PENGENALAN Puisi-puisi Melayu lama merupakan contoh terbaik yang

menceritakanberkaitan akar budi Melayu yang tersembunyi di sebalik ketinggian

bahasa. PuisiMelayu lama yang diolah secara berentak dan berirama dengan
pemilihan kata yangmemikat hati budi sehingga mudah melekat dalam ingatan,
merupakan khazanahwarisan Melayu sejak zaman-berzaman dalam bentuk
sastera lisan seperti pepatah,pantun, gurindam dan peribahasa.1 Kerangka hati
dan budi Melayu mengandungi tigakomponen utama iaitu epistemologi, pandangan
alam semesta (worldview) dankomponen nilai serta akhlak. Dalam konteks
epistemologi, ilmu mengikut pandanganorang Melayu ialah ilmu pencarian akal
budi manusia serta ilmu ilham dan wahyu.Sementara itu, dalam aspek komponen
pandangan alam semesta, masyarakat Melayumeletakkan Allah sebagai sumber
panduan tertinggi dalam pemikiran dan aktiviti.
Aspek komponen nilai, moral, etika, dan akhlak berkaitan erat dengan
pandanganorang Melayu tentang sesuatu yang dianggap sebagai mempunyai nilai
yang tinggidari segi kebenaran, kebaikan dan keindahan.2 Dalam konteks sastera
Melayu,genre puisi misalnya merupakan sebuah warisan teras hati budi
masyarakat Melayu yang penuh kesantunan dan nilai-nilai luhur. Pengaruh
daripada puisi tradisionalmenggabungkan nilai estetika bahasa dan ketinggian
nilai-nilai budi sertakesantunan orang Melayu. Secara umumnya, budi
didefinisikan sebagai akal ataudaya fikir untuk memahami sesuatu yang konkrit
atau abstrak, yang praktikalataupun teoritikal. 1http://pen yai r.wo rdpress.
com/cate gor y/puisi-tradisional/ 2http://pen yai r.wo rdpress. com/cate gor
y/puisi- tradisional/
PANTUN BUDI CERMINAN KETINGGIAN AKAL BUDI
Sutan Muda dari Lampung, Memikulcangkul dengan bajak, Singgah minum di lepau
nasi; Sudah serkah tempatbergantung, Telah patah tempat berpijak, Budi yang
baik tetap di hati Banyakorang di Bukit Cina, Daun nanas serak-serakan, Burung
tempua di pohon saga;Zaman sekarang ringgit berguna, Emas perak jadi taruhan,
Budi baik terpinggir juga. Padi bukit padi huma, Taruh mari di dalam peti, Dibawa
orang ke TanjungJati; Budimu tuan saya terima, Sudah terlekat di dalam hati,
Terpahat kukuhhingga ke mati. Buah lada lebat di pangkal, Gugur daun dengan
buahnya, Dibawadagang pergi seberang; Sungguh ringgit penuh sekapal, Budi
tiada apa gunanya,Nama pun tidak disebut orang. Dari Johor ke Majapahit,
Singgah berlabuh di PulauBangka, Ambil muatan gula dan rempah; Jika masyhur

budi yang baik, Jangan pulamengada-ngada, Orang keliling jadi menyampah.

(Sumber: Hamidah Adam, Batu Pahat,Johor, 2001)3 3 Majlis Peperiksaan
Malaysia, 2006. Mutiara Sastera MelayuTradisional. Kuala Lumpur: Dewan
Bahasa dan Pustaka. BIBLIOGRAFI BUKU Ab.Rahman Ab. Rashid, Mohd Rosli
Saludin dan Zakaria Perngis, 2003.AnalisisAutentik Sastera-Mutiara Sastera
Melayu Tradisional. Selangor Darul Ehsan:Pearson Malaysia Sdn. Bhd. Harun Mat
Piah, 1989. Puisi Melayu Tradisional:SatuPembicaraan genre dan fungsi. Kuala
Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Hashim Bn Haji Musa,Ph.D. 2001. Falsafah,
Logik, Teori Nilai dan Etika Melayu-SuatuPengenalan. Kuala Lumpur: Akademi
Pengajian Melayu, Universiti Malaya. MajlisPeperiksaan Malaysia, 2006. Mutiara
Sastera Melayu Tradisional. Kuala Lumpur:Dewan Bahasa dan Pustaka. LAMAN
WEB Perbilangan Adat Melayu, h ttp : //p en yair. w o r d p r es s . co m/categ o
r y/p u is i- tr ad is io n a l/ Ads byGoogle

NAZAM
Nazam ialah puisi yang berasal dari kesusasteraan Arab-Parsi. Mengikut
KamusDewan (1994:858) Nazam ialah perkataan Arab yang bermaksud
gubahan puisiseperti sajak dan syair, bernazam adalah bercerita dengan
lagu, bersajak ataubersyair, manakala menazamkan bermaksud menceritakan
dengan lagu atau mengubahdan menyajakkan. Kamus Dewan juga memberikan kata
lain yang digunakan untuknazam iaitu nalam. Mengikut Kamus At-tullab ArabMelayu (1994:) nazam dalambahasa Arab bererti merangkai, mengarang,
menyusun dan mengatur. Makna initermasuklah merangkai, mengarang dan
menyusun kata-kata dalam mencipta puisi.Dalam Kamoes Bahasa MinangkabauBahasa Melayoe Riau, (Jakarta,1935) tidakdijumpai kata "nazam", namun dapat
disamakan dengan "nalam", iaitu banalam(bernazam) ialah bertjerita dengan lagu
terutama tentang agama atau yang berisipengajaran. Dalam Kamus Besar Bahasa
Indonesia,terbitan Balai Pustaka 1988,ditemukan kata "nalam" dan "nazam".
"Nalam" adalah gubahan sajak (syair,karangan); sementara bernalam, bermaksud
membaca puisi atau bercerita denganlagu; bersajak (bersyair). Mengikut Kamus
Umum Bahasa Indonesia (1984)mengatakan "nalam": gubahan sajak, syair atau
karangan); "bernalam" bermaknabersajak atau bersyair; bercerita dengan lagu;
"menalamkan" adalah menyajakkan;menceritakan dengan lagu.Definisi-definisi di
atas menunjukkan bahawa dalam bahasa asalnya, nazambermakna puisi secara
umum. Di samping itu istilah bernazam pula digunakanbagi maksud berlagu. Di
dalam hal ini istilah Nazam mengalami kedudukan yangsama dengan istilah syair
dan gurindam. Ketiga-tiga perkataan itu diambil daribahasa asing. Syair dan
nazam diambil dari bahasa Arab, gurindam pula berasaldari bahasa Tamil. Ketiga-

