
f;zx
nkfvN
nc;o,
wkB;k
b'e ;{uBk
nc;o
01652225662
---
auditofficer
mansa@
gmail.
com
7.
;qh fGzdo
e[wko r'fJb
nkfvN
nc;o,
ibzXo
b'e ;{uBk
nc;o
01815083947
---
auditofficer
jal@gmail.
com
8.
;qh nihs
e[wko
b'e ;{uBk
nc;o
01822230103
---
ao.kapurthala
@gmail.com
9.
;qh frnkB
uzd i?B
01642210293
---
auditcooperat
ive@gmail.
com
10.
;qh ezto
wBihs f;zx
nkfvN
nc;o,
eg{oEbk
(tkX{
ukoi)
nkfvN
nc;o,
pfmzvk
nkfvN
nc;o
gfNnkbk
01752201667
---
aocspta67
@mail.com
11.
;qh
vhHghH;akodk
nkfvN
nc;o
j[f;nkog[o
b'e ;{uBk
nc;o
nkfvN
nc;o,
;fjekoh
;GktK,r[odk;
g[o ekbi o'v,
gzikp n?Av
f;zX p?Ae
r[odk;g[o.
wkocs ;akw
bkb r'fJb,
n?vt'e/N,
itkjo e/ o'v,
wkB;k
eg{oEbk
jkT{;, B/V/
ihHghHUH,
ibzXo
;jhd T[Xw
f;zx Bro,
g[okDk
nzfwqs;o o'v
eg{oEbk
rbh BzL7,
pkr{ o'v,
pfmzvk.
wkb o'v,
;hH;hHphH,
gfjbh wzfib,
gfNnkbk
e'mh BzL378,
p;zs ftjko,
j[f;ankog[o
01882231597
---
auditofficer
hoshiarpur
@gmail.com
b'e ;{uBk
nc;o
b'e ;{uBk
nc;o
12.
;qh e[btzs
f;zx
13
;qah
dftzdoihs
f;zx
14.
;qh pjkdo
f;zx
15.
;qh irihs
f;zx
16.
;qh
dftzdoihs
f;zx
17.
;qah ;sh;
e[wko r'fJb
b'e ;{uBk
nc;o
g[okDh nBki
wzvh,
fco'ig[o e?AN
01632243035
---
aofzr1957
@gmail.com
nkfvN
nc;o
cfsjrVQ
;kfjp
nkfvN
nc;o
cohde'N
nkfvN
nc;o,
;fjekoh
ng?e;
;GktK,
gzikp,uzvh
rVQ
nkfvN
nc;o,
o'gV ( tkX{
ukoi)
b'e ;{uBk
nc;o
fwzBh
;eZso/s,
cfsjrVQ
;kfjp
fwzBh
;eZso/s,
cohde'N
n?;HJ/HvhHphH,
p?Ae ;feUo,
;?eNo 17ph,
uzvhrVQ .
01763232416
0176323399
8
auditofficerfgs
@gmail.com
01639256354
---
aocsfdk@
gmail.com
01725011720
---
aoapex77@
gmail.com
01881222991
1881223116
aoropar14 @
gmail.com
nkfvN
nc;o
wkoec?v
b'e ;{uBk
nc;o
01722610508
0177260937
1
ao.markfed35
@gmail.com
9855298200
aocsbar@
gmail.
com
9815275244
aonawanshah
r@gmail.com
8146513020
aocsmks@
gmail.com
b'e ;{uBk
nc;o
b'e ;{uBk
nc;o
b'e ;{uBk
nc;o
ewok
BzL374^75,
fwzBh
;eZso/s,
o'gV
wkoec?v
jkT{;, gbkN
BzL5, ;?eNo
35, uzvhrVQ.
cotkjh piko,
poBkbk
nkfvN
b'e ;{uBk
nc;o,
nc;o
poBkbk
(tkX{
ukoia)
19.
