Doqqu z Bitik
A ZRBAYCAN TRKLRININ
SLAMAQDR TARIXI
III Bitik
AZRBAYCANDA
QURULAN QDM
DVLTLR
Bak 2014
Elmi redaktor: Prof. Dr. Yusif Yusifov, Dos. Dr. Mirheydr Mirzyev
Redaktor: Prof. Dr. Ramiz skr, Hlim Rzaquliyeva
BALIQLAR
1. Dvlt qurumlar .
M.. III-II minillrdki qurumlar....
M.. I minildn slamaqdrki qurumlar...
3. Ordu v dvlt.
Trklrin ordu sistemi..
Sava taktikas.
Atl trklr v svari dylr
4
12
16
22
25
61
76
85
103
107
111
120
126
133
151
161
173
198
204
214
269
286
301
344
367
400
dbiyat..
480
1. DVLT QURUMLARI
Trk dvltlri haqqnda yazlan srlrd dvlti quran, onun yaranmasnda sas qvv olub, arl iynind dayan xalqn tarixi deyil,
hakimiyti yntn slal-xandanlarn, onlarn idarsi altnda olan lk
v blglrin tarixi verilir. Bel tarix kitablar dvlti quran trk boylarn,
dvltin etnik zyini gzard edib, arxa plana keirir. Trk mdniytini
drindn duya bilmyn yaban alimlrin bu mnasibtini siyasi bax
kimi d dnmk olar, lakin bir-iki alimi xmaq rtil, trk xalqlarnn
z iindn xan v zllikl azr tarixilrinin bu mnasibtini anlamaq
olmur. Trk xalqlarnn tarixin eyni mnasibti qdrtli Osmanl imperiyasnn varisi olan Trkiyd d grmk olur. Bel ki, trk boylarnn
bugn qdr qurduu v adna 16 imperiya, 50-dn artq dvlt, 50-dn
artq ahlq-bylik, bir ne atabylik, 20-dn artq xanlq, 10-dan artq
sultanlq v 15-dn artq respublika (cmhuriyt) sz qoulan 150-dn
yuxar dvlt qurumu bllidir. Lakin bu dvltlrin ksriytinin adn
kn ada Trkiy tarixilri Dou v Gney-Dou Anadolu, kiayaras v Azrbaycanda m.. III minildn zbri trk, protoazr v azr boylarnn qurduu Aratta dvlti, bir ne Subar byliyi, Qut imperiyas, Lulu
dvlti, Turuk (Trk) v Kuman byliyi, Mana dvlti, Mada imperiyas,
Saqa, Alban-Aran dvltlri v onlarla bylik, xanlq, sultanlq qurumlarnn v htta Sfvi dvltinin adn bel kmirlr.1
Burada qdim dnya dvltlri srasnda trk dvlt qurumlarnn
nmli yeri v zlliyi haqqnda bilgi vermk nzrd tutulduundan, ilk
dvlt qurumlarnn yaranma sbblri v yaranma raiti fonunda qdim
trk dvltlrinin etnik dayaqlar, corafiyas, baqa dvltlrl oxar v
frqli chtlrinin mqayissi, siyasi hakimiyt nvlri, dvlt atributlar,
dvlt-xalq, dvlt-ordu anlamlar, trk dvltilik glnklri kimi bzi
msllr zrind dayanmaq v lk, hali, hakimiyt atributlar il ortaya
xan Dvltin inzibati v etnik corafi snrlar, etnik demoqrafiyas, monarx, oliqarx v ya demokratik mahiytli siyasi hakimiyti, unitar, federativ v ya konfederativ quruluu, bylik, xanlq, ahlq v imperiya tutumlu llrini diqqt almaq lazm glckdir.
1
Halbuki, tannm trk tarixisi F. Smerin szlri il desk, Sfvi dvlti Slcuq v
Orta Asiya trk dvltlrindn daha trk idi.
, 1988.
, I, 169.
Misird Nilin stabil dama dvr olmas suvarma iini yax tkil
etmy imkan verirdi, kiayarasnda is Frat v Dcl stabil olmayan
daqnlar il vaxtar kanal v bndlri datd n insan myin
burada daha byk tlbat vard. kiayarasnda ilk mskunlama VI-V
minillrd balansa da, artq IV minild burada byk arx v kanallarn
kilmsil mayit olunan mdniyt formalard. Kanal kmk bir
soyun gc daxilind deyildi, bunun n qonu qbillrin birliyi v
yaxn blglrdn sir alnm adamlarn qul myi lazm idi.4 Bu is
siyasi qurumun yaranmasna aparan tkilatlanma, tkilat zmrnin
ortaya xmas klind gerklirdi.
Qdim dvltlrin yaranmas n toplumun mifoloji dnyagrnd tanrya v ya tanrlara inamla bal din, toplumun mdni-iqtisadi
sviysi v doal durumu il bal etnik razi olan lk v real gc kimi
ordu faktoru nmli rol oynayrd. Trk etnosunun dvltilik glnyi
baqa xalqlarn dvlt qurma prinsiplrindn frqlnir, nki sadalanan
hr faktorun trklrd znmxsus zlliyi vard. stlik, sosial qurum tmli zrind formalaan daltli trk dvlt qurumunun sasnda
yazlmam qanunlar, toplumun inamla qoruduu tr dururdu.
Bir ox xalqlarda dini inanc, mifik dnyagr tanrlarn vziflri,
iyerarxiyas fonunda Kosmik dvlt inam yaratmdr. Bel dvltlr
mkan baxmndan Gyd v ya tanrlarn yurdu saylan Asr lksind,
Baqastan, Sumeru, Olimp kimi yksk yerlrd olsa da, tanrlar buradan
insanlarn gndlik yaamna mdaxil edirdi. Yerd z dvltini quran
xalqlarn oxu Kosmik dvlt modelindn istifad etmi v mxtlif lklrd teokratik dvlt sistemlri yaranmdr. Misir nisbtn astrologiya
il daha ox ilgilnn Sumerd uzmanlarn Kosmik dvlt adlandrd ilk
Sumer dvltilik glnyi mbd hakimiytini n xarmdr.5
Frd tanrsal gerkliyi ks etdirn doal evr iind yer alm
cmiytin bir hisssidir. Lakin bu iyerarxiya hlqlri arasnda mvcud
4
Minlrl sir v qul myil yaranan tarixi abidlr corafi durumdan v istifad olunan materialdan asl olaraq, uzun v ya qsa mrl olur. Bel ki, da v ya dalaan
zl mhluldan qurulan Piramidalar gnmz qdr qald, kiayarasnda gn altnda
qurudulmu krpicdn tikiln mbdlr (zikkurat) is dald.
5
Btn dyrlrin yalnz tanrnn keyfiyti olduunu dnn yhudilrd is tanrnn
(Yahve) zl ad yoxdur, nki onlarn inancnda kosmos tanrda deyil, tanr kosmosda
ks olunur. Musa tanrdan soruur: srailoullar mndn sorusa ki, tanrnn ad ndir,
n deyim? Tanr Musaya deyir: -Varlq Mnm (x, 3.13-14).
,133.
Sumer inancnda drd sas tanr bunlar idi: 1. Anu ba tanr (ata) saylrd. Sumer dilind An sznn gy anlam olduu kimi, qdim trklr d tanr sznn kknd
duran Tan sz gy anlam dayrd; 2. Enlin (Anunun olu) ba tanrnn qrarlarn
icra edn v tufan aas saylrd. Epitetlri bel idi: byk hkmdar, Gydki tanrlarn
maviri, Yerd tanrlara yol gstrn, rifah dnn by, dediyi sz he bir tanr qar
xa bilmz v sair; 3. Enki Yerin tanrs saylrd, epiteti is Ninmax ulu xatun idi;
4. Ninxursaq Ana Torpaq erkk olub, Nin-tu doan epiteti il ilnirdi. Trk inan
cnda is Ana torpaq Yer-Sub ad il verilirdi.
7
Bel ki, Arattada tanrca nanna tapna, V sr yazar Pomponi Melann qeyd etdiyi
gnaykokratumen (Gn-Ay-Gk yaratu men) boyad, hun elbyi (anyu) mktubunun
Gy-Yer doan, Gn-Ay hunlara anyu sen szlril balamas v ya Gytrk yazlarnda lk iysi anlamnda ilnn Yer-Sub kultu kimi tanr v iy adlar haqqnda
V Bitikd geni bilgi verilmidir.
9
Mirzyev, 2003, 7.
Bozqr trk dvlti hr hans bir ailnin qlnc zoru il meydana gtirdiyi ynlar topluluu deyil, fqt idarilrl ibirliyi yapan geni xalq ktllrinin (sosio-politik kmlrin) qeyrtlri, itirak il gerkln bir siyasi tkkldr (Kafesolu, 1989, 233).
15
Cooper, 1983. 48-49.
10
11
, 124-125.
12
, I. 44.
oxtanrl Misird tanrlar onlarn mbdd qoyulan tapnaq simvolu qu, ink, kz,
adam v sair fiqurlar tmsil edirs, sosiumda firon vz edir. nki fironun anas adi
insan olsa da, o, Ra tanrnn olu saylr. Tanrnn yerd ba kahini olan firona hakimiyt simvolu skipetr verilmi v o, Misir xalqnn zrind oban tyin edilmidir.
20
, 102
19
14
21
KB, Metin, 1991, 408-410; , 1994, 302-304: tapu tetig erse qlq btn tgke
yarar bu qopar terk qutun Xidmti all v drst tbitli olsa, hkmdara rzi-hal
olar (4045); atm ersiq erse bolur oq ya kni erse qlq bolur tamas Yax nian
v csur is ox-yay olar, doru tbitli is dama olar (4046); bitig bilse saq a
bolur Yaz v hesab bils, xzindar olar (4048); qayuqa gelik tegir g bolur qayu
kk ayuqluq ze at alur Kimi al il gliy ykslir, kimi gk-ayuqluq il hrt
tapr (4067); qayu yawu yuru bolur ilbegi qayu at tesiz bolur er gi Kimi yabqu,
kimi yuru, elbyi, kimi d nvannn tay-brabri olmayan r-gi olur (4069).
22
, 1963, 113.
15
16
KCN, I. 11; B grn arxeoloji blgsi kimi, II minilin ortalarnda meqalit tikililr,
Ouz qalaalar diqqti kir.
25
Dd Qorqud hekaylrind tkur (xan) v mlik (by) titullar il ad ken QaraTikan, Sunu-Sandal, Qpaq, kl, Qara-Aslan, Qara-Tkur, Buacq, Baybecan by
v onlarn boyu xristianl qbul etmidilr.
26
Yerli Od kultu v Asar tanrya inama dayanan, lakin pers mhitind formalad n
trk glnyindn frqlnn zrdtilik, zrdtiliy dayanb, atprstliyi n xaran
v mal-mlk brabrliyi, htta arvadlar bldrmk adtini tbli edn mzdki dini
d trklr n yad idi. nki etnik kk baxmndan, Mzdk fars (cm) idi v bunu
Nizamlmlk xsusi qeyd edir: Mzdk cmdir (Siyastnam, 158).
17
tind drd din tapnan ayr-ayr trk boylarnn bir yerd yaamas bunun
bariz nmunsidir. Tolerantlq din ayr qarda deyimind d qalmdr.
vvlki minilllrd daha sad grkmi olan Misir mbdlri artq
m.. I minildn balayaraq mhtmliyi il seilir v idarilikd onun
funksiyasnn genilnmsi grnr. Artq hr be adamdan biri, kiln
torpan is d biri mbd aid idi. oxtanrl Roma-Yunan tapnaq v
mbdlri d byk imtiyaza malik idi. Bu durum xristianlq anda
Bizans dvltinin mbdlr verdiyi byk nml daha da artmd. Trk
toplumundan frqli olaraq, bu dvltlrd dini institutlar baqa dinlr
qar barmaz mvqe tutur v sad xalq yox, oliqarx v hakim zmrni
mdafi edirdi. Trklrin yeni-yeni lklr fth etmsind baqa etnik
boylara v baqa dinlr tolerant mnasibti d z bhrsini verirdi, htta
475-d rumlu inovnik v feodallarn talan xisltinin artq dzlmz hal
almasndan bhs edn yepiskop Salvian Marselli qeyd edirdi ki, rumlular
bel varvarlarn (trklrin) zbt etdiyi torpaqlara qar.
Dvltilik baxmndan n Asiya xalqlarndan xeyli gerid qalan
Avropa xalqlarnda boy-soy qurumundan dvlt qurumuna keid v hakimiytin irsi trlmsi m.. I minild gerkldi. Aqressivliyil seiln
Asur, aqressiv olsa da, ial etdiyi lklrd tikinti aparb, kanallar kn
Urartu v hmin minilliyin ortalarna qdr mdniyt mrkzi saylan
Babil dvltindn uyun blmlrd bilgi verilmi v bu dvltlrd irsi
hakimiyt olmas gstrilmidir. Ar ovinizmi il seiln hmnilr
v bir ne sr sonra onu tqlid etmy alan Sasanilr d hakimiyti
seiml deyil, irsi yolla varis verirdi: rdir Babkandan balam
cm ahlarnn axrncs olan Yzdgrdn dvrn qdr ah olu ah
ola bildiyi kimi, vzir olu da vzir olmal idi.27 Sosial qurumu dvlt
quruluuna transfer edrk insan azadlna nm vern trklrin dvltilik flsfsinin sasnda seim dururdusa, Yunan-Roma dvltlrinin
yaranmasnda da ail (klan) v boy qurumlar nm dam v Bizans
anda bu glnk hakimiytin irsi trlmsi klind davam etmidir.
Masir genetika, geneologiya terminlrinin kknd dayanan soy
anlaml genos (yunan), gens (latn) sz qadn anlam il baldr.28 Olsun ki, qdim trkcnin kn (xalq) szn bnzs d, german dillrin27
18
29
30
, 1982, 156.
Sonra xalq anlam qazanan demos qabaqlar damos klind idi (, 1982, 293).
19
, 1982, 126.
Afinada m..594-d Solonun reformas il torpa icary gtrnlrin borcu lv
olundu, 509-da is zadganlara byk tpki gstrildi. 4 boylu Afina dvltind 400
nfrdn ibart ura yarand (4x100). hali varna-mlkn (glir!) gr gliri ox,
orta, az olanlar v kasblar zr 4 nv blnd v 3 blgy ayrlm Yunanstann
(Attika) ayrca bas (demarx), hesabdar, 30 hakimi v kahini olan hr blgsind
znidar sulu ttbiq edildi.
33
Azr xalq, 2000, 98-102.
34
, , 41.
32
20
munu yrnn etnoqraflar da bunu boy qurumu il izah edir. Tarixd blli
trk dvltlrinin oxu mhz boyad il tannr.
Dvltin xarakterik chtlrin tsir edn boy-soy qurumlar kimi,
ail, evlnm v toplumda qadnn statusu v ona mnasibt msllri,
hminin irsi hakimiyt glnyi olan dvltlrd kimin varis ola bilmsi
d dvlt qurumunda myyn rol oynayr. Etnik mentalitet il bal olan
bu msllr ayr-ayr xalqlarda mxtlif xarakter dayr. Msln, trk
xalqlarnda olduu kimi, germanlar da qadna hrmt edirdilr, lakin in,
yunan v semit xalqlarnda qadna bel mnasibt yox idi. Soylu, sntkar, kini v ya oban olmasndan asl olmayaraq, hr bir trk potensial
sgr idi v orduda zl yeri vard. Qazand nfuz v bacarna gr
hr ksin hakimiyt iddial ola bildiyi trk toplumuna irsi hakimiyt yad
idi. Mana dvlti anda is artq bu glnk pozulmudu.
Dmir dvr dvltlrind pulun ortaya xmas da xarakterik haldr.
Yunan v Kiik Asiya hrlrind qzl v gmdn ksilmi sikklr
m.. VII srdn i dr. kiayarasnda pul (sikk) Selevki andan
ilndi. vvllr is mbadil v dni n mxtlif hcmli qlibdn
xm gm ilnirdi. Bzi alarda gml brabr, qzl v quruundan da istifad olunurdu.35
IV-II minillrd ticart al-verii mal mbadilsi (barter sulu) il
aparlrd. vvllr mt mbadilsi xrdabuynuzlu heyvan, davar say
il tnzimlnirdis, sonralar mal dyim ticarti pulu ortaya xard, ilk
pul tacirin silah idi. Pul istehsalnn istehsal etdiyi maln, mumiytl
istehsaln aas oldu. Pulu icad ednlr dnmrd ki, pul kulta evrilck. Kaz puldan nc trklrd ek ilndiyini qeyd edn Z.V. Togan, mumiytl ticartd ilnn mxtlif ll metal kl, sonralar
is pul-sikk l vahidlrinin n Asiyadan Hind v in lklrin kediyini yazr.36 lk sikk Lidiyada Krez (m.. 560-546) anda baslmdr.
Mxtlif dillrd pul anlaml szlrin heyvan drisi il bal olmas
anlalr. Bel ki, latn dilind pekus qaramal, pekuniya pul; qdim
hindc rupa qaramal, rupi pul mnal szlrdir. Trkcnin dri sz
qdim pers pulu darik (yunanca draxm) sznd grnrs, davar//tavar
v tnq szlri rus dilind tovar, denqi szlrind tkrar olunur. Tnq
szn Persopol yazlarnda da danaka klind rast glmk olur.37
35
, 1990, 69.
Togan, 1981, 121-123;
37
til bulqarlarnda bel l vahidi tiyin (sincab drisi) olmudur.
36
21
Qdim trk dvlt adlarnn sasnda qut-i, man-a, mad-a, saq-a, xz-r (azr), subar, hun (kun), tur-uk (trk) v sair bu kimi boy adlarnn durmas da gstrir ki, ayrayr boylar birlib dvlt quranda dvltin ad konfederasiyaya ndrlik edn boyun
ad il adlanrd. Diqqti kn msllrdn biri d budur ki, in qaynaqlar hun dvltiliyind grnn lulu, kti szlrini titul kimi tqdim edir.
23
quruluunacan mvcud olmu tarixi-siyasi qurumlarn hquqi-idar formalar, corafiyas, etnik bazas v digr ictimai-inzibati atributlar bir
ox halda bir-birindn frqli zlliy malik olur, lakin ada dvltilik
terminologiyas ninki bunu dqiq ks etdir bilmir, htta bzi hallarda
yanl tsvvr yaradr. Bunu aq grmk n rb dilindn alb iltdiyimiz tayfa v qbil szlrinin Azrbaycan dilinin izahl ltind
verilmi rhin baxmaq kifaytdir:
Tayfa - 1. Sinifli cmiytdn vvlki birlik; qvm;
2. Xalq, millt;
3. Qohum, qbil, qohum-qrba;
4. Danqda tacir, ofer tayfas kimi ilnn qrup, dst;
Qbil - 1. btidai cmiytd: bir soydan trmi v bir risin idarsi altnda birlikd yaayan kri tayfa, nsil, irt, oymaq;
2. Mcazi mnada: tayfa, xalq, millt.
Donuk, 1988; Kafesolu, 1989; gel, VII, 1991; -, 1996; sgr, 2003.
qrbalk adlar baxmndan trk dillri dnyann n zngin dillrindn biridir. Bir
ox dillrd, rnyin hindavropa dillrind iki, htta qrbalk ad tk bir szckl
ifad edildiyi halda, ski v orta trkcd v gnmz trk dillrind hr trl qrbalk
n ayr terminlr qullanlm v qullanlmaqdadr (Li, 1999, 319).
41
Bel ki, azr dilind 2-ci nv (torun), 3-c ntic v 4-c il 7-ci nsil arasnda
ktc (ktkc), yadca, yetic, xdic, ccxc, tc terminlrinin ilnmsi qeyd
olunmudur (, 1971, 38-40).
40
25
Buradak hr qurumun znmxsus zl atributlar vardr ki, onlar qurumun frqlndirici v ya tkiledici lamtlri saymaq olar. Msln, trk dvltilik trsin gr el3 qurumunun lamtlri beldir:
1) Sosial qurum
nsan (adam) v apa, ata, dd, baba, ka, qaa, ana, oul, qz kimi
ail daxilind qan qohumluu il seiln qandalar v ou, soy, oq, uruq,
boy, budun v el qurumlar il bal terminlrin hamsndan geni danmaq imkan olmasa da, hr halda, bzilrini burada gzdn keirmk
mmkndr.
26
27
28
, 1970, 130-131.
Nallarda ilnn az getdi, uz getdi deyimind grnn uz sznn us//u variantlar da ox anlamnda ulus//l szlrind vardr. Bu baxmdan, ou sznn etimologiyas oq ail + us ox, yni qanda aillrin soyu, klan kimi yozula bilr.
Grnr, fonetik chtdn oq szndn frqlnn v g ana, gey (ata-ana), g
zv szlrindki *g kk is knardan ail zvlrin qatlanlar bildirmidir.
57
, 1967, 50.
58
Krzolu, 1992, 42.
56
29
Ola bilsin ki, bzi bozqr trk boylarnda iqtisadi ndnl leviratus (dul qalan gey
ana, qardaarvad il evlnm olmudur (Kafesolu, 1989, 216). Lakin sasn oturaq
olan azr trklrind bu durum olmayb. Ouz toplumunda dlalma olayna da pis baxrdlar, htta dlalman sy, thqir kimi ildirdilr (KDQ, 1962, 39).
60
, , 1974, 605.
61
, 1983, 9.
62
, 1983, 171.
63
. Kafesoluna gr, siyasi birliy girn boylar ok adlanrm (Kafesolu, 1989, 215).
30
oxmnal bud sznn anlamlarndan biri d bdn zvn (qol-bud) aid bud mnasdr ki, bu da altay dilind but klind da qollarnn v tatar dilind bot klind ay
qollarnn adna qoulur: Kk-but, Sar-but, Kaynqdu-but (, 1979, 33);
Karaylqa-bot, Xsn-bot, Akba-bot (, 1991, 50).
65
, 1990, 149.
66
Olsun ki, Lerik blgsind Girvud, Cngvud adlarndak vud elementi d bud sznn fonetik variantdr. Etnonim yaradan bu szck qdim trk xs adlarna da qoulub
onun hans soydan olduunu ks etdirmidir: saqa byi Sparqapit, xzr xatunu Parspit.
67
, 1972, 183.
68
Hassan, 2000, 36.
31
etmidir.69 Bellikl, qdim bod szndn sonralar dvltilik terminologiyasnda ilnn boy, bat, but kimi fonetik variantlar, bukun v budun
szlri trmidir.
Bodun. Qdim trklrd boylarn birliyi bodun (budun) adlanrd.
Bu terminin mnasnda btn (btv) alar vardr. Hindavropa xalqlarnn dou qolunda da analoji durum vardr. Bel ki, bu qanunauyunluq
qdim fars dilind patriarx, boy v blg bas anlamnda vis-pati v
soy anlamnda vis (Avesta) klind ilnn terminlrin rus dilindki ves
btn sz il eyniliyind aydn grnr.
Antik dvr qaynaqlarnda bodun//budun sz ayrca boyad kimi d
verilmidir. Mada boylar srasnda ayrca budi (bud) boyunun adn kn
Herodot saqalarn qonuluunda, Tanais ayndan douda is ayrca budin
boyunu qeyd edir.70 Tanais ay yaxasnda boylar sadalayan K. Ptolemey
d hunlarla qonuluqda bodin boyunun adn kir.71 Gytrk yazlarnda
bu sz NduB z (az budun) NduB Xrt (trk budun), NuDuB sgrt
(trgi budun), kimi etnonimlr qoulub xalq anlamnda geni ilnir.72
Kn // kun. Trk dvltilik terminologiyasnda kn sznn d
xalq, millt anlam vardr. ndi azr dilind bu sz ayrlqda ilnms d, el-gn deyiminin trkibind qalmdr. in qayna (m..176)
mxtlif boylar toparlayan Metey aid bir deyimi bel verir: Ox v yay
k biln bir ail kimi birldir bildim. ndi onlar kun (hun) oldular.73
Sonralar xun//hun kimi xatrlanan bu boylar bzi qaynaqlarda orta srlrcn kun adlanmdr: trklrdn digr bir qismin kun deyilir (Mrvzi).
El. Yuxarda bu szn sosial qurumda dad anlam el1 il qeyd
etmidik. Sosial qurum sistemind hmin szdn tryn elat, ellik, elgn kimi szlr d itirak edir.74 El sosial qurumu il yaranan trk dvlt
quruluu boy v budun il yaranan siyasi quruludan razi v hakimiyt
strukturlarna gr, daha hatli v byk olur. El sznn sonrak inzi69
, 1978, 83.
Herodot, I. 101; IV. 21.
71
, 1990, 148.
72
Orkun, 1994.
73
De Groot, 1921, 76.
74
Sosial qurum mstvisind ilnn Elin sz dz olar, Palaza brn, elnn srn,
El gc, sel gc kimi xalq deyimlri el sznn geni mna tutumunu srgilyir.
70
32
bati qurum (el2) v siyasi qurum (el3) anlamlar el1 anlamndan yaranm
v el sz frqli anlam dayan termin klind formalamdr.
2) nzibati-razi qurumu
razisinin byk v ya kiik olmasndan asl olmayaraq, hr hans
bir dvltin formalad mkan onun ayrlmaz atributuna evrilir. Dvltin mvcud snrlar bzn genilnib, bzn darala bilr, lakin dvltin
inzibati-razi qurumlar knd-hrdn tutmu, blg, vilayt, lk, htta
tabe lklr d dvltin torpa saylr. Dvltlr arasnda mhariblrin
oxu qdim alardan (el indi d) mhz torpaq iddias il balanrd.75
mumiytl, hl dvltncsi alardan qutsal saylan Yerin (torpan)
yaam n grkliyi dvlt qurumunda daha byk nm dayrd.
Yer-Sub. Qdim trklr yaadqlar corafi evrd bslndiklri
da, ay, r-otlaq, yaylaq-qlaq yerlrini qutsalladrbYer-Sub deyimi
il bildirmilr. nc iy ad (Yerin, suyun iysi) kimi formalaan bu sz
Gytrk anda hm d lk anlamnn epiteti kimi ilnmidir.
Ou, oq, uruq, boy, budun v el sosial qurumlarnda ocaq, otaq, ev,
oba, yurd, yaylaq, qlaq, blg, lk kimi razilr dvltd zl status
qazanr, hakimiyt bu mkanlarn qorunmasnda sorumlu olurdu. Dvltd
nm dayan torpaqlarn snr (srhdi) mfhumuna da lav msuliyt
yklnirdi. ox vaxt snr mfhumu az, yaxa, uc szlri il d bildirilir
v Uc byliyi, snr blglr tprli bkilr (Bkil - KDQ) taprlrd.
Sasani v Xilaft alarnda hr, vilayt, vtn tipli onlarla szn
azr dilin kemsi bllidir, lakin daha qdim alarda ev, oba v ur//or
kkl szlrin (uru, urban, orbis, ordu) sumer, akad, urartu, latn, yunan,
rb, fars v trklrl kontakt olan baqa xalqlarn dilin kediyini d
grmk olur.76 Ordu-Balq, Altun Ordu, Ordubad adlarnda ilnn ordu
sz uram, yurd szlri kimi ur//or kkndn yaranmdr v ilk alarda
hrbi qarnizonun oturduu yer, yerldiyi qala anlamn damdr. Hrbi
qarnizon n Urartu ar Sardurinin Gney Azrbaycanda tikdirdiyi qalann adna (Sardurix-urda) yerli azrlr mhz ordu szn hl m..VIII
75
Mnc, trk dillrind torpaq//toprak klind ilnn bu szn qdim formas *topur-aq trkibil yaranmdr: yuxarda uruq szndn danarkn qeyd etdiyimiz ur- feili
topa, toplu szlril eyni kkdn olan *top szn qoulub, artmaq anlamna yaxn
*topur- szn yaratm, buradan da feildn isim dzldn -aq kilisil *topuraq sz
yaranmdr. Bu halda, topoqraf, toponim kimi szlrin kk d (*topo-) trkizm sayla
bilr.
76
Olsun ki, dilimizdki koma v dam sz qdimd hindavropa xalqlarndan alnmdr.
33
34
35
Hr hans bir blg v ya lkd boy v budunlarn siyasi tkilatlanmas sosial qurumlarn siyasi yk altna girmsi il gerklir v bu
prosesd dvltiliy xas olan tr, seim, hakimiyt, brokratiya, protokol kimi elementlr hrkt glir. Ayrlqda oq sosial qurumu siyasi tkilata evril bilmir, yalnz boy qurumu daxilind asl trf statusunda
itirak edir. Gytrk yazlarnda tkilatsz anlamnda oqsz sznn
ilnmsi d gstrir ki, -oq, boz-oq kimi deyimlr artq dvltdaxili
siyasi qurumlardr. Boy qurumu il yaranan dvlt tbii ki, blg byliyi
klind olub, budun qurumu il yaranan byk dvltdn frqlnirdi.
Budun qurumlu dvlt ski alardan el adlanm v bu termin ilndiyi
kontekstdn asl olaraq, bylik, xanlq, xaqanlq kimi dvlt v imperiya
tutumlu anlamlar damdr.
El. Qdim trk dilind el~il dialekt frqi il grnn el3 sz trk
dvltilik sistemind geni ilndiyindn myyn mna alarlar qazanmdr. mumiytl, el sznn dad mnalarda xalq-lk-dvlt
sintezi (el1- el2- el3) tkc trk dvltilik glnyind deyil, dnya dvltilik tarixind unikal haldr.
Bugn azr dilind el-oba, el-gn deyimlri ilndiyi kimi, kemi
alara aid yazlarda da el-bodun, el-kn, el-kn bodun, el tr ifadlrin
rast glmk olur. mumiytl, el sz hr mnas il trk dvltilik
terminologiyasnda geni ilnir. Bel ki, mxtlif ranql hkmdarlar
(elby, elbyi, eliq, eli), yksk rtbli mmurlar (elad, elxan, eltbr)
v mxtlif qurumlar (elat, eltut, eltz, el-ulu, ellig) bildirn szlrin
kknd el sz durur v bu szn dad anlamlara sevgisi olan trklr uaqlarna Elsevr, Elxan, Elin, Elad, Elby, Gnel, Elgn adlarn
qoyur.82 Gytrk elind dvlti itirib, elsiz olmaq - ilsirmk n byk
bdbxtlik saylrd.
Tr. Trk inanc, sosial v razi qurumlarnda formalam xlaq
normalar, qanun v qaydalar dvlt qurumuna transfer olunmudur. Tr
(el-tr, tr) adlanan bu yazlmam qanunlar qdim trk dvltilik
glnyinin zyini tkil edirdi. Trk trlrinin myyn alarda yazya
krl bilmsini d istisna etmk olmaz. Bel ki, Qut elbyi Kurum il
ada olan bulqar hkmdar Kurum xan trlri yazya alm, Bizansl
82
ox gman ki, m.. I minilin ilk yarsnda Asur qaynaqlarnn Mana lksinin gneyind qeyd etdiyi Ellipi byliyinin adnda siyasi tkilat olan anlamnda elli sz v
lulu-bi, kas-pi adlarnda olduu kimi, cmlik bildirn -pi kilisi vard.
36
37
89
, 1985, 44.
Qut szn Xotan, Kotanl tipli toponimlrl; dou-german boyad qot il; trk-german Qut/Qud/Qod v trk-iran Kuday/Xudu teonim paralellri il; qohumluq termini
quda v ya armaq n oxunan Qodu-Qodu nmsil d mqayis edib, myyn
yozum vermk olar. Lakin bunlarn bir qismi osetlr ken Kutiyev soyad kimi, yuxarda gstriln qutsal anlaml qut sz il baldr. Osmanl dnmi arxivlrind Kutlu,
Kutlubyli, Kutlucal, Kutlulu, Kutluoba, Kutluyurd (, 556-557) etnonim v toponimlri aydn gstrir ki, qut sz boyad kimi geni ilnmidir.
91
, 1988, 42; Qdim trk inanc sistemind yaranm qut sz vaxtil trklrl kontaktda olmu hat v hetlrin (kut), sami xalqlardan yhudilrin (qod, qode),
arameylrin (qodh), rblrin (qds, qdrt), germanlarn (qod, qud) dilin kemidir.
92
-, 1996, 59.
90
38
in dilind ilnn trkizmlrdn biri d hun mmur titulu olan kti terminidir (HWC,
1984, 122); Qutadu Biligd qut sz n bax: skr, 2003, 34-41.
94
Qdim trk tarixindn danan bzi ada tarixilr dvltin banda iki hkmdarn
bulunduunu yazrlar. Trkiy tarixilri buna cifte krallq deyir. Lakin diqqt almaq
lazmdr ki, Xzr elind olduu kimi, qdim trklrd dvlt bas ulu xaqan tr
v dini msllr zr sorumlu olub, hkumt ilrin qarmrd, xaqan is dvltin
deyil, hkumtin bas idi; bugnk terminlrl desk, biri prezident, digri ba nazir
idi. Drudur, taliyada reks (ar) vzifsini tkhakimiytli duruma evirn uzurpator
Mrur Tarkvini qovulduqdan sonra reks vzifsi iki brabrhquqlu konsulla vz edilmidir. rokez toplumunda da iki ba olmudur. Qdim yunan v latn dvltlrinin
tarixind bel ikihakimiytlik grns d, bunu trklr amil etmy sas yoxdur. Dvlt bas seimindn frqlnn dini rhbr seimindn is V Bitikd bilgi verilir.
95
KB (Metin), 1991, 410; , 1994, 303.
96
Miladdan ncki srd hunlara tabe olan tatar-xan soyundan uxuan uruqlarnn ba
seimi haqqnda in qayna yazr: Kim gcl, csurdursa, mbahisli problemlri hll
ed bilirs, onu ba seirlr; onlarda irsi vzlnm yoxdur (, 1950, I. 142).
39
, 1956, 221.
Gman ki, Asur arlar adtn yunan dilindki basileus kimi, akad dili n yad sz
olan arru terminini knlsz qbul edirdilr (, 1960, 79).
99
Basiley szn patri adlandran Fukidid onun soy qurumunda yarandn v bu titulu dayann snrl imtiyazlar olduunu qeyd edir. Aristotel gr, alplq (bahadrlq)
alarnda basileya azad insanlarn ndrliyi idi, basiley is hrbi ba, hakim v ba
kahin idi; bu szd sonrak hakimiyt alar hl yox idi. Herodot Saqa arln quran
boyu (bas-il saqalar) adlandrr.
100
F. Engels alman dilind uruq bas anlamn bildirn kniq (kuninq) termininin
kuni//knne szndn trdiyini v ada kniq szndki korol (kral) anlamnn
qdim yunanlarda ilnn basiley (basil) il uyun glmdiyini vurulasa da, basiley
sznn kniq il trcmsini mmkn sayr (, 120, 125).
98
40
101
lk formas baq olan bu sz nc teonim (baqa), totem (baa), kahin (ba, maq),
etnonim (baq//maq) kimi ilnmi, sonralar onun bayat, bax, bahadr, baxc, ma, bg,
kimi oxlu fonetik v semantik variantlar yaranmdr (Azr xalq, 2000, 241-242).
rannas E. A. Qrantovski yazr: (mumiytl) tanrlar anlamn vern qdim fars formulu baqaha idi. Lakin daha qdim ada yaranan baqa- sz (irandilli) midiyallarn
v perslrin rana gliindn nc ilnmidir (, 1970, 156).
41
102
MK, I. 357.
, 1985, 44.
104
bn Fadlan, 1975, 76.
105
, 1970, 259.
106
Kafesolu, 1989, 59.
103
42
dur.107 Morfoloji quruluuna gr, tanhu, yabu, yincu kimi trk titullarna
bnzyn yanzi, ola bilsin ki, caniin anlaml *yan-c szdr.
Yabqu. Gytrk elind xaqandan sonra ikinci rtb saylan yabqu
titulu vard v adtn, yabqular xaqann qandalar olan Aina soyundan
seilir v Bat-Gytrk elini yabqu idar edirdi. Bugnk terminologiya
il desk, try gr, xaqan taxtna oturmaa hququ olmayan yabu
vitse-prezident idi. Lakin Gytrklrdn nc Kuan hkmdar Kudzulu Kadfiz yavuga titulu dayrd. Xzr elind is bu titul cabqu-xan
(yabu-xan) klind ilnmidir.
G. Klauson yabqu soznn trkmnli (yabqu <*davqu) olduunu
yazmdr. Buna etiraz edn Riard Fray manixey boybyinin ymq (yamqu)
szl bildirildiyini v Buxarada bu szn jamk klind ilndiyini sas
gtirrk yazr: Grnr, trklr z titulaturasn iranllardan ald n,
olsun ki, yabqu (yavuqa) da irandilli szdr.108 Dorudur, bu termin ilk
df Mana anda Gney Azrbaycanda ortaya xmdr, lakin indi ran
adlanan Manada irandillilr yox idi.
Mana elind karsi boyunun m.. IX srd qzl boylarnn (qzl-but)
razisind yaamas buradak Karsibut (karsi-but) qalasnn adnda ks
olunmudur. Daha nc, Babil ar I Navuxodonosor yazsnda ad ken
Karziyabku (karsi-yabqu) soyunun m.. II minilin sonlarnda Diala (Turna)
ay yaxasnda olmas bllidir.109 Grndy kimi, qdim Azrbaycanda
yabqu sz irandilli etnosun rana glmsindn ox vvl ilnmi, yalnz
Alp Arslan (XI sr) anda bu tituldan imtina edilmidir.110
Ka (kang//kan//xan). Trk dvltilik glnyind by sanndan
sonra aktiv terminlrdn biri olan xan sz xanlq, xanlarxan, elxan, uluxan, xanm kimi titullarn trkibind itirak edir. Sosial qurumdan siyasi
quruma transfer olunan xan sz xs adlarnda da zn gstrir: Xan,
Xanlar, Xankii, Elxan, Ar-kan (Atillann arvad), Ayxan, Ataxan v s.
107
43
Monqol alimi T. A. Bertaqayev yazr ki, xan sz kaqan terminindn kaqan//kaan > kaan > kan/xan fonetik dyimsi il yaranmdr.111
Dorudur, bel fonetik dyim mmkndr, lakin Monqollarn gizli
tarixi adl srin el znd hr iki terminin yana ilnmsi (ingiz
kaqan kan boldu) bu yozumun yanl olduunu gstrir. Hm d diqqt
almaq lazmdr ki, qan//kan sznn ilnm tarixi ox qdim yazlarda
ks olunmudur: qut elbyi Tirikan (m..XXII), etrusk teonimi Tarkan.
slind, xan sz xaqan sanndan daha qdimdir v onun qdim sosial qurumda ata-baba anlam il qam-qan (qam-ata) inanc terminind
ilnmsi (Qamqan olu Bayndr xan) bunu aydn gstrir.112 lkin rb
qaynaqlar brahim peymbrin Kan-tura soyundan olan arvadndan trynlri trk saydndan azr trklrin bni-qantura demilr. Bu baxmdan, ilkin praformas *qa klind brpa olunan bu sz xaqan (ka-qan)
san trkibind d grnr. Kore dilind kan v kaqan szlri kwan v
ke-kwan klind ilnir.113 Gman etmk olar ki, xaqan san redublikasiya il xan sannndan yaranmdr: *qa-qa > *qaga > qagan//kagan.
Kaqan (xaqan // kaan). Trklr xan sanndan yuxar olan kaqan
sann imperator anlamnda iltmilr. Kaan sann in qaynaqlar
kexan klind verir.114 Bu titulun hunlarda m.. ilnmsi bllidir.115 K.
iratori bu sann 394-402-ci illr arasnda yarandn yazr.116 Halbuki
xaqan titulu 293-c il aid phlvi yazsnda qeyd olunmudur: Trk
xaqan v baqa lklrin balar ehtiraml salamlarla onun sarayna
gldilr.117
Xaqan san hun boylar vasitsil indn tutmu Skandinav lklrin qdr yaylmdr. Bel ki, Skandinav saqalarnda xakon formasnda
ilnn bu titul Xakon olu Xakon haqqnda saqa epik srinin adnda
da ks olunmu, htta, Xakon Maqnussonun adnda olduu kimi, XIV sr
qdr davam etmidir.118 lk rus hkmdar (839-da) kaqan nvan dayrd.
111
, 1976, 45.
Bu, qut adlarnda da grnr: Ulu-kan (hu-lu-uk-ka-an), Tiri/Tirig-qan (Balkan, 1992).
113
Togan, 1981, 16.
114
, I. XLVIII-L.
115
Kafesolu, 1989, 255.
116
Shiratori 1945, 504.
117
Turk () xkn ud abrg gil-xwadyn kustag kustag pad drd () rnag dar
mad hnd (Karnamak, XVIII, 22).
118
, 1986, 89-92, 147.
112
44
. Hassan yazr ki, xan sznn ilndiyi n ski deyimlr inanc sistemin
ilikin blglrdir.119 Yazarn bu doru mahidsi kan szl yaranan kaqan sannn tarixini d m.. XIII-XII srlr, yni frasiyab ana qdr
qdim kir. Trklrin n byk san xan olduunu yazan M. Kaari
lav edir: frasiyab oullarna da xan deyilir; frasiyab is Xakan'dr.
Bu adn verilmsi tarixin aid uzunca bir hekay vardr.120
Katun (xatun). Trk dillrind qadn sznn titula evrilmsi qut
alb ba seiln kaann xanm il bal ortaya xmdr. Try gr,
xatun blli soydan olmal idi. O, dvlt mclisind itirak edir v xarici
elilri ayrlqda qbul ed bilirdi. Bu glnk slamdan sonrak alarda
da grnr. Qaraxanl lig xann nvsi v Sultan Mlikahn (1072-1092)
xanm olan Trkan xatun dvltd byk nfuz sahibi olan vzir Nizamlmlk vzifdn saldra bilmidi. Sultan Torul byin (1040-1063)
xanm Altuntac xatun is Slcuqlu dvltini xilas etmk n doma
olunu zncir vurdurmudu.
Grnr, trk elind ba lrkn yeni ba seiln qdr xatunu
bir mddt onun yerini tuta bilirdi. Alban eli anda (527-d) sasanilr
yardm etmk istyn i hun boyundan 20 minlik qounu Azrbaycanda
mhv edn kii kimi tprli v all Buarq//Boarq () xatun
Balaq () adl subar babuu lndn sonra onun dul qalm xanm
idi. Buarq xatundan minil nc massaqet (basaqet) arnn dul qalm
xanm Tomiris d m.. 530-da Pers ah Kuruu (Kiri) ldrmd.121
Qdim Azrbaycanda yayn olan Araz, Kur, Qut ( Xutu-ini), Turan
iy adlar Urartu yazlarnda teonim (dingir) determinatvil verildiyi kimi,
Aruban ad da teonim kimi tqdim olunmudur. Burada tmiz-saf xanm
anlam aru-ban trkibi il verilmidir. Grnr, xanm adlarnn trkibind
ilnn banu sz qdim inancla bal termin olmudur, lakin katun titulu
il paralel ilnn yincu sannn inci szndn yaranmas mmkndr.
Bzi boylarda xatunlarla bal el-bilg v trkn san da ilnmidir.122
nal. M. Kaarinin yazdna gr, anas xatun soyundan, atas is
adi adam olan gnclr inal adlanr.123 Try gr, inallar mxtlif sanlar
119
45
alsa da, yalnz yabqu sanna qdr yksl bilrmi. Grnr, hans yollasa taxta xarlan nel kaann 716-da vzifsindn uzaqladrlmas da
bununla baldr.124
Sonralar ynal (inal) sanna Xarzmah Atszn qarda Ynal-Tegin
adnda rast glirik. Tkc inal sannn deyil, onun kimi gvncli anlam
dayan inan v inanu sanlarnn da *in (in-am, in-anmaq) kkndn
yaranmas bllidir. Bu sanlarn ilkin leksik anlamnda gvnilsi adam
mfhumu dvltd inal, inanc, inancu san dayanlarn hkmdara yaxn
adamlar olduunu gstrir. nanc sannn slal tituluna evrilmsi olay
da vardr. Bel ki, Atabylr anda Rey blgsinin xan nanc, onun qz
nanc xatun, nvsi Kutluq-nanc adlarn damdr.125
Bu sanlar srasna inaq titulunu da daxil etmk olar. Uzmanlar inaq
sann boy ndri anlamnda ilndiyini v inaqlarn dvlt urasnn
zv olduunu qeyd etmilr.126 Lakin Dd Qorqud boylarnda protokola
uyun olaraq, inaqlarn qapda v ya hytd (eikd) durmalar onlarn
mavir yox, inallarla eyni statusda olduunu gstrir.127 Qut elbyi nimAbake, Gytrk kaan nim Kltegin adlarnda inim sz kkn gr
inel sanna oxasa da, buradak ini kk kiik qarda anlam dayr.
Elig. Gytrk yazsnda elig klind veriln v ski trk qaynaqlarnda ilig-bg, ilig-kan, ulug-ilig kimi titullarn trkibind grnn elig
(ilig) hkmdar, prins, kral anlam bildirmidir.128 El-li, el-lig szlrinin
leksik anlam da bu yozuma haqq qazandrr. Atillann olu lek d kral
anlaml ad dayr. Xarzmaha qar birg vuruan trkmn v qara-xitay
qoununun babuu lig-Turkman adlanrd.129 Bu sann trkmn-ba
anlamnda ilig-turkman deyimi gstrir ki, boy-budun bas kimi sosial
qurumda formalaan ilig termini siyasi qurumda dvltin (elin)-bas
statusu il hkmdar san anlam qazanmdr.
Eli. Morfoloji quruluu (el-i) ffaf olan bu szn mna tutumuna
tarixboyu mxtlif anlamlar yklnmidir: 1) diplomat, qasid; 2) boy, budun, el sosial qurumlarnn tmsilisi, bas; 3) boy, budun v el siyasi
124
46
qurumlarnn bas. Bu son anlamda eli san dvlti tmsil edn adam
(dvlti) v hkmdar tituluna tay glir. Trk dialektlrind eli//ili
fonetik variantlar il ilnn bu sz boy qurumu andan bllidir. Bel
ki, Sumer qaynanda Qutiumdan gln ili deyimi vardr.130 Bu yazda
Qut elindn (Qutium) gln adamn eli (> eli) adlanmas aq srgilnir.
Burada eli sznn qasid, diplomat v ya ba anlam aydn grnmr,
lakin Qut eli andan bir ne sr vvl Ulu Sarqona qar vuruan 17
quzey boyundan biri mhz turki boyu adlanr, boyun bas is lunail
adn dayrd.131 Buradak Elu-Nail deyimi is eli sannn boyba
anlamn aydn gstrir. Xan//xaqan titulunun sinonimi kimi hrfi mnas
dvlti by olan eliby sannn da kk eli // ili sanna dayanr.
Elby. Leksik mnasna gr xalq//lk//dvlt bas anlamlar
dayan elxan, elkaan titullar il bir srada dayanan elby sznn yaranma tarixi daha qdim olmaldr. Gytrk elinnin bas Bumn 552-d ilkagan titulunu qbul etmidir.132 Z. V. Togan trk dvltiliyi baxmndan
Kutadu Bilig srinin hmiytindn danarkn, buradak ilbeglrin
znginlikdn uzaq yaam trzini Antik a yazarlarnn m.. I minilin ortalarnda tsvir etdiyi Argim-pay ilbeglri durumuna uyun gldiyini gstrir.133 Herodot v Ridddinin qlm ald saqa v ouz soykkn
aid miflrind qardan byy saqalarda Elbg, ouzlarda is Eltegin
adlanr. Bu el-bg = el-tegin paralelliyi elbg sannn vlihd v prins
anlamn gstrir. Lakin daha qdim alarda el v bg szlrinin sosial
qurumda dad mna yk elbg deyiminin dini ba anlamn ortaya
qoyur. slind, bel d olmaldr; m.. III minilliyin ortalarnda boy basnn eyni zamanda dini ba saylmas olay yayn idi.
Trk toplumunda Elxan kimi, Elbeg xsad da geni yaylm, bu
adn mxtlif fonetik variantlar yaranmdr: lbeg, Elbeg (peeneq), Elbay, Elby, Elbyi. Burada sadliyi il seiln dilyatml elby variantn
el siyasi qurumu (dvlt) bas anlamnda ar sanna paralel ildirik.
Eltbr. Gytrk dvltin tabe olan karluq, az, uyur v ediz boylarnn banda eltbr san dayanlarn durmas gstrir ki, onlar boy v
budun balar v ya hkmdarn tmsilisi kimi blglr tyin olunan
caniinlr idi. Bu titulun el sz v tpr (tpmk) feilindn dzldiyini
130
47
yazan P. B. Golden onun Alban tarixind ilutuer, bn Fdlann srind is yltavar klind verildiyini qeyd edir.134 Lakin hat (v ya qaqay)
dilindn hetlr hkmdar titulu kimi kemi tabar sz tp- feilindn yox,
tap- (tapmaq) feilindn yaranmdr. Bu baxmdan, eltbr sannn el tpr deyil, el tapar anlamnda yozumu semantik chtdn zn doruldur. Het arlar htta tapar sann tabarna klind sonralar slal tituluna evirmidilr.135 Bu titulu etrusklar Teberi adnda saxlamlar.
Mrvzi yazr ki, trk hkmdar xaqan, bulqar hkmdar is eltbr
(vltvar) titulu dayr.136 Mrkzi hakimiytin tabeliyindn xan bu v
ya digr blgd eltbrin yeni dvlt bas kimi faliyt gstrmsi d
mmkndr. Htta VII srin ortalarnda uyurlarn eltbr san dayan
bas bzi traf razilri l keirib, in imperatoru trfindn tannan
dvlti Uluq l-teber titulu il idar etmidir.137
Bilg. Trk dvltilik tarixind nmli titullardan biri d Gytrk
yazlarnda ken bilg sandr. M. Kaari bilg sznn bilikli, all v
hakim anlamnda ilndiyini qeyd edir.138 Bilg kaan xatununun l-Bilg
adlanmas gstrir ki, bzi hkmdar xatunlar El-bilg titulu daya bilmilr. Bilg san trk toplumu iind xidmtlri olan yabanya da veril
bilirdi. Nec ki, Gytrklr snb, inin quzeyind dvlt quran general
Lianq Shi-tu qurdbal bayraq v Tardu Bilg kaan nvan (san) almdr.
Qdim trk antroponimiyasnda geni yer alan Bilg ad gnmz qdr
ilkliyini itirmyib.139
n qdim trk dvlt titullarndan olub, bil- feilindn dzln v
bilikli (filosof) anlam dayan bilg san, grnr, subar boylarndan
sumerlr d kemidir. Bel ki, III minilin ortalarnda bu san bzi sumer
arlarnn adna qoulmudur. Milltin mvcud durumu v glck thlksizliyi n sorumlu olub, bu sahd mstsna xidmti olan dvlt adamna veriln bu titulu m.. XXV-XXIV sr aid bir sumer yazsnda grmk olur: Eanatumu ensi Laqaa pa bilga Entemena ensi Laqaakea
deyimindki bilga szn . M. Dyakonov cdad (predok) anlam il
134
48
49
146
50
51
52
savada, bilg is trikd - toplantda snanr.162 Bugn drnk sz siyasi terminologiyadan xsa da, ictimai qurum adlarnda ilnir.
Qoca. Tarixi Priskos 448-d Atilla anda bat hunlarda sekinlr
mclisi (loqades) olduunu yazrd. Xzr dvltind asaqqal qurumu
yallar mclisi vard. Dd Qorqud boylarnda 9 qoca qurumu, etrusk
a Romada is 300 kiilik senat (senex qoca) olduunu grrk.
Toy qurumu. Masir dnya dvltlrind grdymz bir v iki
palatal parlament (Milli Mclis) qurumu tarix boyu tkmillm v uzun
inkiaf yolu kemidir. Hl Sumer anda kipalatal Parlament bsit
xalq mclisi qurumu kimi ortaya xmd. XIII srdn monqol sz olan
qurultay (xuriltay) deyimi db dn qdr trklr minillr boyunca
k, drnk, ynaq v toy szlrini iltmilr. slind, qurultay sz
d monqol dilin ken trkc qurul szndn yaranmd. Sadalanan bu
sosial-siyasi qurumlar srasnda parlament anlamnda olan Toy qurumu
zl yer tutur. Toya seilmi toyqular (deputatlar) yr. Trkmnlrin
Korolu dastannda qee-toy deyimi vardr.163
Bugn azr dilind evlnm trni anlamnda ilnn toy-dyn
deyimindn frqli olaraq, toy sznn qdimd qurultay anlam vard.
Toyun arlmas, onun keirilmsi dvlt tdbiri idi v dvlt mrasimin qatlmayan sekinlr trni pozan, dvlti tanmayan xs kimi
czalanrd. Toyun ba tutmas elin v trnin yaadn gstrn siyasi
aksiya saylrd. arlma mddtin v mqsdin gr toyun mxtlif
formalar olurdu.
Xanlar-xan Xan Bayndr ylda bir kr toy edp, Ouz bglrini
konuqlar idi.164 Xzr xaqan is ild 3 kr (hr 4 aydan bir) xalqla grrd v bu, myyn mrasimlrl bal idi. Hunlar da yeni ili qutlayb
ln vermk v dvlt sorunlarn zmk n ild 3 df (1, 5, 9-cu
aylarda) toplanrd. in qaynana gr, gytrklr Bahar bayramnda Yer
tanrs (Po-teng-ning-li) dalarnda Gy tanrsna qurban verirlr.165 Qurultay tipli toydan frqli olaraq, yeyib-im lnli yamal toy elbyin
gcn, daltini v hm d liaq olduunu nmayi etdirirdi. Bu tip
toylarda toplanm mal-mlk paylanard. Qazan xan 3 ildn bir evini
yamaladard.
162
163
164
165
53
54
55
176
177
56
ac-ulug adlanrd.178 Elin snrlarnn v ordugahn qorunmasndan sorumlu olanlara bki, qaravul, karau, avu, gzti deyilirdi.179 Trk
elind dalt, qanun-qayda tr il yrdlrd. Ciddi v nmli qanun
pozuntusu olaylarna xaqann baqanl il baxlsa da, Yarqu (yksk
dvlt mhkmsi) qurumu, yarqui v yarqan titulu dayan mmur
bu il mul olurdu. Pe-snt terminlri srasnda hkim-loman
anlamnda olan emi, ota, sagun szlri vardr. Kam//qam institutunda
bzi qamlarn (amanlarn) da lomanlq etdiyini grmk olur. Tbii ki,
bugn tibb elminin yenidn z tutduu trkar sullar il toplumun
salq durumu il mul olan bu hkimlrdn bzisi dvlt qurumunda
rsmi grv dayrd.
Qdim trklrd Dvlt qlncla qurulur, qlml idar olunur atasz dvlt dftrxanasnda yaz ilrinin mhm hmiyt dadn
aydn gstrir. Kutadu Biligd bitiki lma titulunu dayan mmurun xarici ilr naziri statusu vardr. Xaqan n gizli fikrini, dvlt sirrini
ona amal olurdu. Uyur elind bitikinin faliyti genilnmidi, nki
hrlrd yaayan uyurlar yaz-pozu il daha ox mul olurdu. Grnr, ulu bitiki titulu ba katib imi. Trk bitikilrinin srasnda rfli yer tutan Ulu xan Ata bitiki is Ouznamlri toplayaraq yazya
almdr.180 Saraylarda mxtlif dillrd yazb-oxuya biln oxlu dilmanc
trcmi olurdu. Saqa elbyinin 7 dilmanc vard. Bu titul rus dilind
tolma formas ald kimi, tarquman da samilrd trcman olmudur.
Bat-Gytrk elbyi Sulu kaan Kltekinin yas trnin Makaratama v Ouz Bilg-tama adl kiilri tmsili kimi gndrmidi.181
Buradan grnr ki, xaqann tura(q) - frmann yerlr trn, xaqann
yarlq v buyruqlarn hazrlayan tama (pres-sekretar) yksk rtb idi.
Qaynaqlar yaz titulunu da katib v qasid kimi verir.
178
57
Erklik (gc), alp, alpaut, rn, bahadr, or, babu, qoru, qoruba, tu, turaq,
bayraq, uran (parol), yelm kimi termin v titullardan Ordu blmsind bhs olunur.
183
Balkan, 1992, 40-47.
58
kn adamlar, toplum
apa cdad
aa-ini byk-kiik
bodun xalq
el (el-kn) millt
el dvlt, lk
by boy-bodun bas
ou
ev
ata
oq, uruq
ocaq
baba
bod (boy)
yurd, oba
dd
bodun
blg
by
el, el-gn
lk
elby (xan, xaqan)
Burada hr vertikal ksik tarixin myyn ana aid olsa da, dvlt qurumundan danarkn zaman llrini anaxronizm olayndan xilas
etmk olmur, nki hmin terminlr yarand gndn balayaraq, minillr boyu davam etmi, toplum v mkan iyerarxiyasnda mfhumlarn hr
59
biri zndn byk mfhumun iind tmsil olunmudur. Hr halda, minillrin snandan xm trk dvltilik glnyinin zlliyini d nzr
almaq lazm glir.
Bel ki, Urmu gl hvzsind lk, blg, hr-qala balarn
asur mnblri d frqlndirir: boy bas olan bylr naiku, hr-qala
balar v mrkzlmi hakimiyti olmayan lknin bykbyi bl li,
mrkzlmi hakimiyti olan elby arru ar terminlril verilmi, bu
son anlamda bzn yerli termin kimi yanzi sz ilnmidir. Ona gr d,
myyn mqamlarda szn daha aydn informasiya ver bilck leksik
mnasna syknib, uyun kontekstd by szn kklnn qalabyi,
drbyi, uluby, ataby, kiikby, bykby, elby kimi titullardan istifad
etmiik.
Yuxarda qeyd etdik ki, trk dvltilik terminlri srasnda xeyli
alnma szlr vardr. Bu szlrin hans dnmd alnmas mslsi nzr alnmaldr. Msln, bat samilr ara malikum, dou samilr arrum
deyirdi. Demli, qalabyi, blgbyi anlamnda mlik termini Azrbaycana aramey dili v ya suriyani xristianlqla glmidir.
Trk dvlt dznindn danarkn sosial-siyasi qurumlarla yana
dvlt simvolu (imi) saylan atributlar v protokol qaydalar zrind d
dayanmaq lazm glir. Bel ki, trk dvltinin sas simvolu olan Yay qdim trk dnyagrn gr, yadan sonra gn alarnn yaratd
rngli Gy qura timsalnda tanrnn gndrdiyi hakimiyt blgsidir.
Hl III minild Aratta elbyi ona hakimiyt simvolu kimi sa (skipetr)
gndrn sumerlrin hdiysini rdd edib deyir ki, tanr ona Gy qbbsi qutu vermidir.184 Bu motiv uyur Ouznamsind Uluq-Turuq byin
yuxu yozumunda tkrar olunur. Uluq-Turuq Ouz xana deyir ki, yuxuda
grdy Gndoandan Gnbatana qdr uzanan tanr blgsi altun yay
ona veriln hakimiytdir. Ona gr d, Gy-qura (qvsi quzeh) grnnd tokuz-ouz boylar onu qutlayb nlik edirdilr (bu Dlf).185 El
atributlar srasnda tbii ki, mrkzi blg (ordugah), tu, bayraq, dama,
ordu, divan v taxt (rgin, ornaq, orunluq) da vardr.186
184
60
Siyasi tkilatlanmalar zaman-zaman protokol qaydalarnn glnyini yaratmd. Xaqandan sada tudunlar, komutanlar, solda mmurlar
v toplumun hrmtli adamlar durmal, htta dvlt lnind yemk
trzi d protokola uyun olmal idi: ksilmi at v ya qoyundan l pay
hr ksin statusuna uyun verilirdi. Protokol qaydalarnn pozulmas tr
pozuntusu saylrd. Bel ki, toya (qurultaya) glmmk itatsizlik kimi
qiymtlndirilir, htta qohum boylar arasnda savaa sbb olurdu.
Azrbaycanda qdim alardan balayaraq, rb
ialna qdr zaman-zaman onlarla kiik-byk
Dvltilik
dvltlr yaranb sonra dalm, hr-qala, blg
glnyi
byliklri klind daha byk siyasi qurumlarn
trkibin daxil olmular. Yazl qaynaqlar bunlarn
hamsndan deyil, yalnz myyn qismindn bhs
edir. slamaqdr Azrbaycanda grnn Subar, Aratta, Qut, Turuk,
Mana, Saqa-Qamr, Mada, Atropaten v Alban-Aran kimi dvltlrl
yana, vaxtar trk boylarnn oxlu siyasi qurumlar ortaya xmdr.
Minillr boyu tkrar-trkar bir ne boyun birlmsil yaranb-dalan
bu oxar prosesi sad bir izahla vern blqazi Bahadr xan yazrd ki,
hkmdarlq oxsayl boydan birin verilir, bu birliy 6-7 v ya 3-4 azsayl
boy da qoulurd.187 Oxar yaam trzi, tbii ki, ortaya oxar tkilatlanma
glnyi xarmalyd. Bu oxar, daha dorusu, eyni glnk saqa-qamr
(skit-kimmer) boylarnn m..VIII-VII srlrd Azaq yaxasndan, ouztrkmn boylarnn da m.s. IX-XII srlrd Orta Asiyadan Azrbaycana
v Anadoluya qayd il bu blglrd yaanan olaylar sanki eyni tarixin
tkrar yaanmasdr. Minillrl lln zaman frqin baxmayaraq, hadislrin banda dayanan boylar v bylr eyni adlarla yad olunur:188
Bat Azrbaycan: m.. III-II minillrd lulu boyu, m.. IX-VIII srlrd
zngi boyu, sangi-butlar; m.s. XIII srd Zngi Atabyliyi, Mosul atabyi
- Bdrddin Lulu, smayl Lulu; Gney-Dou Anadolu: m..VIII-VI srlrd adl boyu (adeli), saqa-qamr axn v saqa-qamr bylri - Savl,
Tu-damme, Sandak-at-r; m.s. X-XIII srlrd ad boyu bylri, ouzslcuq axn, ouz-trkmn bylri - Savl (avl), Tu-tkin, Sandak by.
187
61
189
190
62
, 1992, 37-38.
, 1993, 33.
Dou
sa
yay
boz-ok
(t ouz)
aa
altun toyuq
a qoyun
in qayna yazr ki, hun dvltini m.. 209-da Bat v Dou qollara ayran Mete lkni 24 tmnba il idar edirdi.193 Bel ikili blg
trk toplumunda myyn antonim laMete syknirdi: byk-kiik, sasol, qara-a v sair. Mxtlif blglrd yaayan eyni boyun adna rng
bildirn szn qoulmas da bu glnkl bal idi. Bel ki, qara, a, sar
epitetlri aadak etnonimlrd rng deyil, corafi yn anlamnda ilnmi v myyn ada hmin boyun yerldiyi mkana iar etmidir:
qara-hun (qarkn?)
qara-bulqar
qara-xzr
qara-qpaq
qara-kuman
qara-qoyunlu
qaral
qaracal
qara-trgi
qaralar
aq-hun
aq-saqa (axsqa)
aq-xzr
aq-qpaq
aq-kuman
aq-qoyunlu
aqca-bud
sarcal
sar-trgi
sar-uyqur
63
olmaz, bel ki, xan tk olursa, dvlt dzlir, iki olursa pozulur, kemi
bilglr bir qna iki qlc, bir lky iki tr smaz demilr.
Trk dvlt glnyind hakimiyt seilm imtiyaz olan boylar
vard. Qut alm bann mnsub olduu soy (boy) imtiyazl saylm, bu
mnasibt glnksl olaraq, davam edib tr haln almdr. Bu trnin
pozulmas il qurulan yeni xandan legitim saylmamdr. Ona gr d,
barlas boyundan olan mir Teymur faktiki olaraq imperator (acun byi)
olduu halda, ln qdr xan, xaqan titullarn qbul etmmi v try
gr bel titullar ala biln Syurqutmuu xan, zn is ondan bir qat
aa olan uluq bek (bylrbyi) titulu il tantmdr.194 Qaynaqlarn
verdiyi bilgiy gr, bu boylardan olanlar dvlt bana ke bilrdi:
tu-ku - Hun
aina - Gytrk, Xzr
yalakar - Uyur
ajih - Qrz
64
Togan 1981, 64; Ridddind imtiyazl ouz boylar: kay, yazr, eymr v beqdeli.
ecere-i Terkime, 1996, 206.
, 276.
Trklr, II. 828.
198
Kafesolu, 1989, 245.
