LAPORAN JAKSTRA PERDESAAN

Daftar Isi
Daftar Isi...............................................................................................................i
Daftar Tabel........................................................................................................viii
Daftar Gambar....................................................................................................ix
Bab 1 PENDAHULUAN
1.1 Latar Belakang ............................................................................... I-1
1.2 Tujuan dan Sasaran ......................................................................... I-3
1.2.1.Tujuan

............................................................................... I-3

1.2.2.Sasaran

............................................................................... I-3

1.3 Definisi dan Ruang Lingkup...................................... ....................... I-3

1.3.1.Definisi Perdesaan.......................................................................... I-3
1.3.1.Ruang Lingkup Kegiatan ................................................................ I-4
1.4 Produk

............................................................................... I-4

1.5 Metode

............................................................................... I-5

1.6 Sistematika Pembahasan ................................................................ I-7

Bab 2 KAJIAN TEORITIS PEMBANGUNAN PERDESAAN

2.1 Pembangunan Perdesaan .............................................................. II-1
2.1.1

Konsep Pembangunan Perdesaan yang Berkelanjutan ..... II-2

2.1.2

Konsep Pengembangan Ekonomi Lokal (LED)................... II-4

2.1.3

Konsep Keterkaitan Desa-Kota dalam Pembangunan........ II-5

2.1.4

Intervensi Pemerintah dalam Strategi

Pembangunan Perdesaan .................................................. II-8

2.1.5

Penentuan Prioritas Program Pembangunan ................... II-11

2.1.6 Mekanisme Dialog Perumusan ......................................... II-14

2.2 Pengaruh Kegiatan Pembangunan Perdesaan ............................ II-15
2.2.1

Klaster Ekonomi Perdesaan.............................................. II-15

2.2.2

Pengaruh Komunitas......................................................... II-16

2.2.3

Pengembangan Sosial Budaya ......................................... II-17

2.2.4

Aspek-aspek dalam Pembangunan Perdesaan ................ II-19

2.3 Pengembangan Masyarakat ......................................................... II-21

2.4 Konsep Pemberdayaan Masyarakat Perdesaan .......................... II-26
2.4.1

Konsep Pembangunan yang Berakar Pada Masyarakat .. II-31

[Daftar Isi]

LAPORAN JAKSTRA PERDESAAN

2.4.2

Pendekatan, Metodologi dan Ukuran Keberhasilan

Pemberdayaan Masyarakat .............................................. II-32

2.4.3

Mekanisme Pemberdayaan Masyarakat ........................... II-33

2.4.4

Strategi Pemberdayaan Masyarakat Dalam Rangka

Pengembangan Ekonomi Rakyat...................................... II-35

2.5 Konsep Partisipasi Masyarakat .................................................... II-36

2.6 Pengalaman Beberapa Negara : Thailand, Laos PDR, Indonesia,
Nepal dan Filipina ......................................................................... II-43
2.6.1

Hubungan Desa-Kota Dalam Rencana

Pembangunan IX Thailand................................................ II-43

2.6.2

Hubungan Desa-Kota di Laos (Laos PDR) ....................... II-44

2.6.3

Poverty Alleviation Through Rural-Urban Lingkages

(PARUL) di Indonesia ....................................................... II-46

2.6.4

Program Kemitraan Desa-Kota di Nepal ........................... II-47

2.6.5

Pembangunan Infrastruktur Perdesaan dan Reformasi

Agraria di Filipina .............................................................. II-48

Bab 3 TINJAUAN KEBIJAKAN PEMBANGUNAN PERDESAAN

3.1 Kebijakan Pembangunan Nasional ................................................ III-1
3.1.1

Rencana Pembangunan Jangka Panjang Nasional

(RPJPN) 2005 2025 ........................................................ III-1

3.1.2

Rencana Pembangunan Jangka Menengah Nasional

(RPJMN) 2004 2009 ....................................................... III-5

3.2 Arahan Pembangunan Bidang Cipta Karya ................................... III-7

3.2.1

Rencana Strategis Bidang Cipta Karya.............................. III-7

3.2.2

Rencana Program Investasi Jangka Menengah

(RPIJM) Bidang PU/ Cipta Karya ..................................... III-15

3.3 Kebijakan Pembangunan Perdesaan .......................................... III-17

3.3.1

Undang-undang Nomor 5 Tahun 1979 Tentang

Pemerintahan Desa ..................................................... III-17

3.3.2

Undang-undang Pemerintahan Daerah ....................... III-20

3.3.3

Undang-undang Regulasi Desa ................................... III-21

Bab 4 GAMBARAN UMUM PROGRAM PEMBANGUNAN PERDESAAN

BERBASIS PEMBERDAYAAN MASYARAKAT
[Daftar Isi]