tiga perkataan ini bermaksud gubahan puisi secara umumdi dalam bahasa asal
masing-masing. Setelah diterima ke dalam bahasa Melayuperkataan-perkataan ini
kemudian mengalami pengubahsuaian dan digunakan sebagaiistilah teknikal yang
merujuk kepada sesuatu jenis puisi yang mempunyaistruktur, isi dan fungsi yang
tersendiri. Perkataan nazam yang digunakan sebagaiistilah teknik kepada suatu
jenis puisi mula ditemui dalam Tajus Salatin yangdikarang oleh Bokhari alJauhari kira-kira dalam tahun 1603.Istilah nazam dalam konteks puisi Melayu
tradisional yang diterima pada masa inimerujuk kepada sejenis puisi tradisional
yang mempunyai beberapa ciri khas.Ciri-ciri utama nazam adalah seperti di
bawah:1. Gubahan puisi yang mengandungi dua baris serangkap. Dalam aspek ini
iamenyerupai pantun dua kerat tetapi tidak mempunyai pembayang maksud.
Kedua-dua
baris adalah maksud.2. Skima rima Nazam ialah a-a, b-b. Namun begitu skima
rima ini tidaklah terlalurigid. Terdapat nazam yang selepas beberapa rangkap,
skima rimanya menjadi agaklonggar.3. Lazimnya, tiap-tiap baris nazam terdiri
daripada lima atau enam perkataanmenjadikan sukukata antara sepuluh hingga
dua belas. Namun begitu ada juga yanglebih daripada enam perkataan dan
mempunyai hingga 20 sukukata.4. Bilangan baris pada sesuatu nazam adalah tidak
terhad. Ada nazam yang panjanghingga seribu rangkap.5. Nazam adalah puisi
yang bertemakan keagamaan seperti menceritakan tentanghukum hakam dan
kisah kehidupan Nabi Muhammad saw.6. Dari sudut gaya bahasa, terdapat banyak
penggunaan perkataan Arab.7. Ciri signifikan dalam Nazam ialah ia dimulakan
dengan puji-pujian terhadapAllah dan selawat ke atas Nabi. Baris yang berupa
puji-pujian dan selawat inidiulang-ulang hingga ke baris akhir.8. Nazam biasanya
disampaikan dengan lagu yang agak rancak,lazimnya diiringipaluan rebana9. Pada
masa ini nazam biasanya dinyanyikan dalam majlis-majlis berendoi danmajlismajlis keagamaan yang lainPerkembangan Nazam di Tanah MelayuNazam tidaklah
begitu terkenal seperti pantun dan syair. Tidak banyakpenyelidikan yang telah
dijalankan ke atasnya. Bahkan, Vladimir Braginsky(2004:491) berpendapat
bahawa hanya dua subgenre puisi tradisional yang masihsubur di dalam
kesusasteraan Melayu bertulis iaitu pantun dan syair.Perkembangan nazam hanya
terbatas kepada beberapa buah negeri, iaitu Terengganu,Pahang dan Melaka
sahaja.Mengikut sejarah, nazam dibawa ke Asia Tenggara pada abad ke 16 oleh
pedagangdan alim ulama yang menyebarkan agama Islam ke Alam Melayu. Nazam,
di sampingsyair, adalah puisi yang lahir dari kedatangan dan perkembangan
kesusasteraanIslam sejak zaman Kerajaan Pasai hingga ke empayar Melayu
Melaka. Merekamenggunakan nazam untuk menyampaikan ajaran Islam, mengajar

hukum hakam dankisah Nabi-nabi.Selepas kejatuhan Melaka, Aceh telah muncul

sebagai pusat perkembangan dankekuatan kesusasteraan Islam. Di sinilah
lahirnya pengarang dan pujangga Melayuyang turut menghasilkan karya-karya
agung. Pada peringkat awal,pengarang-pengarang Aceh telah memperkenal dan
menterjemah karya-karya Arab danParsi ke dalam bahasa Melayu. Hal ini
dituruti dengan percubaan untuk menciptapuisi dalam bahasa Melayu dengan
menggunakan gaya atau metrum puisi Arab Parsi.Kegiatan ini menyuburkan
perkembangan syair dan nazam.Hasil usaha pengarang-pengarang Aceh ditemui di
dalam sebuah naskah pada1296H/1879M. Di dalamnya terdapat terdapat sebuah
puisi diberi jodol Aqidat alAwam.Akan nadham ini Aqidat al AwamDaripada
yang wajib bagi agama sudah tamam terjemah nadham tiada boleh
disebutkankerana gharib lagi miskin kehinaantiada warith tiada kaum sangat
terdagangmemintak sedekah mana-mana negeri orangsiapa-siapa yang kasih
dengan sayang jangan dengki jangan benci jangan wayangkerana sebab hancur
hati kedukaantinggal negeri tinggal kampung percintaansiapa melihat salah silap
minta maafkan jikalau kasih dengan insaf tuan baikkandengan serta nahi kita
loghatserta ...........semuhanya tuan angatempat ilmu tua sudah faham dengan
tahqiqmana yang salah tuan ubah dengan........... jikalau tuan tiada tahu yang
demikianbaik tuanku mengikut yang ada dalam suratansatu huruf satu baris satu
titikharam atas tuan mengubahkan bertukar balikitulah nasihat daripada hamba
tuan kabulsupaya di akhirat jadi senang tiada berhadulkerana hamba baharu
datang tiada fasihBahasa Melayu baik tuanku tolong fasrih.(Teuku Iskandar ,
1995:438)Karya ini merupakan puisi yang ditulis dalam dua baris serangkap dan
berima dihujungnya. Pada rangkap pertama dan kedua pengarang (atau
penterjemah)menyatakan usahanya untuk menterjemahkan puisi tersebut dari
bahasa asing, jelasnya bahasa Arab, ke dalam Bahasa Melayu. Puisi yang sedang
diterjemahkanitu diistilahkan olehnya sebagai nadham.Di samping itu terdapat
sebuah puisi yang dberi tajuk Nalam (Nazam)PeraturanAlif yang disebut oleh
Braginsky (2004:752). Nalam (Nazam)Peraturan Alif berkemungkinan dikarang
pada abad ke 18. Rangkap pertama dimulakan dengan huruf alif, rangkap kedua
dimulai dengan huruf ba, ketiga dengan sa dan seterusnya.Nazam ini mungkin
diperbaharui dan menjadi Nazam Alif Ba Ta yang agak terkenal
di Perak, Melaka. Nazam Alif Ba Ta mengandungi 58 rangkap. Rangkap
pertamabermula dengan huruf alif, rangkap kedua bermula dengan ba dan
seterusnya.Nazamini memperkatakan tentang kemuliaan agama Islam, khasnya