199
Htta, saqa trklrinin bir qolu olan partlar bir ox halda irandilli boylarn idarilik
glnyin stnlk vers d, yeni eraya keid alarnda seki il ah seirdilr.
200
, 276.
201
, 23.
202
Abul-Farac, 311.
197
65
Bizdin burun tkenler yayn pariah ornnda bilip tururlar, oqn ili yerinde. An
n yay oqn qays tarafa tartp yiberse oq ana barur (ecere-i Terkime, 1996, 149).
204
, 1992, 38.
205
, 1982, 129-130.
206
Abl-Farac, 298-299, 311; Arsakn sikk zrind rsmi lindki yay il verilmidir (, 1979, 332).
66
67
68
Grnr, azr dilind sir sz III minildn kiayaras v Azrbaycann bat blglrindki halini sir-yesir edn samilrdn qalmadr. Asur dilind asirum sir, esirtu
sir qadn anlamndadr.
215
KDQ, 1962, 40; (1994, 115).
216
Romallara gr, Respublika nc tiraniya anlayna qar xalq ii olduu n
onun monarxik, oliqarxik v ya demokratik olmasnn el bir frqi yox idi, Respublika
sonralar Monarxiyaya qar qoyuldu (, 1987, 81).
217
Lakin doqquz qoca tmsil olunan bu qurumda 11 nfrin ad keir: Elik qoca, Qflt
qoca, Qazlq qoca, Aruz qoca, Uun qoca, Qal qoca, Ense qoca, Duxa qoca, Qour
qoca, Yulu qoca, Yapaulu qoca. Grnr, daha qdim mifoloji sjetli boyda ad ken
qoca titullu nfr artq bu qurumun zv deyilmi v yaxud sonralar bu quruma zv
seilmilr, nki onlarn ad baqa qocalardan frqli alara aid olaylarda keir. Bel
ki, Tpgzn atas Qour qoca oban idi, Yulu qoca il Yapaulu qoca is Tpgz
qulluq etmk n ayrlmd.
218
KDQ, 1962, 83.
69
Bibliyada 12 boy blgs mexaniki kild mxtlif xalqlara amil edilir: 12 srail
oullar (XLIX); 12 smayl oullar (XVII, 20); 12 Aramey oullar (XXII, 20-20) v
12 Edem oullar (XXXVI, 10-14); Solomon israillilr zrind 12 hakim tyin edir (III.
IV, 1); rana glndn sonra perslr d bu blg amil edilir (, 1976, 290).
220
Homer. Odisseya, VIII; Strabon, IX. 1. 2.
221
Soykk etrusk olan air P.Vergili Maron (m.. 70-19) atayurdu Mantui (taliyann
quzeyind etrusk kaloniyas) haqqnda yazrd: Ulu babalarn eyni soydan olmasa da, onlarla hrt tapdn. soyun var, hrsind drd uruq (gens ille triplex, populi sub
gente quaterni). Sns etrusk qannn gcl onlarn basan (,1983, 106).
222
(Odin) yarclq etmk n hr 12 hakim tyin etdi, nc Troyada olan trk
trsin uyun qanunlar qoydu ( , 1970, 12; Azr xalq, 2000, 13-14).
70
71
72
, 1992, 47.
Tekin, 1987, 44.
T, 326.
saylan Kolaksa (Kolakca) adnn dzgn izah oluna bilmsi kl, klg,
klgc, kl, klkc sanlarnn dad anlamn gerk yozumundan ox
asldr.230
El qlncla qurulur, qlml yrtlr deyn trklr, slind, vaxtar bu qlmi qeyri-trklr vermilr. slamlama ana qdr trk
dvltlrind mmurlarn oxu trk idi, lakin Slcuqlardan balayaraq,
dvlt qurumlarnda etnik kkni pers (cm) olanlar get-ged stnlk
tkil edirdi. Trk dvltilik tarixind bel dnm olayn, vvllr trk
byklrinin yanna he bir atprst, yhudi, trsa v rafizin getmy
csart etmdiyini vurulayan XI srin byk siyasi xadimi Nizamlmlk
(1017-1092) yazrd ki, durum dyiib, indi trk mmurlar namuslu v
bilikli olsa da, onlar saraya yaxn buraxmrlar.231
Trk toplumunda hr ksin sayq gstrdiyi yazlmam qanunlar
vard. Etnik, dini, sosial v siyasi normalara dayanql bu qanunlar qaynaqlarda trk trsi (il tr) kimi verilir.232 Trk trsin gr, cinayt
ednlrl srt davranlrd. Qonur (m..VI sr) Saqa elbyi olsa da, onun
Yunan elind 7 mdrik srasna daxil ediln olu Anaxars z yurduna
dnrkn trk trsini pozduu n onu ldrrlr. Trkmnlrin soykk kitabnda, htta kimliyindn asl olmayaraq, cinayt trdn arxa
duran da czalandrman zruriliyi vurulanr:
Bir kii gnahkar bolsa, ol kii padah olturan yerge yavuk bolsa
ya raq bolsa, ol gnah qlan kii padahn uruundan bolsa ya zge
urudan bolsa, xan bir kiisi barp an yaru qlsa (mdafi ets) aa
xan inisi v olu v bglri he kimers qol yapmasunlar v meni dip,
kelip turur dip post-penah bolub, eger hr kim arka bolsalar, ol arka bolan kiini padah eigin keltrp arkasna ql birle app ikki blk
qlmaq gerek ta krgenge kz v iitkenge qulaq bolay. 233
230
73
74
238
Ramiz by skrin Qutadu bilig (B. 2003) adl srind trk dvltilik sistemi,
dvltilik terminologiyas haqqnda grkli fikirlr vardr. Tssf ki, bu dyrli sr
III Bitik yazlandan sonra nr edildiyindn ondan yararlana bilmdik.
239
Trk dvltilik terminologiyasnda ail il bal bzi szlrin, inanc-mifologiya il
bal v sosial-siyasi qurumlara aid terminlrin n Asiyada qdim sumer, akad-asur,
hat, het, urartu, etrusk dillrind, o cmldn bat trklrl kontaktda olmu yhudi,
latn, yunan dillrindki qdim yazlarda ks olunmas hmin laqlri aydn gstrir:
aba, ata, dd, baba, klan (oqlan, dingir (tanr), qut, ilanqz (pri), oq, kii, kun, uruq,
oba, elat, ba-el, bilg, ad, el-tbr, tarkan, tarkun, tr, dama v sair.
75
3. ORDU V DVLT
Dvlt qurumunda olduu kimi, trklrin ordu qurumu da bir sra
xalqlarn ordu sistemindn frqlnir. Bel ki, trk dvlti xalq, lk v
hakimiyt sintezindn yarand kimi, trk ordusu da xalq v dvlt il
bir medaln iki z idi. Dvlt adamlarnn eyni zamanda orduda myyn
vzifsi vard v sava vaxt onlar hrbilr srasnda z yerini tuturdu.
Trk hrb tarixind ordu dzni v bzi sava taktikas glnyi azacq
frql minillr boyu davam etdiyindn n Asiya xalqlarnda trk ordusu
fsanvi qoq-maqoq (ycuc-mcuc) qounlar saylm v akad-asur
qaynaqlar bu ordunu umman-manda (manda qounu) adlandrmdr.
Htta Tanr ordusu mifin uyun, gnah ednlri czalandrmaq n
tanrnn gndrdiyi qoun kimi dyrlndirmilr.
Dnya xalqlar kimi, prototrk etnosu da istifad etdiyi yaraq-yasaq
baxmndan, silahn tkmillmsi yolunda insanolunun yaad mrhllri kemidir. Htta Orta srlr qdr trklrin icad etdiyi silah
nvlri baqa xalqlara rnk olmudur. Rusiyada ilk odlu silah da trklrd idi: til bulqarlarnn 1377-ci ild odlu silah vard. 240
Da, smk v aac altlrl ov edn ilkl insanlarn silahlar bsit
olsa da, savalarda uzun mddt kerli olmudur. 241 Bel ki, bzi xalqlar
hl d yay-ox v balta-niz il savaa gedir, yaba v omaq davalar is
hmiyaar sava nvlrindndir. Qaba omaqdan tutmu, baq, niz,
balta v sapand kimi silahlardan yararlanan ilkl toplumda yay-oxun kf
olunmas, ne minil sonra is odlu silahn ortaya xmas hrb tarixind
byk dn yaratd. 8 minil nc eneolit (mis-da) andan da-smk
silahlarla yana, metal silahlardan istifad olunmas, zaman-zaman onlarn
tkmillmsi arxeoloji blglrd aydn izln bilir.
Azrbaycanda ilk df bzi sava terminlri, trk hrbi xlaq, ordu
dzni v sava taktikas haqqnda fzlddin sgr v Mmmdli Qpan birlikd yazd Trk sava snti bitiyind bilgi verilmidir.242
240
, 1946.
lkl insann yalnz lazm olan qdr rzaq ld etmk n istifad etdiyi silah sad
idis d, bugnk sivil toplumun malik olduu silahlardan daha insani idi. nsanolu
mdnildikc ld etdiyi silah nvlrin gr daha vhi grnr. lkl insann qurduu cly-tly tin ehtiyac olan heyvan drds, bugn minaya dn yzlrl
gnahsz insann qan, n qdr paradoksal olsa da, sivilizasiyann bhrsidir.
242
-, 1996.
241
76
Golden. 1980; Moravcsik, 1983; Rasonyi, 1996; Gyalp, 1976, 1977; Togan, 1981;
Kafesolu, 1989; A; gel, 1981, 1988, 1991; Donuk, 1988 v baqalar.
244
b Osmn mr b. Bhr Mhbb l-Chiz 774-870-ci illr arasnda yaamdr.
245
ox dyrli Trk sava snti bitiyinin hr iki yazarna byk sayqm olub, rkim
atdndan onlarn tutduu yanl mvqeyi d vurulamalyam. Bel ki, Altayda arxeoloqlar VI-X srlr dair dmir yataqlarnn izlrini tapblar dey, trk dmirilik sntindn fxrl dandqlarn anlamaq olmur. Mgr bu dostlarm metalilm sntinin
Azrbaycanda ox qdim alardan blli olduunu v burada dmirin d Altaydan az
1500 il nc ortaya xdn bilmirlr? lbtt, bilirlr. Ancaq hunlarla balanan trk
tarixi glnyini daha stn tuturlar.
246
, . 472.
247
Doerfer, II. 1965, 34-39.
77
, 49 (199); , 167; Asur qaynann bu blgd qeyd etdiyi sanqi boyunun v Kipal dann adlar Tbriz-hr arasnda indiki Zngibar kndinin adnda v
rida armndan quzey-douda olan Kisbe dann ( ) adnda qalmdr.
78
Azr xalq, 2000, 129-134; Sonralar 583-d bu qalalardan birinin ' (Akba)
adlanmas blli olur (, I. 12. 1).
250
, 67 (, ); , 1989, 74-75; Asurca caniin anlamnda ilnn
aknu sznn bu mtnd hrbi titul kimi onba anlamnda ilnmsi qeyd olunmudur (, 3,1951, 223, 47-ci qeyd); Onluq sistemini d orduya trklr gtirmilr.
ARAB, II, 599; , 67 ().
, 67 (j, ).
253
Rasonyi 1996, 63; Mixi yazda oxu anlamnda Gka-ti v cng arabas anlamnda GGGR szlri kimi konkret terminlrdn frqli olaraq, mumi kild silahl
adamlar anlamnda LUME GTUKUL v ya piyada sgr v atl (cng arabas) anlamnda ERNME ANE.KUR.RAME tipli sumer yazs il veriln szlrd konkret hans
sgr v silah nvnn nzrd tutulmas yalnz tekstoloji analizl blli ola bilir.
251
252
79
80
bahadr anlamnnda hska (saka) deyimin evirmilr. Olsun ki, perslrd hunr (hnr) sz hun ad il bal yaranmdr. Bahadr sznn
z is qdim baqatur, baqatr formalar il bir ox dillr kemidir.259
Sava terminologiyas ox qdim alardan mxtlif yollarla yaranmaa balad n onlarn dililik yozumu bzn tinliklr rast glir.
Msln, bugn ksr dillrd fransz sz kimi ilnn maral titulunun
tarixi qdim olmasa da, onun mehtr anlaml bir termindn yaranmas bir
az qrib grnr. Lakin yuxar german dialektind monqolca morin (at)
szndn yaranm marah-sch (mehtr) sznn ski fransz dilin mareschal mehtr klind kemsi bllidir. Yaxud, dilimizd ilnn siryesir sz rblrdn deyil, asurlardan kemidir: Gney Azrbaycandan
tutub apradqlar kiilr asiru, qadnlara asirtu deyn asurlardan yadigar
qalmdr. Qdim trklr dustaa tutsaq, sir bulun//bolun deyirdi, trklr
trf ken, knll tslim olanlar is ikin r adlanrd. Hr hans sava
qarlaan iki trfin itirak il gerklir, ona gr d sava nvlrini
bildirn szlr feilin qarlq-mtrk kilisi il yaranr: dy, sava
(sy), al, arp, qarp, kr (gl), sng//sn (snglm),
vuru, dart, dala, dir v hm d bar.
Trkoloji dbiyatda, tarixi tdqiqatlarda trklr daha ox hcum
edn, baqa xalqlarn lklrini ial edn bir etnos kimi tqdim olunur.
Lakin tarixboyu trk lklrinin ial, trk boylarnn n Asiyada qdim
yurdlarndan xarlmas olaylar daha ox olmudur. Bunu tarixi qaynaqlarda ilnmi bzi terminlr aydn ks etdirir. Bel ki, dmnin glm
xbrini alan toplumun qorxuya dmsi beling, kym, tezik, tezgi, rkn
v yaranan qarqlq bulqak, bulqa adlanrd.260 Tonyukuk yazsnda bir
deyim diqqti kir: arkuy kargug ulgartdm.261 Grndy kimi, burada
mdafi n ocaq-tst xbrdarl ver biln qaravul qllsinin ucaldlmas verilmidir.
Trk etnosunun sava tarixind n nmli v ibrtamiz mhariblr
mstqillik urunda aparlan savalar idi. Tarixboyu trk yaamnn zl
bir atributuna evrilmi azadlq sava hm d bu etnosu ayaqda saxlayan
259
81
bir yaam mcadilsi idi. Bel ki, m.. XIX-XVIII srlrd indiki Krkk
blgsin soxulan asurlara qar turuq boylarnn sava, minil sonra protoazr boylarnn Mana elin soxulan asur-urartu sgrlrin qar, daha
sonralar Alban-Aran elin yr edn rumlulara qar, htta, yarmonqol
olsa da, soydalar hunlara qar apard mhariblr azadlq sava idi.
Bzn syan dediyimiz olaylarn da oxu azadlq savann bir alardr. Bel ki, Mada elini hmni soyundan geri alan Qam-Ata, inlilri
vahimy salan Kr-ad, rblr dirni gstrn Babk trklrin azadlq urunda hid olan mcahidlri idi.
Hrr yaam hr eydn stn tutan trklr sir v ya asl duruma
dmyi byk bdbxtlik sayrdlar. V. Radlova gr, bozqr trk toplumunda el bir hrriyt ovqat vard ki, n kiik ail bel, bal-bana
bir dvlt sayla bilirdi.262 Oturaq trklr d azadl hr eydn stn
tutur v mdafi n qala v qalaalar tikirdilr. Xalq arasnda Ouz v
Korolu qalas ad il blli olan bel mdafi istehkamlar Azrbaycann
mxtlif blglrind vardr.
Byk qvv il hcum edn yalarla savadan bozqr trklrinin
qama imkanlar vard. Oturaq trklr is z blglrini traf xalqlarn v
dvltlrin hcumundan qorumaq n ykskliklrd mdafi qalalar
v qaravul yerlri tikirdilr. Dmn hcumu grnnd bel ykskliklrd od qalanr v tst il traf blglr xbr verilirdi. Azrbaycanda
m.. II minilin ortalarndan bel mdafi qalalarnn say get-ged artr.
Mdafi yeri koruq, hr trafnda sava n hazrlanm brc kek
(kekli tam), qaravul qllsi karu (karuy) adlanrd. ox gman ki,
Orta srlrd btv Aberonu hat edn qalalarda da xbr verm tstsndn istifad olunmudur:
Bozqr trk boylarnn
otlaq yeri v yaylaq-qlaq
blglri mumi mlkiyt
saylrd v ylan vergi d
mumi ehtiyaclara ynlirdi.
Lakin bzn daxili vergilr
lazm olan ehtiyaclar dmynd bu bdc ksiri
qonu v yaxn blglrd
262
82
yaayan xalqlardan, byk dvltlrdn alnan vergi il doldurulmaa allr v yama savalar tkil edilirdi. Bunun n mobil ordu yaratmaq
zrurti ortaya xdndan yaxn boylar birlikd bel ordunu qururdular.
Tarixboyu bel birliklr vaxtar yaranm, myyn adan sonra is dalmdr. Mrkzlmi hakimiyti olan turk ellri d traf lklrdn v
byk dvltlrdn bac-xrac il yana vergi d alrdlar. Bel ki, traf
xalqlardan bac-xrac v illik vergi alnmas trk dvltlrind Qut elindn
tutmu islamaqdr trk ellrind davam etmidir. Azrbaycanda dvlt
quran saqalar btv n Asiya xalqlarndan vergi alrd v vermynlrin
is zrin aknlar edirdi.263
F. Simokatta yazr ki, hun (avar) xaqan 583-d Roma imperatorunun gndrdiyi qzl taxt bynmdi v nc tyin etdiyi 80 min qzl
pul dyrindki vergiy daha 20 min lav etdi.264 Xzr xaqanl qonu
dvltlrdn ald vergi hesabna muzdlu qoun saxlayrd. Gcl ordusu
olan trklr baqalarndan vergi ald kimi, tbii ki, ziflmi trk ellri d
baqa dvltlr illik bac-xrac, vergi verirdi. Ancaq Qut elin sumerlrin
vergi vermsi, turuklarn Asur dvltil srhd blglrdn vergi almas
v bu blglr aknlar yapmas haqqnda tarixi blglr qalmdr.265
Ata kultuna byk nm verildiyi trk toplumunda cdadlarn uyuduu qbirlrin dadlmas n byk thqir saylr, bu ii grnlr qar
calma sava balayrd. Saqa elbyi Daraya deyir ki, gr atalarmzn
qbirlrini datsaydnz, biz drhal savaa qatlacaqdq.266 Eyni durum
m.. 79-da bir monqol boyuna qar hunlarn apard calma savanda
grnr. Atillann ikinci Balkan yrn sbb d hun elbylrin aid
basrqlarn Bizansn Marqos yepiskopunun ab talan etmsi idi.267
Yeni otlaqlara ehtiyac olan heyvandar trk boylar baqa lklrin
torpana girmk mcburiytind idi v bu giri ox vaxt qardurma v
otlaq sava il mayit olunurdu. Cvahirll Nehru qz ndira Qandiy
mhbsdn yazd mktubda vaxtil trk boylarndan olan saqalarn
Hindistana glm sbbini bel izah edirdi: Sn bel dnm ki, bu
klrin mqsdi buralar tutmaq v ya yamalamaq idi. Bu xalqlara yeni
razilrd mskunlamaq zruri idi, nki Mrkzi Asiyada kri boy263
264
265
266
267
Herodot, I. 106.
, I. III. 7-13.
Azr xalq, 2000, 34-38, 124; Bu bard geni mlumat sonrak blmd verilck.
Herodot, IV. 127.
A, XII (2). 243; Priskos, 24-25 (fraqment 2).
83
84
, I, 1981, 129.
, 1941, 149-150.
Adtn, turklrin ordu sistemindn danan uzmanlar daha ox bozqr boylarnn ordu qurumunu gz
nnd tuturlar. Halbuki, trklrin sava tarixi v
Trklrin
ilkin ordu atributlar oturaq trklrl balanmdr.
ordu sistemi
Hl m.. III minilin ortalarndan grnn Subar
v Aratta hrbi-siyasi qurumlar oturaq trklr aid
idi. Sonralar ortaya xan Qut eli, Turuk byliyi v daha sonralar Mana
v Alban ellri oturaq trklrin qurduu dvltlr idi. Sonrak blmd bu
dvltlri quran trk boylarnn apard savalar haqqnda bhs olunacaq.
Hllik is istr oturaq, istrs kri v ya yarmkri trk etnosunun
ordu sistemind mumi dyrlr kklnn chtlr zrind durmaq
lazm glir. Hr eydn nc, trk toplumunda qurulan el hrbi qvvy,
gc (erklik) dayanql idi v bu gc is xalqn silah tutub, savaa biln
zvlri tkil edirdi.
Ordu sisteminin quruluu xalqn yaam durumu
il bal idi. Oturaq trklrin hrbi qvvsi daha ox
mdafi mqsdli sistem dznin uyun formalard. Bu sistemd xalqn li i tutan zvlri mdafi
istehkamlar, qalalar v xbrdarlq brclri tikirdi.
Qalaya hcum edn dmn sgrlrin yuxardan
ox-niz atlr, balarna da paras yadrlrd. Subar
byliyind m.. 673-d asurlardan mdafi olunan
subarlarn qalaya yaxnlaan dmnin bana neft
tkb yandrmas bllidir.270 Bozqr trklrinin hrbi
qvvlri is hm mdafi, hm d hcum taktikas
n mnasib olan qurulua ynlik idi.271
Tarixboyu bozqr trklrinin mrkzlmi hakimiyti olan dvlt
nisbtn, boy birliklrinin konfederasiyas klind qurulan siyasi-hrbi
birliklri daha ox v vaxtar yaranmdr. Lakin tarixi qaynaqlar daha
ox Qut, Saqa, Mana, Hun, Gytrk, Xzr, Alban v Uyur dvltlri
kimi mrkzi hakimiyti olan ellrin ordu sistemindn bhs etmi, kiik
byliklrin v boy konfederasiyalarnn yaratd yzlrl hrbi birliklr
ox vaxt diqqtdn knarda qalmdr. Oturaq trklrd insanlar sntkar,
kini, tacir v sair pe-snt muliytin gr ayr-ayr sahlr zr
qruplara ayrlrdsa, yarmkri heyvandar trk boylarnda hr ks hr ii
270
271
85
86
87
ba komandan
ordu bas (babu)
ordu//qoun bas (babu//sba)
qoun, blm bas
qvardiya bas
qounun sralanmasna msul olan
mhafiz, qaravul bas
Trk ordularnn evik manevr imkan, svari alaylar, savada istifad olunan hrbi taktika bu ordularla qarlaan dvltlrin, xalqlarn da
ordu sistemin tsir etmidir. Bel ki, hl m.. I minilliyin ortalarndan
sonra trk-monqol hrbi birliklrinin vaxtar hcumlarnn qarsn almaq n dnyann 7 mczsindn biri saylan in sddinin tikilmsi d
bu trk-monqol qar olan hunlarn aknlarn durdura bilmdi. Bunu
grn inlilr n qdr mhafizkar olsalar da, ordu sistemind reforma
etmy mcbur oldular v yeni ordu sistemind ilk dyiiklik svarilr
manevr etm imkan vern trk geyimlrin kemk oldu. Trklrin ordu
sistemindn douda inlilr yararland kimi, batda da Avropa xalqlar
bu ordunun bzi zlliklrini, xsusil svari alaylar sistemini z ordularnda ttbiq etmy almlar.
Trk hrbi rtblri srasnda onba, yzba, minba, tmnba
terminlri gstrir ki, qounlar onluq sistemi zr qurulmudur.279 Dd
Qorqud boylarnda sem atl alay anlamnda bin bgdz ba deyimi
ilnmidir. in qaynaqlarna gr, Metenin ordusundak atlar rnglrin
gr sralanrd. mumiytl, trk ordu sistemind sralanma v qoun
dzni savan qlb il bitmsind mhm rol oynayrd.
Ridddinin qlm ald Ouznam variantn rus v azr
dillrin evirn Rhil xanm krova Britaniya muzeyind saxlanan
bir lyazmada Ouz ordusunun dzm il bal bir paran da trcm
278
279
88
etmidir.280 Ouzun ordusunda urun, n, savrum, kk, solqay blmlri olduunu vurulayan bu lyazmada ordunun qaravul, yeravul,
qol, ciqdavul (v ya kc), buxtarma adlanan
hisslrinin qar trf doru ardcl dzm,
babuun v tuun olduu v qol adlanan sas
orta blmun is sa qol v sol qol il hat
olunmas qeyd olunmudur:
lbtt, ordunun bel dzm trklrin
sava taktikasndan, dy yerindn v qar
trfin durumundan asl olaraq, hr bir konkret
savada dyirdi. Lakin bu dzmn dyimz
qaydalar da vard ki, bunlardan biri d protokola gr, xaqann sanda
duranlar, sava vaxt ordunun sa qol, solunda duranlar is sol qol blklrind yer tuturdular. Bel ki, dvlt dznindki duru yeri orduda
da tkrar olunurdu v hr ks orduda z yerini ncdn bildiyi n sralanmaya lav vaxt srf olunmurdu. Protokol zr sa-sol sralanmasndan baqa, byk trk dvltlrind lk d sa-sol blglrin ayrlr,
biri xaqan, digri onun tyin etdiyi caniin (yabqu, ad) trfindn idar
olunurdu.
Grndy kimi, trk ordu sisteminin sasnda xalq v dvltl ii olan birliyi dururdu. Qaynaqlarda ilnmi terminlr trk ordusunun
daxili quruluu, dzni haqqnda bilgi verir. Bel ki, trk svari blklri
alay, myyn sayda sgri blk taqm, mdafi istehkamnn arabalarla
qurulmas tabur, qounun mrkzi tp, btv qoun s, sgrin, qounun
280
89
281
Bugn trk v azr ordusunda ilnn taqm termini ta (hiss, dst) sz il bal
idi. Bizans ordusunda 200-400 nfrlik blk VI-VII srlrin qovuuunda taqm termini il taqm ( ) bildirilmi v taqmba taqmatarx (-) adlanmdr.
Taqm daxilind daha kiik blklrl bal hekatontarx (yzba), dekarx (onba) titullar da ilnirdi (, I. XIV.5; sh. 200, 55-ci qeyd); Qounun mrkzi saylan
tp termini dastanlarda hoy deynd ar tplr dadan kimi deyimlrd qalmdr.
282
Sonralar alay sz bir ox xalqlarn dilin d kemidir: pers, rb ( , ), yunan
() v b.
283
Herodot, I. 103.
284
MK, III. 271-272.
285
Donuk, 1988, 103.
286
Mtnd ordu anlamnda ilnn karu termini voysko v polevoy laqer
kimi trcm edilmidir (, 42, 2-ci qeyd).
90
Hay dilind karapet ordu bas termini d kara szn hayca pet ba sz
(bu da farscann pat szdr) qoulmaqla yaranmdr.
288
, 67 (, ); , 1989, 74-75.
289
. M. Dyakonov ellatsu sznn mtnd svoyu sobrannuyu v otryad voinskuyu silu
anlam bildirdiyini yazr (, 3, 1951, 222, 36-c qeyd).
290
, . 13-14.
291
gel, 1991, VII. 200-202; Danaklarla vurumaq n Abbasqulu by adlinskinin
yaratd Qrmz tabor is alay anlamnda idi.
91
yaratd.292 Mhz bu ordu il Orta Anadoludan Orta Asiyaya qdr uzanan Mada imperiyas quruldu.293
Nizami ordular formaladqca onun atributlar da yeni mahiyt qazanrd. Trk ordularnda eypur (boru), sinc, davul kimi al-zrb altlri v
tu, bayraq dvlt atributu olmaqla yana, dad simvola gr, orduda
hrbi-taktiki manevr n ox lverili idi. Tu v bayraq dy simvolu
kimi sgrlr ruh verirdi, bir-birindn aral mvqelr tutmu blklrin
hrkti bu simvollarla veriln iar il tnzimlnirdi. Sarayda tu tutanlarn protokola uyun hrkt etmsin nzart edn tuuba ordudak
tuulara da rhbrlik edirdi. Qoundan xeyli nd gedn bayraql blk
is al adlanrd.
pk bayraqlardan frqli olaraq, da keisinin
tk v at quyruu
qlndan hazrlanan
tu amanlqdan
dvlt v ordu qurumuna transfer olduu n onlarn
grkmi qamlarn
istifad etdiyi tulara bnzyir. Trk
amanizminin byk bilicisi A. nan qrz-qazax baklarnn dualarndan
bu deyimlri verir: Yrk atn kuyruunu (qln) tel kldm kopuz
sgrin tu tutan Karaba, toplanb karma-kark konurlar, kopuzunu
kaldrb Kaf dandan gelsen-a, araba!.294
Trk dillrind bayraq, baydaq killrind ilnn bu dvlt-ordu
simvolunu trklr hmi uca tutmu, ona qurbanlar sunub, alqlar demi,
eirlr yazmlar. Tu klind hazrlanan elek (yelk) v boncuq mzraq
292
Herodot, I. 103.
Lakin hakimiyti l keirn perslr imperiyann paytaxtn Hmdandan Persepola
krdlr. nc bu ii Kiaksarn pers krknindn olan nvsi Kuru gerkldirdi,
sonradan is hakimiyti geri alan Qam-Atan sui-qsdl ldrn yeddi pers hmni
soyundan I Daran taxta xarb, yenidn Persepolu hakimiyt mrkzin evirdilr.
294
nan, 1972, 141, 143; Buradak qam (bak) deyimlrindki Kaf da, qopuz v tu
simvollarnn am VI Bitikd geni verilmidir.
293
92
, 1990, 132.
93
Elmi dbiyatda sava tanrs ( iysi) kimi veriln teonim v demonimlr haqqnda V
Bitikd bilgi verilmidir. zllikl, savala bal qdim lulu v sonra hun boylarnda
grnn Kiur//Kur teonimi, sonrak trklrd Humay v Bozqurd miflri geni izah
olunmudur.
297
KDQ, I. 114.
298
gel, 1991, VI. 19.
94
dilind sksk formasnda qalmdr. Sarayda protokol qaydalarn tnzimlyn, toya glnlri yerbyer edn, sava vaxt is orduda qaravulba olan yasavul termini bir sra xalqlarn dilin d kemidir.299 Bki,
karak, gzti, qaravul terminlrindn son ikisi azr dilind qalmdr.
M. Kaariy gr, savada qounun sralanmas il mul olan avular dinc vaxtlarda sgri zlm etmy buraxmayan nzartilr idi.300
in qaynaqlarnda o-pi-e (P. Pelliot) klind yazlan avu titulu azr
dilind bugncn ilnir. Qaynaqlarda avuun eli statusu il baqa
dvlt gndrilmsi d qeyd olunmudur. Grnr, avu da yasavul
kimi protokol qaydalarna nzart edn mmur tituludur. Trklr sava
vaxt agenturadan da istifad edirdilr. Bu i kfiyat, agent anlamnda
olan krklr taprlrd. Tonyukuk yazsndak Trki kaanta krk
klti deyimind shbt xbr gtirn kfiyatdan gedir.
Trk ordu sistemind onbadan tutmu tmnbaya qdr onlarla
titul vardr v bu titullar dayanlar layiqli hrbilrdir. Lakin ordunun
zabit trkibi n qdr zngin olsa da, trk ordusunun gc trk sgri idi.
Ordu mnasnda crik sz sralanma, crglnm, dzl anlamndan
tryn sgr anlaml ri//eri szndn yaranmdr, yeniri, erikba, eriba sz d buradandr. Qara-Gne eri ba oldu. 301
Yeniyetm yalarndan sgri tlim-trbiy il byyn, dyd
hid olma rf biln trk sgrin dastanlar qoulmu, igidliyi ylmdr. Bu yglr tkc trk dilind deyil, asur, yunan, latn, in, rb,
rus v baqa dillrd yazlm tarixi qaynaqlarda da ks olunmudur.
Vaxtil Misir fironu z ordusunda qaqay dylrini grmk istdiyi
kimi, sonralar Bizans, in, Pers, rb hkmdarlar da trk sgrlrindn
ox yararlanmlar. 591-d pers ah Xosrov dyd sir ald bir qrup
xristian trk qlb rman kimi imperator Mavrikiy gndrmidir.302 Bir szl, trk sgri rdmli idi. Gytrklrin Altngl yazsnda
rdmli millt gcl olur deyimi sgr gvncdn domudu. Trk
sgrinin alp, rn, alpr, bahadr epitetlri ox qdim alardan bllidir
v bu igidlik sanlar bir sra qonu xalqlarn dilin d kemidir.
299
95
O, saqa (skit) dilind d r anlaml eor szn qeyd edir (Herodot, IX, 85; IV.110).
Tosun-Yalva, 1989, 306.
305
-, 1996, 55.
306
Tbriy gr, perslrin frasiyab adlandrd Alpr Tunqa m.. XIII-XII srlrd Xzr v Musa peymbrl eyni ada yaamdr (Taberi, II. 533, 648-652).
307
MK, I. I 41, 160, 486.
308
, I. 230.
304
96
97
, 1955, 234.
1968, 124; Bu baxmdan, qdim subarlarn quzey blgsind Teburzi
v Cudi dadak Tumur toponimlri diqqti kir (, 182, 190). Quran (57-ci sur)
dmiri gy cismi adlandrr. Dorudan da, ada elm gr, qdimd lazm olan istilik
drcsi il alna bilmyn dmir kllri zaman-zaman gydn dn Meteorit paralardr. Korolunun Misri qlnc motivi d hmin grl baldr.
313
, 1987, 22-34.
314
Qalaknd, 1985; (1999).
312
98
, 1971, 190-197.
MK, III. 352; Monqolca qlnca kituqa, oxa num (< numun), tunqusca qlnca komo,
oxa barq deyilmsi d bu dillrin trklrdn frqli arealda formaladn gstrir.
316
99
317
100
101
il yunan dilind ilnn pelek () sznn mnyi d kiayarasna gedib xr. Ksenofont yazr ki, Astiyaqn nvsi Kuru hl balaca
uaq ikn ona palton () silah balamdlar.325 Trkcnin balta
sz kimi, baq sz d tibet, rb, pers, rus v sair dillr kemidir.326
Savada oran (arkan) ildn trk svarilri ondan bacarqla istifad edirdilr. Alban elinin Qarqar dznd aparlan savada bel dy
shnsini M. Xorenatsi tsvir etmidir. O yazr ki, barsil byinin atd
arkan hdfi dqiq tutdu.327 KDQ-da alt prli krz deyimi ilnir. Azr
dilind daha ox toppuz klind tlffz ediln topuz da qdim silah nvlrindndir. Asur qaynanda (m.. IX sr) Lapturu Tubusu adnda topuz
sznn ilndiyini gman edn . Gnaltay bunun Topuz (olu) Alpturu
ola bilcyini qeyd edir.328
Qdim trklr dbilq (lem) anlamnda tolqa//tulqa, dmir balq
anlamnda uk szlrini iltmilr. Bunun tuulga variant da vardr:
Bandak tulan n grsin, mr kafir, bamdak brkmc klmz
maa (KDQ). Banda tulqas, ynind zirehli donu olmayan dyy
banak r deyilirdi. Tulqann altndan baa qoyulan nsn kedk, dridn
dzln qalxan tura, qalxan bana tutmaq is yapnmaq adlanmdr.
Bellikl, m.. III minillikdn formalamaa balayan sosial-siyasi
qurumlara dayanql trk ordu sisteminin oturaq v yarmkri etnik zlliklri yaranm, ordu dzninin daxili quruluu mhkm nizam-intizama
saslanmdr. Myyn inanc v dvlt atributlarnn da orduya transfer
olunmas, al altlri, bayraq-sancaq protokolu bu nizam-intizam tr
glnyin salmdr. Tarixboyu trklrd oxlu yaraq-yasaq nvlri yaranmdr. Trk ordusunun tmlini svarilrin tkil etdiyini v azsayl
yayalarn (piyada) is kmki ilrl mul olduunu vurulayan . Kafesolu yazr: Bundan dolay da trk ordularnn yetidirilm trzi, hazrlq tlimlri v mharib taktikalar yabanlardan tamamn frqli idi.329
Mxtlif sbb v mqsdl eidli sava nvlrind itirak edn trk
ordusunda znmxsus sava taktikas yaranmdr.
325
, 1976, I. III. 7; Lakin trcmd bu sz niz (kopye) sz il verilmidir. Halbuki krp uaa niz yox, balta veril bilrdi.
326
, 1980, 131.
327
, 1858, 151.
328
Asur qayna Kaiyar da yaxnlndak blg byinin adn Lapturu Tubusu kimi
v buradak masir Matra hrinin adn Matara klind verir (, 26).
329
Kafesolu, 1989, 270.
102
- , 1996, 38.
MK, I. 95.
103
Trk dvlt v ordu balar qounu mnasz savalarda tlf olmaqdan qoruyurdular. lacsz qalanda mbahisni hll etmk n hr
iki trfdn bir nfrin meydana xb tkbtk dymsini tklif edir v
qalib trf bu dyn nticsi il myyn olunurdu. Bu taktikann ilk
rnyini qdim Azrbaycann Aratta elind grrk. Sumer (Uruk) ar
Enmerkar Aratta elinin ona tabe olmasn tklif ednd, Aratta elbyi
deyir ki, sn d z phlivann xar meydana, mn d. Hans qalib gls,
onun lksi qalib, o biri trf is mlub lk saylsn.332
Sonralar ahnam bu taktikann Turan elind geni istifad olunmasndan bhs edir. Tkbtk dy xan bahadrlar is oxlu fndlr
bilmli idi. Korolu eposunda 77 fnd deyimi mbalili olsa da, buna
iar edir v mumiytl, tkbtk dyn iirtm tsviri tbii saylmaldr. Alban tarixi kitabnda yamaya gedn onoqur boyundan bir byin
Bu qrn kim lazmdr? x qabama z-z glk! - dey, ran ah
apuru tkbtk dy armas verilmi, onun grkmi is bel tsvir
olunmudur: Hmin hndrboylu hun nhng bir adam idi; byk bdnin lli qatl zireh geyib, iri bana mismarl dbilq keirmi, qar
olan enli alnn misdn qayrlm lvh il rtmd. Nizsinin sap uzun
aacdan idi, imk axan qlnc is onu grnlri dht salrd.333
Trklr bir lkni tutmaq n nc ora azsayl blklrl kfiyat
xarakterli yama aknlar edirdilr v bu aknlar vaxtar tkrar olunurdu.
. Kafesolu demikn bu yama v ypratmalardan moral pozulan
lk halisini aqn durumda mlub etmk xeyli asanlard. Trklrin
sava taktikasndan biri d gec vaxt qfil hcum idi: Qrz xalqna,
trki xalqna yuxuda ikn hcum etdik (Kltegin). Tarixd trk ordusunun gec vaxt bel qfil hcum taktikas ilk df m.. XIX-XVIII srlrd asur qaynanda qeyd olunmudur. Mari arxivind z xan bu sndlrd asur ar I ami-Adadn (1813-1781) oluna yazd mktubda
bu df trk (turuk) dylrinin qfil hcum taktikas il vuruacaqlarn bel yazr: Yatan oyadan, oyanana aman vermyn turuklar kimi
edcyik.334
Dmnin stn yel tki sn atl sgr (Korolu) il vaxtar
qarlaan inlilr aid qaynaqda frtna kimi ortaya xb, imk kimi
qeyb olan hun sgri deyiminin ilnmsi tbii idi. Akn szn qfil
332
333
334
, 1980, 84-85.
Kalankatuklu, 1993, 30.
Dossin, 1950, 48-49 (16 -li tablet); Bayram, 1988, 95.
104
sel kimi izah edn M. Kaari akn termininin yozumunu gec vaxt
anszn sel kimi gln sgr akn gldi deyilir klind vermi v
Bg akn aktt (by akn gndrdi) misaln rnk gstrmidir.335
Gec vaxt ayr-ayr hisslrin bir-biril arpmamas n orduda
trklr trfindn dnlm qu v yaraq adlarndan biri parol kimi
ilnir v buna im deyilirdi. Bel bir atalar sz d vard: m bils r lmz.336 mdn baqa, orduda bir ar, hayqrt, qyya vurma formasnda
uran glnyi d vard: Ur a! (Vur a!).
Hcuma sslyn uran ksi olaraq, bir Bizans qaynanda qeyd
olunmu dur a! deyimi vardr. F. Simokatta qeyd edir ki, yrd avar
dylri ox irli gednlrin dayanmas n z dillrind torna,
torna deyirdilr.337 Grndy kimi, VI srin sonlarna aid bu olayda
durun a! deyimi ilnmidir.
sasn bar trfdar olan trklr yalnz mcburiyt qarsnda mharib edirdilr. Savada is seim haqq trkn lind olurdu.338 Ona
gr d istdiklri sava taktikasn ild biln trklr daha ox Turan
taktikas, Bozqr sava taktikas v Qurd sava adlanan sava sulundan istifad edirdilr. Turan taktikas il qurd sava deyimlrin aydnlq gtirn yazarlar doru olaraq qeyd edirlr ki, elmi dbiyata Turan
taktikas ad il daxil olan bu sava nvn xalq qurd oyunu deyir, qurd
sava btvlkd trk sava sullarn bildirn Turan taktikasnn yalnz
bir suludur.339
Qurd z ovunu pusquda durmu qurdlara trf qovduu kimi, qurd
savann mqsdi d dmni aldadb, onu nc pusqu (yalaq) qurulmu
yer kmk idi. Bu oyunu yax bacaran dylr dmn qoununa
basqn edrk, at o yan, bu yana cld hrktlrl frladr, dmn ordusunda axnama yaradrd. Bzi inli v batl yazarlar bu qurd oyununu
nizam-intizamsz dy saymlar. slind is, zahirn praknd hcumlar kimi grnn qurd oyunu srlrl snaqdan kerk tkmillmi
nizaml bir taktika idi, bu oyunu oynayanlar lazmi anda bir-birindn
335
MK, I. 77, 212; Herodot Krez qdrki ada oniyaya qamr yrn uzun mddtli istila deyil, sad yama akn kimi verir (Herodot, I. 6).
336
MK, I. 38; Olsun ki, azr dilind him-cim anlamaq deyimi d bununla baldr.
337
Simokatta, II. XV. 9; Bu forma qazax-qrz aman duasnda ilnn gelsen-a!
deyim modelin uyundur (nan, 1972, 143).
338
Cahiz, 1988, 70.
339
-, 1996, 141.
105
Mhz bu aldar yan manevril qurd sava gerklirdi. Qamaq da igidlikdndir msli
Korolu dastanndak Qaar, qaar, dmann
aldadr, qaydanda ac qurd olur, sultanm v ya
Mrd meydandan qamaz, qasa aldad deyimlri il alr.
340
341
, I. 51.
MK, I. 472.
106
107
108
109
Qdrtli trk dylrin, babularna byk nm vern xliflr bard, trk svarilrinin igidliyi haqqnda rb qaynaqlarnda xeyli
blglr vardr.352 rb dilin ken trkizmlrin srasnda hrbi terminlr
d az deyil.353 rb yazar Cahiz (774-870) rb mlliflrinin trklr aid
dediklri szlrdn bel rnklr verir: trk mrnn gnlrini toplasan,
at zrind keirdiyi gnlrin say yerd keirdiyi gnlrdn ox olacaq;
onlarn mayas hrkt zrind yaranb, bir yerd durmaqla aralar
yoxdur; baqa birisi yayna bir ox qoyana qdr trk on dn ox atr;
arxasndan gln atd ox n atdndan frqlnmir; geri kilrk
tkrar hcum edn xorasanl v bozqrl trklrdir v sair.354 Dy
vaxt trk svarisinin at qfil geri evirib arxaya ox atmas, onu tqib
edn dmn dylrini bir-bir oxdan keirmsi bacar atn stnd sifti il nssinin yerini dyi biln bir trk n trf nec ox atrsa,
arxaya da elc ata bilir (Msudi) deyimi il verilmidir.
Saqa, qamr, subar, hun, kuman v sair trk dylrinin at zrind gstrdiyi igidliklr indn Avropaya v n Asiyaya qdr mxtlif
xalqlarn arasnda fsany evrilmidi. Koreyadan tutmu Avropann
gbyin qdr yaylm bu glnksl sjetin (geri ox atma) mxtlif
alarn snt srlrind ks olunduunu grmk olur:
352
Kitap, 1987.
Alp, ord//urd, inkiari (yeniri), babuzuq, alay, taqm, yaraq, sbai, bimbai,
yzbai, unbai, baavi, buluk, dunma (donanma), senje, snk, kulak (kazarma),
qundak, karakul v s. (, 1967; , 1977).
354
Cahiz, 1988, 67-70.
353
110
111
Mtxssislrin trtib etdiyi bu xritdn grndy kimi, Aralqdnizi yaxalar boyunca atalhyk-erixon arasnda formalaan qdim
kini-heyvandar kulturu Trk Atayurdunun snr dnda qalr, lakin kiayarasndan Drbnd qdr uzanan sahlr bu snrn iinddir. Krkk
blgsind yaranb, m..VII-VI minillrd traf blglr yaylan Carmo
kulturu Zaqros dalarnda qut v lulu boylarnn ulu cdadlar saylan
v sasn heyvadarlqla mgul olan prototrk boylarna aid idi:
112
Da zl zrind iy krpidn tikilmi, aac qapl evlri olan bu kulturun buluntular tkc Carmoda deyil, imar, Sorabtp, Qurantp v
sair abidlrd akar edilmidir. Mosul blgsindn Elam snrna qdr uzanan Carmo kulturunun dayclar dmy kiniliyi il d mul
olub, mrcimk v arpa kirdilr.3
Dalq yerlrdn Dcl yaxalarna enib sonralar ay adam
ad il tannan subar boylar keiqoyun saxlamaqla yana, kiniliy daha ox stnlk verir, tdricn hrlm yaamna keirdilr. Heyvandar-kini boylarn kiayarasnda mskunlamas olay
nc quzey blglri hat edirdi.
vvllr Badaddan aa bataqlq olan razilr is yaay msknin sonralar evrils d, burada hrlm srtl inkiaf etdi;
mhtm mbdlr tikildi, hrlr salnd, sni suvarma arxlar kildi.
Artq m.. III minillikd kiayarasnn quzeyi gneydki hrlm mdniytdn xeyli geri qalrd.4
Bellikl, m..VI-IV minillr arasnda kini-heyvandar boylarn
msknin evriln kiayarasnn quzeyind nc Xasun v Xalaf, sonralar
Ubeyd kulturunun quzey variant yarand. Ubeyd kulturunun Urmu gl yaxalarna uzanmas arxeologiyada (Ptlitp, Gytp) sbut olunmudur.5
Mosulun gneyind m.. 5800-c illrd formalaan Xasun kulturu daha
geni razilr yaylaraq, yuxarda Diyarbakrn batsna keir, aada is
Badada qdr uzanb Dcldn doudak blglri d hat edirdi:6
Vaxtil, A. L. Perkins bu kulturun Sincar v Czir yaylalarnda mvcud olduunu yazrd.7 Rus-raq arxeoloqlarnn bu blgd birg z xardqlar I, II v III Yarmtp kompleks abidlri hmin fikri bir daha tsdiq
3
4
5
6
7
113
8
9
114
, 1973, 346-349.
Son illr bu blgd Urfa yaxnlnda alman arxeoloqlarnn akar etdiyi Gbklitp mbdi 12 minillik yana gr hllik dnyann n qdim tapna saylr.
11
115
117
, 1983, 239.
1967, 113; 1989, 11; Sonrak alarda is subar etnonimin
suvar, savar, savir, sabir, sibir, sipar, sper, zebar v sair fonetik variantlar qeyd olunmudur ki, bunlardan yeri gldikc rnklr verilckdir.
20
, 413; , 1990.
19
118
trir. 21 Trk dillrinin fonetik inkiafna uyun olaraq, sub sznn ilk
samiti s > /z, orta saiti u > /i, son samiti b > m/p/v/w/ dyimlrin
uramdr. Subar adnn minillr boyunca mxtlif dil v dialekt dyimlri il ayr-ayr dvrlrd mixi, latn-yunan, hay, rb-fars yazlarnda yaranm mxtlif morfonoloji variantlar vardr. Bu ada qoulan kililri
iki qrupa ayrmaq olar; etnonimlr qoulub cmlik, topluluq bildirn -bi
v -ar/-er/-ir kililri il ilnnlr:
-bi
sum-bi
suv-bi
suw-bi
su-bi
-ar/-er
sub-ar (Subar, ubar)
suv-ar
sib-ar (Sibar-is)
sp-er (Sper)
sip-ar (Sippar)
sum-er (Sumer//umer)
sam-ar (Samar-a)
-ir
sav-ir
zab-(i)r-at (Zabrat)
up-(i)r-ia (upria)
sab-ir-an (Sabiran)
ab-(i)r-an (abran)
sib-ir (Sibir)
sam-ir (Samur?)
, 234-235; Burada yalnz u//a paralelliyi birbaa keidl izah oluna bilmir. Grnr, kiayarasnda qdim dialekt frqi subar//samar sonralar da davam etmidir.
22
, 1954, 101; , 1987, 24; , 1989, 11; ,1986,32;
23
, 158.
119
Yazl qaynaqlarda ilk ad kiln trk boyu subarlardr. Badaddan yuxar kiayaras razilri hat
edn Subartu lksinin sakinlri m.. III minilin
Subar Eli
ortalarndan mixi yazlarda ay adam anlamn
(lksi)
bildirn subar ad il tannrd. Bu etnonim kiayarasnda yaayan prototrk boylarnn mumi ad
idi. Subarlarn burada yaam tarixi subar adnn mixi
yazlarda qeyd olunduu tarixdn ox qdimdir. Carmo, Xasun, Xalaf,
Quzey-Ubeyd kulturu alarnda, yni VII-IV minillrd Subar lksin
baqa etnosun glmsi fakt yoxdur.
Grnr, m.. IV minilin ortalarnda Atayurddan ilk byk kn
balanmas il dalan prototrk andan sonra Atayurdun gney-bat
blgsind qalan subar boylar bura gln ilk sami axnlarna qdr Subartunun sas avtoxton halisi olmudur. nki sonralar bir-birinin ardnca
kiayarasna glib yerln sumer, akad, hurri boylarndan vvl buradak yer-yurd adlarnn oxu trkc idi. Ona gr d, Quzey-kiayarasnda formalab, ilkin prototrk Atayurdunun yaxn blglrin yaylan
qdim Xasun v Xalaf kulturunun da subar boylarna aid olmas ehtimal
bykdr, nki Subartu adlanan razid subarlardan vvl yaam hr
hans baqa bir xalqn (etnosun) ad tarix blli deyil.24
Laqa ensisi Eannatum (m.. XXVI) v Akad ar Naram-Suen
(m.. XXIII) aid yazlarda ks olunan Subartu adnn mnyi daha qdimdir.25 Bu lkd subar boylarnn yaamas he kimd bh dourmur, lakin bzi alimlr hurri boylarnn kiayarasna m.. II minilin balarnda glmsini deyil, burada III minildn mvcud olmasn saslandrmaq n subar adlarn hurri sz kimi vermy chd etmilr. Ancaq
.Gelb Hurrilr v Subarlar adl kitabnda hurri v subarlarn ayr-ayr
xalq olduunu aydn gstrmidir. O, subarlarn Zaqros dalarnda yaayan lulu, qut v sair boylarla qohum olduunu yazr.26
Subar adnn izahnda mxtlif yozumlar olmudur. Bzilri adn
sonrak sabir variantndan x edrk, adn sapmaq feilindn yaranm
yolunu azan anlam dadn, qazax alimlri is sibir adnn sulu yer
24
Artq m.. II minilin vvlind halisi xeyli samilmi bu blg haqqnda V..Avdiyev
yazr ki, n qdim zamanlardan, Asur razisind ola bilsin, V-IV minildn n Asiyann
yuxar blglrind yerli sakin olan subarlar yaayrd (, 1948, 352; 1953, 412).
25
, 1954, 100.
26
Gelb, 31-32.
120
121
32
Die nschriften der Knige von Aqade (Hirsch H. AFO, 1963) adl srd verilmi
bu yegan blgdn elamnas prof. Yusif Yusifov bhs edir (, 1987, 25).
122
rbistan llrindn axn-axn gln sami tayfalarnn Subartuya yerlmsi regionun etnik trkibini xeyli dyidi.33
kiayarasna gln samilr Akad hri trafnda gclnib, subarlar daha yuxarlara sxdrrd. Ulu Sarqonun (XXIV sr) yuxar Subar
blglrin hcum etmsi bard yazlar qalmdr. Sarqonun yaratd
sami Akad dvlti Sumer lksini d l keirmidi. Akaddan yuxarda
formalaan sami tayfalar subarlarn Asur mbudu olan hrin yerldi v
burada akad dilinin frqli lhcsnd danan samilr Asur hrinin halisi
anlamnda asur adland. lk asur arlar sami ad yox, yerli Kikia, Upia kimi
adlar dayrd. II minilin vvlind subar torpaqlarna asurlarn ekspansiyas
gclndi. Bu vaxt kiayarasnn yuxar blglrin sxdrlan subarlar
quzey-doudan da yeni hurri axnlar il qarlad. 34 Bellikl, aadan
samilrin, yuxardan da qafqazdilli hurri tayfalarnn arasnda qalan subarlar
qola ayrld; bat-subar, orta-subar, dou-subar boylar (I v II sxem):
Bat subar boylar batya kilib digr xalqlarn iind ridi, douya
kilnlr Urmu gl v Araz ay hvzsind yerldi v daha sonralar
xeyli hisssi Xzr boyunca yuxarya miqrasiya etdi. Sonrak minillr
rzind dou-subarlar trklyn itirmdi, nki soydalarnn arasnda
idi. Arada qalan orta subar boylar is Frat v Dclnin yuxar axarlarnda,
33
123
Van glndn batda, indiki Bitlisl Diyarbakr arasnda ayr-ayr blglrd bylik v kiik drbyliklr klind yaad. Bir az sonra bu orta
v dou subar boylarnn tarixindn shbt aacaq, nki sonralar Avrasiyann bir ne blgsin yaylan subar boylar tkc azr xalqnn
deyil, baqord, bulqar (tatar), kumuq, qaraay-balkar trklrinin formalamasnda da itirak etmilr.
Bat subar boylar. Batya kiln subarlar iind kuman, kumuq,
barsil, as, oquz, etrusk, qaqay v sair boylar bir-birindn frqli duruma
dslr d, bzilri eyni taleyi yaamlar. Yad mhitd dillrini v etnik
glnklrini itirn bu boylardan
yalnz yer-yurd adlar v bzi szlr qalmdr.35 Bu boylarn bzisindn yuxarda mlumat verilmidi, bzilri haqqnda is sonra
danlacaq. Burada yalnz batya
ken kumuq-subar boylar haqqnda bir-iki sz demy ehtiyac
vardr.
Asur-Urartu yazlarnda KUR
v URU determinativlri il veriln Kumax(a), Kumux(u) lksi
Frat aynn orta axarnda yerlir. 36 Kumuq boyu Diyarbakr il
Frat ay arasndak razid v
ayn bat yaxalarnda yad olunur.
Onlar Frat kendn sonra ox
da uzaa getmyib, ayn bat yaxasnda, Malatyadan gneyd oturmu v bura Kumuq lksi adlanmdr.
Kumuqlar burada zaman-zaman sami, hurri v het dilli boylarn iind
rislr d, blgnin adn qaynaqlar uzun mddt Kumuq, Komuq, antik
dvrd Kommaqena ( ) kimi yad edir.
35
Batya ken kumanlar ski hat yurdunda yerlmi v byk bir blg onlarn ad il
Kuman (Komane) adlanmdr. Masir Kayseri blgsini iin alan v asur yazsnda
geni razili lk kimi veriln bu Kuman blgsi il orta-subar boylarnn yerind Gney Dou-Anadoluda ortaya xan digr Kuman byliyini bir-birindn frqlndirmk
lazmdr. Forrer Orta-Anadoludak Kuman Qaqay il eynildirir (, 46, 178).
Bat-Anadoluya ken as boylar, grnr, Troyada yerlmilr, nki Avropann quzeyin qalxan as boylarnn Troyadan gldiyi qeyd olunur (, 1970, 10-12).
36
, 122-123.
124
125
126
127
razisindn oxlu aylar axan Subar dalq lk idi v onun dalarnda qzl, gm, dmir v digr metal yataqlar vard. Subar hrlrindki sntkarlar bzk yalar, mxtlif silah v cng arabalar dzld
bilirdi. Subar boylarnn dmirilik sntind irli getdiyini, silah-yaraq
hazrlamaqda mhur olduunu onlarn sonralar Quzey Azrbaycandak
faliytind d grmk olur. Subar elbyi Anxite z tacn Asur arna
gndrnd aslan drisi bzyind clxa qzldan olan bu rmann
gzlliyini vsf etmkdn ar zn saxlaya bilmmidi.50
lknin ay vadilrind v da tklrind oxlu kin yerlri vard.
Burada kinilikl yana, heyvandarlq da inkiaf etmidi. Asur arlarnn
Subar lksindn qnimt kimi oxsayl mal-heyvan aparmas bunu aydn
gstrir. oxlu yaay msknlri, hr v qalalar olan Subar byliyinin ar (elby), mxtlif alayl ordusu, dvlt mmurlar, blg, hr
v qalabylri, asaqqallar uras, mavirlri, soylu bylri vard. Subarda
bykbyin (arru) saraynda mavir (mliki) olan soylu bylrin (rub)
varl Subar elbyi Niq-Teubun Assarxaddona yazd zrxahlq mktubundan blli olur. Asur qayna hmin mktubdan bu hissni verir:
Mavirlrim, soylu bylr mn yanl eylr anlatdlar, yalan szlr
dedilr; Aur qarsnda byk gnah etdim, himaydarm arn szn
qulaq asmadm v snin asurlu qullarn (qaqnlar) sn qaytarmadm,
ancaq bununla zm d yaxlq etmdim.51
, 67 ().
, 67 ().
128
129
asurlarn qurduu aac atmalar subarlarn yuxardan neft (naptu) tkb yandrmas gstrir ki, bu lkd neft d varm.56
Subar lksind Kulmeri, Upum il yana, Turxu, Xasmetu, Markux,
Penzu, Arinu, Zaduri hrlrinin ad kilir. Digr Urartu yazlarnda olduu kimi, Menua da Subar lksini baknd Kulmeri ad il Qulmeri asuni
(blgsi) adlandrr v burada 70 hr-knd, 400 yaay mskni (URUME)
yamaladn yazr, onun buralarda adl boylar il savad da bllidir.57
Grndy kimi, qaqay, ermn, adl, kuman, kumux v sair trk boylar
yaayan blg v lklrl hat olunmu Subar byliyi oxlu yaay msknlrin malik idi. Subara syknn blglrdn Urume quzey-douda,
Arme is bat qonuluqda id. Urartular Subara girmk n Urume blgsindn kemli olurdular. Bu sbbdn, Subar il Urume blgsini eyni
lk saymaqda yanlsa da, Mu ovalnda Urman kndinin adn Subar
byliyi andan qaldn qeyd edn N.V.Arutyunyan haqldr. O yazr:
Dnmk olar ki, Urartu qaynaqlarnda Urme, Asur qaynaqlarnda is
Urumu kimi veriln lk (blg) ad hmin urum boyunun adndan yaranmdr.58
130
adl boyunun burada yerlmsi D. N. Sarkisyann trtib etdiyi xritd ks olunmudur (, 1989); Urartu ar Menua buralara yr edib, adl (Sada 'li-exi) boyuna
mxsus uriili(ni), Tarxiqama(ni) hrlrini v yaxnlqda olan Xatinata(ni), Alzi blglrini yamalayr. Grnr, Sub-Ana (Sebene) ay yaxasnda yerln Ata (Ata-uni)
hri d adl boyuna aid imi. Lakin N.V. Arutyunyan adl boylarnn yaad razini Van glnn gney-batsnda verir (, 238); Subar Eli dalandan sonra baqa
boylar kimi, adl v atr adl boylar da Gney v Quzey Azrbaycana kemidi. II
Sarqon anda bir asur yazs Byk-Zab aynn Kiikaya qovuduu sahdki sol
yaxasnda masir Zibar'n yerind Sibar-qala (Kar-Siparri) il yana atr (KURSattera)
yeradn kir (, 241).
62
Urartu leyhin mlumat toplayb asurlara trn Baq-Teubdan yeni mlumat ala
bilmyn rezident Aurdurpanin Asur arna gndrdiyi mktubda onun xstlnmsini
elilrdn yrndiyini yazr v onlarn syldiyi szlri lav edir: Baq-Teub xstdir.
zmz gedib grdk (, 50, 37).
63
. M. Dyakonova gr, dG-GAL sumer ideoqram il veriln Byk Aslan Subar
lksind tapnaq ad bildirir (, 67, b; 6-c qeyd).
131
65
132
133
134
yollarn hm Suram arm, hm d Arazn yuxar v orta axarlarndan kediyini yazan Q. A. Melikivili Sper blgsinin VI srd Bayburt, rzurum
v spir (Sper) hrlrini d iin aldn qeyd edir.73
Dou-Anadoluda bu Sper blgsinin etnik trkibi blgnin indiki
qafqazdilli boylarn cdadlarndan v subar trklrindn ibart idi.74 Saqaqamr boylarnn qayd il m.. I minilin ortalarndan balayb, slamn
yaranmasna qdr trk boylarnn minil boyunca Quzey Qafqaz v Orta
Asiyadan Atayurda geridnm olaylar Azrbaycan v Dou Anadoluda
trklrin sayn, az da olsa, artrmd. Dou Anadolu il indiki Grcstan
v Ermnistan arasnda buntrk, avar, peeneq, vnnd, qorak, sirak,
ggr, kuman-qpaq v sair trk boylar blgdki Sper boybirlmlrin lav tpr vermidi. Dd-Qorqud alplarnn at oynatd corafiyann bat blglri Sper lksi daxilinddir.75
Burada trklrin bir qismi xristianlasa da, Malazgird savanda
olduu kimi, mslman soydalar slcuqlarn Anadolunu fth etmsin
imkan yaratmlar.76 Olsun ki, Sper blgsin subar boyu il birg toqar,
bulqar, kuman boylar da yerlmidi, nki qaynaqlarda onlarn da ad
keir. Saqa v qamr boylarndan bir qisminin burada qalmas is bh73
, 1959, 232-233.
V sr mllifi Psevdo-Arrian Apsar (Abar) ay hvzsind yaayan qdim kolxlarn sonralar laz adlandn qeyd edir (AOCK, 1990, 175).
75
Burada avar boyunun varl Apsar (Skilax, m..VI sr) v Absar (Plini, Arrian, I-II
sr) klind veriln ay v yeradnda, bulqar boyu Bulqar da adnda ks olunmudur.
Prof. M. F. Krzolu Dd-Qorqud boylarnda Ta-Ouz (Boz-ok) adlanan bu
blgd trkc olan yer-yurd adlarndan oxunun qdim qaynaqlarda ilndiyini ortaya
xarmdr. Antik dvr mlliflrinin burada Askur ay v Asqur qalas olduunu qeyd
etmsi, Bitlisin Xzan ilsind Azqur kndinin varl kemi Subar byliyil Sper blgsi arasndak laqni, subarlarda Asqur adnn ilkliyini gstrir (Krzolu, 1992, 205);
kiayarasnda umer-akad qaynaqlarnda ks olunan Kiengir, Subar adlar Osmanl
dvlti anda Anadoluda tkrar olunur: Kengiri sancanda semer, semerli trkman
yrklri, Mera yaltind savuran (nam-i diger okurcalu) yrk taifesi, Alanye
sancanda yrk taifesi saburlar kimi blglr Osmanl dylti arxivlrind qalmdr
(, 1979, 638, 664, 669); Bu qaynaqda Mosul yaltind zibar, Trabzon sancanda
zivarlu kcrilri, Karaman v Aydn sancaqlarnda atrl trkman yrklri v hminin sivri-karkn, sivri-kaya uruqlar qeyd olunur (678, 695, 789, 791-ci shiflr).
76
Qafas almayan alimlr o qdr biz slcuqlar bura Orta Asiyadan gldik dedilr ki,
Stalin d haradan gldiz, qaydn ora - dedi v glmiik deynlr li atmasa da,
blgnin subarlardan qalma yerli halisi A-Saqa (Axska) trklrini 1944-d qatara doldurub, zbk-Qazax ellrin gndrdi. Dd-Qorqud lhcsini saxlayan bu trk boyu
bugn kimi ulu yurduna dn bilmir.
74
135
Strabon, XI, 8, 4-5; XII, 3, 37; Psevdo-Kallisfen m.. IV srd Misird II Nektanab
qorxuya salanlar iind saqa v spor (sper) boyunu qeyd etmidir (AOCK, 1990, 46).
