xnaqtzbil
MINISTERIO DE EDUCACIN
Licenciada Ana Francisca Ordez Meda de Molina
Ministra de Educacin
Licenciado Arnoldo Escobedo Salazar
Viceministro Administrativo
Licenciada Mara Luisa Ramrez Coronado de Flores
Viceministra Tcnica de Educacin
Licenciado Manuel de Jess Salazar Tetzagic
Viceministro de Educacin Bilinge Intercultural
Licenciada Mara Ester Ortega Rivas
Viceministra de Diseo y Verificacin de la Calidad Educativa
Doctora Olga Marina Garca Salas
Directora General de Curriculum - DIGECUR Licenciado Jos Enrique Cortez Sic
Director General de Gestin de Calidad Educativa - DIGECADE Licenciado Pedro Us Soc
Director General de Educacin Bilinge Intercultural - DIGEBI -
Consultor Mam
Zacaras Sales Sales
Equipo de apoyo para la contextualizacin
Maxmo Maldonado Ramrez
David Sales Sales
Miguel Garca Ortiz
Vernica Ester Sales S.
Erick Ronaldo Sales S.
Diagramacin:
Idearte ESTUDIO
Tuj junjun kloj aquntl kanetel txqan tilbilal tuna tuj tnayaj junjun t-xaq uj.
Aqe tilbilal, chi tzajel qamante alkye tumel alkye aquntl tun tbant tuna
Alkyetzunqe tilbilal?
Aqunt qin twitz tun ajxnaqtzal: Atzun aqunt ktzajel qaman
qe tun ajxnaqtzal.
Aquntl tuj klojin: Atzan aquntl kbantel qun tuj klojin, ex onin
qo tun ajxnaqtzal.
Aqunt qjunal: Atzan aqunt kbantel qun qjunalx.
Qe nabl qajbil tun tbant: Atzan qe ximbetz taja tun tbant
tuna tuj jun qij.
Sqachbil: Atzan qe sqachbil chi bantel tuna kyukil qe tukyila.
Malobl tij xnaqtzbil: Atzan qe aqunt chi bantel tun tel tnikya
tij q a ma kyaj xnaqtzbil tuj tnabla.
Schibil: Kyaqil qij il tij tun tjaw t-schina uj.
TNEJIL MITZAQUNTL
TZAN QO YOLIN.......................................................................
TKABIN MITZAQUNTL
AJU AQUNTL JUN TUMLAL
TUN TBANINX QANQIBIL......................................................
TOXIN MITZAQUNTL
TZOKNAN AJLABIL BIX TZAN NCHI OKNAN...................
2
9
5
2
TKYAJIN MITZAQUNTL
TUN MIN TTZAJ NYA BAN MO TUN MIN TOK xIL KYIJ
6
3
Tn
TZ
Ti kbantel tuna?
Kbel tzibin jun tumlal
mo
t-ximbitz
itz aqun
e j il m
tl
tuntzan
Ti kxnaqtzala tij?
AN
QO
tujil.
jun
slew
YO
LIN
Tzan
tun
tok
chmot
Jun nabl
TAJLAL QIJ
QIJ
AQUNTL
Tnejil
Tkabin
Toxin
Tsakobilte
jun
xnaqtz
jaka
bant mo te jun
xechil.
C h m o b i l k y e
qe
aquntl
te
chikybabil
xnaqtz.
B i n c h a b i l k y e
qe makbil tun
kyoknan
tuj
chikybabil.
MALBIL
Tkyajin
B i n c h a b i l k y e
qe
chikybabil
xnaqtz
S a k o b i l t e
jun
xnaqtzbil
tuntzan
tbant
tten jun yol.
Tzibilte jun kyyol
xjal tij xnaqtzbil
sakonmaj.
Itzqinmaj
tun
alkyechqe
makbil
Tjweyin
Binchabil
yekbilte
xlabebil
xjal.
Tqaqin
Chmobilkye qe
makbil
tekxix
junju kloj te tujil
xnaqtz.
Binchabilte tujil
xnaqtzbil.
Chmobil aquntl
te jun qij tij
chbanxix nbant
kyun xjal.
tij
Tenjil Tal Aqunt
Malbil
mitzaquntl.
ex
jun
kyun
ej i
Tn
l mitz aqunt
l
1IL QIJ
A
Ktzajel tqaman ajxnaqtzal ti at tuj tal aquntl lu:
Chmobilkye qe tichaq.
Qobilte kloj tij junju plaj te schibil uj.
Chmobilkye qe tichaq chi koknal.
Tichaq tumlal aquntl.
Tmankbil aquntl te mitzaquntl.
Qe malbil chi kbantel.
Alkyechqe nchi
matnam?
