KELAM ARATIRMALARI 9:1 (2011), SS.45-56.

ANADOLUDA CENKNMELERN TOPLUMSAL YANSIMALARI

Reflections of Society of Canknamahs in Anatolia
Do. Dr. Mehmet ATALAN
Frat . lahiyat Fakltesi
matalan@firat.edu.tr

Abstract: The Cenk boks are among important literary works that are always kept in
the perspective of our national unity and solidarity in cultural and contemplation of
the Turks. The cenk boks or canknamah with another saying take an important place in
boks which mention Hz. Ali and Muhammmad Hanafi. Canknamahs takes place in
significant achievements with motive and substance, event, message and strong
language. The canknamahs have been desired to be spread to all parts of the society in
Turkish history in order to maket hem known in folk literature.
Key words; Hazrati Ali, Muhammad Hanafi, Canknamah Books, Turkish history, Folk
literature.

Cenknmeler, yazldklar dnem itibaryla dini tebli ve yayma amacn

gden kahramanlk konulu eserlerdir. Dolaysyla gerek vakalar, gerekse tipler din
esaslar ile beslenecek ve dinin propagandasn apak yapacaktr. Bu bilgiler, ya
dorudan mellif tarafndan, ya da Cenknmelerde adlar geen ahslar tarafndan
Mslman olmayan bir kii veya gruba hitap edilerek okuyucuya verilmektedir.1
Cenknmelerde din adna savaan kahramanlarn amac, dini tebli etmek,
gayrimslimler ile olan problemleri ortaya koymak ve bunlar zme
kavuturmaktr. Mcadele, putperest, ateperest veya dinleri belirtilmeyen kfirlere
kar yaplmaktadr.2 nk Cenknmelerde slmiyet adna mcadele edilen din,
kfirlerin dinidir. Kfir ve kffar ibarelerinden baka ateperestlik, puta tapmak
gemektedir.3 Cenknmelerin genelinde daha ok Mslman gayrimslim ilikisi ve
onlara dair bilgilerin yer ald grlr. Bu nedenle cenknmeler, mezhebi unsurlar
tamamakta ve Anadoludaki cenknmelerde mezhep taassubu grlmemektedir.
1

2
3

Geni bilgi iin bkz., smet etin, Tursun Fak, Hayat, Edebi ahsiyeti, Mesnevileri,
lesam Yay., Ankara 2002, 76-77.
Hz Kitabu Muhammed Hanefi, Ankara Milli Ktphane, 06 Mil Yz. A 8622, 1a.
Kaf Kalesi Muhammed Hanefi Cenkleri, Maarif Ktphanesi ve Matbaas, stanbul
1941, 38. Muhammed Hanefi Cenkleri iin bkz., Mehmet Atalan, Muhammed b. elHanefiyye ve Anadolu'daki Tezahrleri (Muhammed Hanefi Cenknmeleri), lahiyat
Yay., Ankara 2007; Tarihsel sre ierisinde Trk kltrnde Hz. Ali cenknmeleri
hakknda bkz., "Trk Kltrnde Hz. Ali Cenknmeleri", Hz. Ali Sempozyumu, 2425 Ekim, zmir 2007.

46

Do.Dr. Mehmet ATALAN

____________________________________________________________________________

Gnmze kadar gelen cenknmelerde herhangi bir mezhebin, tarikatn ve cemaatin

zellii n planda tutulmamtr.
Cenknmelerin amacnn, din-ahlak bilgi, tarih bilgisi ve uuru ile topluma
moral vermek olduu sylenebilir. nsann kendine ve bakalarna kar olan
ykmllklerini yerine getirmek, gzel huylar edinip ktlklerden kanmak
gerektii gibi fikirlerin ilendii cenknmelerde, birinci derecede topluma slami bir
ahlak sistemi tlenmektedir. Bu Cenknmeler dorudan doruya ahlaki bilgilerin
verilmesinden baka, dolayl olarak eitli rnekler ve insani davran biimleri ile
t tarz ifadeler tamaktadr. deal insan tipi ile bunlarn anlay, dn ve
davranlar, toplum hayatna rnek olarak sunulmak suretiyle, dnemin fikri
yapsna uygun ve fikri yapy glendirici bir insan prototipi yakalanmaya
allmaktadr.4
Kaynan slmiyetin ilk dnemlerindeki mcadelelerinden alan
Cenknmeler, bir taraftan dini anlay ortaya koyarken, dier taraftan da, bu anlay
ile yaplan savalar dile getirmitir. Cenknmeler hangi sava ve sebeplerini konu
edinirse edinsin, onu meru klmak iin olaylar slmi motiflerle anlatmtr.
nceleri szl olarak anlatlan Cenknmeler, daha sonra yazya geirilerek
gnmze kadar gelmilerdir. Bunlarn byk bir ksm gnmzde yeniden ele
alnarak ilenmi, modern hikyeciliimize kaynaklk etmitir. Trk edebiyatnda
dini ve kahramanlk konularn ieren Cenknmelerin says olduka fazladr. Bu
Cenknmelerde, Hz. Alinin hayat hikyesi, kerametleri ve onun etrafnda cereyan
etmi olaylar anlatld gibi, dier slm byklerinin kahramanlklarna da yer
verilmitir. Yine bu Cenknmelerde kullanlan motifler ve anlatlan hikyeler Trk
kltr tarihi asndan nemli bilgiler iermektedir.
Cenknmeler, XIII. yzyldan itibaren Anadolu corafyasnda, devrin toplum
yaps, hayat tarz ve dnya grne uygun olarak, Anadolunun en hareketli
dnemlerinde, Dursun Fak tarafndan tercme, adapte ve telif yoluyla Trk tarihine
kazandrlan eserlerdir. Cenknmeler, slmiyetten nceki Trk Destan geleneinin
bir devam olmakla birlikte, k noktalarn Kuran ve hadisler bata olmak zere
slm tarihi oluturmaktadr. Trk szl geleneinden de baz unsurlar bnyesinde
toplayan cenknmeler, hangi kltr kaynandan gelirse gelsin, Trk insannn
kabuller dnyasna uygunluundan dolay Trk tarihinde yerini almtr. Trklerin
inan dnyas ve edebi zevkine uyduklar iin de, Trk edebiyatnn bir unsuru ve
mstakil olarak ilenen bir tr olmulardr.
Gerek tarih, gerek fikir ve sanat bakmndan byk deer tayan
Cenknmeler, tarihi hadiseleri bize birtakm mitolojik menkbeler halinde sunarlar.
Bunlar geree uymasalar bile, milletlerin kendi mazileri hakknda neler bilip, neler
dndklerini haber vermesi bakmndan nem tarlar. Yani cenknmeler, gerek
4