tentang ketinggian ilmudan iman.(Aliff)Allah menjadikan kesekelian alamLangit

dan bumi, laut yang dalamPercaya Rasul alaihissalamSuruh dirikan agama
Islam(Ba) Baru hukum akalQidam dan Baqa sedialah kekalTak dapat lagi hendak
disangkalJika hendak faham kajilah akal(Ta) Tajamlah akal menuntut ilmuSupaya
jangan kita tersemuRajinkan belajar jangan jemuPada yang lain jangan
diramu(Sa) sabil tak billah liku bahriIlmu pengetahuan wajib dicariSupaya
menjadi lebai yang qariBanyak rahmat Allah memberi(jim) Jadikan Allah Tuhan
yang KayaNabi Muhammad Rasul yang muliaDisuruh beriman serta percayaSuruh
menyembah Tuhan yang esa(Ha) Hadis Quran buat ikutanKasi agama serta
amalkanJangan diingkar suruhan TuhanJika diingkar terimalah keazaban(Kho)
Khabar yang benar hendak dipercayaiSegi agama jangan dicemuhiAgar hidup
bahagia berseriRahmat petunjuk Tuhan cucuri ( sumber: Wahyunah Haji
Abd.Gani, Mohamad Shaidan,2000:494-500)Struktur Nazam.Kedua puisi yang
dipetik di atas memperlihatkan ciri-ciri nazam yang dikenalipada hari ini, iaitu
puisi yang terdiri dari dua baris menepati huraian Zaababahawa Nazam adalah
puisi yang rangkapnya dihitung dua-dua serangkap denganskima rima a-a, b-b.
(Harun Mat Piah,1994:286). Dalam hal ini ia menyerupaipantun dua kerat.
Bezanya nazam tidak mempunyai pembayang maksud, kedua-duabaris adalah
maksud. Serangkap nazam tidak boleh berdiri sendiri. Ciri ini
jugamembezakannya daripada pantun dua kerat, Sesuatu rangkap mesti dikaitkan
denganrangkap-rangkap yang lain untuk membawa satu tema utama dan tema itu
adalah temakeagamaan.Nazam juga berbeza dari syair yang kebanyakannya
mengandungi empat perkataansebaris dengan sepuluh sukukata. Rima syair ialah
a-a-a-a sementara rima nazamialah a-a atau a-b, c-b, d-b dan d-e. Skima rima ini
tidak terlalu rigid danboleh juga menjadi a-a, b-a, c-a, d-a,. Baris nazam mungkin
lebih panjangdaripada syair dan pantun, iaitu mengandungi lebih daripada lima
perkataan danmencapai hingga dua puluh sukukata.Naskah awal nazam yang
ditemui ditulis di dalam tulisan jawi. Dari sudut gayabahasa nazam banyak
menggunakan perkataan yang berasal dari bahasa Arab terutamaperkataan yang
berkaitan dengan agama Islam. Ciri yang signifikan di dalam nazamialah ia dimulai
dengan puji-pujian dan pengucapan syukur terhadap Allah SWT danselawat ke
atas nabi.Contohnya:Puji itu bagi Allah yang tunggalYang tiada ada baginya itu
misalYang menunjuk atas wajib wujudnyaItu oleh ni kainat samuhanyaMaka
salatul-Llah dan salamnyaItu turun kedua atas Rasul-NyaMuhammadin yang
dibangkit akan diaDengan surah tauhid Tuhan yang sedia.Pada masa sangat umum
syiriknyaDengan sebab sangat banyak jahilnyaMaka menunjuklah ia akan

