Anda di halaman 1dari 10
Lainfiesta , Francisco Inis_Memorias, Guatewala : heademia de Geogra hia e Histirin oe Cvafemala, 1180 | MISMEWORIAS 28 de septiembre de 1897 2 20 de junio de 1912 Tiempo ha que hice el propésito de exertir esos apuntamieatos, movdos por el deseo de lear 2 mis hijos y denis descendentes un recuerdo de los rasgos do mi vide; euya lecture después de mis das, no sélo pueda serves de entetenidn Sols, sino ala ver de enseana y ejemplo; mostrindoescémo par mein de una ums convenints de prudeniay de paionea, ma fm posible fen muchos easos, hace ado als contatiempos atures que pesan sobre la vida, no menos que alos que forjan y acumulan pare cembarazarla y haceva mis penos, la enemisad y a malice de los hombres Botoy présina a cumple scents y tes afos; edd mis que tuficente para contemplar ys ceeano el toning do la jemi; rucho mss se atinde «los grandes trabajos, conflicts y rankeas que han sacudido y quebratato mi orguiumo deede hace mis de teenta aos, como sever por el relato fel que de Ia pripesias de ni vids aed en ext exe, Hsbiéndome toca figura, no por voce, sno por furea de lus cicanstancias, en politica de Gustemala y tambitz en Is centroamarican, tondré que hace Ia eorespondiente naracién y apreciaciin de los susesos Wstoveos que me cupo en su resenciar y también en aquellos en que tomé pare. Peto aoe fnimo procurar a estas Memonas importsncla expec, porlo ques referiri 4 lo poli; pues nos me oculta la poca fe que seneralmente te acurda a os que sobre ese partzulrse ese por fos propios actors, temiéedose, y no sin raxén, que en es tren ingluya ms que todo, el eer de vanided, aquien deb sxponerso Inclinato, aun inconscietemene, « prosentar el “YO” en las ejtes condiciones. a one irate Pike eee. ‘es-Drobable que ningund'pohga en dda mals sterner ganae mein rere stomectaa tonne Zocor lies Novnisdag canta gen ns et oncin ya tat d pti, ei x pls, ei ead et ote lve; y und ane en entats es ethos abr slgca dda, a ots cota Ne glee pt cra oid gud tard ney seontocimiestn plone en que ne ha eee na ctumens otf, tad cone oon Nino For I ih i por ma nen nce eng ‘psn etna doaeg nn Dnonte cn Hlcha i ligeraedertencia contend, doy peicipio a natracin de les passes, ‘hey algunos un tate nls pias entero, i vids entrees euler lo taro eapecialed otros, de muy ex ie Se SAGki ye Agee see oer ae Seats coe a al casei ame iia epee Sao stacy ‘decepciones y desongnics. aa eheeaa cn sane “28 de stptiembre de 1837" ata us etn engi expr a et au yo Nee entrada en este muy cuerdamente a a 7 : cleats spa "Ved ipa insplt miye lag pepsin porsueoseees nome mae gmp Fete esta nis en to nae Stl aot fro sin sano ca ee 7S teacher eee ree 8 en lt ciudad do Sani, ela Vespa; pero en el Ia fees, no aparece que ( ‘uli, un so vende fig 138 deat, quien ena pastia oeaniele Ie enotaron pot fecha de aacniento la gue af toca (28 de eter) ya mia dot (18 de psa) Sei ime sep To ecordnba mi mason Di. Gola Stier, Jn equivoewiba €cbi6 ver motivada por la Groustnia doo haber Silo el aa un Ssiinra losinfrmesy tamara es ots revs al Tuto, sno su ama de Iss sendo por la iperi de ta que rellarel feo guid pro quo, Congo tan significant etal, or ofr ago de reo eso de que al preefarme al mundo Aknacido i isin ya vn a pce sobre ma la pine aleacibn dea verdad, que aunque de modo inovent yen eta vr sis eonecuenis, habia yo de eine andando los fos, como resume de aj falodades y caumnis que In mleroenia ha Abana sobre mi pee indvdied, Fueron mis padres, don Francisco Lainie y dota Bulogia ‘Tomes: el primero, de orgen espael, nacido en la provincia de Astviss; y Ie soginda, en Salami, y 2 lo que entindo de padre patel. Bra mi patio, Hombre bien confoimato en Io fsio, de grande actividad para el'trabajo_y de tna honrader acrsolda para el ccumplinionto de sus dsberes. EI talento ratural que le dstingua y sa ‘eas lastruceén adgurid por el hibito do a stu en los tos perdios, eo haefanotar en a vinez y varidad con que sostenfa una Bra mi pade de expitu sen y valent: Is cara del tigre lo om faniiar y cusndo ol general don afacl Carer tee la plaza de Sala, de donde fue obigado a ztirars, mi pndre fue uno dels 70 ‘hombres que hicieron la defensa de el, resitendo con auxlo de trinchers y brrosdas el empule de fuera infstamente superiors, aunque no disciplindss, ni bien srades. (Mj madre era un tanto eseasa de cuerpo, més de semblante fino y agadabl, Aunque hija del pueblo, sabis eer y exer: er duets +» de un extero recto y dare y de tan vroilenterna, como de eis fio muchas prusba op fos conticos aque ho fent en os tempos Ge inegurdad product por ls carerias los