ii

LAPORAN JAKSTRA PERDESAAN

4.1 Gambaran Umum Program Peningkatan Infrastruktur Perdesaan

(PPIP)

.................................................................................... IV-1

4.2 Gambaran Umum Program Penyediaan Air Minum dan Sanitasi

Berbasis Masyarakat (Pamsimas) ................................................ IV-5
4.3 Gambaran Umum Program Pengembangan Infrastruktur Sosial
Ekonomi Wilayah (PISEW) ........................................................... IV-9
4.4 Gambaran Umum Program Kawasan Terpilih Pusat Pengembangan
Perdesaan (KTP2D) ................................................................... IV-12
4.5 Gambaran Umum Program Agropolitan ..................................... IV-14

Bab 5 GAMBARAN UMUM WILAYAH PELAKSANAAN PROGRAM

PEMBANGUNAN PERDESAAN
5.1 Gambaran Umum Perdesaan di Provinsi Jambi ............................ V-1
5.1.1

Fisik ................................................................................ V-1

5.1.2

Sosial dan Kependudukan ............................................. V-2

5.1.3

Ekonomi ......................................................................... V-4

5.1.4

Prasarana..................................................................... V-12

5.1.5

Transportasi ................................................................. V-15

5.1.6

Kelembagaan ............................................................... V-15

5.2 Gambaran Umum Perdesaan di Provinsi Bengkulu .................... V-16

5.2.1

Fisik .............................................................................. V-16

5.2.2

Sosial dan Kependudukan ........................................... V-17

5.2.3

Ekonomi ....................................................................... V-18

5.2.4

Prasarana..................................................................... V-20

5.2.5

Transportasi ................................................................. V-22

5.2.6

Kelembagaan ............................................................... V-23

5.3 Gambaran Umum Perdesaan di Provinsi Sumatera Selatan...... V-23

5.3.1

Fisik .............................................................................. V-23

5.3.2

Sosial dan Kependudukan ........................................... V-24

5.3.3

Ekonomi ....................................................................... V-24

5.3.4

Prasarana..................................................................... V-26

5.3.5

Transportasi ................................................................. V-27

5.3.6

Kelembagaan ............................................................... V-27

5.4 Gambaran Umum Perdesaan di Provinsi Jawa Barat ................. V-27

5.4.1

Fisik .............................................................................. V-27

[Daftar Isi]

iii

LAPORAN JAKSTRA PERDESAAN

5.4.2

Sosial dan Kependudukan ........................................... V-28

5.4.3

Ekonomi ....................................................................... V-28

5.4.4

Prasarana..................................................................... V-32

5.4.5

Transportasi ................................................................. V-34

5.4.6

Kelembagaan ............................................................... V-36

5.5 Gambaran Umum Perdesaan di Provinsi Banten ........................ V-36

5.5.1

Fisik .............................................................................. V-36

5.5.2

Sosial dan Kependudukan ........................................... V-41

5.5.3

Ekonomi ....................................................................... V-42

5.5.4

Prasarana..................................................................... V-46

5.5.5

Transportasi ................................................................. V-46

5.5.6

Kelembagaan ............................................................... V-15

5.6 Gambaran Umum Perdesaan di Provinsi D. I. Yogyakarta.......... V-49

5.6.1

Fisik .............................................................................. V-49

5.6.2

Sosial dan Kependudukan ........................................... V-51

5.6.3

Ekonomi ....................................................................... V-53

5.6.4

Prasarana..................................................................... V-53

5.6.5

Transportasi ................................................................. V-53

5.6.6

Kelembagaan ............................................................... V-53

5.7 Gambaran Umum Perdesaan di Provinsi Bali ............................. V-54

5.7.1

Fisik .............................................................................. V-54