kitaDengan bujuk bagi nasihat yang nyataTunjuk pula hingga perang dengan
pedangMaka nyatalah agama putih terang
Petikan di atas adalah dari Nazam al-Jawahir al-Samiyah, (sumber: Harun
MatPiah, 1977:288). Dari segi bentuk dan isinya menepati definisi nazam
yangdihuraikan di atas. Sebahagian besar isinya membicarakan ilmu tauhid,
iaitumengenal dan memahami sifat 20. Terdapat kosa kata dari Bahasa Arab dan
istilahagama seperti salatul-Llah, surah, tauhid, Rasul. Syirik dan
sebagainya.Baris-baris yang mengandungi puji-pujian ini diulang-ulang supaya
dapat memberikesatuan tema kepada keseluruhan nazam yang disampaikan. Dan
ini memberikankesatuan dan ikatan seperti tali yang merangkai bait-bait atau
rangkap-rangkaptersebut. Ciri-ciri ini selaras dengan makna nazam pada asasnya
iaitu merangkaimisalnya merangkai mutiara atau merangkai bunga-bunga pada
satu tali.Nazam berfungsi sebagai media pembelajaran agama, khasnya untuk
masyarakat yangtidak mahir di dalam bahasa Arab dan tidak mampu membaca
kitab-kitab yang lebihtebal. Hal ini jelas dinyatakan di dalam Nazam Mukadimah
daripada kitab Tanbihal-Kusla:Telah tamat nazam ini dengan berkatNabi kita
yang dibenarkan mukjizatAku nama nazam ini MukadimahBagi orang baru belajar
ilmu AllahIni bermakna dari segi isi, nazam tidaklah seluas pantun dan syair yang
meliputiseluruh bidang dan kehidupan manusia. Syair juga pada mulanya
digunakan untuktujuan menyampaikan ajaran agama. Namun syair telah mengalami
perubahan dandigunakan untuk menyampaikan cerita sejarah, cerita hikayat dan
sebagainya. Dariaspek isi, Nazam juga menyerupai berzanji yang mengandongi
doa-doa, puji-pujiandan penceritaan riwayat Nabi Muhammad saw. yang
disebutkan berturut-turut iaitusalasilah keturunannya, masa kanak-kanak,
remaja, pemuda, hingga diangkatmenjadi rasul. Di dalamnya juga mengisahkan
sifat-sifat mulia yang dimiliki NabiMuhammad, serta berbagai peristiwa untuk
dijadikan teladan umat manusia.Selain menyampaikan pengajaran agama, nazam
juga telah digunakan bagimenyampaikan nasihat dan panduan kepada pemerintah
dan pemimpin. Contoh nazamyang demikian ditemui dalam Tajus Salatin yang
berbunyi:Bahawa bagi raja sekalianHendak ada menteri demikianYang pada suatu
pekerjaanSempurnakan segala kerajaanMenteri inilah maha tolan rajaDan peti
segenap rahsianya sahajaKerana kata raja itu katanyaEsa ertinya dan dua adanya
Maka menteri yang demikian perinyaAda keadaan raja dirinyaJika raja dapat
adanya ituDapat peti rahsianya itu.(sumber: Harun Mat Piah, 1989:283).Mengikut
Zaaba naskah nazam yang terkenal ialah kitab Kitab Kanz al-Ula yangdikarang

oleh Al-Syed Muhammad bin Syed Zainal Abidin al-Idrus yang terkenaldengan
nama Tuk Engku Besar Terengganu. Tuk Engku Besar Terengganu juga
telahmengarang beberapa buah buku agama yang ditulis dalam bentuk nazam.
Sebuahdaripadanya terbit beberapa kali dan luas penyebaran khususnya di
Terengganu.Nazam yang ditemui termasuklah Tahfat al-Wildan, Mokhtasar, alJawahiral-Saniyyyah, Sirat al-Nabawiyyah, dan Sullammal-Taufiq. Kebanyakan
nazam beliaumengandungi kisah hidup Nabi Muhammad sejak baginda
dilahirkan.Nazam Kanz al-Ula menceritakan riwayat hidup RasullullahSaidina
Muhammad itulah Rasul yang tinggiZat dan sifat dan nisab dan perangai yang
muliaDan ia ituah langit yang ke atas bandingnyaDan anbia lainnya tu bawahnya
ia.Dia iaitu matahari yang lebih cahayanyaDan anbia lainnya itu bintangnya iaMana
samakan dia oleh Rasul yang lainPada tingginya itu dan murahnya iaDan ialah laut
yang sangat luasnyaDan ombaknya yang limpah pada alam ini iaDan ialah awan
yang menghamburkan hujanPada daratan rata dan lautnya iaLagi ialah angin yang
dilepaskan diaDengan tiada hingga pada alam ni iaNazam juga menjadi kesenian
yang dipraktikkan di Melaka. Di Melaka terdapatsebuah teks nazam berjodol
Tanbih al-Kusla. Nazam tersebut adalah hasilterjemahan daripada Nzam Arzal
an-Nas oleh Ahmad bin Haji Abd.Raof, yangmerupakan Mufti negeri Melaka
tahun 1944. Tanbih al-Kusla lebih merupakan bukupermulaan dalam ilmu fikah,
khususnya untuk anak-anak sekolah.Mengikut Mohd.Ali Bachik (2004:10)
perkembangan nazam di Melaka berlaku dikalangan kaum lelaki dan kaum wanita.
Kaum lelaki membaca nazam di surau diantara waktu maghrib dan Isyak terutama
pada bulan Rabiul Awal. Kaum wanita pula
membaca nazam sambil menganyam tikar pada waktu malam.Salami Simon
(1990:56) menemui beberapa buah nazam yang ditulis dan disampaikandi dalam
bahasa Jawa khasnya di daerah Sungai Besar Selangor. Nazam-nazam itudimiliki
oleh beberapa orang respondennya yang pernah belajar di pondokpengajian
agama semasa mereka masih muda. Mereka memberi maklumat bahawaNazamnazam tersebut dilagukan selepas sembahyang fardhu sementara masuk
waktuseterusnya, atau setelah selesai mengaji Al-Quran. Orang-orang
perempuan,khasnya ibu-ibu dan nenek-nenek, sering menggunakan nazam untuk
menidurkananak-anak dan cucu mereka.Lagu NazamLazimnya Nazam disampaikan
dengan berlagu. Secara umum lagu nazam bolehdibahagikan kepada dua
kategori.Lagu atau intonasi zikir untuk Nazam yang dibaca di surau-surau.Lagu
nasyid untuk nazam yang disampaikan di tempat-tempat keramaian
khasnyamajlis-majlis keagamaan.Lagu zikirLagu zikir menggunakan nada yang
rendah, sesuai untuk tempat seperti surau.Baris pertama dimulakan dengan