;qh fGzdo
nkfvN
b'e ;{uBk
wkocs yzv
e[wko r'fJb nc;o BtK
nc;o
fwZb BtK
;fjo( tkX{
;fjo
ukoi)
20.
;qh pjkdo
nkfvN
b'e ;{uBk wkocs ;?ANob
f;zx
nc;o ;qh
nc;o
e'nkL p?Ae ;qh
w[es;o
w[es;o
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .
18.
;qh irdhg
f;zx
(tkX{
ukoi)
nkfvN
nc;o
fco'ig[o
236
21.
22.
;aqhwsh wBhbk
g[oh
23.
;qh nihs
e[wko
;kfjp
(tkX{
ukoia)
nkfvN
nc;o w'rk
nkfvN
nc;o,
w'jkbh
nkfvN
nc;o,
soBskoB
(tkX{
ukoia)
237
;kfjp
b'e ;{uBk
nc;o
b'e ;{uBk
nc;o
b'e ;{uBk
nc;o
wkocs dh
;?ANob e'nL
p?Ae fbwL
ihHNhH o'v,
w'rk .
t/oek fwbe
gbKN, c/;^6,
w'jkbh
nkfvN
nc;o,
;fjekoh
;GktK,
soBskoB
9814363090
aomoga2012
@gmail.com
01725039285
017222244
69
aocsmohali
@gmail.com
93167 20143
auditoffice90
@gmail.com
1.
fw; fBzwh
;[gov?AN
ro/v^2
dcso nkfvN
nc;o, ;$;
b[fXnkDk
;jkfJe
b'e
;{uBk
nc;o
01612230207
---
aoludhiana13
@gmail.com
2.
gothB
;aowk
;[gov?AN
ro/v^2
dcso nkfvN
nc;o, ;$;
nzfwqs;o
;jkfJe
b'e
;{uBk
nc;o
e'mh BzL13,
w[jZbk r[o{
BkBe Bro,
B/V/ ;wkoN
p/eoh, wihmk
o'v nzfwqs;o
ekbi o'v,
gzikp n?Av
f;zX p?Ae
r[odk;g[o.
01832401125
---
auditoffice90
@gmail.com
01874244672
---
auditoffice
gsp@gmail.
com
01652225662
---
auditofficerm
ansa@gmail.
com
;[gov?AN
;jkfJe
ro/v^2
b'e
dcso nkfvN
;{uBk
nc;o, ;$;
nc;o
r[odk;g[o
4.
pfozdo
;[gov?AN
;jkfJe
nkfvN
e[wko
dcso nkfvN
b'e
nc;o, ;$;,
nc;o, ;$;
;{uBk
wkB;k
wkB;k
nc;o
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .
3.
;toB e"o
5.
;[w/;a e[wko
6.
pbd/t f;zx
7.
r[owhs e"o
iBe f;zx
pbfizdo
e"o
10
;[fozdoihs
e"o
11
g{Bw okDh
238
;[gov?AN
ro/v^2
dcso nkfvN
nc;o, ;$;
ibzXo
;hBhno
;jkfJe
dcso nkfvN
nc;o, ;$;
pfmzvk
;jkfJe
b'e
;{uBk
nc;o
eg{oEbk
jkT{;, B/V/
ihHghHUH,
ibzXo
01815083947
---
auditofficer
jal@gmail.
com
;jkfJe
b'e
;{uBk
nc;o
rbh BzL7,
pkr{ o'v,
pfmzvk.