5
5
10
Aju yabil tun us tzaj qaman t-xilen tnejil maj tuj wajxaqlaj jwekalch abqi;
ikx tzan xqan kyaq kyij xjal atzan t-xilen qa noq nniky aj kyij xjal bix jaka
bant kykim tun.
Aju yabil tun us, xqan kyaq yabil, kyaq ix txqantl yabil at kyxilen tuk yabil
nqo kyim tun at kyxilen kyuk us, xjal bix qe jil.
Aju iqil yabil atzan us jatum ma xet qoj tij ma Salvador aedes aegypti jax
jaka kub yupj aju xqan kyaq yabil tun.
Aju yabil tun us nim chiy tej tok tkabin qoj twitz txotx atzan tzaj tej kyok
mojbat qe xjal toksan yabil kyij tuj Pacfico ex Asia.
jal te kyajqo
belajlajkal wuqlaj abqi, atzan tbi qayabil bix qe yabil ban chi biyin ntzaj
tman qa tuj anbil jal chixin kyajkal millones xjal tun kyyab tunju yabil tun
us tuj kyaq txotx.
Nxi malon qa atla lajkal millones xjal jaka bant tok yabil kyij. jun aquntl
tun jun mex xjal Gavin Torrisi, o kub chikyban tuj t-xaq uj tuj makbil jatum
at nim schibil uj Britnica, ntzaj tman qa at jun milln xjal nnaj tun yabil
nkyaj kyqon us.
Chitzan schibil uj xnaqtzbil nbant jal aju qibil sbun xjal, nxi xet Africa
nponbaj kyuj junx kyaq txotx ix xkamil tuj plow onin tij tun tbaj kyiqin xjal
yabil twitz txotx.
Nim qe sbun xjal xi kyiqin yabil kyij txqant xjal te twitz txotx, yitzan qe
chok nchi bet tibaj a nxi kyiqin chin a at yabil tun us tuj. Tujil:
11
6
5
a e
i
o u
Tzaqwenkuba:
Ttxuylal xnaqtz atzan tzelna tun t-xi qqaman alkyeyxix t-xilen xnaqtz.
tun tbant jaka kub sqitj kyja qe yol ntzaj kyqon tumlal qe.
7
5
Schinjawa twitz jun tukil aju ma kub ttzibin. Kykenkuba aju ma kub
kytzibin.
12
Kytzaqsankuba tuj swejin aju kyitzqina tij schibil uj kye nim xjal te matnam.
Kybi schibil uj
o
o
o
o
a e
i
o u
Kyukil qe tukila kysakonjawa jun schibil uj. kykeyinkuba alkyechqe kybi klojin
itek tuj. Kytzibankuba ti t-xilen junju.
Yekbil:
Tqanil te qtanmi: Atzan nyolin tij tichaq nbaj tuj qtanmi jalo.
13
Xnaqt
8
5
Sqachbil
Aju anbil
Anqibil
- Tzeybil
- Bitzbil
- Atx juntqe
-Tqanil matnam
9
5
14
a e
i
o u
1
2
Jilqe
Tanqibil yabil
15
Tkyaqbil yab
5
5
5
Chmobil xjal
Ttxabin a
Ttxa ajin
Qonkuba tuj nukbil aquntl tun jun X, qe aquntl chi kbantel. Qonkuba tajlal
qij.
Kyeybil qe tnejil ex tkabin aquntl.
1 Binxa jun aquntl tuj bibil ex tzibankuba tqanil aju kyyolijtz tuj bibil.
2 Qinxa tuj tjaxnaqtzbil junqe schibil uj mo junqe tujil tqanil jak tzaj qon
kyun qe t-xjalil tuntzan kyaqunan tij tukx t-onbil ajxnaqtzal.
3 Tzibankuba qe ambil jal, ojtxa ix lojxa tun taqunana kyij ipyol ite tuj
schibil.
Ojtxa
Qamantza
tzaj tqamana
Lojxa
Ktzajil tqamana
Jal
6
5
5
16
ej i
Tn
l mitz aqunt
l
2IN QIJ
Tzalaja tij schibil.
Kyeybil tij aquntl.
Kbel qniky tij jun tqanil qa tun jun makbil qol tqanil.
17
7
5
5
a e
i
o u
Alkye kyeqe twi schibil uj qol tqanil ntzaj qon nimxix t-xilen ti nbaj?
Aju kywi qe tqanil jatzan kyil tun kyujtz kyun qe xjal ajschil bix tun t-xi
chikybat tqanil otaq tbaj. Noq kab yol nchi oknan tij nya nim.
kyukyil qe tukil te aquntl, kyjayonxa tuj jun schibil uj, jun tqanil mataq tbaj
Tenjil Tal Aqunt
8
5
5
18
Kybinchankuba chin yol tij tqanil ex kytzibankuba qa nyolin tij itzqibal nbant,
aju chban nbant, sqachbil, tij pwaq, kyij xjal, tij tbanx qximlal mo junx
Kytzal kyqamana aju tbanyil ex tplojyil kye xjal tij otaq tbaj tuj tqanil..
