Srednji vek

Srednji vek
2

Srednjovekovni svet
Izmeu Istoka i Zapada

ojam srednji vek prvi

put su upotrebili humanisti u doba renesanse.
Zadivljeni antikom civilizacijom, ponovo otkrivenom u XV veku, oni su
prelazni period izmeu grkorimskog sveta i epohe u kojoj su
sami iveli bez oklevanja nazvali
dobom tame, smatrajui ga mranim vremenom na razmeu dva istorijska
perioda velelepnog kulturnog razvoja.
Kasnije su hronoloki okviri ovog istorijskog perioda ustanovljeni na osnovu
politikih faktora. Tako je srednji vek, od
nejasno definisane epohe izmeu klasinog
sveta i renesanse, postao doba koje poinje podelom Rimskog carstva na istono i
zapadno (poetkom IV veka), a zavrava
se turskim osvajanjem Carigrada (1453),
koje je oznailo kraj Rimske imperije na
istoku. Stavovi o poetku i kraju srednjeg
veka vie puta su se menjali ak i u XIX
veku; termini Rimsko i Vizantijsko carstvo prestali su da se koriste kao odrednice i akcenat je stavljen na istorijski razvoj
pojedinanih evropskih naroda. Jedan od

Na Teodosijevom
disku iz 388. godine,
pronaenom u Almendralehu (Badahoz),
prikazan je car Teodosije I kako deli Rimsko
carstvo izmeu svojih
sinova Arkadija, koji
je dobio istoni deo carstva, i Honorija, koji
ga je nasledio u zapadnim oblastima.

najprihvaenijih stavova
meu istoriarima jeste
da su invazije Germana,
osim to su prouzrokovale stvaranje prvih naroda
na evropskom kontinentu,
oznaile i poetak srednjeg
veka, a da je njegov kraj nastupio kad je centralizovani
drutveni poredak odneo prevagu
nad suverenim feudalnim oblastima
(krajem XV veka), dajui tako definitivni
oblik evropskim narodima.
Kako su s vremenom ekonomski faktori
postajali sve bitniji u istoriografskim prouavanjima, politika shema koja se oslanjala na razvoj nacionalne svesti polako je
poinjala da gubi vanost, to je dovelo do
pokuaja da se srednji vek definie kao period koji je, pre svega, specifian po izvesnim ekonomskim karakteristikama.
Prema ovom shvatanju, prelaz sa klasinog na srednjovekovni period odigrao se
poetkom VIII veka, kada su, po miljenju nekih istoriara, muslimani prekinuli
trgovinske odnose izmeu istoka i zapada,
nakon dugogodinje prevlasti na obalama

Srednjovekovni svet
3

i ostrvima Mediterana, usled ega su Evropljani bili prinueni da zaponu razvoj

privrede koja e se, umesto na trgovini,
zasnivati na poljoprivredi. Srednji vek e
zato biti obeleen evolucijom od ekonomije zasnovane na poljoprivredi, kojom
je obezbeivan samo najosnovniji opstanak, ka ekonomiji u kojoj e primat imati
trgovina, ali ne samo na Mediteranu ve
i na mnogo irem prostoru, zahvaljujui
uspostavljanju trgovinskih odnosa Evrope s narodima Azije, Afrike i, od 1492,
Amerike. Otkrie Amerike oznaie kraj
srednjeg veka.
Sa sociolokog stanovita nastale su teorije koje se u mnogo emu podudaraju
s teorijama zasnovanim na kulturnim,
politikim ili ekonomskim osobenostima
srednjeg veka. U tom smislu dovoljno je
srednji vek poistovetiti s feudalizmom,
epohom prelaska sa iroko rasprostranjenog ropstva antikih civilizacija na
kapitalizam modernog doba. S crkvenog
stanovita srednji vek poinje uzdizanjem
hrianstva na nivo zvanine religije Rimskog carstva, a zavrava se s protestantskim reformama.

Carigrad, dananji
Istanbul, a nekadanju
prestonicu Vizantijskog carstva, osnovao
je Konstantin Veliki
324. godine. U srednjem veku ovaj grad je
predstavljao strateku
enklavu za trgovinske
razmene izmeu istoka
i zapada, ali vrsti
bedemi (na slici) koje
je sazidao Teodosije II
nisu uspeli da spree
da grad 1453. padne u
ruke Turcima.

Zapadnjaki koncept
U dananje vreme istoriografija je sklona
da daje globalnu viziju srednjovekovlja,
uzimajui u obzir sve pomenute inioce.
Ne postavljaju se strogi hronoloki okviri,
jer nam je svima jasno da do ekonomskih,
drutvenih, crkvenih, kulturnih i politikih promena po kojima se srednjovekovni period razlikuje od antikog, odnosno
modernog, nije moglo doi u jednom
trenutku, ve su te promene nastale kao
plod kontinuiranog vievekovnog razvoja.
Valja napomenuti i da preobraaj drutva
nije imao isti ritam u svim oblastima, to
je dovelo do toga da neke zemlje, sa ekonomskom strukturom prilagoenom novom vremenu, ostanu u domenu religije na
srednjovekovnom nivou. Broj inilaca koje
su istoriari uzimali u obzir s vremenom
se poveavao, te je postajalo sve tee strogo odrediti vreme poetka i kraja srednjeg
veka i zbog toga se danas obino smatra da
je poetna faza trajala od III do VIII veka,
a zavrna od XIV do XVI veka.
Koncept srednjeg veka je tvorevina Zapada i kao takva se moe primeniti samo

Srednji vek
4

na zapadni svet, koji je izronio iz Rimskog

carstva i ije je sredite bilo Sredozemlje.
Zapadni svet se na jugu prostirao do severne Afrike, na jugoistoku do Arabijskog
poluostrva i Persije, a na istoku i severu
dolazio u dodir sa Slovenima i Germanima i sukobljavao se s nomadima iz azijskih
stepa koji su kontrolisali trgovinske puteve
od istonog Sredozemlja do dalekih civilizacija Kine i Indije. Unutar ovog irokog
geografskog prostora koegzistirale su tri razliite kulturne, religijske, pa i politike
stvarnosti: Vizantijsko carstvo, hriansko-evropski svet i islam.