Geni bilgi iin bkz., etin, Tursun Fakih, Hayat, Edebi ahsiyeti, Mesnevileri, 16 vd.

Kelam Aratrmalar 9:1 (2011)

47

____________________________________________________________________________

tarihi yanstmamakla birlikte, kk tarihe dayanan, ilhamn tarihten alan bir halk
edebiyat verisidir. Baz milletler, mizalar gereince, Cenknmelerinde tarih
gereklerinden uzaklamaz ve halk diliyle sylenmi birer tarih gibi kabul edip,
bunlar tarihi hakikatlere uyan bir ifade ile sylerler.
Cenknmelerde Hz. Alinin evresinde hemen hemen ayn kiiler vardr. Bu
kitaplarda Hz. Ali, slmn gizli gc olarak grlr. Hibir zaman kiisel hrs ya
da eilimle adam ldrmemektedir. Onun grevi, Allahn emirlerini yaymaktr. Hz.
Ali, cenknmelerde u ekilde karmza kmaktadr: 5
Ali gitti Kayser-i Rm stne,
Cmlesini dine davet kastine,
Dedi ana ol imana gelmedi,
Kesti ban slm nasip olmad.
Hz. Ali, ilke olarak, karsna kan her kfire Mslman olmasn syler. Bu
istei geri evrilince klc alar, kfirin ban gvdesinden ayrr. Sava srasnda
eitli taktiklere, kurnazlklara bavurmaktan ekinmez. Bazen yaralar ald olur
ama hi yenilmez.6
Cenknmelerden bazlarnn, kaynak itibariyle slm tarihine dayand
bilinmektedir. Btn cenknmelerde tarih bilgisi verildii grlmektedir. Tarih
bilgisi vermenin yannda, bu tr eserlerin bir baka fonksiyonu da, toplumda tarih
uurunun uyanmas ve ayakta kalmasn salamaktr.7 Din-kahramanlk destanlar
iinde deerlendirilmesi gereken cenknmeler, din bir grubun destan olmaktan ok,
Anadolu Trk insannn cengverlik eilimlerini n plana karrlar. Onlar, insanlara
ideal insan tipinin rneini tekil edecek mesajlar veren din-kahramanlk konulu

Hz Kitabu Muhammed Hanefi, 06 Mil Yz. A 8622, 1a; Muhammed Hanefi Cengi,
Emniyet Matbaas, stanbul 1933, 3, 31; Muhammed Hanefi Cengi, stanbul Maarif
Ktphanesi, Ankara 1941, 31; Muhammed Hanefi Hazretlerinin Cengi, stanbul
Sleymaniye Hac Mahmud Efendi, yy, 1300, 2; Hikaye-i Hazreti Muhammed Hanefi,
Mstensih., Fahri Efendi, 2; N. B., Muhammet Hanefi Cenkleri: Gazenfer Kfir
Cengi, nar matbaas, stanbul 1963, 5; Ancak burada Akyrek, Kayser-i Rmu
Trkiyedeki Kayseri olarak tanmlamaktadr. Ferhat Akyrek, Muhammed Hanefi
Cengi, Allahn Nimetleri ve nsanlar, Matabaaclk ve Ticaret, Ankara 1969,
Ankara 1968, 1-18, 1. Hlbuki Kayser-i Rm, slm corafyasnda Bizans
imparatorlarna verilen genel bir ad olduu iin izilen karakter bakmndan olmasa
bile isim olarak tarihi bir temele dayanr. Kayser-i Rm hakknda geni bilgi iin bkz.,
Jean-Louis Mattei, Hz. Ali Cenknmeleri, Kitabevi Yay., stanbul 2004, 34-36. Genel
olarak Cenknmelerde Kayser-i Rm, uydurulmu hayali bir ahs olarak
grlmektedir. Bkz., Muhammed Hanefi Hazretlerinin Cengi, 1300, 2.
Geni bilgi iin bkz., Hz Kitabu Muhammed Hanefi, 1a. Ayrca bkz., Akyrek,
Muhammed Hanefi Cengi, 1.
etin, Tursun Fakih Hayat-Edeb ahsiyeti-Mesnevileri, 16.