78
Asur kral Babildn v Kutadan v Avvadan v Hamatla Sefarvaimdn adamlar gtirdi;
v onlar Samiriy hrlrind srailoullar yerind oturtdu (II. Krallar, XVII, 24).
79
, 1956, 101, 117-118.
136
N.V. Arutyunyan asur qaynaqlarnda URU v KUR determinativlri il veriln KarSipar adnn Urmu glndn batda yerln Kar-Zibra v yaxud hmin blgd Rvandzdn quzey-batda, Byk-Zab aynn sol yaxasndak masir Zebar il eyni saylan
qdim Zabaria/Tsaparia il eyni olduunu gman edir (, 102-104, 234-235); Saparda
blgsini . M. Dyakonov Azrbaycann dou trfind yerldirir, E. A. Qrantovski is
onu bat-midiya blgsi adlandrr (, 1956, 225; , 1970, 3 15).
81
. M. Dyakonov, doru olaraq, ilk samiti [ts] ssini bildirn iar il yazlm Si-bar,
Sibur v Siburu adn Sibar klind verir v bu blgnin Zncan yaxnlnda olduunu qeyd edir (, 1956, 166, 1-ci qeyd).
82
, 1956, 165-166, 200, 202, 214.
83
, 49.
137
138
V. Radlovun ekspedisiya vaxt rast gldiyi so, su-karsa, su-kakmna, tuva boyu saylan
suan/suyan/soyan uruqlar su ad il baldr, Issk-gld sar-baqlarn bir tirsi sabar
uruu (, 1989, 87-92, 109), Qazax elind ubaroba tpad (, 1989, 243),
Dalq-Altayda iberti/abarta/iverta kimi iki- kiik ayad (, 1979, 349)
Bat-Sibirdn bura sonralar gn subarlarla v ya daha qdim alara kiayarasndan
fqanstana glib, buradan Hindistana v Altaya kemi su, subar boyu il bal ola bilr.
87
zlrin bir snaq arayan sabirlr Altay-Ural dalar arasndak dzlkd yaayan
oqur trklrini batya atb, nc Ural dalarn gney-bat trfind Tobol v m irmaqlar
evrsind yerlirlr (Rasonyi, 1996, 77); Guya Altay, Bat-Sibir, in snr v ya Isskgl yaxasndan xb, til ayn kendn sonra onlar Dastan v Azrbaycana glmilr. Grndy kimi, ksr tarixilr arxeoloji blglri, umer-akad v urartudilli tarixi
blglri gzard edib, subarlarn miqrasiya ynn trsin vern bu yanl versiyan
qbul etmilr (Z.V. Togan, D. Nemet, D. Moravik, L. Rasonyi, K. Grn, D. Hamilton, . Markvart, M. . Artamanov, A.V. Qadlo, Y. R. Cfrov v baqalar).
88
, 1990, 148; Qaynaqlara saslanan Z.V.Toan savirlrin buradan 305-d
Gney-Qafqaza kediyini yazr (Togan, 1981, 171); Prokopi Kesarial savirlrin Qafqaz
dalarna yaxn yaadn vurulayr, Stefan Bizansl is savirlri Pontun i blgsind
Ptolemeyin qeyd etdiyi qdim sapir boyu sayr, onlarn oxsayl olub, ayr-ayr qollara
ayrldn, bzilrinin rum imperatoru, bzilrinin d pers ah il dostluq etdiyini yazr
(, 1979, 86); Macar alimi Geza Feher v bzi rus tarixilri d (N. Merpert, Y. Fedorov v Q. Fedorov) savirlrin burada yeni erann ilk srlrindn yaadn yazrlar
(Bax: Feher, 1984, 7; , 1985, 73).
139
adlar olduu kimi, Gney Qafqazda Orta srlrdn subarlarla bal yeradlarndak mxtlif fonetik variantlar v onlarn ilnm arealnn geniliyi
gstrir ki, subar boylar burada oxdan mskunlamdr: 89
Suvarbad (Bat Azrbaycan)
Suvari (Bat Azrbaycan)
Sviri (Grcstan)
Axali-Sviri (Grcstan)
Pirveli-Sviri (Grcstan)
Qala-Suvar (Azrbaycan)
Bil-Suvar (Azrbaycan)
ubara (Grcstan)
Sabirknd (Grcstan)
Separeti (Grcstan)
Sabireti (Grcstan)
Zabrat (Azrbaycan)
Savral (Bat Azrbaycan)
Zubi (Grcstan)
abran (Azrbaycan)
Samurlu (Bat Azrbaycan)
140
141
sinin 395-d lmndn sonra Quzeydn gln hunlara qoulan subar boylar Basq v Krsq adl babularn rhbrliyi il Gney Qafqazdan Anadolu zrin axn edirlr. Bu atl subar-hun skrlri rzurum, KarasuFrat vadilril Malatya v Kilikia trflr keib, Urfa (Edessa) qalasna
hcum etmi, Qds qdr enmidilr. Roma imperatoru Arkadios dnmind (398) bel bir axn kiik ld bir daha tkrar olunmudur.98 Hun
qvvlrinin zifldiyi alarda artq savalarda subar boy birliklri suvar//
savir ad altnda grnr.
Mrkz Blncr olan suvar konfederasiyasnn babuu Balaq
() lndn sonra yerini onun dul qalm Buarq titulunu v ya
Boarq () adn dayan kii kimi tprli v all xatunu tutur.
Bu xatun 527-d balanan mqavildn sonra Bizansla yaxn laq qurur.
Lakin ona tabe olan 100 minlik ordunu tkil edn boylardan bzisi rumlara yox, sasanilr yaxnlq siyastini stn tuturdu. Ad dqiq bilinmyn
i hun boyundan rana yardm n Dryal yolunu ken 20 minlik qounu Buarq Azrbaycanda yaxalayb mhv edir. Bu i hun balarndan
(Oqlon) ldrlr, (z-Turac, yaxud Turac) is tutulub
Konstantinopola gndrilir, onu da orada ldrrlr.99 Diqqti kn son
savalardan biri 555-d olur. Aqathiy gr, 2 min sabir Balmax, Kutilzis,
liqer adl balar il rumlara yardm edib, sasani alayn mhv edirlr.100
Bellikl, Azrbaycanda subar hegemonluu (503-558) txminn
yarm sr davam etmidir.101 Quzey-Qafqaza gln avarlarla savada mlub olan subar boybirliyi dalandan sonra onlarn bir qismi Azrbaycanda qald, bir qismi d Xzr dvlti anda til yaxalarna qalxd. Daha
98
142
143
Bu k ks yn evirn tarix uzmanlar yerini dyin onomastikaya fikir vermdiyi kimi, Dastan il Bat-Sibir arasnda ortaya xarlan qdim trk arxeoloji kulturunun zrindn d skutla keirlr,
nki arxeologiya mslsi Quzey Qafqaz xalqlarnn tarixi adl kitabda
olduu kimi, doudan glm fikrind ziddiyt yaradr. Bel ki, hmin
kitabda suvar boylarnn V-VI srlrd Sibirdn glmsi v hmin
srlr aid suvar msknlrind ortaya xan arxeoloji blglr haqqnda
yazlr:
1) Baqa hun boylarnn byk bir ittifaq savirlrin (suvar, subar, sibir)
ad il baldr. Daha gcl boylarn tzyiqil onlar Bat Sibirdn xb,
Volqa aynn aa axarnda hr iki sahild oturur v Drbnd qdr
Kaspi dnizi yaxalarn, Qafqaz dann tklrini l keirirlr.104
2) Drbnd, Urtsex, Tarqu, Yuxar iryurt, Cimiknd, Manas, Utam
v sair yerlrd z xan arxeoloji blglrin oxu Dastann Gney
Qafqaz v Yaxn rq lklril hrtrfli geni laqsini gstrir.105
104
, 97.
Eyni qaynaq, 109.
106
, 1974, 206-207; Hmin ada Drbnd v Dryal keidi saqa-qamr boylarnn
quzey-gney yolu zrind olduundan burada trk izlrinin varl tbiidir.
107
N.V. Xankovun Tarki yazs kimi blli olan mxi yaz adl mqalsi bu kitaba lav
olunmudur: K. Ritter. ran. I t. SPb., 1874, 501-506 (, 1974, 221); Trklrin mixi
yazdan istifad etmdiklri bllidir, lakin hurri v ya urartularn istifad etdiyi mixi
yazn Dastana onlardan birinin gtirmsi faktnn z kn ynn gstrdiyi n
nmlidir. Dastan v een elind taplan asur v urartu dbilqlri, Luristan
xncrlri, Gney Qafqaz baltalar v atlq nsnlri hmin alarn laqsini gstrir (, 65).
105
144
vvlki blmd Quzey-Qafqaz v Dastann Azrbaycanla laqsi, bu laqnin hl m.. III minildn balamas haqqnda danmdq.
Vaxtil Kr-Araz kulturunun quzey snr iind olmu Dastan v een elini hat edn razinin m.. II minilin ortalarnda da Azrbaycan
arxeoloji kulturu il yaxnl Qayaknd-Xorooy (Qaraay) arxeoloji
kulturunda ks olunmudur. Dastan v Quzey-Qafqazda oturmu subar
boylar barsil, xzr, bulqar, kumuq v sonralar bura gln hun boylar il
i-i yaad n bzi qaynaqlar bu boy adlarn sinonim etnonimlr
kimi ildir.108 Prokopiy gr, oxsayl savir boylar oxlu qollara ayrlr
v bu boy balarnn pers ah v rum imperatoru il qdimdn (!) dostluq laqsi vardr.109 Savirlrin bu blgd qdimdn (V srdn vvl) yaadn V. Qukasyan da qeyd etmidir.110
Qdim trk tarixi yaddan srlrl yaadan Ouz dastanlarnda
til yaxas qdim trk yurdu kimi ks olunur.111 Dastandan Xzr dnizi
yaxas il yuxar til v Yayk (Volqa-Ural) arasna ken subarlar burada
formalaan bulqar (tatar), baqord v subar trklrinin soykknd nmli
yer tutmudur.
Daha yuxarda yerln uvalarn ad (suvas) suvar etnonimini
xatrlatsa da, onlarn etnogenezi suvarlardan ox nc bura szan trk
boyu il baldr. Bu blgy subar (suvar) boylar il yana, subi boylar
da glibmi, lakin onlar Xzrin bat yaxalar il deyil, olsun ki, Xzrin
dousu il Xarzm zrindn glmilr. nki baqordlar iind geni
yaylan sub-min (Sb-me), yayk-sb-me boylarnn damalar v subi
boyunun mnyindn danan R. Kuzeyev onlar Orta Asiya kzl-kurt
boyu il balayr.112 Bu da yuxarda grdymz Gney-Azrbaycandak
subi boyu v ya qzl boyunun subar qolu ola bilr.
108
Gysu hvzsind Qazkumux blgsinin ad X srdn Qumq adlansa da, XII srd
monqol istilasna qar avanqard qvv olan kumuqlarn bura glmsi tarixi qdimdir.
109
, 1979, 86.
110
Xzr dnizi sahilind trk etnosunun ninki rb ialnadk, htta, hunlaradk
mvcudluu haqqndak fikirlr gerk faktlara saslanr. ndi trk-savirlrin bizim
erann ilk srlrindn (blk d daha tez) Xzr dnizi sahili boyunca Qafqaz dalar
yannda Drbndcn yaamasna, demk olar ki, bh edilmir (, 1993, 16).
111
Ouz Xann zamanndan Cingiz Xan zamannacan Tn, Atl v Yayk - bu Su
yaxasnda kpaqdan zg el yox idi. Drd minilcn o yerd oturdular. Onun n o
yer Dti-Qpaq derlr (ecere-i Trkime, 238-239); Uyur Ouznamsi Ouzkaann Urum-kaan il vuruandan onra til yaxasna glmsindn bhs edir.
112
, 1974, 300-301, 309, 315, 468-469, 505.
145
146
Dclnin dousu,
kiayaras v
Anadolu
(lk) Subar(tu)
(blg) ubartu
(boy) subari
(blg) ubar
(lk) Subi
(boy) subi
(lk) Su
(boy) su
(lk) Sper
(qala) Sipar
(hr) Sippar
(lk) Sumer
(ay) amur
(hr) Samara
(hr) abireu
Grndy kimi, yalnz su/subar etnoniminin morfonoloji variantlar xeyli onomastik paralel ortaya qoyur. Bu sraya subar boylarnn kiayarasndan douya apard Tarxu, Turxu, Urme, Urum, (H)Aran, Balx,
Barsip, Xalpu, Upa, Penzu kimi onlarla toponimi, subar boylar il douya
kiln adl, atrl, kumuq, kuman, toqar adl boylar da lav ednd
bir sistem tkil edn onomastik yerdyim olay il qarlarq. Yeni
toponimlrin eyni blgd ortaya xmas da diqqti kir. Bel ki, Tarxu,
Urme Dastanda Tarki, Urme klind, Subar, Samara, Penzu til yaxas v Bat-Sibird, Suvar, Samara, Penza kimi, qdim subar-adl Ata
(Ata-uni) yerad abran blgsind daad, Xz-Siyzn arasnda ayad
kimi tkrar olunur.116 xs adlarnn da bu sistemd nmli kisi vardr:
Arisen - lk subar adlarndan olub, byk by titulu dayr.117
Ersen - Ak Orda xan (Erzen).
Kurum - Bir il (m.. 2141-2140) hakimiytd olmu qut elbyi.118
116
147
Qdim suvarlar iind Dd (Dada), Ata, Baba, Puta v sonralar Akkan, Balaq, Boxan, ligr adlar yayn olduu kimi, trk toplumunda da
bunlar geni ilnir. Subar boyu il bal xs adlarna qoulan subar sz
qdim alardan bllidir. Bel ki, nc kiayarasnda Amar-Subara, Lud
nin-Subara (Lu- Nin-subara) kimi v V.V. Struvenin erkn Laqa slalsi
anda mbd qulluqular v qullar iind verdiyi ubur-Ana, uburBaba, ubur-Tur, ubur kimi ilnn adlarda adamn subar boyundan olmas bildirilir.121 Sonralar is ada azrlr iind Suvar, Xansuvar klind grdymz v qaynaqlarn verdiyi Sabir, Soper, Zopir adlar artq
boyadnn antroponim kimi ilnmsidir. Msln, hun ad Zaber-qan,
Trk xaqan Spar-zevqun (Simokatta),1221-d in gedn a-tatar elisi
Subar-xan, Sper byliyi anda bahadr Subar-maxi, m..V srd saqa
elbyi Spar-qapith, Tomirisin olu Spar-qapis, V srd aqathirs (aacri)
elbyi Spar-qapith v bu kimi onlarla xs adndak subar/spar sz artq
vvlki etnonim anlamndan uzaqlab, subar boylarnn sonralar qazand csur atl epitetn kklnmidir. Etnonim v toponimlrdn frqli
olaraq, xs adlarnn dad etnik informasiya zif olsa da, veriln misallar toplu halda yuxarda qeyd etdiyimiz sistemi qvvtlndirir.
Subar boylar haqqnda yuxarda deyilnlrin qsa xlassini bel
vermk olar: Carmo kulturunun dayclarndan prototrk kini-maldar
uruqlar Zaqros dalarndan Dcl yaxalarna v zaman-zaman Dcl il
Frat arasna keib, burada kiniliyi inkiaf etdirmilr. Bu iki byk ay
arasna yaylan prototrk uruqlar mumi subar ad il tannsa da, hr bir
uruun zl ad vard.
118
119
120
121
148
etnonim, antroponim kimi onomastik blglrd iz qoya-qoya Sibir xanlna qdr subar ad davaml olaraq, yazl qaynaqlarda drd minildn
artq grnr. n qdim alardan kiayarasnda yaayan subar boyundan bir blmn m.. I minil Gney-Azrbaycanda, m..VI srdn is
Dou-Anadoluda, m.. II srdn Gney v Quzey-Qafqazda, Dastanda,
VIII srdn til-Bulqar dvltinin trkibind, X-XV srlrd Bat-Sibird
grnmsi onlarn Ikiayaras, Dou-Anadolu, Gney-Qafqaz, Dastan,
til yaxas v Bat-Sibir marurutunu xronoloji ardcllqla ortaya qoyur.
Sibir trklrinin folklorunda Dou-Anadolu v Azrbaycan motivlri saxland kimi, Anadolu xristian trklri d Van hvzsin batdan
gln haylar kimi qdim Burat ayadn Aratsan v doudan slcuqlarla
glib rb deyimli Frat variantn ildn trklr kimi yox, dilind v
yaddanda minillrl yaatd Murad-su (Burat-su) deyimini saxlamlar.
Hl kiayarasnda yaayarkn daima savalar iind olan subarlar
Ouznamlrd v Dd-Qorqud boylarnda olduu kimi, hm baqa etnoslarla, hm d onoqur, saroqur, oqur, avar, i-hun kimi trk boylar il
savamlar. Lakin doudan gln bu boylarla yola getmyn subarlar eyni
tarixi taleyi yaayan v ox vaxt birlmyi bacaran saqa, mitan, ermn,
toqar (dugr), kuman, kumuq, bulqar, barsil v yerli xzr-azr, aran-alban
boylar il qurulan konfederasiyalarn zv olmular. Subar byliyi dalandan sonra getdiyi yerlrd yaamn savala tmin etmk durumunda
qalan subarlar mkmml sava texnikasna yiylnmi v dvrnn n
gcl atl dylri olmular. yglr sbb olan silahlarn subarlarn
z hazrlayrd, nki hl Subar byliyi andan onlar metalilm v
dmirilikd byk tcrb qazanmdlar.
Bellikl, rbil-Krkk blgsindn
kiayarasna enn heyvandar-kini prototrklr burada subar (ay adam), Urmu yaxasna kilndn sonra ilx, Arazdan yuxarda is igid svari oldular.122 Subarlarn
miqrasiyas trklrin ilkin Atayurdu n
Asiyada baqa trk boylarnn tarixin d
iq tutur. Subarlarn n Asiyadan quzey v
dou ynlr k sxemini bel vermk olar:
122
ay adam anlam prototrk dialektlrinin birind sub-r (suvar), digrind balqr (balqar//bulqar), bir baqasnda ay-l (qara-ayl quzey bulqar) szlri il yarana
bilrdi. Bel is, balqar//bulqar v sabar//subar deyimlri dialekt frqi olmaldr.
150
151
152
132
153
Sumer yazsn tkrar edn Tvratda bel deyilir: V btn dnyann dili bir v
sz birdi... V dedilr: btn yerzn dalmayaq - dey, glin zmz bir hr v
ba gylr yetin bir qll tikk v zmz bir ad verk. V adamoullarnn tikdiyi
hri v qllni grmk n Rb endi. V Rb dedi: ndi bir uruqdurlar v hamsnn
bir dili var... Bundan dolay onun adna Babil deyildi, nki Rb btn dnyann dilini
orada qardrd (Tekvin, 10-12; 11, 1-9).
154
glrin atandan sonra Diala (qdim Turna) v Qzl-zn aylarnn baland dalq Aratta lksin girmk olur. Sumer qasidindn iki minil sonra II Sarqon da Diala aynn yuxar qollarndan bir olan Aratta ayn
mhz bu blgd keir.135 Ona gr d, Aratta elini rann dousunda axtarman he bir elmi sas yoxdur.136
Y.Yusifov doru olaraq, yazr ki, Aratta anlay, yqin, Snnc,
Kirmanah, Hmdan blglrini d hat edirdi. 137 Masir Saqqz
trafndak blglri hat edn Aratta lksi lulu boylarnn yaad,
sonra kassi boylarnn glib oturduu v akad-asur yazlarnda Zamua
adlanan blgni d iin alrd. -Zamua is Urmu gln trf uzanan
yerlr idi. Luqalbanda haqqnda bir-birni mvzuca tamamlayan iki dastanda veriln epizodlarda onun Urukdan uzaqda yerln Zabu (Zamua?)
lksind v Hurrum (Urum?) dalarnda dolamas da diqqti kir.
Biri Luqalbanda v Hurrum da, digri Luqalbanda v Enmerkar
adlanan bu dastanlarn qsa mzmunu beldir: Uruk hkmdar Enmerkar
byk bir dst il Arattaya getmk n yola xr. Onu mayit ednlr arasnda olan Luqalbanda Hurrum dana atanda xstlnir. Dost v
qardalar Luqalbandann nfs almadn grb, ldyn gman edir135
155
156
, 1991, 39.
mumiytl, sumer-trk laqlrind ortaq szlrl yana, mifik v epik srlrin
d drindn yrnilmsi vacibdir. gr Aratta-Uruk laqlrinin alt qatnda bilmdiyimiz daha bir drin qat varsa, onda sumerlrin uzaqdan deyil, Luristandan kiayarasna
glmsi fikrini frziy kimi irli srmk olar. Bu halda, prototrk etnosunun gney qonusu elamllar deyil, sumerlr olur, yni sumerlr trk v elam arasnda yerlir.
141
AT, 1994, 66.
140
157
rada olmas v Aratta lksinin saf, ar trnlr yurdu saylmas da diqqti kir.142 Bu blgd sonralar lulu elbyinin akad dilind yazdrd
blgd d tar tanrcaya tapnma ks olunub. Tssf ki, qaynaqlar bu
tanrcann sumer-akad dilindki nanna-tar adlarn verir, lulu-arattal
boylarn dilind is onun nec adlanmas blli olmur.
Aratta elind Sumerd olduu kimi, hakimiytin tanr trfindn verildiyi (qut) inanc vard v elby mqam qutlu saylrd, lakin Sumerdn
frqli olaraq, Arattann dvlt simvolu sa (skipetr) deyildi, ona gr d,
Enmerkarn Aratta elbyin sa gndrmsi onu brk sbldirir v o,
sumer qasidin deyir ki, onun skipetri gy qbbsidir.143 Sonrak trk
dvltlrind geni ilnn ad titulu Aratta saraynda da grnr. Uruk
dvltinin gndrdiyi Arattann Uruka tabe olmas tkliflrin elby
birbaa cavab yermir: bir halda asaqqallar uras il mslhtlir, baqa
bir epizodda is saraydak atammu il gnir, bundan sonra z qrarn
bildirir. Dastan ilk oxuyub trcm edn S.N.Kramer atammu sznn
mtn uyun vzifsi o qdr d aydn olmayan mavir anlam dadn qeyd etmidir.144 .M. Dyakonov m..1821-ci il aid bir sumer alqsatq sndind ilnn atammu sznn vzif deyil, mxtlif vziflrd olanlara veriln nzarti funksiyas anlam dadn yazr.145
142
Ola bilr ki, bu deyim aratta adnn etimologiyas n aar olsun. Msln, Aratta
ad dala deyil, inancla bal Ar-Ata (r-ata) deyimidirs, onda Arattann bat qonusu
Arapha (Krkk) ad da Ar-Apa (r-apa) kimi izah oluna bilr, nki bzn Araphann
ad Alilani (Tanrlar hri) kimi d verilir (, 1988, 75); lbtt, bu yozum sbuta
ehtiyac olan bir frziydir.
143
S. N. Kramer qeyd edir ki, elby hakimiyt simvolu olan san grnd ndns
brk qzblnir (, 1991, 34, 39); lbtt, hakimiyt simvolu yay olan trk
trsin gr, qar trfin z hakimiyt simvolunu (san) gndrmsi dvltilik
glnyini dyim tklifi kimi qbul oluna bilr, bu halda elbyin qzblnmsinin
sbbi aydn olur.
144
, 1991, 34.
145
, 1990, 173, 239-240, 353; Onun verdiyi yozum dorudur, nki sonrak
alarda da trk prinslri myyn vzif alandan sonra adlarna ad titulu qoulur. O,
alq-satqdan vergi dyn Kuvar kndlilrinin - rnlrin (eren Kuvari) imzalarn
mhr il tsdiq edn atammunu nzarti kimi verir v hmin sumer sndind
ken atvak adn gmanla elam tanrad sayr. Babil dvlti anda atammu titulunun
byk mbd v mbd tsrrfatnn bas kimi ilnmsini, htta B. Landsbergerin
bunu yepiskop kimi trcm etdiyini vurulayr. . M. Dyakonova gr, tamkrum
termini d tacir deyil, vergi yan anlamna uyun glir (sh. 192). Bu szn is qdim
trkcdn alnma tamqa il bal olduunu I Bitikd vermidik.
159
, 1991, 40-44.
Mirzyev, 2003, 6.
160
161
deyil, kontekst gr, yaban (vhi) anlam dayr. kiayarasnda hegemon mvqe ld edn Akad dvlti XXIII srd snrlarn douya
uzatmaq, qut-lulu boylarndan sir alb qula evirmk n vaxtar
Dclni keib lulular il qanl savalar aparmdr. Lulular zrind qlbni akadlar gil lvhlrd v qaya zrind qlb yazs il qeyd
etmilr.151
Bir ne sr sonra yaranan Asur dvlti lulu boylarna qat dmn
kimi baxm, minil boyunca lulu torpaqlarna vaxtar hcumlar edib,
zaman-zaman bzi blglri zbt ed bilmilr. Tkc asur ar I Tiqlatpalasarn (1115-1077) drd df lulular zrin yr etmsi haqqnda
yazlar qalmdr.152 Lulu eli anda elamlar da bu torpaqlara yrlr
etmidir. Gney-Azrbaycana hcum edn elam ar Kutik-nuinak
akadlarla mttfq idi. Hurrilr kimi kassi boylarnn da bir qismi glib
bzi lulu blglrind mskunlamd.
Hurri-lulu laqlri d birmnal deyil. Bel ki, quzeyd mitan-subar
boylar il mttfiq olan hurrilrdn bzi uruqlar Hurri-Mitan dvlti
anda glib, Krkk blgsin yerlmi v trafdak lulu boylar il
ticart laqlri qurmudu. 153 Hurri ordusunda hurric lulaxxi adlanan
muzdlu lulu dylrinin zl alay tkil etmsi het qaynanda verilir.
Bu qsa xlasdn grndy kimi, m.. I minilin ortalarna qdr
lulu boylar il mxtlif yndki qonuluqda yerln v baqa etnik
kkdn olan xalqlar arasnda mnasibt daim grgin durumla davam
etmidir. Bunun sbbi is ox aydndr: yerli boylar sxdrb yerindn
xarmaq istynlrl xo mnasibt mmkn deyil. Qaynaqlarn verdiyi
blglr gr, lulu boylar il daha ox vuruan asurlar idi. Halbuki,
vaxtil Dclnin orta axarna dst-dst glib yerln bu kri sami
tayfas ilk alarda, tdqiqatlarn lulumnli sayd ilk Asur arlar
Bazayu, Adasi, Libayu, Lulayu v sair adlar dayan bylrin siyasi hakimiyti altna snmdlar.154 Lulu boylarndan danan qaynaqlar ziln
151
162
Bu adn mxtlif dillrd yazl (lulu, lullu, nullu, lulaxxu, Lulume, Lullubum v s.)
sumer dilind veriln ilkin formann (lulu-be) kilili v kilisiz formalardr. Sumer
yazsnda qeyd olunan lulu adna qoulmu -bi formantnn slamaqdrki qaynaqlarda
azrbi, ellipi, traspi, arqippi, tatabi, kaspi v sair trk boyadlarna qoulub topluluq bildirmsi bh dourmur: azr-bi, elli-pi, tras-bi, arqu-pi, tata-bi, kas-bi v lulu-bi.
156
AT, 1994, 79; 1996, 37; Bu da mmkndr ki, ho-ho var daa qaldrar, ho-ho var,
dadan endirr deyimind olduu kimi, lulu obanlar srn haylayb ynltmk n
lo-lo deyimini ildirmi. Bunu tkrar-tkrar mahid edn sumerlr bu heyvandar da
adamlarn lu-lo adlandrm, mixi yazda o iarsi olmadndan bunu lulu klind
yazmlar. Azr boylar iind lo-lo etnoqrafik mahns bugn kimi qalmdr. Bu
adn sumerlr trfindn verilmsi daha inandrcdr, nki sumer dilind adam anlam
bildirn lu sz (lu-qal byk adam, lu-lo lo adam) ilkin formann lulo olduunu
gstrir, lu-lu il paralel lu-r, lo-r formalarnn ilnmsin haqq qazandrr: arru
m
Lu-e-ru-ni-u-i Lueru ar (, 1978, 372); Bel ki, lulu boylarnn yerind
sonralar lur/lor variantndan yaranan lur/lor adl farslam lur/lor boynu grrk v
Osmanl dnmind Mosul v Urfa sancaqlarnda trkmnlrin kri tbqsi kimi tannan lor camaatna trkmn krd (trkman ekrad) deyimi il rast glirik (, 570).
163
mul olanlara veriln addr, onda Orta Asiyada qaralara lulu deyilmsinin, Osmanl dvlti dnmind lulu boylarnn trkman v yrk
adlanmasnn sbbi d aydnlaar, nki bu adlar etnik deyil, kri
anlaml etnoqrafik terminlrdir. O ki, qald lulu adnn sumer dilind
yaban, asur, hurri v urartu dillrind zg, ya v qul anlamlarna, bu da hmin xalqlar il lulular arasnda olan mnasibt sasnda
yaranm sonrak mna alarlardr.
Davarn artm n lverili raiti, oxlu yaylaqlar olan Zaqros
dalarnda heyvandarlqla mul olan toplumda lulu adnn etnik deyil,
etnoqrafk termin bildirmsi o demkdir ki, hmin alarda lulu adnn
altnda bir sra boylar vardr. Akad-asur yazlarnda subar, qut, turuk,
kuman, urmu, qaqay v sair trk boylarnn ad eyni qaynaqda yana
kil bildiyi halda, lulu ad
olan yerd bu boylardan he
birinin ad kilmir. Tekstoloji thlilin verdiyi bu bilgi
bir daha gstrir ki, lulu sz
konkret bir boyun adn yox,
mumi kri anlamn bildirmi, ayr-ayr trk boylarnn yarmkri tbqsi qdim yazlarda bu adla verilmidir. 157 Bu sbbdn, hmin
qaynaqlarda Subar elin
mnsub lulu v Su lksin
mnsub lulu deyimlrin rast
glmk olur.158
Lulu adnn etnoqrafik zlliyi Lulu elinin corafi hdudlarn dqiq
myn etmy tinlik trts d, mtnin tekstoloji thlili bzi snrlarn
hdudunu tyin etmy imkan verir. Bel ki, gneyd kassilrl qonu
olan lulu adl boylarn aa snr Luristanda olub, quzey snr Urmu hvzsini hat edir. Bat snr . M. Dyakonovun qeyd etdiyi kmi, Sumurru
157
Yalnz m.. XII srin ortalarna aid bir asur yazsnda lulu v qut adlar yana kilir ki, bu da pozuq fraqment olduundan txmini oxunur: (lu)lular, btn qutlar v
onlarn btn dalarn z qarsnda diz kdrd (, 9). Bu cmlnin z
d sanki dalardak btn qutlar (v onlarn) lulu tayfalarn deyimini ks etdirir.
158
AT, 1994, 81.
164
adlanan indiki Altn-krp blgsini iin alr.159 Lulu Elinin dou snr
haqqnda is yazl qaynaqlar blg vermir. Bunu da yalnz o dvrn arxeoloji kulturu il myn etmk olar.160
Sonralar asur ordular lulu razilrinin i blglrin girdikc, artq
asur qaynaqlar II Sarqonun yazsnda Zamua adlanan lulume lksi
deyildiyi kimi, tan olduqlar yeni adlar verir v lulu adnn ilnmsi
get-ged azalr. Bu sadalanan sbblr gr, m.. XXIII srdki olaylardan danarkn, rti olsa da, Lulu eli deyimini iltmk zorundayq.
Lulu ad il qurulan el, tbii ki, yalnz yarmkri lulu boylarnn
qurduu dvlt deyildi, bu elin rsy glmsind subar, turuk, kuman
v sair boylar, zllikl, qut boylar yaxndan itirak etmidir. Arattadan
bir ne sr sonra Lulu elinin mhz m.. XXIII srd ortaya xmasna
sbb is Akad v Elam dvltlrinin vaxtar Azrbaycana hcum etmsi idi. Bu hcumlarn qarsn almaq n blg halisi vahid siyasi
qurumda birlmk mcburiytind idilr, nki ayr-ayr blg bylri
ayrlqda akad-elam ordularna qar dura bilmir, mal-hevanlar il birlikd adamlar da sir tutulub kiayarasna v Elama aparlrd.
Lulu eli tcrbsiz yarmkri halinin qurduu ilk dvlt deyildi,
hl Aratta anda onlarn el quruluu olmudur. slamaqdr qurulan
saysz trk dvltlrinin qurulub-dalma olaylarna, mrkzlmi el
qurumunu blgdki siyasi durumun tlbi il yaradb, blgd stabillik
ld edilndn sonra trk elatlarnn yenidn ayr-ayr byliklr paralanmasna ox rast glcyik.
Lulu eli d bel yarand. III minilin ortalarndan sonra akadlar Ikiayarasnda gclnib, traf blglri zbt edirdi. Burada quldarlq boy
atb iklndikc, lav ii qvvsin tlabat da artrd. XXIV srin
sonundan balayaraq, kiayarasnn subarlar yaayan quzey blglrin,
Dcl aynn sol yaxalarnda yaayan subar, qut v lulu torpaqlarna
159
, 1956, 101.
Yeni da dvr (Neolit) Urmu hvzsind Firuztp, Saqzabad yaxnlnda Zaatp,
Luristanda Qurantp, Abdul-Xoseyn arxeoloji abidlri, Eneolit anda Xasun kulturunun, sonra Quzey-Ubeyd kulturunun Urmu hvzsin uzanmas, Yanqtp, Hasanlu,
Pdlitp, Dlmtp abidlrinin erkn kini-maldar boylarnn axarsu yaxalarnda
krpi evlrd mskunladn gstrmsi Gney Azrbaycan halisinin yaam kulturu
haqqnda tsvvr yaradr. Tunc dvrnd d kultur glnklri v metalilm snti
il kiayarasnda yaranm mdniytdn geri qalmayan Zaqros dalan il Urmu hvzsindki protoazr boylar vahid mdniyt sferasnda idilr. Ona gr d quzey-douda
lulu snr Tbriz blgsincn uzana bilrdi.
160
165
ala mruz qalan 70 hkmdar, o cmldn Urmu gl hvzsinin halisi hrbi ittifaq yaratdlar (AT, 1994, 69); Lulu, qut, sonralar is Atropaten dvltlrindn mlumat vern tarixi qaynaqlar 70 rqmini tkrar edir. Bu rqmin v Korolu dlilrinin
777 say zrind sonra dayanacaq.
162
Barton, 129, 150.
166
yazs vardr v burada sadc iki mlub olmu adam kli hkk olunub
ki, bu da sa dzmn gr onlarn ayr-ayr iki blg v ya iki lk bas olduunu bildirir. 163 Anubaniy aid rsmdki sirlrin is skkizi
eyni grkmddir, yalnz biri sa dzm v papa il digr sirlrdn
frqlnir. Trk trsin gr, lind hakimiyt simvolu yay tutan hr iki
elbyin barelyeflri Hmdan-Badad yolu zrinddir.164
Azrbaycan tarixi kitabnda Lulu v Qut elinin xronologiyas
bir-birin qarmdr. Bel ki, ilk lulu elbyinin hakimiyt ili 2230-dan,
ilk qut elbyi Enridavazirin hakimiyti is bu tarixdn cmi be il sonra
(2225) verilmidir.165 Bu xronoloji hesabdan bel xr ki, eyni razid iki
qdrtli dvlt eyni ada mvcud olmudur. Aydn grnr ki, burada
xronoloji ardcllq pozulmudur, nki lulu v qut boylarnn eyni etnik
toplum olduunu bir knara qoysaq bel, Qut imperiyas daxilind, z
d tam onun mrkzind eyni ada Lulu eli mvcud ola bilmzdi.
Qut elinden sonra Lulu elinin yarandn sylmk mmkn deyil,
nki qaynaqlar Qut elindn sonra bir ox lulu-qut blgsinin artq Sumerd gclnmi III Ur slalsinin lin kemsini v 2109-da dallarn
(lulu-qut) hakimiytin son qoyulmasn vurulayr.166 Qaynaqdan bu da
bllidir ki, lulularla vurumu akadl Naram-Suen (2236-2201) sonralar
Qut elbyi Enridavazir il dyd lmdr. Bu ipucu nc Lulu, sonra
Qut elinin yarandn ortaya qoyur.
Lulu elinin son illri Akad an Naram-Suenin vaxtna dr. Onun
Sleymaniy-Rubat yolundak Qaradan Drbndi-Gavur armnda
lulu boylar yzrind qazand zfri ks etdirn yazs gstrir ki, artq
lulu ordusuna elbyi deyil, blg bylrindn biri balq edir. Bellikl,
qdrtli Lulu eli XXIII srin sonunda z tarixi missiyasn realladra
bilmdiyi n onun yerind Qut eli yarand. Eyni durum 1500 il sonra
163
Bu lulu byinin adn bzi yazarlar Tardunni, bzisi yarmq () birini, bzisi Liirpirini kimi tqdim edir (, 1954, 48; , 1960, 82; , 1956, 116).
164
, 1954, 48.
165
AT, 1994, 68-71; Burada ilk lulu elbyindn (bunu yanl olaraq Satuni adlandrrlar)
tutmu Anubaniy qdr (2230-2150 aras) ayrlan txminn 80 illik dvrn 50 ili Qut
elinin (2200-2109) vaxtna dr.
166
Ur slalsindn (2121-2012) tkc ulqinin vaxtnda (2103-2056) lulu-qut razilrin, Qanxar (Qanqar?), Lullubu, Simurrum, Xari, Urbillum (rbil) v sair blglr
oxsayl yrlr olmu, Laqa ar u-Suen (2046-2038) anda is onun caniini AradNannar zn dcl yaxas Sabum, Qutum, Urbillum, Xamazi, Qanxar, Qardak v Su
(subar) xalqnn aas (ensi) kimi tqdim etmidir (, 1956, 117-118).
167
Urartu-Asur yrlrin tab gtirmyn Mana elinin Mada eli il vzlnmsi olaynda da grnr. Tssf ki, Lulu elinin dvlt qurumu haqqnda qaynaqlar blg vermir. Lakin bu qaynaqlardan lulu boylarnn
inanc v tapnaqlarna, siyasi, iqtisadi-sosial durumuna aid dolay mlumat ld etmk, qayast rsmlr gr, onlarn geyim kulturu il tan
olmaq mmkndr.
Hl Aratta andan mlumdur ki, Gney Azrbaycan halisi arasnda sumerc nanna ad il veriln tanrcann tapna vard. Anubaniy aid qayast rsmd d bu tanrcann kli kilmi v akadca ad
(tar) yazlmdr. Barelyefin mumi kompozisiyas Qut elbyinin zfr
qazanmasna nanna-tar tanrcann yardmn vurulayr. Buradak yazda deyilir: Anubanini, qdrtli elby, Lullubi elbyi znn v tar
tanrcann rsmini Batir danda hkk etdi, bunu dadan Anu v Anat,
Bel v Bellit, Adad v tar, Sin v ama tanrlar czalandracaq.167
Trklrd Gy, Gn, Ay, Ulduz kultlarnn varl v Ouznam
dastanlarnda Ouzxan oullarnn adnda bunlarn Gn-xan, Ay-xan,
Ulduz-xan klind grnmsi lulu kosmonimlrinin mnyi baxmndan diqqti kir. 168 Gney-Azrbaycanda tar-nanna tanrca adnn
yerli dild qarl blli olmasa da, lulu boylarnn dilind kiur iyad
vard.169 Asur yazsnda tanr kimi veriln bu Kiur, urartu yazsnda
Quera tanrad kimi qeyd olunur.170 Bu tanr-iynin ildrm iysi olub,
hunlarda Qur klind ilnmsi M. Kalankatlnn Alban tarixi kitabndan bllidir.171
167
Anubanini arru dannum ar Lullubium alamu u alam tar ina adium Batir uzir
sa salmim annim u dubba uatam uazaku Annum u Annatum, Bel u Bellit, Adad u
tar, Sin u ama ...lum (, 1960, 82); Anubaninin bu yazsnda Gy, Yer, Venera,
Ay, Gn tanrlarnn sralanmas gstrir ki, lulu boylar nc Gy tanrs Tenqiri, sonra
is Yer (Yer-Sub?), Ulduz, Ay, Gn iylrin nm vermilr.
Sonralar Pomponiy Mela (I sr) amazonka yurdunda gunaykokratumen (Gn-Ay,
Gk-Yer atum) boyundan bhs edir, hun byi is zn Gyn-Yerin doduu, GnnAyn hakimiyt verdiyi byk hun anyuy adlandrr (, 1990, 100, 228).
168
A. N. Berntam verimlilik, brkt, sevgi ilahsi tar il Ay-kaan v ocaqev hamisi Humay arasnda uyunluq axtarmdr ( 1935, 35-36); Lulu panteonlar srasmda tar Ay-kaana daha yaxndr. Ouz dastannn uyur variantnda Ouzu
doan Ay-kaandr: Ay-Kaanun kz yarb borad, erkk oul tourdu.
169
, 1954, 127-128; , 1960, 83.
170
pilie agubie mtu ebanie lu Alia bedini dQueraina taramana bedini Alia hri trfindn, (tanr) Quera taraman smtindn lky kanal kdim (, 1978, 298).
171
., 1993; , 1989, 387.
168
AT, 1994, 68; AT 1996, 37; Q. A. Melikivili is bu elbyin adn mmaku klind verir (, 1954, 130).
173
Lulu-Qut eli andan blli olan Qarada (Qardak) yeradnda olduu kimi, II Sarqonun vaxtnda qeyd olunan lulu toponimi Kullar daad bugn qdr Kollarda klind
yaayr (, 117; Bax: II Bitik, Sarqonun yr marurutu); Astara blgsind Hamoam kndi yaxnlnda Lulum yeri toponimi d diqqti kir (AT, 1996, 38).
169
170
171
183
184
185
, 1989.
Gelb, 1944, 25, 66.
, 1979, 38.
172
, 1983, 258.
Cameron, 1936, 41; , 1956, 102 (5-ci qeyd); , 111-112.
188
A. Leo Oppenheym yazr ki, qut dili haqqnda bildiyimiz yalnz bir ne sz v yzil
boyu Akad zrind hkmranlq edn qut elbylrinin addr (Oppenxeym 1990, 301); Lakin E. A. Speyser v V.V. Hallo kimi yazarlar yanl olaraq, qutlarn krd olduunu
gman etmilr (Speiser, 1930, 96-119; Hallo, 708-720); Dorudur, etnoqrafik kri
anlamnda krd termini trk, macar v sonradan fars dili tsirin urayan bzi boylara
verilmidir, lakin qut adnn etnik anlamda bugnki farskknli krdlr amil edilmsi
is mmkn deyil, nki iran (ari) boylar qdim fars dilini qut razisin qut tarixindn
1500 il sonra gtirmilr v elmd oxdan blli olan bu gerkliy qar he bir alim
x etmmidir.
187
173
, 1956, 104.
N yazq ki, ucsuz-bucaqsz mkanda aras ksilmdn TARIX yaratm trk etnosunun z iindn bir ne tarixi yetimdi, yalnz saz-qopuz alb, bu tarixi gerkldirn igidlr dastanlar qodular, trklr oxudular. Bir lind qlc, bir lind qlm tutan
elbylr d qurduu elin tarixini yox, mhbbt eirlri yazdlar. Uca trk millti dvltlr qurub, tarix yaratd, bu tarixi onun lindn yaban ordular deyil, li qlm tutan all
rahiblr ald. Babalarmzn qurduu dvltlrin oxundan xbrsiz qalmq. Deynd
ki, filan srd filan dvltimiz oldub, ninki savadl aydnlar, htta bzi tarixilrimiz
d gzn dyb, adama bhli baxr.
N yax ki, yaban alimlr, qeyri-trk ad altnda olsa da, bu dvltlrin tarixini
arayb-aradrr. Bel dvltlrdn biri d Qut elidir. Bu dvlt haqqnda Azrbaycan
tanrixi kitablarnda, htta orta v ali mktb drsliklrind tri d olsa, mlumat verilir, nki Qut Eli Azrbaycanda yaranmdr. Qdim Dnya tarixind analoqu olmayan
Qut elinin qurulma tarixinin yubiley ili idi: Qut elinin 4200 illiyi XX srin son 2000ci ilin dr. Bu yubileyi qeyd etmk haqqnda dflrl mtbuatda msl qaldrdm,
lakin n yxardaklardan, n d siyasi partiya v ictimai tkilatlardan bir ss xmad.
Mnim d gcm yalnz buna atd ki, bu il ap olunan Azr xalq kitabma bu dvlt
haqqnda ayrca yaz lav edib, kitab Qut Elinin 4200 illiyin rman etdim.
190
174
, 1956, 110.
, 1983, 253.
175
kiik bir dvlt evrilmidi. Dudu adl ardan ta 2137-d ln son ar uTurula qdr hams qut elbylrinin Akadda caniini idi.
, 1983, 253.
176
Qutlarn Luristana yaxn razid olmas; Anubani ant yazs olan Padir dan gney
lulu snr sayb, qutlarn onlardan douda yerlmsi; Tirikan-qalasnn (Bad-Tirikan)
qaynaqda qut lksinin n (qnri) deyimin gr, Dcly yaxn olmas sylnmidir ( ,1956, 104, 117; , 112; , 1990, 301; Balkan, 1992, 37).
195
gr Qut eli anda bir ox boylarn ad qut etnonimi altnda rtl qalrdsa, bu
el dalandan sonra o biri boyadlar grnmy balayr. XIV sr asur yazlarnda qut,
lulu, subar, kutmux, turuk adlar yana kilir, XIII srd kuman (ukuman) ad bu sraya lav olunur (, 1956, 135).
196
, 1977, 20.
177
seiln qut-lulu boylar dfnetm adtin gr d qonulardan frqlnirdi.197 Sumer, Elam v Akad basrqlarnda grnn uzanq lbasdrma
adtindn frqli olaraq, onlarn bkl basdrma glnyi III minild d
davam etmidir.198
Qutlar eneolit andak
boyal-naxl keramik qablar
kulturuna sahib idilr. 199 Qut
elinin snrlar iin daxil olan
blglrd eyni arxeoloji kultur
kiik lokal frqlrl yaylmd
v blglr arasnda sx laq
vard. Qut elinin yaranma dvr
Kr-Araz kulturunun son alarna dr v Urmu yaxasnda
III minilin mhtm Gytp
abidsi qutlarn mrkz blgsini, Sialk abidlrinin yarand Qzvin-Tehran-Kaan buca is gney-dou snrlarn
tkil edirdi.200
Lulu-Qut ellri qurulandan hl minil nc, IV minillikd Urmu
gl hvzsi metallurgiya v dulusuluq sahlrinin inkiaf il seilir.201
Bel bir inkiaf snt srlrind d qabarq grnr. Bel ki, uzmanlarn
qut bylrin aid etdiyi heylllr (tunc bstlr) Gney-Azrbaycann H-
197
Mada tarixini yazan . M. Dyakonov Sialk, Gytp v sair abidlr sasn, yerli
halinin avropoid irqin aralqdnizi tipin aid olduunu v hl yzil nc fransz antropoloqu E. T. Haminin lulu v qutlar azr trklri, zllikl, qarabal (ual) azrlrl
eyni tip saymasn qeyd edir (, 1956, 97, 116).
198
Bkl basdrma glnyi bu ada ksr blglrd (Qiyantp IV, Sialk III v s.)
davam etmidir (, 98, 110).
199
, 1983, 255.
200
Quzey Ubeyd kulturunun lokal variantlar Urmu hvzsi n xarakterikdir. Mosul
blgsind Qavratp abidsi il Pdlitp abidsi arasnda genetik laq keramik
qablarn geometrik naxlarndak paralellikd aydn grnr (, 1989,125); Hl
V minilin sonunda boyal keramikas il seiln Sulduz dzndki Dlmtp abidsi
kiayaras quzeyindki Yarmtp il eyni xarakter dayr ( , 121-122).
201
, 90.
178
, 1956, 115-117.
Bel rsmlrin tipologiyas I Bitikd geni verilmidir. Qutlarn mifoloji, astraloji
grlri kiayarasndak halinin inanclarndan frqlnirdi. Keramika zrindki geometrik naxlar, tk, bars v ilan killri, hyat aac, su v brkt simvollar, zllikl,
qut razilrind geni yaylm taleh anlaml gy-tanr v ulduz simvolu dnrg
(svastika) damas diqqti kir. Dnrg simvolu bugn d ulduzu snd deyimil
azr trklrinin mifoloji yaddanda qalmdr.
203
179
Qutlarn hakimiyti anda sumerc qru ern-a du deyimi gnclrin tikinti, kanal, tarla ilrin clb olunmas kimi baa dlr v gnclrin ii dsty qoulmas
kimi verilir (, 1983, 253-254); Lakin qut anda bu deyim daha ox rnlr
qoulan gnclr anlamna uyun glir, nki burada sumercnin ere(d) qul yox,
eren sz ilnib, Qut anda sumer gnclrinin qut rnlrin qoulmas vurulanr.
205
DV, 1983, 488; Kiik frqlrl Qut bylrinin ad v hakimiyt ili sra il siyahda
bel verilir (, 1956, 107; , 1960, 155; Zhtabi,): mta (3 ya 5),
ngeu (6), Sarlaqab (6), Yarlaqa (6), Elulume (6), nimabake (5), ngeu (6),
Yarlaqab (15), bate (3), Yarlaqab (3), Kurum (1), Habilkin (3), Laerabum (2), rarum
(2), branum (1), Hablum (2), Puzur-Suen (7), Yarlaqanda (7), Sium (7), Tirikan (40 gn).
Elbylrin burada gstriln hakimiyt illrini toplayanda 91 il 40 gn rqmi alnr.
Lakin bzi yazarlar qut dvrn aid mxtlif illr verir: Nippur nsxsin gr, 124 il
40 gn (, 1960, 177, 2-ci qeyd); 80-100 il aras (AT, 1994,70); Bzi yazarlar
is Qut tarixini -drd sr qdim kir. Bel ki, Luis Halpenin redaktorluu il ap
olunan Peule et civilisations (I t. Les promi. civilis, s.93) adl srd balanc tarix
2622-dn saylr. E Meyer is qut tarixini 2550-2374 aras verir ki, .Gnaltay da bu
tarixi qbul edib, qutlarn hakimiyt tarixini 132 il qaldrr (Gnaltay, 1987, 342);
Lakin kiayarasndak baqa slallrin tarixi il mqayisd dqiqln xronologiyaya
gr, 2109-cu il Qut hakimiytinin son ilidir (, 1956, 114).
180
ad siyahdan db, qutlarn ar yox idi, z (mta?) be il arlq etdi deyimlril balanr, 21 elbydn 20-sinin ad v ne il hakimiytd
olmas gstrilir. Bu illrin cmi is 91 il 40 gn edir.206
2203-2201
Enridavazir
2 il (?)
(?)
2200-2198
2197-2192
2191-2186
2185-2180
2179-2174
2173-2169
2168-2163
2162-2157
2156-2151
2150-2148
2147-2145
2144-2142
2141-2140
2140-2138
2137-2136
2135-2134
2133-2132
2132-2131
2130-2124
2123-2117
2116-2110
2109 -
nita (z)
ngeu
Sarlaqab
Yarlaqa
Elulume
nimabake
ngeu
Yarlaqab
---
---
bate
Yarlaqab
Kurum
Habilkin
Laerabum
rarum
branum
Hablum
Puzur-Suen
Yarlaqanda
Sium
Tirikan
3(5) il
6 il
6 il
6 il
6 il
5 il
6 il
6 il
6 il
3 il
3 il
3 il
1 il
3 il
2 il
2 il
1 il
2 il
7 il
7 il
7 il
40 gn
yarmq (?)
tam
tam
tam
tam
1 il yarmq
tam
tam (6+6+3=15 il)
tam
tam
tam
tam
2 il yarmq
tam
tam
tam
1 il yarmq
tam
tam
tam
tam
yarmq
6 illik
seim
3 illik
seim
2 illik
seim
7 illik
seim
Hr elbyin ne il hakimiytd olmas siyahda verilmidir, lakin hans illrd olmasn, yuxarda deyildiyi kimi, tarixilr ayr-ayr illrl gstrmilr. Elbylrin hakimiyt illrinin sistemi (1-ci stun) ilk df Azr xalq (2000) kitabnda verilib.
181
, 1956, 108; Sual olunur, byk bir imperiyan idar edn hakimiytd
ba vern bu nmli dyiikliyin sbbi n idi v icra mexanizmi nec idi? Tssf ki,
sualn birinci hisssin dqiq cavab tapmaq mmkn deyil, lakin bir sr boyu seki mddtinin df dyim sbbini yalnz gmanla idarilikd ortaya xan hanssa
problemin ynglldirilmsi kimi yozmaq olar, ancaq ikinci sualn mntiqi cavab
budur ki, bel mhm msllr qurultay statuslu toyda hll olunurdu.
208
Eyni qaynaq.
209
Jakobsen, 1939; , 1983, 486-491; , 2002, 367.
182
Bel ki, birinci v ikinci stird sual douran mslnin kk ilk qaynaqla baldr.
III Ur slalsinin hakimiytini bdildirmk mqsdi il Daqndan (Nuh tufan) ar
Ur-Nammu (2111-2094) ana qdrki dvr hat edn bu siyah Qut eli dalandan
az sonra yazlb, sonralar z krlrk ona yeni lavlr edilmidir. Ortaya xan bzi nsxlr kim ar idi, kim ar deyildi deyimini bir yerd akad, baqa bir yerd qut
slalsin aid edir. slind, birinci variant daha dzgndr, nki burada shbt Akad
ar arkaliarri lndn sonra hakimiyt zrind bir-biril 3 il mbariz aparan kiki,
mi, Nanum adl akad bylrindn gedir v onlarla savaan qut elbyi Elulumein adndan sonra Qut elinin Akadda caniini Dudu v olu u-Turulun adlar sra il verilir
(, 1983, 486; , 1960, 154).
183
, 1983, 489.
Seki ili silsilsin gr, drd ya be df d (6+3+3+3=15; 3 x 5=15) seil bilrdi.
184
baxmndan akad, elam v sumerlrdn frqlnn, monumental mbdlri, yaz nnsi v mmurlar ordusu olmayan Qutlar n kiayarasn
100 il savasz idar etmk asan baa glmirdi. Qut elinin paytaxt indiki
Krkk (Arapha) hri idi.213 oxlu dvlt mmurlar il seiln Akad,
Elam v Sumer lklrini idar etmk n Qut eli nzarti altnda saxlad geni razilrd yerli balar v onlarn idar aparatn saxlamaa
mcbur idi. Yerli hr-dvlt ensilri (balar) Qut elbyinin caniini
saylsa da, atadan oula ken hakimiyt glnyi yerlrd davam edirdi.
Bel vziyt hr iki trfi qane edirdi: Qutlar lazm olan vergini yerli balarn vasitsi il rahat toplaya bilir, sumerlr yaranm min-amanlq
raitind z hr-dvlt glnklrini rahatca davam etdirirdilr.
Qut ana aid bir sumer yazsnda deyilir ki, (artq) qulluqu z
xanmna tay olmudu, qullar z sahibi il yana gedirdi; varllar yetim,
gcllr dul qadna xtr toxundurmurdu. 214 Sumerlrin qut elbyin
hr il bac-xrac gndrmsi, kiayarasndak qrargahda oturan nmayndsinin xanm v uaqlarna qiymtli hdiylr aparmas haqqnda
qaynaqlarda mlumat vardr.215 Sumer dili qrameri (1981) kitabnda
yer alan mtnd vvlki irtica rejimi vzin insani mnasibtlr nm
veriln qut ann ygs, min-amanlq durumu il bal deyimlr
diqqti kir: 216
(1) ki-mah uru-ka al-nu-gar
(2) l- ki-ni-tm
(3) qala-e balaq-nu-tm r
nu-ta-
(4) ama-era-ke4 r nu-bi-u11
185
Qudeadan nc Laqa ensisi Ur-Baba onun qaynatas idi. Grnr, olu olmad
n hakimiyt krkn kemidir, tbii ki, bu olayda fal amnn yozumu uurlu xbr, tanrnn razl olmudur. Tanr seimi qdim trk dvltilik glnyind d
vard: elby, xaqan olan adama tanrnn qut vermsi, onlarn qutlu saylmas inam
Gytrk elind v slamaqdr davam etmidir.
218
, 1956, 107-109.
186
mi.219 Burada Sovet ideologiyasna xidmt edn komunist tarixi alimlr z liderlri F. Engelsin bir deyimini xatrlatmaq lazm glir. Bu
ba komunist bel deyir: Biz bilirik ki, icma qurumu il ial olunanlar
zrind hkmranlq bir araya smr.220 Azrbaycan tarixilri d qut
arlarn icma urasnn sediyi tayfa birliyi balar adlandrb, qutlarn
guya yalnz dvlt qurmaq astanasna gldiyini v kiayarasnda idar
etm ilrin qoulub almadqlar n byk dvltilik tcrbsi qazana bilmdiklrini yazrlar.221
nc bunu yada salaq ki, Carmo, Xasun, Xalaf, Quzey-Ubeyd kulturu yaylan bir razid yaayan toplumun yazyaqdrki tarixi hmin
ardcl arxeoloji kulturlarn blglrind vardr. Qut razisind ibtidai
icma qurumunun dalmas Qut eli andan n az min il nc balamd.
Qutlarn ibtidai icma qurumuna aid fikirlrin elmi sasa dayanmadn
subut etmk n tkc Urmu yaxasnda olan Gytp abidsinin verdiyi
blglr kifaytdir. O ki qald qutlarn ar yox idi ifadsin, bunu da
yuxarda z ar oldu deyiminin izahnda verdik. Hr halda, Babil
mirzsinin ifadsini shv hesab edn ada tarixilr unudurlar ki, hadislrin iind yaayan savadl katib ar il srkrdni, hkmdar il qbil basn indiki tarixilrdn daha yax frqlndir bilirdilr. Qdim
qaynaqlar qut elbylrini mhz ar adlandrr, hl Qut dvlti yenic
yaranmaa balad ada qutlarn zfr yazsnda Qutum lksinin
ar, dnyann drd smtinin hkmdar titulu yazlmd.222 Xilaft dvrnd sultana xtb oxunduu kimi, Qut imperiyas qurulandan sonra
ne yerli Sumer hkmdarnn Qut arnn rfin hsr etdiyi yazlar
durur. btidai icma quruluunda yaayan uruq bel nhng dvlt (imperiya)
qura bilrdimi? Yaxud, bir sr boyu dvlt banda olarkn ardcl nsil
dyin bir boy v ya budun (tayfa birliyi) nec olur ki, dvltilik tcrbsi qazanmr?
219
, 1983, 256;
. M. Dyakonovdan sonra Mada tarixi kitabn yazan . liyev onun bu yanl fikrini,
haql olaraq, tnqid edb, qutlarn icma quruluu mslsini iirtm adlandrr, Qut
anda Gytp kimi abidlrin bel fikirlri rdd etdiyini vurulayr. Lakin o da qutlarda icma qurumunun dalmasn kiayarasnn tsiri sayr v bu prosesin hakimiyt
glm illrin yaxn balandn yazr (, 1960, 155-156, 6-c qeyd).
220
, 175.
221
AT, 1996, 36-37.
222
da-nm r gu-ti-im ki-ib-ra-tim ar-ba-im qdrtli kii, Qutum v dnyann drd
bucann ar (Balkan, 1992, 27).
187
Qudea andak siyasi stabilliyi, mdni inkiaf, qutlara vergi kimi veriln qzl,
qiymtli silahlar, ssl mebellri nzrd tutan tarixilr ortaya bu sual qoyur: Btvlkd bu durum, Qudea v onun vrslri hakim olduu bir dvrd qutlarn Akad v
Sumer zrind hakimiyti nec ola bilr?. Qoyulmu suala zlri bu cavab verir:
Btn bunlar (blglr) gstrir ki, Qudea qutlara vergi verirdi; qutlar da ona btv
Sumerd v btn mhm ticart yollarnda srbst falit imkan vermidi.Bel dnmk olar ki, Qudea sadc qutlarn Sumerd caniini idi (, 1983, 263).
224
, 1956, 108.
225
SSR EA Nzri astrologiya institutu Selevki ana aid qaynaqda veriln Ayn m..
2109-ci ild tutulmasn tsdiq etmidir (, 1983, 266).
188
189
190
191
A, IV. 713; hrin alnmasn ks etdirn kil qdim bir lyazmada ks olunmudur (-,1985, 66).
240
Elbylrin sonrak nslinin siyahdak adlardan Habilkin, Hablum, Puzur-Suen akad,
yaxud akadlam antroponimlrdir, Laerabum, rarum, Sium is akad kilisi il ilnslr d, sami szlri deyildir. Bugn azrlr iind bat (bad) kimi ilnn bate adnda
csur (ibtey//ebetey) mnas olmas mmkndr. bate kimi rarum sznn d qdim mnyi tam aydn deyil. lk qut arnn ad Enridavazir, Enridupizir, Erridupizir
variantlar il yazldndan etimoloji yozum vermk tindir. Adn trkib hisslri bulqar Enrabota (
) xs adnda, xzr xaqan buzir Qlyavan adnda, qdim
trk Bozr, Basar, Pozar adlarnda grnr, adn daya bilcyi mna v deyim fonotaktikas Koroludak Halay-pozan adna oxayr, nki qdim erdi-pozur deyimi
bard(sa)-pozur anlamndadr. Lakin bu bir ehtimaldr.
241
M. Zhtabi siyahda adlar ardcl gln Yarlaqa, Elulume il KDQ-dak Yarnc
olu lalm arasnda oxarlq axtarmdr (Zhtabi,). Lakin qut elbylrin sralanmasnda ata-oul ardcll yoxdur. Mqayis olunan adlar arasnda bir qanunauyunluq var ki, o da drdnn d trk ad olmasdr. Elulume ad mmlktini bytm
anlam il yozulmu (Bayram, 1988, 80), Yarnc olu lalm adnda il-al-m trkibinin
is igidlik anlamnda ilnmsi qeyd olunmudur (Tanrverdi, 1999, 133-134).
192
193
Adn vvlind olan ing sz feil qoulan -g kilisi il dzlmidir v buradak in- (enmk) feilinin qdim trk dillrind ilnn g ba n Alp, n z nanu, nel
kaan, gdm nal, nanu Klk Cikin adlarndak in sz il laqsi yoxdur.
247
Tbri yhudic Amr adnn rblrd mran olduunu yazr (Taberi, II, 634); Qafqazda yayn olan Amiran (grc), mrn//mrn (trk) adn M. Seyidov v .Tanrverdi
trk mnli sayr v geni aradrmlar (Tanrverdi, 1999, 88-89).
248
, 1956, 104, 2-ci qeyd; 108-109, 4-c qeyd; 117, 2-ci qeyd; Burada diqqti
kn msldn biri d qut boylarnn konfederasiyas daxilind trk adl boyun olmasdr.
Laerabum, branum, Asarlaqab adlarnda da imre, lu-r (lulu), azr etnonimi ola bilr.
194
195
196
197
Grndy kimi, hr iki stirdki adn yazlnda qoa samit yoxdur. Mtnlrd turuku/turuki/turuk klind yazlan bu ada qoulmu sami
kililrini xanda szn turuk formas qalr ki, bunu da turuk//turk//trk
kimi oxumaq lazm glir.256 Mixi yazda v o iarlri olmad n bu
255
198
Haqqnda mndn xbr istdiyin turuklar Tiqunan diyarndadr. lk nc onlar aclqla qarlad. Hirbazan diyarna getmidilr. ()zuri kndi onlarla sx dostluq mnasibti qurub. Bununla bel, kndin btn kiilrini ldrb, halini qtl etdilr v mallarn yamaladlar. Bu knd yamalanmd () Turuklar bu knddn be gnlk rzaq
alblar. Eynn bu knd halisi kimi, nc dost olub, szlrini dinltdiyi Tiqunan boylar
da bu srt davran zndn dmn ksildi. Bu sbbdn, turuklar qtlq iinddir v
yeycklri yoxdur. Onlar hl ki, bu lkddir. Bu mlumatm gndrndn sonra
onlarn buradan getmyi dncklrini sanrq. Salm yerinddir, birliklrimiz d
yaxdr. Salnla bal xbri gecikdirm (Mari tableti 24).
199
gah asur, gah da turuk boylarnda olmudur. Bu savalarda turuk dylrin qut-lulu v digr trk boylar da yardm edirdi.