montsieses. [Baeserespocto mo raleia: que teniéndome a mf en fos bras nmuello en un paivelo de sods, sali ala puerta del cal, ansiose ey ge ) Ae obtener siguca nota demi pad, gp, con I eurnicin de flaza se Delta excerrao en la, rete el ataque de Care; fuando al mismo tempo que ela ssomaba, acer a pseruno delet ‘ontates, qiienarlanzndozsle, Je arbais paulo con que tne cubis bastndole apenas su maquialesferso para mitigar el tips en it cada que por ese motivo sui y que mi madre no puto evita. Y be abi, un segundo pee, también bastante ro, que me scontecia, cuando slo eontaba doe o tres meses de vid fective, no computa pr fede bate, ‘Mi atre ere comerciante y pose en In plaza de Salamé una tienda bien surtde, recbiendo ademés, dizecamente de Espaia consignacicnes de toda clase de frutas que le enviaban para su realizaciOn, especialmente por el inolvidable bergantin “BL ‘Curutaco", que ao con aio fondeaba en el puerto de Iba, con su cargamento de atarrotes, cera de cast, pimienta canel, ruta, ‘qu legaan a Salamd por Ia via fail del Pelochie; sind par el camino de Zscapao soa el lama del otf, por donde el comercio| ela capital, hacia us importacions en rane esas (Cuando yo aleso$ a edad de cineo aos, mi padre me tomé ‘ajo su euitado més inmediat, moetzindome gran preilecién, a pasar desu carictertabitualmenie serio y quiné demasiado seero. Me hacia Gormir en su propio dormitorio: me impuso It costume de acostrme a lis ses de la tarde, como as gallina, y Imienras me legaba el suelo, @ permanecis cerca de mi cama cxidando de que no encopese el cusspo, pues me dects que durmiendo ex posicin trea, lor nos se desurollabanjorobadot ‘ocontraheches. ‘Yapor aque edad mimadre me habia povisto de na enti e San Jum y comenzado « estfiarme a cancce y promunciar lat primers ltrs y muy poco tiempo despus, ya se dispuso mi ingreo a la escuela priveda que rgenteabs ol mactr Hlaio, talabartero fatvicante de altars, que habilaba en nuestra vecinda y se habia dado 2 la enseianca do unos tes cuatro muchacher, dstacando sas que en las 2pacidades, al extemo limitadas, en la eficarn de as disciplines, euyosolpes faba el haoer conocer is letras. (Como se comprender, fue param muy amsrzo ol la aqul en «que eonducido por le mano de mi padre, penetréen el reduc tallor Met 0 el msetro Hai pl queda al dod tas ocho alas doce de ls riniana y Ngo ds ies GF al cnco dele tarde, cantando el abc, fon el mismo sonsonete eon que lo hacian mis compaferos de tortura ‘Cuando mi padre ya se retiabs, después de haber drgito al _anestro Hla as consabidasfases de recomendaria, éte por tod Texpussta y micindome de sodayo, e dio al mismo tiempo que dezarrollebasscindola de la profunda bolss del “eotén” de jer que esti, una larga y ion toteléadissplina de cuero cro: “deszuide Ud, patron, que con el aulio de Dios y el de éstas les letras icin ‘entrando;y a verd Ud, que muy pronto sali de incall. quella brass amenaea que para mi eareea de ran, oprimié si expitu de un modo tere. Lieno de pena y de susto, oeupé ol tosco bangullo de tres pies aque el massro me esis, al Iado‘de uno de mis compateros de fguelaezevls‘alabarteri; y sacando det bolson que mi madre me habia preparado para el azo, ls cartla de San Juan, nueveita,y ol Indispensable puntero pra ear cada una de las letras que foese ‘pronuneiando, me dispe a recibir Ia leccion que el ser Hiio me ‘signa, dando pelalpo al cantinela, en vor alt, tan lego como To veriicd;debiendo confesar que durante mi asistencia de aque dia ‘la eocusl y de otoe rauchos mis el pasar la vista pr las grandes Jette del abecedero, is joe es contemplaban sempre enrelzzadas con el cuerpo flexible de Ia aad vibore que anidaba ex Ia bolas del cchagotin Gel masto y es misma horspilante vision me persguid por larg tempo amargando misueo, Desde entonces probablemente, conservando escondide en mi sma aquella primera manifetacin de le atbitrriséad y de 1a Injustica de los hombres, vino creiendo y desuroléndoveen mi odio y et horror con que daspués he contemplaio. todo procedimiento inhuman procadente de Ia fuerza bru, que esa ve ‘a dempe opuesaa la raaéa yas justice ‘Con ol suslio de los ejercicoe que hacfa fuer de escuela, uid por mi made; al fin no fueron tan numerosas ls veces qu 18 ‘ibora tuvo que hacer conmigo: daba mis lecciones on regular salvé con buena suerte el puso peligrostsimo del quits eakén, que ‘eurte cuando el nfo debe sefalar las letras, cada una por 4" sors sl pretties, pre proba qe a concct y no is erat de ory bo de ns fo slant {qn pu tel por cel mes lard ex es deity, Leindoto do competes la ends, dene me facia parlor los deren enon gan