DOSYA

Alevilik

Aleviliin/Alevilerin
Kuran Tasavvuru
Mustafa ZTRK*

levilik zerine yaz yazmak olduka zor ve skntl bir itir. Bu konuda
yaz yazmay zorlatran balca sebeplerden biri, kendisini Alevi olarak
tanmlayan ve-veya Alevilii z kimlik olarak alglayan herkesin hsnkabulle karlayaca bir Alevilik ieriinden sz etmenin pek mmkn olmaydr.

(I)

* Do. Dr.,
ukurova niversitesi
lahiyat Fakltesi
Tefsir Anabilim Dal

10

DEM DERG | YIL 2

S AY I 6

Bir dier sebep, gerek Alevilik diye nitelendirilebilecek tek tip bir dnce ve
inan sisteminden gerekse Aleviler diye isimlendirilebilecek monoblok bir gvdeden sz etme imknnn bulunmaydr. Bu keyfiyet, Alevilikle ilgili tm
tespit ve deerlendirmelerde mutlaka paranteze alnmas gereken birtakm istisnalara iarette bulunmay kanlmaz klmaktadr; nk Alevilik, erbabnca
bilindii ve ifade edildii zere (Aydn, 2006: 16), Orta Asyadan Balkanlara
kadar uzanan ok geni bir mekn ve yzyllar kapsayan ok uzun bir zaman
ierisinde eitli din, inan ve kltrlerin zellikle slami kkenli baz mega kavramlar, Batni imgeler ve yorumlar, ii motifler ve heterodoks tasavvufi dnce
kalplaryla bileiminden mteekkil bir senkretik yapya sahiptir.
Gerek teorik gerek pratik dzeyde Aleviliin ok desenli olu keyfiyeti bata
Alevilik nedir, ne deildir? meselesi olmak zere bu alanla ilgili dier btn
meselelerde dile getirilecek tm gr ve dnceleri en bandan bir dizi muhtemel itiraza muhatap klmaktadr. Bunun yannda, Alevilie dardan bakan
evrelerin din, mezheb ve siyasi tercihleri uyarnca Alevilere farkl kimlikler
atfetmesi, baka bir deyile Alevi olmayanlarn kendi ideolojilerine uygun Alevilikler betimlemesi, buna mukabil kimi Alevi gruplarn tarihsel kkeni yzyllara uzanan Alevi-Snni ekimesini bertaraf etme yolundaki her trl giriimi
belki biraz da rvanist bir tavrla siyasi hesap ve beklentilere ya da ksaca reel
politie kurban ederek her defasnda kesin bir dille reddetmesi ve adeta Snnilerin hibir jestine jestle karlk vermemeye ant imiesine bir tavr sergilemesi
de apayr bir mzmin sorundur.

Kurann Aleviler nezdindeki kutsall, bir bakma Snnilerin Tevrat,

Zebur ve ncile ilikin kutsallk telakkilerine benzer. Snnilik, bu kitaplara znde Allah katndan gnderilmi birer vahiy olduu iin
kutsallk atfeder; ama tahrif inancndan dolay bu kitaplarn dnyasyla empatik bir iliki kurmaktan da mmkn mertebe istinkf eder.

te btn bu sorunlar yuma Alevilik ve Alevilere ilikin her yeni tespit ve deerlendirmenin deyim yerindeyse l domas gibi mukadder bir
sonuca yol amaktadr. Kukusuz bu durum Alevilerin Kuran tasavvuru hakknda yazacaklarmz
iin de sz konusudur; ancak batan beri szn
ettiimiz bunca zorluun yan sra yanl anlama
ve anlalma ihtimallerini de hesaba katm olarak unu belirtmek isteriz ki bu yaznn ana izlei
ne Alevileri ibra ve honut etmek ne de itham ve
tahrik etmek gibi bir ama iermekte, dolaysyla
kimi Snni aratrmaclarn yazlarnda rastlanan
Aleviler zaten srat- mstakim zeredir. yahut
Alevilere hidayet yolunu gstermek din bir vecibedir. gibi ortodoks dncelere mebni bir ilgiden de beslenmemektedir.