Raspored moi i teritorija

Od ove tri mone oblasti koje su dominirale srednjim vekom samo su dve poslednje
opstale, i to zahvaljujui svesrdnom zalaganju dveju kljunih linosti iz istorije oveanstva: Muhameda (oko 570632) i Karla
Velikog (742814). Mo Carigrada je nadivela Rim za oko hiljadu godina, ali je Vizantija jo od VII veka bila na meti stalnih
udara. Na njenoj teritoriji su se naseljavali

Uticaj crkve na politika zbivanja bio

je podjednako vaan
u Vizantiji, kao i
u kraljevstvima zapadne Evrope. Na
slici gore nafornjak od
alabastera korien u
pravoslavnom ritualu.
Na slici dole, franaka
kopa iz VII veka.

muslimani, Rusi, Bugari, narodi zapadne

Evrope i Turci, to je znaajno umanjivalo
njen autoritet i mo. Vizantijsko carstvo je
ozbiljno ugroeno kada su zapadni narodi
1204. okupirali Carigrad i proglasili Latinsko carstvo. Vizantiju su konano sruili
Turci 1453, u to vreme stepski narod koji
je primio islam. Vizantija je nestala kao politiki entitet, ali su se njena kultura i religija, te pravoslavno hrianstvo odrali meu
Slovenima. Pravoslavna vera je od srednjeg
veka nastavila da postoji, uporedo sa zapadnim hrianstvom i islamom, i s vremena na
vreme se s njima sukobljavala, kao to se
dogodilo krajem XX veka u bivoj Jugoslaviji, iji je raspad u velikoj meri uzrokovan
razmiricama izmeu Hrvata i Slovenaca
(zapadni hriani), Srba (pravoslavni hriani) i Bonjaka (muslimani).
Nakon propasti Rimskog carstva Zapad
je ostao bez politikog jedinstva. Kraljevstva nemakih naroda zadrala su nezavisnost, uprkos pokuajima da se preko njih
oivi imperijalno jedinstvo prvo putem
franakih oblasti poslednjih godina VIII
veka (Karolinko carstvo), a kasnije preko
Germanije u X veku (Sveto rimsko carstvo
nemakog naroda). Prvi pokuaj jedva da
je nadiveo svog osnivaa Karla Velikog,
a nadlenost drugog bila je ograniena na
Germaniju i sever Italije. Meutim, crkva
je poela da deluje kao vezivno tkivo i
papski Rim se pretvorio u centar zapadnog sveta. Svetenici su uspeno zagovarali
crkvenu centralizaciju i aktivno su podravali papinu odluku da svetovna vlast treba
da se povinuje njegovom autoritetu, budui da bi boji izaslanik na zemlji trebalo
da bude jedini i neosporni nalogodavac
u celom hrianskom svetu, ukljuujui i Istok, ijem su pripajanju teili
krstai, naoruani hodoasnici koji su se
uputili ka istoku krajem XI veka, preoteli
Jerusalim od muslimana i konano osvojili
Carigrad poetkom XIII veka.
Vojnim uspesima Zapada nedostajao je
kontinuitet, ali su oni bili jasan pokazatelj ekspanzivistikih tendencija, o kojima
svedoe i germanski napadi na Slovene
i pokuaji oslobaanja delova Iberijskog
poluostrva, koje su poetkom VIII veka
osvojili muslimani, kao i elja da se povrati

Srednjovekovni svet
5

uticaj na mediteranskim ostrvima, koja su

sada takoe drali muslimani. Vojni pohodi
su ponekad beleili uspehe, ali su od njih
uspeniji bili evropski misionari i trgovci na
glavnim trgovima severne Afrike, u vizantijskim i muslimanskim lukama istonog
Sredozemlja i u slovenskim kraljevstvima,
gde su pratili i doekivali karavane koji
su Evropu povezivali sa Indijom i Kinom.
Kad je trgovinska razmena na istoku oteana zbog prisustva Turaka, Zapad je potraio nove puteve na afrikom priobalju i u
Atlantskom okeanu. Jedna od prvih plovidbi Atlantikom odvela je 1498. Portugalca
Vaska da Gamu do Indije, zemlje koju je
est godina ranije nameravao da otkrije Kristifor Kolumbo plovei na zapad.

Islamska civilizacija
Islamsko carstvo nastalo je u prvoj
polovini VII veka, kad su Muhamed
i njegovi sledbenici kalifi ujedinili
arapska plemena oko muslimanske
religije i podstakli ih na osvajanje poznatog sveta. Za manje od sto godina

Poeci islamske civilizacije vezuju se za

religiju koja je uspela
da ujedini narode i
plemena dotad rasejane po arapskom svetu.
Kasnije e islamski
gradovi postati znaajni kulturni i umetniki centri. Na slici
gore levo prikazana je
unutranjost arapskih
kupatila na Palma de
Majorci, a na slici gore
desno je minijatura
iz 1237. godine koja
prikazuje muslimanske
ratnike. Na slici dole je
primer zlatarske umetnosti koji se uva u
Nacionalnom muzeju
u Damasku (Sirija).

muslimani su osvojili junu obalu Sredozemlja i mnoga okolna ostrva, jug Italije i
Iberijsko poluostrvo, te prodrli u srce Afrike. Njihovo carstvo se na istoku irilo do
Vizantije i obala Persije, doseui sve do
Indije. Asimilovali su kulture potinjenih
naroda i irili je itavom teritorijom kojom su upravljali. ak i poto je islamsko
politiko jedinstvo doivelo krah, njihova
religija, jezik i kultura i dalje su bili snani
inioci jedinstva meu muslimanima, kojima je pripala zasluga za ouvanje i razvoj
helenistikih, persijskih, indijskih i kineskih saznanja i njihovo irenje zapadnom
Evropom, ponajvie preko Jevreja i hriana iz Italije i sa Iberijskog poluostrva.
Islamska civilizacija, iako stvorena u pustinjama Arabije, imala je urbani karakter.
Muslimanski gradovi, pored toga to su bili
trgovaki centri, bili su i politika, verska,
intelektualna i umetnika stecita, u
kojima su zajedno iveli pripadnici
raznih drutvenih slojeva, razliiti
po imetku, nainu ivota, veri i rasi.
Meu svim stanovnicima najistaknutiji su bili ljudi od nauke, verske voe
i trgovci, koji su zajedno s vladarima

Srednji vek
6

bili pokrovitelji kulturnih delatnosti i mecene hroniara, gramatiara i pesnika. U

svakom gradu bilo je i prevodilaca, matematiara, geometara, fiziara, lekara, istoriara, geografa i astronoma, i svi su uivali
visok drutveni ugled.