5.7.2

Sosial dan Kependudukan ........................................... V-54

5.7.3

Ekonomi ....................................................................... V-56

5.7.4

Prasarana..................................................................... V-57

5.7.5

Transportasi ................................................................. V-58

5.7.6

Kelembagaan ............................................................... V-58

5.8 Gambaran Umum Perdesaan di Provinsi Nusa Tenggara Barat . V-59

5.8.1

Fisik .............................................................................. V-59

5.8.2

Sosial dan Kependudukan ........................................... V-59

5.8.3

Ekonomi ....................................................................... V-60

5.8.4

Prasarana..................................................................... V-61

5.8.5

Transportasi ................................................................. V-62

5.8.6

Kelembagaan ............................................................... V-62

5.9 Gambaran Umum Perdesaan di Provinsi Sulawesi Utara ........... V-63

5.9.1

Fisik .............................................................................. V-63

[Daftar Isi]

iv

LAPORAN JAKSTRA PERDESAAN

5.9.2

Sosial dan Kependudukan ........................................... V-63

5.9.3

Ekonomi ....................................................................... V-64

5.9.4

Prasarana..................................................................... V-65

5.9.5

Transportasi ................................................................. V-66

5.9.6

Kelembagaan ............................................................... V-66

5.10 Gambaran Umum Perdesaan di Provinsi Sulawesi Tengah ........ V-67

5.10.1 Fisik .............................................................................. V-67
5.10.2 Sosial dan Kependudukan ........................................... V-67
5.10.3 Ekonomi ....................................................................... V-68
5.10.4 Prasarana..................................................................... V-69
5.10.5 Transportasi ................................................................. V-70
5.10.6 Kelembagaan ............................................................... V-70
5.11 Gambaran Umum Perdesaan di Provinsi Maluku Utara .............. V-71
5.11.1 Fisik .............................................................................. V-71
5.11.2 Sosial dan Kependudukan ........................................... V-72
5.11.3 Ekonomi ....................................................................... V-72
5.11.4 Prasarana..................................................................... V-73
5.11.5 Transportasi ................................................................. V-73
5.11.6 Kelembagaan ............................................................... V-74
5.12 Gambaran Umum Perdesaan di Provinsi Kalimantan Barat ........ V-74
5.12.1 Fisik .............................................................................. V-74
5.12.2 Sosial dan Kependudukan ........................................... V-75
5.12.3 Ekonomi ....................................................................... V-76
5.12.4 Prasarana..................................................................... V-76
5.12.5 Transportasi ................................................................. V-77
5.12.6 Kelembagaan ............................................................... V-78
5.13 Gambaran Umum Perdesaan di Provinsi Kalimantan Timur ....... V-78
5.13.1 Fisik .............................................................................. V-78
5.13.2 Sosial dan Kependudukan ........................................... V-78
5.13.3 Ekonomi ....................................................................... V-79
5.13.4 Prasarana..................................................................... V-80
5.13.5 Transportasi ................................................................. V-80
5.13.6 Kelembagaan ............................................................... V-81
5.14 Gambaran Umum Perdesaan di Provinsi Papua ......................... V-81
5.14.1 Fisik .............................................................................. V-81
[Daftar Isi]

LAPORAN JAKSTRA PERDESAAN

5.14.2 Sosial dan Kependudukan ........................................... V-82

5.14.3 Ekonomi ....................................................................... V-82
5.14.4 Prasarana..................................................................... V-83
5.14.5 Transportasi ................................................................. V-83
5.14.6 Kelembagaan ............................................................... V-84

Bab 6 TIPOLOGI PERDESAAN

6.1 Perdesaan Menurut Direktorat Jenderal Cipta Karya ................... VI-1
6.1.1

Desa Terpencil .............................................................. VI-1

6.1.2

Desa Tertinggal ............................................................. VI-1

6.1.3

Pulau-pulau Kecil .......................................................... VI-2

6.2 Status Kemajuan Desa Pasca-Pembangunan ............................. VI-2

6.2.1

Desa Swasembada ....................................................... VI-2

6.2.2

Desa Swakarya ............................................................. VI-3

6.2.3

Desa Swadaya .............................................................. VI-3

6.3 Tipologi Perdesaan ....................................................................... VI-4

6.3.1

Tipologi Perdesaan Menurut Karakteristik

Pemerintahan ................................................................ VI-4