Ro go, ein ‘débiles recuerdos, debid ser el del famoso Hidalgo Don Quijote de la acca De los sas demi via, solamente ot ite primers pat aldo de mis potesy do mishermancs, ene ugar de mi nacimiento, De squella primera edad en que s os fei l amparo de la tnoceaci, acuden 2 mi ment los mis vvos recuerdos hoy que ya me feneventro tocando en 1 Gitima etapa de Ia vida; recuerdos que vimea como en corrboraciin de lo que ze ba dicho de qu ena ‘exitaniaeigas el hombre al eontora de un eee, ms 0 menos aplio;y que durante In marcha y mentas va alejindose del punto Ae pards, los recuerdos de la infanca se debian si obscurecen, como ex drbtten las formas do un objeto mientras mis y mit Glstante ee le contempla;rsultando que al aaproximames cera freulo por el puesto lato, a cuyo extremo se hale el punto dela ert, contguo al del nacimiento, ls recuerdos de Is nies v= ‘vin de tal manera y sparecen tan coreanes como sfucsen de ayer. ‘eas memctaseorresponden a los os sis corrdosde os elnco a Jos sete, en que Is intligencia comianca a despertar ya danse alguna events d= las impresiones que rele; setdo el hermoso especccuio dela ntuaeza el primero que nos sorprende y evasla con su mips encanios, Alli conteraplo aqel cielo ara en toda su extensiéno bien con sus nubesy clas del ual recuerdo que ansibaconstantemente me fucte dado ten: uno pequso, para eleutar bij de mis juegos de nifio: alli estn las ervtas do fs elovda samen que rode la tera donde se za mi pusbloy ls figuras enpichoss,yfntistias de os compulentosdrbcles que coronan Ia monty Que vss de ees tue antojsban fla do vijros quo van ex camino, unos en tareno plan, cto: subinds, oftos bajando, hombre, mors y los in faltar' algunas gras parocidas a peron y cbellos que marchan incrastados eo la imegnaiacaevang; endo invene ml cuosidad de todos ls dias por desebris aquellos vseros mudzban a fin de osturao desc, puesno me explicabasu eters inmovlie, pe a ) Ail eontémle ln zona tra rojizay id, donde os levanta temo humid del ealvao,viniendo + tospchar,andando lot sos, que aque passe fuse de aspecto igual o semejante a dela tiers deJesaem,desrta por ls vsieros, ‘A un lado, mis all, s preveata el certo lamado dela Cuz, ido igualmentey pedeegoeo, donde el pusblo eelebre Ia fiesta tradicional del 3 de mayo, aadiendo en masa, bullicioso y alegre, 2 vistar Ia pequeta ermits’ provisional que los devotosalran en la ‘emnenca yen euyo centro exlocan uns cruz adomnada de nil ramos y flores, Desde el patio de mi casa me engolfo conterplando la cleada de gente qu eseaia el camo y ardoinitilmenteen deseos de ‘partici de squellanovedad, paes no hay quien quiera tomarse el trabajo de‘condusinme alli, porque I ascencion es penosay nada toporable para. un nlf de cinco ais. De mis frecuentes excusiones a rio que cotta la poblcion de Saland y cua tanto caudaloso, gardo el recuerdo de un percance ‘que elutes punto de costarme la vida Una tarde, como otras muchas, ful all en compaifa de una sinvontay & me ocuié baarme en un pequeio romanso muy caren de a orl, donde ya otras veces me habia metio al gun. La cits, ene tant, se ocupabs en el lvadode alguna ropa a cuyo ecto se habia apartado un poco del lugar en qve yo retonaba cone agua, por ‘cupar I iedra que jusgS ms apaente par su ocupacién, sin tenor slguno respec mi, pues no olrecis peligro el sitio en que me fen momentos en qu 1 set joguete de Ia corriente, qu me srastr6 un buen techo, sin poderlo yo remedisr, glpeindame sobre las piodras y haciéadome fcxgu buena cantidad de agua. Sindo el caso que yo no pe pie, 4 que debidoealaments una felt eaualidad, la sivienta voli le ‘ist hacia punto en que me habia dejado y notando mi ausenia fendi la mada rf abso, slanzando a deseubrirme ente los gros de la coriente y aregular distancia. La pobre mujer, loc de pent Janaé en ml aleznce sin care del eterbo que le oesionaban sus vestidos y log straparme a tiempo todavia y silvame de une raver clea, pues tarda un instante més en echarme de menos ya nolo habra sd imposible descubrinme. 