Nomadska svojstva
Politiko ureenje i irenje islama bili su
delo Muhameda, koji je uspeo da stvori

Postepeni prelaz arapskih naroda s nomadskog na sedelaki nain

ivota uzrokovao je
nastajanje urbanih enklava u blizini izvora
pitke vode, kao to su
oaze i vadiji, suva rena korita. Na gornjoj
slici prikazana je uska
jemenska ulica koja je
sauvala srednjovekovni izgled.

religiju prilagoenu mentalitetu i uslovima ivota svog naroda. Iako je u poetku

islamska religija bila namenjena arapskim
plemenima, prihvatili su je i stanovnici Meke, jer je uz obeanje linog spasa
pruala i dravnu, privrednu i drutvenu
organizaciju, neophodnu plemenima koja
su za kratko vreme prela s nomadskog na
sedelaki nain ivota.
Uslovi nomadskog ivota u pustinji naveli su beduine da se organizuju u plemena
kako bi preiveli i nadalje razvijali slogu
meu pripadnicima klana, ijem voi je
predavana etvrtina plena iz pljaki karavana ili susednih plemena, ime su zadovoljavane potrebe najslabijih lanova grupe.
Zapravo, solidarnost je trebalo da se odri
i nakon to bi pleme prelo na sedelaki
nain ivota i poelo da ivi od trgovine i
poljoprivrede umesto od nomadskog stoarstva i ratovanja. Ali solidarnost je ustupila mesto individualizmu trgovca, koji

Srednjovekovni svet
7
Muhamedove propovedi sukobile su se s nainom razmiljanja monika njegovog doba,
meu kojima su bili i
trgovci. Osim to je zagovarao jednakost svih
ljudi pred Alahom,
prorok i apostol je propovedao velikodunost,
saivljavanje sa siromasima i predavanje
dela dobitka i plena
iz rata zajednici, zbog
ega je bio progonjen i,
na kraju, proteran iz
rodnog grada. Na slici
levo nalazi se kodeks
na kom je naslikana
zabava arapskih trgovaca, a desno je prikazana minijatura na
kojoj se vidi Muhamed
kako dri propoved.

je odbijao da ispuni obavezu i zadovolji

potrebe najslabijih poto je, usled izmenjenog naina ivota, nestao obiaj naknade
od ratnog plena. ast plemena i odranje
zajednitva zamenjeni su tenjom ka bogaenju, tako da je uveanje bogatstva i line
moi postalo cilj ne samo velikih trgovaca
ve i veine ostalog stanovnitva, koje je
pokuavalo da ih oponaa. Muhamed je
ustao protiv ovakvog stava, pokuavajui
da u sri individualistikog drutva obnovi
vrednosti svojstvene nomadskom i solidarnom nainu ivota.

Ideali muhamedanstva
Odsustvo velikodunosti i potovanja
prema najslabijim lanovima bilo je sutinska tema prvih Muhamedovih propovedi,
koje su trgovci, naravno, odbacivali. Uznemiravao ih je sve vei uticaj koji je prorok

Predmeti za ukraavanje damija izraivani

su s posebnom panjom
i obino su na njima
bile napisane reenice
iz Kurana, islamske
svete knjige. Na slici
gore je lampa od emajliranog stakla, poreklom iz Sirije.

sticao, plaili su se da bi on mogao da zagospodari Mekom i zameni gradske velikae koji su bili na vlasti zahvaljujui svom
bogatstvu, linom iskustvu i pripadnitvu
viim klanovima, iako je teoretski odluke
donosio, kao i u nomadska vremena, zbor
plemenskih voa.
Raunanje muslimanske ere zapoinje
hidrom, Muhamedovim begom iz Meke
u Medinu 16. jula 622. godine, zbog netrpeljivosti koju je izazvao meu oligarsima
u rodnom gradu. Oni to su ga u Meki podravali ubrzo su krenuli za njim i, zajedno
sa lanovima osam klanova Medine, formirali prvu islamsku zajednicu, u kojoj je
prorok ponovo uspostavio plemensku solidarnost, krvnu osvetu i predavanje zajednici jedne petine plena zadobijenog u ratu.
Glavni inilac brze ekspanzije islama bila
je unutranja demokratija koju je stvorio
Muhamed. Ona je podrazumevala da su
svi vernici jednaki pred bogom (Alahom),
koji je meu njima pravio razliku samo
po jaini ara s kojim su sluili njemu i
njegovim izaslanicima. Demokratizacija u
islamskom svetu u poetku je imala plemiki karakter i ljudi su u ratovima videli
mogunost linog napretka, tako da je svaki put posle ustanovljavanja aristokratije
ponovo potezano pitanje jednakosti, to je

Srednji vek
8
Kao to je bio sluaj i
sa drugim svetim knjigama, tako su i propisi
iz Kurana u poetku
prenoeni usmenim
putem, sa generacije
na generaciju. Neki
prorokovi uenici koji
su propise znali napamet zapisali su svoje
verzije Muhamedovog
uenja, koje je u VII
veku dopunjeno nizom
pria o najvanijim dogaajima iz prorokovog
ivota. Na slici desno,
primerak Kurana iz
kole Jakuba el Mustasimija (11711250).

ah je islamska civilizacija asimilovala i

prenela na evropski
kontinent za vreme
arapske ekspanzije po
sredozemnom basenu.
Na slici dole, figurica
franakog ratnika,
peaka meu ahovskim figurama Karla
Velikog.

dovodilo do brojnih drutvenih i politikih

protesta.
Muhamed je u Medini doiveo razne
vizije i boja otkrovenja, od kojih su ga
neka inspirisala da ustanovi drutveno-ekonomske i politike norme neophodne
za uspeno upravljanje zajednicom vernika, ali i onima koji su ga, uprkos neprihvatanju nove vere, priznavali za vou.
Otkrovenja koja je Alah preneo Muhamedu izmeu 610. godine i 8. juna 632.
godine, kad je prorok umro, nisu zabeleena u pisanoj formi za njegovog ivota,
ali su ih brojni sledbenici nauili napamet,
a neki od njih su napisali i svoju verziju.
Meu postojeim verzijama prihvaena je
i, oko 653. godine proglaena zvaninom,
verzija sledbenika Zaida, dugogodinjeg
Muhamedovog roba kog je on oslobodio.
Dogme i pravila nove religije sabrani su
u svetoj knjizi Kuranu i kompletirani Sunom, zbornikom koji sadri pripovesti o
prorokovom ivotu i doivljajima i njegove maksime. Oba spisa su uticala na formiranje verskog zakona koji lei u osnovi

prava, organizacije, drutvenog i ekonomskog ivota svih muslimana. Prihvatanje

odreenih verzija Kurana ili pripovesti iz
Sune i njihova razliita tumaenja bili su
veoma vani u istoriji sledbenika islama,
za koje su religija i politika bile nerazdvojne.