Susaraya yaxn ikambum blgsind yaayan qutlar asurlarla barda olsalar da, asur-turuk savanda trklrin trfini saxlayrdlar. Bu
mnasibtl, qutlarn blg byi Endue bard asur yazsnda deyilir ki,
asur ar ami-Adadn qounu onun blgsindn kecyi halda o, asurlara qar vurumayacana, qut dylrinin Susaraya getmycyin
sz verib, onlarn sznn druluunu is he ks bilmir.258
XIX srdn balayaraq, dou snrlarn genilndirmk istyil vaxtar Dclnin dou yaxalarna hcumlar edn asur arlar burada yeni
kaloniyalar ld edir, hm d, dou snrlarn thlksizliyi n tampon
blglr yaradrdlar. Mari sndlri gstrir ki, turuk boylar hmi mdafi mvqeyind qalmamlar, vaxtar onlar da Asur blglrin hcum
edrk, asur razilrini v asurlara tabe olan blglri yamalam, asur
ekspansiyasnn Douya yaylmasnn qarsn almlar.
Asur arlar turuk qvvlri il hesablamaq mcburiytind qalr
v Asur snrlarn daima grgin durumda saxlayan turuklar haqqnda hrtrfli mlumat toplamaq n Asur arlar srhd blglrd oxlu csus
v gztidn istifad edirdilr. Turuk dylrinin hrkt istiqamti,
mqsdi, say, gc v girdiyi blglrd hali il davran bard daima
asur arlarna mlumat verilirdi. Htta, turuk snrnda Aahitim kanalnn
aznda oturan gztinin raportunda turuk smtindn bu trf bir eli
kedi (83) deyimil kiik bir xbr d yer tutur.
Asurlar n ox narahat edn mlumat turuk dstlrinin kiik ya
byk qvv il basqn edcyi xbri idi. Bu baxmdan, raportda veriln
bu mlumat xarakterikdir:
Dmn turuk xd v []y getdi. O, Kakkulatimi ial etdi Bu hcumdan bri turuklarn say ox grnmr, ancaq arta bilr. Onlar glmy
davam edcklr (21).
258
200
nin v onun yurdunun ad verilmmidir.259 Baqa tabletd turuk bylrindn ikisinin ad kilir: me-Daan turuklu il slh balad. Zazinin qzn olu Mutaskura alr;260 Balar Lidaya il birlikd turuklar savaa
girib, iki hri datdlar (25).
Turuk aknlarnn qarsn almaq n asurlar hrdn barq siyastin l atrdlar. Bel bar ovqat yaratmaq istyi bzn gerklir, bzn
d ba tutmurdu. Turuklarla srt qardurmadan ziyt kn asur arlar
barq n htta qohumluq laqlri yaratmaq istyirlr: smeDaan Zaziy qzl-gm, balq gndrdi.261 Baqa bir sndd turuklarla bal xbrin
dyimsi, asur-turuk barnn
ba tutmamas Yantak v digr
soylularn gndrdiyi ultimatum
il laqlndirilir.262
Sonrak minillrd trk boylarnn (saqa, hun, avar, ouz v
baqa) tkrar etdiyi qfil hcum
taktikas turuk dylrinin d
asurlara qar ttbiq etdiyi basqn259
201
263
, - . , ()
.
. . (?)
() ! ,
. , .
7 - (69).
264
-, -,
() (?),
(?), () .
202
- (, 1987, 64-65);
- (, , 66; 380).
266
, 101.
267
, 1978, 358, 375.
203
Zaxo il Hakkari arasnda dalq blgd yerln Kuman lksi batdan Dcl ay v ayn arxasndak Musru, Kutmux lksi, quzey v
doudan Xabxi, Elxuniya, arnida, Mexri, Kume v Musasir lklri il
hat olunmudu, gney-dou trfd is kumanlar qut boylar il qonu
idilr.
Asur ar Tukulti-Ninurta z yazsnda (XIII srin sonu) qeyd edir ki,
mnim qolum yauri dalarnda qutilri, (u)qumanlar, Mexriy qdr
Elxuniya v arnida lklrini mti etdi.268 Baqa bir asur arnn bzi
hisslri pozulmu kitabsind is (bunu rti olaraq I Tiqlatpalasara aid
edirlr) ona qdr he bir asur arnn aya dymyn v he kimdn
asl olmayan Kuman lksin getmsi v burada mxtlif kndlri zbt
etmsi tsvir olunur, htta hmin kndlrin srasnda Saka (Saqa) adl iki
kndin olmas da gstrilir v I Tiqlatpalasar (1115-1077) znn VI
yrnd Musru zrin gedrkn qarsna kuman boylarnn xdn
yazr. 269 Bzi mlliflr Kuman il Kume hrini qarq saldqlar kimi,
Musru il Musasir lksini d qardrrlar, halbuki bunlarn hams ayrayr blglrdir v htta bzn eyni mtnd bunlarn ad ayr-ayrlqda
qeyd olunur. Musru lksinin n Misir, n d Musasir dxli yoxdur,
folklorumuzda Misri qlnc ifadsi il ad biz tan olan Musru lksi
kumanlarn bat qonuluunda Cudi dann qnrind yerlirdi. Bu yaxn qonuluq sbbindn, kuman boylar musru boylarna kmy glir.
Hmin yazdan bzi hisslri gzdn keirk: 270
(V, 73) Kumanlarn ordusu gerkdn Musru lksinin kmyin xd;
mn onlarla hqiqtn dalarda vurudum, onlar mlub etdim, onlar
Aisa dann tyindki Arina hrin saldm (qapadm). Onlar mnim
ayam qucaqlad, onlara girovlar, vergi v bac-xrac tyin etdim.
(V, 82) Bu zaman Musru lksin kmy xma qt etmi kumanlarn
hams savan ba tutmas v mn qar durmaq n zlrinin btn
blglrini sfrbr etdilr, ancaq bundan sonra qzbli silahmn ksri
il mn onlarn 20 000-lik byk qounu il Tala danda vurudum, onlar
mlub etdim, onlarn oxsayl dstlrini prn-prn saldm (spldim) v
zilnlri Musru lksinin qnrindki Xarusa dana qdr izldim
(V, 99) Onlarn gvnc yeri Xunusu hrinin stn tplri basan tufan
kimi rtdm, onlarn oxsayl ordusu il hrd v dalarda qzbl vuru268
269
270
, 7.
Eyni qaynaq, 14.
Eyni qaynaq, 10.
205
271
, 20, 21.
206
Bu yazda kuman boyunun ad kilms d, Cudi tyind yaayan bu boylarn artq dadlandan sonra hmiytini itirmi vvlki
bakndi Kipa il birlikd digr yaay msknlrinin d uzun mddt
Asura tabe olmad aydnlar. Grnr, vvllr bac-xrac vermkl
mstqilliyini saxlaya biln Kuman lksi yalnz VIII srin sonunda v
ya VII srin vvllrind Asur yaltin evrilmidir. Bu is o dvr
tsadf edir ki, artq Kuman lksinin dou snrndak Azrbaycanda
Mana v ardnca qdrtli Mada dvlti ortaya xmd.
Mxer-qaps adlanan urartu yazsnda v Tupa (Van) hrind taplm IX srin sonunda ar Menua dvrn aid bir yazda Kuman hri
(lksi) haqqnda mlumat vardr. Bu ikinci yazda gstrilir ki, nvbti
yr vaxt urartu skrlri Kumenu hrinin (lksinin) o biri trfind Asur lksin qdr gedib, (pozuq)atd.273
Yazdak pozuq yer, ox gman ki, qut boylarnn razilri il baldr, nki quzeydn gln urartu qounu Kuman lksindn sonra Asur
razisin girmk n qutlarn msknindn kemli idi. Bel ki, asurlar
da quzey gednd Kuman lksin girmk n qutlarn rbil blgsindn keirdilr. Hr halqa, quzey trfind Urartu, gney-bat trfind
Asur kimi qudrtli dvltlrin olmasna baxmayaraq, Kuman lksi 4-5
sr rzind bu dvltlrin he birin tabe olmamdr. Grnr, qonuluundak hr iki tcavzkar dvltin vaxtar hcumlar qarsnda kuman
boylarnn xeyli hisssi Urmu gln trf kilmi, sonralar buradan
272
273
, 58.
, 28.
207
Trkstan v Sibir trf kemilr. Kuman boylarnn bir qismi d zamanzaman Quzey Azrbaycana, Gy gl yaxalarna kilmi v buradan
Quzey Qafqaza kemilr.
Tdqiqatlar doudak kumanlar rt
hvzsind formalaan Kimek xanl trkibindki boylardan sayrlar. Qardizinin qeyd
etdiyin gr, Kimek yolu zrindki bir
bozqr sahsi Ulu Kuman adlanrd.274 Nzr almaq lazmdr ki, kuman boylar getdiklri yerlr z etnonimlril yana bzi
toponimlrini d aparmlar. zlrini indi
kumand-kiji (kumanl-kii) adlandran boyun bir hisssi Altayda Solton v Staraya
Barda (ski Brd) blgsind, Lebed v
Viya ay hvzsind Aa-Kumanl, Yuxar-Kumanl adl kndlrd yaayrlar. Burada Yeti-Kuman toponimi vardr. Kuman boylar iind xs
ad kimi d ilnn Koban etnonimin Quzey Qafqazda Kuban ay, Kuban dz klind rast glmk olursa, onlar vaxtil tyind yaadqlar
Xarusa dann adna da Azrbaycan v Dou-Anadolunun mxtlif blglrind ikinci hyat vermilr: Xoruz-da, Qorus, Qars, Xoruzlu v
sair. Sonralar qdim rus salnamsind kuman bylrindn birinin Xoruz
adlanmas da ola bilr ki, burada zl xsad kimi yox, hmin byin mnsub olduu boyu bildirn soyad kimi ilnib.
Van glnn gney-batsndak Xoruz toponimi indiycn qalmdr.
Kumanlarn Xunus toponimi Anadoluda v amax, Gdby, Krdmir
blglrind Xns, Xunus, Xnsl kndlrinin adnda yaayr. Bu baxmdan, Tala, Saka, Tumurru, Kua, Koban, arim v baqa qdim kuman
toponimlrinin d sonralar bu v ya digr trk blgsind yenidn z
xmas kuman boylarnn dou v quzey ynlr miqrasiyasn gstrir.
arim toponimi is sar szn v yuxarda dediyimiz sarn epitetini
xatrladr. Kuman byliyindn gneyd (Zaxo-Mosul yolu) indi d Sarukani ky vardr. Yazl qaynaqlarda kuman v qpaq etnonimlri sinonim kimi ilnir. Ola bilsin ki, qpaq ad kuman boylarnn bir bly olmudur. Bu baxmdan, Kuman byliyinin paytaxt hrinin Kiba (Kipu)
ad il kpa(k) sznn yaxnl diqqti kir, nki mixi yazda ssini bildirn iar kimi oxuna bilir.
274
, 1990, 205.
208
, . 29.
209
trklrin Atayurdundan quzey, Qafqaz zrindn Dou Avropaya, douda Altayacan aparm, bu glnk Qpaq l boyunca yaylmdr.
Bu dababalarn n qdim rnklri is hllik haqqnda dandmz
Kuman byliyind (Hakkari), Savalan da tklrind v Astara, Aberonda taplmdr.276
Kuman boylarnn gcl olduu alarda onlarn oturduu btv blg
Kuman lksi adlanmdr; Marko Polo (1254-1324) Quzey-Qafqaz v
Xzrin quzey-bat yaxalarn Komaniya adlandrm, l-drisi (XII sr)
Avropann gney-dou hisssindki bozqr Qara-Kuman, A-Kuman
klind iki yer ayrldn qeyd etmidir. Miladdan nc Kiik Asiya v
Dcl yaxasnda olduu kimi, Miladdan sonra da II minilliyin myn
alarnda btv Qpaq Bozqr, Rumniya, Macar llri Kumaniya,
Komaniya kimi tannmdr. Kuman, Koman, Kumanova (Kuman-oba)
toponimlrin is kuman boyunun aya dydiyi Avrasiyann mxtlif
gulrind rast glmk olur.
Kuman byliyi dalandan sonra buradak kuman boylarnn bir blm Gney-Anadoluya, xeyli hisssi is Azrbaycana kd. Sonralar
Azrbaycan zrindn quzey v dou ynlr kemi, zllikl, Douya
getmi kuman boylar Gy-Trk, ardnca Uyqur dvltinin squtundan
sonra baqa boylarla birlikd batya z tutdu. Bu byk kn sbbini
XI srin tarixilri l-Marvazi v Efesli Matvey bel izah edirlr ki, kai
boyu trfindn sxdrlan sar boylar trkmn, quz v peeneq yurdlarna doru getdilr. Onlar Aralst blglrdki qpaqlara birlib til
ayn kedilr. Sanki, minillr boyu suvar, saqa, qamr, hun, avar, xzr,
quz, peeneq atllarnn tapdana evrilmi til-Don-Dnepr ovalarnda vvlki soydalarnn taleyini yaamaq qismti yeni yaranm sar (kuman)qpaq boy birliyinin d aln yazsnda varm.
Yerlrindn qopub sar boylarna qoulan qpaqlar byk qvvy
evrilmi bu yeni k dalasnn sanbaln daha da artrd v bu dala
artq XI srin ortalarndan rus knyazlqlarna v Avropann digr gneydou lklrin etdiyi aknlarla tarix dd. Skkiz boy birlmsindn
yaranb, 150 il buralarda at oynadan peeneq hegemonluu da kumanlarn
gliil bitdi. lbtt, bu hmi olduu kimi, kumanlarn trksaya
sadliyindn bacarqla istifad edn Bizansn hiylsil gerkl bildi.
276
210
Savaa 20 minlik ordu xara biln Kuman byliyinin tprli dylri vard. slamaqdr kuman-qpaq skrlri subarlar kimi dykn
xalq kimi tannmd. bn l-sir yazr ki, 722-ci ild Mrc l-Hicar adl
yerd rb ordusunu mlub edib, am trf qovan xzrlr qpaq
(kuman) dylri yardm etmidi.277 slamdan sonrak alarda daha
ox muzdlu skr kimi bu v ya digr lknin ordusuna yardm edn kuman boylar hrb sntind irli getmidilr.
Peeneqlrin Bizansn mrkzin soxulmandan qorxuya dn
imperator A. Komnin btn xristian dnyasna mracit edib kmk
dildi. Lakin onun arna xristianlar deyil, mttfiqlik v byk dnc
tklifi alm 40 min kuman atls gldi, peeneqlri geri oturdub, Bizans
xilas etdi. Ancaq kumanlar z shvini dy gnnn sabahs baa ddlr; shr alanda grdlr ki, Bizans skrlri gec ikn xlvtc 30 min
peeneq sirini qadn v uaqlarla birlikd qlncla dorayb. Bu facili
mnzrni grn kuman skrlri nifrtl oran trk etdilr.
Kuman-qpaq boylar ilk monqol dalasna qdr til v Dnepr
ovalqlarna, gney Rusiyadan Qafqaz dalarna qdr Kuban llrin,
btv Qpaq Bozqrna nzart edirdilr. Ona gr d, Bizans-kuman,
rus-kuman, macar-kuman, htta grc-kuman laqlrin dair hmin
alarda xeyli tarixi blglr yaranmd. Bu dvrd kuman dilini yrnmk n yazlan mhur Kodeks Kumanikus adl srin ortaya xmas
regionda kuman hegemonluunu grn missionerlrin mvcud duruma
gerk baxnn nticsi idi. Kuman dylri il rus knyazlar arasnda
vaxtar savalar olur, bzn d bir rus knyaz yeni raziy yiylnmk
n kumanlarla ittifaqa girib, baqa bir knyaza hcum edirdi. Hr iki
halda kumanlar (polovets) ruslarla qar-qarya glirdi. O dvrn rus
salnamlri kuman boylar il bal qiymtli bilgilr verir. Mhur kuman
xanlar Tuqorxan, Bonyak (Bnk), arukann simasnda rus folklorunda
dhtli dmn kimi Bunyak eludivy-xiny, Tuqorin Zmeyevi, arkvelikan obrazlar yaranmdr. Bu adlar Bizans imperatorunun qz Anna
Komnin yazsnda Tuqortaq (Tuqorkan) v Manyak (Bunyak) klind verir.
Kumanlarn daha ox bat qanadnda grnn, Bizans v Rusiya il
savadan ox diplomatik laqlr stnlk vern Bonyak xan 1167-d
90-95 yanda ln qdr oxlu savalarda olmudu. Bel savalarn
birind Bonyak dydn qabaq gec adrndan xb bir az uzaqlar v
zn gy tutub qurd kimi ulayr, bozqrdan ssin hay vern bozqurdun
277
-, 27.
211
cavabn eidndn sonra adra qaydr v sabahk dyd qlb alacan deyir. Qdim rus dilindki qaynaq 1097-d ba vermi hmin olay
bel verir: i yako bist polunoi i vstav Bonyak i otyexa ot rati i poa
volski vti.278 Bonyakn baqa bir yrnd bana toplanan bylrin
adnda kuman soy-boy qurumu il d tan oluruq:279
Ulaevi
Burevi
Terterebi
Toksobi
Yetebi
- Ula boyu
- Brce boyu
- Trtr boyu
- Doqquz-oba
- Yeddi-oba
Kuman antroponimlri irisind mxtlif heyvan adlarndan dzlmi adlara rast glmk olur, lakin bunlarn srasnda itl bal adlar daha
oxdur. Kuman dvrnn sonlarnda ruslarla evlnm, Avropada macar,
slavyan, rumn xalqlar il qaynayb-qarma, bzi hallarda is xristianl
qbul etm il laqdar kumanlarn xristian ad dadn grmk olur,
lakin ksr hallarda kuman antroponimiyas trk klini saxlamdr:
Trkc adlar:
Zooantroponimlr:
Koryaz Kolotanovi ( Xoruz)
Bure (Brc)
Beq-Bars (Bars-by)
Koi (Qo)
Yaroslanopa (Arslan-aba)
Bakord (Ba-qurd )
toqliy (t-olu)
tlar (tlr)
Bonyak (Bnk)
Kobyak (Kpk)
Konak (Kancq)
Barak
Xristian adlar:
zay Bilyukovi
Sdvak Kulobiskiy
Samoqur Sutoyevi
Yaropolk Tomzakovi
Roman Kozi , Danila
Yuriy Konakovi
Bonyak kimi Sarxan (arukan) da kuman boylarnn bir qanadnn banda duran hrtli xandr. Babas
kimi byk nfuz sahibi olan v dylrd gstrdiyi
igidliy gr ad dastanlara dn Konak XIII srin vvlind lr, olu Yuriy is xristian ad dayr. Kona278
, 1990, 102.
Bu adlardak b elementi d qdim boy adlarna qoulan (eb, oba, bi) morfemi kimi
diqqti kir. Qut elbylrinin adndak aba sz is glnksl olaraq, kuman xs
adlarnda davam edir: Arslan-aba, Basar-aba v s.
279
212
, (, 1990, 97).
213
214
Tprli kassi, qut, lulu v subar boylarn mlub etdiyini yazan Asur ar I Arikdenil qeyd edir ki, guya XIV srin vvlind onun atas Turuk byliyini v qutlarn yaad dalar zbt edibmi (, 1956, 129, 135); Lakin sonrak hadislr gstrir
ki, asurlar yalnz Dclnin sol yaxasndak blglri l keir bilmidi.
282
Yalnz E. A. Qrantovski bu blglrin etnik trkibini geni aradrmdr. Lakin yazar
burada ancaq irandilli tayfalarn izini axtarm v bir ne trk boyadn (bars, br, saqa,
zngi v s.) yanl olaraq, irandilli sz kimi vermidir (, 1970; 1971).
215
olandan sonra XIX srd birinci Asur dvltini, amoreylr XVIII srd Babil dvltini qurdu. II minilin sonunda gln sami arameylr Quzey Suriya razilrin yerls d, byk bir ktl Babil dvltin snd. Elamn
quzeyindn zaman-zaman glib, Turna (Diala) aynn sol yaxalarna yerln kassilr XVI-XII srlrd Babilistana hakim oldular. Buradak sumerlr is bu alarda artq samilrin iind riyib dilini itirmkd idi.
Grndy kimi, Anadolu v kiayarasna m.. I minil qdr Balkan, Qafqaz, Quzey Elam v rbistandan gln boylar Azrbaycann
qonuluunda v snr blglrind yerlib, mxtlif dvltlr qurmular. Bura glnlrdn hurri, asur v kassi boylar qdim subar razilrin
yerlmidi. Htta, hurrilrin kiik bir hissi kiayarasnn quzeyindn
gney enib, Krkk (Arapha) blgsind kaloniya klind yaayrd.
Dclnin orta axarlarna yerln asurlar bu ayn dou yaxalarna da szmd. Kassilr is Elamn quzeyindn tutmu Turna aynn sol yaxalarna qdr yaylmd. Azrbaycann i blglrin is hmin minillikd
knardan glm boylar haqqnda blg yoxdur.283 . M. Dyakonov doru
olaraq, qeyd edir ki, sonrak Mana dvltinin razisind III-II minillrd
etnik dyim olmamdr.284 Bunu Gney-Azrbaycanda tdqiq olunmu
arxeoloji v antropoloji blglr d tsdiq edir.285
Gney Azrbaycanda blglr arasndak etnik laqlr Tunc dvrnn arxeoloji, antropoloji, etnoqrafik v onomastik blglrind aydn
grnr. Arxeoloji kultur tiplrindki tipologiyann hatsi is genidir:
283
216
Bel yarmkrilr veriln lulu, padar, kurd (krd), turukman kimi ilk etnoqrafik
adlar mhz bu blglrd yaranmd. rbc trkm (trklr) deyimi d beldir.
218
219
Xocal kurqanndan taplan muncuq zrind mixi yaz il Dnya hkmdar Adadnerarinin saray szlri yazlmdr (, 36). gr bu I Adadneraridirs, onda
m.. XIV sr aiddir, III Adadneraridirs onda 810-782 illr arasna aiddir.
220
Azrbaycann gney v quzey blglrind hali srlrl formalam mumi mnvi dyrlri, dini v mifoloji grlri glnksl olaraq
davam etdirir, milli-mnvi dyrlr etnoqrafiyasnda v yaratd snt
srlrind ks olunurdu. Snt srlrind tkc trk boylar iind formalam ouzlar, ouz hekaylri deyil, hm d n Asiya mdniytinin mumi chtlri, zllikl, tbitin lb-dirilmsi, hyat aac
motivlri v mifoloji sjetlr yer tuturdu. Lakin qonu etnoslardan frqli
olaraq, trk boylar Tanrlq (Bir Tanr) v iylr (Baqa, Qut, Albal,
Araz, Asar, Qaqay v s.) inanc sistemind yer tutan kultlara, qamlq
(amanizm) institutuna stnlk verirdilr. Dini trlri qoruyan v etnoqrafik trnlri idar edn qamlar adtn maq boyundan seilirdi. Dmir
dvrnn ilk alarndan maq termini artq kahin anlam qazanmaa
292
Kelermes kurqanndan taplan tkc bu gm v qzl qarndan (elektra) hazrlanm gzgnn arxasndak skkiz blmli rsmin biri deyil, skkizi d n Asiyada
blli motivlri ks etdirir. mumiytl, Kelermes kurqanndan xan ksr yalarn
zrind ks olunan a slubu Mana sntini tkrar edir (, 1971, 118-125).
221
222
Mada blgsindn douda ilk ari boyunun ad (aribi) is m.. VIII srin sonunda
masir Hmdanla Xorasan arasnda qeyd olunur (, 39).
224
digr trfdn, Asur arlarnn m..VII sr qdr ial etdiyi Azrbaycan blglrindn byk ktllrl protoazr boylarn Asuriyann bat
yaltlrin deportasiya etmsi myn qdr Azrbaycanda trk boylarnn etnik seyrkliyin sbb olmudu. Tkc 738- aid asur sndind
gstrilir ki, Suriya v Flstinin quzeyin Azrbaycandan deportasiya
olunanlar iind qut, illili, zngi (sanqi v sangili), nakkabi, budi v sair
boylar vard.295
295
, 1956, 199.
Hoeann 9-cu ilind Asur ar Samiriyni ald v sraili Asura srd v onlar Xalaxda, Qozan ay olan Xaburda v Medlrin (madlarn) hrlrind oturtdu; V
srail z torpandan Asura srld, bugn qdr beldir (II arlar, 17. 6; 24).
296
225
Bir sra tarixilr is Quzey-Qafqazdan m.. VII srd n Asiyaya gln (slind,
qaydan!) saqa-qamr boylarn da irandilli kimi verirlr. Dorudur, Azaq-Qaradniz
yaxas blglrd saqalarn iind irandilli boylar (sonrak osetinlr) vard, lakin Azrbaycana saqa-qamr qaydnda onlarn da itirak etdiyini gstrn blg yoxdur. Htta,
bel blg olsayd da, bu yrd irandilli boylarn ktlvi itirak deyil, saqa-qamr
axnna kiik qruplarla qoulub gldiyini gstr bilrdi. nki hmin olaylardan sonrak tarixlrd Quzey-Azrbaycanda irandilli onomastika yalnz rsaq (part) v Sasani
slallrinin hakimiyti anda grnmy balayr.
298
Saqa boylarndan qopmu partlarn hakim slalsi (rsaqlar) trkmnli olsa da,
qarlql evlnmlrl tabeliyindki irandilli aillrl qohumluq tellri vardr. Tsadfi
deyil ki, M. Xorenatsi ran eposlarnn qhrman Rstm Zal sakcik (saqasoylu)
adlandrr (, II, 8).
299
Luristanda yaayan masir yarmkri lurlar . M. Dyakonovun farslam kassi
boylarndan saymas hqiqt yaxndr (, 1956, 122).
300
KAH, I. 13; , 2 (sh. 266).
226
Belck 1884; , 1949; 1954; , 1956; , 1970; , 1993; , 1970; , 1960; 1971; Zehtabi, 1998; AT, 1994; 1996; 1998.
227
doma olan Orbel, Urbel adlarna uyun glir. Burada da beli deyil,
kiik dalar v tplr zrindn ken armn kk yerlrini bildirn
adn corafi anlam aydn grnr.302 rbil hri, daha dorusu qdim
rbil qalas divarlar traf xndkli tpnin stnd ucaldlmd.
n Asiyann geosiyasi tarixini dyin skndrl Darann mhur
Qavqamel sava rbil yaxnlnda ba vermidi. Prototrk yurdu olan
Arbel Turuk byliyi anda (m.. XIX-XVIII) Asurla Turuk arasnda
kanton blg rolunu oynayrd, sonrak alarda is Asur yaltin evriln qdr (m.. IX) gney-douda Krkk (Arrapha), quzey-douda
Allabri, quzeyd Kuman adl
trk byliklri il qonu idi.
Qut eli andan bugncn
trk yurdu olaraq qalan rbil
d zaman-zaman asur, pers,
selevki v rb iallarn yaamdr. hmni anda
rbild pers hakimiytin
qar syana qalxan saqarti
boyu idi.303 Burada mxtlif
adl trk uruqlar yaasa da,
adlar unudulmu, yalnz protoazr boylarndan bayat v
trkmanlar (turukman) z qdim adn saxlaya bilmilr.
Arrapha byliyi. Bugn Krkk adlanan qdim Arrapha hri v
eyniadl bylik Dcldn solda Hamrin dalarnn quzey-dousunda idi.
Vaxtil Qut elinin paytaxt saylan Arrapha hrini samilr Al-ilani ad
il yad edirlr ki, bu da tanrlar hri anlamna uyun glir. Bu halda
onun yerli deyimini *Arapa klind brpa edib r apa anlam dadn
ehtimal etmk olar.304 Qut eli dalandan bir ne sr sonra Turuk byliyin gvnn Arrapha vaxtar asurlarn tcavzn mruz qalm, nhayt bu strajeji blgdn XVIII srd l kmyn asur ar I ami-Adad
302
, 1984, 415-416.
, 1956, 339; . Gnaltaya gr, asurlardan nc rbil hri Ganxar byliyinin mrkzi imi (Gnaltay, 1987, 514).
304
gr bu ehtimal zn dorultsa, onda Aratta ad da r ata modeli il brpa oluna
bilr, bu durumda r-Ata mbudu kii, r-Apa mbudu is qadn obraznda ortaya xr.
303
229
Ulamme, Xuratsina, Pakkante (eklr hri adlanan Abena da bura daxil idi),
Kanari, Arzuxina blglrinin hrsi sava vaxt min skr vermli idi.
306
Bu sndlrin v 45 km aralda Tell-Faxxara arxivindn ld ediln sndlrin oxu
hl oxunmamdr. Bir sndd qeyd olunur ki, Nuzu qalabyi Kuixarbe xazannu
(xozeyin) idi. Burada hurric alma anlamnda Xinzuri qadn ad vard, trk antroponimiyas baxmndan is Tulbunay v Tarminay qadn adlar diqqti kir. Blgd mxtlif
dilli hali yaad n sndlrd trk, hurri, kassi, akad adlarnn olmas tbii idi.
Burada dilmanc mirzlrdn birin crsindn aydn olur ki, onun xlflri d bu sntl dolanmlar (, 1988, 73-76).
307
, 1956, 127, 2-ci qeyd.
230
Namar blgsin 843-d asurlarn yardm il tyin olunan yanzu qonu Bit-Hambandan idi. Blg//lk adnn vvlind asurca soy, yurd, ev anlamnda Bit sz yazlrd.
309
, 1956, 212.
310
ARAB, I. 60 (I, 452-455); , 21; 49 (6); , 78.
311
Mari arxivi v , 1, 2, 3, 9.
231
Urmu glnn gney-bat yaxasnda Hasanlu tpd qaznt m.. X-IX srlr aid
byk qala divarlar, saray v mbd tikililri, dmiri v dulusuluq emalatxanalarnn
qalqlarn akara xarmdr.
313
AT, 1994; Daqar(a) adnn doqar (dgr), toqar etnonimi il eyni olms v toqar/toxar
etnoniminin taqarck trkmn boyu v Anadoludak qdim Toqarma (toqar-ma) blgad il laqsi mmkndr.
314
, 1956, 156-159.
315
Qaynaqlar burada Amaru, ritu, Suritu, Kisirtu, Ammali, Uze, Biritu, Laqalaqa kimi
digr yaay msknlri, Lallu, Edir ayadlar, Sabua, Etini, Su, Elan (ilan?), Simaki,
Aziru daadlarn da qeyd edir.
316
Azr xalq, 2000, 15-16.
317
, 1970, 126; Bu qalann ad Til-Bari, Bit-Bari klllrind d qeyd olunmudur (, 1956, 156-157, 10-cu qeyd).
232
Bauri saray kimi oxumular.318 Lakin bu yazda lknin di-Bauri saray deyimi d ks oluna bilr, nki di (d, duq) qutsal sz iy (yiy, sahib) anlamndadr.319 Bel ki, tanr-verdi qlibind idi-berdi (yverdi) adl trkmn boyu vardr. Bu baxmdan, qutsal br anlamnda
sonralar di-Qurd adn yaadan trklrin -Zamua blgsind di-Br
deyimini iltmsi doaldr. Br v brbeq adl trkmn boylar da
bllidir. Nhayt, yada salaq ki, qdim glnklri saxlayan Azrbaycanda Brlr Atabyliyi olmudur.320 Asur yazsndak br boyunun byi Kirtiar adnn is Qrd-r modeli il yaranmas mmkndr.321
Qdim qaynaqlarda yer alan Arman, Kuman, Xalman, Kinixaman,
alaxaman, Kuluman, Bit-Kadaman kimi toponimlrdn blli olur ki,
Azrbaycanda -man sonluu yayn imi. Bunlardan biri d ad IX srin
vvlind kiln Sipirmen blgadnda zn gstrir.322 Bel ki, Sipir
(sibir//subr) boyadna qoulan -men sonluu, grnr, burada Turuk
byliyi andan qalan turuk boyadna da qoulubmu. Blk d, Urmiya
hrinin yaxnlnda indiki Torkaman kndi v rak trkmanlar kimi
tandmz azrlr qdim an hmin deyimini yaadr.
Biruni (973-1048) qeyd edir ki, quz (ouz) trklrindn slam qbul edib, mslmanlara qaranlar iki zmr arasnda tarcuman olurdu.323
Bzi yazarlarn rbcnin tarcuman (dilmanc) sz il turkman etnonimi
arasnda laq grr. Lakin hl II Sarqon anda trcmi anlamnda
mana tarquman deyiminin yazda ks olunmas gstrir ki, trkman
ad o alardan ilnirmi.324
Zamuada trk ad dayan blg balar (Ameka, Qrd, Ata v b.)
srasnda arsin ad da diqqti kir. 821-d Urmu gl yaxasna yr
edn asur ordusu burada Mektiarn olu arsina il vuruur.325 Sarn v
ya Sarn kimi oxuna biln bu byin ad mhur kuman byi Sarxann
318
233
olu Sran byin adna bnzdiyi kimi, atas da indi randa bxtiar
boyunun adnda qalan Bektiar adn dayr.326
Grndy kimi, tkc Zamua blgsind m.. IX srin balarnda
daqar, azar, baru, bars, sibermen boylarnn ad kilir, sonrak illrd is
burada suvbi, su, man, zngi, padar, atr, urmu adl daha bir ne trk
boyunun yaadn grrk. Geni razili Zamua lksind sonralar man
boyad il Mana byliyi yarand kimi, zngi, br, bars boylarnn yaad blglrd d ayrca Sangi, Bauri, Parsua byliklrinin ortaya xdn grmk olur. Quzeyd Urmu gln, gneyd Parsua blgsin qdr
uzanan Zamuann razisi byk olduundan burada mxtlif adlar dayan oxlu boylarn yaamas tbii idi v vvlki alara aid qaynaqlarda
onlarn qut, lulu, trk (turuk) kimi mumi adlarla verilmsi d doal idi,
nki o alarda asurlar lknin i blglrin bld deyildi.
Mana byliyi. XXIII srdn qut-lulu boylarnn lksi kimi, XIX
srdn bzi qaynaqlarda Turuk byliyi, sonralar -Zamua kimi tannan bu
blg IX srdn Mana adlanrd. -Zamuann Mana adlanmas buradak
man boyunun ad il bal idi.327 Qdim trk dilinin sinkretik szlrindn
olan man hm feil, hm d ad kimi iln bildiyi n onun trk dillrind oxlu anlamlar vardr.328 Lakin bunlardan yalnz ikisi - qoyun v
xalxal (hasar) anlamlar toponim yaradclnda itirak edir: Bel ki,
Manqlaq adnda man boyunun qla v ya qoyun qla anlam,
XI srd Kiyev hrinin trkc ikinci Mankerman adnda is man qalas anlam vardr. 329 Bu baxmdan, Mana toponimi d knd, hr, qala
326
Trksoylu bxtiyar boylarna Orta Asiyada da rast glmk olur, lakin onlarn ksri
indi randa yaayr.
327
, 1956, 163; Az-a, Saq-a, Mad-a v sair bu tip adlarda olduu kimi, Man-a
ad da man etnonimi il yaranmdr. Grnr, XIV srdn sonra, turuk (trk) boylarnn
sas ktlsi Manadan Orta Asiya ynnd miqrasiya etmidi, nki lknin ad artq
Turuk byliyinin yerind qalm man boylarnn ad il tannrd.
328
Feil anlamlar: addmlamaq, kmr geymk, batrmaq; isim anlamlar: Man-knd,
drd yal qoyun, hasar (, , v b.).
329
Qrbi Sibird trklr yaayan razilrd -man sonluqlu 125 toponimin olduunu yazan A.P. Dulzon trklri bu toponimlrin yaradcs deyil, daycs olduunu qeyd edir
(, 1962); Onun dediyindn bel xr ki, trklr man trkibli szlri kimdns
alb, btv Avpasiyaya yaymdr. Lakin trk toponimlri zr tannm uzman O. T. Molanova hmin siyahya Dalq Altayda ilnn toponimlri d lav etmi v -man sonluqlu Alman, Tolman, Tukman, Kazarman v sair ayadlarn da trkmnli olduunu
yazmd (, 1974, 112-122).
234
330
, 1994, 85.
235
siyast qoulduu n asurlar onu tutub, ailsi il birlikd Suriyaya srgn edirlr v bura asur ad dayan Belapaliddin caniin tyin olunur.331
URU v KUR determinativlri il veriln Allabria//Allabra adnn
anlamna yozum vermk tindir, nki bu adda grnn ala-br v ya
alb-ri (alpr) szlrindn hr hans birinin olmasn tsdiq edn lav
blg azdr. O alarda rur-Urmu-Van buca daxilind olan Ayadu
blgsind d Alburi yaay mskni vard.332
Alabriyann Mana snrna yaxn olan Laruete mskni Manann
paytaxtndan 50 km aralda idi. Asurlarn 843-dki hcumuna Mana byliyi mhkm dirni gstrdiyi n asurlar sola dnb Allabriann Padir
qalasn qart edirlr. 828-d bu mstqil byliyin bykbyi Artasari
idi.333 Sonralar Allabriann Padir blgsi kimi verilmsi gstrir ki, bura
padir (padar) boyunun msknidir. Mnc, padar hr hans bir konkret
boyun ad yox, mxtlif heyvandar boylara veriln etnoqrafik addr. Bel
ki, padar adl trkmn boyu kimi, Azrbaycan v Dastanda azr trklrinin padar boylar bugn d yaylaq-qlaq yaam il seiln yarmkrilrdir. Ona gr d hl Lulu eli andan blli olan Padir dana adn
vermi padar//padir boylarn asur-urartu qaynaqlar mxtlif blglrd
qeyd edir.334
331
Karallu byi Aurli ad dayr, lakin asurlara qar xan bu byin asur milltindn
deyil, Asur hrindn olmas (Asur-lu) mmkndr. Alabri adnda ikinci a ssi *alp
(*alp) variantn istisna edir, bu blgy yaxn razilrd br trkibli oxlu yer-yurd v
boy adlarnn olmas yuxar brlr anlamnda *Ala-buri (>Alabri) variantna stnlk vers d, bunu hl sbut olunmam bir ehtimal kimi irli srrk.
332
, 15, 21.
333
Bzi irannaslara gr, bu adn etimologiyasn iran dillri il vermk mmkndr
(, 1956, 163; , 1970, 185); Dorudur, Sasanilr anda sonralar
irandilli boylarda Ardair//rdir, Arta adlar ilnir, lakin m.. 828-d Allabria blgsind padar boyu zn ba semk n grk buradan min kilometr uzaqda yaayan irandilli toplumdan bir nfri (irannaslarn dediyi ta-sar- adl birini) dvt etmli idi. lbtt, bel absurd duruma yalnz nallarda rast glmk mmkndr. Olsun
ki, Azrbaycana sonralar gln irandilli boylar burada onlarla yerli ad qbul edib iltdiyi kimi, Padar byi Artasarn v baqa trk adlarnda grdymz Artas (r-ta) tipli
yerli adlar mana-mada boylarndan almlar.
334
Parsua il Mana arasnda yerln Paddira, Dou Anadoluda Paiteru, Van glndn
gneyd masir Bidar il eynildiriln Pitura//Bitura//Pidara, Van glndn gney-bat
ynd masir Derqin yaxnlnda veriln Dirquni (Tirq-uni?) blgsind Piteira toponimlrinin yazl mxtlifliyi v onlarn bir-birindn aral blglrd olmas padar ad
dayan boylarn geni yayldn gstrir (, 156, 158-159).
236
mt
Karallu byliyi. Asur yazsnda karal lksi anlamnda karal-li formas da ilnmidir.335 Allabriann quzey qonuluundak Karal
byliyi Mana byliyindn batda yerlirdi. Hl IX srdn Asur dvltindn asl vziyt dn Karal byliyi VIII srin ortalarndan sonra
qsa vaxtda Mana elin tabe caniinlik olsa da, avtonomiyasn saxlam,
az sonra yenidn asurlara tabe olmudur.
Urartu il Mana alrd ki, Asur dvlti il aralarnda Karal v
Alabri kimi tampon blglri asurlara qar qaldrsn. syana qalxan bu
blglr 716-da asur qounlar girdi. syanlar czalandran II Sarqon
tti adl Alabri caniinini ailsil srgn etdi, asurlu adlanan Karal caniini Aurle is drisi soyularaq ldrld.
Grnr, asurlar qaral boylar zrin caniin qoyduu asurluya
syana qoulduu n daha ar cza vermilr. mumiytl, bu boy asur
hakimiytinin boyunduruunu geymk istmirdi. Bel ki, 713-d Mada
zrin yr xan Sarqon yenidn Karal blgsin girir, nki bir il
vvl qaral boyu onun tyin etdiyi ban qovmudu. Karalda syanlar czalandran Sarqon buradan Ellipiy, ordan Mada lksin keir.336
Asur qaynaqlarnda Karalla//Karallu//Karalli klind yad ediln
etnotoponimi indiycn ilkliyini itirmyn karali, qaral, qaralar adl
trk etnonimini ks etdirir: Araz yaxas Vedi, mili, Saatl v Qubadlda
Qaralar kndi, Neftalada Qaral kndi, qara adl trkmn boyu bllidir.
randa bugn ahsevn-aruxlu boybirliyind boralu, xaderlu, sulduz, duqer boylar il yana karalu boyu v qdim Karallu byliyin yaxn
razilrd, Maraa blgsind bir ne Karalar kndi vardr.337
O alarda qaral etnonimi ilndiyi kimi, Karakku klind Qara
xs adna da rast glmk olur. Bel ki, bir az sonra danacamz Qarqar byliyind uriaklarn bas Karak (Karakku a KURUrika ) haqqnda
blg vardr.338
335
237
Mesi byliyi. Ad ilk df 834-d kiln bu byliyin ad asur yazlarnda me-is-si, me-sa-ai, mi-is-si farmalarnda verilir. V ami-Adad anda (820) asurlar sunbi (suvbi), man, taurli v bars boylarndan xrac
alandan sonra Mesi blgsin keirlr. Burada mqavimt rast gln
asurlar 500 yaay msknini yamalayb dadr. Asur ar keilmz
dalara snan mesilri vahimy salb buradan Qzlbud lksin keir.339 III Adadnerari yazsnda da Mesi blgsinin ad Qzlbudla yana
kilir, II Sarqon is Parsuadan xb, onu Sirdak (Zirdiak) qalasnda
gzlyn Mana ar Ulusunla grmk n manallar lksinin Mesi
blgsin glir. Baqa yazlarda da Mes il Parsua qonu blglr kimi
qeyd olunur. Grndy kimi, mes//mesi boylarnn yaad Mesi blgsi Manann gneyind, Parsuann quzey-dousunda, Qzlbud lksinin
bat snrnda idi. Urartu yazlar da Meita klind verdiyi hri bu blgd, yni Parsua il Mana arasnda qeyd edir.340
Mesi halisinin man boylarndan v ya etnik chtdn onlara yaxn
olmas haqqnda fikir sylnmidir.341 Alban-Aran elind Misia ()
adl hrin olmas diqqti kir (Ptol. V. 11. 4-5). Tufana aid bir Sumer
qomasnda mesu aacndan bhs olunur.342 Trkmnistann Sakar rayonunda x boylarndan biri mesililer (mesi-li-ler) adlanr.343 Ola bilsin ki,
qdim mes/mesi il trkmn boyu mesili-lr ad arasnda ba vardr,
ancaq bu tsadfi oxarlq da ola bilr. Trk etnonimikasnda aacri
(aac-ri) v miar (me-ri) boyadlar vardr. M. Z. Zkiyev haql
olaraq bu etnonimlri sinonim szlr sayr.344 Dorudur, me sz azr
dilind qdim alardan ilnir, lakin Mesi toponimind me anlam
olduunu sylmk n daha drin aradrma aparmaq lazmdr.
339
, 34.
Mtxssislr mnblrd KUR v URU determinativi il veriln Mesi//Mesa//Mesu
blgsini urartu yazlarnda qeyd olunan Meita il eyi sayb, Datp yazsnn qoyulduu Miandubda yerldirirlr (AT, 1996, 56); Lakin nzr almaq lazmdr ki, Datp
yazsnda sadc Meita adnn kilmsi o demk deyil ki, Meita/Mesa burada yerlirdi. Urarular Meitan qart edndn sonra Datpy glib yaz qoymular.
341
, 1949, 62.
342
Yeri-gy silklyn, anan ua il alb aparan, qaml dadan, yetin taxl
sel basan, hr ey hkm atan, brlri yxan qars alnmaz, rqibsiz Tufan byk
mesu-aaclar kkndn qoparr (, 123).
340
343
344
238
Gilzan byliyi. Mana byliyindn quzeyd Urmu glnn bat yaxas v Byk-Zab aynn yuxar axar boyunca uzanan Gilzan blgsi
hl II Tukulti-Ninurta andan bura ayaq aan asurlarn 885, 856 v
837-dki hcumlarna mruz qalm, 820-ci illrd is Urartu ar puini
Gilzan v onun bat qonuluundak Musasir blgsini tutub Urartu razilrin qatmd.345 Lakin vvllr Gilzan byliyinin razilri saylan yaay msknlrinin 680-d Manaya tabe olduunu grmk olur.
IX srin ortalarnda Asa, sonralar Upu byin idar etdiyi Gilzan
byliyi varl blglrdn biri idi. Bel ki, asurlar buradan at, iri v xrdabuynuzlu heyvan, ikihrgcl dv, rab, gm, qzl, quruun, tunc
qablar bac alrd. Asa byin qardalar v oullar il III Salmanasar
qarlamas gstrir ki, blgnin siyasi qurumu bir soyun lind idi. gr
Kassi ar II Kuriqalzunun (XIV sr) asurlarla vuruduu Kilizi adl mskn v Xubukia, Suqun ynnd geri qaydan III Salmanasar quzanl
Asa bydn 830-da bac ald blg hmin Gilzandrsa, onda bu adn Gilzan//Quzan//Kilizi yazl variantlar ortaya xr ki, bu da onun etimoloji
yozumunu tinldirir.346
D. Lkenbill Asa byin adnn Mana ar Aza ad il eyni olduunu
347
yazr. Bu adlarn qdim as//az etnonimi il eyni anlaml sz olduunu
sylmk olar, lakin Upu//Ubu klind veriln ikinci bykbyin adn
qdim trkc quruun a anlamnda olan ubu il izah etmk tindir.
Asur yazlarnda Gilzann qonuluunda veriln v uratularn lind olan
Suqunia hri is sonrak Abak da tyind Bakala yaxnlndak
Sukan//Sokan il eyni saylmdr.348 Bu toponim bir trfdn azr trklrinin yayld razilrd ox ilnn soan//soanl adl qdim trk boyunu xatrladrsa, digr trfdn su-qun trkibi su xalq anlamn ortaya xardr. Hr iki halda qdim Sukan//Sokan etnotoponimi trkcdir.
345
Gilzan ad asur yazlarnda I Tukulti-Ninurti (XIII sr) vaxtndan kilir. Q. Qeybullayev Urmu glnn bat yaxasn hat edn bu blg adn gl v ezn vadi klind
(glezn >gilzan) izah edir (, 1994, 77); E. F. Vaydner gr, Kilizi adl yaay mskni Ninev-rbil yolu zrind imi v Kassi ar II Kuriqalzu XIV srin son
rbnd asurlarla Kilizid vurumudur (, 1988, 99). gr bu Kilizi il Gilzan ad
arasnda laq varsa, onda Xz blgsindki ada Gilzi kndinin adn yerli dallarn Qlz klind demsi onun etimoloji amna yardm ed bilr.
346
, 1988, 99; , 148.
347
ARAB, II, 451.
348
, 64, 171.
239
, 1970, 116.
Marduk mbudunun tapna olan bu yerlrin Babil yaxnl bir babilli trfindn
idar edilmsi il d tsdiq olunur.
351
Hmin alarda Dclnin yuxar axarnda Sakka adl kndin v Van glndn gneyd d iki Saqa adl kndin olmas saqalarn mxtlif blglrd yaadn gstrir.
352
, 1956, 166, 201; , 1970, 115.
353
Xanasiruk adnn trkib hisslri (xan-azir-ok?) diqqti kir.
354
, 49; TU, 166.
355
, 1970, 636, 638.
350
240
, 1988, 72; Zngilrl bal maraql durumlardan biri d budur ki, azr v
trkmn dillrinin ilndiyi blglrd zngi boyu trklyn mhafiz etmidir, lakin
fars dili tsirin urayan blglrd zngi boylar krd saylr. Bel ki, bxtiyar boybirliklri iind korde-zngene boyu vaprdr. Kerman vilaytind is 57 kndi hat edn
Zanqiabad blgsind hans dilin ilndiyini dqiqldir bilmsm d, hr halda randa
farslam krd boyunun zngenei-kuek v zngenei-ahidt tirlrin d rast glmk
olur (, 1957, 614, 632, 636, 638).
357
, 50.
358
Azr xalq, 2000, 58-59; Klavixo 1403-d Miyan yaxnlndak qdim Sanqa hrinin xarabalqlar haqqnda yazrd: Bu hr tamamil bo idi, lakin deyiln gr
vvllr Persiyann n iri hri imi (, 1961, 56).
359
rida armndan quzey-douda olan Kisbe da qdim Kipal dana yaxndr.
360
Tbriz-Azarhr yolunda lx kndi hmin Ulxudan ox da uzaq deyil.
241
, 1970, 291-296.
, 1980, 58.
363
Xurnuku, Xardania, Qizuarzu, azissa, Uadnaunza, Arazu, adisinia, Sittuarzu,
Zirma, Surzi, Eliyadinia, Surzialdiu, Armuna, Kinatania v sair msknlr.
364
, 233.
365
, 1970, 283-291.
362
242
366
, 1960, 129.
Sangibut toponimi zrind bir ox alimlr (F. Knig, G. Hsing, V. Eylers v b.)
ba sndrm v onun irandilli olmad qnatin glmilr. Buna baxmayaraq, hmin
toponimin iranmnli olduunu sbut etmk n irannas E. Hersfeld onu Shnd
daad il, E. A. Qrantovski is qdim iran dili n gcl brpa olunan mr, xbr
anlaml *sah(a)- szndn tutmu hay dilindki Nerses adna qdr onlarla uyarsz iranmnli szlrl uzun-uzad mqayislr edir. Nhayt bir ey alnmadn grnd bel
yazr: No obyasnit takim obrazom imya Sanqibuti v tselom poka ne udaetsya (, 1970, 231).
368
GNAUT, 62-63; , 24, 127, III; , 1970, 133-181; , 55, 157.
369
, 157; , 1956, 224; , 1970, 143-144, 159, 221-223.
367
243
244
375
, 102; Mixail Suriyal (1126-1199) yazd xronikada qeyd edir ki, Bulqar v
Xazar adl qardalar VI srin sonunda Saqa elinin Barsilia ( Skitiya) blgsindn xmdr (, 119).
376
Bars yl, barsqan budunu ifadlrini qeyd edn M. Kaqari barsqan boyunun gobud
xasiytli v pinti olduunu gstrmk n bu atalar szn misal kir: Ku yavuz saqsqan, yqa yavuz azqan, yer yavuz kazqan, budun yavuz barsqan quun pisi sasaan,
aacn pisi azqan, yerin pisi kazqan, budunun pisi barsqan (MK, I, 30, 339, 346); Trk
xalq yaban heyvanlar sadalayanda da bars birinci deyir: Bars, irbiz, arslan, bri d
ulat yavlaq keyiklr (, 211).
377
, 1956, 363-364.
Grnr, kipabarutak (kipa-baru-tak), paretaken (pare-tak-en) tipli etnonimlrind
d geyiml bal deyimlrin akar olunma ehtimal vardr.
378
245
R. Kent pers adnn madalarn Prsa adndan (szndn) yarandn yazr.379 Dorudur, bu sz sonrak Mada blglrind ilnir, lakin
Herodotun sadalad mad boylarnn srasnda bu ad dayan yoxdur.
nki mada boybirliyin sonradan qoulan arizant, struxat kimi aryan
boylarnn bir qismi II Bars blgsin gedib yerlndn sonra yerli bars
(pars) etnonimini mnimsmilr. Artq bu pars adn dayan hmni
soyu hakimiyt glndn sonra irandilli parslar ortaya xm v Pars
(Pers) dvlti zamannda bu etnonim irandilli boylarn mumi adna evrilmidir. 380
Ona gr d I Bars byliyind irandilli boylarn izini axtarmaq he
bir ntic vermz. Bu msld elmi v obyektiv mvqeyi il seiln
. M. Dyakonov bel yazr: Parsuadak toponimlr v xsadlar irandilli
deyil.381 Parsua blgsind adlarn analizi gstrir ki, burann halisi he
vaxt irandilli olmayb v tbii ki, perslr (onun) he bir dxli yoxdur.382
Bu baxmdan, bars//pars adnn irandilli boya amil olunana qdr
trk etnonimi kimi ilnmsi v sonralar da bars boyad klind trk
toplumu iind davam etmsi fakt diqqt alnmal, irandilli boylarn
pars ad il tannmas tarixi is onlarn II Parsua blgsin glm tarixi
il saylmaldr.
II Bars blgsi. Hl IX srd asur qaynanda qeyd olunan Parsuma toponimi sonralar Persida kimi tannan blgnin ad idi.383 Bu Bars
blgsi I Bars byliyindn az 5-6 yz kilometr gneyd yerlir. Asura
qar 689-da mharib edn Elam v Babil dvltlrin qoulan lk v
blglr srasnda Ellipi, Anzan (Anan) il yana Parsuann da ad kilir
v lli il sonra yenidn bu Bars blgsinin ad asur qaynanda qeyd olunur.384
fqanstann quzeyindki qdim Areya blgsindn xan ariyan
(iran) boylar IX-VIII srlrd Elamn gney-dou snrnda olan Bars
379
246
247
vvla, bars n Asiyada yaranm szdr. Qdim hindavropa xalqlar bu sz trklrdn ald kimi, ruslar da onu XVI srd almdr. Hindavropallar leo (lev) aslan
szn d semitlrdn (labu) almdr. Hindavropa dillrinin fonetik qanunlarnda s/d
vzlnmsi olmad n mtxssislr bu dillrd bars v bard variantlar il ilnn
bu szn baqa dildn alndn qbul etmilr (-, 504).
390
Grnr, Baru by Ellipinin quzey-batsndak bir blgd ba imi, nki III Tiqlatpalasarn vaxtnda Bit-Baru snr blgsi Bit-Hamban vilaytinin trkibind, Sarqonun olu Sinaxxeribin vaxtnda is yenidn Ellipinin trkibind qeyd edilir.
391
Elam ar II utruk-Naxunte syanlara kmk n 4500 oxu gndrs d, Sarqon bu syan yatrda bilir.
392
, 1970, 110; , I. 213.
393
, 2002, 290.
394
, 1988, 67.
248
gr Ellipi adna tarixi kontekstd baxsaq, onda buradak el sznn xalq, blg//lk anlam deyil, dvlt (siyasi qurum) anlam
n xr. Bel ki, yaxn qonu blglrd zn gstrn drbyliklr
il mqayisd siyasi qurumu olan (elli) bir blgnin ellilr anlamnda
Ellipi adlanmas mmkndr. Grnr, Elamla Asur arasnda tampon bir
lk kimi Ellipinin mstqil siyast yrtm imkan daha byk idi v
tsadfi deyil ki, z balarn Qarqar qalasndan qovan qarqarlar 716-da
qonu Ellipi blgsinin bykbyi Taltann himaysin kemk istmilr.
Ellipini antik dvr yazarlar Elimaida adlandrr. Tit Liviys elme,
mada v kadusi boylarnn eyni xalq olduunu vurulayr.395 Hr halda,
bir ne etnosun (kassi, elam, asur-aramey, mada) snr blglri il
qonuluqda olan Ellipid mxtlif dilli boylarn yaamas mmkn
haldr. Bu blg adnn trkc olmas burann yalnz trk yurdu olmasnn
gstricisi sayla bilmz, htta ola bilr ki, burada he trk boyu yox idi,
Ellipi toponimi is qonu trk blglri (Baru, Qarqar, Alnca v s.)
halisinin bura verdiyi addr.
Adtn mxtlif etnoslarn qard bel blglrd assimilyasiya
n mnbit rait yaranr. Bel ki, iran dili Ellipi lksin ayaq aandan
sonra buradak yerli krd (guzeyd), lur (gneyd) xalqlar fars dilin kemilr. Bugn d tarixi Ellipi razisi batdan rb, trkman, quzeydn
krd, quzey-doudan azr, doudan fars, gneydn lur boylarnn tmas
xtti kimi diqqti kir.
Kiesu byliyi. Qzl-zn aynn yuxar axarnda yerln bu blgd Kiesu adl hr-qala vard v bu blg byliyinin ad hmin qala
ad il tannrd.396 Asur cizgi rsmind hcumlara mqavimt gstrn
bir ne qat divarla hat olunmu Kiesu qalasnn mhtm grn
vardr. Asurlar bu qalan alandan sonra adn dyiib Uriqallu qoyur.
395
srlrind etnik msly savadsz yozumlar vern tarixi . liyev Ellipi haqqnda da yazr: Ellipi halisi bhsiz elamdilli idi (, 1960,106). Ola bilsin ki, bu
fikir dorudur, lakin bhsiz elamdilli idi deyimini sbut etmk n az bir-iki dil
fakt grkir. Halbuki, bu adn z daxili strukturu (el-li-pi) v ellilr semantikas tmiz trkcdir.
396
Qaynaqlarda bu adn kiasu, kiesu, kiesi, kisu, kiisa formalar verilir. Mada lksinin snrnda yerln Kiesuda bzi mad boylarnn olmas mmkn idi. Kiesuya
Karal blgsindn gln yol Padirdn keirdi (, 1956, 163, 212).
249
250
Arzaku (Araz-aku) adnda baqa bir hr is Van glndn quzeyd Urartu mskni idi (, 1970, 107-108); E. A. Qrantovski Arazia blgsini ada ranrak snrnda yerldirir (, 1970, 112).
400
, 1956, 201, 209.
401
, 1970, 112-113.
402
, 1956, 224 (3-c qeyd).
403
Trkmnlrin soykk kitabnda Gk xann olu Alnca xan il yana, Alnca
yerad da verilir (ecere-i Terkime 1996, 320); Brd blgsind Alncalu kndi vard.
404
IX sr asur yazsnda Arzizu blgsinin bas Ata, VIII sr yazsnda is Dada adlanr (, 1970, 124).
251
252
409
, 1956, 209.
Eyni qaynaq, 1956, 256-257.
411
Alban elind Qarqar blgsi Qarqaray yaxalarn, Mil dznn bir hisssini v
Adam blgsini hat edirdi. Temirxanura blgsind Karkar, Kr blgsind Qarqarda, Tiflis quberniyasnn Axska blgsind Qarqaris, Qarqarda, Karkar-meydan, Karkar-Kutan kimi toponimlr gstrir ki, qarqar boylar Dastan v Grcstan
razilrind d yaamlar (, 1991, 77).
410
253
Qarqar boylarnn yaad yerlrd oxlu ovalq, ay, da, blg v yaay msknlri Qarqar etnotoponimi il adlanmdr. Azrbaycan v Trkmnistanda bir ne
Qarqar-ay mvcuddur. Azrbaycanda Qarqarda, Qazaxstanda Karkarli da vardr.
Quzey-Azrbaycanda bir sra Qarqar, Karkar, Xarxar adl yaay mskni olduu kimi, Gney-Azrbaycanda da Baba Grgr, Grgre-olya (Yuxar Grgr), Grgr kndlri v Qarqar, Karkar, Xarxar v htta ad Xorxor klin dm xeyli yaay mskni vardr. M. Xorenatsi (V sr) yazr ki, Alban elind qarqar boylarnn iind xristianl tbli etmk n eynidilli yaban axzrlrin (trk) lifbas qarqar sin
uyun yenildirildi.
413
Azadlq qz. 246, 28 noyabr, 1997; Azr xalq, 2000, 115-118.
414
, 1988, 46.
415
, 636.
254
E. A. Qrantovski 716-da Xarxar blgsin qatlan Siqrisi sonralar Antik a yazarlarnn Madada (Strabon, XI. 13, 8) v (Ptolemey, VI. 2, 3) klind
qeyd etdiyi toponimlrl mqayis edir v bunu *sir(i)-, *sigrii- formasnda brba
etdiyi szlrin gya sarmsaq anlaml dadn yazr (, 1970, 242-245).
Halbuki, onun brpa etdiyi formalar sr(l) v sr etnonimlrini aydn gstrir.
417
, 68, q; Hirkania ad qdim persc Varkana qurd lksi deyiminin thrif
olunmu formasdr. Ktesi d buran Barkania adlandrr. Barkan//Varkan formasnda
is trkcnin br sz ks olunmudur.
418
Strabon, XI. 7. 2.
419
, 1956, 200.
420
, 1970, 108-109.
255
421
Bu adn yazlnda qzl szn qoulan sonluq nc -bud, sonralar -bund klinddir (, 1970, 189); Tayfa (boy) anlam dayan bud, xalq (el) anlam dayan budun terminlrind kk sz *bo [bodh] olduundan mxtlif dialektlrd bu kk
szdn bod (boy~ bud~ but), bodun (budun), btn, btv v sair szlr yaranmdr;
bud > bund fonetik dyimsindki qanunauyunluu is aada iza edcyik. Urartu
yazsnda bu cr n ssartm fonetik hadissinin olduunu Q. A. Melikivili d qeyd
etmi v adani >andani szn rnk vermidir (, 50).
422
Qzlbut lksinin bibizida dal dan ab dalq blglr daxil olan asurlara
Sassia qalasnn byi Titamaka, Karsibut qalasnn byi Kiar v Knak qalasnn byi
uma bac verir, Elbars dann tyind Sibar (Sibur) qalabyi Enqur da asurlara tabe
olur (, 1956, 165; , 1970, 140-141; , 1970,195).
423
, 1956, 202.
424
, 1970, 295.
257
425
258
, 1956, 199-201.
,1945, 60; , 1988, 124; zbk elind Kari vilayti olduu kimi,
baqordlarn iind d kari boyu vardr (, 1974, 51-52).
433
, 2003, 118.
434
, 1970, 69.
435
Brad adnn qdim Grad, Trkad adlar il eyni morfoloji strukturu vardr.
432
259
Andia byliyi. Asurlar Manadan douda yerln bu blgy yalnz II Sarqon anda girdiyi n onun haqqnda yazl blg azdr. Bu
byliyin 716-da Telusin adl bas Mana elbyi Azaya qar xmd.
Grnr, bu alarda Mana elinin caniinliyi olan Andia blgsi vvllr
mstqil bylik imi, nki Manann dou snrnda olan Panzi qalas
Andia v Zigertu lklrinin qnrind qarovul yeri kimi verilir. Ola
bilsin ki, bu qala indiki Qaravul danda tikilmidi. Andia byliyi Qzlznin aa axarlarnda Qzlbutla Zigertu byliklri arasnda masir
Gilan blgsind yerlirdi
Zigertu (Saqar) byliyi. Manann quzey-dou qonuluunda olan
Zigertu byliyi masir Xalxaldan quzeyd Bozqu dann tklrind
yerlirdi. Mana eli yaranandan sonra ona tabe olan caniinliklr srasnda
Zigertu da vard. Mana elbyi Azaya qar 716-da syan ednlr arasnda
Urartuynml siyasti il seiln Zigertu byi Mitt (Mitatti) daha aktiv
idi.436 Bu olaydan iki il sonra Urartu zrin yr xan II Sarqon yolst urartulara yardm edn Zigertu byliyin girir, burada 12 yaay
(Saktatu, Aukane, Kabani, Qurrusupa, Barunak, Ubabara, Sitera, Tatami v s.) msknini dadr, Mitt by is blgnin bakndi Parda hrini buraxb daa kilir.437
Asur qaynaqlar bu byliyin adn Zikertu, Zikirtu, Zikartu, Zikaria
v Zigirtu formalarnda verir.438 Pers v yunan qaynaqlarnda qeyd olunan
Asagarta//Sagarta il Zigertu arasndak laqdn danan Q. A. Melikivili he bir sas gtirmdn bu ad dayanlarn irandilli v ya iranlam
toplum olduunu gman edir.439 Mada lksind d Zakruti adl qala vard.440 Qeyd olunan btn variantlarn morfonoloji thlili bu adn saqar
436
Asur yazsnda Mitatti kimi veriln bu adn yerli deyimi, grnr, Mitt imi.
, 47, 80-81.