73 Le Para ceaquitarie del grin susto y smbin para que yo volves pronto‘al sentido, me ali unos euatos golpes eon un bejuco que Iull6 a la mano; de donde resulé no s6io repleto de ligudo y bastante maliaiedo de los golpes que cif contra Is pieras dl lo, sino ecn el ajste del vapleo de a cocinera,y gracias alla que ‘poedo a Io cineuentay ocho ac, eferraquel desagradabe sues. Y no ecamenti, por psd sign tempo, me ai a ut parti So mushecho, todos de mas eda que yo, 9 bueor nadadores que s¢ dirigian a tomar su bao a la poza llamada’ ‘lgrmentequistrajceen el poi i, anche quay pefunde 4 po om dra paisa para un pet de tn pos snk ono yo y teva Inspr de sstenen sobre el apn. Tak compaisos se furon deseo con Ia mayor Iga learn al agua uno ts oto dee isle de wap con gan content. ylazr, Yo qundsafwr sented, contaplndo avo aque Juego de poses qu hacian los machacos co favor sega: ucla gt, iy dento de gu: cabo: posta itis dgaareyec eps gues rete nels Bal lai, te todos aul jugs me ean entsasmao; pero hat alin la mae Head eae lata hope Ge seo, Mat los compateros no quisieron dejarne y bao In gaanta de aque todos y cada uno euidtien do mantener 2 flotey picado alin tanto mi escaso amor propo, eché afvera os vestios en un ‘momento de imo y esogiendo Ia entrada menos profunda me ttt 4s poza con infantil rsclicion. Dicho y hecho, los muchchos, ene burlasy sodas carejasstuveron que sacarme dl fondo, de ‘donde sin su noxibo no bier salto, porque ca como una pied 1 nada fur Yo de la zambullia, sno al buscar dentro del agua un punto de spoy0, di con a rodiliaderecha contr el filo de una pica, YY me cmusé una replar rida, que produjo en ls compaferos buen ‘sto por la sange que de elt manaba y no lograban detene. los sesentay tres fis de edad, conservo ls cictrz de I herida, con el recuerdo de aqucla vlentonads, que ya no tave ovesién de rept. Y ys que de contatizapes se trate, hablné del que nos scontocd 2 mi harman Pix y mi, por causa de una ancoa Flix fe dos alos mayor que yo mis resuelto que yo para las travers, Bp musscas excutsiones por Is playas del rio en busa de piedectas de forma coprichor para nuestros juegos, aleaneamos a w tae oa fsa anooa amr, en un bol de regular altura y Biguraments tn dato, pus se halla sidada en te playa teniendo sobre el Rio algunas desu ramas, Por sipuesto resolvimes | sintadanzaapoderarnos de aqula fut, que all espera la mano Aue hubiose de coctara; pero Is operacion no ere tan fil por la reltva elevain del debol y foe nes un grande eefarco y ayuda de mi parte para que lx, después de rttlar cien veces sestido po I dusén de scant la eoicadn anon, graze al fin asi I rama que la sostenia in que faltase mis que avanzar un poco fectado de bruces sobve ella, para cantar victoria, evando oh lesracia! la rama ve quiebralseundo envi, mi hermano viene al suelo sufeno tremendo golpe y adams a docscén de un brazo, Yo que estaba con el sombrero en le mano lito para recibir Ia {ruta con lava asios ja en el arace de mi hermano sobre In vaedante rama, en poco estavo que el cuerpo de quel cayera sobre ti on vr de i epetecida anon, que qued en su puesto victorios, Talanceindose a nuestra vista, come en gon de bul ‘Aquel final inesperado me da estupefacto sin hallar qué pti tomar en sameante trance, que pia ajuse de penas debi coronarse todavia con una buena sotina. Ayudéa mthermano, que ‘ataba en un gito, a ques lenntae, ropindole a pesr de mi gran tomer de legarla eas, que nos fudeemos inmeatamente, pues el dolor del braze no le permitfaun momento de soseo. Félix conrino al fin en que reeseramos, mas empefié en que no legizmos a ess po la purl, pa no dar inmediatamente con ‘mj mair, sino que seltésemos la cerea del extnso sino corral gue circundabs ls habitaciones y que por uno desu os linda con Is playa del rio, Y aslo resclvzos,cstando un poco taka que con subrazo int, mi hermano legars a ponerse sobre I cerea, ‘Ye estando él, subi yo oon el bjoto de bsjar el primero al lado de dentro y pestle yada para que me sgn. ero gquén lo cxeyera? al dscender y_ puss en flso un pe, hubo por fuerza de ssa no mis que dos vars, ea de lado, con tan mala verte que reulé como mi hermano con un brazo dlccado. Ba el otro como pid; y ya eon dab pena por mis queasy ml ant, no hubo més pensar en disimalos, encaninindonas doientes y compungidos = decir ami madre muestra traenura y nuestra desgracia. La pobre tefora no pods eomrender ebm le dos, la vez, nos hubiesmos| te ) seal de gui ee huts de unto: my ead srs ot ae a ayo a nd Sones pata yl los huss a gr 8 pi she do ee eee cratape ates cenit enfomoy, os dengue, a on sgn al, ofengonos fen ry leg lo als a gue tenis Jewcbo por musta Sioa sre, promera qn po fren qud nea, paca 2s das senna que aramos etry err dea lps Stbido es que aos nls, por caus de a movida yviveza de 11 imaginaién sles ocurrenrogularmente dss y peticiones, cs siempre inonvenintes para su bin oimposblsderealrarse. 