48

Do.Dr. Mehmet ATALAN

____________________________________________________________________________

birer destan nitelii tamaktadrlar.8 Milli destanlar, tarihi vakalar tasvirden ziyade,
milletin yksek milli duygularn yanstan, tamam veya bir ksm tarihe mstenit bir
ideal lemi gsteren halk edebiyat eserlerinden ibarettir.
XIV. yzylda Osmanl lkesinin kltr merkezi, bakenti Bursa olduundan
dolay Orta Anadoludadr. Bu asrda yetien air ve yazarlarn, eserlerini Farsa ve
Trke olmak zere, iki dille yazmalar, bu yllarn da gei dnemi olduunun
iaretidir. Yeni Mslman olan Trk halkna tasavvufu retmek amacyla kaleme
alnan eserlerin yannda, tekke evrelerinde anonim mahiyette Cenknmelerin
okluu dikkat ekicidir. Bu eserler XV. yzyldan itibaren manzum olarak, daha
sonra Trkeye tercme edilmek suretiyle Trk Tarihinde yerini almtr. XVI.
yzyldan sonra teekkl eden veya daha sonraki dnemlerde istinsah edilen
cenknmelerin dili ise, devirlerinin zelliklerini tarlar. Bu zellikleri manzum
cenknmeler iin sylemek mmkndr. Kullanlan kelimeler, Cenknmelerin
konularndan dolay sava ve din ile ilgili olan kelimelerdir. Gndelik hayatla ilgili
unsurlara fazla yer verilmediinden, ilgili kelimelere de fazla yer verilmez.9
Cenknmelerin dili dier halk kitaplarnn diline gre olduka ardr; ancak
klsik edebiyatn btn zelliklerine sahip olmasna ramen ok tabii ve halka yakn
bir havas vardr. Cenknmeler, din ve ahlk bilgi vererek halk eittii gibi dilinin
kalitesiyle de okunduu dnemlerde halkn kltr seviyesine etki etmitir. XIII.
yzyl airlerinden Dursun Faknn kaleme ald cenknmeler, bu trden
eserlerdir.10
slmiyetin douundan itibaren yaplan savalar ile burada gsterilen
kahramanlk ve fedakrlklar, Hz. Ali cenklerine yansmtr. Cenknmelerde
olaylara akclk veren ve onun srkleyiciliini salayan asl unsur, savalardr.
Sava ncesi dine davet edilen kfir, Mslman olmazsa sava balar.
nsann kendisine ve bakalarna kar olan ykmllklerini yerine getirmesi,
gzel huylar edinip ktlklerden kanmas gerektii fikrinin ilendii bu
cenknmeler, topluma slm bir ahlak sistemini tlemektedir. Dorudan doruya
ahlaki bilgilerin verilmesinden baka dolayl olarak eitli rnekler ile t tarz
ifadeler de cenknmelerde grlmektedir. deal insan rnei ile bunlarn anlay ve
davran biimleri, toplum hayatna rnek olmak suretiyle, dnemin fikri yapsna
uygun, ideal insan rneine ulamaya allmaktadr.
Cenknmelerde, Hz. Muhammed, Hz. Fatma ve Eb Sfyandan da
bahsediliyor ki gerekte bunlarn hibirisi ad geen cenklerde fiilen yer alm
deillerdir. yle anlalyor ki bu eserleri yazanlar, bu tarihi olaylar kendi
muhayyilesinde yeniden kurgulayp kendilerine gre kahramanlar yaratarak tarihi

8
9
10

etin, Trk Edebiyatnda Hz. Ali Cenknmeleri, XXX-XXXI.

Bkz., etin, Trk Edebiyatnda Hz. Ali Cenknmeleri, 53, 454.
Geni bilgi iin bkz.. elebiolu, Trk edebiyatnda Mesnev, 376.

Kelam Aratrmalar 9:1 (2011)

49

____________________________________________________________________________

gereklere uygun dmeyen anlatmlarda bulunmulardr. Naklettiimiz teki

cenknmeler iin de durum ayndr. Bunlarda da tarihi bir olayn gerek ve ortak
izlerini grmek mmkn deildir. Cenknmelerdeki tarihi olaylarn, yazarlarn
muhayyilesinde ekillenen birer kurmaca olduunu ve bunlarn gerek tarihle
herhangi bir ekilde rtmediini ifade etmek gerekir.11
Yukarda ifade edildii gibi, Cenknme nshalarnda zaman ve mekn
kaymalar vardr. Cenknmelerde ad geen ahslarn doum ve lm tarihleri
yannda hadiselerin tarihleri de ou zaman belirtilmemitir. Verilen tarihlerin de
gvenilir olduu sylenemez. Bu cenknmelerde, belirtilen yer adlarnda da
tutarszlklar gze arpmaktadr. Ayrca kaydedilen baz yer adlarnn tespiti de
olduka gtr. nk bu isimler, szlk ve haritalarda yer almamaktadr. Hadiseler
srasnda da karklklar sz konusudur. Cenknme nshalar byk lde
menkabevi zellik tadndan olaanst unsurlara ve mbalaaya geni ekilde
yer verilmitir. Zaman ve mekn ama (tayy-i zaman ve tayy-i mekn), binlerce
kiiye kar durma gibi. Cenknmelerde ahslara atfedilen kerametlerde de
tutarszlk grlmektedir.
Cenknmelerin birou, elyazmas, ta bask ve matbu olarak yaymlanmtr.
Cumhuriyet dneminde Cenknmeler, birok kez yaymlanmtr. zellikle Latin
harfli basklar, hem slup, hem corafya ve hem de ahs kadrosu bakmndan byk
deiiklie uramtr. Baslm nshalar ile onlarn eski yazmalar arasnda eitli
farklar vardr. Matbu nshalar, konu ve metin bakmndan da deiikliklere
uramtr.12 Cenknmelerin istinsah tarihi ve mstensihleri hakknda kesin bir
bilgiye sahip deiliz. Eserler bazen harekesiz olarak yazlmtr. Hz. Ali ve
oullarn ven destanlarla beraber cenknmelerden oluan zengin bir muhteva sz
konusudur. Cenknmelerde Hz. Alinin devler ve ejderhalarla nasl savat baarl
bir dil ve slupla anlatlmaktadr.
Trk edebiyatnda dini ve tasavvufi cenknmelerin says olduka fazladr. Bu
cenknmelerde, Hz. Alinin hayat hikyesi, kerametleri ve onun etrafnda cereyan
etmi olaylar anlatld gibi, Hz. Muhammed, Hz Fatma, Hz. Hasan, Hz. Hseyin
ve Muhammed Hanefi gibi slm byklerinin hayat hikyelerine ve onlarn
kahramanlklarna da yer verilmitir. Bu cenknmelerde kullanlan motifler ve
anlatlan hikyeler, Trk kltr tarihi hakknda ipular vermektedir. Bu
cenknmelerin ifadeleri basit olmakla beraber, realist bir tasvir taraf bulunmaktadr.
Dursun Fakya ait olduu kabul edilen cenknmelerin muhtevalar birbirine
benzemekle beraber, aralarnda, zellikle varak saylar ve yaz eidi bakmndan
nemli farkllklar sz konusudur. Ancak bunlar, hem dil, hem de ekil olarak XIII.
asrda milli hususiyetlerin devam ettiini gstermektedir. Dilin sade, iir ve vezin