Hz. Peygambere vahyedilen Kurandaki muhtevann tmne inanmak gerektii belirtilir; ayrca
yol ve erknla ilgili meselelerde pirler ve taliblere
Kurann rehberliine uymak gerektii tembihlenir (Bkz. Yldrm, 2005; 287-288). Benzer ekilde
Alevi-Bektai kltrnde ok nemli bir yere sahip olan yedi nl-ulu ozann iir ve deyilerinde
de kimi zaman etkileyici bir slupla birok kez

(II)
Alevilik, Yol bir srek bin birdir. sznde ifadesini bulan bir realiteye tekabl ettii iin Kuran
tasavvuru balamnda tm Alevileri kapsayacakbalayacak bir betimlemede bulunmak imknsz
gibi gzkmekle birlikte Alevi gelenekteki farkl
Kuran tasavvurlarnn birtakm ortak hususiyetlerinden sz etmek mmkndr. Bu balamda ilkin
Alevi-Bektai kltrdeki yazl kaynaklara yansyan Kuran tasavvurundan sz etmek gerekir. Bata Buyruklar olmak zere Alevi-Bektai gelenekteki
Erknname, Vilayetname ve Menakpname tr klasik
eserler incelendiinde sk sk Kurana atfta bulunulduu grlr ve bu atflarda son derece saygl
bir dille Kurann Allah tarafndan inzal edildii,

YIL 2

S AY I 6 | D E M D E R G

11

Kurandan ve Kurani kavramlardan sz edildii grlr; ancak bilhassa Nesim ve Viraninin

Kurana atflarnn hemen tamam hurufi ve batni karakterlidir.
Klasik Alevi-Bektai edebiyatnda dinin temel
kayna olarak nitelendirilip tazim edilen ve bilhassa itikadi alanda temel referans kayna olarak
gsterilen Kuran Alevilerin nikh, cenaze, cem,
semah gibi eitli tren ve ayinlerinde de kutsal
bir metin olarak dikkate alnr ve geleneksel AleviBektai ritellerinin birounda Kurandan belli
bal ayetler ve pasajlar okunur. Btn bunlara
ramen Alevilikte Kurana atfedilen kutsalln
esas itibaryla retorii gl, ii bo bir mahiyet arz
ettii ve byk lde kltrel-folklorik bir deer
ierdii sylenebilir. Tam bu noktada denebilir ki
Kurann Aleviler nezdindeki kutsall, bir bak-

zndaki sarih iddiada ifadesini bulur. Bu iddiaya

gre standart Kuran metninde 400 ksur ayet eksiktir; nk Kuran orijinal ve otantik hliyle 6666
ayet -ki Snni halk arasnda da yaygn olan bu bilgi aslnda kulaktan dolmadr- iermektedir; ancak
Osman, Muaviye ve yandalar Hz. Ali ve Ehl-i
Beytle ilgili 400 ksur ayeti Kuran metninden kartmlardr. slam tarihinde ilk defa Gult- ia
tarafndan ortaya atlan ve maalesef erken dnem
ii-mami ahbar (hadis) ve tefsir edebiyatnda da
kendisine yer bulan bu iddia, daha nce de belirttiimiz gibi hemen btn Alevi gruplar nezdinde
yaygn kabul grmtr. Nitekim Alevilikte dedeler ve ocaklar zerine yaplan bir aratrmada, gnmzdeki Alevi dedelerinin kahir ekseriyetinin
Kuranda baz ayetlerin eksik olduu kanaatini
tadklar tespit edilmitir (Yaman, 2004; 318).

Byk lde ii-mami-Caferi gelenee dayanan Alevilik

sylemi esas alnarak salt olumlayc bir dil ve slup kullanlmas, hele hele Hz. Alinin Kurana bakn tespit etmek
Alevi-Bektai geleneindeki Kuran alglamasn anlamamz kolaylatracaktr. eklinde tuhaf tespitlerde bulunulmas kesinlikle dezenformatif ve ayn zamanda maniplatiftir.

ma Snnilerin Tevrat, Zebur ve ncile ilikin kutsallk telakkilerine benzer; zira Snnilik, ad geen
kitaplara znde Allah katndan gnderilmi birer
vahiy olduu iin kutsallk atfeder ama bildik tahrif inancndan dolay bu kitaplarn dnyasyla empatik bir iliki kurmaktan da mmkn mertebe istinkf eder. Tpk bunun gibi Alevilik de Kurana
teorik -belki retorik demek daha doru olur- dzeyde bir kutsallk atfeder. Din tecrbenin pratikamel boyutu sz konusu olduunda ise Alevinin
Kuranla ilikisi, genellikle sekinlik (havaslk) ve
kemale ermilik sylemine dayandrlan Hakikat
mnkeif olunca eriat mrtefi olur. dsturunda
tebarz eder (ztrk, 2005; 170). Ayrca hemen
btn Alevi evrelerde Kuran metninin mevsukiyetine kukuyla baklr. Kimi zaman Kurana
kalem karmtr. gibi szlerle dile getirilen bu
kuku kimi zaman da Kuran muharreftir. tar12