438
, 50, 14 (7-ci qeyd); Asur dilini o qdr d yax mnimsmmi yerli bylrdn (. M.Dyakonova gr, Gney Azrbaycann kiikbylrindn) biri II Sarqona
gndrdiyi mlumatda bu ad Zikera klind yazmdr ( , 50, 17); Bir ne
sr sonra hmni yazlarnda hmin blgnin qdim persc Asaqarta, samic Saqartu
klind ken adn Herodot v daha sonralar is Ptolemey klind verir
(, 1970, 272).
439
m naroda Asagarta - , zasvidetelststvovannoe v drevnepersidskix i drevneqreeskix istonikax, vozmojno, naxodits v svzi s imenem naroda Zikirtu. Asagarta
- je bli, povidimomu, iranami ili, po krayney mere, iranizirovannmi azianitami (, 1949, 61).
440
1956, 204.
437
260
261
Zigertu adnn saqalarla bal olduunu diqqt alanda burada veriln Saktatu toponimind grnn sak-tat-u elementlrinin etnoqrafik
anlaml sz yaratmas ortaya xr. Bel ki, bozqr uyurlarndan uyur
tat deyimil frqlndiriln hrli uyurlar kimi, sak tat(u) deyimi d
trkm saqalardan frqlnn oturaq saqalarn (sak tat) etnoqrafik ad
ola bilrdi.446 Zigertudak Kabani yerad is etnotoponimdir, nki kaban
(qapan) adl qdim trk boyunun mskunlad yerlrd Qaban, Kapan,
Qafan toponimlri geni yaylmdr. Trkmnlrin qapan boyu hl d
qdim adn saxlamdr.447
Zigertu byliyil bal, diqqti kn blglrdn biri d asurlarn
716-da avdupa adl Zigertu elisi il manal tcmi Giki vasitsil
m
aml
mt
tar-qu-ma-nu
man-nu-a-a.448 Dilmanclq
danmasdr: Gi-ki-i
edn trklrl bal ortaya xm tarquman (trcman) sznn ilndiyi bu cmldki avdupa (tsab-du-u-pa) adnda ilk hecann sab (szsav) il balamas gstrir ki, burada abduupa//sabdupa kimi oxunan
sz elinin ad yox, san - titulu (avu?) ola bilr.
Grndy kimi, saqar, saktatu, pard, kaban adl trk boylarnn
yaad Zigertu (Saqarti) byliyi il bal asur qaynaqlarnn verdiyi blglrd xeyli trk izi vardr. Bu izi qoyanlar is bugn hmin byliyin
yerind yaayan azrlrin slflri idi.
I Su blgsi. Asur yazsnda Sunbi//Sumbi klind veriln Suvbi
blgsi Mana byliyinin bat snrnda idi.449 Hl IX srin vvllrindn
V ami-Adadn yazsnda qeyd olunan Su (Suvbi) blgsi Mana eli yarananda onun trkibind olmudur. Su (suv) boylarnn yaad bu blgnin
yerini myyn etmk o qdr d tin deyil, bel ki, II Sarqon 714-d
Kullar dan keib Su blgsin daxil olmudu, masir Kollar da is
hmin ad bugncn yaadr.450 Su boylar haqqnda yuxarda prototrk
subar boylarndan danarkn geni mlumat vermidik.
446
262
, 79.
, 103.
453
ARAB, I, 784, 795, 807; , 127, III; 155 (A); , 54.
454
Asur arnn yazsnda deyilir: Bu blgd Elenza (linc) hrini qalaya evirib,
ona Kar-Sinaxxerib adn verdim, bura zbt etdiyim lklrdn hali krb yerldirdim (, 1980, I, 113).
455
, 1970, 177-178 (30-cu qeyd).
456
Bu Baru blgsi asur yazsnda hl 880-d Zamua halisi iind frqlnn baraili
Kirtiarla blli idi. lk ada Bara (ba-a-ra, ba-ra-a) klind veriln bu toponim sonralar
br szn daha yaxn olan Baru formas il qeyd olunmudur.
452
263
264
Libli hrini uzmanlar masir hrin (Axar) quzey-dousunda yerldirir.465 Puluadi blgsind (Qarada mahal) mis, dmir, quruun v sair
metallar istehsal olunurdu. n Asiyann bir ox dillrin metal ad kimi
kemi pulad (polad) sznn yaranmasn Q. A. Melikivili, doru olaraq, Urartu qaynaqlarnda veriln Puluadi lksinin ad il balayr.466
lbtt, polad boyadn Urgenc xan Akatayn olu Bulat il balamaq istyn blqazi Bahadur xan, yaxud Altun Ordu xan Polat (14071410) il balayan Bosvort yanlr, nki bu xslr hl doulmamdan
qabaq polat boylar vard. Azrbaycann mxtlif blglrindn tutmu,
Trkstan v Krma qdr yzlrl Polad, Poladl kndlri vardr. Trkmnistanda ata, qay, qkle, xerzek (xorzle//xoruz) ovdur, sark, rsar
boylar iind polatkel, polat, polatl, polata tirlri geni yaylb, qaraqz boylarnda da bulat, bulatt tirlri vard.467
Yaz v yay aylarn tarixi Polad blgsin yaxn Qaradan dousunda Araza qovuan Qarasu yaxalarnda, Xoruzlu dan yaylaqlarnda,
q is yaxndak Muan bozqrnda keirn masir ahsevn elat iind
kuzatlu, tkl, dliqanlu il yana, pulatlu boylar da vardr. Grndy
kimi, qdim polad boylarnn byk bir qismi poladl ad il digr trk
klrin qoulub, Xzrin drd trfin dalsa da, bir qismi minil
nc yaad Atayurddan knara xmamdr.
Az (Azr) blgsi. Asur ordular Arazdan yuxar blglr girmdiyi n bu razilrdki etnik demoqrafiya v siyasi qurumlar haqqnda
blglr olduqca azdr. Yalnz sonrak rvan xanlnn hat etdiyi blglr v Naxvana qdrki razilr Urartu arlarnn yrlri Azrbaycann bu bat blglri haqqnda myyn tsvvr yaradr. Bu yrlri ks etdirn yazlarda veriln blglrdn biri d nc az, sonra azr
adlanan boylarn yaad, ad Urartu anda Aza, m.. I srd is Azar
klind veriln azr trklrinin yurdudur.468
465
, 126.
, 1968, 124; Mllif metal adlarndan bzisinin istehsal olunduu yerin v ya metal istehsal edn boyun ad il adlanmasn tarixi blglrl gstrmidir.
Mineral adlarnn xsad kimi ilnmsi d bllidir: Dmir, Gm, Qzl, Polad, Zmrd v s.
467
, 1988, 98; , 1989, 110-111; randa bir ne bxtiyar boyunun birldiyi puladvand boyu v fuladlu (puladlu) adl ahsevn boyu vardr (, 629, 638).
468
Geni mlumat n bax: Azr xalq, 2000, 10-19.
466
265
, 1951, 3, 181.
, 1954, 57, 65-66.
471
Sadalanan adlar srasnda Ku-Albani ad diqqti kir, nki bir ne sr sonra burada
Alban dvlti qurulmudur. Gycnin batsnda qeyd olunan luer boyad sonralar burada
Loru (Pnbk) adnda qalmdr. Kr aynn qdim ad da bu ayn yuxar axarnda
veriln Kuriani blg adnda ks olunmudur.
470
266
Bellikl, m.. IX-VII srlrd Gney v qismn Quzey Azrbaycanda mvcud olmu kiik siyasi qurumlu byliklrdn bir nesinin etnik
trkibi v tarixi corafiyas il tan olduq. gr blglrin etnik trkibi
burada qeyd olunmu etnotoponimlr v az da olsa, qaynaqlarda yer alan
bir ne trkizml myynlirs, blg v byliklrin tarixi corafiyas
hmin razilr girn asur-urartu arlarndan qalan yazlarda qeyd olunmu toponimlrl dqiqlir. Zibia (Ziviy), Kullar (Kollar) da, Ukaya (Uski) kimi onlarla toponimin azacq frql bugncn qalmas is
corafi snrlarn aydnlamasna yardm edir.
Bir ox uzmanlar Gney Azrbaycan razisind Hmdandan yuxar v Zaqros dalar tyind m.. IX-VIII srlrd iranmnli szlr
axtarmaq n akad-asur, elam v urartu dilind yazlm qaynaqlara ba
vurmu, lakin oradan libo xmlar. Bu sahd uzun mddt tdqiqat
aparan E. A. Qrantovski hmin blglr aid onomastikada tapd iranmnli szlrdn ayrca kitab yazsa da, bu sahnin ba uzman saylan .
M. Dyakonov onun inandrc olmayan etimoloji yozumlarn tnqid
etmidir.472 Hmin blglr irandilli onomastik szlr yalnz hmni
anda szm, Sasanilrin vaxtnda is artmdr.
Bzn sual verirlr ki, ndn qdim getdikc Azrbaycandak
yer-yurd adlarnn oxu trkc olduu halda, sonrak alarda onlarn
say azalr. lbtt, bunun sbblri oxdur v onlardan biri yad dilli
etnosun (asur, urartu, iran) buradak blglri zbt etmsi v ya burada
siyasi hakimiyti l almasdr. Hr iki halda yerli adlarn oxunu glm
adlarla vz edirdilr.473 Atayurdun toponimikasn btv Avrasiyaya yayan bozqr trklrindn frqli olaraq, vaxtar yadelli iallarna mruz
qalm ilkin yurddak oturaq trklr daha qdim yer-yurd adlarnn xeyli
hisssini mhafiz ed bilmilr.
472
267
,
() (, 1970, 124).
475
. .
,
(, ), (-, ) (, 632-633).
268
slind man boylarnn qurduu eli biz Man lksi//dvlti anlamnda Man eli
klind yazmalyq, lakin nnvi olaraq qut, saq, mad boyadlar il bal ellri Qut,
Saqa, Mada klind yazdmz n Man adn da Mana klind veririk. lbtt, bu
adlarn subar, turuk, qamr, alban etnonimlri il ortaya xan Subar, Turuk, Qamr, Alban dvltlrinin adnda olduu kimi kilisiz Qut, Saq, Man v Mad formasnda yazlnn gndm gtirilmsin ehtiyac vardr. Bunun n Azrbaycan tarixilrinin bu
mvzuda gnm toplants keirmsi grkir.
477
, 1956, 173.
478
Mana il kiqol (masir Gmr blgsi) arasnda olan laq qaynaqda ks olunmudur. kiqol blgsinin bykbyi Saqastarann Urartu ar II Rusaya kndrdiyi mktubun mzmununu thlil edn Q. A. Melikivili yazr:
, , ()
- . , (, 1949, 59-60).
269
Elam dvlti Mana eli anda Azrbaycana hcum etmmidir. Lakin II minilin ortalarnda qdrtli dvltlrdn biri olan Elam XIV srd Babili ial etmy sy gstrir, XII srd kiayarasna yrlrini artrb, 1175-d Kassi slalsin qlb alr.
Elam arabir Mana torpaqlarndan gneyd yerln razilr d yrlr edir. I Navuxodonosorun (1126-1105) vaxtnda lulu v kassi boylar il savam Babil dvlti is yalnz Manann son illrind Asur-Mana ittifaqna qlb almdr.
480
AT, 1996, 52.
481
AT, 1994, 89.
270
, 1993, 59.
, 1956, 143; Qaynaqlarda Mana elind yazdan istifad olunmas haqqnda
blglr olsa, rnklri yoxdur. Hr halda mhv ediln yazlar srasnda salamat qalan
nvaxtsa z xa bilr.
484
AT, 1996, 57.
483
271
, 21.
III Tiqlatpalasarnn vaxtndan douya asur hcumu oxald, asurlar Bit-Hamban v
Parsua lklrini tutub Asur yaltin evirdi, sonralar II Sarqon da daha iki yalt (Kiesu, Xarxar) yaradr. Platsdarm rolunu oynayan bu yaltlrdn asurlar daha uzaq yerlr yr etmk imkan qazanr. Asarxaddonun vaxtnda asurlar htta 677-d Dmavnd dalarndan quzey-dou torpaqlara gedib xr, lakin bu gedi buralara asurlarn
son gedii olur. nki 672-ci il mqavilsin baxmayaraq, yerli xalq vergidn yaynr,
syanlar asur qarnizonlarna tez-tez hcum edirdilr.
487
, 31.
486
272
273
274
275
gvn bilmirdi. Kmksiz qalb ziflyn Mana elbylri yenidn Asurla yaxnlamaa balad. Babil qar 616-dak savada mlub olan Asur
ordusunun trkibind sir dn manallar da vard. Bellikl, iki srdn
artq mvcud olan Mana eli artq bu alarda gney qonuluunda gclnmkd olan Mada elinin trkibind idi v son df ad Tvratda VI srin
balarnda Madaya tabe lklr (Saqa, Urartu) il birg kilir.
Mana elinin qonular v Mana elinin z daxilindki etnik demoqrafiya haqqnda bir-iki klm demy ehtiyac vardr. Bel ki, Mana elinin
bat qonusu asurlar v qismn hurrilr, quzey-bat qonusu urartular,
quzey qonusu azlar v saqa-qamr boylar, quzey-dou qonusu sonrak
kaspilr (dou snr Kaspi dnizi boyunca uzanr), gney-dou qonusu
mad boylar v onlarn arxasnda aribi adlanan irandilli boylar, gney qonusu qarq etnik trkibli Ellipi blgsi v bu blgdn sonra kassi v
elam boylar, gney-bat qonusu is kassi v aramey boylar idi. Grndy kimi, sami (asur-aramey), qafqazdilli (hurri-urartu) v kassi-elam
dilli etnoslarla hat olunan Mana elinin quzeyi trkdilli az, saqa-qamr
v kaspi boylarnn mskni idi. Mana elinin snrlarndan knarda qalan
bir sra blglrd olduu kimi, snrlar daxilindki blglr d trklrin
yurdu idi.
Mananaslqda ilk df olaraq, vvlki blmd myynldirdiyimiz az, azr, alnca, aran, aran, arman, a, bars, br, bus (boz),
daqar, dli, qaban, qaral, qarqar, qzl, kuman, zngi, man, mad, padar,
pard, polad, urmu, saq, saqar, saqbut, saqtatu, sr, soqan, su, subi,
sibermen, subar//sabar, atr, tavarl, xoruz adl trk boylar m.. IX-VII
srlrd qdim Azrbaycan blglrinin etnik durumunu aydn gstrir.
Tbii ki, bu etnonimlr sonrak trk xalqlar iind yaylan kimliyi blli
boylarn adlardr v hmin alarda kimliyi blli olmayan boylarn da
Azrbaycanda, zllikl Quzey Azrbaycanda yaamas bir gerklikdir.
Lakin m.. VIII sr qdr bunlarn srasnda biz irandilli boyad blli
deyil. rannas E. Herzfeldin tdqiqatna saslanan S. Qaqay haql olaraq yazr ki, IX-VIII srlrin onomastik materialna gr hmin alarda
Mana razisind irandilli hali olmamdr.496
Mana elinin etnik demoqrafiyas haqqnda bilgi ld etmdn onun
siyasi tarixind ba vern olaylarn sbbin dzgn qiymt vermk tin
olur. Bu halda, Mana elini quran boylar haqqnda da konkret informasiya
496
, 1993, 42.
276
277
Mana tarixin aid grkli kitab yazm S. Qaqay qeyd edir ki, Gney Azrbaycan
razisind m.. I minilin vvllrin aid mixi yazlardan biz mxtlif tayfa adlar bllidir (, 1993, 34-35); Lakin yazar bu tayfa adlarn sadalamr.
498
Asur qaynaqlar Surika, Qzlbut, Sangibut, Mesi, Kirruri, Suqunia, Xarran, Gilzan,
Subi, Baru v sair onlarla blgad kir ki, bunlarn da bzisi Mana elin tabe olan
blglr idi. Manadan tam asl olan blglrdn baqa Asur snrna yaxn olan Karal
v Alabri byliklri bir mddt caniinlik statusunda Manaya tabe idi, lakin bu blglr
hl IX srdn sonra zaman-zaman Asur dvltindn asl vziyt drd.
499
, 49 (6); , 1956, 195, 199, 214.
278
Olsun ki, yerli hakimlrin seki il seilmsi onlarn mrkzi hakimiytdn aslln zifldn faktor idi, nki yazl qaynaqlarn verdiyi
blglr gr, caniinliklrin avtonomluu aydn grnr. Bel ki, caniinlrdn Mitt, Telusin, Baqdat v Dayaukun yarmstqil hakim kimi
faliyti, onlarn Urartu ar il lbir olub mrkzi hakimiyt qar xmas buna dlalt edir. Sosial-iqtisadi v mdni inkiaf baxmndan da
blglr Mana elindn geri qalmrd. Msln, Andia blgsind hl II
minilin sonlarna aid Marliktp qazntlar burada inkiaf etmi atlq
kulturuna aid nsnlr, atl basrq, yksk dulusuluq kulturu, qzl brbzk, zl damal mhrlr ortaya xarmdr.500 Eyni durum baqa
blglrd d grnr.
Manaya aid asur-urartu qaynaqlarnda yzlrl hr-qala, hr v
knd adlar qeyd olunmudur. Burada mhtm qalalardan, zllikl
dalarn banda ucaldlan qaravul brcl qalaalardan bhs olunur.501
Mana eli anda Azrbaycan knd tsrrfat baxmndan n inkiaf
etmi lklrdn biri saylrd: buradan aparlan eidli qnimtlrin, iri
v xrdabuynuzlu heyvanlarn say-hesab yox idi. Atln mrkzi d o
alarda Mana lksi idi. Burada heyvandarlqla yana, kinilik, sntkarlq da yksk sviyy qalxmd. mumiytl, Mana eli anda oturaq v yarmoturaq yaam il seiln halinin mdni inkiaf sviysi
kiayaras mdniytindn geri qalmrd. Asur qaynaqlar Manada yaz
v uzman katiblr olduunu da qeyd etmidir.502 Protoazr dilind olan bu
yazlarn haansa z xacana mid bslmk olar.
Mana eli byk dvltilik glnyi olan bir blgd yaranmdr.
Bel ki, bura Aratta, sonralar is Qut dvlti v Turuk byliyinin ortaya
xd blg idi. zllikl Akad, Sumer v Elam razilrini d hat
edn Qut eli andan minildn artq zaman kemsin baxmayaraq, onun
ks-sdas hl d davam edirdi v Asur arlar bzn yazlarnda mana500
, 1977, 30.
II Sanqibuta girn asurlar qeyd edir ki, burada dmnin yaxnladndan xbr tutmaq n halinin gz gec-gndz da zirvlrind ucaldlm brclrd qalanan tonqal tstsnd idi (, 49, 233); Manann dou snrnda yerln Panzi qalas haqqnda asur qaynanda deyilir ki, Mana arnn (Ulusunun) bu byk qalas qaravul mntqsi kimi tikilmidi (, 49, 74). Bu qala masir Qaravuldan quzeyind idi. Hmin alarda baqa bir Penzu hri d Dclnin quzeyindki Subar byliyind vard. Olsun ki, Sibir ad kimi, ada Penza yeradn da ora kn subarlar aparb.
502
, 1977, 35.
501
279
, 1993, 53.
Asur qaynaqlar Surika, Qzlbut, Sangibut, Mesi, Kirruri, Suqunia, Xarran, Gilzan,
Subi, Baru v sair onlarla blgad kir ki, bunlarn da bzisi Mana elin tabe olan
blglr idi. Manadan tam asl olan blglrdn baqa Asur snrna yaxn olan Karal
v Alabri byliklri bir mddt caniinlik statusunda Manaya tabe idi, lakin bu blglr
hl IX srdn sonra zaman-zaman Asur dvltindn asl vziyt drd.
505
, 49 (6); , 1956, 195, 199, 214.
506
Msln, Andia blgsind hl II minilin sonlarna aid Marliktp qazntlar burada
inkiaf etmi atlq kulturuna aid nsnlr, atl basrq, yksk dulusuluq kulturu, qzl
br-bzk, zl damal mhrlr ortaya xarmdr (, 1977, 30).
504
280
trklrin yaad Mana elind qonu dvltlrin tsiri il tarixi glnklrdn uzaqlama seimli qurumlarn aktivliyini azaltmd. Asaqqallar
uras qurumunun ziflmsi, toyqularn mrkzi hakimiytd deyil, yalnz Dayauku kimi caniinliklrd grnmsi elbyin irsi hakimiyt ld
etmsi v Mana elinin oliqarxik xarakter almas il nticlnmidi.507
Q. A. Melikivili yazr ki, Mana elbyi Ulusunu mayit ednlrin
amel
srasnda zadganlar (
rabni), byklr (ibi), onun ata soyundan, ata
evi ailsindn (zr bt ab-u) saylan mavirlr (maliki), hmin soydan
olmayan lk v blg balar (akkanakk, rid) v baqalar vard. O,
mat
Mana lksinin byk (ar) caniinlrinin aknuti Mannai rabti adlandn da qeyd edir.508 Grnr, quldarlq quruluunun hkm srdy
qonu Asur, Urartu, Babil v Elam dvltlrindn frqlnn Mana elind
bu dvltlrin hakimiyt sistemi il trk dvltilik glnyinin sintezi
yaranmd. Bu qarq sistemd geni xalq ktllrin deyil, oliqarxlara
arxalanan elbyin irsi hakimiyti o qdr d gcl olmurdu.
Yuxarda Mana byliyinin Zamua lksinin bir paras olduunu
qeyd etmidik. Asurlar bu ky 880-d hcum ednd gney blglrin
bas kimi onlara qar xan Ameka (Amek) v ona qoulan Aratu idi.
Burada asurlara qar 855-d dirni gstrn qvvlrin banda Mektiara (Bektiar), 821-820-ci illrd is onun olu arsina (Sarn) dururdu.
Grnr, Udak elbyin 830-cu illrd balq etdiyi Mana byliyindn
gneyd Bektiar-Sarn slalsi Mana il paralel mrkzlmi hakimiyt
qurma imkan ld ets d, bunu gerkldir bilmmi v bu slalnin
idarsi altnda olan boylar Mana elin tabe olmular.
Bellikl, ilk Mana ar kimi tannan Udak haqqnda yalnz bunu
bilirik ki, asurlar 828-d Manaya hcum ednd lknin quzey-bat blgsind olan Zirtu (zirtu) hrindn qab dada gizlnir. Asurlar is
buralar yamalayb oxlu malqara, var-dvlt aparrlar.509 mumiytl,
507
Dorudur, asur yazlarnda Ata, Dd, Byk, Dayauk ad (san) dayan blg balarna rast glmk olur, lakin onlarn trk trsi il seilmsi haqqnda birbaa bilgi
yoxdur. Yalnz bir ne srdn sonra Herodot Deyok (Dayauk) haqqnda danarkn
onun hali trfindn seildiyini qeyd edir.
508
, 1949, 71.
509
Asur srkrdsi Dayan-Aurun adndan bel yazlb: Mn manal Udakn msknlrin yaxnladm, manal Udak mnim silahmn parltsndan dht glib, cann
qurtarmaq n z ar hri Zirtan trk etdi. Mn onun dalnca ddm. Saysz-hesabsz
qaramaln, qoyunlarn, mlkiytini apardm. hrlrini viran qoydum, datdm, od
vurub yandrdm ( 1993, 59).
281
Urartu ar I Rusann thrikil Sukka, Abitikna, Bala qalalar v Zigertu byi Mittin
hrbi yardm il uandaxul v Durduk qalalar Manadan ayrlmaa chd edirdilr.
511
1956, 206; Buradak drg, duracaq yeri anlamnda durduk sz qala
adna ox yakr v XVII srd Anadoluda da Qzl-rmak aynn yaxasnda Durduk
adl trk kndi vard ( , III. 1983, 286).
512
Azann ad asa//aa//atsa klind d oxuna bilir ( 1956, 207); Manada bu
adn az//as etnonimil bal olduunu da dnmk olar. Azrbaycanda Asa, Aza, Azay
ad yayn idi.
282
283
ox sonralar hay qaynaqlar rzurumun gneyind Mananali (manal) blgsi olduunu qeyd etmidir (, 1947, 169); Lakin man boyunun bu blgy getm tarixi
haqqnda lav bilgi yoxdur.
284
285
286
Miladdan nc VIII srin sonlarnda Azaq dnizi yaxalarndan qalxaraq, Gney Qafqaza v Dou Anadoluya glib bylik quran qamrlr
(kimmerlr) azr trklrinin formalamasnda mhm rol oynamlar.
Onlarn ardnca VII srin vvllrind Azrbaycana glib, burada dvlt
quran, uzun mddt traf lklrin ahlarn rahatsz edn, sonra yenidn
Azaq yaxalarna qaydaraq, orada yeni dvlt quran saqa (saqat) boyundan
sonra ayrca danacaq. Burada is saqa v qamr boylarnn Azrbaycanla bal maraql tarixi shiflri zrind dayanmaq nzrd tutulub.
Ona gr maraql deyirik ki, hllik ld olan mlumata gr, vaxtil
n Asiyadan, Urmu gl hvzsindn dou v quzey lklr k etmi
trk boylar iindn sonralar vvlki Atayurda qaydan ilk boylar saqaqamrlrdir. kinci maraql cht budur ki, saqa-qamr boylar Qafqaz
dalarndan Urmu gln qdr Quzey v Gney Azrbayan arasnda
krp olub, Arazn sa v sol yaxalarn burada qurduqlar dvltin snr287
, 1986; 1987; Azr xalq, 2000, 84; , 1994, 132; AT, 1994, 118.
, 1972, 77-78.
, 1985, 74-75.
288
526
289
Yhudi dinini qbul etmi soydan olan Xzr xaqan osif X srd
bu soy crsini davam etdirrk yazmdr ki, Toqarmann oullar 10
trk boyunu (xzr, suvar, tiras, bulqar v b.) tkil edir. Hr iki blgni
gzdn keirnd aydn olur ki, qara hrfl veriln boylar qdim trk uruqlarn doru ks etdirir. Bel ki, tiras (tras-pi) boyu daima saqa-qamrlr
il bal olaylarda grnr; qamrlr z llrini Tiras (Dnestr) ay yaxasnda basdrrlar, tras(pi) boyu saqa soykk rvaytind rbyin (Arbak)
soyundandr. Qamr boyunun qdim Azrbaycann mada boyu il qohumluu da burada ks olunmudur. Qamr soyundan olan akenaz (saqa) boyu da crd zn doruldur, nki Bibliyada kwz (akuz) klind
olas yazl vvldn shvn knz klind yazlb, akenaz kimi oxunmudur, lakin buna baxmayaraq, alimlrin he biri akenazn squd (saqat)
olduunu bh altna almr, burada qomer olunun saqa olduunu qbul
edirlr. Bu sradak Toqarma is Anadoluda indiki Malatiya blgsinin
qdim addr v gman edirik ki, toqar (dgr) boyunun ad il adlanmdr. Hr halda, Xzr xaqan 10 trk boyunun mnyini qamrin qarda
hesab olunan Toqar(ma) il balayr. ox sonralar Balkandan Kiik Asiyaya gln hay (ermni) tayfalar xristianl qbul edndn sonra Bibliyadak Toqarman metateza il Torq(om) klind qbul etmi v Torqu
(Tork) zlrinin soybabas saymaq istmilr. lbtt, bu glm haylar
il deyil, qdim ermn trklri il bal yaranm fsan idi v haylar da
bura glndn sonra onu mnimsmilr.
528
529
, 1956, 237.
, 1981, 100 (2-ci qeyd).
290
291
, 1981, 105-106.
292
, 1959, 233.
Herodot, I. 104.
Herodot, IV. 37.
293
294
Qamerli (
Ga-me-ra-a-a) mannallarn lksindn xb, Urartuya
daxil oldu btn Urartu lksi qorxu iinddir. Onlar qoun toplayaraq,
indi gcmz qam kimidir, onun qarsnda dayana bilcyikmi? - deyirlr; Quriana Urartu il Qamira arasndak blgdir, Urartu arna bac
verir. Haan ki, Urartu ar Qamirra lksin qar getdi, haan ki, Urartu
ar mlub oldu, orann btn adamlar (arxas pozulub); Urartu
ar Qamir lksin nec getdis, el d qounu tamam qrld.539
295
kan) olduunu yazr.540 Qamr lksi (Qamr byliyi) buradan ta Kappadokiyann dousuna qdr uzanrd.
Sndlrdn grndy kimi, VIII srin sonunda urartular qamr
tzyiqindn qurtarmaa can atsalar da, buna nail ola bilmirdilr. Sonralar
saqa-qamr boylar Urartu dvltini hm Qamr lksi trfdn, hm d
Mana lksi trfdn Van yaxalarna sxmd. Saqa-qamr balarnn
Urartuya nisbtn, Asurlarla mnasibtind ziddiyt vard. vvla, onlarn Azrbaycanda qurduu arlq Asur srhdlrindn aral idi, ikincisi
d, bu boylarn bzi soylar z bylri il vvldn-axra qdr Asura
qar olan Mana v Mada qvvlrinin yannda idi. Lakin Asur arnn
qz il evlnn nfuzlu saqa byi Partatu v sonralar onun olu Madiy
asurlarla mttfiq olub, sona qdr bu siyasti saxladlar. Bu is dalmaqda olan Asur dvltinin mrn xeyli artrd. Eynil bel olay ne
srlr sonra ba verdi; peeneq ordusu Bizansn nfsini ksnd kumanqpaq bylri byk hdiylr uyaraq, Bizansn kmyin glib, onu
mhv olmaqdan xilas etdilr.
Asur sndlrind dmn saqa-qamr arlar kimi Teupa, paka,
Tuqdamme, (onun olu) Sandakatru adlar kilir. Asurlar umman-manda
ordusunun babuu qamr byi Teupa (678-d) v manallara yardm
edn saqa byi paka il (670-lrd) vuruub, onlar zdiklrini yazrlar.541 Qamrli Tuqdammeni (654-d) umman-manda ar adlandran snd onun olu Sandakatru haqqnda asur arnn bu szlrini verir: Mn
Tuqdammenin qvvsini dadacaam, meydanda on vz edn, onun
belindn gln olu Sandakatru zcym.542
Qamr babuu Teupa 679/678-d asurlarla savada lndn sonra
asur ordusunda muzdlu qamr skrlri grnr.543 Bel ki, asur arnn
qamr atl dylrindn istifad etmsind mqsd hm d bir asurqamr mttfiqliyi grnts yaratmaq siyasti idi. Bel mttfiqliyi bzi
saqa boylarnn balar il d qurmaa can atr v bzn buna nail olurdular. Lakin asurlardan grkli vergini almayan saqa-qamr byklri bu
razlaman tez-tez pozurdu. Eyni durumu burada minil sonra Bizans-Pers
mhariblrind itirak edn subar boylar tkrar edir.
540
541
542
543
, 1956, 233-234.
, 63; 65.
, 1956, 285.
, 66.
296
, 1979, 11.
, III, 1971, 202-203.
297
298
Aker Taqar byin (m..VII sr) bngdana yazlan qdim trkc ekiz tut r adna
ad deyimi mhz ad titulunun r adna qoulmas il baldr (Bax. I Bitik, 280-284).
549
S. R. Toxtasev yazr ki, Herodotun tsvir etdiyi qamr-saqa savanda ln bylrini
bu kurqanda dfn edndn sonra qamrlr Asiyaya getdilr (, 1984, 143).
550
hmni anda (m.. 524-d) yazlm bir Babil sndind iki qamr dysnn ad kilir: Gmid olan kimmerli Uukaya v Tatakaya (, 1982, 102).
299
Baqa trk xalqlar il brabr azr xalqnn da tkkl tapmasnda saqa boylar mhm rol oynaSaqa eli
mdr. slamaqdrki tarixi qaynaqlar min ildn
artq bir dvr hat edn blglrl saqa boylarnn yayld blglr, qurduu dvltlr, onlarn
k, etnoqrafiyas, etnik glnklri v mifologiyas haqqnda zngin
mlumat verir. Yaylma corafiyasna gr, saqalar dou v bat qollara
ayrlr. Minillr boyunca qaynaqlarda Asiya saqalar il Azaq saqalar
(skitlr) bir-birindn frqlndirildiyi n biz d mvafiq mqamlarda
saqa, saqat (skit) v Saqatya (Skitiya) deyimlrini ildirik. Tarixin mxtlif alarnda saqalar douda Xzr dnizindn Altay dalarna, fqanstandan Sibir tayqalarna qdr, batda is Qara dnizin quzey yaxalar
il til ayna qdr mxtlif blglrd v Azrbaycanda yaamlar.
Saqalarn bel geni yaylmas aydn gstrir ki, bu boylar sayca n
qdr ox olsalar da, tarixi qaynaqlar ox vaxt mxtlif trk boylarndan
saqa etnonimi il bhs etmi, htta saqalar byk razilri hat edn el
qurduqda hmin razid yaayan baqa dilli boylar da saqa (saka=skith)
mumi ad il verilmidir. Bu sbbdn, sonrak tdqiqatlarn rhind
Saqa elin tabe olan hm trk, hm d baqa xalqlarn etnik tarixi dolaq
salnm, oxlu yanl fikirlr ortaya xmdr. El bu badan deyk ki,
burada saqa problemindn geni danmaa imkan olmadndan saqa etnonimi altnda nzrd tutulan qafqazdilli, irandilli (oset) v finuqordilli
boylardan deyil, yalnz bu ad Azrbaycandan mxtlif blglr aparan
saqa boyundan, zllikl ba el saylb, (tsarskie
skif elbyi saqalar) adlanan saqalardan shbt aacaq, onlarn soykk
v quzeydn qaydb Azrbaycanda qurduqlar eldn (dvltdn) danacaq.
Baqa trk boylarnn tarixindn bhs edrkn onlarn ilkin Atayurdunu Orta Asiya - Altay civarnda axtaran bir sra tarixi olduu kimi,
saqa boylarnn da ilkin msknini hmin blglr balamaq istyn
yazarlar vardr v hllik bunlarn say daha oxdur. Lakin saqa boylarnn tarixi il ciddi mul olub, onlarn dili, arxeologiyas, etnoqrafiyas
v mifologiyasna aid blglri qdim yazl qaynaqlarla mqayisli kild aradranlar srasnda saqalarn ilkin Atayurdunun n Asiyada olmas
qnatin glnlrin say da son zamanlar artmaqdadr.
nc qdim saqa boylarnn Azrbaycan v Gney-Dou Anadoluda
buraxd izlr diqqt verk. Ad m.. IX-VIII srlrd asur qaynaqlarnda
301
, 1956, 201.
, 1970, 116.
553
, 1954, 141; , 80-81; . M. Dyakonov bu blg adnn Zikirtu,
Zikertu, Zikartu, Zikaria, Zikitia variantlar il verildiyini yazr (, 50, 14);
Son variant (Zikitia) quzey saqalarn lksi kimi veriln Skitia adna uyun glir.
554
Pompey Troq yazrd ki, indi douda hkmranlq edn parthlar skit qaqnlardr v
bu, onlarn adnda da grnr, nki skit dilind pard sz qaanlar bildirir (U,
1984, 154-155); Stefan Bizantlya (V sr) gr, dnizilikl mul olan tirmenlr d
skit boylarndandr v skit dilind tirmen qovulmular demkdir (, 174);
Buradan aydn olur ki, part v tirmen boylarnn ad saqa dilind qovulan, uzaqladrlan, qaqn anlamlar bildirn szlrdir. Bu da aydn olur ki, hr iki etnonim trkcdir
v bunlar varb gedn anlamnda bard//part sz v uzaqladrlan itlnn,
itilib gedn anlamnda itir-men >tirmen sz il yaranmdr.
555
, 1988, 101: Trkmnistanda saqar//sakar, sakar-arlaq, sakarca, sakarl,
beq-sakar, daq-sakar boylar il yana, Zigertuda grdymz qapan, berdili, berdal
boylar da vardr.
552
302
556
303
Bundan baqa, Ouz dastanlarnda olduu kimi, saqa mifologiyasnda da nsildn-nsil trln bir xalq yadda vardr ki, zllikl
bunun zrind durmaq lazm glir. Bel ki, Herodotun qlm ald
saqalarn soykk fsanlri onlarn Azrbaycandan k etmi trk
boylarndan olduunu aq gstrir v saqalarn qdim tarixin iq tutur.559 Herodot V srin ortalarnda saqat (skit) lksin glib, onlarn mnyi haqqnda xalq arasnda yaylan rvaytlri toplamdr. O, qlm
ald variantlar nv ayrr:
1) Saqatlarn zndn eitdiyi rvayt.
2) Buradak yunanlardan eitdiyi rvayt.
3) Hm saqat, hm d yunanlarn tsdiq etdiyi hekayt.
Aada bhs edcyimiz vvlki iki variantin fsan olduunu dnn Herodot daha ox tarixi mlumat xarakterli nc varianta inandn qeyd edir. slind, nc versiya saqatlarn soykk il deyil,
onlarn k il baldr, saqat boylarnn Azaq (Azov) dnizi yaxalarna
haradan qlmsi barddir. Burada deyilir:
Kori skitlr Asiyada yaayrd. Massaqetlrl savada mlub
olanda Araz ayn keib, kimmerlrin yanna k etdilr.560
304
562
563
305
, 1980, 18.
Eyni qaynaq, 18.
Sulimirski, 1954, 283-284; , 1950, 44; , 1971, 18-26.
306
z hllini tapmaqdadr. N. L. lenova skit kulturu prototipinin Mesopotamiyann quzeyind yarandn sylyir.567
Subar boylar kimi, saqalarn da Gney Qafqaz zrindn quzey
getmsi tarixi m.. II minilin ortalarndak atl klri il bal idi. Dou
Anadolu v Azrbaycanda (Araz yaxasnda) yaayan saqalarn quzey k
Qara dnizdn quzeyd bir ne ayadnda da ks olunmudur. Buradak
Saqa v Saqala hidronimlri saqa boyadn ks etdirdiyi kimi, Fratn
qdim formas olan Prut ayadn da n Asiyadan bura gtirnlr saqalar
idi. Herodot yazr ki, skitlr razilrindn axan bu aya Porata ()
deyirlr.568 Bu is Fratn qdim Purat formasdr v bu forman Anadolu
trklri onun yuxar qolununun adnda Murad-su klind saxlamlar.
Douda m..VIII-VII srlrdn grnmy balayan saqa boylar haqqnda in mnblri mlumat
verir. Son vaxtlar in arxeoloqlar qdim saqa abidlrini tdqiq edib, onlarn m..V-IV srlrd Cunqar
kyinin gney-dousunda yaadn, hminin
Urumi blgsindki saqa qbirlril Issk-kul abidlrinin eyni boylara aid olduunu ortaya xarmlar.
Tuva v Altayda daha iki- sr vvl aid Pazrq,
Arjan kurqanlar da saqa abidlridir. in yazlarnda
se heroqlifil yazlb, sk kimi oxunan saqa etnonimi bard, saqalarn
syunnu boylar trfindn sxdrlb yerlrindn xarlmas haqqnda
ilk bilgini I srd vermi tarixi Ban
Qunun (32-92) Xanu adl srin komentariya yazan Yan iqu hmin se szn bel yozum vermidir: Bat trfd dvlt addr; budda sutralarnda akya adlanr.569
in qaynaqlar saqa boylarnn srlri, onlarn trkm miti,
sulu otlaqlara klri, geni razilr yaylmas v indiki Kabil-Pivr
blglrin enib, dalbadal bir ne dvlt qurmas haqqnda da bilgi ve567
568
569
, 1980, 5, 87.
Herodot, IV. 48.
, 1988, 229.
307
, . 1981, 129.
Qazax alimlrinin heyvan sz vzin, qdimdn dilimizd ilnn (a) szndn istifad etmsi daha dzgndr v biz d bu termini ildirik, ancaq lifbamzda
sar nun iarsi ( ) olmadndan onu an klind yazrq.
571
308
rna gtirdiyi an slubunda stiliz olunmu yeni alarlar vard v bu yeniliyin olmas yox, mhz olmamas qrib grnrdi. Bu baxmdan, n Asiya
sntinin Azaq yaxasna bir ne sr Sibiri dolanaraq glmsi olaynda
Sibirin damas bu snt srlrin vurulmalyd. Analoji durum Azaq
v Qara dniz yaxalarnda davam etmi, bir ne sr rzind yunan sulu
da saqa snt srlrin z damasn vurmudur:
Bellikl, m. . VIII-VII srlrd hm dou, hm d batda saqalarn a slublu nsnlri
aa-yuxar bir ne onillik frql ortaya xr.
Lakin hmin a slubu bu
tarixdn bir ne sr vvl
qdim Azrbaycanda Hasanlu, Luristan, Sakkz abidlrind grnr v saqa
soykk fsanlri onlarn
mnyini n Asiyada axtarmaa svq edir. Bu is o
demkdir ki, saqa boylar
nc Azrbaycanda yaam v buradan Sibirin gneyin apardqlar a slubunu orada bir ne sr
yeni alarlarla znginldirmi, oradan da batya kiln boylar hmin glnyi
Azaq blgsin damlar. Antik dvr tarixilri saqalarn ilkin yurdu
kimi Araz qran gstrir. Herodotun verdiyi mlumat baqa qaynaqlarla
sbut olunarsa, onda saqalarn Urmu hvzsindn xmas mslsi daha
konkret tarix (m..1500) syknr.
Yazl qaynaqlara gr, saqalarn bat qanad Qafqaz dalarnn arxasnda m.. VIII-VII srlrdn grnmy balayr. Hmin alarda Azaq
dnizi yaxalarndan qopub, Azrbaycana qaydan v burada dvlt quran
saqalar bard xeyli tarixi blglr vardr. Lakin elmi dbiyatda saqalarn
Azrbaycanda daha vvllr yaamas haqqnda geni shbt almr, halbuki Urmu hvzsindki arxeoloji material, saqa bzklrindki n Asiya
mnli a slubu motivlri, bzi antik mlliflrin saqalarn Atayurdu kimi Araz qran qeyd etmsi v Dcl yaxasndak Kuman lksind
309
Hanar, 1934.
Berghe, 1943; Ghirshman, 1939; 1951, 1958.
Azr xalq, 2000, 98-102.
310
1982, 21.
Eyni qaynaq, 52.
577
, 1787; Togan, 1981; Codex Cumanicus, 1983; Moravcsik, 1983; ,
1982; , 1991; Durmu, 1993; , 1995; , 1998; Saqalarn miqrasiyas, etnik mnyi, elbyi saqalarn trkly, onlarn soy crsi, filosoflar, mifologiyas, tsviri snti v xal-xalas haqqnda bizim d myyn aradrmalarmz olmudur (, 1985 ; Azr xalq, 2000, 63-110).
576
311
E. H. Mins saqalar trk v irandilli boylarn trk dominat il qar sayr.578 XX srin bzi irannaslar (V. F. Mller, M. . Rostovtsev,
J. Dmezil, V. . Abayev v b.) saqa boylarnn yalnz irandilli (osetlr)
olduunu yazrlar. . liyevin bal il bzi Azrbaycan tarixilri d
lkmizd yalnz irandilli saqa (skit) izini axtarrlar.579 Halbuki, btn
byk dvltlrin, imperiyalarn iind mxtlif dilli xalqlarn olmas
v bunlarn ox vaxt dvlti quran boyun ad il tannmas normal haldr. Msly bu yndn yanaanda gerk mnzr ortaya xr. Bunun
n nc qdim tarixilrin saqa etnonimin hans mnan ykldiyini
v bununla bal hans rhi verdiyini nzr almaq lazmdr.
Saqalar haqqnda n geni mlumat vern Herodot douda saqa
kimi tannan xalqa batda skuth (k) deyildiyini v burada ba eli
tkil edn saqa boyunun (basilei skuthlar) adlandn, bu elbyi skuth
boylarnn toplumuna zlrinin skolot (k)
dediyini yazr.580 Bel ki,
yunanlar Azaq yaxasna
gln boylar saqa ad il
yox, skuth ad il tanmlar. Sonrak qaynaqlarda
skuth ~ skith formasnda
ilnn bu etnonimi ruslar
ilk dnmlrd skuf klind yazrdlar, sonralarsa skif klin saldlar v indi elmi dbiyatda bu
son variant ilnir. Trk alimlris bu ad yanl iskit formasna salmlar.
Grndy kimi, hm skif, hm d iskit formalar yanl yaz il ortaya
xb geni yaylmdr. slind, bel yanl yaz ilkin skuth formasnda
da vardr, bel ki, yunan yazarlar Mada adn Midiya klin saldqlar
kimi, ilk df eitdiklri Sakat adn da Skith- evirmilr. Blk d, bunu Misir lksind onlara vvldn tan olan Skit glnn adna oxatmaq
istmilr. O dnmd saqa toplumunda bzi boylarn ad z dillrind
oxluq bildirn formada saqat (skuth) v ya saqa elat (skolot) kimi iln578
Minns, 1971, 10; Atillann yannda olmu Priskos hunlar skit ad il tsvir etmidir.
, 1979, 4-14; AT, 1998.
580
Herodot, IV. 6; VII. 64; Plini Sekund (m.. III sr) onlar Basilidae (ba-elat) klind verir ( , 1949, 2, 283).
579
312
313
Herodot, IV. 24; Skitiya razisind trklrdn baqa slav, iran, qot, yunan, finuqor
v qafqazdilli xalqlar vard.
315
saqat boyundan tutmu, digr trk boylar il yana, baqa dilli xalqlarn
halisi vard. Ona gr d, sl saqatlarla psevdo-saqatlar ayrmaq lazm
glir. sl saqatlar is tarixi mnblr mxtlif kild tqdim edir. Strabon bzi mnblrd saqat saylan massaqetlri yaad rait gr
dallar, bataqlq v dznlik hli qruplarna ayrd kimi, antik a yazarlar saqatlar bel tsnif edir:
ordokorubant - ipapaq v amrqi (Amyrgioi) saqat
arater - arat edn, kini saqat
arxae - arxaik, qdim saqat
qippofaq - at (ti) yeyn saqat
melanxlen - qaradonlu saqat
balq kimi mnas aydn szlri v xs adlarn da bura lav etmk olar.
Bel xs adlarn saqat elbylri (arlar) v bylri arasnda da grmk
olur:
Qdim tarixilrin qeyd etdiyi v
hl tam dqiqlmmi yuxardak
soy crsindn d
grndy kimi, bzn yunan qzlar il
evlnmi saqa bylrinin olanlarnn
bzisi yunan ad dayr. Bunu nzr
alsaq, buradak xs
adlarndan oxunun
trkc olmas aydn
seilir. Bel seilm
tarixi mnblrd v
xsusil Azaq blgsindn taplm
ant yazlar iind
d vardr:
Kadanaq(os)
Kapanaq(os)
Sanaq(os)
Arzakom
Pexoynaq(os)
Kokounaq(os)
Arqovanaq(os)
Somax Atta
Olkabas
Okoziaq(os)
Oyziaq(os)
Toksar(is)
Oyaraq(os)
Oyarazaq(os)
Boropsaq
Baksaq
Skunxa
Amizok
Azark
Badaq
Metak
Attamaz(os)
Ospinmaz(os)
Pinmaz(os)
Atamaz(os)
Xarmata (qadn)
Parmata (qadn)
Opoy (qadn)
317
318
ran-Turan qardurmas kimi douda formalaan saqa-pers mnasibtlri Darann 700 minlik ordu il quzeydki Saqatya lksin yrnd d davam etmidir. Bu, tarixboyu grnmmi mhariblrdn
biri idi v qdim tarixilrin tsvirin gr, maraql mharib idi. Ona
gr maraql idi ki, bel byk qvv il Azaq saqatlar zrin gedn
pers ah saqat atllarnn ldn sald ordusunu buraxb, bann dstsi
592
nc bzk-nax znn etdiyim eyni iarnin tkrarlanmasna diqqtl baxanda bunun qay boyunun damas olduunu grdm. Bu tutarl blg saqa elby boyunun zl
adn ortaya xarmaqla aq qalm bzi suallara da aydnlq gtirdi, bel ki, elby saqa
boyunun Gn at qurban vermsi qay boyunun Gn xann soyundan olmas il bal
imi.
593
, 1983, 14; Grnr, Saqastanda (indiki Sistan) ortaya xan kay (Key-Xosrov, Key-Qubad, Key-Kavus) v etrusklarn qay soyadlar da qdim etnososial trk glnyil baldr. Romada Qay slalsinin v Roma imperatoru Qay Yuli Sezarn zn
troyal Eneyin soyundan saymas trk-etrusk ba baxmndan nmli tarixi blgdir.
Maraqldr ki, 251-d imperator olmu iki qardadan biri etrusk, digri kay soyad il
qeyd olunur, halbuki hr ikisi Roma imperatoru Deciusun olu idi: 1) Imperator Caesar
Quintus Herennius Etruscus Messius Decius Augustus; 2) Imperator Caesar Caius Valens
Hostilian Messius Quintus Augustus.
594
Strabon, VI. III. 9.
595
Herodot, IV. 46.
319
320
, 1939, 48.
, 2003, 32; P. Troq (I sr) yazrd ki, 1500 il boyunca skitlr vergi dnirdi.
599
Tufan tanrs Taru il ilan arasndak savadan bhs edn hat mifi ilan illuyan-kas
(ilan-qz) klind tqdim edir (, 1988, 156); Bu Taru v ilan-qz motivi hatlara
qonular qaqaylardan ke bilrdi. Hmin qaqaylar is m..II minilin vvlrind
mhz Korolu v Herakl motivlrinin formalad Anadoluda indiki Bolu blgsinin
qonuluunda yaayrd.
600
Herodot, IV, 8-10.
598
321
Qonur obanla pri qzn olu kimi verir.601 Qdim trklr ay yaxasnda
yaayanlar subar, dada olanlar dal, meli blgd olanlar meri,
aacri adlandrrdlar. Saqat boylarnn bir tirsi olan akathirslr sonrak
dvr qaynaqlarnda aqatsir (k) klind hun boylarnn iindki
skit boyu kimi xatrlanan v Azrbaycanda xeyli toponimlrd izi qalan
aacri boyudur.602 Herodot bozqrl saqalardan frqli olaraq, aqathirs boyunun Karpatn me zolanda yaadn yazr v qlm ald fsannin yunan versiyasnda Herakln olu Aqathirs Aaclq (Gileya) adlanan blgd doulur. Yeri glmikn, bir ne sz d Korolu-Herakl
paralelliyi haqqnda deyk. Uzaq kemiin qan yaddan sazl-szl yeni
olaylara kklyib biz atdran dastanlarmzda hmin paralellik qabarq
grnr. Korolunun mhz quzey blgmiz Drbnd sfrind deyilir:
Koroludu atan zat,
nlibeld var busat,
Bazubndi amanat,
Allaha taprdm sni.
obanolu Tpgz il yunan mifologiyasndak nhng tkgz oban Polifemin uyunluu bir yana dursun, gya tkgzl adamlar olan arimaspe boyunun ad skitc arima
tk v spu gz szlril yaranmdr (Herodot, IV. 27). ox gman ki, bu informasiyan Herodota vern saqa monqol boyad olan arimaspe etnoniminin xalq yozumunu
da pgz, kikgz (monqoloid) anlamnda yarm v p (sep) szlri il izah etmidir: yarm-sepu > arima-spu (, 1998, 180).
602
, 1991, 294; , 1998, 165.
603
, 1985, 214.
322
vam ets d, Korolunun adn onlar zlldir bilmmilr, yalnz tlffz frqi il ona Heraklus v Herkules demilr. lkin variant saxlayan
trkmn eposunda qbird doulduu n Gor-olu adlanan xalqn bu
sevimli qhrman krp ikn hr gn basrqdan xb yaxndak keinin
sdn iib hyatda qalr, azr Korolusu qoabulaqdan su iib tpr alr,
Herakl da krp ikn tanrca Herann sdn iib lmsz olur. Etrusk
gzg rsmlrind olduu kimi, bat v dou saqa boylarnn da sntind
ks olunan bu sjetlrd tanradan dirilik suyu alb in rn d ox gman ki, Korolu obrazdr:
lmszlk suyu//sd imi Korolu//Herakl konkret bir zamana aid deyil, hmi xalqn
kmyin gl biln bu mifik bahadr artq m.. II
minilin ilk yarsnda n Asiyadak prototrklr
arasnda dastanlad. Korolu adnn qdim anlam
il gerkln qhrmanlq sfrlri yunan-latn
mifologiyasnda dyimdiyi kimi, ad da trcm
olunmadan saxlanmdr. Grnr, bu konservatizm bozqurd fsansini v Alpan, Turan, Tarxan
kimi mifik adlarla brabr Herkle//Xerokle adn
da oralara aparan etrusklarn xidmtidir. Etrusk
yazlarnda klan yazlb, oklan oxunduu kimi, bu
adn Herkle yazlndak kle hisssi d okle kimi
oxuna bilir, htta bir etrusk gzgsnd Herakln
ad el Kurugile kimi yazlmdr:604
kor - oq - lu
azr
qr - oq - l
trkmn
kur - og i le
etrusk
xer - ok - le
etrusk
her - ak - le (s) yunan
her - - k u le (s) latn
Bellikl, yunanl informatora gr bu saqa
soykk rvaytind yartanr Herakl saqalarn ulu babas Skitin atasdr.
Yunan mifind heraklitlrin soybabas Herakl ba tanr Zevsl dnya g604
323
, 1979, 4.
Herodot, IV. 5; IV. 59.
607
Eyni qaynaq, IV. 5-7.
608
Saqat soykk fsansinin bu variantnda ad ken personajlarn etimologiyas v
adlarn mnas il ilgilnn yazarlarn bzisi onlar iran (M. . Abayev v b.), bzisi d
trk (G. Kuun, M. A. Xabiev, M. Z. Zkiyev v b.) antroponimiyas il izah etmk
istmi, lakin hr tdqiqat digrindn frqlnn etimologiya tklif etmidir.
606
324
325
Hmin Targitayn avar elisi kimi 580-d Konstantinopola getmsi haqqnda Suriya qaynaqlarndak blgni N. Piquliyevskaya da verir.610 Bu
blglrdn xbri olan iranistlrin trkc olan Targitay adn bilrkdn
sapdrmalar is onlarn gerk saqa-trk bana ququ yaratma istyinin
yzlrl rnyindn biridir.
Digr Tarqutay adl tarixi xsiyt ingiz xan yeniyetm anda
sir gtrn qonu tayfa balarndan biridir.611 mumiytl, ingizxann
traf bu tip adlarla doludur; qarda Belqutay, olu Ciatay, srkrdsi
Subutay adn dayr. Bu sraya blli Tarbaqatay dalarn v Baykal yaxasndak Tirqituy toponimini d lav etmk olar. Grndy kimi, sadalanan adlarn he biri iranmnli deyil, Avestada ad ken turanl
Dureketay (Turuq-tay) adl bahadr da trkdr.
vvllr Tarqitay adn Tenqritay//Taqritay formasndan metateza
il ortaya xdn sylmi v bunu Orxon abidsindki Tenqri-tek
tenqrid bolmu trk ifadsi, Xzr xaqannn mktubunda xzrlrin
soykknn Bibliya glnyi Toqarmaya balanmas v hay mnblrind bunun metateza il Torqom klind verilmsi faktlar il mqayis
etmi v Tarqitay adnn tanrdk, tanrtay semantikas il vermidik.
ndi hmin yozumun mtlq hqiqt olduunu israr etmsk d, hllik
mmkn rhlrdn biri kimi ondan imtina da etmirik. nki tenqri il
yanai tar//tar (v mmkn olan *tarq) deyimi d qdimdir v *Tarqtay (Turuktay) praformas asanlqla Tarqtay klini alr.
Digr adlarn rhin kemzdn nc trk antroponimiyasnda
kiiltm v zizlm bildirn -ca//-a//-sa kilisinin geni ilndiyini
yada salaq. Azr dilind: Qaraca, Balaca, Aca, Aas; Baqort dilind:
Karaa//Karasa, Aksa, Altna, Kumka, Ala v sair. Dd Qorqud
eposunda krk, Skrk adl qardalarn v Ridddinin qlm ald
Ouznamd trk hkmdar Bura xann oullar l-tkin, Qor-tkin,
Bek-tkin adnda olduu kimi, trk folklorunda qardalara oxar sonluqlu
ad verilmsi yaylm glnkdir v Tarqitayn olanlarna veriln adlardak -sa kilisi hmin tendensiyan ks etdirir.
610
326
Dililik baxmndan qardalara veriln adlarda tkrar olunan -sa kilisi v byk qardalarn adndak pok hecas antroponimlr sistemind
struktur element kimi ayrlr. Hmin kilinin funksiyas aydndr, pok
elementi is yuxarda dediyimiz szlrin yunanca bak yazldr, l-stxri
d bu titulun xzrlrd bek//bak formasnda deyildiyini qeyd edir. Bu bok
formasn Bizans qaynanda i byli bulqar byinin (tbekli) klind yazlm adnda da grmk olur.612
Lipoksa. Trk szlrinin bzi avropa dillrind fonetik dyiikliy
uramas normal haldr. Xsusil slav dilrind al elementi il balanan
alnma szlrd metateza qanmaz olur: altun >latun, alaa-at >load,
alaq >lauqa. Bel yerdyim fonetik hadissi Aldmir >Ladomir kimi
xs adlarnda da ba verir, ona gr d, saqa boylarnn tmasda olduqlar mhz hmn regionda zn gstrn bel dyim-metateza olaynn
Lipoksa adndan da yan tmdiyini (lpoksa >Lipoksa) grmk olur. gr
normal dil qanununa syknn bu yorum dorudursa, onda Targitayn byk olunun adnda *lpoksa formas ortaya xr. Yuxarda adlarn struktur trkibi haqqnda deyilnlri d gz nn gtirsk, bu ad *l-beg-c
praformasn alr.
Macar alimi Nemeth qdim bulqar runik yazlar iind ilbek szn
oxumudur, htta peeneq v kuman boylar il sx balants olan ruslarn
adlar iind d 1095-ci il aid sndd Olbek Ratibori ad keir. Mnc,
lbek adnn bugn d Azrbaycanda ilk olan Elby, Elbek adlarndan
frqlnmdiyini, Elxan, lxan, Elin adlar il oxar qurulu trkib malik
olduunu izah etmy ehtiyac yoxdur. Altayda Elbeksay toponimi vardr.
Adn banda gln el ~ il sz digr qdim antroponimlrd d vardr:
le, lse, leur, lsebay, lseqol, lta, Eltbr, Eltutmu, Elalm v bu
son adlara yaxn qdim Azrbaycanda 4 minil vvl dvlt quran qut
elbylri iind Elulu//Elulume ad. Guman edirik ki, bu adlarn banda
xalq, dvlt v lk anlamlarn znd cmldirn el szmz durur.
Arpoksa. Bu adn da qurulu trkibi yxarda deyilnlr uyun
olaraq, ar-pok-sa hisslrin ayrlr v adn kilisiz praformas *Arbak
v ya *Arbok klind brpa olunur. M. Xorenatsi (V sr) in trfdn
gln trk bylrindn danarkn yazr ki, onlarn dilind hkmdar Arbok enbakur adlanr.613 Hmin tarixi srinin baqa bir fslind is ilk
612
613
327
328
axtarsaq, bu etimologiya zn dorultmayacaq, nki formaca kol morfemin yaxn olan feillrdn -aq kilisi il dzl biln xs adlarnn
semantikas yuxarda deyiln rtlr cavab vermir, hm d bel xsadlar trk onomastikasnda grnmr. Ona gr d, Kolaksa adnn birinci
modell (isim//sift + -aq) yarandn sylmk v buna uyun onomastik
vahidlri mqayisy clb etmk daha doru olar.615 Selenqe da yazsnda Eletmi Bilg kaan adna yazlm epitafiyada onun atas Klbeg
Bilg kaan adlanr. Klbeq, Klbilg, Kltegin adlarnda kl//kl sz
adl-sanl, anl anlamndadr.
Grndy kimi, veriln adlarn oxunda hrtli, mhur v anl
anlaml sz kklri qdimd ilnn klg-avl (adl-sanl) deyimind
olduu kimi, Klg-or, Klg-Tirig, Klk-Bilg kaan adlarnda da var.
Yeri glmikn deyk ki, saqa ar Savl da bu anlaml ad dayr. Hmin
klg szn qdim bir trk yazsnda adn eld yayld, hrtli oldun
(yazld ad eld boldun klg - DTS, 326) cmlsind rast glmk olur.
Bu sz bir trk byy d badana yazdrmdr: Trt olum bar n,
bngmin tikdi. Klg Apa bn. Ridddin qarda iindn hakimiyt
bana kenin adn Qor-tkin klind verir. ox gman ki, buradak
qor sz yanl yazlla ortaya xmdr v ya kl//kl sznn sinonimi
kimi ilnmidir.616 Deyilnlr diqqt versk, Kolaksa adnn adl-sanl
(kol an, kolak anl) anlam dayan *Kl-k-c praformas alnr.
Bellikl, demk olar ki, Herodot saqalarn zndn eitdiyi soykk
fsansini toplayarkn saqalar ona Tarqitayn lbek, Arbak, Kolak adl
olanlarn zizlm formasnda sylmi, o da sadalanan bu mifik adlar
615
Buradaca qeyd edk ki, umer dilind dost anlamnda Kuli-Enlil (Enlilin dostu),
Kulianna (Gyn-smann dostu) klind ilnn v rus dilind d kolleqa, kulak kimi
szlrd zn gstrn bizim qdim qol szmzl yaranan adlar da Kolaksa adnn
rhin yardm etmir. Sadalanan adlarda kol kulklkl allomorflar il ilnn kol
sz hm d hrbi titul kimi formalamdr. G. Moravik sznn hunqar titulu
kimi ilndiyini qeyd etmidir (Moravcsik 1983, 345); Bunu V. Flakkn babu (duktor)
kimi verdiyi saqat babuu Kolakse (Kolaxes) ad tsdiq edir (, 1990, 143);
Digr ad-sanlara baxaq: 1) V. Flakkn Arqonavtika srind saqa byi Kolakse;
2) VI srd trk boyu koliat (o//); 3) IX srd peeneq boyu kulpey
(ko); 4) ski trk xsadlar v titullar: Kul-Apa, Kl Bilg xan, Kulbak, Klg
or, Klk Bilg kaan, Klbeg Bilg kaan, Kl-tegin, Gc kl tutuq, Arslan Klg
Tirig, Tanrkulu; 5) Osmanl a yrk boy-soy adlar: Kulatl, Kulak-Rcboullar.
616
Kr v klg szlrinin kknd k- sznn durduunu vurulayan A. Donuk yazr: Kr sz eyni zamanda l~r ilikisi gz nnd tutularaq, trk sz-terminlri arasnda ox sx ken kl deyimi il balantl saylmaqdadr (Donuk, 1988, 80).
329
Saqat soykk fsanlrinin hr iki variantnda saqat boylar tanrdan doulan kiinin olundan tryn skolot (saqa-elat) kimi verilir.
Qdim trk inanna gr, orta qatda yaranan dnya zrindki insanlar
yuxarnn simvolu olan Gyl aann simvolu olan Yerin laqsindn
yaranmlar. Nzr almaq lazmdr ki, Herodot bu trk kosmoqonik dnyagr 2500 il bundan vvl qlm alb, ondan min il sonra artq bu
mifoloji yaddada myyn kiik frqlrin yarandn, Yer-Sub kultuna
yeni alarlar lav olunduunu grmk olur. Gytrklrd Baba-Api kultunun Ec-Apa deyimil vzlndiyini grmk olur:
ze kk tenri asra yaz yer klntukda ekin ara kii oql klnm, kii
olnta ze ecm-apam (KT, D1). Yuxarda (std) Gy-tanr, aada
yaz Yer yarandqda ortada (ikisi arasnda) insan olu yaranm, insan
olu zrind (is) Ecm-Apam.
Herodotun qlm ald mifik soykknn saqa versiyasnda Tarqitay oullarnn adlarna verdiyimiz etimoloji yozumu tsdiq edn sas
sbutlardan biri d ouz boylar iind yaayan v sonralar Ridddinin
Ouznam dastannda qlm ald trk hkmdar Buraxan oullar
il bal blgdir. Hr iki qaynaqda veriln qardalarn dad adlarn
semantikas eyni olduu kimi, birinci qaynaqda qardalar arasndan Klk,
ikinci qaynaqda da *Kltegin (Qortekin) hkmdar seilir.617
617
, 2003, 73.