11
12

Bkz., Mattei, Hz. Ali cenknameleri, 18.

Vasfi Mahir Kocatrk, Trk Edebiyat Tarihi, Edebiyat Yaynevi, Ankara 1970, 159.

50

Do.Dr. Mehmet ATALAN

____________________________________________________________________________

hkimiyetinin henz salanmam grnmesi, bir balang olarak tabii

karlanmaldr. Din-kahramanlk destanlar olarak kabul edilen bu cenknmelerin
hemen hepsinin, telifi aa yukar bir zellikte olmalar ise ayrca dikkat ekicidir.13
slmiyetin kabulnden nce Trk toplum hayatnda ozanlar tarafndan icra
edilen destan ve hikye anlatmak gelenei, slmiyetten sonraki dnemde yerlerini
gezici klara brakmtr. Arap ve Fars kltrnden gelen kssahan-meddahlar,
Seluklular dneminden itibaren saraylarda yer aldktan sonra din destanlar
anlatmak n plana gemi, konusunu eski Trk geleneklerinden alan hikye ve
destanlar, daha ok ky ve airet evrelerine kaymtr. te bu dnemde, Hz. Ali
maceralar anlatlmaya balanm, XIV. yzyldan itibaren de ozan ve kssahanlar
kesin izgilerle birbirinden ayrlp, anlattklar konular belirlenmitir. slmiyetin
kabulnden itibaren Trk toplum hayatnda nce ozanlar ile birlikte grlen
kssahan-meddahlar, konularn slmi gelenekten alan ve zellikle de Hz. Ali ile
ilgili hikyeler anlatyorlard. XVI. yzylda klasik edebiyatn teekklyle birlikte
muhteva deitirmi ve daha gereki konulara yer vermilerdir. Dolaysyla en
nemli konularndan biri olan cenknmeler de anlatlmaz olmutur.14
Cenknmelerde idealize tipe rnek olarak, slm Tarihinde kahramanlklaryla
tebarz eden ahsiyetler gsterilir. Bu ahsiyetler Hz. Ali, Hz. Hasan, Hz. Hseyin
ve Muhammed Hanefidir. Trk milleti, slmiyeti kabul ettikten sonra, Hz.
Muhammed gibi, Hz. Ali, Hz. Hasan, Hz. Hseyin ve Muhammed Hanefiyi de
rnek almtr. Hz. Muhammed bata olmak zere Hz. Ali gibi ahsiyetler, Trk
insannn ideal insan olarak kabul ettii tiplerdir. Bu ahsiyetler, hayat tarz,
kiilikleri ve inanlar ile topluma rnek tip olarak sunulmulardr.
Anadoluda aradan geen yzyllara ramen Hz. Alinin etkisi, tarih veya
menkbevi ekillerde yaamaya devam etmektedir. Cenknmeler, XIII. yzyldan
itibaren kurulu dnemini yaayan Osmanl Devletinin balangcnda, toplumu
dinamik tutmak, onlara tarih uuru ve bilgisi vermek, rnek insan tipini takdim
etmek asndan byk ilevler grmtr.
Hikyelerde nesir ve nazmn kark olmas, Ouz Trklerinin Trkistandan
beri srdrdkleri bir edeb gelenek olarak kabul edilir. Nesir-nazm kark olarak
kaleme alnan cenknmeler, hangi ekli yap ve edeb yoldan gelmi olursa olsun,
Trk edebiyat tarihinde yerlemi ve yaygnlk kazanarak kkl bir gelenek haline
gelmitir. Bu itibarla nesir-nazm kark cenknmeler Trk hikyeciliindeki yerini
almtr.15 Bu anlamda cenknmelerin, szl gelenekte de yaygn olarak yaad
13

14

15

Kr., XIII. ve XIV. yzyl Mesnevilerine genel bir bak iin bkz., Amil elebiolu,
Trk Edebiyatnda Mesnev, Kitabevi Yay., stanbul 1999, 33, 43-44.
smet etin, Trk Edebiyatnda Hz. Ali Cenknmeleri, Kltr Bakanl Yay., Ankara
1997, XXXV-XXXVI.
Bu hususta geni bilgi iin bkz., etin, Trk Edebiyatnda Hz. Ali Ceknmeleri, 120121.