1A quiéa cuando chiqutin no se le ha matido en la eabers sleanzar 1 lana con las manos, o qus le treigansguira uno de los Iuceros que por miriadas asoman por ls noche recorendo ¢] profundo abismo de los expaciossderles.? Pues a ese etl, yo df y tomé en gue a mi padge no le seria difell poner ami dsposicn, fen el suelo, el cimborrio dal templo paroqual, quo a mf so me satojba ere ta mitad de un globo, del cual anhelaba formar un minuto clo, pare jugar a las prooesones con pequefis figuras Asbaj do Por mucho tiempo esive requendo a mi padre pera que cumpliso mi desoo, que me purecis depender slo de su voluntad, ose que 6, arapaba con la oferta de hacerlo en el plazo de mafiara,renovando intimente dfa por da, PN Rem ere econ oar eee ee ‘descomposicién, cuyos efectos no palisba ningin desinfectante, eran conducidos als iglesia al descubierto: pasaban allf una noche y 1a aaa eee ea Recierto que alpina ver de les que ful endo » mia, rgeraban seplira dor © ‘tes calves, y que lv sient ado oobi pa ny ie oa Imigios, aust de lor premontaron de tera pestane, que expan gn pte dl nel extra de splura prepae ‘ote claidad que obligabe alos fis ano epee el pula de Insaco, duant su etancinenelteplo. ) aap por alo laine de hoor y miedo qu yo reba cats ut que coment fs de un mute; uo que 80 odtarepemiry que me oonabe miodos tere dese lena {ela noche y dente ol suo, nets peal, Desde muy pequefo me aston los terremotos 0 temblores de tema, no porque yo me diese cuenta does, cio por el modo Sesperadoy vclenlo con gut mi padre me arebatabs hacia e patio de br casa & en elle nos hallibamos cuando ocuria el movimiento, o hacia a ciba qu habia en el centro de In plaza mayor del pusblo, cuando nos halébamos en la tonda. A pesar de que siempre me Ssuvtaa sn sber por qué, pues ain no explicaba qué cosa fuera un temblor, ln eaneza cia el abigo de Ia ceiba, me caustbaademis pan enpesayadnraci, por a cicunstanca de ver cémo acu Erdos en un momento dad, al mismo sii uno cantando e Santo Dio, ots tendo a corejads, y tds refiindo lo que harfanen el ‘momento del texemoto. He mencionado Ia celta, fbol gigantesco y frondoto, hijo de mestascotas de fuego, que le aborignesacostumbraban plantar y ‘ura con eamero en ia piza central de los poblads; como s por ‘3 medio hubieran querido simbolizar Ia posesin de le tier Tuantenida por lis rfces o gaas del allen de los bosques, enetrando con femere, « gan profundided del gar donde se eat sisladoy abla gute de centinele. Bajo el extens y elegente ramje dela cits cbs, quid dos voces seule, los expetvedores ycompradores de vnees se p¥iahan ‘Eesmente a seer sus tasacclones,abrigaos de los rayos del {ante sol de aquella tera. con alegre y bullicosoaspecto. a pues fa ceiba, omato de agus plas, y muy digas de ser rexpetads, tanto for eve motivo como por su disiada edad y por los svicios FMmetiatos que presara& les viandantes en su benfie sombra, Mas t pat de todo, un sec ee politico, que proablements no aba ‘jhntedo un iol en todas wid, ls ey pei: y con herta Tesedumbre Ide los vcinos, 1 hizo deribar alli polos aos de 1872 BF. Clogs a mis ofdos Ia naera de aquel esate, ciguslmente 10 ‘deploré, pes vino ami memoria a époce de Innes en que, proviso fdetlos cinco granos de cacao con que mi madre me habiltaba Ios domingos y demis dist fetvos para que comprase golodint feposain acto del sombra del bol, donde se aeomodsban Tot endedares de fray, dele, aqui un greno por dos hermosas rnaianas alli otro por una dosena de joogts, ack otro a cambio de. un par ée plano, ele, efe, hasta, falda dela camisa ‘oma ex'seo de acareo, con un buen surtdo de fats, omar Ta consabia indigestion. Aunque of medio circulate en aqualladpoca ora It moneda espafiola de oro 0 plata, corta 0 redonda, siendo ls infima, el cuarillo de real; Ins elses pobres que notaban Ia necesdad de una rméneda de mucho menos estimacién que ess ltima; adoptaron por tcito convent, los granos de cacao, asgnando el nme de quince (ci mal no recuerdo) a la equivalencia de un euatillo. Al exbo, el frano de cacao tenia un valor itrinseeo por tratase de un producto alimenticio de fill expendio, o utizable en et propio corsuno. Desde ese aspecto aqua signo de cambio, ex suptior al de ls cldulas municipales que teneroe on eculacion cuando ecrbo estas, Jineas (1900), moneda fiducavs, caya redencién por moneda eféctia de plata u oro, se presentaba cada dia mishiperbélica, ‘ocome en sta presencia ol mug epecteao de comnela qu en 1844 presents en el esi, come enaieno con fu exleayTuniooa ebelera mastro beaker, Yo no etabaen ded de experme I que vel; pero o recurdo pertectamente I firacén que me causabaaqielin novededy I sopra con que tis pisnos conteplaban el yequero de lz qu paca decrando a1 cl al hora del ereptsculo de fa ade, partendo dl 8.0. y ferminando cal en los nits det 8.0. Mucho ofa yo deci dee fenbmeno cle qu para algunos presgiaba grandes calamiades en