Karolinka dinastija
Za razliku od islamske civilizacije, koja se
odlikovala raznolikou ekonomije i drutvenih slojeva kao i centralizovanom politikom
vlau koja je opstajala uprkos stalnim pobunama, ekonomija zapadne Evrope zasnivala
se prvenstveno na poljoprivredi, politika
mo je bila rascepkana, a izvrenje pravde
i vojne dunosti preplitali su se sa zemljoposednitvom. Takva situacija je prvenstveno bila rezultat izraene potrebe evropskog
stanovnitva za sigurnou i zatitom. Nepostojanost monarhija nastalih po raspadu
Rimskog carstva i esti sukobi meu germanskim narodima doveli su do nastanka

Srednjovekovni svet
9

novog oblika tienitva, preko kmetovskog

ili pokroviteljskog odnosa. Ovaj odnos je
imao dva aspekta: da bi dobili zatitu, pripadnici niih drutvenih slojeva predavali su
zemlju i odmah potom je i dobijali nazad, ali
ne vie kao svoje vlasnitvo, ve samo na korienje, poto bi se obavezali na obavljanje
odreenih slubi. S druge strane, velikai su
se, zbog sopstvene nesigurnosti, okruivali
naoruanim vojnicima koji su pristajali na
podreeni poloaj i slubovanje u ratovima
da bi zauzvrat dobili hranu, odeu i zemlju.
Posledice ovakvog drutvenog poretka bile
su vidljive u itavoj Evropi: gomilanje bogatstva i moi veleposednika koji su sebe
izjednaavali s kraljem i shodno tome se i
ponaali, a ponegde su, kao u Franakoj, ak
i preuzimali kraljevo mesto.
Uprkos odravanju privida da Franakom
vlada monarhija Merovinga, ovim kraljevstvom od 687. godine je zapravo vladao
Pipin Herestalski (oko 640714), majordom i poglavar Austrazije, kraljevstva koje
je dvesta godina ranije osnovao Hlodoveh
u istonom delu Galije. U ulozi franakog voe nasledili su ga njegov sin Karlo
Martel (685741) i unuk Pipin Mali (oko
715768), koji je 751. konano krunisan za
kralja nakon to je poslednjeg merovinkog
kralja, Hidelriha III, zatoio u jednom ma-

Privredno propadanje i
politiko rascepkavanje
po raspadu Rimskog
carstva zaustavljeno je
dravnim i crkvenim
ujedinjenjem koje je
sproveo Karlo Veliki.
Na slici gore je karta
koja obuhvata prostrane oblasti karolinkih
teritorija; na slici desno
su Karlo Veliki i Pipin
Mali predstavljeni na
jednom kodeksu iz
VIII veka; na slici dole
nalazi se kondir cara
Karla Velikog.

nastiru. Time zapoinje karolinka dinastija,

koja je imala veliki znaaj za evropsku istoriju: s jedne strane, ekonomski, politiki i
drutveni uspon veleposednika i dravnih
inovnika dostie vrhunac, a s druge strane, ta promena se sprovodi uz blagoslov
pape Zaharija, koji ne samo da je podrao
jednu de fakto dravu, ve je novog kralja
pomazao svetim uljem, blagoslovivi time
novu dinastiju. Pomazanje je predstavljalo
prelazak sa germansko-paganske monarhije
na monarhiju hrianskog karaktera, koja e
imati jake veze sa Svetom rimskom stolicom i njoj e se potinjavati.

Vladavina Karla Velikog

Vojni presti nove dinastije i njen odnos
s Rimom pospeeni su nakon uspona Karla
Velikog na franaki presto 768. Ratni pohodi Karla I Velikog, sina Pipina Malog, bili
su izuzetno uspeni: razorio je langobardsko
kraljevstvo, potinio je nezavisna italijanska
vojvodstva pretvorivi ih u svoj protektorat i

Srednji vek
10

Kelska knjiga
U irskom distriktu Kelsu na
galskom Ceanannus Mr uzdie
se jedan manastir samostanaca koji
je osnovao opat i misionar sveti
Kolumban u VI veku. U tiini ovog
skriptorijuma ispisan je jedan od
najuvenijih kodeksa s minijaturama iz srednjeg veka: Kelska knjiga.
Ovaj jedinstveni rukopis sadri
etiri jevanelja na latinskom jeziku, napisana ostrvskim tampanim slovima, a neke stranice su
u potpunosti pokrivene velianstvenim minijaturama. Ukraeno
spiralama, simbolima i arabesknim
ornamentima koji mu daju fantastian izgled, ovo delo je poslednji
kodeks sainjen u manastirima ranog
srednjeg veka u Irskoj i, bez sumnje,

imenovao je za kralja Italije jednog od svojih

sinova, uguio ustanak bavarskog vojvode
i ovo vojvodstvo prisajedinio franakom kraljevstvu, osvojio je Saksoniju i Friziju i satro Avare, koji su
ugroavali granice Bavarske. Sem
toga, drao je Dance i Slovene na
sigurnom odstojanju i, iako je pretrpeo prvi poraz u Saragosi, prigrabio
je od muslimana brojne naseobine severno i
juno od Pirineja. Nakon osvajanja svih ovih
teritorija Karlo nije mogao da se zadovolji
titulom i ulogom jednog kralja. Budui da je
ve vladao Italijom, proglasio je sebe zatitnikom Katolike crkve, te svetovnim i crkvenim vladarem itave zapadne Evrope, nakon
ega ga je papa Lav III krunisao za cara 25.
decembra 800. godine.
Kao crkveni vladar, Karlo Veliki je pokuao da obnovi autentine biblijske i liturgijske tekstove; kao svetovni gospodar, naredio
je standardizaciju zakonskih normi, njihovo
pretakanje u pisanu formu i osposobljavanje
svetenika i kraljevskih inovnika za sprovoenje zakona. Stoga se moe govoriti o pravoj karolinkoj obnovi, a njen cilj je oigledno
bio politiki: unaprediti vladanje carstvom i

Isprepleteni ukrasi koji

ilustruju stranice Kelske
knjige, zapoete krajem
VII veka, jedno su od
njenih najznaajnijih
obeleja.