Kelam Aratrmalar 9:1 (2011)

51

____________________________________________________________________________

belirtilmektedir. Hz. Aliye bal teekkl eden eitli hikyeler, ksaltlarak destan,
kssa, menkbnme ve gazavtnme eklinde anlatlmaktadr. Buradan,
cenknmelerin daha ok hem yazl hem de szl gelenekte yer ald
anlalmaktadr. Bu da yazl ve szl edebiyatta var olan ekil ve slup yapsnn,
cenknmelerde de geerli olduunu gstermektedir.
Hz. Ali, Hz. Fatma, Hz. Hasan, Hz. Hseyin ve Muhammed Hanefi gibi
tarih ahsiyetler zerinden Mslman hayal gcnn kurguland bu geleneksel
cenknmelerde, toplumsal bilinaltn oluturan kahramanlk, erdem ve fazilet
ykleri karmza kmaktadr. Cenknmelerde Hz. Ali, iyi insanlarn koruyucusu
ve yol gstericisi, hatta bilge bir kahramandr. O, halkn sevgilisi, onlar kt
glerden koruyan; darda kalanlar bu durumdan kurtaran, dman zulmnden
kollayan kahraman veya olaanst gleri bulunan biri olarak karmza
kmaktadr. te yandan O, ejderha, dev ve cadlarla da savar. Buradaki dev ve
ejderhalarn kt gleri sembolize ettii anlalmaktadr. Onun gerek hayatta
bilgelik ve savalardaki kahramanlklar, halk sefaletten kurtarp feraha kavuturuu
halk arasnda sevilen bir tip olmasn salamtr.
Cenknmelerde, toplum hayatna ilikin konular da ilenmitir. Savalar,
isyanlar, sosyal dengesizlikler, toplumsal eletiriler, zlem duyulan eyler,
cenknmelerde ilenen konularn banda gelir. Sz edilen btn bu konular, belli
bir olaydan kaynaklandklar iin cenknmelerde belli bir olay hikye etmek sz
konusudur.
Anadoluda yaayan Trk insannn srekli hareket halinde olmas, dnemin
artlar icabyd. Bu hareket, hem fikri, hem siyas, hem de ilmi ve fiziki
hareketliliktir. slmiyet, aydn kesim tarafndan kitabi bilgilerden reniliyor,
edinilen bilgi, halk kesimine aktarlyordu. Bu bilgiler kimi zaman Yesevi tarznda
ilahilerle, kimi zaman Kutadgu Bilig rneinde olduu gibi siyasetname/ahlak
kitaplar ile kimi zaman cenknmeler gibi kahramanlk hikyeleri; siyer ve eitli
din kitaplar, Kuran evirileri ve baka dini kaynaklar, medreselerden, medreseye
mensup ulema ya da devlet merkezi otorite tarafndan halk kesimine eitli yollarla
aktarlmaktayd.16
Trkmenlerin Anadoluyu mesken tutmalarnn akabinde, bu corafyada
anlalabilir, sade, muhteval Trke eserler kaleme alnmaya balanmtr. Ancak
bunlarn says az olup, dar evrelerde tutunabilmilerdir. Trkmen g ile birlikte
Orta Asyadaki mill ve kabilev gelenekler de bu sahaya tanmtr. Bunun
yannda, slm Medeniyeti dairesinde meydana getirilen birtakm eserler de bu
kabilev geleneklerle yeni bir ehre kazanmtr. Bunlarn ekseriyetini, o zaman iin
hakiki bir cihat alan olan Anadoludaki halkn ve gazilerin ruhunu okayan
Cenknme, destan, kssa, menakbnme, hikye ve gazavtnme gibi hamas ve
16

etin, Tursun Fakih Hayat-Edeb ahsiyeti-Mesnevileri, 14-15.

52

Do.Dr. Mehmet ATALAN

____________________________________________________________________________

destan eserler tekil ediyordu. Bu tr eserler, ularda gaziler arasnda, umuma ak

yerlerde ozanlar, klar ve meddahlar tarafndan okunuyordu. ifah kltrn hkim
olduu u toplumlarnda ve Trkmen airetleri arasnda bu tarz eserler rabet
gryordu.17
Anadoludaki bu eserler, devletin siyas durumu ne olursa olsun halk
arasndaki cenknme yazma, okuma ve dinleme geleneinin hatta belki de olumsuz
artlarda daha fazla yaygnlatn ortaya koymaktadr. XIX. yzylda da
Anadoluda cenknmelerin okunduu ve halk tarafndan ilgiyle dinlendii bilinen
bir husustur.18 Yine cenknmelerin Osmanl ordusunda okunduu ve askerin
maneviyatn glendirdii de bir gerektir.19 Ayrca Cenknmeler, dedelerin
ceketlerinin cebinde kutsal metinler gibi zenle saklanarak yllarca muhafaza edilen
kitaplard. Okumalar karlnda ocuklara ceviz ve eker verilen bu metinler,
aslnda cenk hikyeleri derlemesi olarak hazrland sylenilmektedir.
Okuma toplantlarnda nasl davranlaca bile grg kurallar manzumesi
olarak zaman iinde teekkl etmi, sz ve davrana dayal bir bilgi olarak her
yatan insana retilmi, bu konuda bir toplum bilinci teekkl etmitir.20
Cenknmeler, tekke ve derghlarda, ky odalarnda youn bir ekilde okunmu, Hz.
Alinin slmn yaylmas iin yapt mcadeleleri anlatan menkbeler,
insanlarmzn zihin ve gnllerine kaznmtr. Milletimizle zdelemi olan
cesaret, kahramanlk, fedakrlk ve vefakrlk gibi duygularn gelimesinde bu
menkbelerin tesiri byk olmutur. nsanmzn zihninde Hz. Ali, din ve imanla
zdelemitir.
Trk milletinin geleneinde, ev, ky odalar ve kahvehanelerde cenknmeler,
okunduu ve halk tarafndan ilgiyle dinlendii, bilinen bir husustur. Bu
cenknmelerin halk tarafndan ok eski zamanlardan beri yaygn olarak