6.3.2

Tipologi Perdesaan Menurut Karakteristik Fisik dan

Sosio-Ekonomi .............................................................. VI-7

6.3.3

Desa Budaya............................................................... VI-11

Bab 7 IDENTIFIKASI KINERJA PROGRAM PEMBANGUNAN PERDESAAN

7.1 Prosedur Pelaksanaan Program .................................................. VII-1
7.1.1

Prosedur Pelaksanaan Program Peningkatan Infrastruktur

Perdesaan (PPIP) ........................................................ VII-1

7.1.2

Prosedur Pelaksanaan Program Penyediaan Air Minum

dan Sanitasi Berbasis Masyarakat (Pamsimas) ........... VII-5

7.1.3

Prosedur Pelaksanaan Program Pengembangan

Infrastruktur Sosial Ekonomi Wilayah (PISEW) ........... VII-6

7.1.4

Prosedur Pelaksanaan Program Kawasan Terpilih Pusat

Pengembangan Perdesaan (KTP2D) .......................... VII-6

7.1.5

Prosedur Pelaksanaan Program Agropolitan ............. VII-11

7.2 Komponen Program

[Daftar Isi]

vi

LAPORAN JAKSTRA PERDESAAN

7.2.1

Komponen Program Peningkatan Infrastruktur Perdesaan

(PPIP)......................................................................... VII-15

7.2.2

Komponen Program Penyediaan Air Minum dan Sanitasi

Berbasis Masyarakat (Pamsimas) ............................. VII-17

7.2.3

Komponen Program Pengembangan Infrastruktur Sosial

Ekonomi Wilayah (PISEW) ........................................ VII-19

7.2.4

Komponen Program Kawasan Terpilih Pusat

Pengembangan Perdesaan (KTP2D) ........................ VII-20

7.2.5

Komponen Program Agropolitan ................................ VII-22

7.3 Indikator Kinerja Program .......................................................... VII-24

7.3.1

Indikator Kinerja Program Peningkatan Infrastruktur

Perdesaan (PPIP) ...................................................... VII-24

7.3.2

Indikator Kinerja Program Penyediaan Air Minum dan

Sanitasi Berbasis Masyarakat (Pamsimas) ................ VII-28

7.3.3

Indikator Kinerja Program Pengembangan Infrastruktur

Sosial Ekonomi Wilayah (PISEW) .............................. VII-28

7.3.4

Indikator Kinerja Program Kawasan Terpilih Pusat

Pengembangan Perdesaan (KTP2D) ........................ VII-29

7.3.5

Indikator Kinerja Program Agropolitan ....................... VII-29

[Daftar Isi]

- vii

LAPORAN JAKSTRA PERDESAAN

Daftar Tabel
Tabel II.1

Implementasi Pembangunan Berkelanjutan ....................... II-2

Tabel II.2

Pergeseran Pendekatan Perencanaan Wilayah ................. II-5

Tabel V.1

Nama Kecamatan Beserta Ibukota Dan Jumlah

Desa/Kelurahan Di Kabupaten Sarolangun ....................... V-2

Tabel VI.1

Karakteristik Pemerintahan Desa...................................... VI-5

Tabel VI.2

Tipologi Perdesaan ........................................................... VI-8

Tabel VI.3

Desa Budaya .................................................................. VI-12

[Daftar Isi]

-viii

LAPORAN JAKSTRA PERDESAAN

Daftar Gambar
Gambar 2.1

Pendekatan Pembangunan Berkelanjutan ......................... II-2

Gambar 2.2

Proses Pembangunan Wilayah Perdesaan ........................ II-8

Gambar 2.3

Tahapan Intervensi Pemerintah Dalam Strategi

Pembangunan Perdesaan .................................................. II-9

Gambar 2.4

Skema Proses Dan Mekanisme Perencanaan

Partisipatif ......................................................................... II-42

Gambar 3.1

Kedudukan RPIJM dalam Rencana Pembangunan

Nasional ........................................................................... III-15

Gambar 5.1

Penduduk Kabupaten Sarolangun ..................................... V-3

Gambar 5.2

Kepadatan Penduduk Di Kabupaten Sarolangun .............. V-2

[Daftar Isi]

ix