ts tia, «pesur eu ermaoy apace pect; teres qe 2 me porn ao eesti se mt Ges dels de la cabexa del montvo, cya apeticin ea eperada Cada in; com qu al fin no te vais, pun mi conleato 9 trangia. Porque el else vero two a bien no sea de scone, djndols ola ta de as mont, en tno wala de nuestra vista hasta desaparecer del todo ente las sombres del spacloinflo ‘A mis pequetios parientes de) porvoni quo acsso lean ostas Memerias, s probable les interes conocer cies son los juogo y entretenimientos dl abuelo cuando nifo; y para que no vayan & fguatse qu en aquellos tempos paseamos tal eatilog de brates como ha creado Ia fantasia industria para instruccin y rere dela ‘nlancia, es diré que con unos pocos amigos de mi edad, nos 2 4 ( he tate dination o ede cp rst de Pa ae feat epoand patos de plloeo ba tee urbe oa aunties nae ra Lee co um pee als Geox weg Scio nbn copa oo ae, oe resus a ror emo qe ea pare ra tunes al ely er denen cau pl de cho Heo EPC ae hg onl rt du ita ei Saas ia pute comer; ino dels cntnin pia fet ear, pn qr loo Wate de ema, Sac cuando hse 7 tee neo, rind, Fe Speacando poco pose ix eel a gue lab sends pa faa dbs, unnde venereal a os malted, puis nese ele: Peas oe needa led, anand orev mee do stn de tii onan + elon pals ees po ye eae os aban prone eres a eer roaches ue pods apne sare ce eta etry gu nod sql js gui abe cana ma feshri que me andj dae de teen upton none ero axon ot ine ‘Ste pal inp, como ea ealonce der, queen eiohan ee cds emp dun modo rede et elseif de nes nn az re, comets pr sss, or let, qu por runs can tn cots rp expeio un arene su condi (rt) do ncn Geen Se inc erga pate, us in see nal ap ecm ye a nada mens go i can anos cn 4 oc nl de ede eH bowie. ea frend idk as Se ceca y pot ine, con gan atta demi put AGAR ak Gea tanbaro ye ets 1k se cid a po temo ge, eel, dea ca 8 ae rg oes eh como sco pa ond is sols dete Hl cuatillo era cas nuevo, de ssblitoy volanss: cuanto lo ‘uve en mis manos ya fuera do la herria, olvidando por un momento la atanién dl rapalote,estuve por drigime al eiba de 20 uel canal y atrgantame de fut; pio ijmando a mi primera idea, me dizigi a una tiendéstinta de 12 Ue;mi padre y pedi Yin cuatilo de popel para papdlote. Bl tender hizo un rollo de seis pliegos de papel blanco de regular tamaio, que tomé, después de entregarl a diminata moneda de plats Cuando yo regesta con mi compra, er ya Ia hora de la comida no fue sin hata que ctu crea de nea, cuando vine a caer en la difcld de hace I entrada inser vst en que tndria ‘qu informar sobre la procedencia de aqulrollo de papel. Bntonces ‘sole dja escondido al pie de un pequet arbusto que habia en ln eal, lo que ejeaté con mayor preocupecin y seguro al parecer e no haber sido visto por nadie; dejan para ls primers horas de 1a noche la introducién ala casa, después de que hubiese confecsionado In mentiza que hicese aceptable el hallaxgo que ‘uralmente sea lade habeleGsrubierto al pe de un axbusto. Paso I comids y tes 0 cuatro horas después crepioeulo de is tarde enema, slf de mi casa muy saifecho a cncontrarme afortaadsments el rllo de papel. Pero supremo! habia desrpaecdo y pated a manos més dichosas quo las mia; mi pesadurabre fue grande y no cestba de reconventme porno Inabéistme ccurrdo de una ver llegar a casa con el papel y dec ami ‘madre quo lo habia enconteado al pie del azbusto, lo fexactamente que con toda verdad hubria dicho a a saya rmuchacho que se apeovechaba ée mi trabajo; porque para mi, no odie ser persona mayor sito un muchacho descubridor de mi feroro. YY ais sien i pid dal papel y db mis consguentes ‘usiones del paalt,bubieraparado todo; que no fea volver aca tecturo y Use por el pera, Que el hereto que era amigo demi padre habia ego a control ato adrcer a pizade a pio» que yo tue que conta lini, desgaci cual papel, qu n foe septa, croyéndote mis in en un harago de ts ret, por Gino, on ura buena y jstareprienda, media docena de stor bien ‘oaadosy santas po las eps or extn qu en mucho tiempo, no ole pensar ene tl pape. Algunas veces, en Is tardes de los dis festivs, aia mi padre a acerfa po terrenos ceeanes al pusblo y me hacfa scompatalo. Bra al * caminaba’ unos septs a yt re Fis see on teh enc ce 9 sacar) oat aee a package Seagal pate oe lee pen debe ace ogo Stes ea Sls Uempo evel tener Ineo, qe Sine apeoy ue ve pees en are pn eget pant Sona pa, qn o: pent un nb, como, fio sooner ocheolo vermin pdt pal eee nos egos hos, bstat aldo, posses Lier tsi ole Cuando le partida ere en buses de eave mayor, mi padre s2 marcas slo y als madrugada, pra retomar ates dels diez con tun vedo acuta, muerte por un primer dsparo, con