17

18
19
20

Kr., Ahmet Yaar Ocak, Kltr Trihi Kayna Olarak Menkbnmeler,

Metodolojik Bir Yaklam, Trk Trih Kurumu Yaynlar, Ankara 1997; lber Ortayl,
Menkbe, Osmanl Devletinin Kuruluu, Efsaneler ve Gerekler Tartma ve Panel
Bildirileri, mge Kitabevi, Ankara 2000, 11-22. Bir arada bulunan insanlar sosyal
klan ey, kurduklar iletiimdir. nsanlar dokunma, tat, koku, grme ve duyma
duyularn seferber ederek ve yine el kol hareketleri, jest ve mimikler gibi dier
szsz iletiim yntemleriyle saysz yoldan iletiim kurarlar. nsanlarn yaz, matbaa
ve elektronik gibi ses ve sz mekna balayan teknolojiler kullanmakszn yz yze
ve sese dayanarak iletiim kurduu ortama, szl kltr ortam diyoruz. zkul
obanolu, k Tarz Kltr Gelenei ve Destan Tr, Aka Yay., Ankara 2000,
124.
Bkz., Mattei, Hz. Ali Cenknmeleri, 8.
Mattei, Hz. Ali Cenknmeleri, 13.
Zehra ztrk, Eitim Tarihimizde Okuma Toplantlarnn Yeri ve Okunan Kitaplar,
Deerler Eitimi Dergisi, I: IV (2003), 131-155.

Kelam Aratrmalar 9:1 (2011)

53

____________________________________________________________________________

benimsendiini, bir baka deyile bir gelenek halinde srdrldn sylemek

mmkndr.
Destan gelenei, Horasandan balayarak Trk dnyasna yaylan ve slm
ncesi Milli edebiyat geleneinin pek ok adan devam olan tekke ve tasavvuf
edebiyatndan ayrlmtr. Bir dnem sonra kahvehaneler, Tekkenin karsnda bir
nevi alternatif Mslman sosyal kurumu olarak belirir ve tekkenin, topluca
elenmek ve eitli sosyo-kltrel faaliyetlerde bulunma tekelini krar. Dahas
Tekke ekseninde uhrevi bir neve iinde yer alan zikirler, kahvehane ekseninde
nerdeyse tamamen dnyevi bir karakter kazanr.21
Eski Anadolu Trkesiyle yazlm manzum veya mensur din cenknmelerin
kltr tarihimizde nemli bir yeri vardr. Halkmzn bugnk inan, zihniyet,
davran ve zevklerinin olumasnda, onlarn rol ve pay byk olmutur. Onlara
vkf olmadan, halkmzn i dnyasn iyi ve doru olarak tanmak ve aklamak
mmkn deildir. Konular slm olan bu hikyeleri, ecdadmz, tercme, nakil,
tebdil ve ilve suretiyle mill edebiyatmza mal etmitir. Halkn tarihi, din, edeb
bilgi ihtiyacn karlamak ve bedi, hamas, din duygularn ve merakn tatmin
etmek yolunda ve Mslmanl yayma veya kkletirme vastas olarak
kullanmtr. Bahis konusu Cenknme, hikye ve destanlar, ou kere -dier retici
mahiyetteki din eserler gibi- akam toplantlarnda, uzun k gecelerinde meclis
meclis okunagelmitir. Hatta manzum olanlar, makam ve name ile sylenmitir.22
Eski kltrmzde, cenknmeleri sadece evde deil, ky misafirhaneleri,
camiler, tekkeler, kraathaneler ve benzeri yerlerde sesli olarak okumak ve birlikte
dinlemek gelenei yaygndr. Cenknmeler ve benzeri eserler, bu yolla btn aile
fertlerinin uurlanma srecinde etkili olmu eserlerdir. Vaktiyle cami n edebiyat
diye kmsenen halk hikyelerinden cenknmeler, defalarca okunmutur.
Cenknmelerin bizde ok farkl tesiri vardr. Bu kitaplar, Trkler arasnda Hz.
Muhammed, Hz. Ali, Hz. Fatma, Hz. Hasan, Hz. Hseyin ve Muhammed Hanefi
muhabbetini besleyen en nemli kaynaklar arasndadr.
Anadoluda kahvehanelerin ou, camilerin yaknlarnda bulunur ve camiye
erken gelenler namaz vaktine kadar burada beklerdi. Boa vakit harcamamak iin de
kahvecinin sahaflardan kira ile alp getirdii kitaplar okunurdu. Genellikle akamla
yats namaz arasnda Cenknmeleri biri okur, dierleri dinlerdi. Kahveci de kraat
eden mteriden kahve paras almazd. Kraathane diye de adlandrlan
kahvehanelerde muhakkak bir kitaplk bulunurdu. zellikle genlerin devam ettii
kahvehanelerde, kahramanlk konularn ileyen kitaplar okutup dinlemek ok

21
22

obanolu, k Tarz Kltr Gelenei ve Destan Tr, 124-129.

Geni bilgi iin bkz., Esad Coan, slm Trk Edebiyatnda kke Hikyesi,
Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, XXVI (1983) 275-286.