Nakon nestanka
merovinke dinastije
Karolinzi su kao svoj
osnovni prioritet postavili duhovno i crkveno
ujedinjenje ogromnog
prostranstva franake
drave, to je kulminiralo kada je papa
Lav III krunisao Karla
Velikog za cara. Na
slici gore prikazana je
merovinka kopa u
obliku ribe.

jedan od najvrednijih koji su sauvani do danas.

Svedoanstva ukazuju da kodeks potie ak iz 800. godine,
kada je Karlo Veliki krunisan
za cara, mada je delo verovatno
zapoeto jo ranije, krajem VII
veka, u kotskom manastiru na
ostrvu Jona. Nakon jednog upada
Vikinga knjiga je sakrivena u Kelskom manastiru, gde je i dovrena poetkom IX veka.
Kelska knjiga, vredna zaostavtina hrianske umetnosti iz srednjeg veka, napisana je na latinskom
i pored osnovnog sadraja belei
i lokalne dogaaje iz tog vremena.
Njene stranice se danas mogu videti u
biblioteci Koleda Triniti u Dablinu.
Prva faksimilna reprodukcija ovog rukopisa pojavila se 1974. godine.

hrianskim svetom. Ta obnova, iako neophodna i vana, nije bila dovoljna da

bi se novim carstvom vladalo bez
saradnje s veleposednicima. Karlo Veliki je zarad ostvarivanja te
saradnje napravio ugovor izmeu
predstavnika politike moi i teritorijalne aristokratije. Visoki feudalci i crkvena gospoda postali su
na taj nain kraljevi direktni vazali, a
oni su dalje u vazale pretvorili male i srednje
zemljoposednike. Na taj nain kralj je dobio
vlast nad itavim stanovnitvom, neposredno
kontroliui velike zemljoposednike preko
kojih je drao u aci sitne zemljoposednike,
zakupce i robove.

Osnove karolinkog sistema

Karolinki drutveni sistem poivao je na
dvema veoma razliitim i ponekad suprotstavljenim osnovama. S jedne strane, karolinka monarhija je bila usredsreena na
lini odnos izmeu dva slobodna oveka, od
kojih je jedan prihvatao podreenost drugom (vazalstvo). Vazal se obavezivao da e

Srednjovekovni svet
11

sluiti i potovati vlastelina vieg ranga (na

primer kralja), a ovaj je zauzvrat bio duan
da izdrava i titi svog vazala. Meutim, vlastela je od VIII veka prestala da obezbeuje
svojim vazalima izdravanje i umesto toga
im je poela ustupati zemlju (posed ili feud)
na ime nadoknade za vojnu, linu ili ekonomsku slubu. Vazalstvo i davanje feuda
uspostavljali su se u poetku po slobodnom
nahoenju, mogla ih je ponititi bilo koja od
dve ugovorne strane, ali kasnije su postali
doivotni i vazali su obino ostavljali svoje
feude u naslee, tako da su karolinki kraljevi
po zavretku epohe irenja ostali bez zemlje
koju bi mogli da ponude. U takvoj situaciji
vazali koji su prevazilazili kraljeve po bogatstvu poeli su da im odbijaju dunu poslunost i slubu, te ak i da ustaju protiv njih,
koristei u sukobima vojsku sastavljenu od
svojih vazala, kojima su slubu plaali delom
svoje zemlje i ustupanjem prava svojevremeno dobijenih od kralja.
Na niim nivoima drutvene lestvice karolinki sistem se zasnivao na vazalskom
odnosu izmeu seljaka, slobodnih zakupaca
i zemljoradnika s jedne strane i zemljoposednikog plemstva s druge. Aristokratija je

Posle perioda neizvesnosti koji je usledio

nakon pada Rima, Karolinko carstvo ulivalo
je sigurnost hrianskom svetu okruenom
islamskim teritorijama.
Na slici gore, figura
cara Karla Velikog na
jednoj minijaturi Kalikstinskog kodeksa iz
XII veka; na slici dole,
deo koveia ukraenog franakim pismom.

svoj povlaeni pravni poloaj koristila za

ostvarivanje linih interesa: plemii su imali
pravo da nareuju, prisiljavaju i kanjavaju
to je bilo isto kao predsedavati sudom i
naplaivati dosuene globe. Takoe su imali
pravo da grade zamkove, organizuju njihovu
odbranu, da upravljaju vojnim pohodima i
prisile slobodne ljude na teritoriji pod svojom jurisdikcijom da u njima uestvuju, da
naplauju putarine i troarine, da zahtevaju
line pozajmice u novcu ili namirnicama itd.
Korienje ovih privilegija s vremenom je sve
vie uveavalo mo vlastelina nad seljacima,
koji su na kraju bili primorani da zatrae ili
prihvate ponuenu im zatitu, usled ega je
njihov status sveden na zemljoradnike koji
obrauju zemlju i imaju ograniena prava.
Zemlju nisu mogli da napuste bez gospodareve dozvole; morali su da kupe pravo da je
obrauju i time pokau da uvaavaju svog
gospodara i, povrh toga, odreenim danima
u godini morali su da obrauju deo zemlje
koji je bio rezervisan za vlastelina. Na taj nain su krajem X veka vlasnitvo nad zemljom
i prava onih koji su je obraivali dospeli u
ruke svetovnog plemstva, emu se, kao veliki
zemljoposednik, pridruila i crkva, zahvaljujui donacijama kraljeva i vazalskom odnosu uspostavljenom izmeu opata i biskupa
s jedne strane i Karla Velikog i njegovih naslednika s druge.

Pravni feudalizam
Poveanje broja vojnih vazala i kraljevskih izaslanika, ije su usluge plaane ustu-

Srednji vek
12
Zamkovi i utvrenja
odigrali su presudnu
ulogu u uvrivanju
karolinke moi. Pored
toga to je u njima
iveo najistaknutiji sloj
stanovnitva, vitezovi,
njihov strateki poloaj
omoguavao je bolju
zatitu granica i trgovakih puteva. Na slici
desno, pogled na tvravu Graines, u dolini
Aoste (Italija).