intonasi panjang dan tinggi pada sukukata yangpertama, diikuti dengan pendek
dan rendah pada sukukata kedua. Baris keduadimulakan dengan pendek dan
rendah pada sukukata yang pertama dan tinggi danpanjang pada sukukata yang
kedua. Hal ini diulang pada sukukata ketiga dankeempat hingga ke akhir.
Sukukata yang akhir setiap baris diberi penekanan,iaitu dengan lebih ditinggikan
dan dipanjangkan.Laa /i/laa /ha/ ill /lal/Lahhh /,Mu/hamm /ma/durrr /Ra/sull
/lul/Lahhh /.Pengulangan perkataan dan ungkapan yang terdapat pada nazam
adalah sesuai untukdiserapkan ke dalam zikir .Nazam juga dibaca dengan rentak
pendek panjang dan penekanan kepada sukukatayang keempat. Melodi seperti ini
boleh disebut sebagai melodi terbuka dan mudahdisesuaikan dengan bilangan
sukakata nazam yang tidak terhad.Ka/mi/mu/ laa /na/zam/i/ nii /de/ngan/na/
maaaa /(12 sukukata)Al/lah/yang/memm /be/ri/fa/ hamm /kan/a/ga/ ma /12
sukukata)Deng/ki/pa/ daaa /nya/sau/da/raaa /se/ke/ lian (11
sukukata)Sau/da/gar/Me/ sir /ya/Al/lah/Na/bi /Yu/sof /di/jual/kan /(15
sukukata)Lagu NasyidDi dalam majlis-majlis keramaian nazam dilagukan dengan
lagu yang lebih rancakdan nada yang lebih tinggi untuk menimbulkan kemeriahan
tetapi lembut danterkawal sesuai dengan senikata yang berunsur keagamaan
Mengikut catatan Mohd
Ali Bachik (2004:15), lagu yang paling banyak digunakan untuk nazam ialah
laguyang dikenali sebagai Abdaubis yang berasal dari berzanji. Pada masa ini,
laguini lebih popular di Tanjung Bidara dan Tanjung Keling. Terdapat beberapa
versilagu yang dinyanyikan oleh kumpulan-kumpulan yang bergerak di Merlimau,
Jasin,Serkam dan Muara Sungai Duyung. Terdapat juga lagu nazam yang
diserapkan kedalam lagu-lagu oleh pencipta-pencipta lagu moden. Contohnya,
Seniman AgungP.Ramlee mempopularkan lagu Naam Sidi menjadi lagu Gambus
Jodoh (dari filem MaduTiga) dan Tolong Kami Bantu Kami (daripada filem Tiga
Abdul). Kumpulan-kumpulannazam semasa juga telah menggubah irama-irama baru
yang sesuai untuk menyanyikannazam untuk menjadikan kesenian ini lebih menarik
khasnya untuk menarik minatgenerasi muda.Perbezaan lagu nazam dan syairLagu
nazam berbeza dari syair. Syair mempunyai bentuk melodi yang panjang,bernada
melankolik, mendayu, meninggi, dan beralun. Irama nazam lebih rancak
dantemponya cepat. Lagu nazam lebih mudah dan tidak memiliki range nada
yangterlalu tinggi atau terlalu rendah yang mencabar kemampuan seorang
penyampai.Jika syair merupakan persembahan yang dibawa oleh tukang syair
yang dianggapmempunyai kebolehan istimewa, maka nazam lebih merupakan
partisipasi bersama.Orang ramai yang datang ke sesuatu majlis seringkali akan
turut bernazambersama-sama ahli kumpulan. Nadanya lebih rendah dan tidak
memerlukan lantunanatau ketinggian suara atau pernafasan yang baik . Melodi
syair hanya dapatdibawa dengan baik jika bilangan sukukata tidak melebihi lapan.
Keharmonianirama syair akan terjejas jika bilangan sukukata tidak terkawal. Hal

ini tidakterjadi di dalam nazam kerana iramanya boleh disesuaikan dengan

panjang pendeksesuatu baris. Nazam boleh dinyanyikan tanpa muzik pengiring
dan boleh jugadiiringi dengan alat muzik percussion seperti gendang dan rebana.
Nazam biasanyadinyanyikan secara beramai-ramai sedangkan syair disampaikan
secara solo danmemerlukan vokal yang baik.Berbeza dari syair yang berkembang
di pentas-pentas persembahan khasnyabangsawan, nazam lebih merupakan
aktiviti rakyat yang dilagukan dikampung-kampung terutama di tempat-tempat
belajar agama. Lagu-lagu nazambiasanya disampaikan secara beramai-ramai oleh
murid-murid sekolah agama rakyat.Tujuannya untuk memudahkan pelajar-pelajar
mengingati dan menghafal bahan-bahanyang dipelajari. Kumpulan nazam sekolahsekolah ini sering pula mengambilbahagian dalam acara-acara kemasyarakatan
seperti perkahwinan, khatam Al-Quran,pesta-pesta kebudayaan. Ia merupakan
penyertaan beramai-ramai bukan sahaja olehpelajar-pelajar yang menyertai
kumpulan nazam tetapi juga pendengar-pendengaryang kebanyakannya tidak
boleh membaca atau tiada kesempatan membaca. Adabmembaca mesti dimulakan
dengan duduk tertib dan memberi salam dan membacabismillah, berselawat atas
nabi. Selain di tempat-tempat belajar, nazam jugadinyanyikan oleh kaum wanita
semasa mendodoikan anak. Sehingga sekarang terdapatlagu-lagu nazam yang
dinyanyikan di dalam upacara berendoi. Di negeri Pahang danbeberapa tempat
lain, acara berendoi disebut sebagai bernazam.Dengan Bismillah kami
mulaiAlhamdulillah wassala tannabi
Dengan takdir Ilahi RabbiSampai makdud yang dicitaiSeorang anak cita yang
lamaSekarang kami sudah terimaSeorang anak diberi namaKami ayunkan
bersama-samaEmas dan perak kami ayunkanAnak ditaruh di daam buaianTali
ayunan kami pegangkanEmas dan perak kami nyanyikanDi antara lagu yang sangat
terkenal di dalam acara berendoi ialah Dendang SitiFatimah atau Dondang Siti
Fatimah.Zaman zaman ya RasullahZaman Nabi di Tanah MekahWafatnya Nabi di
MadinahMeninggalkan anak Siti fatimahMengikut Harun Mat Piah (1989:307),
lagu-lagu Nazam di Terengganu lebih pelbagairagam dan banyak variasinya
sementara lagu-lagu yang didapatinya di Melaka agakmonotonus. Beliau menemui
beberapa kumpulan nazam yang aktif dalam daerah KualaTerengganu, Besut,
Kemaman dan Dungun. Aktiviti ini juga dijalankan di UluTembeling, Pahang dan di
Parit, Perak.Selain daripada kesusasteraan Melayu, Nazam juga berkembang di
dalamkesusasteraan Urdu. Dalam kesusasteraan Urdu, nazam merujuk kepada
puisiobjektif, lazimnya mengandungi isi yang berbentuk naratif, pengajaran
ataukritikan dan sindiran. Nazam dibahagikan pula kepada nazam nasri
(bahasaberirama), dan nazam taweel yang bermaksud puisi panjang. Dalam bahasa
tersebut,Nazam mengalami pembaharuan dan menjadi sebahagian puisi popular
pada masa inidengan adanya rakaman dan penyebaran yang luas.Fungsi dan
penyebaran nazam tidaklah seluas penyebaran syair dan pantun. Sebagairumusan
dapatlah dilihat bahawa nazam disebarkan melalui beberapa cara:Secara