Ti tten tun tel nya ban, iktzan qe yabil, qoj, yajbil ix txqantl?
Kyschinjawa aju tqanil bix aju tujil otaq tbant kyuna, tuntzan ttzaj
kyqaman txqant kyukil kyximbitz tij.
Xnaqtzbil ntxoktxon t-xilen
19
Kyqanx te ajxnaqtzal tun tkub tkyeyin aju aquntl otaq tbaj bant kyuna.
Kysakonjawa jun tnejnel tun tjaw tschin kywitz txqantl kyukil aju tujil
9
5
5
Kyqanx kye kyukil tun tjaw kysakon alkyeyxix jun tqanil tbanxix kynan, bix kokil
kyqon jun tajlal te jun tun tjapan baj tij jwe kyqonka kywiya tij alkye ma
jatz nim tajlal.
Tzulx tij kykuja qa il tij tun tkub chikybat twitz t-xaq slew uj tuj
jaxnaqtzbil.
Tzaqwenkuba:
Alkyech kybi qe makbil qol tqanil kye xjal tuj qtanmi?
Schibil uj kye nim xjal
Bibil
Kyeybil
tiqun il tij tun qbint tiju nbaj tuj qtanmi ex twitz txotx?
Nantza
Tqanil: atzan aju jaxtokxix nbaj, nim t-xilen te jal bix aju kyaj nimxix xjal nchi
1
2
bin tij.
Aju qe ajjoyil tqanil nim nchi chmon tij, nnel kyniky tij bix tok tipumal kyun
tuntzan tex chikybat kye xjal tuj jun makbil te tqanil kye nim xjal.
Kyaqil tqanil at jun tbi, at tumlal tun t-xi qe, t-ximlal bix tmankbil tok tij.
Chmon oka tqanil tij ti nbaj tuj tjaxnaqtzbila mo tkojbila ex binchanka jun
tqanil:
Xnaqtzbil ntxoktxon t-xilen
NO CABE TODO
20
Kyeyinkuba aju teya tqanil otaq tbant tun kyukil kye tukil te tjaxnaqtzbila.
Chikybankuba aju taqin kyuk qe tukil ix ajxnaqtzal.
a e
i
o u
BANINXIX TTZIBILA.
Tzibankuba kybi xjal tuntlaj kynajbil mo kojbil jatum nchi tzaj.
Sqisil
Chnabjul
Paxil
T-xol Jub
T-xe Mich
2 Tzibankuba txolyol nchi el kanet tij tqanil bix chukx qe yol te najbil chi koknal.
21
1
3
Qonkuxa tuj tujil aquntl alkyechqe aquntl chi kbantel, min tzelnaj tajlal qij
tij tkuja.
Kyeybil aquntl te junju xjal tun ajxnaqtzal
Qonkuxa tun jun ni X aju tajlal aquntl otaq jatz tun kloj.
Chi kybantel
Tbanxix
Ban
Noqx lonx
Qonka tipun qa il tij tun tbaninx aquntl tekx ley junju mo a aquntl
tu klojin.
Tzibankuba kab tyola tij jun keybil o tila noq jatumx. Qonkuba qe txolyol
nim kyxilen ix qbeltzan tqona kab tyola tij.
Binchankuba jun tiblal kyolin tij keybil mo kbel tmatzona twitz jun schibil tqanil aju
o baj tuj keybil. Aju aquntl lu jan tokx tuj chikybabil tun tbant tuna tuj qij jalo.
Tzibankuba tuj tumlalxix, qa at min tzel tnika tij ban tun tkux tkena tuj tujil mo
tuj pujbil yol.
1
4
Xaqel
Xaqebil
Xaqen
Xaqena
Xaqetza
Kyxaqentza
Xnaqtzbil ntxoktxon t-xilen
22
Qxaqentz
Ktzajil tqaman ajxnaqtzal tman ti kyxilen qe yol jlu.
Kbel ttziban jun txolyol tij junju yol ite tibaj lu.
Tn
itz aqun
e j il m
tl
3IN QIJ
Txutxxi tij schibil
Keybil aquntl.
23
(Chin tqanil)
1
5
Ok tichaq nbaj twitz txotx tun xjal, ntzaj tqon jun matijxix t-xilen, qa nqo yolin tij
tichaq o chaj bant tun Qajaw ix qe nbant qun tun chmet qpwaq bix tuntzan qanqin
matzin txi tuj il qun tuntlaj ma tzok qtzilsan kyaqil, tuntlaj ma qo chmet nimtzan
tichaq qaj ix bel nim nkub qnajsan
Nyayxix xutxin tij qun. Aju qanqibil nyayxix chuw ax ikx aju nqo joyin tij nya
ban nnok qun, bix tijtzan tichaq at twitz txotx ix tzan iteqe qjachmobil ax
axtzan kokil tumlal qanqibil. Atzan tzelna jlu tuntlaj mayxix qaj
qo chiy tuj
tumlalxix iktzan nya tban nnok tichaq at twitz txotx qun, nim nbaj qyajin.