Uspesi Karla Velikog

u vojnom i verskom
ujedinjenju evropskog
kontinenta bili su u
neskladu sa agrarnom privredom koju
su karakterisali slabi
prinosi. Zbog toga su
veleposednici poeli
da uvode nove tehnike
obraivanja zemljita,
meu kojima je najbolje rezultate dalo preoravanje posle kog se
nita nije sejalo godinu
dana da bi se zemljite
odmorilo i obnovilo
plodnost. Na slici gore,
ora iz te epohe, slika
iz Opijanovog kodeksa iz XI veka.

panjem zemljinih poseda, dovelo je do

slabljenja centralne moi i bilo je osnovni
uzrok propadanja karolinkog sistema. Da
bi se zaustavilo dalje cepanje vojne sile,
donesen je niz normi i uspostavljene su
institucije u okviru takozvanog pravnog
feudalizma kojima su se utvrivali odnosi izmeu naoruanih vazala i njihovog
gospodara i odreivale dunosti i obaveze svakoga od njih. Tih normi su se pridravali upravljai feudalnim drutvom,
uglavnom zasnovanim na poljoprivredi i
s niskim stepenom razvoja proizvodnje i
trgovine, gde je osnovnu proizvodnu jedinicu inio jedan veliki zemljini posed
okruen malim parcelama koje su obraivali seljaci zakupci, ekonomski i pravno
zavisni od velikog poseda i njegovog vlasnika, od kojeg su pozajmljivali novac i ijoj
vlasti su se podvrgavali. Stvaranje sistema
koji je odreivao prava i dunosti vojnih
jedinica omoguilo je ubrzano koncentrisanje poseda, a naroito formiranje jedne
privilegovane drutvene grupe, vitekih

redova, iji je mentalitet i nain ivota bio

prihvaen i oponaan ak i u onim oblastima i zemljama gde pravni feudalizam nije
ni postojao.
Zemljoposednici, plemii i svetenici
osetili su se osnaeni i ozakonjeni trojnom
podelom drutva. Po srednjovekovnim misliocima Bog je ljude podelio na tri grupe
koje su se meusobno dopunjavale: jedni
su radili, drugi vojevali, a trei su se molili.
Prvi su nazivani laboratores ili zemljoradnici, drugi su nosili ime bellatores ili vitezovi,
a trei su bili oratores ili svetenici. Svaki
pokuaj da se ova situacija izmeni znaio
je suprotstavljanje redu koji je uspostavio
sam Bog, koji je na taj nain postao temelj
drutvene organizacije.

Vizantija nasuprot
latinskom svetu
Evropska istorija od kraja XI do druge
polovine XIII veka okree se oko krstakih
ratova, ratnikih pohoda koji su polazili sa
zapada s namerom da se sveta hrianska
mesta preotmu od islama i da se osigura
njihova veza sa Evropom, koja je od 1000.
godine doivljavala znatan demografski
porast i razvoj poljoprivredne proizvodnje.
Prekobrojno stanovnitvo uglavnom se selilo
u gradove ili je trailo nove oblasti za naseljavanje, i unutar Evrope i izvan nje. Dobar
primer za to su seobe germanskih naroda ka

Srednjovekovni svet
13
Prekobrojnost evropskog stanovnitva,
razvoj trgovine i
hodoaa u Svetu
hriansku zemlju bili
su preduslovi i uvod
u krstake ratove. Na
slici levo, pogled na venecijanski arsenal, delo
slikara Mafioletija; na
slici desno, vitra iz
XIII veka, na kome su
prikazani hodoasnici
na putu za Kenterberi
(Velika Britanija).

istoku kontinenta, pokret hispanskih naroda za oslobaanje Iberijskog poluostrva

od vlasti muslimana i prvi krstaki ratovi,
iji su protagonisti bili razbatinjeni seljaci i mlai sinovi plemikih porodica koji
nisu pristajali na predodreenu ulogu u
drutvu koje je sve vie poputalo pod
pritiscima monetarne i trgovake
ekonomije.
Kontrola trgovine sa udaljenim
oblastima, koja je prvenstveno bila u
rukama Venecije i enove, dovela
je do toga da se italijanski gradovi
aktivno ukljue u krstake pohode
s ciljem da se domognu privilegija
ili enklava za obavljanje trgovakih
aktivnosti. Kad god je bilo neophodno,
italijanski trgovci su bez oklevanja koristili
krstae kao ofanzivnu silu pomou koje su
ruili konkurente.
Meutim, potraga za novim teritorijama
i trgovaki interesi italijanskih gradova nisu
dovoljni da se objasni fenomen krstakih
ratova, koji su, pre svega, bili izraz srednjovekovne religioznosti i moi poglavara
katolike crkve. Oni su sebe smatrali duhovnim i politikim voama i shodno tome
su se i ponaali u celom hrianskom svetu,
a u krstakim ratovima su videli savrenu
priliku da osnae svoju mo, istovremeno
oslobaajui Svetu zemlju od muslimana.
Mnogoljudne manifestacije arke pobonosti u to vreme doivele su promenu koja
je bila u skladu s ranije pomenutim eko-

nomskim okolnostima. irenje teritorija

i seobe navele su Evropljane da oprost
greha ponu da trae ne samo molitvom
ili udeljivanjem milostinje ve i hodoaima u posveena mesta, blagoslovena
prisustvom udotvornih devica, propovednika i motiju svetaca. U srednjem
veku hodoasnici su neprestano priticali u Rim, Santjago de Kompostelu i Jerusalim, a u sluaju Svete
zemlje motivu pobonosti pridruivala se i sklonost avanturi. Dugo i
opasno putovanje do Svete zemlje
zahtevalo je naoruanu pratnju i
imalo je vojni karakter koji je u krstakim pohodima, pod dirigentskom
palicom Rima, bio dodatno naglaen.
Na slici gore, krstionica
iz crkve Sen Bartelemi
u Lijeu (Belgija), koju
je napravio Renije dVi
izmeu 1107. i 1118.
Dvanaest bikova u
osnovi simbolizuju apostole, a meu scenama
u bakrorezu istie se
Hristovo krtenje.

Papska mo
Od sredine XI veka pape koje su upravljale katolikom crkvom teile su da svoj
autoritet nametnu svim vernicima, crkvenim i svetovnim licima, ukljuujui i
kraljeve i careve. Krstaki ratovi su pruili
priliku Rimu da proveri u kojoj meri je
njegov autoritet zaista prihvaen i da li su
vladari spremni da se ujedine pod zastavom Svete rimske stolice. Uspeh krstakih
ratova znaio bi trijumf pape i rimske crkve u celom hrianskom svetu, obuhvatajui tu i Vizantiju, ali i istone oblasti gde
je na snazi bio islam, a u ijem su okviru