DEM DERG | YIL 2

S AY I 6

Dier taraftan Alevilii bir halk hareketi, ezilmilerin yannda yer alan bir ideoloji olarak tanmlayan ve bu balamda 70li yllarn Latin
Amerikasnda kendinden sz ettiren zgrlk
teolojisine (liberation teology) de atfta bulunan
bir grup -ki bu grup Pir Sultan Abdal dernekleri,
Pir Sultan Abdal dergisi, Krdistan Aleviler Birlii ve onun yann organ olan Zlfikar dergisi etrafnda beklenen Materyalist-Marksist Alevilerden olumaktadr- Aleviye gre Kurana sahici
bir deer ve nem atfetmek anlamszdr; nk
Kuran her eyden nce on be asr ncesine ait
olup modas gemi bir metindir ve bu metindeki
muhtevann ada dnyann ihtiyalarna cevap
vermesi sz konusu deildir (Bilici, 1999; 68-69).
Kurann miladi yedinci yzyldaki bedevi Arap
toplumunu evreleyen sosyokltrel artlar ierisinde anlaml olduu, dolaysyla modern za-

manlara hitap etmedii ve-veya ada dnyann

sorunlarn zmedii dncesi Anadolunun eitli yrelerinde yaayan ve bilgi-kltr asndan
avam- nas dzeyinde olan Alevilerce de dile getirilir (Bkz. Yldz, 2004; 115).
Btn bu veriler nda denilebilir ki kimi
Snni aratrmaclarn Alevilik ve Kuran konulu
yazlarnda klasik Alevi-Bektai edebiyatndaki
atflar yahut On drt Masum, Aure gibi dergilerle
sesini duyuran ve byk lde ii-mami-Caferi
gelenee dayanan Alevilik sylemi esas alnarak
salt olumlayc bir dil ve slup kullanlmas, hele
hele Hz. Alinin Kurana bakn tespit etmek
Alevi-Bektai geleneindeki Kuran alglamasn
anlamamz kolaylatracaktr. (Eri, 2007; 162)
eklinde tuhaf tespitlerde bulunulmas kesinlikle
dezenformatif ve ayn zamanda maniplatiftir. Bu
tr yazlar, reel politikte bir dizi polemie de konu
olan bildik Alevi alm projesine servis sunmak
zere kaleme alnd iin hakl olarak kimi Alevi
gruplarca kesin bir dille reddedilmi ve sz konusu yazlar kaleme alan kiiler asimilasyon memurluu yapmakla itham edilmitir (Bkz. www.
alevihaberajansi.com).
Yeri gelmiken Alevi gelenekteki mehur Telli
Kuran kavramndan da ksaca sz etmek gerekir. Bilindii gibi geleneksel Alevi inan ve ibadet
anlaynn pratikteki ideal formu cemlerdir. Dolaysyla Alevilikteki asl ibadet ikrar, grg, musahiplik, dknlk, muharrem erkn gibi muhtelif
trleri bulunan cem(ler)de icra edilir; ancak cem
ibadetindeki Kuran, bildik Kuran deil mzrapla
alnan bir enstrman, yani balamadr. Nitekim
balama (saz) Alevi evlerinde ba kede bulundurulur. Saz alnacaksa gsnden kez plp
baa gtrldkten sonra alnmaya balanr. Birine verilecekse yine ayn sayg gsterilir. Bu yzden
saza Telli Kuran denir; nk saz namelerinin
kutsal olduuna inanlr. (Zelyut, 1998; 167-168).
Telli Kuran eliinde evkle terennm edilen nefesler de kutsal addedilir; nk bu nefesler bir
tr ilham rndr ve-veya vahiyden mlhemdir.
Dolaysyla her nefes sanki birer ayet ve suredir.