beramai-ramai atau perseorangan oleh penuntut-penuntut sekolah agamauntuk

memudahkan menghafaz, misalnya Sifat 20.Secara beramai-ramai di masjid atau
surau sambil menunggu masuk waktu sembahyangtujuannya juga untuk menghafaz
seperti di atas.

Secara berkumpulan atau koir sebagai persembahan pada majlis-majlis

disekolah-sekolah agamaSecara berkumpulan di dalam majlis-majlis keramaian
kenduri kahwin, berkhatan,khatam Quran, Maulidil Rasul dan sebagainyaSecara
berkumpulan sambil bekerja menganyam tikar dan sebagainyaSecara
perseorangan ibu-ibu ketika menidurkan anakRujukanBraginsky, 2004,The
Heritage of Traditional Malay Literature, Singapore:Instituteof Southeast
Asian Studies.Harun Mat Piah, 1989, Puisi Melayu Tradisional, Satu Pembicaraan
Genre danFungsi, KualaLumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.Hussain bin Unang,
1994, Kamus At-tullab Arab-Melayu , Kuala LumpurDarulfikir.Kamus Besar
Bahasa Indonesia, 1988, Jakarta, Balai PustakaTeuku Iskandar,1995,
Kesusasteraan Klasik Melayu Sepanjang Abad,Brunei: Jabatan Kesusasteraan
Melayu, Universiti Brunei Darussalam.Wahyunah Haji Abd.Gani, Mohamad
Shaidan, 2000, Puisi Melayu Lama Berunsur Islam,Kuala Lumpur: Dewan Bahasa
dan Pustaka.Kamus Bahasa Minangkabau-Bahasa Melayoe Riau, 1935, Jakarta.
1935,Posted by zurinah hassan at 7:32 PM2 comments:ahmad s.m yusof
said...alangkah bagusnya kalau saya dapat menuntut ilmu nazam dari puan...11:14
PMamthraxs said...Puan, ade simpan tak lagu-lagu nazam ni ?12:19 AMPost a
CommentNewer Post Older Post HomeSubscribe to: Post Comments (Atom)
About Mezurinah hassanTarikh /tempat lahir: 13 Jun 1949, Alor Setar Kedah.
Alamat Tetap: No.2, JalanPinggir, 8/1L, Seksyen 8, 40000 Shah Alam
Bermaustautin di Selangor sejaktahun 1974 Kelulusan Akademik: B.A.Hons
(Universiti Sains Malaysia), M.A.(Universiti Putra Malaysia). Doktor Falsafah,
Akademi Pengajian Melayu,Universiti Malaya. Pengalaman Menulis: Karya-karya
berbentuk sajak, cerpen,rencana telah tersiar di akhbar dan majalah misalnya
Dewan Sastera, DewanMasyarakat, Dewan Bahasa, Mastika dan lain-lain sejak
tahun 1967.
Keindahan Bahasa Melayu: Gurindam,Pantun dan Selokaskip to main | skip
tosidebar Keindahan Bahasa Melayu Sunday, May 20, 2007Gurindam,Pantun dan
SelokaGurindam adalah satu bentuk Puisi Melayu lama yang terdiri dari dua
bariskalimat dengan irama akhir yang sama, yang merupakan satu kesatuan yang
utuh.Baris pertama berisikan semacam soal, masalah atau perjanjian dan baris
keduaberisikan jawapannya atau akibat dari masalah atau perjanjian pada baris
pertamatadi.Contoh-contoh Gurindam:Barangsiapa meninggalkan sembahyang,
seperti rumah tiada bertiang.Hendak mengenal orang berbangsa, lihatlah kepada
budi dan bahasa.Pada orang tua jangan derhaka, supaya Allah tidak murka.Kalau