330
Herodot tarixi
*El-bgc
*r-bgc
*Kl-kc
Ridddin Ouznamsi
= El-tegin
= *r-tegin (Bg tegin)
= *Kl-tegin
rr.618 Hmin alarda Kiik Asiyada subar, kuman, qaqay, urmu boylar
vard, Toqarma mifi, Targitay soykk fsansi, Korolu//Herakl obraz
da burada yaranmd. Quzey kiayaras v Urmu hvzsind d subar,
qut, turuk v sair trk boylar vard. Bel ki, o alarda trkdilli boylarn
qonuluunda v iind saqa-qamr boylarnn Arazn yuxar, orta v ya
aa axarnda yaamas mmkn v doal idi.
2. Arxeoloji blglr gr, saqa-qamr boylar m.. XI-VIII srlr aras (blk daha nc) Quzey v Douya k edir v Urmuyaxas
an slubu sntinin prototipini Azaq yaxalarna v Altaya dayr. SibirAltay blglrind an slubu yeni alarlar ksb edir v artq m..VIII-VI
sr abidlrind yenilmi formalarda z xr. Eyni durum Azaq yaxalarnda zn gstrir. Azaq yaxasna yeni saqa k (Herodotun qeyd etdiyi k) m..VIII srin ortalarna qdr ba verir. Bu df kn istiqamti doudan batya, Xzrin quzeyi il gerklir. Bura gln yeni atl
krilr zlrindn bir-iki sr vvl burada yurd salm soydalar qamr
boyunu yerindn elyir. Sonrak yzilliklrd biri digrinin ardnca bu yolu ken
hun, az, subar, avar, xzr,
peeneq v kuman-qpaq
boylar da eyni olaylar yaamlar.
3. Azaq yaxasndan m..VIII srin sonlarnda Drbnd v Dryal
keidlri il Azrbaycana qaydan saqa-qamr boylarnn bir hisssi Kiik
Asiyann dou blglrind qdim Qaqay lksind, bir hisssi d Urmu
yaxalarna qdr Azrbaycann mxtlif blglrind otururlar, m..VII
srin vvlind burada yerli soydalar il birlib, byk hrbi qvvy
evrilirlr.
4. Saqa-qamr boylarnn bir qismi m. .VII srin sonunda yenidn
Azaq blgsin qaydr. Onillrl iind olduu yenilmi n Asiya
kulturunu yenidn Quzey dayrlar v artq Skitiya (Sakatya) adlanan
bu lkd hunlar gln qdr saqalar zd olur.
Herodot v baqa antik dvr tarixilrinin yazlarnda bu olaylarn
VIII srdn sonrak xronologiyas mbahis yeri qoymur. Lakin ondan
vvlki xronologiya hl d elmd uzun mddt mbahisli olaraq qala618
Herodot, I. 201-202, 205, 209-211, 216; III. 36; IV. 11, 40.
332
caqdr, ne ki, trklrin ilkin Atayurdunu yalnz Altayda axtaranlar hqiqti grmk istmir, dartmalar davam edck. Mvzudan uzaqlamamaq
n saqa boylarnn m..VIII srin sonlarnda Azrbaycana glmsindn,
daha dorusu, qaytmasndan sonrak olaylar haqqnda shbti davam etdirk.
Herodot yazr ki, qamrlri (kimmer) Avropadan sxdrb, Asiyaya
qdr tqib edn skitlr Mada torpaqlarna girir, onun buradak qdrtini
sarsdr v burada 28 il arlq edndn sonra skitlr geri qaydrlar.619 Yazarn qeydlrindn blli olur ki, qamrlr Dou Anadoluya, skitlr is Drbnd zrindn Azrbaycana daxil olur. Mada elbyi Kiaksarn asurlar
zrin yr hazrlad bir vaxtda skitlrin byk bir ordusu Prototiy
olu Madinin bal il Mada dvltinin snrna yaxnlar v burada
ba vern mada-skit savanda mada qounu yenilir. Skitlrin Asiyada
hkmranl traf blglr yaylr. Onlar Flstind qarlayan Misir fironundan bac-xrac alb Misir lksin girmirlr. Skitlr 28 illik hakimiyti
dvrnd hr bir xalqdan vergi almaqla brabr, vaxtar traf blglr
yama yrlrind d bulunurdular.620
Saqalarn Azaq yaxasndan m.. VII srin vvlind Azrbaycana
glmsi v hmin srin sonunda onlardan bzi tayfalarn geri qaytmas
tarixil Herodotun Mada tarixindn skitlr ayrd 28 illik hakimiyt
formulu zn dorultmur, nki Mada eli yarananda artq saqalarn hegemonluu lziyirdi, bu sbbdn bzi saqa tayfalar geri dnd. Bu baxmdan, S. Qaqayn qeyd etdiyi bir fikir diqqti kir. O yazr: Biz mlum
olan mixi yazl mnblr gr, Skif hkmdarl tqribn 80 il mvcud
olmudur.621 Hr halda, Saqa arlnn ad son df Tvratda m.. 593
tarixi il bal Urartu v Mana arl il birg qeyd olunmudur.622
Saqa elinin harada yerlmsi zrind byk mbahislr yoxdur,
sadc, Azrbaycanda quralan bu dvltin hdudlar v saqa elbylrinin
oturduu ordugahn harada olmasna dair fikir ayrlqlar vardr. Bu elin
snrlarn myyn etmk n onomastik materiala, arxeoloji blglrin
z xd yerlr baxmaq v bunlar yazl qaynaqlarn verdiyi bilgilrl
mqayis etmk lazm glir.
619
620
621
622
Herodot, I. 1.
Eyni qaynaq, I. 103-106.
, 1993, 42.
eremiya, bab. 51, 27.
333
Azrbaycanda saqa boylarnn yerlmsini tdqiq edn S. T. Yeremyan yazr ki, Drbnddn keib Kr-Araz ovaln tutan saqa boylar
oradan qamrlri sxdrb xarm, sonra Ararat (Ar) vadisin glmilr, lakin burada urartularn dirnii onlar Urmu gl v Ordubad-Culfa
trflrin kilmy mcbur etmidir.623 Ayr-ayr yazarlar saqa boylarnn Mil-Muan, Qazax-Gnc, Msxet v Gmr blglrind oturmasn
qeyd edirlr.624
Saqa v qamr boylarnn Azrbaycana
qayd trkibind saqa//saqat v qamr etnonimlri olan xeyli toponimin yaranmasna sbb olmudur. Qamr ad il bal yer-yurd adlarndan yuxarda Qamr byliyindn danarkn bhs etmidik. Eyni durum saqalarn oturduu blglr zr d mahid olunur.
Dorudur, Azrbaycanda bel adlarn bir hisssi sonralar sahatl (saqatl) boyu kimi ayr-ayr blglr yaylmdr, lakin bu, saqalarn kiik
yerdyimlril bal olub, mslnin mahiytini dyimir. Saqa eli andan 27 sr kemsin baxmayaraq, onlarn buraxd yer-yurd adlar
hl d qalr:
aqat (saqat)
ki (saqa)
Zaqatala (saqa-tala)
Sakantala (saqan-tala)
Sakandr (saqan-dr)
Sakasena (saqa-e-na)
Balasakan (bala-saqan)
Sahatl//Saatl (saqat-l)
Pir-sahat (pir-saqat)
Piraa (pir-saqa)
, 1968, 93-94.
. M. Dyakonov VII srin ortasnda mada-saqa savann Quzey Azrbaycanda ba
verdiyini nzr alaraq, saqalarn Urmu glndn Gnc blgsini qdr olan razilrd mskunladn yazr (, 1956, 249, 251).
624
334
OK, 193; Gman etmk olar ki, Dastann Utam adl knddn ken Qamri-zn
ay da qamr-ay etnohidronimi kimi qamr boylarndan qalan niandir.
626
Herzfeld, 1947, 713; Akad dilinin asur-babil dialektlrind s////ts frqlri yaban
szlrdki // sslrini dqiq ifad ed bilmir. E. Herzfeld aquz//iquz deyimlrini ortaya xaran *skua formasnn saqalarn z dilind skua ola bilmsi fikrini sylyir.
627
-, 1985, 20.
335
628
336
Saqa elinin sosial v siyasi qurumlar, tarixi corafiyas Dd Qorqud boylarnn federativ siyasi qurumunu v corafiyasn ks etdirir. Ouz v D-Ouz blglri saqa-qamr boylarnn blgsn xatrladr.
Saqa-qamr boylarnn birlikd Qaln Ouz eli adlanmas da mmkndr. Hr halda, -Ouz il D-Ouz boylarnn Azrbaycandak sava
antik yazarlarn qeyd etdiyi saqalarla qamrlrin v ya saqalarla mana
trklrinin sava idi. Dirs xan da saqa-qamrlr kimi, qmz sadrr.
Bu da maraqldr ki, biz atan Dd Qorqud kitab sonralar Axska
adlanan Aq-Saqa trklrinin dialektind qlm alnmdr.630 Yuxardak xrit-sxemlrd saqa boyunun bat snr Axska yurdunda verilir,
qdim trk dilind a sz is bat anlamn bildirir. Bellikl, Aqsaqa
batdak saqa demkdir.
Yuxarda Tarqitayoullar, Herakl-Korolu paraleli, elbyi saqalar
v Qamr byliyi haqqnda deyilnlr; onlara aid etnoqrafiya, mifologiya,
dil v onomastika bu qmz in saqa-qamr boylarnn yaad olaylarn
ouzlarla bal olduunu aydn gstrir. Ouz zaman deyimind arxaik
qat Ouz xan andan Targitay dnmin (m.. XV sr) aiddirs, hmin
deyimin sonrak qatlar mhz Alpr Tunqa, yni saqa-qamr ana qdr
(m..XIII-VI srlr) davam edn zamana kklnmidir. Saqa-qamr basrqlarnda akar olunan uzunboylu insanlar xalq arasnda ouz ls
kimi dyrlndirilirs v Avropada mhur skit kurqan Ouz kurqan
adlanrsa, bunlar tsadfi uyunluq saymaq olmaz.
Hay tarixisi Zaxari Kanakertsi Bayat boyunun eliqamarlu (qamrlieli) soyundan Apaq adl bir kii deyimini iltmidir.631 Buradak bayat v
qamr ilikisi dolays il Dd Qorqud boylarnda ks olunmudur. Bel
ki, Qorqudun z qam rlrin varl srgilnn tanr anlaml bayat
boyundandr v qamr etnonimind aman anlaml qam sz Kam-bre
byin adnda zif grns d, Qam-qan olu Bayndr xann ulu aman
(qam-xan) soyundan olmas hmin anlam qabarq verir.
Daha ox saqa v kuman boylarnn etnoqrafik gstricilrindn biri
dnyasn dyin soylu bylrin ant da heykllridir. Ukraynada bulunan
ant da heykld olduu kimi, onlarn harada taplmasndan asl olmaya630
Ak-Saka qalas (KDQ, I. 157); Blgnin Ak-Ska klind ad XIV srcn qalmd.
mir Teymur Gycdn Alnca qalasna glndn sonra, 1394-c ilin avqustynda Akska blgsin ordu gndrir (Krzolu, 1992, 153).
631
, 1969, 154.
337
raq, ksrinin sa lind qdh, sol linin is kmrd olmas pozas bir
kanonik xarakter malikdir. nc qeyd etmidik ki, bel ant dalarn hllik
n qdim nmunsi Qobustanda 3 -li kurqanda, sonrak rnklris qdim
Kuman byliyinin quzeyind (Hakkari), Astara v Aberonda taplmdr;
ant dan prototiplri olan bu buluntulardan birincisi m.. III, digrlri d
m.. II minilliyin ortalarna v son srlrin aiddir. n Asiyadan dou v
quzey ynlr aparlan bu dababa glnyi Azrbaycanda davam ets d,
n yazq ki, nadanlar bunlarn ksrini datmlar. Azrbaycan tarixilri
is bu heykllrin mhvini rkars il qeyd
etmkl kifaytlnmilr.632
n Asiyada yaranm dababa glnyinin quzey v dou
lklr qdim Azrbaycandan aparlmas
ququsuzdur, nki bu
kildki rnklrin tarixi ardcll kn
ynn aydn gstrir.
Dababalarn zrind
aparlan mqayis d
gstrir ki, qdim kuman v saqa boylar bu
glnyi, zllikl, kanonik grnt v duruu minillr boyu yaatm, kdklri yerlr aparmlar. Daha sonra
trklrin dababa glnyi Qpaq l boyunca yaylmdr.
Saqa-qamr etnoqrafik blglrindn biri d onlarn iind geyim v
papaqlarna gr seiln qara-donlu v i-papaq etnonimlril verilnlrdir. Azrbaycanda qaradonlu, qarapapaq boylar mxtlif blglrd grndy kimi, ipapaq etnonimi il tannanlar da yunan yazlar
ordokorubant, qdim pers yazlar tigraxauda klind saqa-qamr anda onlarn yaad blglr zr qeyd etmidir. Mxtlif blglr632
338
633
634
339
340
Gyc hvzsin bir ne df yr edn urartular burada UduriEtiuni, Ku-Albani, Krn yuxar axarnda Kuriani blg adlarn qeyd
etmilr. Gycnin batsnda veriln luer boyad sonralar burada Loru
(Pnbk) adnda grnr. qa(ni) blg basnn Kapur(ini) ad damas
da diqqti kir.640 Kapur//Qapur klind yazlan qdim adlarn trkc
olmas is ququ dourmur.641
Bellikl, Saqa elinin yarand mrkzi blglrin vvlki halisi
iind az (azr), ulduz, alban, kur adl trk boylarnn yaad blli olur.
Saqa eli batda qamr, subar (sa-sper), gneyd is matien, mana boylar
il hat olunmudu. Saqa eli dalandan sonra saqa boylarnn oxu Azrbaycanda qald. K.V.Trever doru olaraq yazr ki, skitlrin (saqalarn) sonrak nsillri Alban ittifaqna daxil oldu.642 Plini (VI. 13. 18-39) v Tasit
(Ann. II. 68) albanlarn qonuluunda saqa boylarnn yaadn qeyd etmilr. Hay qaynaqlar da Xzr yaxasndak Maskut (massaget) arln
Alban il qonu verir.643 Arrian yazr ki, skndr qar vuruan Darann
ordusunda Atropatn balq etdiyi mada qoununda sakesin, kadusi v
alban skrlri vard.644 Grndy kimi, Azrbaycanda qurulan Saqa
elinin razilrind nc trk boylar yaad kimi, ondan sonra qurulan
Alban elind d hmin boylara qoulan saqa v saqalarla glib, burada
mskunlaan digr trk boylar vard. Onlardan qalan trkc szlr, onomastika bunu demy haqq verir. Ona gr d, Strabonun Alban elind verdiyi
26 boydan oxunun trklr olmas bhsizdir. nki Saqa eli anda bu
elin hat etdiyi razilrd yaayan trk boylarnn oxu mumi saqa ad
altnda grnmrd, hm d bu elin quzey blglri haqqnda yazl qaynaqlar da blg buraxmamdr. Saqa eli dalandan sonra is buradak trk
boylarndan bzilri artq z adlar il grnmy balayr.
Saqa elinin siyasi durumu qonu dvltlrl laqd aydn grnr.
Saqa-qamr ilikilrindn yuxarda bhs etmi v bunlarn qohum boylar
olduunu sylmidik. Qamr babuu Tudameni Saqa v Qutium ar
nvan il vern asur yazs da bunu tsdiq edir. Bistun yazlarnda da
elam-pers variantlarnda saqa, akad variantnda is qamr yazlmdr.
640
, 155.
Kemi saqa yurdunda Gyc gl yaxasnda taplm aramey lifbs il azr dilind
olan yazl da m.. II sr aiddir (Yeni Azrbaycan qz. 26 yanvar, 2005).
642
, 1959, 49.
643
, 1966.
644
, 1962, 110 (III. 8. 4).
641
341
Saqa-Urartu ilikilrindn danarkn, hr eydn nc, diqqt almaq lazm glir ki, Saqa eli Urartunun zbt etdiyi Urmu v Gyc gllri
arasndak razid qurulmudu. Htta tarixi blglr olmasa bel, mntiq
gr, saqalar dvlt qurmaq n urartular bu torpaqlardan sxdrb xarmal idi v bu olaylarda yerli xalqlar da saqalara kmk edirdi.645
Asur ordusunda 670-ci illrd muzdlu qamr skrlri grnr.646 Bu
siyasti saqa bylril d qohum olmaqla qurmaq istyn asur arlar hr
vasity l atrdlar. Qamr bylri kimi, saqa elbylrinin d urartulara
nisbtn, asurlarla mnasibtind ziddiyt vard. Bu boylarn bzi soylar
z bylril Asura qar olan Mana v Mada qvvlrinin yannda idi.
Lakin Asur arnn qz il evlnn nfuzlu saqa byi Partatu v sonralar
onun olu Madi asurlarla mttfiq olub, dalmaqda olan Asur dvltinin
mrn xeyli uzatd. . M. Dyakonova gr, Kiik Asiyann bat blglrini tutan qamrlri d oradan bu Madi sxdrb xarmd.647 Grnr,
sonralar asurlardan istdiklri vergini ala bilmyn saqalar Asur dvltin
qar Babil-Mada ittifaqna qouldu.
Saqa-Mana laqlri dostluq v mttfiqlik raitind davam edir.
Asurlar 670-lrd manallara yardm edn saqa byi pakay mlub etdiklrini yazrlar.648 Saqa bylril Mada arlarnn mnasibti is tzadlarla
mayit olunur: laqlr gah dostluq-mttfiqlik, gah da dmnilik il
davam edir. Saqalarn ilk gliind, Herodota gr, bunlarn arasnda sava ba vermi v saqalar mlub olmular. Sonra saqalar Madadan bac
alaraq, onlar uzun mddt dstklyir, VII srin 30-20-ci illri arasnda
is Kiaksar qonaqla dvt etdiyi saqa bylrini ldrr v bundan sonra
bzi saqa tayfalar Quzey Qafqaza qaydr. Hmin qonaqlqla balanan
iouz-douz savalar Dd Qorqud eposunda da verilmidir.
Saqa-Mada laqlri minil sonrak pers-suvar laqlrind olduu
kimi cryan edir. Mada imperiyasnn qurulmasnda saqa qvvlrindn
istifad olunsa da, sonradan imperiyann bana ken perslr yalnz saqa
qvvsindn istifad etdiklri alarda onlara yax mnasibt gstrmilr, ksr hallarda is, zllikl, Tumruz xatun (Tomiris) Araz yaxasnda
II Kuruun ban ksdirib qanl tulua salandan sonra saqalara qar n
645
646
647
648
, 1970, 331.
, 66.
, 1956, 234.
, 63; 65.
342
qat dmn mvqeyind durmular. Htta perslr n vaxt saqa dylrin qlb almsa, hr il hmin qlb gnn bayram edib nlnmi v bunu sakeya adlandrmlar. Strabon htta mxtlif blgd bel
sakeya olayn gstrir; Kappadokiyann Zel hrind perslrin saqalar
qrd gn, bir d Kuruun hiyl il qurduu tly drk, ba ikiy
qaran saqalarn qtl olunduu gn.
Bellikl, m.. II minild Araz yaxasnda yaayan saqa boylarnn
m..VIII srd douda v Azaq yaxasnda grnmsi, Dunay ayndan
in sddincn 7 min kilometrlik bir razid iz qoymas onlarn k ynn gstrmkl brabr, hm d saqalarn trkibind mxtlif trk boylarnn olduunu srgilyir. Zaman-zaman bu boylarn ad (hun, avar,
subar v s.) ortaya xr. Altay-Sibir blglrindn Azaq yaxasna gln
saqalar burada soydalar qamrlri yerindn xardr v onlarn ardnca
m..VII srin vvlind Azrbaycana glir (qaydr). Azrbaycanda saqa
boylarnn qurduu Saqa eli txminn 80 il (m.. 670-590) davam edir.649
Qdrtli saqa elbylri n Asiya lklrindn vergi alr. Onlarn aknlar
Urartu-Asur kimi dvltlrin d dalmasna sbb olur. Artq bzi saqa
bylri n Azrbaycanda qalmaq z hmiytini itirirdi, nki burada Mada kimi nhng bir dvlt yaranmaqda idi. Ona gr d, onlardan
bzilri z tayfalar il Azaq yaxasna qaydb, orada Saqatya (Skit) elini
qururlar.
649
, 1956, 272-273.
343
Mana elinin qrub anda onun gney-dou qonuluunda formalaan mad boylarnn siyasi birliyi
m..VII srin son rbnd artq yeni qvv il ortaMada eli
ya xmd. Mada (Midiya) ad il tannan bu yeni
dvltin qdim n Asiya tarixind nmli rolu olmudur.650 Bel ki, Asur dvltinin kmsil n
Asiyada qsa mddtd byk imperiyaya evriln Mada elinin snrlar
ox geni razilri hat edirdi. Txminn 70 il davam edn Mada elinin
sonu (m.. 550) haqqnda xeyli blg olsa da, onun ilk yaranma alar o
qdr d aydn deyil, nki hmin dvrdn bhs edn qaynaqlar aydn
bilgi vermir v Herodotun saqa-mada savalarna aid ziddiytli mlumat
da bu sahd myyn dolaqlq yaratmdr. Ona gr d Mada tarixi
bu regionda m.. VII sr boyu davam edn geosiyasi durum, etnik demoqrafiya v Mada-hmni qardurmas fonunda aradrlmaldr.
Mada boylar birliyinin yarand m..VII srin vvlind regionun
geosiyasi durumu bel idi: Araz ayndan quzeyd saqa-qamr boylar at
oynadrd; Urartu dvlti Van glnn yaxalarna sxdrlmd; Urmu
gl hvzsind gclnn Mana eli vaxtil Asur-Urartu arlarnn zbt
etdiyi torpaqlarn saqa-qamr boylarnn yardm il geri qaytarrd; saqa
bylri il dostluq laqsi qura biln qos-qoca Asur dvlti is hllik
kiayaras razilri lind saxlayrd. Mana il Mada arasndak byk bir
zolaqda yerln kiik byliklr d Asur dvltinin nfuz dairsind olub,
hr il ona bac-xrac verirdi. Hmin srin ortalarna aid olaylar 668-d taxta
xan Asur ar Aurbanipaln yazlarnda yer almdr.
Manada 670-ci illrdn hakimiytd olan Axseri Asur hcumlarnn
qarsn ala bilmdiyi n manallar onu 650-d devirmi, olu Uallini
elbyi semidilr. Manada yenidn asurynml siyast brpa olunaraq
Asur dvltinin sonuna qdr davam etmidir. Bel ki, 616-da Babil il
mharib edn asurlarn iind Mana qounlar da vard. Anadoluda nc
Friqiyan v bir ne kiik byliklri dadan qamrlr Kiik Asiyada
650
Qrb yazarlar Mediya, Midiya kimi verdiyi lkad Tvratda Maday, qdim farsca
Mada, elamca Mata klind yazlmdr. Qdim forman altay eposu Maday Kara
saxlad kimi, karaimlr indi d midiyal anlamnda madayl ifadsini ildirlr.
Orta sr Avropa syahlar irvan v Muan da Midiya adlandrm (Ambrozio Kontarini, Antoni Cenkinson), amaxn Midiya dvltinin n gzl hri hesab etmilr
(Artur Eduards v Larens epmen). Dorudur, bu, tarixi anaxronizm olsa da, hr halda
qdim Mada-Azrbaycan bann sonrak ks-sdasdr.
344
345
Herodot, I. 96-98.
346
tun (Fraortun) 22 il, Kiaksarn 40 il, Astiaqn is 30 il hakimiytd olduunu qeyd edir. Ktesi is tamam frqli tarixlr gstrir.654 Bzi yazarlar bu
Deyoku asurlarn 715-d tutub srgn etdiyi Dayauku il dolaq salrlar.
Dorudur, hr iki qaynaqdak ad (Dayauku v Deyok) eyni szdr, lakin
bu adlar dayanlar ayr-ayr alarda yaam adamlardr. Biri Maday
m t
byliyind Mana caniini (akin Manni) idi, o biri is yarm sr sonra
ortaya xb Mada byliyini quran idi. Uzmanlar dayauku sznn ad deyil, landqraf titulu olduunu gman edirlr.655 Bu, hqiqt yaxndr,
lakin daha dqiq olan budur ki, Dayauku//Deyok seki il ortaya xan
toyqulardr, asur-yunan yazlarnda bu titul ad kimi verils d, ilkin deyimin yaxndr: dayauku, deyok.
mumiytl, trk dvltilik terminologiyasnda titul, san bildirn
szlrin (dd, ata, qaa, byk, tarkan, toyqu v s.) qdim qaynaqlarda
yanl olaraq xs ad kimi verilmsi geni yaylmdr. Msln, 714-d
II Sarqon Mada il Mana arasnda yerln Asura tabe yaltlr keib
bac-xrac toplayanda snrdak Mada yaay msknlrindn rman
gtirn uruk v boy balarnn adlarn siyahya yazan asur mirzlri 26
bann adn verir.656 Bu adlardan bzisi Mana andan bllidir, bzi
adlar Madaya yerln irandilli boylara aid ola bilr, bzilri d kassi v
sami addr. Lakin bu siyahda eyni adlarn, daha dorusu titul bildirn
terminlrin mxtlif fonetik trkibl verilmsi diqqti kir: Payukku v
Paukku, Madayaukku v iki Madakku. Bel ki, Kilambat v Bit-Kapsi
balarnn byk titulu birind payuk, digrind pauk kimi verilmi,
Kinqarakn ba vkili, yni batoyqusu madayauku (*ba toyoqu), Andirpatian v Aratpat batoyqular is madaku, 713-d tutulan siyahda is
maduku klind verilmidir.657 Bu son siyahda Amakki msknindn
654
, 1956, 26-27.
, 1970, 249-251.
656
Talta, Uksatar, Satareu, Satarpanu, Durusi, Anzi, Payukki, Uzi, Yakirtu, Makirtu,
Kitakki, Madayaukku, Uzitar, Paukku, Xumbe, Uzimanda, Baqparna, Dari, Ura, arruti, Madakku, Akkussu, Birtatu, Zardukku, Madakku, Karakku (, 1956, 214).
657
Siyahda Anzi sznn (adnn) An heyvandar anlam olduu kimi, bzi adlarn
da trkc yozumu mmkndr. mumiytl, bu tip siyahlarda maraql ifadlr oxdur.
Bel ki, asurlarn mada boylar zrin m..820-dki yrnd trtib olunmu vergi,
xrac siyahsnda kinuklu uma, taurlu Barzuta, kingitilenzaxl Amama, kipabarutakeli Sana v sair bu kimi deyimlrd knuq, taur (tavar) kimi trk boylar aydn seilir,
kipa-br-take, kingi-tilenck kimi mrkkb szlr d maraqldr, nki birincid
qurd drisindn geyimind istifad ednlr, ikincisind is el qurumundak gnm
qurumu diqqti kir (, 34).
655
347
658
348
Ksenofont is baqa bir versiya verir. Ona gr, Astiaq qz Mandanan pers blgbyi Kambis vermi, bu izdivacdan Kuru doulmudur. Astiaqn olu Kiaksar da
qzn bacs olu olan bu Kurua verib, bel deyir: Cehiz kimi btn Madan sn
verirm, nki olum - varisim yoxdur (. , VIII. V. 19); Asur
qayna is Kuruu perslrin yerldiyi Anann ar kimi verir (, 1956, 415).
349
Herodota gr, Mada elinin siyasi-inzibati quruluu bel idi ki, bir
xalq zn yaxn baqa bir xalqn zrind, madallar is onlarn hams
zrind, xsusil zn yaxn lknin xalq zrind hkmranlq edirdi.663 Yazarn bu qeydi gstrir ki, mrkzdn uzaqladqca Mada dvltinin tsir dairsi azalrd. Madaya tabe olan dvltlrin ksriytind lkni
yerli slaldn olan caniinlr idar edirdi.664 Sonrak hmnilrin vaxtnda bu sistem saxlansa da, satrapiya adlanan caniinliklrin ksrin
perssoylu satraplar tyin olunurdu. Asl lklr yar mstqillik vern
662
Asur v yunan qaynanda Agamtanu, Aqamatanu v Akbatan klind veriln Hmdan, (E)kbatan adnn (*Kam-ata-an) praformasn brpa etmk olur. gr bu ehtimal
doru olsa, o halda Hmdan adnn qam atalar (mskni) anlam ortaya xr ki, bunu
da qamlarn (maqlarn) sas tapnaq yeri, qamatalarn oturduu yer kimi yozmaq olar.
663
Herodot, I. 134.
664
M. Xorenatsinin yazdna gr, rmn lksin Arbakn (Kiaksarn) tyin etdiyi
caniin yerli saqa boyundan olan Paruyr idi (, I. XXII).
350
Mada elbylrindn frqli olaraq, Pers ahlarnn apard bu siyast satrapiyalarn mrkzi hakimiytdn aslln xeyli artrd.
vvlki alarda qaynaqlar Urmu gl trafndak blglrdn
Qzvin-Hmdan xttin qdr olan razilri Qutium (qutlarn lksi)
adlandrrd. Urmu glndn gney Zaqros dalar boyunca qutlarn
lulu adlanan hisslri yaylmd. Bel ki, akad-asur yazlarnda sonrak
Mana eli razisind protoazr boylarnn mumi ad qut idi. . M. Dyakonova gr, qut etnonimi m.. II minil boyu real etnik termin kimi ilnirdi.665
kiayarasnda yaayan subar boylar da zaman-zaman hm quzey,
hm d Mana-Mada razilrin kmd v bu klrd subarlarla yana onlarn bir qolu olan mitan boylar da douya kilmidi. Htta bir
mddt Urmu glnn Gygl ad qaynaqlarda mitanlarn ad il yad olunur. Mada razisind daha nc mvcud olub Azrbaycandan Xorasana
qdr yaylan qdim trk etnosunun avropoid-aralqdnizi tipi Mada elinin ilk alarnda da davam etmidir.666 Lakin aryan (ari) tayfalarnn Xorasan zrindn Madaya v gneydn Elam razilrin szmas Madann
gney blglrind yeni antropoloji tipli etnosun yerlmsi il nticlndi.
Bu alarda Mada elinin quzey-bat blglrind matien boylar da
grnmy balayr. Bzi uzmanlar kimi, . M. Dyakonov da ola bilsin
ki, matienlr hurrilrdir - deyir.667 Lakin qaynaqlarda bunlar gr eyni
xalq saylsayd, hr iki ad yana kilmzdi. Subar boylarndan olan
matienlr trk, hurrilr is qafqazdilli xalqdr. Mxtlif alarda Zaqros
dalarn ab dou blglrd partlara qaran v sonralar trkmnlr
iind grnn matien (myten) boylarn hurri saymaq olmaz. Mana v
Mada lklrind ortaya xan v sonralar bir hisssi quzey-dou regionlara km subar boylarnn iind baqa etnoniml tannan trk boylarnn olmas etnotoponimlrd aydn grnr. Msln, qdim qaynaqlarn kiayarasnn quzey-batsnda verdiyi Aqusi blgsinin ad bir ne
665
Sonralar da II Sarqona aid bzi yazlarda mad boylarnn razilri Maday, buradan
yuxar razilrs Qutium kimi qeyd olnur (, 1956, 212, 135); Htta glnksl
olaraq, Mada hmni ah Kserksin Babil yazsnda da qut lksi adlanr.
666
Hmin antropoloji tip bugncn azr v trkmn xalqlarnn timsalnda yaayr. Bu
mvzuda geni dbiyat siyahs n bax: -, 1953, 12-47; , 1956, 97.
667
, 1956, 139; Orta Asiyada myten klind ortaya xan matien etnoniminin
hl ne minil nc Krkkd maiten formas da qeyd olunmudur (, 1938, 32).
351
668
352
672
, 1956, 349.
Herodot, I. 125.
674
vvlki blmlrd qeyd etmidik ki, m..VIII-VII srlr aid asur mnblrind
ad Parsu kimi tannan indiki Fars vilayti Elamdan asl blg idi. Bura glib yerln
aryan mnli tayfalar sonrak alarda bu blgnin ad il pars (pers) adlanmdr. Bzi
yazarlar bu Parsu blgsini Urmu glndn gneyd yerln Parsu//Baru il dolaq
salr. Hr iki blg qdim trklrin bars boyad il adlansa da, I Bars blgsind yaayan barsil (bars el) trklrindn frqli olaraq, Elamdan asl II Bars blgsin glib bars
(pars) adn burada mnimsyn aryanlar irandilli idilr.
675
Rusdilli mnblrd bu adn Kir klind verilmsi mna pozunluuna sbb olur.
673
353
Tarixi mnblr gr, Qam Ata guya Kuruun olu Bardiyann ad il syan qaldrmdr. Qarda Kambiz trfindn ldrln Bardiyann ad qaynaqlarda Bardiya, Mard,
Merdis, Smerdis, Tanaoksar, Tanioksark kilind verilir (Bisutun yazs, Esxil, Herodot,
Pompey Troq, Ksenofont). Qam Atan Sphendadates (sfndiyar) adlandran Ktesi is
onu Kuruun Astiaqn qz Amitisdn olan olu v mada, ermni v kadusilrin satrap
kimi verir (, 1956, 415-416). Bardiyann Kambizl anabir, atabir qarda olduunu deyn Herodotun qeydi (III, 30) Bisutun yazsnda hamata, hamapita deyimi
il tsdiq olunur. Hr iki halda Bardiya hmni ahzadsidir v Qam Atann vvlc
onun ad altnda syana balayb, evrilidn sonra z sl adn, soyunu v pers hegemonluuna qar mbariz mqsdini gizltmmsi mmkndr. Lakin daha inandrc
variant budur ki, ilkin qaynaqlarda qamata san il tannan bu madalnn zl ad verilmdiyindn Bardiya versiyas ortaya xmdr.
677
Tbri is Alpr Tonqan m.. XII srdki olaylarla bal verir.
354
355
356
gldiyi lk Madadan douda olmaldr. Tbri yazr ki, Flstin qaynaqlarna gr, Azrbaycana gedn Zrdt orada mcusi dinini yaymaa
balad v sonra Blx, pers ahnn yanna gedib onu trk xaqanna qar mharib aparmaa thrik etdi.688 Zrdt Herodotdan sonra ortaya
xd n (m.. IV sr) tarixi onu tanmr v Zrdtn ad I Darann
yazsnda da kilmir. Avesta Zrdtdn vvl yerli inanclarla bal yaransa da, artq hmni anda irandilli boylarn iind yenidn yorulub rsy gldiyindn irandilli miqrantlarn Madada mskunlama manifesti kimi tbli olunmu, dmnlr (devlr) yerli Mada boylarnn Az,
Polad, Budi, Parika v sair adlar il verilmidir.
Tarixi analogiyadan mlumdur ki, kahinlr dini mrasimlrin icrasn baqa llr kemsin qsqanr v z pe sirrini mnsub olduu
soy, klan arasnda nsildn nsil trrk zaman-zaman yaadr. Bzn
dvltd dinlr dyind kahinlr bu dini grlri mnimsmk n
yeni cryana adaptasiya olunur. Ona gr d maqlar ilkl qam (maq)
inanlarna tcavz edn pers fatehlrinin hegemonluuna qar syan
etslr d, sonrak alarda hakim tbqnin qbul etdiyi v nc madpers sintezi il yaransa da, sonralar pers szgcindn kemi rsmi Zrdt dinini tbli edn kahinlr evrildilr. Orta sr islam mlliflri
maq v zrdti klmlrini sinonim kimi iltmilr. Bu da maraqldr
ki, qdim Alban xristian dini mrasimini, ayinini bildirn muqin szn udi dili indiy kimi mhafiz etmidir.
Tarixi blglr Mada elinin tkc dini glnklrini deyil, digr
kultur sahlrin d hat edir. Bel ki, bir mddt n Asiyann n byk
imperiyalarndan biri olmu Madann oturaq v yarmoturaq halisinin
inkiaf etmi knd tsrrfat vard. Burada ticart, tikinti, sntkarlq,
toxuculuq v baqa sahlrd byk irlilyi olmudur. . M. Dyakonova
gr, hllik Mada yazs taplmasa da, onun znmxsus yaz sisteminin olmasna bh yoxdur. Sadc, yerli yazl blglr hmnilrin
vaxtnda mhv olunmudur.
Antik ag yazarlar mad v pers boylarnn yemk, geyim kulturunu
mqayis edrkn madlarn daha ox eidli xrklri olduunu, zngin
paltar nv il perslrdn ox frqlndiyini, sonralar bu kulturu pers v
haylarn mnimsdiyini qeyd etmilr.689 Madada kurta adlanan ii v
688
689
357
, 1956, 324.
Strabon, XI. 13. 9.
692
. , I. III.15.
693
Herodot, I. 101.
694
. M. Dyakonov mxtlifdilli qaynaqlardan bu formalar rnk verir: asur yazlarnda madi, madi, mati; qdim persc - mda; yeni elamca - matape; yunanca - mdoi;
hayca - mark (, 1956, 149).
691
358
, 1989, 98; Bzi tdqiqatlar hay qaynaqlarnda ilnn mar etnonimini hay
dilind mad sznn fonetik dyimsi sayr. Lakin m.. V srd yunan yazarna blli
olan mar () boyad ilan (ilanl boyu) anlamnda pers sz olub, madlarn bir
qismin aid ola bilrdi.
696
Lakin bu adlarn inandrc etimologiyas yoxdur. Htta bunlardan birinin br
tkin (paretaken), digrinin is truk-at (struxat) trkiblri il yarana bilmsini gman
etmk olar, nki Herodot Bardiya//Mardiya adnn vvlin s hrfi (Smerdis) lav
etdiyi kimi, turukat adn da struxat klind yaza bilrdi.
697
, 1956, 148, 152.
698
, 1858, 335-339; Mnc, Qaraba ad da Yer iysi anlamn bildirir.
359
,1983, 27-28.
, 41.
, 169; Bugn geni yaylan magiya deyimi d maq sz il baldr.
360
midir. Bel ki, qbul olunmu konsepsiya imkan vermir ki, onun trk
soyundan olub, Qam Ata ad (san) dadn gr bilsinlr. Blk d, bu
tdqiqatlar qdim trk dili v mifologiyasna bld olsaydlar, bel
yanllq yapmazdlar.702
Mada v randa m.. VII-VI srlrdn ortaya xan qoadilli trkpers mhiti sonrak tarixboyu davam ets d, biz glib atan bzi yazl
abidlr qdim v orta fars dilinddir. Hmin abidlrd trkizmlr d
mvcuddur ki, bu da tbii haldr. Lakin irannaslar, xsusil mtnnaslar bu tbii gerkliy etinasz yanamlar. Bu szlrdn VII Bitikd
bhs etsk d, burada onlardan biri zrind dayanmaa ehtiyac vardr.
Qam Ata il bal Bisutun abidsindki birc cmlnin filoloji thlilini
v buradak maq (maqu) v Qam Ata (qaumata) szlrinin semantikasn
gzdn keirk:
I martiya maqu aha qaumata nama hauv udapatata haa paiiyahuvadaya
arakadri nama kaufa haa avadaa viyaxanahiya mah.
Bir adam maq, Qaumata adnda Payiyauvada Arakadri adl dada
Viyaxna aynda (syana) qalxd.
Mtxsislr Bisutun yazsnda Qam Atann adn qdim persc Qaumata klind
oxuyurlar. Lakin yuxardak kilalt yazda olduu kimi, hmin Bisutun yazsnn
elamca Kamata (Kamada) v akadca Qumati variantlarnda, hminin Yustinin ski
latnca verdiyi Kometes formasnda ilk saitin diftonq olmad grnr. Vaxtil Knig
d bunu Qomata klind vermidir (, 1956, 429).
lk df linqvistik thlill bu adn aman ata anlamnda qdim trkc qam v ata
szlrindn yaranm qamata titulu olduunu ortaya xarmdm, artq bzi yazarlarmz
bu ad Qaumata yox, Qamata klind yazrlar.
361
Bu sz trk xs adlarnda ayrlqda iln bildiyi kimi, trtibi adlarn birinci trfi
kimi d geni yaylmdr: Ataby, Atacan, Atakii, Atakan, Atalq, Ataman v s.
704
Qrzlarda xsusi isimlrl ilnn ata sz hifz edn, patron, qoruyucu anlamn
bildirir: Krz Ata (btv qrz xalqn hifz edn ruh), olpon Ata (qoyunlar qoruyan
ruh), Kambar Ata (ilxlar qoruyan ruh). Ata sz yer adlarnda ilnnd is mqdds
ocaq, pir anlamn dayr: Issk Ata, Koqor Ata, olpon Ata. VI srd yaad txmin
ediln Uluxan Ata Bitiki v Trkmnlrin crsi srind dvlt bilgsi olan
Korkud Ata adnda da ata sz ikinci trfd ilnmidir. Ola bilr ki, Madada yaranan
Avesta Yaz-Ata deyimini tapnaq atas anlamnda mhafiz etmidir.
705
Qam szn gb, km fonetik variant il biz atdran pers dili zrdt dini il bal
gbr (zrdti), gbri (maqlarn, zrdtilrin dini), lhceyi-qbri v kmra (zrdti
kmri) szlrini mhafiz etmidir.
706
Qaman, Qambay, Kambar, Kamr, Qamrli, Kmrli v sair. Bu onomastik szlrin
hams trk dillri modelinddir, nki qam hisssindn sonrak morfemlr trkc
aydn v anlaqldr. Qam sznn is trk dillrind aman anlamnda olub, kahin,
mfhumu bildirdiyini hl vaxtil M. Kaqari d gstrmidir. Kodeks Kumanikus
abidsind qadn aman bildirmk n kam katun ifadsi ilnmidir. Karaim trklri
bugn d amana kam deyirlr. mumiytl, qam//kam sz v qam//kam inanc
qdim trk trsinin mhm zlliyi idi. Bunlardan trk etnosunun atributlarndan biri
kimi V Bitikd geni bhs olunur.
362
363
364
randan yeni gldiyimi v aha atamdan xbr gtirdiyimi sylycym. Zira yalann grkli olduu yerd yalan sylmkdn kinmmliyik; istr yalan olaq, istrs dorudan he ayrlmam olaq, eyni amac
gdmrkm? (Herodot, III. 72).
nilr hakimiytin ikinci nfs verib ayaa qaldra bildi. Bununla da Byk Mada eli tarixin arxivin kedi, byk zhmtl qurduu imperiya
perslr qald.
Bellikl, Pars blgsin glib yerln aryan boylarnn bir ne
nsildn sonra Haxamani, ipi v I Kurula balanan blg byliyini
Mada elbyi Astiaqn nvsi v pers yan Kambizin olu olan II Kuru
byk Pers imperiyasna evirdi.712 hmni anda ran ahlar Quzey
Azrbaycan torpaqlarn da ld etmk n bura yrlr tkil etmilr. Bu haqda Azrbaycan tarixilri bel yazr: Pomponi Mela, Byk
Plini, Dion Kassi v baqalarnn yazlarndan aydnlar ki, massagetlrin
lksi Drbndl Gilgilay arasndak torpaqlarda yerlirdi. Bellikl, II
Kuru massagetlri ram etmkl Alban torpaqlarna yiylnmk istmidir. Onun bu istyi ba tutmad. Tomrisin balq etdiyi ikinci dyd ran ordusu darmadan edildi, Kuru dyd ldrld. hmnilrin Arazdan quzeydki torpaqlar ial etmy ynln ilk yr boa
xd.713 Gney Qafqazn bat blglrind is durum baqa idi, burada
perslr tabe olan satraplqlar vard.714
Makedoniyal skndr mlub olana qdr hmni slalsinin
220 il idar etdiyi Pers dvltinin milli siyasti randa yerli boylarn assimilyasiyasna ynlmidi. Lakin vvlki Mana razisi bu ada Mada
satrapiyas daxilind olduu n Mada adlansa da, burada irandilli mad
boylar deyil, trkdilli madlar yaayrd v Pers dvlti dalandan sonra
Kiik Mada (Atropatena) kimi tannan hmin razid Atropat Azrbiqan
adl dvlti qurdu ki, bu hm d Azrbaycan adnn ilkin yaranma alar
oldu.715
712
366
Azrbaycan adnn daha geni etimoloji yozumu II Bitikd Qdim corafi adlar
blmsind verilmidir.
717
, 1977; , 1987.
367
Tarixd onlarla Atropat adl xs mlumdur v bunlarn oxu sadc atropat sann
(rtbsini) deyil, hmin sandan yaranm zl Atropat adn dayanlardr. Atropat san
persc spahpat (qoun bas) sznd olduu kimi, persc pat, trkc atar//odr szlrindn yarana bilr. nki monqol dilind d kiik oul, odu saxlayan sonbeik v od
ahzadsi anlamnda ilnn odiqin (od tiqin) v odqan (od xan) deyimlrind grnn
od sz trkmnlidir (, I, 483-484).
719
Strabon, XI. 13. 1.
368
Babkin odu (Azrbabaqan) anlam dadn gman etmidir.720 Yaqut lHmviy gr is bzi yazarlar Azrbican adn Nuh leyhisslamn soyundan olan Azrba ad il balamlar.721 Grndy kimi, bzi yazarlar
bu lk adnn bu v ya digr xsin ad il ortaya xdn sylmidir,
halbuki Azrbaycan adnn trkibindki Azr ad bu tarixi xslrin yaad adan daha qdim qaynaqlarda vardr.722 Azrbaycan adn xs ad
il balamayanlar da olmudur. Fzlullah Ridddin yazr ki, Gney
Azrbaycanda Ouz xann gstrii il ordu torpaq yb kurqan dzldir,
trkc ucaya azr v byklrin yerin bayqan deyildiyi n bu yer
Azrbayqan adlanr.723
Dorudur, Atropatlar slalsi hakimiytd olduu src bzi qaynaqlarda Atropatn lksi anlamnda Atropaten v Atropatkan adlar
iln bilrdi, lakin Atrap//Atropat v ya yunan-part formalarndan lknin
zl Azrbiqan (Azrbaycan) ad yarana bilmzdi. nki -paten//-patkan
hisslrindn -biqan formasna keid fonetik baxmdan mmkn deyil.
Bzi masir tarixilrin guya mmkn keid n tklif etdiklri
*tarptakn formas is he bir qaynaqda ilnmmidir.724 Htta hmin forma ilnmi olsayd bel, Phlvi yazsnda grnn durbdaqn
formas kimi szn ortasndak da//ta hecasnn dmsi n sas
yoxdur.725 Hmin hecas olmayan sz is artq Atropat ad yox, atropa(atarpa-) szdr. Grndy kimi, Azrbaycan adnn yaranmas Kiik
Mada hkmdar Atropatn ad il bal deyil. Azrbaycan ad bu lknin
yerli azr boylarnn adndan yaranm Azrbiqan adnn -qan/-kan kilisini -can formasna salan (k/q > c) sonrak rb dili deyimin uyunlam formasdr.726
720
, 1991, 59.
, 1999, 124.
722
Azr xalq, 2000, 15; M. Kaarinin ltin lav olunmu xritd Azrbaycan ad
yanl olaraq ( Arabadkan) klind yazlmdr.
723
, 22; Yazarn bu yozumu qdim mifoloji grl baldr. Bel ki, tanr
mskni anlamnda ilnn Olimp, Baqastan adlar kimi Azr adnn da Tanr yurdu
anlam olmudur ki, bu da Azr (Asar) teonimi il baldr.
724
, 1989, 40; AT, 1999, 270.
725
Karnamaq, X. 2.
726
Qurqan > Curcan, Balasaqan >Balasacan, Andukan >Andican toponimlrindki dyimlr kimi Azrbiqan >Azrbican dyimsi d rblr anda gerklmidir.
721
369
370
az boyadnn as//az, kas//xaz//kaz dialekt variantlar vard.729 Bu baxmdan, eyni xalqn (azlarn) ayr-ayr dialektlrind formalaan azr, xzr,
kaspi boyadlar slind eyni az boyu anlamn bildirir v donuq (arxaik)
kild olsa da, Azrbiqan, Xzr, Qzvin (kazbi-n), Kaspi kimi etnotoponimlrin kknd az//kaz boyad ilkin dialekt variantlar il durur.
Etnik-corafi anlamda Azrbiqan ad nc Urmu hvzsini v yaxn
Arazboyu razilri, sonralar is Drbnd, Boral, rvan, Mosul, rbil,
Krkk v Hmdandan gney v dou blglri d hat etmidir. Bzi
alarda siyasi-inzibati anlamda bu snrlar bym, bzi alarda is
daralmdr.730 Sonralar Atropatenan da iin alan Azrbiqan ad daha geni siyasi-inzibati v etnik-corafi anlam damdr.731 Atropatn vaxtnda
ona tabe olan Kiik Mada (Azrbiqan) razisi v Atropatla mttfiq olan
saqa, alban, kaspi v kadus boylarna aid razilr txminn bu sxematik
xritdki kimi idi:
Azrbiqan elinin yarand
ilk alarda onun corafi snrlar
quzeyd Boral blgsin, gneyd is Hmdan blgsin qdr
uzanrd. Bat snrlar rmn, Matien blglrin, dou snrlar is
Xzr dnizi, Kadus, Kaspi, blglrin yaxn idi. Quzey-douda
is Azrbiqan Saqa blgsi v Alban eli il qonu idi. Mana eli
blmsind v vvlki Bitiklrd
bu razilrin corafi durumunu
gzdn keirmidik. Urmu gln
729
Azr xalq, 2000, 10-33; Bu boyad Gytrk yazlarnda da qeyd olunmudur: yeri
tiledim; lqi az ri bultm
(Tonyukuk, D-23); az budun
ya klt
(Kltigin I. Q-2); az krkz budun
(Kltigin
I. D-20).
730
I Xosrovun vaxtnda rmniy, beriya, Aran, Balasakan, Sisakan, Muan, Deylm
v sair yaltlrl brabr Atrpatkan da Azarbazqan trkibin daxil idi (, I. 1970,
110; , 61, 106). Ymumiytl, qaynaqlarn oxu Azrbaycan Drbndl
Hmdan aras blglri hat edn lk kimi verir.
731
Azr Beqdelinin (XVIII) Tehranda nr olunan Atekede-yi Azr srind rmn
blgsini d snrlar iin alan Azrbaycann ski v sonrak hdudlar daha geni verilmidir (, 120).
371
Strabonun qeyd etdiyi gy szn bura gln perslr kalka yolu il saxlamlar,
nki qdim persc kapautaka, orta persc kapot deyimi hmin gy anlamn bildirir
v Gy gl adn haylar da kaput gy rngi il vermilr. Gln ikinci ad kimi Strabonun verdiyi Matien gl ad is kiayarasndan gln matien-subar boylarnn Urmu
glndn bat blglrd yerlmsi il baldr. Matienlrdn nc Van glnn quzeydousundan glib Urmu gl hvzsin yerln urmu boyunun adn Asur qayna Urmeyate toponimind ks etdirmidir ( 73, III); Bellikl, gln blli adlar
Gy gl, Urmu gl, Matien gl ardcll il ortaya xmdr. Urmu v Urmiya toponimlrindn Yaqut l-Hmvi v baqa yazarlar bhs etmilr (, 1999, 132).
733
Azrbiqann corafi snrlarndan v halisindn danan Yaqut l-Hmvi qeyd edir
ki, onlarn dili l-azriy adlanr (, 1999, 125; -,1983, 8).
372
373
Zikertu (Saqarti) boylarnn gney kn hisslri Mada andan sonra iran dilin
ken boylardandr. Artq hmni anda onlar persc danan boylar srasnda tqdim olunur (Herodot, VII. 85); Bisutun yazsnda syan saqartili itrantaxma Kiaksar
soyundan saylr. Gney kn saqartilrin sonradan perslmsi hm d onunla sbut
olunur ki, onlar trkdn dnm idilr, nki Herodotun yazdna gr, dyd trk svarilri kimi perslr xas olmayan arkandan istifad edirdilr.
737
Herodot, III, 93.
738
, 1972, 517, 61-ci qeyd.
739
, 1989, 8.
740
, 1968, 18-20.
374
Yarmkri trklrin trkm, krd, padar, york adlanmas bllidir. Bu szlr etnonim deyil, yaam trzi il bal etnoqrafik termin kimi ortaya xmdr. Ona gr d
orta srlrin rbdilli qaynaqlar krd sz v onun toplu anlamnda krad variant il
yarmkri tayfan oturaq tayfalardan frqlndirmidir. Msln, Muanda oturaq yaama kemyn trkmnlr krd-i bil skkn adlanmdr. Krd sznn irandilli
boy (etnonim) anlam sonralar ortaya xmdr. Eyni durum etnoqrafik termin olan tat
szn d aiddir. Bel ki, aran, hrli, oturaq anlamnda olan bu sz uyur tat (hrd oturan uyurlar) deyimind olduu kimi, fars tat, trk tat deyimlrind oturaq
tayfalar bildirmidir.
742
Strabon, XI. 7. 1.
375
bir sra xalqlarn formalab ortaya xmasn qdim grc qaynaqlar saqalarn qafqaza yrnn nticsi kimi verir. Qafqaznaslqda oxdan
bel fikir formalab ki, qdim grc rvaytlrind xzrlrin yr
motivi dumanl kild olsa da, saqalarn Gney Qafqaza gliini ks etdirir.743 Xzrlrin saqa boylarndan saylmas gerkliyi ks etdirs d,
bu blglrd saqalarn xzr adlanmas tarixi baxmdan anaxronizmdir. Grc qaynaqlarnda sonrak olaylar skndrin yr il balansa
da, iber xalq Selevkilr anda, haylar da sonrak rsaqlar anda formalama imkan ld etdilr. Protoazr boylarsa bel imkan hr iki qonusundan daha nc ld etmidi, nki vahid siyasi qurum trafnda azr
xalqnn formalamas n Atropatn vaxtnda artq tarixi rait yaranmd.
Adtn Alban v Atropaten elindn danan azr tarixilri etnik
corafiyan diqqtdn qarr, ber v Ermniy ellrind yalnz kartveliber v hay-ermn boylarnn yaadn dnrlr. Halbuki hl Ermn
v ber ellrinin yaranmasndan nc bu dvltlrin hat etdiyi blglrin oxunda protoazr boylar, sonrak dvrlrd is azr boylar yaayrd. Bu baxmdan, Azrbiqan elinin qonu lk v blglrini, tri d
olsa, gzdn keirmk lazm glir.
Azrbiqan elinin quzey-dou blgsind polad boyunun yaamas
hl Mana andan blli idi. Qaradala Tal dalar arasnda yerln
bu blgnin arxasnda sonrak qaynaqlarn qeyd etdiyi Kaspiana blgsi
glir. Kaspiana blgsini qaynaqlar gah Kiik Mada, gah da Alban elinin
trkibind verir. Mana anda polad boylarndan batda Urmu gl il
Araz ay arasnda zngi boylar yaayrd. slamaqdr Azrbiqann bu
quzey blgsind hmin boylarn davaml olaraq grnmsi d diqqti
kir.744 Zngi blgsindn quzeyd, Arazn sol yaxalarnda is sonralar
grdymz qapan (qafan) boylar da Mana anda Xzrl Urmu arasnda idi. Arazdan quzeyd Saqa eli anda ksr protoazr boylar m743
, 1987, 24-26; Dorudur, m.. VIII srin sonunda qamr hcumlar Qara
dniz yaxasnda qdim Kolx arlnn dalmasna sbb olmudu, lakin onun yerind
protoibier-kartvel boylarnn toparlanb yeni dvlt qurmas 5-6 srdn sonra olmudur.
744
Xudafrin krpsnn Zngiyan blgsind salnmas haqqnda orta sr qaynaqlar
bilgi verir. Sonralar zngi boylar buradan Azrbaycann mxtlif blglrin yaylmdr. Qdim qaynaqlarda Zngiboyu (Sangibut) adlanan bu blgdn gney (Zncan), v
gney-batya (Zngi Atabyliyi), hminin Arazdan quzeyd Zngibasardan tutmu,
Zngzur-Zngilan ynnd klr olmudur.
376
mi saqa ad il tannrd. Saqa eli is sonrak Alban lksinin bat blglril Naxvan v rvan xanlqlarnn razilrini d hat edirdi. Ona
gr d Azrbiqan elinin quzey blglrinin etnik trkibind bu faktor
qabarq grnr. Bel ki, burada saqa, qamr, ggr, subar, kngr, kasax, kaspi v sair bu kimi trk boylarnn, hminin Urartu andan qalma qafqazdilli (nax, alarodi, udi v s.) boylarn izi vardr.
Atropata tabe olan azr boylarnn nmli bir hisssi d Arazn sol
yaxalarnda v Naxvan, Vedibasar, Drlyz blglrind v Gyc
gl hvzsind idi. Strabon yazr: Ermn hri Artaksatn yanndan
keib Azar (blgsi) boyunca Atropaten qdr dou ynd axan Araz
ay Araksenadan (Araz ovasndan) keir, sonra quzey-douya dnr v
nhayt Kaspi dnizin tklr.745 Araz ovasnn corafi koordinatlarn
vern yazar qeyd edir ki, Araz ay Alban lksin qdr bu ovalqdan
axr, Alban lksi v Kr ay il snrlanan Sakasena da hmin ovaln
arxasnda yerlir, daha sonra is Qoqarena (Ggr vilayti) glir.746
Strabonun yazsndan blli olur ki, Araz ay masir Artaat-rur
arasnda Araz ovasndan (Araksenadan) keir, hm d azrlrin blgsi
boyunca axr. Olsun ki, rurla Vedi arasnda masir Arazdyn yerad
hmin Araksenann bir hisssidir, lakin N. Adons antik yazarlarla Xorenatsinin qeyd etdiyi Araksena ovasnn ( , )
Axuryan ayndan rura qdr uzanan Ar (Ararat) vadisi olduunu
gman edir.747 Hr halda, rura qdr uzanan Araksenadan sonra Alban
razisi balayrsa, onda Strabonun anda (m..I sr) Naxvan-Zngzur
blglrinin dou trflri d Albaniyaya aid olmaldr. Araksenadan
quzeyd Kr qdr veriln Sakasena is Drlyzdn balayb Gyc
glnn bat v quzey yaxalarn hat etmlidir. Strabonun bu mlumat
inandrc grnr, nki ad kiln blglr vaxtil Saqa elinin razilri
idi. Strabonun Boralda verdiyi Qoqarena (Ggr) vilaytind d trklr
yaayrd. N. Adons Ggr vilaytinin daxilind kngr boylarnn yaad blgnin gneyd olduunu qeyd edir.748 Olsun ki, kngrlrdn d
745
377
gneyd lyz dann quzeyind qazax boylar yaayrm, nki buradan balayb Araza axan Kasax ayn qdim qaynaqlar da qeyd edir.
Azrbiqann quzey qonuluunda mbahis douran msllrdn
biri qaynaqlarn ox vaxt alban-aran boylarndan kaspi ad altnda bhs
etmsil v kaspilrin bir-birindn aral blglrd verilmsil ortaya
xmdr. slind, qaynaqlarda yanllq yoxdur, gnah kaspilrin yalnz
bir blgd yaaya bilmsini gman edn tdqiqatlardadr. vvla, hr
hans bir boyad mxtlif blglrd ola bilr, nki eyni etnonimi dayan boylarn ayr-ayr razilrd mskunlamas tbiidir, ikincisi d, dialekt frqlri il ortaya xm azr//xzr//kaspi boylar kimi, ayr-ayr
dialektd eyni leksik anlaml ad (alplar, rnlr) dayan alban v aranlar
da protoazr boylarndandr. Bu baxmdan, kaspilrin mxtlif blglrd
qeyd olunmas qanunauyun haldr.
Yuxarda qeyd etdik ki, kaspi ad azr il eyni kkdn yaranmdr.
Bu etnonimin kknd dayanan kas//as boyad kaz//az variant il d ilnmidir. Bel ki, Qzvin (*Kazbi-n) adnda olduu kimi, qdim hayca
Kazb, Kazbuni deyimlrini qeyd edn qaynaqlar kaspi etnoniminin kaz
kkn vermilr. Xzrin gneyind Gdik keidinin v Byk Qafqaz
dalarnda bir ne keidin tarixi qaynaqlarda Kaspi qaps adlanmas,
Ggr (masir Boral) mahalna girn Pompeyin q Kr qrandak
(Haspi//Kaspi) adl yerd keirmsi, hrbi qvvlrdn bhs edn
bir hay qaynanda Kaspi byinin Ggr srasna aid edilmsi, Tiflisdn
batda islamncsi qaynaqlarda ad ken baqa bir Kaspi hrinin arxeoloji blglr gr m.. I minilin ortalarndan mvcud olmas, Kolxidadan Xzr dnizin gedn yolun Kaspi dandan kemsi, Favst Buzandn Paytakaranda (Aa Qaraba) kaspilrdn bhs etmsi v bir
sra baqa qaynaqlarda kaspilrin mxtlif blglrd verilmsi aydn
gstrir ki, protoazr boylarnn byk bir hisssi mumi kaspilr ad
il tannmdr.749 Kaspi dnizinin yaxas boyunca kaspilrin daha byk
msaflr yayldn Pomponi Mela v Artemidor da qeyd etmilr.750
Herodot da kaspilri bir-birindn aral iki (XI, XV) satraplqda verir.
Antik a yazarlar kaspi boylarn Xzrin bat yaxas boyunca
Astaradan Drbndcn mxtlif blglrd qeyd etslr d, Kaspiana
blgsini sasn indiki Muan-Tal blgsind verirlr.751 Lakin hr bir
749
750
751
378
konkret mtnd Kaspianann corafiyas yalnz tekstoloji baxmdan dqiqldiril bilr, ks tqdird mxtlif Kaspianalar bir-birin qarar.
Bel ki, (Kiik) Madann snrlarn czan Klavdi Ptolemey (II sr)
douda Kaspi dnizi yaxalarnda yaayan kadus, qel, dribik (derbik),
anariak, mard boylarnn adn kir, batda (!) is rmn yaxnlnda
Madann bat hisssind yerln kaspilr v onlardan aada asurlarn
razilri boyunca uzanan Matiena lksindn bhs edir.752 Yazar douda
hm d Part lksin gedn yolun Kaspi qapsndan kediyini gstrir.753
Grndy kimi, Azrbiqann dousunda olduu kimi, batsnda da kaspilr vard. Ona gr d aada Strabondan vercyimiz sitatda ermn
ar Artaesin Azrbiqandan qopard Kaspiana blgsi doudak deyil,
batdak Kaspianadr. Yni Byk Armeniya snr douda Xzrcn
deyil, Ar dann dou tklrincn uzanr.
Antik yazar Polibi (m..II) zndn bir sr nc Atropaten elinin
Xzr dnizinin gneyindn (Hirkan) Qara dniz (Ponta) qdr uzandn qeyd edir (Polyb. V. 55). Sovetlr dnmind rus tarixilrinin son
tdqiqatlarn mumildirn 3 cildlik Qdim dnya tarixi (1982-1983)
kitabnda kollektiv mlliflrin yazd blmd deyilir ki, sonrak Kiik
Mada (Azrbiqan) dvltinin hat etdiyi razilrl siyasi v qohumluq
ba olan Atropatn varislikl vvldn Mada ar olduunu dnmy
sas vardr, zllikl III Darann anda o, alban v baqa Gney Qafqazn dou boylar il mttfiq idi, htta onun dostluq balar Quzey Qafqaz bozqrlarnacan uzanrd v Alban-Azrbiqan ba m.. IV-II sr aid
arxeoloji blglrd d aydn grnr.754 lbtt, bu balarn sasnda
mxtlif adlar dayan protoazr boylarnn eyni etnik kkdn olmas faktoru dururdu. Atropatn anda Azrbiqan elinin quzey snrlarnn qafqazdilli boylarn mskunlad blglr qdr uzanmas da tbii idi.
hmni anda perslrin Arazdan quzey yr II Kuruun lm il
nticlns d, sonralar I Darann vaxtnda pers ordular Qafqaz dalarnacan gedib xa bilmi v Gney Qafqaz satraplqlar qurulmudu. Atropatn idar etdiyi satrapla quzeyd Ggr v ber razilri d daxil idi.
Lakin saqalardan quzeyd olan Kambisena, Ereti, Kaxeti blglri v
udilrin yaad blg Atropata tabe deyildi.
752
379
Antik yazarlarn saspeyr kimi verdiyi subar boylarndan vvlki blmlrd geni
mlumat vermidik. Matien v tibaren boylar haqqnda mlumat is IX bitikd verilir.
756
, 1990, 46.
757
Herodot, I. 104.