(III)
Kurann anlam ve yorum boyutuna gelince, geleneksel Alevilikteki hkim telakkiye gre
Kuran metnindeki anlam temelde zahir ve batn
olmak zere ift boyutludur. Bata Batniye-sma-

iliyye olmak zere irfani epistemolojiyi esas alan

tm ii frkalar ile heterodoks tasavvuf ekollerinde kabul gren bu ift boyutlu anlam nazariyesine
gre zahir anlam kabuk, btni anlam zdr. Ayn
ekilde zahir anlam eriat, batni anlam hakikattir;
dolaysyla naslarn anlam ve yorumunda aslolan
zahir deil btndr. Kurandaki zhir manay ortaya koyma abas tefsire, batni (irek) manann
kefi ise tevile karlk gelir. Bir Alevi-Bektai yazarn ifadesiyle (Zelyut, 1998; 36-37), Kuran lafz
ya da biime bal kalarak aklama ii tefsirdir.
Dahas tefsir, inzal-tenzil olunan vahyin dil dzeyindeki aklamasndan ibarettir. Tevil ise biimsel
dzeyde aklanan vahyin zn ortaya koymaktr. Ksacas tefsir zahirin, tevil batnn karldr.
Tefsirde eriat aamasnda kalnrken tevilde hakikate ulalr. Tevil ze ve i yze ulamak demektir. yze ulamak ise Kurann d yzn
yani eriat amak, kurallar ve yaptrmlar geride
brakmaktr.
Gerek bu anlaytan, gerekse Alevi-Bektai
edebiyatndaki mehur Drt Kap Krk Makam
kavramndan hareketle genelde slamn zelde
Kurann eriat, tarikat, marifet ve hakikat ek-

YIL 2

S AY I 6 | D E M D E R G

13

linde drt aamal-katmanl olduu sylenebilir.

Kurann eriat kapsnda ifade ettii anlam, ayetlerde bildirilen emir ve yasak kurallarn okumak,
anlamak ve uygulamak ya da ksaca eriat evine
girmek eklinde zetlenebilir ve sz konusu kurallar iselletirme abas Kurann tarikat kapsna
denk den anlam-yorum boyutu olarak nitelendirilebilir. Marifet kapsna gelindiinde Kuran byk lde tefekkr-tedebbr faaliyetinin konusu
olur, hakikat kapsnda ise bir bakma Tanryla
sohbet edip hasret gidermek gibi alglanr.
eriat kapsnda Kuran salt bir metin olarak
tilavet edilir, hakikat kapsnda ise kemale ermi
mminin gnlnde yanklanan ilah bir ses hline

gelir. te tam bu noktada Kuran soyut ve suskun

bir kelam olmaktan (Kuran- Smit) kar ve deyim
yerindeyse ete kemie brnp konuur. Dier bir
deyile, hakikat kapsnda Kuran insanla btnleir, bylece insan Kuran- Ntk, yani konuan
Kuran olur. Bu mertebeye ulaldnda Arap dilinin lafzi-zahir kalplarnda ifadesini bulan Kuran
ile bu vasftaki Kurann ierdii ahkm bir bakma anlamszlar. Buna paralel olarak kulluk-ibadet mefhumu da byk lde bakalar. Daha
akas, hakikat kapsnda eriat darda kalr;
hliyle namaz, oru, hac gibi formel ibadetlerin yerini ele-dile-bele sahip olmak gibi ahlaki normlar
alr. Asl ibadet, saf ve temiz kalplilikle e deer bir

Kuran, Aleviliin genel ve geleneksel kalplar iinde

kutsal bir kitap olarak tasavvur edilir ; ancak bu tasavvur daha ziyade teorik veya retorik dzeyindedir. Balayclk konusunda da durum bundan pek farkl deildir.

ahlaktan ibaret saylnca sz gelimi Kuranda geen salat kelimesi de bildik namazdan te salt dua
ve niyaz olarak alglanr. Bu alg ve anlay, kimi
Alevilerce Kuran ve hadislerde be vakit namaza
delalet eden sarih bir beyan bulunmad, be vakit namazn Hz. mer veya Emeviler Devrinde bir
devlet politikas olarak uygulamaya konduu gibi
birtakm argmanlarla temellendirilmeye allr
(Yldz, 2004; 68). Sz konusu ibadetleri Snni anlaya paralel biimde anlayp yorumlayan Alevilerin varl da inkr edilemez bir gerektir; ancak
zellikle ibadet ve muamelatla ilgili Kuran ahkmn pratik hayata aktarma sz konusu olduunda Alevilikteki hkim tavrn en iyimser nitelendirmeyle geveklik ve ilgisizlik eklinde tezahr
ettii sylenebilir.