mulut tajam dan kasar, kelak ditimpa bahaya besar.PANTUN adalah sejenis puisi
tradisional masyarakat Melayu yang wujud sejak zamanberzaman. Mengikut
sejarah, pantun wujud sejak zaman masyarakat Melayu tidaktahu menulis dan
membaca lagi. Pantun dicipta sebagai suatu bentuk pengucapanuntuk
menyampaikan fikiran dan perasaan terhadap seseorang ataupun
mengenaisesuatu perkara di samping bertujuan untuk menyindir, berjenaka dan
memberinasihat serta untuk bersuka-suka.Pantun merupakan bentuk puisi
tradisonal yang terdiri daripada empat barisserangkap, empat perkataan sebaris,
mempunyai rima a-b-a-b dengan beberapavariasi dan pengecualian. Tiap-tiap
rangkap terbahagi kepada dua iaitu rangkappembayang atau sampiran dan
maksud. Setiap rangkap tidak dapat berdiri sendiridan biasanya rangkap-rangkap
tersebut memerlukan beberapa rangkap lain untukmelengkapkan keseluruhan
idea. Berikut dipaparkan contoh-contoh pantun empatrangkap yang meliputi tema
kasih sayang, adat dan nasihat.Contoh-contoh Pantun:Sirih junjung sirih
pinangSirih kami susun bertingkatAdat dijunjung pusakadikenangBangsa berbudi
hidup muafakatSirih junjung sirih pinangSirih kuning diberi namaAdat dijunjung
pusakadikenangHidup berbudi muafakat bersamaSirih kuning sirih daraSirih
tanya berserta cincinHidup beradat amansejahteraBudaya lama tetap
terjaminSirih kuning diberi namaSirih tanya berserta cincinHidup berunding
muafakatbersamaBangsa mulia budaya dijaminOrang Jawa turun ke
dusunSinggah sejenak di pinggir kotaKami bawa sirihtersusunSudilah sepiak
pembuka kataSeloka merupakan bentuk puisi Melayu Klasik, berisikan pepetah
maupunperumpamaan yang mengandung senda gurau, sindiran bahkan ejekan.
Biasanyaditulis empat baris memakai bentuk pantun atau syair, terkadang dapat
jugaditemui seloka yang ditulis lebih dari empat baris. Kata "seloka" diambil
daribahasa Sansekerta, sloka
Bibliografi:
http://www.scribd.com/doc/54526060/PUISI-MELAYU-TRDSNL
http://dbp.gov.my/lamandbp/main.php?
Content=vertsections&SubVertSectionID=981&VertSectionID=25&CurLocation
=826&IID=
http://www.dbp.gov.my/lamandbp/main.php?
Content=vertsections&SubVertSectionID=826&VertSectionID=25&CurLocation
=208&IID&Page=1
BIMBINGAN BERKARYA - PANTUN

PENGENALAN
Za'ba dalam bukunya Ilmu Mengarang Melayu menjelaskan, "Perkataan pantun
itu pada mulanya dipakai orang dengan makna seperti atau umpama." Ada
pendapat mengatakan perkataan pantun adalah daripada bahasa

Minangkabau iaitu panuntun yang bermaksud pembimbing/penasihat yang

berasaskan sastera lisan dalam pengucapan pepatah dan petitih yang
popular dalam masyarakat tersebut.
Sehingga hari ini, pantun sering digunakan dalam upacara peminangan
dan perkahwinan atau sebagai pembuka atau penutup bicara dalam
majlis-majlis rasmi. Umumnya terdapat dua jenis utama pantun iaitu
pantun berkait dan pantun tidak berkait.
Bilangan baris dalam setiap rangkap pantun dikenali sebagai kerat. Lima
bentuk utama pantun ialah pantun dua kerat, pantun empat kerat,
pantun enam kerat, pantun lapan kerat dan pantun dua belas kerat.
Pantun yang popular digunakan ialah pantun dua kerat dan empat kerat.
Setiap pantun mesti mempunyai pembayang dan maksud pantun. Pembayang dalam setiap rangkap
adalah separuh pertama daripada keseluruhan jumlah baris dalam rangkap berkenaan. Separuh kedua
dalam setiap rangkap pantun pula ialah maksud atau isi pantun.
Antara ciri-ciri lain yang ada dalam sebuah pantun ialah pembayangnya mempunyai hubungan yang rapat
dengan alam dan persekitaran yang rapat dengan pengucapnya seperti yang terdapat dalam contoh
pantun dua kerat berikut:
Sebab pulut santan terasa,
Sebab mulut badan
binasa.
Rima pantun yang baik berakhir dengan ab,ab bagi pantun empat kerat dan a,a bagi pantun dua kerat.
Selain daripada pembayang, maksud dan rima, pantun juga terikat dengan hukum suku katanya. Bagi
pantun Melayu, suku kata untuk setiap baris ialah antara lapan hingga dua belas suku kata sahaja.
Melalui bentuknya yang kemas dan padat, pantun berjaya menjadi alat yang penting untuk menghibur,
memberi nasihat, menduga akal, meluahkan perasaan dan menyedapkan cakap. Pantun turut berfungsi
sebagai media untuk menyampaikan hasrat yang seni atau rahsia yang tersembunyi melalui penyampaian
yang berkias.
KANDUNGAN PANTUN MELAYU
Pembayang atau sampiran
Pembayang terletak pada bahagian setengah pertama setiap rangkap pantun. Pembayang memainkan
peranan untuk memberi persamaan bunyi/rima kepada maksud. Pembayang pada baris pertama
hendaklah ada hubung kait dengan pembayang pada baris berikutnya dalam setiap rangkap pantun.
Maksud atau isi
Maksud atau isi terdapat dalam setengah bahagian kedua dalam setiap rangkap pantun. Pada bahagian
inilah tersurat dan tersiratnya apa yang hendak disampaikan dalam pantun tersebut(tema).
Perkataan
Pantun biasanya mengandungi empat atau tiga patah perkataan pada tiap-tiap baris. Pantun yang baik
memaparkan bilangan perkataan pada tiap-tiap baris yang sama bilangannya.
Suku kata
Tiap-tiap patah perkataan terdiri daripada tiga atau empat suku kata. Dalam tiap-tiap baris pula
hendaklah mengandungi antara lapan hingga dua belas suku kata. Pantun yang baik mengandungi jumlah
suku kata yang sama banyak.
Rima atau bunyi
Rima ialah bunyi yang sama pada bahagian tengah atau akhir pada tiap-tiap baris pantun. Rima yang baik
mempunyai bunyi yang sama dalam setiap rangkap pantun. Rima pada baris pertama pembayang
mestilah sama dengan rima baris pertama maksud dan begitulah seterusnya Rima pantun yang terbaik
ialah a,b,a,b dan ada juga berima a,a,a,a
.
Pantun di bawah mengandungi 4 patah perkataan dan 9 suku kata setiap baris.Contoh pantun yang baik :
Ba/ik/ ber/galas/ ba/ik/ ti/dak/,
Bu/li/-bu/li/ ber/ta/li/ be/nang/,
Ba/ik/ ber/ba/tas/ ba/ik/ ti/dak/,
A/sal/ bu/di/ sa/ma/ di/ke/nang/.