Srednji vek
14

postojale hrianske zajednice, koje nisu

priznavale rimski primat i ije su se liturgija i dogma razlikovale od rimske.
Nestabilna politika situacija na istoku
samo je dodatno stimulisala ove ekspedicije, podstaknute ekonomskim, drutvenim, politikim i religijskim razvojem
evropskog sveta. Od pada Rimskog carstva verske i crkvene razlike izmeu Istoka i Zapada postajale su sve naglaenije,
uzrokujui stvaranje dve hrianske zajednice: pravoslavne ili istone, pod okriljem
Carigrada, i zapadne, rimske. Konani raskol dogodio se 1054. kada su se rimski
kardinal Humbert u ime pape i vizantijski
patrijarh meusobno izoptili.
Religijskim neslaganjima pridruila su
se politika sukobljavanja. U drugoj polovini XI veka Normani su, pod vostvom
Roberta Gviskara i u ulozi papinih vazala,
zauzeli vizantijske teritorije na jugu Italije
i ak osvojili deo grke obale. Meutim,
ovi problemi nisu spreili Vizantiju da se
1071, kada su Turci osvojili Anadoliju,
okrene Zapadu i od njega zatrai vojnu
pomo. Rim je ovu molbu okrenuo u svoju korist posluila mu je kao izgovor da
povede Prvi krstaki rat.

Hodoaa
Iako rezervisana za odreene grupe stanovnitva, hodoaa u Jerusalim su postojala jo od IV veka, epohe u kojoj su
otkriveni crkva Svetog groba, brdo Golgota
i Sveti krst. Na svetim mestima su zidane
bazilike, a oko njih su se formirale male
crkvene zajednice posveene odravanju
kulta, koje su sluile i kao bolnice za hodoasnike. Prvi posveeni putnici donosili
su pri povratku u Evropu brojne relikvije,
koje su potom bile potovane u crkvama i
svetilitima.
Ritam hodoasnikih pohoda usporen je
nakon to su muslimani osvojili Palestinu
u VII veku, to se podudarilo sa osiromaenjem Zapada i sa unutranjim ratovima
meu nemakim kraljevinama, zbog ega
su putovanja postala teka i opasna.
S karolinkom renesansom, hodoaa
u Svetu zemlju dobijaju dodatne podsti-

Put za Santjago

Putovanje svetog apostola Jakova polazilo je

iz Francuske i ulazilo u
paniju preko gradia
Ronsesvaljes u navarskim Pirinejima ili preko
Somporta, prelaza koji
vodi preko aragonskih
Pirineja. Na slici gore,
fasada crkve svete
Magdalene u Vezleu;
gore desno, aneo

isklesan u zasvoenoj
galeriji bazilike Sen
Sernin u Tuluzi; na slici
desno, monolit hodoasnika u luci Ibanjeta
(Navara), u blizini gradia Ronsesvaljes; na
slici dole, hodoasnik na prolazu
kroz Leboreiro
(Korunja).

Hodoae u Santjago de Kompostelu, gde su prema predanju pohranjene

moti apostola Jakova, podsticala je od
polovine XI veka benediktinska opatija
Klini, rasplamsavajui elju za duhovnim
ujedinjenjem naroda zapadne Evrope. Do
ovog galicijskog grada, koji je prerastao u
centar srednjovekovnog hrianstva, stizalo se dugakim putem, jasno omeenim
gostionicama, manastirima, utoitima
i svetilitima koja su sluila kao bolnice
hodoasnicima iz svih krajeva Evrope.
Dva puta koja su vodila iz Francuske u
paniju stapala su se kod gradia Puente
la Reina (Navara), tradicionalnog odmara-

Srednjovekovni svet
15

Uz puteve koji su vodili

kroz Francusku sazidane
su velike hodoasnike
crkve u XI i XII veku, kao
to su Sen Foa dKonk,
Sen Benoa sir Loar, Sen
Madlen dVezle i Sen
Sernin dTuluz. U navarski grad Puente la Reina
(na slici levo) slivala su
se dva puta koja su prelazila u paniju i vodila
do Santjaga.

lita na putu svetog Jakova. Hodoasnici

su zatim prelazili reku Ebro kod grada
Logronjo i odatle ili put Galicije, preko
visoravni Stare Kastilje i kraljevine Leon.
U mestima kao to su Santo Domingo de
la Kalzada, Burgos, Fromista i Leon ostali
su brojni tragovi drevnog puta za Santjago, primetni podjednako po istorijskim
spomenicima iz te epohe i po lokalnim
proslavama, toponimima, obiajima i kulinarskim specijalitetima. Mnogi putnici, koji
jo i danas peice prelaze delove puta,
trude se da savladaju umor i stignu do
Monthoja, vidikovca s kog hodoasnici
prvi put mogu pogledom da razaberu kule
romanske katedrale u Santjago de Komposteli.

Vrata Kordero na
sveuilitu svetog Isidora Leonskog, iz XII
veka, jedno su od prvih
znaajnih dela skulpturalne umetnosti nastalih
na putu za Santjago
(slika desno).
Leonski kraljevi su bili
vrsto reeni da istaknu
znaaj svoje prestonice,
to je oigledno i po ovoj
graevini, koja je odlian
primer monumentalne
skulpturalne umetnosti.

Jedno od najvanijih
utoita hodoasnika,
samostan katolikih kraljeva (na slici gore), podigao je Enrike Egas u
Santjago de Komposteli
izmeu 1502. i 1511.

Romanski stil dostie

vrhunac u katedrali u
Komposteli, gde duboki
glavni brod (slika gore),
izmeu uih bonih,
prihvata hodoasnike
koji stiu u grad. Godine
1105. osvetani su oltari, a 1124. zavrena je
gradnja katedrale.

Srednji vek
16

caje i Karlu Velikom se pripisuje ne samo

da je sam iao u hodoae ve i da je
s kalifom Harunom el Raidom potpisao
dogovor koji je hodoasnicima garantovao
sigurnost, tako da ih muslimani, makar do
1009, nisu uznemiravali, ve su se prema
njima odnosili s potovanjem kao i prema
ostalim putnicima i bili su trpeljivi prema
hrianskim zajednicama u toj oblasti.
Ritam hodoaa nije toliko zavisio od
muslimana u Palestini koliko od opasnosti
na samom putovanju, koje je ukljuivalo
sve vie ljudi otkad su se poela koristiti
dva puta: pomorski, poto je Sredozemno
more dospelo pod prevlast Italijana, i kopneni, od trenutka kada su se, u drugoj
polovini X veka, u Evropi nastanili Maari i okonale se najezde slovenskih naroda
zapoete u V veku. Sveti Stefan Maarski, narodni junak u ovoj zemlji, zasluan je za otvaranje puta ka Jerusalimu,
omeenog konaitima i samostanima,

U mati Evropljana
ove epohe, pod uticajem pape i drugih katolikih propovednika,
grad Jerusalim je bio
nova obeana zemlja,
zemlja nebrojenih mogunosti, to je navelo
mlae sinove iz aristokratskih porodica da
se masovno prikljuuju
krstakim ratovima.
Na slici gore, ilustracija iz jednog francuskog
rukopisa na kojoj je
prikazana pohara
Jerusalima (15. jula
1099) u Prvom krstakom pohodu.

kao to je to bio i put za Santjago. Bilo

da se na njih ilo kopnenim ili morskim
putem, hodoaa su takoe zavisila od
dobre volje Vizantije, to je postalo oigledno kada je ona zatraila vojnu pomo
od Rima, posle poraza od Turaka u bici
kod Mancikerta (1071).