01642210293
---
auditcooperat
ive@gmail.co
m
;[gov?AN
ro/v^2
dcso nkfvN
nc;o, ;$;
j[f;ankog[o
;[gov?AN
ro/v^2
dcso nkfvN
nc;o, ;$;
cfsjrVQ
;kfjp
;[gov?AN
ro/v^2
dcso nkfvN
nc;o
;fjekoh
ng?e;
;GktK,gzikp,
uzvhrVQ
;[gov?AN
ro/v^2
dcso nkfvN
nc;o,
;$;,wkoec?v
;jkfJe
b'e
;{uBk
nc;o
e'mh BzL378,
p;zs ftjko,
j[f;ankog[o
01882231597
---
auditofficerho
shiaropur@
gmail.com
;jkfJe
b'e
;{uBk
nc;o
fwzBh
;eZso/s,
cfsjrVQ
;kfjp
01763232416
---
auditofficerfgs
@gmai.com
;jkfJe
b'e
;{uBk
nc;o
n?;HJ/HvhHphH
, p?Ae
;feUo,
;?eNo 17ph,
uzvhrVQ .
01725011720
---
aoapex77
@gamil.com
;jkfJe
b'e
;{uBk
nc;o
wkoec?v
jkT{;, gbkN
BzL5, ;?eNo
35, uzvhrVQ.
01722610508
---
ao.markfed35
@gmail.com
;[gov?AN
ro/v^2
dcso nkfvN
nc;o,
;$;,cohde'N
;jkfJe
b'e
;{uBk
nc;o
fwzBh
;eZso/s,
cohde'N
01639256354
aocsfdk@
gmail.com
239
12
n;'e
e[wko
;[gov?AN
ro/v^2
dcso nkfvN
nc;o, ;$;
;zro{o
;jkfJe
b'e
;{uBk
nc;o
;kjwD/
;Bkwh r/N,
;zro{o
01672232422
aocssgr@
gmail.com
13
;[yftzdo
bkb
;jkfJe
b'e
;{uBk
nc;o
ewok
BzL374^75,
fwzBh
;eZso/s,
o'gV
01881222991
aoropar14 @
gmail.com
14
dhdko f;zx
;jkfJe
b'e
;{uBk
nc;o
t/oek fwbe
gbKN, w'jkbh
01725039285
017222244
69
15
do;aB f;zx
;hBhno
;jkfJe,
dcso nkfvN
nc;o,
;fjekoh
;GktK, o'gV.
fBohye
gVskb,
dcso nkfvN
nc;o, ;$;,
w'jkbh
fBohye
gVskb,
dcso nkfvN
nc;o,
;$;,poBkbk
;hBhno
nkvhNo,
dcso nkfvN
nc;o,
;$;,;qh
w[es;o ;kfjp
;jkfJe
b'e
;{uBk
nc;o
cotkjh
piako,
poBkbk
9888041862
;jkfJe
b'e ;{uBk
nc;o
wkocs
;?ANob
e'nkgq/fNt p?Ae
;qah w[es;o
;kfjp
94172 20783
aocsmks
@gmail.com
;jkfJe
b'e ;{uBk
nc;o
wkocs
;?ANob e'nkL
p?Ae fbwL
ihHNhHo'v,
w'rk
yzv fwb,
BtK ;fjo
8146513020
aomoga2012
@gmail.com
9914764548
aonawanshah
r@gmail.com
;jhd T[Xw
f;zx Bro,
g[okDk
01822-230103
---
ao.kapurthala
@gmail.com
16
do;aB f;zx
17
r[opuB
f;zx
18
19
;hBhno
nkvhNo,
dcso nkfvN
nc;o, ;$;,
w'rk
;sgkb f;zx ;hBhno
nkvhNo,
dcso nkfvN
nc;o,
;$;,BtK ;fjo
r[fozdo f;zx ;hBhno
;jkfJe
dcso nkfvN
;jkfJe
b'e ;{uBk
nc;o
;jkfJe
b'e ;{uBk
nc;o
aocsmohali
@gmail.com
aocsbar @
gmail.com
nc;o, ;$;,
eg{oEbk
20
;opihs
f;zx
21
r[oihs
f;zx
;[gov?AN,
dcso nkfvN
nc;o,
;$;,gfNnkbk
;hBhno
;jkfJe
dcso nkfvN
nc;o
fco'ig[o
240
nzfwqs;o o'v
eg{oEbk
;jkfJe
b'e ;{uBk
nc;o
b'e ;{uBk
nc;o
wkb o'v,
;hH;hHphH,
gfjbh wzfib,
gfNnkbk
g[okDh nBki
wzvh,
fco'ig[o e?AN
0175-2201667
---
aocspta67@
mail.com
01632-243035
---
aofzr1957
@gmail.com
241
17H2
17H3
nkoHNhHnkJhH d/ sfjs gqkgs n?gbhe/;aB dk t/otk ns/ ikDekoh fdZsk frnk j?L^
242
243
17H4
244
17H5
17H6
;ko/ m//e/dkoK dh ikDekoh T[jBK dk Bkw, frDsh ns/ m/ek ysw j'D dk ;wKL
bVh BzL
gqki?eN$;ehw$
gq'rokw dk BK
gqki?eN
m/e/dko dk BK
m/e/ dk w[Zb
bkr{ BjhA
bkr{ BjhA
bkr{ BjhA
bkr{ BjhA
bkr{ BjhA
bkr{ BjhA
17H7
245
Form A
Form of application for seeking information under the Right to Information Act, 2005
I.D.No________(For official use)
To
The Public Information Officer,
Authority Name
City
______________________________________
2. Fathers/Spouses name
______________________________________
3. Permanent Address
______________________________________
4. Correspondence Address
______________________________________
246
Note: - (i) Reasonable assistance can be provided by the competent authority in filling up the Form
A.
(ii) Please ensure that the Form A is complete in all respect and there is no ambiguity in providing