CIRI-CIRI PANTUN YANG BAIK

Pantun yang baik ialah pantun empat kerat yang mempunyai ciri-ciri berikut:

mengandungi 4 kerat/baris

jumlah perkataan dalam sebaris antara 4-5 patah perkataan

jumlah suku kata sebaris antara 8-12 suku kata

ada hubungan antara pembayang (2 baris di atas) dan maksud (2 baris di bawah)

bunyi rima akhir seuntai pantun itu mestilah sama- a,b,a,b .

bahasa yang halus, penuh kiasan dan sindiran serta banyak menggunakan unsur alam.

maksud isinya sarat dengan pengajaran, moral dan falsafah hidup

sarat dengan ciri-ciri tradisional-penggunaan rangkap, ada pembayang dan maksud, mempunyai nilai hidup
masyarakat yang menggambarkan perspektif masyarakat yang melahir dan menggunakannya.

JENIS-JENIS PANTUN

Pantun 2 kerat

Pantun 4 kerat (jenis paling popular)

Pantun 6 kerat

Pantun 8 kerat

Pantun 10 kerat

Pantun 12 kerat

Pantun 14 kerat

Pantun berkait

FUNGSI PANTUN

Sindiran atau tempelak

Melepaskan rindu dan kasih sayang

Menyatakan penghargaan/terima kasih

Berteka-teki atau mencabar ketangkasan fikiran

Hiburan atau jenaka

Memberi nasihat sosialisasi dan pendidikan

DI MANA ORANG BERPANTUN?

Majlis pertunangan dan perkahwinan

Teks pengacara/juruacara dan ucapan dalam majlis rasmi

Pertandingan berbalas pantun

Alunan lagu rakyat

- Lagu Kanak-kanak

- Lagu-lagu Asli
- Dikir Barat dan Lain-lain:

Teknik menulis pantun dan bahasa berirama

Posted on March 31, 2011 by sitik
Pantun dan bahasa berirama sememangnya tidak dapat dipisahkan dalam apa-apa jua majlis. Pada zaman
dahulu, pantun dan bahasa berirama dituturkan oleh masyarakat Melayu pada setiap masa tidak kira di manamana sahaja. Bahasanya yang indah, lembut dan tersusun menyebabkan masyarakat menggemarinya.
Sememangnya, pantun dan bahasa berirama merupakan unsur keindahan bahasa yang amat sesuai digunakan
dalam apa-apa jua teks. Penggunaan pantun dan bahasa berirama dalam teks pengacara majlis sudah tentu
dapat menarik perhatian dan tumpuan hadirin agar terus bersama-sama menjayakan majlis tersebut dengan
jayanya. Oleh itu, di sini diberikan sedikit panduan tentang teknik mencipta pantun dan bahasa berirama agar
teks pengacara yang dihasilkan tidak terlalu sterotaip dan hambar.
Mencipta Pantun
Pantun ialah puisi berirama yang berangkap. Pantun boleh dibahagikan kepada pantun dua kerat, empat kerat,
enam kerat, lapan kerat dan berkait. Dalam penulisan teks pengacara majlis, pantun yang kerap digunakan ialah
pantun empat kerat. Hal ini kerana pantun empat kerat lebih mudah untuk dicipta. Sebelum mencipta pantun, kita
harus mengetahui dengan jelas ciri-ciri pantun. Yang berikut merupakan ciri-ciri pantun yang perlu dipatuhi agar
pantun yang terhasil tidak kedengaran sumbang.
1. Binaan pantun terdiri daripada pembayang dan maksud. Dalam pantun empat kerat, dua baris di atas ialah
pembayang dan dua baris di bawah ialah maksud.
2. Rima akhir pantun empat kerat ialah ab ab, iaitu jika dalam baris pertama suku kata akhir ialah kan (a) maka
suka kata akhir dalam baris ketiga juga ialah kan (a). Begitu juga jika suku kata akhir bagi baris kedua ialah ri
(b) maka suku kata akhir keempat juga semestinya ri (b).
3. Setiap satu baris terdiri daripada tiga hingga enam patah perkataan sahaja.
4. Suku kata dalam sebaris pula antara lapan hingga 12 suku kata.
Pantun yang ingin dicipta pula harus bergantung kepada agenda sesuatu acara. Jika pantun yang ingin dicipta
adalah untuk tujuan alu-aluan maka dalam maksud pantun harus disebut ucapan selamat datang. Pembayang
pantun pula lebih baik menggunakan unsur keindahan alam. Jika tidak mampu, anda boleh menggunakan apaapa sahaja unsur yang dirasakan sesuai dan menarik.
Contoh pantun:
Memasang pukat terkena lokan,
Lokan dibawa ke Tanjung Puri; } Pembayang
Selamat datang kami ucapkan,
Ke Majlis Anugerah Guru Bestari. } Maksud
Mencipta Bahasa Berirama
Bahasa berirama ialah kata-kata ibarat yang mempunyai rentak dan keindahannya yang tersendiri. Selalunya,
kata-kata berirama ini diambil daripada ungkapan atau peribahasa yang digubah menjadi bahasa yang menarik.
Bahasa berirama sebenarnya tidak terikat seperti penciptaan pantun. Rima akhir bahasa berirama boleh
berbentuk bebas atau terikat, iaitu aaaa. Yang penting dalam bahasa berirama, kata-kata yang digunakan harus
indah dan sesuai dengan acara.
Contoh:
Benar kata orang, jika tak kenal maka tak cinta,
Kalau dah cinta, ingin pula bertentang mata,
Pabila bertentang mata, ingin pula mendengar suara.
Namun begitu, bahasa berirama tidak semestinya dicipta seperti di atas. Anda juga boleh menggunakan frasafrasa menarik seperti meluah rasa mengungkap bicara, segera ditampilkan, namun apakan daya, kita telah di
penghujung acara dan sebagainya.