54

Do.Dr. Mehmet ATALAN

____________________________________________________________________________

revata idi. Okumu kiilerin devam ettii kahvehanelerde ise en son kan btn
gazete ve dergileri bulmak mmknd.
Ky odalar, pek ok adan ehirlerdeki kahvehanelerin benzerlerinin
kylerde kurulup yaygnlamasnda, nce onlarn fonksiyonlarn yerine getiren ve
misafir arlama ve dier ilevleri de dnldnde kahvehanelerden daha
mull bir sosyal kurum olarak ortaya kan, kyn sosyal kltrel merkezi
hviyetindeki kurumlardr. Trk sosyo kltrel yapsnda ky odalarnda, gerek
szl gerekse yazl Cenknmelerin, bu meknlarda icralar sz konusudur. Ky
odalarn zellikle yazl kltr ortam iinde en nemli kurumlardan birisi olarak
deerlendirmek mmkndr.
Anadolu kylerinde 1960l yllarda ky odalarnn durumu, sosyo-kltrel
deimelere paralel olarak meydana gelen farkllklarla kyn tek merkezi olmaktan
kp hali vakti yerinde olanlarn g ve kuvvet gsterisinde bulunduu bir hviyete
dnerek fonksiyonelliini kaybetmitir. Ky odalarnda sadece erkekler toplanrd.
Fakat odalarda okunan Hz. Ali cenkleri, ertesi sabaha kadar kadn, kz, ocuk btn
ky sakinlerine ulatrlrd. Ky odalar bir nevi iletiim merkezleriydi.23 Bu durum,
szl kltrn hkim olduu kk bir yerleim biriminde, szl kltre dayal
kltrel referanslarn olumasna katkda bulunurken, yapsal ve kalpsal adan da
mkemmel bir model tekil etmektedir.
Anadoluda, kadnl erkekli ve ocuklarn olduu yerler esas alnrd.
ocuklar bu cenknmeleri ok okumaktan olsa gerektir, ezberlerdi ve bu ezberleri
ocuklarn olduu yerlerde kendileri okurlard. 19501975 yllar arasnda yazl
kltr ortamnda oluturulan ok saydaki dini muhteval cenknmeleri, cami
nlerinde rahatlkla okunmaya balanmtr. Bu dnemlerde zellikle esnafn youn
olduu mahallerdeki cami nlerinde le, ikindi ve bilhassa Cuma namaz
vakitlerinde toplanan kalabalklara bu eserler okunmaktayd.
nanan bir insann, inancyla ilgili baz temel ilkeler hakknda bilgi sahibi
olmas beklenmektedir. Din bilgi dzeylerini yeterli grp grmemeleri, dini
bilgilerin renildii kaynak ve eserler nem tamaktadr. Kitap asndan son
derece kstl kaynaklarn varl da, topluluk yelerinin konu ile ilgili okuma
dzeyine paralellik gstermektedir. Okunmas kolay olan Cenknmeler24 gibi
cenkler, toplum tarafndan kabul grmtr.
Cenknmelerin en eski fonksiyonlarndan birisi, toplumdaki insanlarn
morallerini yksek tutmalarn salamakt. Bundan kast, insanlar ortak din, inan
23

24

Kr., Zehra ztrk, Muhammediyyenin iki yazma nshas ve iki kadn mstensih,
Trk Kltr ncelemeleri Dergisi, I (2000), say:1, 333-338.
Ali Akta, Kent Ortamnda Alevilerin Kendilerini Tanmlama Biimleri Ve nan
Ritellerini Uygulama Sklklarnn Sosyolojik Adan Deerlendirilmesi, I. Trk
Kltr Ve Hac Bekta Veli Sempozyumu (22-24 Ekim 1998), Gazi niversitesi Trk
Kltr ve Hac Bekta Veli Aratrma Merkezi Yayn, Ankara, 1999, s. 449-482.

Kelam Aratrmalar 9:1 (2011)

55

____________________________________________________________________________

ve ilkeler etrafnda birletirerek milli hedeflere ynelmelerini salamaktr. Bu, milli

hedeflere ynelmenin salanmasnn yan sra, gemite ayn ilke ve lkler iin
fedakrlk yapan insanlarn, kahramanlarn adnn, sannn ve yaptklarnn
yaatlmasdr. Bu gemi kahramanlarn yd edilerek yaatlmas, ayn zamanda
dini ve milli hedefler iin fertlerin zendirilmesini salamaa ynelik bir eitim
ilevi de grmektedir. Bu cenknmeler, daha nceki savalarda kahramanlk
gstermi kiilerin veya milli hznlerin, hedeflerin terennm edilerek bir yandan
insanlara hatrlatlmas, te yandan insanlarn psikolojik ynden bu hedeflere
ynelmesinin ve motivasyonunun salanmasdr. Cenknmelerin toplumun moralini
yksek tutmasna ynelik fonksiyonunun, btn Trk Tarihi boyunca devam ettii
bilinmektedir.25
Szl kltr ortamnda retilen cenknmelerin icra balamlarnda yer alan
dinleyiciler, cemaat zellii gsterirlerdi. Bu eserlerde, toplumda yerlemi
deerlerin gncel bir olay etrafnda yeniden ilenilii ile toplumun gndemine
getirilmesi sz konusudur.
Sonu olarak Cenknmeler, gnmz genlerinin ve ocuklarnn ne yazk ki
tanmad metinlerdir. Anlatlanlara gre de, insanlarn genel yaps byklere
sayg kklere sevgi zerinedir. Bykler her zaman hrmet grr, ky odalarnda
byklerin sohbeti dinlenir, yarenlikler edilir, cenknmeler anlatlr, herkes pr
dikkat bu anlatlanlar dinlerdi. Cenknme okuma gelenei, okur-yazarln az
olduu dnemde, nesilden nesile szl olarak aktarlan kltr ve toplumun tresi
mesabesindedir. Destanlar, cenknmeler, kssalar, menkbnmeler, gazavtnmeler
ve benzerleri hep szl olarak yaatlrd. Harp grm ihtiyarlar hatralarn anlatr,
aksakalllar terbiyev nasihatlerde bulunur, imamlar din telkinler yapar, nineler
tecrbelerini aktarr, yaren meclislerinde genler zorluklara altrlrd. Geceleri
cenknmeler, Ahmediyeler, menkbnmeler, destanlar, hikyeler, kssalar okunur,
halk dinlerdi. Cenknmeler, toplum hayatnda derin izler brakan byk olaylarn
dman istilas ve savalar gibi o topluluun hafzasnda yorula yorula
ekillenmesi ile oluur. Halk airleri, bu nemli olaylar manzum olarak terennm
ederler. Bu ekilde meydana gelen Cenknmeler, bazen yzyllar sonra yazya
geirilir. Aradan geen zamanda, Cenknmeler, yeni eklemeler yaplmas, yeni
semboller ve motifler ilavesi suretiyle zenginleir, hatta bir lde deiiklie
urayabilir. Bylece Cenknme btn bir milletin ortak eseri halini alr. Bu durum,
Cenknmelerin deerini azaltmaz.
Cenknmelerde geen olaylar, tarih gereklere tam olarak uymasa bile,
Cenknme sahibi topluluklarn mill mizalar, anlaylar, tutum ve davran
zellikleri hakknda fikir sahibi olmamz salar. Baz milletler ise, Cenknmelerde
tarih gereklerden fazla uzaklamazlar, onlar abartmazlar veya kendi lehlerine
25