Aju ntzaj tnan tichaq at twitz txotx: lutzan at twitz txotx ex tuj a.
Nikju at twitz txotx bix tichaq at tanqibil nim tipun at bix ntzaj tqon kyaqil tun
qitzaj. Jaka bant tkutz tij tipun tichaq at twitz txotx kye qe xjal.
Jaka bant nlay pon tipun tichaq at twitz txotx juntla maj awtla qo la-ta tij lojxix.
Tja tze. Chitzan jun tbanxix tumlal, tuntlaj nbaj tij tkyaqal twitz txotx bix
nikypun a at, nim kybajel chij jun txqan awal, qe tze mo chkul tuj kyaqil
twitz txotx. Jayxix jatum nim twal twitz txotx bix chin jatum chaqlaj bix
tuj kyaq txotx.
Txotx ntix tipun jatum ntix ti at: jaka bant t-xi lu tuj il chitzan jun tumlal
tuntlaj jaka bant nim kyakax bix bel ntit tchewnal ktel.
Aju tanqibil awal mo chkul tij witz: at jun tumlal nqaman te qa at kbajel
1
6
kyij qe awal lu bela nchi chiy chintl; jaka bant kykubnaj tuntlaj nlay chapa jun anqibil twi witz bix nlayla chi ik oq tuj juntl kyanqibil.
Aju nbaj ex anqibil tuj a bix twitz kyaqtxotx: tuj najab bix nima, aju tkyaqal kbel tchiysan anqibil jatum nim bix jatum chin twal jatum at anqibil
tuj chew a, jaka bant chkubnaj.
Xnaqtzbil ntxoktxon t-xilen
24
At junqe anqibil tuj kyaqtxotx at il jaka tzaj kyij, lutzan qe chkul ite tibaj a, at qe
nchi xtunin, at qe at kylok, at qe noq nchi punj tibaj a, aju chlot txotx tuj kyaqtxotx,
aju txatzaj tuj kyaqlaj bix qe ite tuj nima. Aju nbaj tuj kyanqibil tichaq lu jaka kubnaj
aju betbil kyunqe xjal te junxa tnam mo matnam, jaka kubnaj kya xjal, kyixil bix
tichaq at tanqibil.
a e
i
o u
25
1
7
Binchama ttena tun tkub tchikybana jun xnaqtzbil, tun t-onbil ajxnaqtzal kjawil
tsakona. Aju xnaqtzbil kuchuwit kyyolin tij aju nbant bix nbaj.
Kyjayoma jun xnaqtzbil at tujil: kykenkuxa tuj schibil uj, maschibil uj, pujbil yol bix
junxqe ex kbel kytzibin tuj mitzsawej uj.
Titzan tten nbant ttzibajtz tuj mitzsawej uj?
Jun mitz sawej uj la pabilte at:
1 Tkole ex tbi binchalte xnaqtzbil.
2
1
8
26
Tzulx tuj kynabla chin mo ttxuylal xnaqtzbil atzan aju nimxix t-xilen.
Kybinchankuba aju chinsawej uj il tij tuntzan tkub kychikybana aju xnaqtz chi
kyjoyil tij.
Xnaq
27
1
9
Tuj slew uj chkub qe ximbitz tij xnaqtzbil bix tbanxix chi kyeyin.
1
5
5
28
Tbi
Tbi
Tbi
29
1
6
5
te
Ja chikybalte:
1
5
5
30
ej i
Tn
l mitz aqunt
l
4IN QIJ
Txutxxa tij schibil.
Kyeybil aquntl.
A
Tzan tun tbant jun yol kyxol kab mo la xjal.?
31
1
6
5
Tzona aju makbil te malbil tija. Kbel tqona tun jun X alkye tajlal tnana.
Qe aquntl
Itzqinmaj xnaqtz
Iktzan
Noq chin
Nya
a e
i
o u
1
7
5
Nimku qe, iky qten, njaw qniman qib tun tlaj at jun
qoklen mo qajwalil, ex nel naj tij qkuj qa tuj mebayil
ma qo tzaj chiy, ex at maj nchi kub qyajin qe qukyil.
Chi chitzaun qchman, min tzel tikuna qe xjal,
tuntzan ttena banxix, mi chi kub tmoyana qe
tukyila, min jaw tniman tiba, ex banxix ktela twitz
txotx.
Xnaqtzbil ntxoktxon t-xilen
32