bala, ‘Ya he dicho que mi pace era un gran ewador y en esto no It ibn en zaga mis paizanes salnstecos,nacdos y ereidos en lat ‘montaias, Cuando la mujer de alguno de éstos ansaba as marido haber agoado Ia provision de care; ése rele su escopeta de tu slo ean, que earata con tala ras; y sin proveere de ofr targa de repuesto y a solamente de un cordel con su mecgpal, calla ‘muy teropreno da le montafa, para volver a sv rancho, dos o tres horas despuis, trayendo a euectas un vendo o un cerdo de ments, producto del tio de su excopets; siendo cazuel en extzemo ¥ bociomoso, que el cazador volviera con el ema devcargeda intilmente, Mi padre visitsba con fecuencia las oeradas montaias de Taba, donde toni implantado un negocio de extraery comprar bs sale de zaraparilla para su exportacion en regular excl; fue en el tjericio de eae penosisino trabajo, como aduiid el hibito do entre con los figs y obras alinaiaspligrosas en que abundan fuolas temas wigenes. Mas de una ver salt de Salemi a sa encuentro ea compafia de mi madre, cutndo Je tran en sila de nanos de tan mortiferes gee, prea de la fibre malign que ala trina y do que pudo sir a evo una y ott ves, acs a st rnleginds constitueién. ‘in puect principal que ceraba el amplio soar en euyo centro se aleaba nueitre cas de habitecion, daba a una de las cles que tenducen al rio; y notando mi pacre los trasjos que pastban las fentes aventurindose por ella en la obsuridad a proveerse de agu3, “ reco colgcr lode It noche, gn dishe pnts principal una Wax {nstents por un gran cand de aot. Recerdo que el caso cans ian rovead y que ls aguadore no dejan de ener un {Dios slo fague! al qu propaionaba aque! pequeo servic, cada vr que ‘aman dlnte de ues alunbrade pti Como vengo spuntindo lo recuerdos de I nies, quiero “eonsgpar un hecho efecto, que a en aqua edad dabin pase, fom pt sin cover en mate lpn mi riciocini; no asf eusndo ys entrado del camino que sigue In ntuleta en sus infinite y ‘omplisadss labors, vines encontrame con igo extaordnario que hat I fea no me ba edo renee po lo roe, pr hombres ecieoea x quienes be eonsltado el punt, uc € cae que hallindome una tds santado la puerta det ‘cocina de Incas, mando mo cafn de tao abeilantadapor el sol del gociene lov choritos de agua producidos por una ligerey ‘lege lla, vi roar care de mis pes procadenta dal echo, un zune com de tes pulgatst de ago y un tec de grueo,clee verle claro maa y muy linpido. Hl asinal cay de expaldas y pareia eompletamecte desmayido a caus del glpe:proseaaba on t vientre en ol centro de su cunpo unt poquoia abertun Jorgtudinal, con labics bien macados, par donée, com impedes por la novead dele saudi, fueron asomando uno ta fre hata lex © doce gulls, como de un curio de pulgeda de lao, también de color vere yHenos eee, cayendo uno por el sulo sno pot nad cp ioe de ot Cuando yo Negus enterums de que esto: poqueios opie prcedeates de los hueveeng que ls tarposs dezoutan en lot troneos 0 on les oie dels bole, reondé con toda presisin el suceo gut dejo refed yacrs del cua nada pod averigua, ‘quedando hasta hoy desconoida para af la espice aque pertenezca @e enimalejo que Tevaba en el vine a sus ijusos, ya echos y archos. Deja rls jr I soucién del enigma, fe que ema ‘tens tato coro me lata pia deste! punto en que me hie ‘ego de lo rao dal acnteriniento __ Bs probable que Jos bijos do mis js, para quenss rincpalzente esibo tor detalles do mai nie, no les eon Indiferente enterace de cémo vetn eu alto mints vivis en 2 tM Sabandjaliabrigo dé; padres, Ya me fguro cémo-voliré imaginitien par alboberze hecho una expama de tins bordadss, estdo de mujer con feta: y camica, lucindo por todas parias ‘eos confecionaos enn ios lstones de sao teciopelo: con ‘mis zapatos de chavo o exis eslde los acuales tiempos y orecdor de jogutes, al coger del guto mis inquicto y Gescontartizao, como eabalitos de cuerda, trompes con misia, Swlatines y earozas automatics; y toda su fanléstin core de objeto niles y por demi costooe qu ainda moderns ofree ‘ada da le poco previo complacenca de lot paces y a 12 Cfecient exigenca de lor nig para venir a pear en que 2 gst fiulmente el dizeco en tres jogulesrumfosoy, qu al cabo Drodven en cl lo el hastio, movado por la apizcion ao Fepodtle nacito de ln misma faciidad con que an vst stisacer los doses mdsraosy de mayor presi. ‘No: en mi nier pesaron las cass de otro modo, Bs verdad que to fataron las exigencias para que mi pede psa smi sleancs, en tl sel, el cinberso de a gesiaperoqunl; pero exe deseo quedd ify no dé manger ato aunoimneesario, (Con une tabe bien pila, un trompo de grea y un