obanolu, k Traz Kltr Gelenei ve Destan Tr, 112.

56

Do.Dr. Mehmet ATALAN

____________________________________________________________________________

deitirmezler. Trk Cenknmeleri genellikle bu niteliktedir. Mill mizacmza

uygun olarak net, ak ve yaln ifadelerle dile getirilmitir. Bu zellikleri ile tarih
baz olaylarn aydnlatlmasna bile yardmc olurlar.
BBLYOGRAFYA
Akta, Ali, Kent Ortamnda Alevilerin Kendilerini Tanmlama Biimleri Ve nan Ritellerini
Uygulama Sklklarnn Sosyolojik Adan Deerlendirilmesi, I. Trk Kltr Ve Hac Bekta Veli
Sempozyumu (22-24 Ekim 1998), Gazi niversitesi Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Aratrma Merkezi
Yayn, Ankara, 1999, s. 449-482.
Atalan, Mehmet, Muhammed b. el-Hanefiyye ve Anadolu'daki Tezahrleri (Muhammed Hanefi
Cenknmeleri), lahiyat Yay., Ankara 2007.
............, Trk Kltrnde Hz. Ali Cenknmeleri, Hz. Ali Sempozyumu, 24-25 Ekim, zmir 2007.
Akyrek, Ferhat, Muhammed Hanefi Cengi, Allahn Nimetleri ve nsanlar, Matabaaclk ve Ticaret,
Ankara 1969, Ankara 1968, 1-18.
Coan, Esad, slm Trk Edebiyatnda kke Hikyesi, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi
Dergisi, XXVI (1983) 275-286.
elebiolu, Amil, Trk Edebiyatnda Mesnev, Kitabevi Yay., stanbul 1999, 33, 43-44.
etin, smet, Tursun Fak, Hayat, Edebi ahsiyeti, Mesnevileri, lesam Yay., Ankara 2002.
etin, smet, Trk Edebiyatnda Hz. Ali Cenknmeleri, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1997.
obanolu, zkul, k Tarz Kltr Gelenei ve Destan Tr, Aka Yay., Ankara 2000.
Hz Kitabu Muhammed Hanefi, 06 Mil Yz. A 8622.
Hikaye-i Hazreti Muhammed el-Hanefi, No: 922.979 MUH., Diyanet ileri slam Ansiklopedisi SAM
Ktphanesi.
Kaf Kalesi Muhammed Hanefi Cenkleri, Maarif Ktphanesi ve Matbaas, stanbul 1941; Kaf Kalesi
Muhammed Hanefi Cenkleri, Maarif Ktphanesi ve Matbaas, stanbul 1943; Kaf Kalesi Muhammed
Hanefi Cenkleri, Maarif Ktphanesi ve Matbaas, stanbul 1956; Kaf Kalesi Muhammed Hanefi
Cenkleri, Maarif Ktphanesi ve Matbaas, stanbul 1958.
Kocatrk, Vasfi Mahir, Trk Edebiyat Tarihi, Edebiyat Yaynevi, Ankara 1970.
Mattei, Jean-Louis, Hz. Ali Cenknmeleri, Kitabevi Yay., stanbul 2004.
Muhammed Hanefi Cengi, Emniyet Matbaas, stanbul 1933
Muhammed Hanefi Cengi, stanbul Maarif Ktphanesi, Ankara 1941
Muhammed Hanefi Hazretlerinin Cengi, stanbul Sleymaniye Hac Mahmud Efendi, yy, 1300.
N. B., Muhammet Hanefi Cenkleri: Gazenfer Kfir Cengi, nar matbaas, stanbul 1963.
Ocak, Ahmet Yaar, Kltr Trihi Kayna Olarak Menkbnmeler, Metodolojik Bir Yaklam, Trk
Trih Kurumu Yaynlar, Ankara 1997.
Ortayl, lber, Menkbe, Osmanl Devletinin Kuruluu, Efsaneler ve Gerekler Tartma ve Panel
Bildirileri, mge Kitabevi, Ankara 2000.
cal, Safa, Dursun Fakih, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, Yl: 1 Cilt, 1 Say: 4, ubat-1980, 117130.
ztrk, Zehra, Eitim Trihimizde okuma toplantlarnn yeri ve okunan kitaplar, Deerler Eitimi
Dergisi, I: IV (2003), 131-155.
ztrk, Zehra, Muhammediyyenin iki yazma nshas ve iki kadn mstensih, Trk Kltr
ncelemeleri Dergisi, I (2000), say:1, 333-338.
Sarkaya, Mehmet Saffet, Anadolu Alevliinin Tarih Arka Plan (XI-XIII.) Asrlar), tken Yay.,
stanbu 2003.