380
Herodotun vaxtnda Byk Armeniya uzunluu 310 km olan bir lk idi. Htta
onun dou qonusu olan Matien razisi uzunluuna gr (750 km) ondan ikiqat artq idi
(Herodot, V. 52); Hmin Armeniya is bura sonradan gln haylarn deyil, rmn boylarnn lksi idi. Trkc olan ermn etnoniminin yaranma, ilnm v yaylma tarixi II
Bitikd verilmidir. Douya miqrasiya edn trklrd ermn etnonimi teonim kimi d
ilnmidir. Teleut amanlarna gr Ermen kan gyn nc qatnda yaayr.
759
, 1971, 246-253.
760
, 1989, 535, 539, 560.
761
Herodot, I. 202.
762
, 1971, 224; Axaratsuts adl qdim hay qayna hmin blgdn gneyd
yerln Kust-i Xorvaran vilaytind Kakar yeradn verir (, 1979, 22).
763
, 1971, 307-308.
381
382
d, onun bu fikri il razlamaq olar ki, z dilin v mdniytin gr Ermniy lksinin xalq hurri-subar etnik boylarna aid idi, haylar is
tarixi Urartunu etnik-mdni v siyasi chtdn mnimsmi v yerli
hali il davam edn qovuma bir-iki srdn sonra baa atmdr.768
K. V. Trever yazr ki, ilk Byk Ermniy dvltini quran Artaesin milli mnyi blli deyil.769 Sonralar Ermniyd hakimiyti uzun
srn rsaqlar slalsi d hay deyil v bunu K. Prokopi 560-da yazd
Tikintilr haqqnda srind zllikl vurulayr: He kim dnmsin ki, Arsaklar ermni soyludur.770
Bellikl, Azrbiqann bat qonuluunda olan Ermniy lksinin
yerli halisi trklr v Urartu andan qalma qafqazdilli boylar idi. Bura
gln haylar yerli ermn trklri kimi xristianlab ermni oldular. Bu
baxmdan, qdim ermn tarixi il sonrak hay-ermn tarixini ayrmayan
uzmanlar, zllikl qdim hay tarixilri gerk durumu thrif etmi v
din (kilis) tarixini xalqn tarixi kimi qlm almlar.771
vvllr kiik lk olan Ermniynin nc perslr, sonra makedoniyallara v Selevkilr tabe olduunu deyn Strabon yazr: Sonra romallarla dyn Byk Antioxun strateqlri Artaksi v Zariadri lkni
iki hissy ayrd. arn tyinat il onlar lkni idar etdilr. ar mlubiyt urayanda onlar romallar trfin kedilr v zlrini ar elan edib
mstqil oldular. Artaksinin xlfi Tiqran szn sl mnasnda Armeniyaya hakim oldu.772
768
... Urartu halisi kimi, subar-arimelrin d haylamas prosesi baa atd n biz
artq yunanca formalam (armen-oi, Armen-ia) yeni, hm d mmkn qdr hay dili
dominant il armen ad altnda yeni etnik keyfiyt dnmliyik ( 1947, 209).
769
1953, 165; Lakin Artaesin madal olmas bllidir v adnn mxtlif dillrd
yazl formalarn (hayca Arta, Artaes, yunan lifbasnda ssi olmad n
Artaksiy) diqqt alanda bu adn trkc rta olduunu grmk olur. Artaes z is
adn yunan-makedon deyimin bnztmk n Artaxasi yazdrrd.
770
Prokopiy, III. 1. 4; , 4, 1939
771
Dorudur, haylarn ermnilmsi xristianlama olay idis, slamdan sonra bzi
xristian trklrin (ermn v alban) kilis yolu il haylamas etnik alanma idi
772
Strabon, XI. 14. 5; 14. 15; Rus tarixilri yazr: Bel arlarn gerk hakimiyti Parfiyadak mumi siyasi durumdan asl olurdu. sirlikd olan ermni ahzadsi Tiqran
onu Armeniya taxtna qaytaraca tqdird Atropaten razizindn Parfiyaya 70 dr
vercyini vd edrk II Mitridat raz sala bildi, m.. 95-d II Byk Tiqran Armeniya ar oldu (, II, 1983, 406-407).
383
lk df Byk Ermniy dvltini quran v qonu lklrin torpaqlarn zbt edib Ermniy dvltin qatan Artaes (Artaksi) haqqnda
Strabonun qeydini v Artaesl bal bir yazl blgni gzdn keirmk
lazm glir, nki bir-birini tamamlayan bu tarixi sndlrin yanl rhi
Byk Ermniy mifini ortaya xarmdr.
Selevki hkmdar III Antiox romallara Maqneziya savanda mlub olanda onun romallar trf ken strategi Artaes frstdn istifad
edib zn Ermniy ar elan edir. Bellikl, I Artaes (m..189-160)
ilk mstqil Ermn dvltinin hkmdar olur. Onun beriyadan v Kiik
Madadan (Azrbiqandan) qopard blglri Strabon bel verir: Onlar
madallarn Kaspiana, Favnitid, Basoroped, iberlrin is Pariadr dann
tklrini, Xorzena v Krn o biri trfind olan Qoqarena blglrini
zbt etdilr.773 Aadak sxemdn d grndy kimi, Artaes Ermniynin quzey-dou qonuluunda olan blglri zbt etmidi v burada
ad ken Kaspiana Strabonun Albaniya trkibind verdiyi (XI. 4. 5)
Arazn aa axarndak Kaspiana yox, Arpa ayndan quzeydki Kaspi
yurdu v ya Van glndn douda Arazn orta axarnda olan v buna aid
yuxarda Klavdi Ptolemeydn sitat gtirdiyimiz Kaspiana idi.774
Bellikl, Artaesin
tutduu Kaspiana Azrbiqann quzey-batsnda Matienadan quzeyd yerlirdi. Kaspianann qonuluunda Favnitidann (gr
bu Favena deyils) dqiq
yeri blli deyil, lakin Basoropeda sonrak Vaspurakan v ya Gyc gl
yaxasnda olan basar boy773
384
385
Bu yazlarn aramey lifbas il olduunu sylyn tdqiqatlar yaznn hans dild (udi, hay, iran, aramey) olmasn myyn ed bilmirlr,
yalnz yerli dillrdn biri olacan sylyirlr.779 Yaznn tapld blgd Urartu v Saqa eli andan protoazr boylarnn yaadn yuxarda sylmidik. lk rmn dvltinin formalad ada (m.. II sr) bu
blgy baqa etnik boylarn szmas da mmkndr, ancaq yazlar yerli
(aborigenlr) azr trklrinin dilind oxuna bilir. Bel ki, 1-ci dan zrindki drd stirlik yaz uzmanlarn verdiyi transkripsiya il azr trkcsind (y dialektind) bel oxunur: 780
transkripsiyas
artsi
mlkbryi
yritr
bvndknlt
779
oxunuu
Artaasi
mlik biryi
yeritir
bunda konlt
anlam
Artaes
mlik biryi (mrzi)
yeridir.
Buraya qonduruldu (qoyuldu).
386
387
388
parras, parsi, pavsik, daxi (dai), pantimat v sair boylarn adn sadalayr.
Ad kiln boylardan Atropatn anda saqa, alban, kaspi v kaduslar
Azrbiqann mttfiqi, digr boylar is nc skndrin ayrca caniinlik
kimi ayrd Byk Madann, daha sonralar is Part eli yarananda onun
trkibind idi.786
Azrbiqan eli qurulana qdr lknin etnik demoqrafiyasnda bzi
dyimlr ba vermidi. Quzey blglr qaydan saqa-qamr boylar,
batdan gln mitan boylar halinin sxln artrmd. hmnilr is
Xzr yaxas blglrdn bat lklr xeyli hali krmd. Bel ki,
Misirdki Memfis hrind v Elefantin adasnda kaspi mhllsi
vard, Lidiyada is hirkanlarn yerldiyi yer Hirkan oval adlanrd.
Bu kknlrin hellin anda yerli hali v ya makedoniyal skrlrl
qarq yaad kndlrin halisin katek (qatq) deyilirdi.787
Antik a yazarlarnn kadus (kadusi), hay qaynaqlarnn kate adlandrd boylar Xzrin gney-bat yaxasndak byk zolaqda yaayan
yerli aborigenlrdn idi. Ktesiy gr, kaduslar mad boylarndan deyildi,
htta onlar madlara dmn idilr. Lakin yazarn bu qeydind trksoylu
v yaxud ariyansoylu madlarn nzrd tutulmas blli deyil. Strabonun
vaxtnda aryanlardan frqlnn kaduslar hl aryan (pers) dilinin tsiri altna dmmidi, grnr, onlarn oxu bu tsir Sasani anda uramlar, lakin kadus//kate boyunun hans adan trkc tal etnonimini damas da blli deyil, nki Gney Qafqazn mxtlif blglrind mskunlaan tals boylarnn Trkstandan glm tarixi qaynaqlarda qeyd
olunmamdr. Strabon yazrd: Kaduslar piyadalarn sayna gr, aryanlardan azdr; yax cida (mizraq) atrlar; dalq yerlrd svarilrl birg
dyrlr.788
Grnr, yalnz Atropat anda onun mttfiqi kimi savalara qatlan kaduslar n Mada, n d hmni dvltin tabe olmamlar. Tarixi
786
Tapir boyunu hirkan v aryan (ari) boylar arasnda vern Strabon srinin mxtlif
blmlrind Xzrin bat yaxas boyunca quzeydn gney saqa (skit), uti (viti), kaspi,
alban, gel, kadus, anariak, amard v hirkan boylarnn adn kir, Hirkaniyaya yaxn
blgd mskunlam dailrin bir qismini aparn adlandn qeyd edir, Xzr (Hirkan)
dnizindn aryanlarn msknin qdr msafnin min kilometrdn artq (6 min stadi)
olduunu yazr (Strabon, XI. 8. 1-8); Yazarn qeyd etdiyi aparn boyadnn sonrak abar
(avar) boyuna v ya partlarn parn boyuna aid olduunu dnmk olar.
787
, II. 1983, 336.
788
Strabon, XI. 13. 4.
389
390
zlliklrini saxlasalar da, onlarn sasnda btvln azr xalq formalard. Ona gr d, Azrbiqan halisinin hmin alardan balayaraq
azr v azrbi adlanmas tbii idi .792
Grndy kimi, Mada elinin squtundan 220 il (hmni a)
kendn sonra kemi Mana elinin corafiyas daxilind yenidn protoazr boylarnn Azrbiqan (Kiik Mada) adl dvlti yarand. Yerli v
glm boylarn sintezindn yaranan azr xalqnn burada tarixi kklri
qdim olsa da, protoazr boylarnn bir xalq kimi formalamas Azrbiqan eli anda gerkldi. Glm-yerli sintezi tkc etnolinqvistik sahd deyil, sz sntind, musiqid, etnoqrafik v tsrrfat sahlrind
d zn gstrirdi.
Azrbiqan elinin yerldiyi razilrin daha qdim arxeoloji kulturu
burada qdim alardan mvcd olan tsrrfat nvlrinin diaxronik inkiafn, glnksl yaam trzinin yeni alarlarla davam etdiyini gstrir.
Protoazr boylarnn sas hisssi oturaq yaamla keinirdi, lakin mhsuldar torpaqlarda kinilikl heyvandarln sintezini gerkldirn yarmoturaq v sasn heyvandarlqla mul olub, yaylaq-qlaq yaam il
keinn yarmkri boylarn demoqrafik kisi d Quzey Qafqaz, Dou
Avropa v Orta Asiya bozqrlrndan qaydb azr trklrin qaran bzi
trk boylar il artmd.
lkd oxlu faydal qaznt yataqlar vard, burada quruun, mis,
qzl, gm ld olunur, dmir istehsal il metallurgiya sahsi, dmirilik snti tkmillirdi. Arxeoloji qazntlardan ld olunan zrgrlik
nsnlri, zllikl nfis ilnmi zk, sra, sinbnd, bilrziklr v
silah nvlri metalilm sntinin inkiaf etdiyini gstrir. Dmirilikl
paralel dulusuluq snti d tkmillmidi, boyal, naxl irli qablar
lknin ksr blglrind hazrlanrd. Toxuculuq sahsind, xal-xala
sntind irlilyi vard.793
Dmy v suvarma sullarndan istifad edn Azrbiqan kinilri
geni taxl zmilri, dnli bitkilr becrir, ba-bostan salr, antik qaynaq792
Polibi Kiik Mada (Azrbiqan) halisini mumi satrape etnonimi il adlandrr (AT,
1994, 139); Yunan yazlarnda yaban adlara s hrfinin artrldn (dittoqrafiya)
diqqt alsaq, onda atrape adnn adrabe//azrbi etnonimi olduunu dnmk olar. Bu
halda Azrbiqan adnn kknd duran azrbi etnoniminin azrbi variant ortaya xr.
793
Pazrq xals bunu aydn ks etdirir. Bel ki, 24 Ouz boyu motivini ks etdirn
v bugncn rngini saxlam Pazrq xals Altaya Azrbaycandan aparlmd. Bu
bard geni mlumat n bax: Azr xalq, 2000, 103-108.
391
larda mada otu adlanan yonca kirdilr. Mxtlif trl meyvlrl bol
olan balar vard. oxlu alp mnliklri, otlaq-r yerlri olan Azrbiqanda heyvandarlq, zllikl qoyunuluq qdim alardan geni yaylmd. Burada Mana eli anda olduu kimi, Azrbiqan eli anda da
atlq nmli yer tuturdu. Antik a yazarlar Azrbiqanda bol mhsul
vern zm tnklrindn, bu lknin alp mnliklrind, geni rlrd bslnn oxlu iri v xrdabuynuzlu heyvan srlrindn, oxsayl
ilxlardan bhs edir. Qdim yazl qaynaqlarn verdiyi mlumat tsdiq
edn arxeoloji qazntlara gr, Kiik Mada elind oxlu hr, qala v
mbdlr d vard.794
pk yolu zrind yerln Azrbiqanda ticartl mul olan tacirlr zmrsi formalamd. Hmdana in, Orta Asiya v Hindistandan gln ticart karvanlar buradan Babil-Misir v Qanzak-Qara dniz
yolu il bat lklr, Qanzak-Muan yolu il Qafqaz v Dou Avropa
lklrin gedirdi. Hellin anda quzey-gney v bat-dou yollarnn
ksidiyi Azrbiqan eli byk tranzit lksin evrilmidi. Ticartin bel
inkiaf etdiyi Azrbiqanda makedoniyal skndr andan hellin arlarnn adna ksilmi sikklr v rsaq arlarnn, daha sonralar Sasani
ahlarnn pulu ilnirdi.
Hl Mada anda Azrbiqann quzey qonuluunda saqa-qamr
boylarnn glib yerlmsi bura bozqr kulturu gtirmidi. Glnklrin
yerli-glm sintezi mxtlif kultur sahlrind iz buraxd kimi, hrbi
sahd v etnoqrafiyada da znginlik yaratmd. Yerli mifoloji motivlr
yeni alarlarla znginlmidi. Ouzxan, Korolu, Dd Qorqud obrazlarnda protoazr (saqa-qamr) v prototrkmn (part) glnklri yerli
corafi duruma kklnirdi. Yerli mbudlar, mbdlr Tanrlq tapnaqlar il znginlirdi. Azrbiqan eli alarnda rann Sistan blgsind
zrdtilik dininin part qolundan frqli olaraq, anti-trk ovqatl pers qolu
geni yaylmd. Tanr qamlar (amanlar), atprst maqlar zrdtilik
inancndan qorunmaa alsalar da, Part eli anda maqlarn bu dini
qbul etdiyini v Sasanilr anda onu tbli edn kahinlr evrildiyini
d grmk olur.
794
392
Part anda hay dilin ken qosan (qusan) sz bugn d ermni dilind ilnir.
M. Xorenatsi d qdim hay soylarndan danarkn Arqam-ozan adn kir.
796
, 1989, 81.
797
, 1953, 156-160.
393
lrind mrkzi hakimiytdn qopma ovqat gclnmy balamd: kaduslar m.. 404-d mstqillik urunda savaa qalxmdlar, az sonra
imperiyann bat yaltlri hmni boyunduruunu atmdlar. Yunan
dvlti d m.. IV srin ortalarnda ziflyib Makedoniyadan asl duruma dm, hmni dvlti is daxili syanlar, hakimiyt kimlri
il vvlki qdrtini itirib ziflmidi. Bu durumda makedoniyal skndrin Asiya zrind hkmranlq etmk n balad yr ona uur
gtirdi v Hindistana qdr gedib xa bildi. III Darann mlubiyti il
Pers dvlti m.. 330-da dald. hmni slalsinin idar etdiyi satraplqlar skndrin lin kedi, lakin Mada satrap Atropata tabe olan blglrin Hmdandan quzeyd olanlar skndrin qurduu imperiyadan
knarda qald. Bu durum Arazdan quzeydki blglri d skndrin yeni
imperiyasna daxil olmaqdan qorudu. Bellikl, Azrbiqan elbyi Atropat
Arazdan yuxar Gyc hvzsindn Hmdana, Xzr yaxasndak kaspi
v kaduslara qdr olan byk bir razid dvlt qurdu.
hmni dvlti dalandan sonra Azrbiqan elinin yarand an
geosiyasi durumu bel idi. Sonrak alarda is Azrbiqan elinin Selevki,
Part v Sasani dvltlri il olan laqlri onun siyasi tarixind mhm
rol oynad. Bel ki, skndr qar savaan hmni ordusunda nmli
yer tutan Atropat hmnilrin mlubiytindn sonra yaranm durumdan mhartl yararland; zn ar, lksini mstqil dvlt elan etdi v
digr caniinlrdn frqli olaraq, skndrin ayana getmdi.
Atropat nc caniini olduu btv Madan deyil, Hmdandan
yuxar Urmu hvzsi v Arazdan quzeydki bzi blglri hat edn
v qaynaqlarda Atropat Madas adlanan Yuxar Madann hkmdar
oldu.798 Fateh skndrin vaxtnda Byk (Aa) Madaya nc Oksidat
(pers), sonra rsaq (part), skndrdn sonra is Pifon (yunan) adl caniinlr tyin olundu, Atropat is Kiik (Yuxar) Madan mstqil dvlt
evirmk n diplomatik gedilrl skndr il yaxnlq ed bildi.799
skndr lndn sonra (m.. 323) Babild keiriln hakimiyt blgsnd itirak etmmsi d gstrir ki, Atropatn idar etdiyi lk makedoniyallara tabe deyildi.
798
394
395
rsaq byin bal il Xorasan v Gney Trkmnistanda gclnn parn boylarnn konfederasiyas Part torpaqlarnda vahid dvlt qurmaq urunda 20 il davam edn
mbarizy qalxd v dnya imperiyalarndan biri olan Part elini qurdu (, 1977, 89).
803
III Antoxun anda satraplar strateq adlanrd.
396
397
398
yazr ki, dal (daqi) boylarnn iind byyn Artaban rsaq soyundan
idi.811 Hmin azr-part soylu Artabanla balanan rsaqlarn kiik qolu
Sasani ana qdr Part elini, ran v o cmldn, Azrbiqan v Ermniy lklrini idar etdi.812
Makedoniyal skndrin m.. IV srd douya yrndn sonra
n Asiyada yaranan geosiyasi proseslrdn knarda qalb mstqilliyini
qoruyan v lazm glnd savaa 50 min skr xara biln Azrbiqan
elinin daxilindki hadislr haqqnda qaynaqlarn verdiyi mlumatlar az
olsa da, Atropat Midiyas deyiminin Atropatn adndan yarandn vurulayan Strabon Azrbiqan v onun hkmdar haqqnda yazr: Srkrd
Atropat Byk Midiyann bir paras olan bu lknin makedoniyallara
tabe olmasna imkan vermdi.813 Yazar lav edir ki, ar elan ediln
Atropat z qrar il bu lkni mstqil etdi v onun nslindn olanlar
ermnilrl v suriyallarla, sonralar is partlarla evlnib qohum olduu
n hl d varislik bu aild saxlanr. lbtt, burada shbt etnik
qarmadan deyil, ar ail zvlrinin Ermn, Suriya v Part hkmdar v
caniin aillri il qohumlamasndan gedir. Atropat v onun nslindn
olan Artabazan, Mitridad, I Aryabarzan, I Artavazd, II Aryabarzan, II Artavazd v ad qaynaqlara dmyn digr atropatilr Azrbiqan, hm d
sonuncu elbylr rmniyni idar etmilr.814
Bellikl, Azr trklrinin siyasi-tarixi corafiyasnda Saqa elindn
sonra Azrbiqan eli ikinci dvlt idi ki, Araz aynn hr iki trfind
myyn blglri hat edirdi. gr Saqa eli anda arlq Arazn
quzeyind idis, Azrbiqan eli anda bu arlq Arazdan gney blglr drd. Azrbiqan elinin snrlar iind protoazr boylarnn dialektlri arasnda lknin mrkzi blglrini hat edn Urmu hvzsind ilnn azr dialekti sasnda mumnsiyt dili yarand. Bu alarda
Arazdan quzeyd olan Aran//Alban elind is azr dialektindn ox da
frqlnmyn xzr dialekti ilnirdi. Azrbiqan eli anda azr xalq
formalad v hmin alarda lknin bugnk Azrbaycan (Azrbiqan)
ad bu xalqn adndan yarand.
811
, I. II. 3.
Anas part, atas azr (atropatenli) olan Artaban Part ah seilndn sonra onun qarda Vanon, sonralar is Part ah Balan (50-90) qarda Pakor Azrbiqani idar etmilr (, 1984, 92).
813
Strabon, XI. 13. 1.
814
, 1989, 144.
812
399
400
401
Strabon, Byk Plini, Tasit, Ptolemey, Plutarx, Arrian, Kassi Dion v baqa yazarlar
Alban eli haqqnda grkli blglr vermilr. Romallar bir ne df Alban elin yr
etmilr. Pompey Gney Qafqaza m.. 66-65-d yr etmidi (I Bitikd bu yr v
Pompeyin rastlad yer-yud v boylar haqqnda geni bilgi vermiik), Mark Antoni
m.. 34-d Kanidinin bal il legionlar gndrmidi, Domisian anda da (I srin
sonu) 12-ci legion Qobustanda yaz qoymudur.
822
, 1959, 9.
823
Bel ki, III kitabn yazar X srd yaad n ruslarn Brd yr haqqnda bilgi
verir, lakin I-II kitablarda VIII-IX sr olaylar, zllikd rblr qar vuruan Babk
haqqnda blg yoxdur.
824
Musa Kalankatlnn (Moisey Kalankatuklu) Alban tarixi kitab lknin etnik v siyasi tarixindn ox, xristianlq tarixin kklnmidir. Bu glnyi Mxitar Qoun yazd
Alban salnamsi davam etdirir. Kirakos Gnclinin (XIII sr) Tarix sri bir az
frqlns d, Aquen mclisi (V sr) il 705-d Brd mclisind qbul olunmu Alban
kilis qanunlarna aid sndlr tam xristianlq blglridir.
402
825
, 1963, 27-28.
.. 1993, 16-17.
827
, 1958, 84; (II. VIII).
826
403
, 1979, 128.
, 90, 193, 197.
830
, 1984, 407.
831
, 149.
832
Qdim Subar byliyinin batsnda Dclnin balancnda Su-Ana (masir Zebene su)
hidronimi d qutsal saylm, ona da Ana-del, Ana-Kr deyimlrind olduu kimi AnaSu demilr.
833
, 1984, 529.
834
Pomp. Mela, III. 39-41.
835
1983, 95-96, 110; K. Ptolemeyin xritsind Albana Pirsaqata uyun glir.
alban ay kimi verdiyi Kaysi hidronimi Dastanda masir Gysu adna uyun glir,
lakin baqa qaynaqda Kaysi ad Kas klind verilmidir.
829
404
Trtr aynn bir qolu Urumay adlanr ( 1990, 125); Alban eli anda salnm Gavur arxn bir qolu Qaqay arxdr, Qaxda is Qaqaay vardr. rvan hrinin iindn axan Gedar ayad is qdim kedar (kidarit) soyu il bal ola bilr.
837
, 1858, 335.
838
, . 27. 1900, 65.
839
Strabon XI. 2.15; Pomponi Mela is Qafqaz dalar haqqnda yazr ki, bu dalar
tyind yaayan boylarn ad il Tavr, Mosxi, Amazon, Kaspi, Korak, Qafqaz adlanr
(Pomp. Mela, I. 109).
405
406
Xrit-sxemd sasn sonrak Alban elinin bat v gney qonuluunda qeyd olunan qrmz rngl verilmi adlar trk onomastikas n
xarakterik olub, sonrak alarda da trk boylar iind davam etmidir.
Urartu yazlarnda Gyc glnn quzey v dou trflrini hat edn
toponimlrin sadc sadalanmas onlarn yerini myyn etmy imkan
vermir, lakin bu srada da, Qurkumeli, Azameru, Aydamanu, Arkuki v
Kamaniu kimi adlarn trkc izah vardr.
Urartu anda bzi urartu boylarnn glib Arazla Gyc gl arasna yerlmsi Ar vadisinin (Aza lksi) ialndan sonra gerkl
bilrdi. nki bu vadid yaayan az boylarn (sonrak azrlr) urartular
dmn xalq adlandrrd. Masir douqafqazdilli nax (een-inqu)
boylarnn ulu cdad saylan urartularn ar I Argiti 782-d v 20 il
sonra is II Sarduri bu lky hcum edib onu tuturlar.842
842
, 1970, 238.
407
408
, 1990, 98.
1858, 81; Grnr, M. Xorenatsinin yaad V srd bulqar boylarnn
Quzey Qafqazda olmas onda bel bir qnat yaradb ki, el 700 il vvl d rmniy
lksin bulqarlar quzeydn gl bilrdi. slind is bulqarlarn n Asiyada izlri daha
vvllr aiddir. Vnnd (Qars blgsind) adnn bulqarlarla balanmas is maraql blgdir. Bel ki, buradak bulqarlar Qamr byliyind (m. . VII sr) v sonra burada ad
kiln subar (sper) boylarnn iind vard.
850
, 1971, 301; mumiytl, hay qaynaqlar Ermniy lksind rsaq (Arak),
Mamkan (Mamikon), Qam-Sarkan (Kamsarakan) kimi bir ne trksoylu byin slalsi
v qouna balq edn Ddby (Databey) kimi soylular haqqnda xeyli bilgi verir.
849
409
851
410
Plutarx. Pompey, XXXIV; Aramey lifbas il m.. II srd trkc yazl dalar da
(Artaesin mrz dalar) Gyc yaxasnda taplmdr (Bax: Azrbiqan eli blmsi).
854
Grclrd ilnn aznavur sz Azonun trfdarlarna veriln sosial termin kimi
izah olunmudur ( 1959, 282).
855
1979, 51.
856
nc Alban elinin trkib hisssi olan Ereti byliyinin ad XV sr qdr qalmd.
857
1959, 280; Sonrak qaynaqlar buntrklr hun, qpaq adn lav etmidir. Buntrk kimi, bun alban deyimi d vardr (Kalankatl, 1984, 190, 100-c qeyd).
858
Kambied m. . V srdn bkl basrqlar il ortaya xan torpaq qbirlr sonra
Yaloylutp kulturu timsalnda btv Albaniyada yaylmdr.
859
, 1988, 90.
411
860
412
413
, I. 1967, 86-89, 94-95; Xzr arxeoloji kulturunun tdqiqats yazr ki, Akta
aynn qolu Yarksu yaxasnda salnm Azar//Xazar qala m.. II - m.s. IX srlr boyu
fasilsiz mdniyt qatlar il seilir ( 1976, 29).
865
Htta, vaxtil ayr-ayr alimlr xzr boylarn abxaz, grc, ermni (hay), oset, fin,
rus v baqa xalqlara aid etmilr. Ancaq xzr problemi drindn yrnildikc tarixi
gerklikdn uzaq olan bel fikirlr gndlikdn xmdr, lakin xzrlrin trkly
artq bh dourmasa da, onlarn hans trk dialektind danmas v ilkin yurdu haqqnda mbahislr hl d davam edir. lbtt, bu vziyt sasn sovet thsil sisteminin
xzr mslsi zrin qoyduu qadaann nticsidir, nki vaxtil mktblrd tdris
olunan SSR tarixi proqramna uyun tarix drsliyind Xzr dvlti haqqnda bir ne
cml il tri mlumat verilirdi, Azrbaycan tarixilri d xzrlri yalnz lkmiz
basqnlar edn vhi krilr kimi tqdim edirdi. slind, hmin proqramlar trtib
ednlri d anlamaq lazmdr, nki hqiqti yazsaydlar, Xzr dvltinin tarixi
fonunda ruslarn dvltilik tarixi ox clz grnrdi.
866
A, II. 99; (Z. V. Toann Azrbaycan mqalsi).
867
S. S. Boqu hl XIX srin vvlind bel yazrd: Xzrlrin hkmranl bir ne
sr Kaspi v Qara dnizdn Baltik dnizin qdr duyulmudur (, 1806, 278).
414
Bizans-Pers savalarnn srlr boyu davam etmsi is tranzit yollarn Xzr dvlti razisindn kemsin sbb olmudu. Xzrlr Avropaya Hind v indn gedn yollara nzart edir, pk yolundan ld etdiklri oxlu vergi rsumundan muzdlu skrlrdn ibart byk ordu
saxlayr v lkd oxlu yaay mskni, hrlr salrdlar.
Bat Hun imperiyasnn trkibind olan xzrlr Atillann lmndn sonra (454) mstqil siyast yeridirdi. Bel ki, onlar 457-d sasani
qarnizonlarn dadb ran yamalayaraq, Albaniyaya qaytdlar. Hmin
dnmd Kr-Araz blglrind mhkmlnib, beriya v rmniyy
basqnlar etdilr. Xzrlr bir mddt Avar dvltinin trkibind oldu v
bu frstdn yararlanan sasani ah Qubad (488-531) Bizansn maliy
yardm il xzrlr qar oxlu istehkamlar ina etdi. Bzi mnblr
gr, guya Drbndcn bel istehkamlar quruldu. Lakin bu Drbndin
Azrbaycann quzeyindki keid, yoxsa Xzr dnizinin gney-batsnda
olan keid olmas mbahisli olaraq qalr.868
Tbriy gr, 10 min xzri Xosrov nuirvan (531-579) Azrbaycanda yerldirdi. nuirvann vaxtnda xzr axnnn Dinever
qdr uzandn, Crzan v Errann bu dnmd xzrlrin lind olduunu yazan l-Blazuri bu sasani ahnn xzrlrl qohumluq laqsi
qurmaa chd etdiyini d vurulayr.869 Xilaft ordular il VII srin ortalarnda qarlaan xzrlrin xeyli hisssi vvl Krdn yuxar, daha sonralar is Drbnddn yuxar kilmli oldu. Lakin onlar islamlama dvrnd d Azrbaycan tam trk etmdilr. Azrbaycana rb yazarlarnn
Xzrlr lksi demsi o an gerk durumunu ks etdirirdi.870
Grndy kimi, xronoloji ardcllqla baxdmz mnblr xzrlri miladdan ncki srlrdn balayaraq slamaqdrki btn alarda
daima Azrbaycanda gstrir. rb-xzr qardurmas balayanda Grcstann bir hisssi v Arazdan yuxardak blglr xzrlr tabe idi.871
868
415
Qblni Xzr adlandran l-Blazuri qeyd edir ki, Byk Boann vaxtnda amxor hri yenidn quruldu v buraya xzr halisi yerldi.872
Hmin yazar Mirvann da 40 min xzri 737-d Samur-abran arasnda
yerldirdiyini xatrladr. Bzi trk boylarnn xzrlr sabir demsini
(l-Msudi) nzr alanda blli olur ki, o dnmd Aran-irvan blgsind yaayan 100 min sabir (xzr) ailsi d aa-yuxar yarm milyon
idi.873 Ona gr d bugnk azr trklrinin formalamasnda o alarda
alban//aran adlanan boylarn iind xzr faktorunun byk nmi olduunu dey bilrik.
mumiytl, mxtlif zamanlarda Alban elinin bzi blglri, 626630-cu illrd is ksr blglri Xzr dvltin tabe idi. Alban tarixisi
M. Kalankatl Cebu Xaqann olu adn szlrini bel verir: Alban,
Lpin v or lklrinin d atamn daimi hakimiyti altndadr.874
Xzrlr Alban elind olan qzl-gm yataqlarna, Kr-Araz aylar v
Xzr dnizi yaxalarndak balqla da nzart edirdilr.
Xzr dvltini quran bylr Gytrk xaqanlarnn aina soyundan
saylr, lakin btvlkd xzrlr miladdan nc Urmu gl hvzsindn
xan azr-barsil boylarndan olub, Xzrin quzeyind mskn salan
trklr idi. Xzr yurdlar Gytrk xaqanlnn til ayndan batda olan
blglrini tkil edirdi v xzr bylri ilk alarda hmin trk dvltinin Bat tmsilisi siftil xzr-gytrk laqlrinin genilnmsin v
onlarn dvltilik glnyindn bhrlnmy alrdlar. Xzr toplumunu yntn bylrin istyi yalnz 558-dn sonrak illrd gerklmy balad. Xzrlr mstqil dvlt qurana qdr is Saqa, Hun v
Avar trk hkmdarlarna tabe olub, zaman-zaman onlarla birlikd, bzn
d ayrlqda Gney Qafqaz v Azrbiqan razilrin yrlr etmilr.
Xzr imperiyas 630-da Gytrk imperiyasnn squtundan sonra
douldu. Xzrlrin trafnda birln trk boylarnn bir qismi Xzrin
gney v bat yaxalar il yuxar qalxanlar, bir qismi d saqa, qamr, hun
v avarlardan qalan qamr, kabar, yanur, uquz, tiras, kedar, ggr, avar,
aqari, sirak, uqur, saraqur, kutriqur, utiqur, hun, (ahun, qarahun),
xaylanturk, bulqar, savir, barsil, dondar tayfalar idi.
Tbii ki, Xzr dvltinin etnik trkibi yalnz bu trk boylarndan
ibart deyildi, imperiyann geni hdudlar iind onlarla baqa dilli boy872
, V. 1968, 599.
Togan, 1981, 171.
874
Kalankatl, 1984, 89; (II. 14).
873
416
875
, 2001, 31.
Xzrlrin hkmdarna Xaqan deyilir. Ancaq drd ayda bir dar gzintiy xr.
Buna Byk Xaqan, vkilin is Xaqan by deyirdilr (bn Fadlan, 76); stxriy gr,
bu bann hakimiyti nominal idi, onu yalnz mqdds xs kimi trnlrd grr,
tzim edirdilr. Kessel Paulus Ulu xaqanla Xaqan by arasndak frqi axmat oyunu il
mqayis edir. Bel ki, axmatda geni hrkt imkanlarna malik olan vziri qar trf
udanda oyun bitmir, lakin yalnz bir addm ata biln v fiqurlarla mdafi olunan ah
mat vziytin dnd oyun bitir (, 2001, 31).
876
417
418
419
420
(Kalankatl, I. 17).
421
422
kendn 12 gn sonra lpinlrin lksin atrlar v buradan ilblrin lksin keirlr.893 Haydilli qaynaqlarda Lpin, yunan yazsnda is Lupen
klind qeyd olunan vilayt Samur aynn orta axarlarn hat edirdi.
Lpin byliyi myyn alarda Alban konfederasiyasna daxil olsa da,
onun Alban elin tabeliliyi nominal xarakter dayrd. Yaxn laqlr is
daha ox xristian kilislri arasnda idi. Xzr dvlti yaranandan sonra
bu blg d xzrlrin idarsi altna kedi.
Albaniyann quzey-dousunda Lpin lksindn sonra silv (ilb) adl
boylarn yurdu yerlirdi. Dastann gney-batsnda yaayan avarlarn
cdad saylan silvlrin d ilkin yurdunu bzi tdqiqatlar Alazan vadisi
sayr. Pliniy gr, Alban snrndan balayaraq da yamaclar boyunca
yaban silv (ilb) boylar, onlardan aada is lupenlr, sonra didurlar v
sodlar yaayrd.894 Yazarn bu mlumatn gzard etmk olmaz, nki didurlar gstrdiyi yerd bugn didoy boylar yaayr. Samur ay hvzsindki datyi blgd lupen (lpin), dalarn yamaclarndasa silv boylarnn mskunladn Plini dzgn vermidir, onun sadalad boylarn
hams indi orada yaayan douqafqazdilli xalqlarn cdadlardr.
Alban elinin quzey-dou vilayti qaynaqlarda ol (or, ul, Sul)
adlanr. Alban elin III Vaaqann vaxtnda tabe olana qdr (488-d)
Lpin kimi ol da z avtonomiyasn saxlamd.895 Massaqetlrin arsaq
soylu bylrinin mrkzi hri saylan ol Xzr yaxasnda Drbnd
yaxn xarabal qalan Torpaqqalann yerind idi. Qaynaqlarda bura Hun
qalas, Hun qaps, Hun keidi ad il d verilmidir. Massagetlr kimi
ol//ul boylarnn Xzrin dou trfindki Trkmn elind yaamasn
qeyd edn tarixi blglr vardr.896 Drbnd-ol blgsin hunlarn glm
tarixi blli olsa da, ol v massaget boylarnn burada hunlardan daha nc
olmas bh dourmur. Bel ki, M. Kalankatl apostol Yeliseyin ilk df
xristianl ol byliyind I-II srlrd tbli etdiyini yazrsa, onda ol
boyunun burada m.. mskunladn demy sas vardr. . M. Dyakonov
Alban elindki massaget boylarnn bura daha nc saqalarn ardnca
gldiyini gman edir.897
893
423
, V. 1968, 580-581.
, 1963, 64.
900
Kalankatl, I. 14.
899
424
425
, III. 1.6.
Q.V. Ksenofontovun 1921-1926-c illrd saxa boylar arasnda Er Soqotox Elley
v Omoqon Baay motivind toplad tarixi rvaytlrin birind deyilir: Er Soqotox
Elley gneydn glmidi, deyiln gr, onun atas tatar soyundanm, ad is Arsaax
imi (. , 1977, 34).
905
, 1989, 116; , 1999, 131 (Yaqut, I. 152).
906
, 666.
907
Kalankatl, 1983, 120.
908
Bzi tdqiqatlar Urartu yazsnda ad ken Urtex//Urtexini v Strabonun qeyd
etdiyi Orxistena yeradnn sonralar Artsax (Arsak) klin ddyn gman edirlr
(, 1989 , 15, 17; , 1986, 104); Lakin bu adlarn kilisiz formalar
olan n Orxist, n d Urtex adnn Artsax klin dmsi n fonetik sas yoxdur.
gr Orxist v Urtex eyni blgnin addrsa, onda bu blg Gy glnn gney-dou
yaxasndadr. Bel ki, urartularn m..713-d tutduu Urtex blgsi burada idi ( 1970, 263-264).
909
Kalankatl, I. 14; M. Xorenatsi d rsaq brahim peymbrin arvad Xettura soyundan sayr (, II. 1). Bu is rb qaynaqlarnda Kantura soyudur v rblr
Azrbaycana glnd azr trklrin bni-kantura (kantura oullar) deyirdilr.
910
, 1858, 338; , 1977, 37.
904
426
Qarabada azr trkcsind danan berezlr boyu vard.911 F. Mmmdova yazr ki, halisi qarqar, uti, hun, xzr v basil boylar olan Arsaq
vilayti masir Dalq Qaraba v Mil dznn bir hisssini hat edirdi.912 Q. . Qeybullayev is bu sraya dondar, sadak, xorus, trtr, tirke,
peeneq, quu, saqa (ki), alban, aran v baqa trk boylarnn adn
lav edir.913 Burada arsaq (part) soylarndan parnlar da vard. Bu parnlara rk (orox) ay hvzsind d rast glmk olur. Bzn parn boyu
abar boyu il qarq salnr. Halbuki abarlar daha qdim alardan bat
trklr iind vard v antik dvrn yazarlar onlar saqalardan nc verir. Arsaq blgsinin sas boylarndan biri d qarqarlar idi. Alban elind
yaayan qarqar boylarnn daha qdim alarda n Asiya, Quzey Qafqaz,
Orta Asiya blglrind grndyn yuxarda yazmdq.
Adam rayonunun razisindn Kr axan Qarqaray v Qaraban
dalq blgsind olan Qarqarda oronimi gstrir ki, qarqar boylar dzn, hm d dalq blgd yaayrmlar. Yaqut l-Hmvi Beylqan
yaxnlnda Karkar hrinin adn kir.914 Hay qaynaqlar qarqar boyunu Aran (rn) soyundan sayr.915 M. Xorenatsiy gr, Qarqar byliyi
Mil dznd yerlirdi, Matos buradak oxsayl qarqarlar n lifba
dzltmidi.
Qarqar byliyil Xzr arasndak razilr qaynaqlarda Kaspiana
kimi verilmidir.916 Kaspianann sonralar Balasakan adlanmas v burada
Bilsuvar yeradnn ortaya xmas da diqqti kir. Araz aynn hr iki
trfindki Muan hat edn Balasakan adn bzi aradrclar hun v
saqa boylar il balayr.917 Kaspi boylarnn adn ks etdirn Kaspiana
is hay qaynaqlarnda Kasbk//Kazbk klind keir.
911
, 1991, 179-181.
, 1986, 104.
913
, 1990.
914
, 1999, 117.
915
, II. VIII. (1958, 84).
916
Urartu anda Polad blgsindn aada Xzr il Urmu arasnda Zikertu (Saka)
blgsi v burada Brd (Parda) hri vard. Antik a v hay qaynaqlarnda Kaspiana
(Kaspk) vilaytinin ad kilir, onun bat trfind indiki Qarabada is Saka v Arsak
blgsi v Brd (Partav) hrinin ad verilir. Buradak Kaspi-Saqa qonuluu 15-ci
hmni satrapiyasnn formalamas n d sas olmudur. Daha gneyd qalan kaspilr is 11-ci satraplqda yer almlar. . M. Dyakonov Kaspi (Paytakaran) blgsini
Qarabada verir (, 1956, 448).
917
, 1971, 423; , 1991, 98-99.
912
427
Strabonun verdiyi bilgiy gr, m.. II srd Ermniyd hakimiyti l alan Artaes midiyallarn (Azrbiqan) Kaspiana blgsini zbt
etmidi. Baqa bir yerds Strabon yazr: Kaspiana Alban lksin aiddir.918 Grndy kimi, yazar biri Azrbiqan, digris Alban elind olan
iki Kaspi blgsindn danr. Artaes albanlarn deyil, midiyallarn Kaspi
blgsini tutmudu, bu blg Xzr yaxasnda yox, Azrbiqann quzeybat blgsi kimi Ermniy lksinin yaxnlnda idi. Lakin Strabonun
deyimini yanl yozan bzi tdqiqatlar kimi F. Mmmdova da yazr:
Kaspiana (Paytakaran) m.. II srd ermni ar I Artaes trfindn tutulmu v m.. 55- qdr Armeniyann trkibind olmudur.919
Haylarn blglr zr hrbi qvvlrin aid sndd 3 min atls
olan Kaspi knyaz Ggr (Qoqar) blgsin aid qrupda verilir.920 vvla,
mrzbanlq dvrn aid olan bu sndd ad ken Kaspi Xzr dnizi
trfdki Kaspi (Kaspiana) ola bilmzdi, nki hay yazarlarnn zlri d
deyir ki, hmin ada doudak Kaspiana Ermniyy aid deyil. kincisi
d, doudak Kaspi vilaytinin o qdr az atls ola bilmzdi. Bellikl,
sndd Kaspi adl kiik bir blgnin hrbi qvvsi verilmi v o blg
Ggr yaxn olduundan eyni qrupa dmdr. Mhz vaxtil Artaesin
ber v Azrbiqan ellrindn qopard torpaqlar Strabon bir-birin yaxn
blglr kimi vermidir: Xorzena, Qoqarena, Kaspiana, Basaroped v b.
A. E. Krmski v V. F. Minorski kimi tannm alimlr d Artaesin
Kaspiana blgsil brabr Midiyadan qopard Basaroped v Favnitid
(Favnit) blglrinin Krn sa sahilind olduunu qeyd etmilr.921 Hay
yazar N. Emin gman klind olsa da, bu toponimlrin (Basaroped v
Faunit) yuxar rmniyd hanssa blgnin thrif olunmu adlar ola bilcyini sylyir.922 T. M. Mmmdov is Basaropedin qarl kimi hay
qaynaqlarnda Vaspurakan adnn ilndiyini qeyd edir.923
Qaynaqlar v blli toponimlr gstrir ki, Kaspiana//Balasakan vilaytind saqa, suvar, bulqar, kaspi, alban, hun, xzr, aacri boylar
918
428
, 1958, 338.
, III. 3-6; Kalankatl, I. 12.
926
, I. 12.
927
, 1998, 96-98; Vaxtil De. Lagarde yazrd ki, lknin ad nc Si olmu,
saqalar burada mskunlaandan sonra saqalarn Si yurdu anlamnda Si-sakan kimi ilnmidir. Bu frziyni qbul etmyn N. Adons hmin yeradn si-s-akan trkiblrin
ayrr v daha nc Siunik (si-uni-k) variantnn ilndiyini yazr (, 1971, 421-423).
928
, 236; Qdim hay yazlar bunu (Tsluk) klind qeyd edir.
925
429
Hayca soylular siyahs olan Qahnamaq yazsnda naxeri soyu qeyd olunmudur
(,1971, 262).
930
, 1977, 84; , 1986, 107.
931
, 1971, 220-221.
430
Klavdi Ptolemey (70-147) Alban elind bu hrlrin adn kir: Telayba, Gelda,
Albana, Qaytara (Qanqara), Taqoda, Bakriya, Sanua, Dehlane, Niqa, Moseqa, Samunis,
obula, una, Embolaya, Adiabla, Ablana, Mamexiya (Samexiya), Ossika, Sioda, Baruka, Xabala, Xabota, Moziata, Misia, Xadaxa, Alam, Tilbis (Ptol. Geoqr. V. 11. 2-5).
933
, 1990, 183.
934
, 1959, 254.
935
Hun-saqa boylarnda qafatasndan hazrlanm kasadan (kapala) ind gman edirdilr ki, kafatas sahibinin ruhu ona keir. Knyaz Svyatoslav ldrn qpaqlar da onun
qafatasndan bu amacla istifad etmidilr (, 2004, 153).
431
432
Strabon, XI. 8. 8.
A. Hakopyan bu srada kadus il alban boyunun yerini dyimidir (, 1987, 39).
944
Ptol. Geogr. V. 8.
945
.
(Strabon, XI. 4. 6); gr Strabon verdiyi bu dolaq fikirdn sonra
Alban elind ilnn dillrin (v yaxud yaayan boylarn) adn ksydi, Azrbaycan
tarixin vzsiz xidmt gstrmi olard.
946
Kalankatl, I. 21.
943
433
947
948
, 1974, 206-207.
, II. 8; Kalankatl, I. 4.
434
, 1959, 46.
, 1991, 167-173.
951
, IV. 10, 102, 108-109; , 1989, 154.
950
435
, 1987, 260.
Geni mlumat n bax: 1991, 154-155.
436
Yuxarda Uduri-Etiuni blgadnn hl urartu yazsnda yer aldn demidik. Bzi yazarlar uti v alban etnonimlrini sinonim sayr
v alban lifbasnn uti dilin aid olduunu gman edir. Onlarn fikrinc
Qarabadak utilrin I Pyotra yazd mktubda biz avanlar (albanlar)
milliytc utilrik deyimi d uti-alban eyniliyin sas verir.954 Lakin bu
deyim onlarn eyni boy olduunu deyil, frqli boylar olduunu ifad edir.
Bel ki, tkc utilr deyil, Alban elind yaayanlarn, zllikl albanlarn
gerkldirdiyi boybirliyin daxil olan boylarn hams zn alban saya
bilr. lifba mslsin gldikd is, onun udi//uti dili n deyil, qarqar
dili n trtib edilmsi, hm d bunun axzr yazsna uyunladrlmas I Bitikd rh olunmudur.
Yuxarda qeyd etdik ki, Xzrin bat yaxasnda yaayan boylar sadalayanda Strabon viti boyunu alban v kaspilrdn quzeyd verir. gr
bunlar utilrdirs, onda alban v uti adn yana kn yazar onlar eyni
boy saymr. Plini skit boylarndan (scytharum populus) sayd udinlri
albanlardan quzeyd, utidorslar da onlardan yuxarda verir.955 Ptolemey
d ud boyunu burada qeyd edir.956 Qaynaqlarda ken ud//udi//udin boylarna aid faktlar sadalayan A. H. Hakopyan udinlrin utilr olmadn
yazr.957 Qafqazdilli boylarn quzey blglr enmsini son dvrlr aid
edn Azrbaycan tarixilrin gr qafqazdilli udilr Qbl blgsin
lknin quzey-dou yrlrindn glmilr.958
randilli boylar.Yuxarda Albaniyann ari lksi olmadn deyn
Markvart, Hbmann, Minorski kimi tannm mtxssislrin irandilli
boylarn Quzey Azrbaycana kmsini Sasani anda tikiln mdafi
zolaqlarna yerldirilmsil baladqlarn qeyd etmidik. Tarixdn bllidir ki, m.. I minilin ilk yarsnda Asur arlar bir ox yhudi boylarn
rana krmd. Pers dilini randa ikn mnimsyn yhudi kknlrin bir qismi V srdn balayaraq Sasani ahlar trfindn Alban elinin
quzey-dou blglrind yerldirilmidi. Bugn da cuhudu adlanan
hmin tatdilli, daha dorusu irandilli yhudilr ski dinlrini saxlamlar.
Bugn Azrbaycanda yaayan tat, tal, krd, pars, lahc kimi irandilli
xalqlarn bir qismi yerli alban boylarndan (kadus, krd, dal) olub, gl954
437
m irandilli boylara qarb onlarn dilini mnimsmilr. Bel ki, Balasakandak krdlr trk yarmkrilri (trk krad) idilr. randilli krdlrs Quzey Azrbaycana Alban eli anda deyil, sonralar XV-XVI v
XIX srlrd Azrbaycann bat dalq blglrin kmlr. randilli
tatlar arasnda yhudi, xristian v mslman dinlrin tapnanlar vardr.
amax, Dvi, Xamaz rayonlarnn Mdrs, Kilvar, Xamas kndlrind yaayan xristian irandilli tatlar XIX srin vvllrin qdr bu
dili saxlamd.
Bzilri part boylarndan olan rsaq, mihran v parnlar da irandilli
sayr. Lakin hmnilrdn sonra hakimiyt gln partlarn hakim tbqsinin sonrak slcuqlu sultanlar kimi dftrxana ilrind pers dilin
stnlk vermsi hl onlarn irandilli olmasn gstrmir. Alban elbyi
Cavanirin mnsub olduu mihran ailsi d partsoylu idi.959 Qaynaqlarn
verdiyi bilgilr rsaq (varsaq) boyunun da trk olmasn srgilyir.
Arsaq-Qaraba vilaytinin etnik trkibini ouz-slcuq boylarnn
gliin qdr qaynaqlarda minil boyunca aradran Q. . Qeybullayev
yazr: Burann kkl halisi trkdilli saklar, albanlar, aranlar, qarqarlar,
hunlar, qoroslar, peeneklr, qpaqlar v xzrlrdir.960 Btv Qafqazn
etnonimikas zrind illrl aradrma aparan bu zhmtke alimin dediklri dorudur, lakin sadalad srada myyn boluq vardr, bel ki,
hmin sraya qaynaqlarn Arsaq vilaytind qeyd etdiyi bars, trtr, kngr, aacri, rsaq (varsaq), mihran v baqa boylar lav etmk olar.
Trk boylar. Alban elinin etnik trkibind trk boylarnn aparc
rola malik olmas bh dourmur. mumi saqa, kaspi, xzr, alban etnonimlri altnda grnms d, zaman-zaman n xb ad tarixi blglr
dn yerli trk boylar il brabr, vaxtar quzeydn hunlara qoulb gln, bzn d vaxtil trk etdiyi blglr qaydb yerln yarmkri
trk boylar Alban elinin sas etnik toplumu idi. K. V. Trever yazr ki, alban boyunun ndrliyil Strabona gr 26 boyun birlmsi alban xalqnn formalamas il nticlnmidir.961 Alban elinin siyasi tarixi d bu
boylarn birlmsini gerkldirn amil idi. Bel ki, alban (alpan) boyunun aktivlmsil balanan boylarn ittifaq Alban dvlt adn, Alban
lk adn v yeni alban xalqnn (budun) adn ortaya xard.
959
, 1963, 29.
, 1990, 126.
961
, 1959, 44.
960
438
, 1987, 12.
AT, 1996, 95.
964
Kassilr aid blglrd Albada (alp-ata) v Burra-Alban adlar ilnmidir. Maraqldr ki, Alban Boray ad saxa amanlarnn duasnda da ilnir (nan, 1972, 77).
965
, 1990, 34.
966
Bzi antik a yazarlar Alban elinin adndak alban szn taliyadak Alpa-lonqa
daad il izah etmk istmilr. Pompey Troqun fikrini vern Yusti (III sr) yazr ki,
albanlar taliyann Alban dalarndan glib Qafqazada yerlmilr (, 1987, 19);
Dorudur, taliya il Qafqazda eyni onomastik szlr vardr lakin bu szlri etrusklar
taliyaya aparmlar. Alban adnn etimologiyasn albinoslarla v Balkandak Albaniya
lksinin adnda, otlandiyann keltc Albaniya adnda itirak edn v da adlarnda grnn alp sz il balamaq istmilr. Qafqaz Albaniyas adnda is alpan//alban etnonimi, onun da sasnda igid anlaml alp sz durur.
963
439
nn ayrca alban etnosu yoxdur fikrin etiraz edn F. Mmmdova hunmaskut ar Sanatrukdan bhs edrkn yanl olaraq Xorenatsi il Kalankatlnn mlumatlarn bir-birin zidd sayr.967 Xorenatsi Qriqorisi albanlarn, Kalankatl is maskutlarn ldrdyn demsind ziddiyt yoxdur,
nki Alban elind yaayan trklrin hams alban saylrd v Kalankatl z d eyni boya XII blmd alban, XIV blmd is hun deyir.
Dion Kassi d albanlar massaqet soylu sayr.968 M. Xorenatsi albanlarn
soybabas Aran Xettura (Kedar) soyu il balayr. Priskos is V srd
perslrdn vergi alan kidarit hunlar haqqnda bilgi verir.969 Azrbaycann
tannm tarixilri Kamal liyev v Qiyasddin Qeybullayev alban boyunun trkmnli olduunu geni blglrl sbut etmilr.
Digr antik a yazarlar kimi, albanlarn daha ox heyvandarlqla
mul olub krilr bnzdiyini vurulayan Strabon da alban kiilrinin ucaboy v csur olduunu qeyd edir.970 Bu epitetlr is alban
etnoniminin kknd duran alp sznn anlamna tam uyun glir. Bel
ki, trk dillrind csur igidlr alp-rn, alb-eri, alpaut, alpaut v alp
deyilmidir, el aran (rn) ad da alpan (alban) ad kimi csurlar anlamndadr. Bu baxmdan, alp-rn deyimindki szlrin sinonimliyi eyni
anlam dayan alban//aran adlarna da aiddir. Azrbaycan tarixilri haql
olaraq, alban v aran etnonimlrini sinonim sayr.971 Avarlarn iind alp
boyu da vardr.972 Tannm tarixi S. liyarl Dd Qorqud kitabnda
Alpanlar ba Qazan v A-boz atlar apdrr alpanlar grdm deyimlrind ken alpanlar boyadn haql olaraq albanlarla balayr.973
Bellikl, alp sz il yaranm alban (alp-an) boyadn dayan v
Alban dvltinin yaranmasnda ndrlik edn boylar mxtlif protoazr
dialektlrind alban v aran adlanmlar. Eyni mnada ilnn bu etnonimlrin sasnda lknin ad bzi qaynaqlarda Alban, bzilrinds Aran
klind qeyd olunmudur.
967
440
Saqa. Trkibind saqa sz olan saqay, saqar, saxa, aqa, ak, akay, aklar v sair trk boyadlarnn ad bllidir.974 Bu sraya Alban elind
grnn saqat, massaget (mas-saqat), sisak (si-saq), arsaq (r-saq), sakae
kimi boylar lav etmk olar. Grndy kimi, Alban elind saqasoylular
tkc saqa boyad il deyil, trkibind bu boyad olan baqa etnonimlrl
d alban boybirliyind itirak etmilr. Bu durum is tsadfi deyil, nki
qdim tarixilrin qeyd etdiyi kimi, vvllr Araz qranda yaayan saqa
(saqat=skit) boylar m.. I minilin vvlind massagetlrin tzyiqil Azaq
dnizi yaxalarna getmi, m..VII srin balarndasa yenidn Gney Qafqaza qaydb burada Saqa elini qurmular.
Alban eli daha ncki Saqa elinin Gyc gl il Xzr arasndak
razilrind meydana glmidi. Ona gr d Alban elinin trkibind v
bat qonuluunda Saqa etnotoponimlri vard. Bel ki, Gyc glndn
quzey-dou v gney blglr Saqa yurdu adlanrd: Sakasena, Sisakan.
Hr iki blgd ki toponimi d vard. Qaynaqlarn Sakesin, Sakasena,
Sakaen klind verdiyi bu adn trkibind Kambie adnda olduu kimi
sakae etnonimi grnr. Alban elind saqat (saqa-t) etnonimil ilnn
bzi toponimlrd bu boyad saqat >saxat >sahat >saat fonetik dyimlrin uram, sonralar ox yaylm saatl etnonimi ortaya xmdr.
Ptolemey Sarmatiyada zakat (saqat) boyunun adn kir.975 Grnr, antik a yazarlarnn verdiyi skit ad bu etnonimin saqat formas il
baldr. Bu forma qaynaqlarn maskat//maskut klin sald massaget
adnda da vardr. V.V. Radlovun bassaqar (ba-saqar) adl qzl boyunu
qeyd etmsi imkan verir ki, massaget adnda da mas-saget (ba sagat) deyimi brpa olunsun.976
Arsaq blgsinin adnda grnn arsaq boyad is r-saq trkibil
dzlmi v bunun varsa qlnc, varsa havas deyimlrind grnn
varsaq variant da olmudur.977 V.V. Radlov varsak szn trk boyad
kimi izah etmidir. M. Seyidov v Z. Bnyadov da haql olaraq, tarixi
gerkliyi ks etdirn bu fakt tsdiq etmilr. 978
974
441
Bel ki, hr etnonimin kknd duran qdim az//kaz boyadna topluluq bildirn
(-r, -bi) morfemlri qoulmudur. Qzvin (Kazvin) adnda olduu kimi, kaspi etnoniminin kaz variant qdim hay qaynaqlarnda Kazb, Kazbuni adlarnda qeyd olunmudur
(, 1971, 259); Antik a yazarlar Alban elind Kas etnohidronimi olduunu da
qeyd etmilr. Ermniyd Pompeyin yolundak birinci Kaspi haqqnda Dion Kassinin
mlumatndan bhrlnn Y. A. Manandyan mtndki adn yeni Kaspi (Xospi)
olduunu v rum legionunun hr iki q mhz Kr qra olan bu blgd qladn
dzgn myynldir bilmidir: ndiy qdr tarixi-corafi tdqiqatlarda izah edilmyn bu formann Pevtinqer xritsind Caspiae il mqayissi Pompeyin legionla
66/65 v 65/64-c illrin qn Qoqarena vilaytinin Krqra blgsind qladn
kifayt qdr aydn tyin edir (, 1939, 74); Qdim hay vsiqsind Kaspi
knyaznn Ggr qrupuna aid edilmsi d diqqti kir (, 1971, 282).
980
Strabon, XI. 4. 5.
981
, 1987, 40-42; , 1989, 9-10.
442
, 1971, 321.
983
, 1956, 448; Pomponiy Melaya gr (I.11) onlar Kaspi krfzini hat edir.
, 1989, 9-10; AT, 1996, 49.
985
hmni dvlti m.. V srin ortalarnda Misirdki Elefantin adasnda (Nilin yuxar
axar) hrbi maraqlarn tmin etmk n mxtlif lklrdn, o cmldn Azrbaycandan ora adamlar krmd. Elefantind kaloniya klind yaayan bu insanlarn
iind yhudi, pers v kaspilr d vard (, 1915; Cowley, 1923; Grelot, 1972).
986
Bu yazlarda bir kaspi ailsindn ev alan Azrin olu Anani is yhudidir. Olsun ki,
Azr (Azari) ad brahimi peymbr andan yhudilr iind yaylmd.
984
443
987
, 1978, 100.
, 123.
989
Strabon, XI. 4. 5.
990
, 1999, 58; , 1983, 29; (Mucm l-buldn, VI. 80-81).
991
, 1961, 34; Vaxtil A. E. Krmski d xzrlrin Azrbaycanda bir srdn
artq qaldn yazmd (, 1934); Lakin sonrak tdqiqatlar albanlar yalnz
qafqazdilli vermk n azr//xzr paralelliyi kimi bu blglri d gzard etmilr.
988
444
992
, 1993, 16.
, 1858, II. 58; II. 65; II. 85.
994
AT, 1996, 165; , 1858, II. 6; II. 9.
995
Feher, 1984, 6.
996
O, Azaq dnizindn quzeyd aacri (aqatirs), aors v peqirt boylarndan sonra
suvar (savar) v xurs boylarn yerldirir (, 148).
993
445
, 1979, 89.
SAA, 1990, vol.V, 229.
999
, 1990, 150.
998
446
.. 1993, 210, 55-ci qeyd; Dorudur, rges boyad gytrklrin on boyuna daxil
olan ezgi boyadna bnzyir v Z.V.Toana gr, trgi, ezgi, cumul boylar Qafqaza
glmidi (Togan, 1981, 53, 72); Lakin rges//ezgi paralelliyi r//z dialekt frqi il mmkn olsa da, mtnd arges ad il veriln dylr zlrini ilb boyu adlandrr ki, bu
da qafqazdilli avarlarn cdadlardr.
1001
, 1990, 102-103; Xoruzlu Kngrlisi, Xoruzlu Kbirlisi haqqnda mlumat vern yazar qeyd edir ki, Qarabada Xoruzlu kndinin ad XVIII srin vvlin qdr qalmd. Bizc, Xarzm v Xorasan vilaytlrinin ad da qoroz etnonimil baldr.
447
, 1989.
, 1991, 122-123.
1004
, 1989.
1003
448
, 1990, 110.
, 1959, 140; Ptol. Geogr. VIII. 19. 7.
1007
, 1958, 338.
1008
Cohen, 1973, 128-130; Bu bard I Bitikd (Qonularla laq blmsi) bilgi verilir.
1009
, 1993, 83.
1010
, 1991, 102-103, 353.
1011
Azr xalq, 2000, 115-118.
1006
449
1012
450
451
452
, 1983, 21; Alban elinin etnik tkibi Q. . Qeybullayevin srlrind geni rh edilmidir. Alban elindki bulqar, vnnd, alban, buntrk v baqa trk boylar
haqqnda Azrbaycan tarixi (1996) kitabnda da grkli bilgi verilmidir.
1026
, 1959, 135; , 1983, 21.
453
fatnda qoyunu olan hr ev bir qoyun (voxar), topa (qzat) yun v bir
para pendir (panir) vermlidir. At olan bir daya, iribuynuzlu heyvan
olan is bir buzov vermlidir.1027
Grndy kimi, burada shbt tsrrfat olan v olmayan kndlilrdn gedir. Bu kiik mtnd xalqn (joovurd-) imkanl v
imkansz tbqlri varl (tuanik-), orta (tarapeal-)
v kasb zmrlr ayrlr. Baqa mtnlrd qara ktl ramik () v
inakan (), qaqnlar v qriblr anaxarik () kimi
sosial terminlrl verilir.1028 mumiytl, hay dilin trcm olunmu v
hayca yazlm tarixi srlrd sosial terminlr srasnda baqa dillrdn
alnma szlr oxluq tkil edir. Burada kndxuda vzifsindn tutmu
lk basna qdr mxtlif titullar vardr:1029 avaq ena, avaq geca
(geca avaq), dasapet (onba), sepux (kiikby), azqapet (soy//boyba),
nahapet (blgba), naxarar (blgbyi), ixan (blg//vilayt bas),
ter (aa), melik (bykby), taqavor (elby).
Alban elind byk feodallarn, torpaq sahiblrinin olmas da bllidir. Alban elbylrinin d zl mlk vard. Bel ki, qaynaa gr elby
Vaenin atasndan qalma min tst (oaq, ail) mlk vard. Dtakan
kndi III Vaaqann mlk saylrd. Grnr, aqaxinlr zl mlklrd
aaya mxsus iilr idi. Bu termin aqx(uya), yni qbily, soya (oqa)
mxsus olan adam anlamnda da izah edilmidir.1030 Daima torpaqla bal
mtnlrd ken yerdumart (yerlu mart//adam) termini d diqqti kir.