(IV)
Alevilerin Kuran tasavvurunu ieriklendiren
zahir-batn, tenzil-tevil, tahrif, Kuran- Ntk gibi
kavramlar temelde ii kkenlidir; nk mezhep14

DEM DERG | YIL 2

S AY I 6

ler tarihiyle ilgili en temel kaynaklardaki bilgiler

zellikle Kuranda tahrif iddiasnn ilk defa Gult-
a diye anlan evrelerde seslendirildiini syler.
Ne var ki genelde Snnilie muhalefet, zelde Hz.
mer, Hz. Osman ve Emevilere husumet saikiyle
Aleviler tarafndan da savunulmaya deer bulunan bu iddia salt iddia, dahas bin ksur yllk bir
terane olmaktan te gitmez. Nitekim bir grup Alevi dedesi ile Nazmi Nizami Sakallolu (DbbetlArz Profesr 1400) tarafndan hazrlanan Kuran-
Hakm ve z Trke Meali adl Kuran evirisinin
Kuran ve nsan balkl sunu yazsnda da sz
konusu tahrif iddias tekrarlanm ve fakat kamuoyuna Alevilerin alternatif Kuran olarak takdim
edilen bu mealde zalim, kfir, mnafk gibi baz
Kuran kavramlarnn medlullerini Sfynlere
(Emeviler) eitlemenin dnda hibir alternatif(!)
sunulmamtr. stelik meal Ayntb Mehmed
Efendiye ait olan Terceme-i Tefsir-i Tibyn isimli
eserin sadeletirilmi versiyonundan intihalde bulunularak hazrlanmtr.
Yeri gelmiken Kurann kfirler, zalimler ve
mnafklarla ilgili beyanlarn ilk halife ile daha
genel erevede Emevilere hamletme geleneinin
Muriyye, Mansriyye, Hattbiyye gibi erken dnem ar ii frkalarla balayan, daha sonra zellikle Batniyye-smailiyye ias tarafndan devam

beyanlarda sakldr. Bu hakiki-btni z, zahir manaya itibar cihetiyle kavranamaz; dolaysyla hakikate eriatla ulalmaz. Kemal mertebesine ulamak iin, eriat-tarikat-marifet kaplarndan geip
hakikat kapsna erimek gerekir. Buraya eriildii
zaman Kurann zahir anlam ve yorumu kapnn
dnda kalr; nk hakikat mnkeif olunca eriat mrtefi olur.

ettirilen ok kadim bir gelenek olduu belirtilmelidir. Ayrca, Aleviliin Kuran tasavvurunda nemli bir tutan zahir-batn, tenzil-tevil eklindeki
kavramsal ieriklerin Batni-smaili bir kkene dayand su gtrmez bir gerektir.

(V)

Kaynaka
AYDIN, Ayhan. (2006). Akademisyenlerle Alevilik-Bektalik
Syleileri. stanbul: Horasan Yaynlar.
BLC, Faruk. (1999). Alevi-Bektai lahiyatnn Gnmz
Trkiyesindeki levi. Alevi Kimlii iinde]. ed. T. Olsson, E. zdalga, C. Raudvere, stanbul. Tarih Vakf Yurt
Yaynlar.

Sonu olarak Kuran Aleviliin genel ve geleneksel kalplar iinde kutsal bir kitap olarak
tasavvur edilir; ancak bu tasavvur daha ziyade
teorik ve-veya retorik dzeyindedir. Balayclk
konusunda da durum bundan pek farkl deildir.
Kurann Alevileri balayan-ilgilendiren taraf,
kabuk mana ya da eriatla zdeletirilen eriamel hkmlerden ziyade sohbet, muhabbet,
alak gnlllk, rza, tevekkl, tefekkr gibi konularla ilgili beyanlardr. Alevilere gre Kurann
insanlara anlatmak istedii hakikatin z bu tr

ER, Osman. (2007). Alevi-Bekta Geleneinde Kuran

Tasavvuru. slam limler Dergisi. yl: 2. say: 1.
ZTRK, Mustafa. (2005). Tefsir Tarihi Aratrmalar. Ankara: Ankara Okulu Yaynlar.
YAMAN, Ali. (2004). Alevilikte Dedelik ve Ocaklar. stanbul:
Karacaahmet Sultan Dergh Yaynlar.
YILDIZ, Harun. (2004). Anadolu Alevilii: Amasya Yresi Balamnda Bir nceleme. Ankara: Aratrma Yaynlar.
YILDIRIM, Ahmet. (2005). Alevi-Bektalerin Dinin Temel
Kaynaklarndan Kuran ve Snnete Bak. Uluslar aras
Bektailik ve Alevilik Sempozyumu. Isparta.
ZELYUT, Rza. (1998). z Kaynaklarna Gre Alevilik. stanbul: Yn Yaynlar.

YIL 2

S AY I 6 | D E M D E R G

15