papaote hecho de una cutie de papel dela Gacts, ya estaba un Fito bien aad de aguas y como todos mis compares, rds 0 ‘menos, asdbumes en em punto por ef mismo nie, no haba miedo de gue se levantarsn envides, ni emulaciones de mal gfnero: ‘esllando asf pobada a Yeats dln igual. ‘Mi padze era hombre de mucha tenaldad para el trebajo; pero Ge escat fortuna, Obeerraba estictamente el sstams dono compromeler sa era en dewda quo no etwiere perestamente feqzo do poder aatisfane. Ast fu que, pot spur aque princi, Inuyéinvarablemente de todo negoeo aventurado, por mis que 20 ignorese que las empresas mis productive fusen roglarmente les ‘is egos Porta az, ley en musta casa ra ams tits economia en los guts, ban qua sn toca al exize=o de prin» ‘Abors me tes apuntar qu mi veto, esta os ene sis, no posb de una seple arin de rante, hola ysuiientesbate ares Fara eubris hast ns panoris. Bsa para ica demi vestuaio, feambabe los domingos, por otra limpa. Como ia manta ere po 5 L sqyfiios {empos muy barata, venia a costar cada camisa, no en cuenta le eostura que ora cargo ds ra madre, unos dos eee piats, “De tos cinco los sate als, ya se me wsiS con un los falzoacitd de manta y camisa de irlands de slgodon: y edemés un Somteerte de ls llamados de petat,fabrcacin indigo ordintin, de valor uy exiguo, Bi conto total cal jue seria de cine rales, [No hago meneién de los zapatos, porque usa los mismos con aque vine al undo, motivo por el cual no fue saama Ia sangre que se ‘he cscipb de mis ples, frecuontamente heridor por lat eepinst 0 fgullaree con que topedsbp en mis andanzaso retozos. Por lo que ign de i motestisina vortinents, no so entanda qua fuera ea mi ‘ut excepcién, pues todos mis compaheros de infancia, jos del pusblo, 7 sin algunos de familia mis pudientes, gavtaben idéntico traje, todavia demasiado bueno, para andar ‘como andibamos ‘orotror, por ent el paso ya ldo. Al tocar en fs sete aflos, mi padre dispuso tasladarme a In cipitl, demoao de que continuase mi aprendiaje clement en una fecuslt mejor wervide que la del pusblo. Bes uns aspincion muy footy providensin Indlapersable para aus rls lterlores, calor fueran er de que, campos los cavorce afos, cala hijo aren, J muedignauente instruido para poder valere por sf mismo, dsbia ([Svendonar el ponsto en la masa de Is familia y proveer a nie neoesdades pot medio de su ingento y trabajo personal. Tal decta se ‘Soostusteabu an su lees y tal Baan hecho sur padeos con Practisando aquel stems, mi hermano mayor Félix, contaba ya ‘un ato de encontrave en In cape, por chenta ds mi pate, eistieado ain exouela. Cusndo se resolvé igual cosa respecto de i Ia familia se compoats de cinco hermanos vivos, pues el primoginito Fidel, habia ‘Boumbigo en Ieevel a conssatencia de wna fibre periciosy, en 11688, alo cinco aos da edad. Sogufamoss,eada un con dos a de dierencis, Pex, Francisco, Clemente, Indaecia e Ignacio, todos Sslamstecon, «lee oe tguloron. desgute, nacidor en Antigua Guatemala, cabecera cel departamsento ée Sacatepéquez, Jullo, Gini, Leonor y Victor do lor cusle han muerta sla fechs que ‘to everbo (25 de abr do 1900) Clemente, los deciocho aos, en Livngton, deprtamento debe ,departamento de Insbl, on 1859; « Ignacio, a fa ‘elncuents aos en Ia ciudad de Belice, en 1894, Sragua 1 Arralse, pues vjea plea estado de Cuntanut Replica. Nose deus’ “ramos ia rota contccencia dele rhe Gees Ermita”, vee en cal pte quito acompasarme en persona para dejrme instalado £0 asnigo y compatriots suyo, qua habitabe la ampliney de ta esquina NO. de te Maca ttns NO. de ls plasula de Santo Domingo, Lneedions fudios, hoy’ 8s. A. Del inj wélosecverdo 1 de i malt cuecdo lo de la maletita con la ropa de vestir ‘Eig mi madre me habia proparado,vnindo yu cn cussing pean maauetfar do manta dil y otto de cotdots Go apeaee ne segue ol veto a le cafe, munras pens Ce nee cuando ya me hallase instalado en la corte. ea Recuerdo los adioses hora de ponenne tobre el auelle despedida; que la novedad dal viaje y el aturdinionte de tn un 1goueFdo ae en Ia primers Jornada nos soprendié Ia noche éx tm lar montatono, y que mi padre resolv, de scunnda os Cormpatero, pasaria ali & expo rato. Desens la beste (plocades convenientemente para que algo pastaten, tomanss sigs sHimeato erimacos 4 un gran fuego que dos woror copatons ron en saul prac. Desputs mee coloaron sobre wn paler sheentro del lugar escogio, 7 como ertabe bastante maleic pes tL inéa de ta eabalgrdura, me dormf profindemeate Rea madrugsd en que todavia cabeseando de suelo fal colecnie ate ‘ez sobre ol caballo para prosepulr lnmnanha c ‘e

Anda mungkin juga menyukai