Vnglrin (kilislrin) d byk torpaq sahlri vard.
Alban elind knd tsrrfat il yana, hrlrd sntkarlq v
ticart sahlri d inkiaf etmidi. Kndlrd zm-meyv balar, taxl
zmilri, mal-heyvan v atlq tssrrfat olan kndlilrin varl v orta
tbqsil yana, mhsul vern tsrrfatdan mhrum, yalnz baqalarnn tssrrfatnda muzdurluq edn imkansz kasblar olduu kimi, hr
hlinin iind d varl, orta v kasb tbq vard. Yksk vzif tutan
dvlt mmurlar, din xadimlri, hrbi srkrdlr, byk srmaysi olan
tacirlr, hkmdar ailsi v bu aily yaxn zadganlar varl tbqy aid
idis, kiik tacirlr, sntkarlar, ordu zabitlri, elm v incsnt xadimlri
1027
454
Alban hkmdar Urnayr (IV sr) dyqaba sgrlr deyir: ndi sizi xbrdar
edirm ki, yadda saxlayasnz; yunan qounundan sr alanda onlarn oxunu ldrmk
lazm deyil, biz onlar balayb Alban elin aparacaq v bnna, dayonan, dulusu kimi
ilmy mcbur edcyik (, 1953, 148).
1032
Kalankatl, II.14, 40, 42.
1033
Kalankatl, I. 2, 4, 15; Burada Part ah I Vologezin (50-76) ad Valar kimi yazlmdr. dbiyatda I Vaaqann ad Csur Vaaqan kimi verilir, lakin M. Kalankatl
Qo Korolu deyimind olduu kimi, Vaaqann epiteti kimi hay dilin d kemi
qo szn (qac - ) ildir. srin bzi nsxlrind II Vaaqann ad Yavaqan,
Yovaqan, Esvalen (Esvaen) ad da Valen//Vaen klind yazlmdr.
455
ad rn klind brpa etmyimiz haqq qazandrr. Arandan sonra n qdr vaxt kemsinin blli olmadn deyn M. Kalankatl rsaqsoylu I Qo
Vaaqan, I Vae, Urnayr, II Vaaqan, Merhavan, Satoy, Asay, Esvalen,
II Vae v III Vaaqann Alban elbyi olmasn yazr. Daha sonra Alban
tarixi hakimiyt gln mihranilr slalsinin zvlrini sadalayr. Haqqnda epizodik blglr olan bzi Alban elbylrinin hakimiyt illri dqiq bilinmir.1034 Lakin Alban elind 365 vng-kilis tikdirn III Vaaqan
(487-510), sasani ah II Xosrovun vaxtnda randan qab Girdmanda
yurd salan Mihran ailsindn Varaz-Qriqorun (628-636) olu Cavanir
(636-679) haqqnda qaynaqlar xeyli bilgi verir.
vvlki elbylrinin ad M. Kalankatlya blli olmasa da, antik a
yazarlar m.. I srd romallarn Gney Qafqaza yr il bal alban
elbylrindn ikisinin adn kir: Pompey qar m.. 66//65-ci illrd
vuruan elby Uruz () v bu tarixdn 30 il sonra Kanidi Krassa
qar vuruan elby Zober ().1035
Alban boyundan olan bu elbylrin adnn trkc olmas da diqqti
kir. Bel ki, antik qaynaqlarn Oris, Oroyz, Oroys klind verdiyi Uruz
adna KDQ-da Qazan xann olu Uruz byin v 9 qocaba Uruz//Aruz
qocann adnda rast glmk olur. . Tanrverdi doru olaraq qeyd edir ki,
Bakeid (Dumanisi) blgsind Oruzman kndi, Uruz qla, Uruz yayla toponimlrind Oruz//Uruz ad saxlanmdr.1036 Bizc, Uruz adnn
partca Orod//Urud deyimi Urud kndinin d adnda qalmdr. Zober v
Zobir kimi veriln digr elbyin ad is VI srd quzey trklrindn olan
kutriqur boyu iind Zaberxan (Sabir-xan) byin adnda tkrar olunur.
Gavanirin d daxil olduu Mihran ailsi partsoylu idi.1037 Lakin bu
alarda iransoylu saylmaq dbd idi. Sasani hakimiytind imtiyaz
sahibi olmaq n Mihran ail zvlri d partsoylu olduqlarn qabartmamaa alr, uaqlarna pers adlar qoyurdular. Ona gr, Alban elindki
Cavanir, Varaz, Uxtanes, Parmide, Marut, ubxaliay v bu kimi baqa
pers adlar dayanlarn hamsn iranmnli saymaq olmaz.
1034
Tarixi Tofiq Mmmdov hay qaynaqlarnda ken bel blglri toplam v bzi
rhlr vermidir (, 1977; 1993).
1035
Dion Kassiy gr, Roma ordusu beriyan tutandan sonra Albaniyaya hcum edib
36-c ild Zoberi mlub etmidir (, 1959, 112; , 1992, 36).
1036
Tanrverdi, 1999, 71-73.
1037
, 1963, 29.
456
Q. . Qeybullayev erkn v orta srlr aid mnblrd qeyd olunan alban antroponimlri srasnda Oroys, Kozis, Zober, Aran, Asey, Andok, Urnayp, Urbatayr, Davdak,
Mate, Kazan, Manas, Sato, Abikaz, Aratan, Xurs, Xokorik v sair xsadlarn trkc
olduunu yazr (, 1991, 74).
1039
, 1990, 155-165.
1040
Kalankatl, 1983, 94; K. V. Trever bu titulu Prok-starina kimi vermidir (, 1959, 296); Digr tdqiqatlar kimi Q. . Qeybullayev d bu sz xs ad znn
edrk ona yanl etimoloji yozum vermidir (, 1991, 462).
457
Strabon yazr ki, Part elind iki hissli olan ali urann birin elbyin qohumlar, digrin mdriklr v maqlar daxildir. Hr iki qanatdan
elby seirlr.1042 Uzun illr partsoylu rsaqlarn elby olduu Alban eli
d bu glnkl idar olunmal idi. Hay qaynaqlar bu bard sussa da,
KDQ-da bzi blglr vardr. Bel ki, Romada senat zvlri senex (qoca)
adland kimi, Simokattann bat hun boylarnda loqades sz il verdiyi, hminin xzrlrd grdymz sekin yallar mclisi Dd Qorqud eposunda da sekin asaqqallar uras qocalar adlanrd.1043 Hmin
qocalar qurumunun doqquz zv olmas is ayrca bir boyun bas olan
Uruz (Aruz) byin hm d 9 qoca balar Uruz epitetindn blli olur.1044
Qazlq qoca is hm d Bayndr xann vziri idi.
Cavanirin hakimi-mtlk kimi z lksinin beriya snrndan Hun
qaps v Araz ayna qdr razilrini mhartl idar etdiyin vurulayan
Alban tarixisi yazr: (Cavanir) Dan ulduzu xanda elby libaslarn
geyinrk taxtna oturdu. Qaplar alanda artq onun hr iki yannda li1041
.. 1993, 151.
Strabon, XI. 9. 3.
1043
Lakin doqquz qoca tmsil olunan bu qurumda 11 nfrin ad keir: Aruz qoca, Elik
qoca, Qflt qoca, Qazlq qoca, Uun qoca, Qal qoca, Ense qoca, Duxa qoca, Qour
qoca, Yulu qoca, Yapaulu qoca. Grnr, daha qdim mifoloji sjeti olan variantda ad
ken qoca titullu nfr artq bu qurumun zv deyilmi, yaxud sonralar bu quruma
zv seilmilr, nki onlarn ad baqa qocalardan frqli alara aid olaylarda keir.
Bel ki, Tpgzn atas Qour qoca oban idi, Yulu qoca il Yapaulu qoca is Tpgz qulluq etmk n ayrlmd.
1044
KDQ, 1962, 83; Bel blglrdn blli olur ki, v D ouzlarn konfederasiyas
9 boyun birliyil qurulmudur, nki 9 qoca qurumu olan dvlt divannda hr boy
bir qoca il tmsil olunurdu. Eposda Qour, Yulu, Yapaulu qocalarla bal olaylar
gstrir ki, qoca titulunu tkc boy balr, bylr deyil, sad adamlar da ala bilirmi.
1042
458
silahl sgrlr durmudu, z rtblrin gr yanlar ehtiramla onun yanna gldilr.1045 Alban elbyinin sarayndan danan yazarlar burada din
xadimlrinin, daltli hakimlrin, airlrin olduunu qeyd edir. Elbyin
q v yay iqamtgah vard. K.V. Trever gr qaynaqlarn tsvirin sasn bu kiik fiqurda veriln elby Cavanir aid ola bilr.1046
Alban elinin tkc yaxn qonularla deyil, Roma,
Yunan, Part, Bizans v Sasani dvltlril siyasi iqtisadi v diplomatik laqsi vard. Qandak ticart mntqsi il Qbl arasndak qdim yol xalq arasnda
bugn d eli yolu adlanr.1047 Alban eli myyn dnmlrd nominal olaraq Part, Bizans, Xzr dvltlrindn asl duruma dnd vergi verib mstqilliyini
saxlamaa alrd. Alban tarixisi byk dvlt xadimi
Cavanirin diplomatik ngrlrinin o an Bizans,
Xilaft, Xzr imperiyalarnda yksk dyrlndiyini
maraql detallarla tsvir edir.
Alban dvltinin hl yaranmad dvrd skndr qar savada
alban dylrinin pers ordusunun mhm mvqeyind yer almas onu
gstrir ki, alban sgrlri mahir dylr idi. Alban elinin mvcud olduu alarda bu dvltin ordusu haqqnda qaynaqlarn verdiyi blglr
alban (aran) boylarnn mhz alp-rn (alpan//rn) epitetli dylri
olduunu srgilyir. Hay dilind biz atan qaynaqlar daha ox keilri
mdh edirs, KDQ da alp-rnlrin qhrmanlqlarn tsvir edir.
Antik a yazarlar albanlarn dmirdonlu, yngl dairvi v uzun
drdknc qalxan, dri () papa il seiln nizli dylrindn bhs edir. Pompey qar vuruan Alban ordusunun ber ordusundan
sayca daha ox (60 min piyada, 22 min atl) olduunu qeyd edn Strabon
alban qoununda piyada, oxu, yngl silahl v zirehli atl dylr
olduunu, dyd zirehli atlardan da istifad edildiyini yazrd.1048 Bunu
tsdiq edn arxeoloji qazntlarda zaman-zaman tunc dbilq, dmir zireh,
baq, qlnc, xncr, ox v niz dmrnlri kimi yaraq-silah ortaya xr.
1045
459
460
461
niya razisin girmy crt etmmi, yalnz Snik vilayti il qonu olan
Gyc yaxasna glib xmd. traf lklrdn byk bir razini tutmu
II Tiqran da Alban elin girmmidir. Bel ki, Plutarxn verdiyi bilgidn
blli olur ki, m.. 69-da romal Lukull il savada II Tiqrana alban v iber
arlar mttfiq kimi yardm edirdilr.1054
Bu olaydan be il sonra Pompey rmniyni tam zbt edir, ber v
Alban ellrind mharibni udsa da, bu lklrin elbylril mttfiqlr
kimi rftar etmli olur. Antik a yazarlar byk bir ordu il Pompeyin
m.. 66//65-d Gney Qafqaza yrn tsvir edrkn onun albanlarla
savandan maraql shnlr d verirlr. Bel ki, ikinci savada Pompey
albanlarn arxa dalara kiln sas ordusu il yox, gerid qalan kndlri
mdafi etmk n elbyin qarda Kotis (Kosis) byin bal il azsayl dylrl vurumudur. Pompeyin qurduu pusqu tlsin dn
alban dylril yana, Kotisin d hlak olduu bu savada kndlilr
v qadnlar da itirak edirdi (Pompeyin bu yr haqqnda trafl bilgi II
Bitikd verilmidir). Dion Kassiy gr, m.. 36-da romallar beriyan
tutandan sonra Alban elin d hcum edib elby Zoberi mlub etmidi.
Alban elind Drbnd qdr razilri tutmaq mqsdil hcuma
hazrlaan imperator Neron 68-d byk ordu il balad yr byk
nm verirdi. Hmn an yazar Tasit (55-120) gr, Neron albanlarla
savaa clb etdiyi qounlar toparlayb Kaspi qapsna (claustra Caspiarum) gndrdi, lakin lkd balanan syan sbbil ordunu yoldan geri
armal oldu.1055 mperator Domisiann (81-96) vaxtnda is romallarn
XII legionundan bir qrup Qobustana qdr glib burada yaz qoymudur.
Grndy kimi, m. . I srin ortalarndan balayaraq Roma ordular
dflrl Alban elin girib qlb alsa da, Ermniy lksindn frqli
olaraq burada qala bilmmi, n yax halda mttfiq kimi aralanmlar.
Hmin alarda v m.s. I srd Part dvlti d Ermniy v Azrbiqan kimi,
Alban elini d z tsir dairsin salmaq istyirdi. ldn-l ken Ermniy lksi artq Roma v Part ordularnn sava meydanna evrilmidi.
Hay v alban tarixilri Alban eli zrind elby kimi mifik rnin
(Aran) tyin olunmas haqqnda yazrlar. Arann Snik saqalarndan v
Sisak (saqa) soyundan verilmsi d diqqti kir.1056 Bu olay I srin siyasi
1054
, 1959, 88-89.
, II. 1969, 7-8 (, I. 6).
1056
, II. 8; Kalankatl, I. 4; Maraqldr ki, Quzey Qafqaz hunlarnn bas da
hmin ada Eran adlanrd.
1055
462
durumuna uyun glir. Bel ki, Part ahlar zlrinin rsaqsoylu qohumlarnn rmniy, Azrbiqan, Albaniya dvltlrinin, Maskut byliyinin
banda olmasna maraql idi. Ermniyd myyn fasillrl hakimiytini 428-ci ilcn davam etdirn rsaq slalsi Albaniyada VI srin vvlin qdr hakimiytd qald.1057
Parfiyadan 115-d qopard rmniyni bir ne il Roma yaltin, zbt etdiyi beriya v Kolxidan is Roma vassalna evirn Trayann
(98-117) Alban elin mttfiq kimi baxmas da diqqti kir. Adriannsa
(117-138) vaxtnda Ermniyd hakimiyti rsaq slalsin vermsi v
onun iber-alban elbylril dostluq mnasibti qurmas bllidir.1058 Bellikl, I-II srlrd rumlarn caniinliyi saylan Ermniy v beriyadan
frqli olaraq, part ynml Alban eli mstqilliyini saxlaya bilmidi. Grnr, albanlarn rumlarla yax mnasibti III srd d barla davam etmidir. Bu durum mperator Avreliann (270-275) vaxtnda daha qabarq
grnr. Hmin dvr thlil edn uzmanlarn qnati beldir ki, Roma v
Part dvltlri n qdr chd etslr d, Alban elini zlrinin yaltin evir bilmdilr.1059 Bunun sbblrindn biri quzeyd albanlarn qvvtli
etnik dayaqlarnn olmas idi.
Sasanilr randa hakimiyti l alandan sonra Roma il mharib
yenidn qzd, imperator Valeriann 260-da sir dmsini iberlr kimi
albanlar da pis qarladlar v I apurun gndrdiyi mktubu da qbul etmdilr.1060 Romallarn Gney Qafqaz xalqlar il birlikd Sasanilr zrind ald qlb 298-d bar mqavilsil sonunclansa da, yenidn
rmniyni rana tabe etmk istyn II apur (309-379) alban elbyinin
qvvsindn yararland. Bel ki, alban elbyi Sanatruk iki df Ermniyy hcum edir v paytaxt Vaarapat hrini tutub bir il tabeliyind
saxlayr. II apurun bacs il evlnmi Alban elbyi Urnayr da perslr
371-d haylara qar mharibd yardm etmi, bu savada yaralanmd.
Rumlarn yardm il hmin savada qlb alan haylar Alban elinin bir
sra blgsini tutsa da, artq 387-d rmniy bir dvlt kimi lv edilib
perslrl rumlar arasnda blnd.1061
1057
, 1959, 145.
, 1992, 39.
1059
, 1925, 19; , 1959, 120.
1060
AT, 1998, 394.
1061
Hay qaynaqlarna gr, bu ks-hcum vaxt Mueq Mamikonyan Uti, akaen, Kolt
v Qardman drsini Alban elindn qopard.
1058
463
464
Alban elind mhm problemlri elby tkbana deyil, yetkili byklrin itirak il arlan xalq mclisind (toyda) hll edirdi. Bel bir
mclisi III Vaaqan Aluen qanunlarn qbul edrkn armd, 684-d
Varaz Tiridat (680-699) is xzrlr eli gndrmk n mclis toplamd. Cavanir d lknin paytaxtnda mumxalq mclisi armd v
ondan sonra bel bir mclis (toy) elby seimin toplanmd.
Azrbiqandan glib VI srin sonunda Girdman blgsind oturan
mihranilr Alban elind hakimiyti l alr. N. Adons yazr ki, mihrani
slalsi Suren, Karen, Koma, spndiyar, Zik kimi part soylu idilr.1064
Dvrnn grkmli dvlt xadimi elby Cavanir d mihrani soyundan
idi. Bu slaldn olan son elby eroy (699-705) rblr trfindn tutulub
Suriyaya aparlmd. eroydan sonra lkni rb mirlri idar ets d,
hl uzun mddt burada xzrlrin iradsi qabarq kild zn gstrirdi. Xzrlr gvnn yerli feodallar, vilayt v blg bylri d rblrdn asl olmamaq n tlb olunan vergini dyirdilr.
Hl Cavanirin vaxtnda Xilaftin gclnib Bizansn tabeliyindki
torpaqlar dalbadal zbt etmsi v qlncn rana sar evirmsi yaxnlaan thlkdn xbr verirdi. nc sasanilrin ordusunda rblr qar
vuruan Cavanir durumu dzgn dyrlndirmi, rblr mlub olan
iranllarn Alban blglrin kilib, burada talanlq edn qounlarn
lkdn qovmudu.
Alban tarixisi yazr ki, Cavanir rblr qar daha gcl Trkstan
(Xzr) ordularn kmy ara bilrdi, lakin bunun vzin diplomatik
yola l atb, xlify tabe olmaq qrarna gldi v Dmqd xlif Maviy onu z saraynda byk hrmtl qarlad. Bellikl, z lksini
qanl mhariblrdn v byk talanlardan xilas edn Cavanir Alban
elind mvqeyini d mhkmltmi oldu. Lakin Cavanir lndn sonra
vziyt dyiir, zllikl Alban razilrind yz illrl davam edn xzrrb savalarndan is n ox zrr kn burada yaayan hali idi
Xilaft VIII srd Alban mehranilrinin hakimiytini lv edir v
diofizit ynml alban kilissinin Bizansla laqsini qrmaq n onlar
monofizit ermni kilissin tabe edir. IX srin ortalarnda is xeyli alban
v ermni soylular kiayarasna srgn olundu. rblrin Alban elin
qar apard siyasti ran tarixisi Sid Nfisi dzgn dyrlndirir v
bel yazr: Xilaft zaman rblr Aran torpan Qafqazda zbt etdiklri
1064
, 1971, 441.
465
baqa nahiylrl birldirrk ona rmniy, yni Ermnistan ad verdilr.1065 Bel inzibati blg haylarda Byk rmny xlyas yaratd.
Bu alarda Babkin rblr qar apard sava (816-838) sona
atm, xzrlr d Drbnddn quzey kilmidi. Artq halinin islam
dinin kemsi prosesi balanmd. Dorudur, Alban//Aran elind xristian trklrin oxu islam qbul ets d, onlarn bir qismi hl kilislrin
tsir dairsindn xmamd. Htta, XII srd Hasan Calaln balq etdiyi Xan mlikliyi Arsaxda yenidn dirldi, ancaq alban kilislrinin
bir ne sr nc balam qriqoryan ynm burada artq ermnilm
olayna rvac vermidi. Bellikl, min ildn artq davam edn Alban eli
mstqil dvltilik glnyini islamlama alarnda itirdi.
Alban elinin tbii raiti, burada grnn arxeoloji kulturlar, etnik
glnklr, tsrrfat sahlri, iqtisadi durum v burada danlan dillr,
yaranan dbiyat, incsnt nmunlri mvafiq mvzulara uyun ayrayr Bitiklrd verilmidir. Burada is biz arl daha ox Alban elind
grnn boylara v lknin etnik trkibin ynltmi, sadalanan digr
msllr tri toxunmuuq.
Alban vilaytlrinin frqli corafi durumu, frqli iqlimi, mxtlif
tbii raiti diqqti kir. Bel ki, burada susuz llrdn tutmu dalq
blglrdki alp mnliklrin qdr, oxlu bozqr v subtropik torpaqlardan tutmu he vaxt qar rimyn uca dalara qdr mxtlif tbiti
srgilyn blglr vardr. Alban tarixisinin z szlril desk, saysz
tbii srvtlril hddindn artq gzl, heyranedici bir mmlkt olan
Alban lksind tkc bol balql Kr aynn sahillri boyu oxlu taxl,
zm, neft v duz, ipk, pambq v oxlu zeytun aaclar var, dalarnda
qzl, gm, mis v oxra xarlr, bu lkd yaban heyvanlar srasnda
aslan, bbir, bars, l eyi, oxlu qartal, qr v bunlara bnzr baqa
canllara rast glmk olur.1066
Bel bir corafi raiti, zngin flora v faunas olan Alban elind
halinin sas hisssi knd, qsb v hrlrd oturaq yaamla keinir
v mxtlif tsrrfat sahlri il mul olurdular. mumi alban v
aran ad altnda veriln bu yerli boylarn bir hisssi d yaylaq-qlaq
yaam il frqlnirdi v bu yaam trzi bura qaydan v yeni gln trk
boylarnn hesabna daha geni yaylmd.
1065
1066
, 1990, 28.
Kalankatl, I. 5.
466
467
, 1979, 37.
AT, 1996, 174; , 1985, 66.
1073
Strabon, XI. 4. 8.
1074
, 1987, 61.
1072
468
mifik soykk rvaytlri il yana, bzi alban bylrinin Barsil lksindn glmi mrd bir adamn soyundan olmas kimi gerk durumdan da
bhs edir.
Qaynaqlar qamr, saqa//massaget, part//rsaq, alban//aran boylarn
bir-birin qohum sayb, bunlarn ksriytini kedar//kitar soyundan olduunu qeyd edir. Macar alimi Geza Feher gr, Qafqazdak kitaritlr bulqar trklri idi.1075 M. Xorenatsi Bibliya glnyin uyun olaraq part boylarn brahim peymbrin arvad Ketura (Kantura) soyundan trynlr
kimi verir.1076 Alban tarixi d albanlar ketari (kitura//ketar) soyundan
sayr v Yafs ayrlan lknin Madadan quzeyd Qadriona v Madan
Babildn ayran Dcl ayna qdr uzandn, Ketarinin is Yafsin nvsi olduunu qeyd edir.1077
Bel xristian-kilis folkloru Skandinav lklrind qlm alnm
kilis dbiyatnda da zn gstrir. Bel ki, burada Aran ad Nuholu
Simin oullar srasnda kilir, Albania (Albania-land) lludinin lksi,
Mada Arpoksadn lksi, Baktria v Aranea is Arann lksi kimi verilir.1078 Alban tarixi alban, qarqar, udi v sovdeylrin soy babas Aran
brahim peymbrin ada sayr.1079
slamaqdr Alban elind halinin dini inanclar yazl qaynaqlarda,
arxeoloji, epiqrafik v etnoqrafik blglrd ks olunmu, dild, folklor
v xalq deyimlrind drin iz buraxmdr. Hl Saqa eli andan qalma
astral inamlar Alban elind xristianla qdr davam etmidir. Strabon bu
lkd Gn (Helios), Gy tanrs (Zevs) kultlar v iberlrl qonu bat
blgd Ay (Selena) mbdi olduunu, ba kahinin burada elbydn sonra
ikinci adam sayldn qeyd edir.1080 Dini mbdlrin z tsrrfat, torpaq
sahlri v qudsal qullar (hierodul) vard. Alban elind m. s. I minil
boyu vaxtar mxtlif dinlrin ortaya xmas da zn gstrir.
zlrini tbitin yavrusu sayan trklr, zllikl bozqr trklri hr
bir tbii varln yiysi olduuna inanr, onlara z qamlar (kahin) vasitsil mnasibt bildirir, ancaq btn varln yaradcs kimi Bir Tanrya
1075
Feher, 1984, 5.
, II. 68.
1077
.. 1993, 14-15.
1078
, 1996, 135.
1079
.. 1993, 19.
1080
Strabon, XI. 4. 7.
1076
469
Xzrlr arasnda yhudi dini VIII srin ortalarnda yaylmaa balad. Yhudi dilind yazd mktubla tarix dn osif Xaqan da hmin
dini qbul edn soyun xlfi idi. Saraya yaxn elitann byk bir hissnin
Xaqanby sviysind yhudi dinin kemsi siyasi addm sayla bilr.
Bel ki, bu ada Badad, Konstantinopol, til imperiyann metropolu
kimi gc mrkzi idi. Bunlarn birind islam, digrind xristianlq dvlt
1081
470
dini idi. Xzr dvlti gr islam v ya xristianl qbul etsydi, tdricn hmin dini mrkzlrin tsiri altna dckdi. Ona gr d Bulan
xaqan yhudi dinini saraya buraxmaqla dzgn seim etmidi.
Xzr lksind, xsusil mslman Xarzm trklrindn muzdlu
skrlrin olduu orduda islam dini d zn yer tutmudu. bn Fadlann
yazdna gr xzrlrin ba hrind mslman toplumuna xz boyundan olan biri balq edirdi.1084 gr tarixi bu boyun adn dzgn yazmsa, onda Xz adnn mnyini bu xzr boyu il balamaq olar.
Grndy kimi, bir ucu Albaniyada olan Xzr elinin dini durumu
bir ne smavi dinin yana mvcud olmas il seilir. Eyni durum Alban
eli n d xarakterikdir v bu dinlrdn lav burada oturaq boylarn
qdim astral kultlar, atprstlik v randan glm zrdtilik sektalar
da vard. M. Kalankatlnn yazdna gr, alban elbyi Vaaqan cadu, fal,
trkar il mtul olan cadugr v kahinlrin (amanlarn) uaqlarn
yb xristian dbiyatn yrtmk n znn Rustak adl mlknd
mktb amd. Btn kilis xadimlrinin nfuzu mmin hkmdar Vaaqann dvrnd yksklr qalxb hrmt qazanmd.1085
Xristianln yayld ilk lklr srasnda Alban elinin olmas da
diqqti kir. Bel ki, yhudi dini sasnda yaranm xristianlq Qdsd
ortaya xandan sonra sa peymbrin 12 agirdi srasnda olmu apostol
Faddey bu dini yaymaq n Yelisey il Ermniy lksin glir, lakin
burada rsaq soylu Sanatruk (Sanaturk) trfindn ldrlr. Uursuz missionerlikdn geri qaydan Yelisey orada mqdds Yakovdan
yeni taprq alb bu df Ermniyy yox, ran
zrindn Alban elin glir. M. Kalankatlnn
yazdna gr, Qdsdn qaydan Yelisey xristianln tbliin oladan balayb Uti blgsin, sonra Gis (Ki) glib Qafqazda ilk kilisni burada tikir: Bu yer btn rq kilislrinin balancdr.1086 Albaniyada xristianln
ikinci yaylma mrhlsi baba Qriqor v nv
Qriqorisin ad il baldr.
1084
471
Kalankatl, I. 14; Gman ki, Beylqanda Crci (Qriqoris) tapna ona aiddir.
IV srin ilk yarsnda Alban elbyi Sanesan (Sanatruk) nc xristianl qbul ets
d, sonra bundan imtina etmidi. Sanesann xristianl qbul etmi olanlar Movses,
Daniel, Yelia adlanr (Kalankatl, II. 5); Bu rsaqsoylu elbyin ad Sanesan v Sanatruk
klind d yazlr. Qutsal Qriqorisi ldrdn maskut elbyi kimi veriln bu Sanatruk
kimi, apostol Faddeyi ldrn hay taqavoru da Sanatruk ad il qeyd olunur (I. 6); Grnr, yanl hay qaynandan istifad edn alban yazar bu son ad dolaq salmdr.
1088
, 1959, 22.
472
df dyiilmidir. Sasani ah II Yzdigird (438-457) Alban elind Zrdt dinini yaymaq n bura 300 maq gndrir. Bu kahinlrin tzyiqin
dzmyn II Vae taxt-tac buraxb hakimiytdn l kir, lkni baz
qoyb monastra kilir v zahidlik edir.
Alban elind xristianlq IV srd rsmi dvlt dini statusu alana
qdr artq bzi blglrd ayr-ayr icmalar bu din tapnrd. Stepan
Orbeliy gr, Snik v Ordubad blglrin Azrbiqan elindn ken
Varfolemey burada xristianl yayrd. Yuxarda deyildiyi kimi, Alban
tarixisi yazr ki, apostol Faddey burada qat mqdds Qriqor gln
qdr xristianl yaymd. Grndy kimi, I-III srlrd Alban elin
Qdsdn (Yeruslim) sirofil ynml, IV-VI srlrd is Bizansdan qrekofil ynml xristianlq gtirilmidir.
Alban elinin Azrbiqan il qonu olan gney-dou blglrinds
nestorian triqti yaylmd. ber v Alban elind san insan, hminin
tanrolu sayan diofizit, Ermniyd is san yalnz tanr sayan monofizit gr vard.1089 Qaraban bzi blglrind monofizitlr haylarn dini
mrkzi trfindn dstklnirdi. slind, dini icmalarn haylamasna
alanlarn gddy siyasi mqsdi gerkldirmk n dindn istifad
olunurdu. Bu bard vaxtil N. Adonts da yazrd: Ermnilrin kilislri
millildirm urunda apard ar mbariz slind siyasi-inzibati blg
(naxararlq) normalarnn kilis mhitin oturdulmas il gerkldirilirdi.1090 Hay katolikosu liyann alban kilislrinin Bizans ynml olmas
haqqnda xlif bdlmlik (685-705) yazd mktub v xlifnin ona
cavab mktubu Alban tarixi kitabnda verilmidir:
ndi Brdd oturan Alban katolikosu Bizans imperatoru il sazi
girib z ibadtlrind onun adn kir, hamn mcbur edir ki, onun dini
etiqadna qoulsun. ndi qoy bu siz agah olsun v bu msl diqqtinizdn knar qalmasn
Ey allah xadimi, ermnilrin katolikosu liya! Snin smimi mktubunu oxudum, snin yanna byk qounla z sdaqtli nkrimi gndrirm. mr etmim ki, bizim hkmranlmza qar qiyam edn albanlar
arasnda sizin dininiz uyun dyiiklik edilsin.1091
1089
sa peymbri tanr, ruh v insan tbitin malik olduunu irli srn diofizitlrdn
frqli olaraq, onu yalnz tanr sayan monofizitlr arasndak mbahislri zmk n
451-d Xalkedon mclisind monofizit triqti pislnmidir.
1090
, 1971, 212.
1091
Kalankatl, III. 5-6.
473
474
, 1979, 11.
, 1959, 316.
475
tarixi hay dilin trcm edilnd hmin variant verilmidir. Aluen qanunu (12-ci bnd) ozanlarn yas mclisind a demsin qadaa qoyur. Alban elind ozanlar bayramlarda mahnlar oxuyar, xalq nliklrind dastan sylyrdilr. Alban tarixisi yazr ki, Cavanir ilin bayram gnlrini
yaylaa qalxb ozan (qusan) mahnlar il mayit olunan nlikd keirmk istyirdi.1095
Qdim trk elbyi Alpr Tunqa (frasiyab) lnd ona a yazld kimi, Cavanirin lmn d onun saray airi Davtak a demidir. Bu
airin hans boydan olmasn M. Kalankatl qeyd etmir, lakin alban yazar
Mxitar Qo Aranda trkmn tayfa balar Qurbuqay v Tutakl adlarn
knd Tutakn tutakllar (tutakeank) soyundan olduunu vurulayr.1096
Tutak il Davtak adlar arasnda yaxnlq grnr. Bel ki, hay yazsnda
(Davtak) v (Dutak) adlarnn yazlnda bir oxarlq
da vardr.
Nzr almaq lazmdr ki, baqa-baqa dillrin yazsnda alban szlri, zllikl onomastikas ox vaxt thrif olunmu kild yazlr. Bel
thriflrin mxtlif sbblri vardr ki, bunlardan biri d hmin dillrd
spesifik alban (trk) danq sslrinin v bel sslri bildirn hrflrin
olmamasdr.1097 kinci bir sbb alban boybirliyinin trkibind mxtlif
dialektlrd danan trk boylarnn olmas idi. Bel ki, part v azr dillrind zn gstrn bzi frqlr alban dialektlrind ks olunmudur: o/u
dialekt frqi Oroz-Uruz, yoran-yuran, d/z dialekt frqi is Orod-Uruz,
Adrbiqan-Azrbiqan deyimlrind aydn grnr.
Alban anda yerli v glm trk boylarnn dannda olan myyn frqlr d formalamaqda olan azr dilind z izini qoymudur.
Tkc qamrli etnonimind ba vern dyiikliy baxsaq, onun a/ frqi
il qamrli >qmrl, q/k, a/ frqlri il qamrli >kmrli fonetik dyimlrini gr bilrik. Eyni durum p/b frqi il alpan-alban, kaspi-kazbi
etnonimlrind v s/ frqi il Arsak ()-Arak adlarnda, sirakirak, saqat-aqat etnonimlrind ks olunmudur. Bundan baqa, azr
dilinin daxilind ba vern fonetik dyimlrl, yaxud fars szdzm
1095
476
il deyiln bzi adlar da tannmaz kil dr: Siraq eli (irak eli) > ryel, Saqat uxuru > uxur sd, Saqat piri > Pirsaat v sair. 1098
Alban elind kilis dbiyat xristian boylarn dilin aramey-yunan
dillrindn trcm olunur, burada xristianl qbul edn trk v qafqazdilli boylara dini aylr z dillrind yrdilirdi. Bunun n hr boyun
dilin uyun lifba dzltmk zrurti yaranmd. Alban dilinin qarqar
dialekti deyimini ildn K. V. Trever yazr ki, qaynaqlarn verdiyi tutarl blglr gr V srd albanlarn srbst istifad etdiyi z lifbas
vard.1099 ber boylarnn ilk yaz nvndn biri ordu yazs anlamnda
mxedruli adlanr ki, bu da trklrin bahadr (baxadur-lu) szdr.
n Asiyada I minilliyin ortalarndan sonra aramey (suriya) dili v
aramey yazs geni yaylmd. Grnr, Part eli anda Alban lksin
glib xan bu yaz glnyi elita irisind v ticart sahsind d istifad olunmudur. Hr halda, Albaniyada xristian dbiyatn yaylmasna
xidmt edn Qarqar lifbas xzrlrin istifad etdiyi qdim trk runik
lifbas idi, nki hay tarixisi M. Xorenatsi yazr ki, qarqarlara yaban
(bozqr) axzrlrin yazsna uyun lifba trtib edilmidir. stxri d
xzrlrin axzr v qaraxzr qollarna ayrldn yazrd. Bel ki, hun,
qpaq, qoyunlu v sair trk boylar kimi, xzrlr d qara-xzr v axzr ad il frqlnirdilr.
Vaxtil azr diasporunun Trkiyd grkmli nmayndlrindn
biri olan Mirz Bala yazrd ki, Albaniyann trk mmlkti olmas onun
etnik tarixi yrnildikc daha ziyad anlalacaqdr.1100 Lakin Bakda rus
bal tarixilr etnik tarixi yrnmk vzin ortaya elmdn uzaq frziy
v tezizlr atmaqla ilrini bitmi saydlar. Azrbaycan Tarix institunun
nr etdiyi 7 cildlik Azrbaycan tarixi (1988) Alban elinin dili haqqnda
bunu verir: He bhsizdir ki, znd 20-dn artq tayfan ehtiva etmi
alban (alban-uti) aborigen etnik massivi Qafqaz Albaniyasnn pazisind
sas v stn massiv olmudur. Bu stn massiv aid birc dn sz
tapb nmun gstr bilmyn hmin tarixilr htta elmdn uzaq bu
tarixi kfi byk nalqla dnya dililik elmin d srmaq istmilr:
1098
Hl prototrk dvrndn mvcud olan bir (~q) dialekt frqi Alban ana qdr
szn ilk ssind davam etmidir: az~kaz, azr~xzr. Lakin szortas mvqed grnn
~q frqindn danarkn shbt dialekt frqindn deyil, q~x~h > fonetik dyimsindn ged bilr: saqat >saxat >sahat >saat. Saatl boyad da bel yaranb.
1099
, 1959, 49, 309.
1100
Mirza Bala, 1951, 8.
477
Burada yada salmaq lazmdr ki, alban dili imali Qafqazdan balam
Aralq dnizindki adalaradk olan vilaytlrin sakinlrinin dandqlar
dillr ailsin aiddir.1101 Halbuki, dililik elmi bel bir abstrakt dil ailsi
tanmr, gstriln bu byk razid is bir ne (qafqaz, hindavropa, trk,
sami) dil ailsin mnsub xalqlar yaayrd.
Xzr dilindn qalm szlrin hans trk dialektin yaxn olmas
bir trfdn xzrlrin ilkin yurdunu myynldirmy yardm edirs,
digr trfdn Alban elind ilnn xzr dilinin trk dillri ailsindki
qruplardan hansna aid olmas mslsin aydnlq gtirir. slind ayrca
xzr dili olmamdr, nki xzr toplumu mxtlif dialektli trk boylarnn birliyi idi, burada yabqu szn abqu kimi deynlr, ovu szn
av kimi deynlr d vard. Ona gr d xzr dili yox, xzrlrin trk
dili ifadsini iltmk daha dorudur. Bu dilin bulqar, uva, yaxud ouz,
qpaq dillrin yaxnl mslsi trkologiyada mbahisli olaraq qalr,
onlarn dilini uva dilin aid ednlr d (Minorski, Bartold v b.) vardr.
Lakin yazl mnblrd qeyd olunmu tanqr//tenqri kimi kiik frqlri
nzr almasaq, Xzr elind danlan dildn blli szlrin ksriyti
bugnk azr dilindki formasndan frqlnmir. Qaynaqlar bu dild ilnn bir sra xsad, titul v digr szlri qeyd etmidir: Bolqa, ik,
Av, Papa, Barl, Sitit, Eli, Ata, Buka, Uma, Anqu, Bulan; xaqan,
xatun, yabqu, bk, iltebr, tarxan, ad, tudun; Tenqrixan, baqatur, kara,
ak (a), sarq, qonaq, p, tabaq, semiz v sair. Xzrlrin dilindn
xeyli nmun vern P. B. Qolden trkibind alp v tarxan sz olan Alp
Tarxan, As Tarxan, Alp lutver (Eltbr), Av Tarxan, l Tarxan kimi
oxlu ad sadalayr.1102
Grndy kimi, arxeoloji v tarixi blglrl brabr, dil faktoru
da xzr (azr) boylarn Azrbaycanla balayr. rblrin Azrbaycana
ayaq ad alarda Araz qrandak Beylqanda bir iranl kndlinin
xzr dilind slis danmas (l-Kufi) fakt xzrlrin dand dilin o
1101
478
dvrd xalq arasnda geni yayldn gstrir. Burada xzr (azr) dili
tkc irandillili boylarn deyil, qafqazdilli boylarn da mumnsiyt vasitsi kimi istifad etdiyi uluslararas trk dili idi. Kartli tarixi bu ada
Tiflisd danlan dillr srasnda xzrlrin dilini (xazaruli) d qeyd etmidir.1103
Alban (azr) dilindn bat qonuluqda yaayan haylarn dilin xeyli
sz kemidi. Hay taqavoru III Trdatn olu II Xosrovun boyu qsa olduundan Kotak adlanrd. Buradak kotak lqbi trkc gdk szdr.1104
Xosrovun srkrdsi d Ddby (Databey) trk adn dayrd.1105 Azr
dilinin tarixi v azr-hay dillrinin laqsi baxmndan hay dilinin qrabar
dvrnd ilnn trkizmlrin tdqiqi olduqca grklidir.1106
Bzi hay qaynaqlarnda albancadan hay dilin trcm olunmu
yazlar haqqnda blglr vardr.1107 n byk blglrdn biri el Alban
tarixi kitabdr. Bel ki, alban (trk) dilindn hay dilin trcm olunan
bu srd trkc xeyli sz saxlanmdr. Lakin srin tekstoloji tdqiqil
trkoloqlarn deyil, haynaslarn mul olmas hl d bzi trkizmlr
haqqnda mlumat qtlna sbb olmudur.
srd trk szlri iki mxtlif kontekst ilnir; biri xzr, barsil,
hun v sair trk boylar il bal mtnlrd, digri is Alban elinin z daxili yaam il bal mtnlrd. Tdqiqatlar birinci mtnd trkizmlri
asanlqla myyn edirlr, lakin ikinci tip mtnlrd xsusi aradrma
aparmaq lazm glir. Bu baxmdan, albanlarn iltdiyi buyuruq v ayaqyaln szlri diqqti kir.
Yuxarda qeyd etdiyimiz kimi, Aluen mclisind qbul olunan qanunu elbyin frmandar (arkayi hramanatar), minba (hazarapet), boy
balar (azqapetk), buyuruq (pyuroq), digr vilayt balar (nahapetk)
1103
, I t. 1955, 16.
, 1980, 59-60.
1105
, 1971, 286.
1106
Qrabarda rast glinn mnyi blirsiz bzi titullarn etimoloji thlilin ehtiyac vardr. Bel ki, torpaq sahibi blg basn bildirn toparx (toprax?) titulu, blg//lk
basnn adna qoulan ixan titulu mnyi bilinmyn szlr kimi verilir. Ola bilr
ki, ixan trkcnin yerli ba anlamnda i xan sznn thrif olunmu formasdr.
Partlarn davams olan trk boylarnda islam qbul edndn sonra bu sz ian (ihan)
formasna db, mridlri olan sufilrin (bann) adna qoulmudur. Trkstan tarixindn bllidir ki, ndicanda ruslara qar Dki an syan (1898) olmudur.
1107
, 1986, 42.
1104
479
Kalankatl, I. 26; Alban tarixi srinin ayr-ayr nsxlrind hmin qanunu tsdiqlynlrin ad mxtlif formalarda yazlmdr: Bu snd mhr basdlar: elbyin
frmandar Mutsin (Mutsik), minba Mirharik (Mirhorik), boy balar: Marut (Maruk,
Maru), Tirazq (Tirazd, Tirolq), Sparakos (Sprakos, Asparakos), ama (ama), Bakur,
Aradan, Arces (Ares), Qo (kac) Vartan, Girdmann sahibi Xors Bermusayn (Bermusan, Germanosan), Xosken (xoskean) buyuruq v Alban elinin digr nahapet v azatlar.
Alban elbyi Vaaqan da bu qanunu z mbhr il tsdiq etdi (Kalankatl, 1983, 94);
Mtndki xoskean buyuruq szlrindn birincisi gr xsad deyils, onda hmin szn hayca sz anlamna uyun btv deyim sz buyuruq olur.
1109
lyazmann bzi nsxlrind bu deyim [aqeleaun] v [aqelun]
klind yazlmdr (Kalankatl, 1983, 74); Bu deyimd ayaqyaln > aqyelun > aqelun
fonetik dyimlri hay dilinin znd getmis, onda ayaqyaln sznn hay (qrabar)
dilin kediyini dnmk olar. Lakin bu da mmkndr ki, sri qrabara trcm edn
ayaqyaln sznn anlamn bilmdiyindn onu ilkin mtnd olduu kimi saxlamdr.
1110
, 1974; , 1990, 51.
480
481
DBYAT
. . - . . 1965
. . I . , 1948
. . . , 1966
. . . .1948; 1953
. . . . , 1977
. . .-. 1953
. ..1908; , 1971
. . , 1972
., ., . . ., XXX . 1974
. . . . . 1978
. . - - .
, 1987
. . . 1960
. . , III, 1979
. . . 1989
. : , , . . 1989
. . . 1992
. . ( ).
, . 1984
. . . , 2, 1978
. . . , 1976
. . . 1972
. . . 1980
. . -
. , 3-4, 1894
. .
. , 3-4, 1896
III .. . 1877
. . . , 2, 1950
. . . .1962
. . . , 4,1968
. . 20- . XVIII
. . . - . , . III., 1951
. .
. , . 1, , 1979
. . (). , 1970
. . .-. 1962
. . . . 1955
482
. . . . 1993
. . , 1988
. . . . 1979
. . .
, 3, 1951.
. (VI-XVI ). . 1983
. . IV .. - III .. . 1990
. . (, XII).
. 1848
. . . 1989
. . , 1986
. - . .1991
., . . , III, 1991
-. . (. ..). . 1960
. . .
. 1925
. . . I-V . . 1968
. . . . 1969
. . . . 1985
() . . - . , 1923
. .
IX-XIII . .
, .1. . 1989
. . . 1980
. . . , 6, 1935
. . . . 1951
. . -, . , 1976
. . . 1985
. . ().
. .-. (I-III ) 1950, (III ) 1953
. . ~ . , 1972
. .
, 6, 1972
. . -- .
. . 1972
. (. ..). , 1953
. . VII-VIII .
., 1, 1961
. . - (1097-1231). . 1986
483
. . . .1806
. . (), . , 2, 1946
. . . .1983
. . . . . 1981
. . .
, 63, . 1963
. . 2. -, 1985
. . . 1874
. . -. , 3, 1976
. , . .1983
. . . .
.-. 1961
. ., . ., . . - . , , 1980
. . . , . 1987
. . . ,1980
. . V . . .
. 1915
. ., . . (
XIV- .). -, 1968
. . IV- . . 1979
. . . . 1975
. (1404 .). . 1980
. ., .. . I-II .
. 1984
. . .1976
. . T. M.1991
. . . 2002
. . . , . 60, 1979
. . . 1991
. . . . 1982
. . . . 1987
. . . 1972
. . . . 1984
-. . . 1983
. . . 1957
. . . , 1961
. . ( . . ). . 1960
. . . . 1971
484
. . . . 1970
. . .
, 1971
. . .
, 1987
. . , 2, 1938
. . - . , .154, 1978
., . . . 1986
. . . . . 1998
. . . . 1960
. . . . 1966; 2001 (II basq)
. . . . 1999
. . . . 1993
. . . .1964
. . . . 1963
. ., . . . . 1980
. . . ranica antiqua, vol. XVII. Gent, 1982
. . . . 1985
. . - . , . 1987
. . XVXIX . ,1962
. . ,
. , 6, 1984
. . . , 4, 1956
. . . , 1984
XVI . .1967
. . . .1984
. . . ..,
. XLIII, 78
. . -. . 1980
. . . .-. 1956
. . . . 1967
. . . , 1971
. . ().
, 1981
. . . , 3, 1983
. . . , . 1985
485
. . . .1990
. . . . 1990
. . . . 1961
. . V-III .. , 1973
. . - , . , 4, 1939
. . (1702-1722). . 1989
. . . . II . , 1989.
. . : . , 1976
. -
. , 2, 1971
. . . . 1984
. . . . 1985; 1993
. . , 4, 1981
. . . .. -, 5, 1962
. . . 1990
. . XIII-XIV . . 1985
. . . , 2, 1968 (hay dilind)
. . . ,1966
. . - . , 4, 1967
. ., . . . . 1985
. . - . , 1976
. . . 1989
. . . . , 1995
. . - . , , 2001
. . .
, . 1967
- . . . , 6, 1988
. . . 1986
. . . , 1988
. . -.
. 1977
. . . . 1956
-. -. ( ). . 1983
486
. ., . . .
., 2 (310), -, 1971
. - (.. . . . ). .1983.
. . -. 1996
. . , 1984
. . . . 1988
. . . 1969
. . . 1946
. - . .
, 1947
. . . . 1974
. . . . 1995
. ., . . -? , 1980
. . - . .
. , 3-4, 1945
. . III-VII . . 1983
. . III-VII . . 1993
. , , . . 1986
. . . . 2001
. . . (
-, -, -, -). , 1983
- . . . 1991
. . . . 1986
-. M. 1968
. . . . 1984
. . . . 1988
. . - . . 1932
. . . , 1984
. . . . 1980
. . . . 1981
. . . . 1976
. . . , 4, 1989
. . , . , 1974
. . . . 1965; 1991 (II basq)
. . . . . 2002
. .
( ). . . . , . 1934
. . . . 1960
487
. . .
. . 1977
. . . , 1929
. . . 1976
. . . . 2003
. . . , 1984
. . . , 1987
. . . M. 1974
. .
. . I-II, ., 1904-1906; , 1947-1949; 2, 1952
. . (-) . .II, . . 1957
. . . M. 1787
. . : , . . 1981
. . . . . 1987
. . , 3, 1946
. . . . 1983
. . . , , . I,
. 2, 1952
. . . , 1981
. . IX-XII . , 1983
. . . , 1989
. . , II, 1984
. . . . 1977
. . . 1993
. . . , 6, 1984
. . . 1977
. . .1986
. . . , 4, 1939
. . .
, 1944
. .
. , 1956
. . . III . . 1943
. . . 1955
. . . . 1976
. . . , 1961
488
. . . . 1982
. . . -. 1964
. . . . 1971
. . . . 1989
. ., . . . . 1973
. . . ,
1(27), 1949
. . -. , 1954
. . . , 1959
. .
. , 4, 1968
. . . . 1960; , 3-4, 1971
- . .
. , 1960
- -. . 1975
. . . . 1979
. . . . . 1927
. . . , I . . 1933
. . () . . 1978
. . . ,1986
. . . , 1990
. . XV-IV . . . (), , 1969
. . X-XI . . 1963
. . . , 1976
. - (. XVI- . XV
. ..). , 1, 1997
.
XIV-XII . .. , 2, 1997
. . ( . . ). . 1960
. . .
, . 1974
. . . -, 1979
. . I-III . . 1887.
. : , . ( . . ). . 1979
..
. , 1986
. . . , 1980
. . . . 1984
. . . . 1984
489
. . . , 1990
. . . . 1982
. . . . . 1983
. . 1 . . 1981
. . .. . , 1915
. . . , .1970
. . . , 1, , 1979
. .
. . 1990
. . , 1990
. . . . 1978
. . . 1990
. ., . .
. , 1953
. . 1936 (hay v rus dilind)
. . . .-. 1941
. . . , 1946
. . -. I-II, , 1950-1952
. . (). . 1959
. . . 1957
. . . . 1976; 1986 (II basq)
. . - . . 1989
. . . . 1990
. . II . . 1963
. . . 1983
. . I-II . . 1987
. . . 1990
. . . .1984
. .
(, , ). .1985
. . . I . . 1933
. . XIII-XVIII .
, 1935
. . - . . 1881
. . . , 1934
. . , 4, 1939
. . . , . I, 1986
. . . .. (ili gstrilmir)
. . . .1989
490
. . . , . 1977
. . . . 1985
. . . . . 2003
. . . . 1981
. . . . 1961
. . .
,1923
. . . , . 1980
. . . , , . .
. , -. 1935
. . : . .1983
. . ( ). , . 1, , 1979
. . . 3 . , 1989
. . . . .1970
. ., . . - . .1979
. . . . 1948
. ( . ). . 1957
. 17 . . 1994
. . ,
. . 1968
. . . .1984
. . -, 1975
. . - . .1990
. . .1991
. . . .1969
. . . 1969
- . . V-VII . .1979
- . . VIII-XVIII . .1985
. . VII-VI . .. .1980
. . I . .1989
. . .
,1971
. . . .-. 1948
. . . I. , 1984
. . (II . ..- IV ..).
-.1953
. . (IV ..-VII .
..). .-.1959
. . . .1968
491
. . ( ) (IV, 99) .
. , 4, 1979
. . NDOARKA . , 2,1981
. . (, , ). , .1963
. . -. .1991
.., ..
.
. , 1983
. . . I-II ., . 1935-1936
. . I-IV . . 1964, 1967, 1971, 1973
. . . .1984
. ., . . . .1978
. . . .1983
. .
. , 4, . 1927
. . M. 1972
. . .1979
. . . , 1982
. .
. 1908
. . . .1985
- . (1702-1722). . 1989
. . . , 1975
. . 1986
. (i i M ). . 1858
. . VI-XII . , 1980
. . . , 1986
. ., . . . . . . 1985
. . . . 1967
. .
. , . 5, , 1987
. . - ,
. , 2000
. . : - . , 1974
. . . ., 1916
. . . -, 1976
. . , 1962
492
. . . . 1987
. . . , 3, 1966
. . II-III . . 1979-1983
. . 1982
. , . . 1982
. . , 1981
. .-. 1961
. . . . 1990
. . . . - . , . II, 1956
. . . , 1958, 3
. . . - . . 1968
. . . , 1983
. . . , 2, 1974
. . - .
. , 1, 1987
. . . , 2, 1999
______________________________________
. I . . 1977
. . XII h. , I, 1983
. .
,1980 (trkmn dilind)
. - ,
- (). , 1996
() . . . (-, ., . )..1993
. . , 1987 ( )
. ( ., - .). .1999
. . . . 1994
. VII-IX . . 1989
. . , 6, 1979
. . IX-XII - .
. 1974
(). . . 1993
. . . 1993
. . . . 1990
. . . 1992
. . . 1994
. . (. . ). . 1993
493
. . . , , 1983
. , , . ., 1968
. . . . 1967
., . ,
,. , 1989 ( )
. . . 1995
. . , 1975 ( )
. . .1996
. . . . 2000
. . . 1998
. . , III, 1991
. . - : .
(I ). , III, 1991
. - . . 1999
. . . 1992
., . . . 1997
. -, -. . 1987
., . . . 1996
. . . 1985
. . . . 1977
. . - . -, 1998 ( )
. . . . 1981
. . . 1962
-. - --. . 1959
() . . . . 1988
. . . . 1993
. . :
. (I-II ), , 1, 2, 1997
. . (. ). . 1993
. . . 1981
. . . 1986
. VI . , 1983
- . . . , 1964 (tuva dilind)
. . - . , II, 1984
. . . , I, 1983
. . ( ). , I, 1983
. .
5, 1998
. (I. ). , II, 1988
494
. .
, .1989
. . . . 1990
. - .,1989 (tatar dilind)
. . . . 1979
. . , 1988 (zbk dilind)
. . . 1990.
. . , I, 1987
. ( ., .). . 1993
. . I-II . . 1992
. - . . 1977
. . ( ). . 1992
., . - . . 1993
. . . 1984
. . . 1985
. - . .1998
. . - . , VII , .1986
. . .1983
. . , 12, 1985
. . .1989
. . . 1992
. . ., 2, 1983
. . , 8, 1980
. -. . 1998
. . . 1984
. (.. IV - .VII ). . 1992
. ,. , 1990 ( )
. . . 1995
T. . . . 1976
. . . 1998
. ( .). . 1977
. ( . ). . 1978
. . I . .197
. . . .1985
. . . , 51, 1985
. . . , - , .1986
. . : . , I, 1986; , 7, 1987
495
. . . .1988
. . , .1988
. . ~ . , II, 1988
. . . , , .1989
. . . , 11, 1989
. . . , III, 1990
. . . ? .1999
. . .1968
___________________________________
Abl-Farac Gregory. Ab`l-Farac tarihi (Trkceye ev. . R. Dorul), I-II c. Ankara, 1987
Acarolu M. T. Bulgaristanda trkce yer adlar klavuzu. Ankara, 1988
Aaryan Hr. Hay dilind trkc alnma szlr. Moskva-Vaarabad, 1902 (hay dilind)
Aqatangeay Patmutun Hayots. Tphis, 1909 (hay dilind)
Aqatangeos. Hayots patmutyun. Yerevan, 1983 (hay dilind)
Akbulut Y. Bingl tarihi. Ankara, 1995
Akinyan N. S. Matots vardapet. Vienna, 1949 (hay dilind)
Ayda. A. Trklerin ilk atalar. Ankara,1987
Azr xalq. (F. Aasolu. Sem yazlar). B. 2000
Baramyan R. H. Kitabi Dd-Qorqudda hay szlri. FJ, 1,1974 (hay dilind)
Balkan K. Die Sprache der Kassiten. New-Haven, 1954
Balkan K. Eski nasyada kut (veya gut) halknn dili ile eski trkce arasndak benzerlik.
ERDEM, cilt: 6/1, say 16, 1990 (ayrbasm, 1992)
Barton G.A. The Royal nscriptions of Sumer and Akkad. 1929
Bartucz. A magyar ember. Budapest,1938
Bayarov S. Ya. Avrupann eski trk runik abideleri (eviren M. Duranl), Ankara, 1996
Baykara T. Trklgn en eski zamanlar. Trkler, I, 2002
Bayram S. Kaynaklara gre Gney-Dou Anadoluda prototrk izleri. stanbul, 1988
Bayramov . Qrbi Azrbaycann trk mnli toponimlri. B. 2002
Belck C. Das Reich die Manner. Verhandlungen der Berliner Gesellschaft fr Anthropologie, Ethnologie und Urgeschichte, 1884
Berghe V. L. Archeologie de lran ancien. Leiden, 1959
Berlin A. Enmerkar and Ensuchkeshdanna. Philadelrhia, 1979
Berta A. Trkce kkenli macar kavim adlar (eviri: N. Demir, E.Ylmaz). Ankara, 2002
Bydili C. Trk mifoloji szly. B. 2003
Biswas A. The Political History of the Hunas in ndia. New Delhi, 1973
Blok R. The Ancient civilization of the Etruscans. Barrie and Rockliff. London, 1969
Bokovenko N. Tagar kltr. Trkler, I cild, 2000
Brandenstein W. Die Herkunft der Etrsker. Leipziq, 1937.
496
497
498
499
500
501
502
een R. Ebu Dlefin Risalesinden trk lkeleriyle ilgili ksmn tercmesi. (bn
Fadlan kitabnda, 1975)
een R. Mervezinin eserinin trklerle ilgili babnn tercmesi. (bn Fadlan, 1975)
Shiratori K. Kaan nvannn meneyi. Belleten, IX, 36. 1945
Taberi. Milletler ve hkumdarlar tarihi. I-III t. stanbul, 1991
Tanrverdi . Kitabi-Dd Qorqudda xs adlar. B.1999
Tantkin H. Sehirli nallarn onqon v satiri surtlri. (lyazma), B. 1984
Tantkin H. Kuan-Azrbaycan mdniyt birgliyi. (lyazma) B. 1986
Tantkin H. Tarixi saxtaladranlara tutarl cavab. Qurtulu qzeti, 3, 1991
Tarcan H. n-Trk tarihi. stanbul, 1998
Tahirzad . Nadir ah far. B. 2002
Tahirzad . Aamhmmd ah Qacar. B. 2002
Tekin T. Tuna bulqarlar ve dilleri. Ankara, 1987
Tekin T. Volqa bulqar kitabeleri ve Volqa bulqarcas. Ankara, 1988
Teke E. F. Pazrk. Altaylardan bir halnn yks. Ankara, 1993.
Togan A. Z. V. Umumi Trk Tarihine giri. I c. (III bask), stanbul,1981
Tosun T., Yalva K. Sumer dili ve grameri. 1cilt. (Sumerceden rnekler). Ankara,1981
Tosun T., Yalva K. Sumer, Babil, Assur kanunlar ve Ammi-aduqa ferman. Ankara,1989
Tuna O. N. Smer ve trk dillerinin tarihi ilgisi ile trk dilinin ya meselesi. Ankara,1990
Turan O. Dou Anadolu Trk devletleri tarihi. (II bask), stanbul, 1980
Turan O. Trk cihan hakimiyeti mefkuresi tarihi. I c. stanbul,1998
Thakur U. The Hunas in ndia. Varanasi, 1967
Thompson E. A. The Huns. Oksford, 1996
Uzunarl . H. Anadolu beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu devletleri. Ankara, 1988
Yazc M. Tarihte 128 Trk devleti ile 318 devlet - 356 hkumet bakanlarnn zellikleri (m.. 220-m.s.1990). Ankara, 1990
Yavuz E. Tarih boyunca trk kavimleri. Ankara, 1968
Vlixanl N. rb Xilafti v Azrbaycan. B.1993
Westenholz A. The Old Akkadian Empire in Contemporary Opinion. Rower and Propaganda: A Simposium on Ancient Empires. Paris, 1979
Wilcke C. W. Das Lugalbandaepos. Wiesbaden, 1969
Woolley L. A Forgotten Kinqdom. Penguin Books. 1953
Zadok R. The Elamite Onomasticon. Napoli,1984
Zehtabi M. - (ran trklrinin ski tarixi) .
- .
Zekiyev M. n ve Orta Asya, Kafkasya, Karadenizin kuzeyi, dil-Ural ve Bat Sibiryadak eski trkler. Trkler, 1, 2002
Zeynalov . Azrbaycan bayatlar Qafqaz regionunda. B. 2001
503
QISALTMALAR
- .M. - .
, 2-3, 1951
- , . ( ),
- . . 1986
- . . 1923
- ( ., ..,
., .). . 1984
- T . M.1988
- . .1985.
- . . . 1988
- . .
- . . 1986
- . , 1974
- . . 1985
- . . 1969
- . , 1980
- (. ..). .1987
- . I . .1967
- . .
- . II. ( ). .1988
- . I-III . . 1982-1983
- . . 1977
- . . 1971
- . .1. . 1971
-
XVIII . .1988
1988 - . . .1988
- . . 1971
- . , 1984
- - . . ,
504
- . .
- . I . . . 1986
- -.
XIV . . . (, ,
, .. ). .1968.
- . I . , 1955
- .
. 1987
- . , 1935
- II-V . (
, ..). .1. .
. 1989; . 2. . . 1990
- . . 1970
- . . 1980
- - . 1 .
. 1975
- . .
- . , 1976
- . . 1978
- . , 1989
- . I . -., 1950
- . I . . 1961
- . . .1957
-
- - . , 1982
- ( ..). , 1985
- ( .). . 1960
- i i M . .1858
- . ( ).
.1987
- . .1979
- . . 1974-1980
- . ( ). . 1965-1987
- . .1970
505
- . . 1982
- . . II .1978; III . 1979
- . .-. 1935
_________________________________
..
- . . . . ( . .). .1993
- (. .). , 1970
1994
- . , I . (.
., .). . 1994.
1998
- . I . , . 1998
- (. . .), .1989
- . . - .
- -. ( . ). .1994
- (-, ),
.
- . - . (-.-. . )
_________________________________________________
AA
- Artibus Asiae. Askona
ADD
- Assyrian Deeds and Documents (Johns C.H.W.). Cambridge, 1898-1922
ARAB
- Ancient Records of Assyria and Babylonia (Luckenbill D.). I-II. Chicago,
1926-1927
ARI
- Assyrian Royal nscriptions (Grayson A.K.).Vol. I-II. Wiesbaden, 1972, 1976
ARM
- Archives Royales de Mari.
AS
- Assyrological Studies. Chicaqo.
AT 1996
- Azrbaycan tarixi. Uzaq kemidn 1870-ci illr qdr. (red. S. liyarov). B. 1996
Azer.MKS - Monuments of Azerbaijan material culture series. 1-9 (History
museum)
BA
- Beltrge zur Assyriologie und Semitischen Sprachwissenschaft (Billerbeck
A., Delitzsche F.). Band VI, Leipzig, 1909
Belleten
- Trk Tarih Kurumu, Belleten.
Qalaknd
- Kalakent frheisenzeitliche grabfrunde aus dem Transkaukasischen gebiet von Kirovabad/Jelisavetopol (Nagel W., Strommenger E.). Berlin,
1985; (azrc trcmsi) B. 1999
GNAUT
- Geographical Names According to Urartian Texts (Diakonoff . M. and
Kashkai S. M.). Repertoire Geograpihique des Textes Cuneiformes,
Band 9. Wiesbaden, 1981
E
- Elmi srlr.Dil v dbyat seriyas. Bak Dvlt universiteti.
506
EG
ERDEM
ETL
ETHNC Pr.
DAF
DKA
DTCF
A
CGT
Karnamaq
KAH, I, II
KB
KB (eviri)
KB (Metin)
KCN
KDQ
K
HA
HB
HG
HWC
MAD
MK
ML
OAC
PBS
PB
RLA
SAA
SDG
Siyastnam
SPAW
SRD
507
TDA
TDAY
TD
TD1
TDE
T.II
TMBDA
TP
Trkler
Vekayi
ZDMG
508