the details of information required.
I.D No_____________
247
Dated: ___________
1.
2.
The information is proposed to be given normally within 30 days from the date of receipt
of application and in case it is found that the information asked for cannot be
supplied, the rejection letter shall be issued stating reason thereof.
3.
4.
in case the applicant fails to turn up on the scheduled date(s), the Competent Authority
shall not be responsible for delay, if any
5.
The applicant shall have to deposit the balance fee, if any, with authorized person
before collection of information.
Signature and Stamp of the
Public Information Officer
Dated.................
===============================================================================
Form B
TRANSFER OF APPLICATION FORM
From ________________________
Date: .................
To,
_____________________________
_____________________________
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .
248
_____________________________
Sir / Madam,
Please refer to your application; I.D. No.___________ dated __________ addressed to the
Undersigned regarding supply of information on ________________________
2.
The requested information does not fall within the jurisdiction of this Corporation and,
Yours faithfully,
Public Information Officer.
E-mail address: ___________________
Web-site: _____________________
Tel. No.___________________
================================================================================
==
Form C
Rejection Order
[See rule 8&9]
From___________________________
Dated: .........................
249
To,
______________________________
______________________________
______________________________
______________________________
Sir/ Madam,
Please refer to your application; I.D. No.____________ dated ____________ addressed to the
undersigned regarding supply of information on _________________________________
2.
The information asked for cannot be supplied due to following reasons: i).................................................................................................................
ii)................................................................................................................
3.
As per Section 7 (8) of Right to Information Act, 2005, you may file an appeal to the
Appellate authority within 30 days of the issue of this order.
Yours faithfully,
Public Information
Officer.
E-mail address:
_________
Web-site: __________
Tel. No.______________
================================================================================
==
uhc nkvhNo,;fjekoh ;GktK,gzikp,uzvhrVQ .
250
I.
D
N.
o
Name
and
Addres
s of
Applic
ant
Date of
Receipt
of
Applicat
ion in
Form A
Type of
Informa
tion
asked
Amt.
Recpt no.
Date
Status of Disposal of
Application
Informatio
n
Sup
plie
d
18
Part
ially
Sup
plie
d
Application
Rej
ect
ed
Returne
d to
Applican
t
251
c) __________________________________________________________________
d) __________________________________________________________________
e) __________________________________________________________________
f) __________________________________________________________________
g) __________________________________________________________________
19