Jerusalim: nova obeana zemlja

Zapad se, podstaknut verskim i ekonomskim motivima, odazvao na poziv pape
Urbana II na saboru u Klermonu (1095).
Oslobaanje Jerusalima, na zahtev i pod
komandom katolike crkve, bilo je samo
po sebi poduhvat koji je hriane nosio put
Svete zemlje. uda i ukazanja koja su se
posvuda javljala potvrivala su opravdanost cilja. Nada da e hodoaem postii
oprost grehova i sigurnost da e im dua
biti spasena ako umru za vreme pohoda

Srednjovekovni svet
17

bili su motivi koji su hriane zapadnog

sveta navodili da u njemu uestvuju.
S druge strane, Jerusalim je opisivan biblijskim reima kao zemlja gde tee med i
mleko, nova obeana zemlja za razbatinjene. Oni koje Evropa nije mogla da nahrani
pridruivali su se krstaima s nadom da e
pronai nove teritorije gde bi mogli da ive
ili kojima bi vladali, pravo koje im je, kao
mlaim sinovima u plemikim porodicama,
na Zapadu bilo zakinuto. Neki su bili samo
hodoasnici koji su eleli da se posle vrate,
drugi su sa sobom odvodili ene i decu, ali
svi su ili u potragu za obeanom zemljom.
Simboliki Jerusalim zamenjen je zemaljskim Jerusalimom, zemljom u kojoj je bilo
mogue napredovati.
Prvi krstaki pohod vodili su feudalni
gospodari, kakvi su bili Gotfrid Bujonski i
njegov brat Baldvin, Robert Normandski i
Boemund Tarentski, koji su formirali vlastite kneevine u Antiohiji, Edesi i Jerusalimu. U sledea dva krstaka pohoda, ve na
poetku XII veka, uestvovali su germanski kraljevi Konrad III i Fridrih I Barbarosa,
francuski kraljevi Luj VII i Filip II Avgust i
kralj Engleske Riard I Lavlje Srce. Kasnije, nakon etvrtog krstakog pohoda, koji
je uzrokovao pad Carigrada i formiranje
Latinskog carstva na istoku, nastavile su
da se organizuju do kraja XIII veka vojne
ekspedicije i drugi pohodi izazvani verskim
arom, kao to je Deiji krstaki pohod,
koji se zavrio tako to su nevini putnici
prodati u roblje.

Zapad protiv Vizantije

etvrti krstaki pohod, koji je podstakao
papa Inoentije III, a koji su predvodili
francuski, flamanski i italijanski plemii,
odigrao se izmeu 1202. i 1204. godine.
U poetku je usmeren ka Egiptu, a prevoz
ratnika je bio poveren venecijanskim barkama, to je venecijanski dud Enriko
Dandolo iskoristio da pomou krstake vojske prvo osvoji grad Zadar i
druga mesta na Jadranskom moru,
u skladu sa svojim trgovakim interesima. U meuvremenu, pretendent na vizantijsku krunu,

Na slici gore, portret

pape Inoentija III, koji
je za vreme svoje vladavine (11981216)
zapoeo veoma sloene
reforme da bi centralizovao crkvenu mo.
Na slici dole, krstai
opsedaju Carigrad
1204.

Aleksije IV, pozvao je u pomo krstae,

zauzvrat nudei Veneciji trgovake privilegije, a krstaima koji su kretali ka Egiptu ljude i novac. Dud je iz tog razloga
promenio smer svojih brodova i krstaku
vojsku usmerio protiv zvanine Vizantije.
Po dolasku Evropljana Aleksije IV je proglaen za cara i, da bi mogao da ispuni ranije
data obeanja, nametnuo je nove dabine
onima koji su se pobunili protiv njegove
vlasti. Na kraju ga je ubio Aleksije V, koji je
digao pobunu i bez oklevanja se suprotstavio
krstaima. Oni su opkolili i zauzeli Carigrad
1204. i za cara proglasili jednog od svojih,
Baldvina Flandrijskog, koji je neposredno
zatim proglasio jedinstvo grke i rimske
crkve. Venecija je odnela najveu pobedu u etvrtom krstakom pohodu:
dodvorila se papstvu, zamenivi
pravoslavnog patrijarha jednim venecijanskim sledbenikom rimske cr-

Srednji vek
18
Plemii koji su uestvovali u krstakim ratovima bili su podstaknuti
vitekim idealima svog
vremena, kojima su se
pridruili i monaki ideali, usled ega su formirani vitseko-monaki
redovi. Na slici desno,
detalj s minijature iz
Knjige o vitezovima
reda svetog Jovana.

Viteki redovi, nastali

za vreme krstakih
pohoda u cilju zatite
hodoasnika, imali su
razne dobrotvorne i
prihvatilake funkcije.
Ugled koji su uivali u
Evropi doprineo je da
im se prikljue brojni
vitezovi, zbog ega su
kasnije postali nezavisna vojna sila. Na slici
dole, peat templarskog
reda iz vremena izmeu XII i XIII veka.

kve, a za sebe je rezervisala tri osmine grada

delove koji su najvie pogodovali razvoju
njenih trgovakih aktivnosti.
Meutim, iako su Baldvin i njegovi sledbenici nosili carsku titulu, oni nisu uistinu
bili carevi, ve gospodari tek etvrtine Latinskog carstva. Od ostatka, polovina je bila
u venecijanskim rukama, a druga polovina
je podeljena meu krstakim voama, u
svojstvu feudalnih poseda, pod teoretskom
suverenou cara. Vizantijska aristokratija
je uspela da ojaa u Nikeji, odakle je pokuavala da obnovi grko carstvo vodei ratove protiv Latinjana, Bugara i Turaka, ali
i protiv drugih vizantijskih aristokrata koji
su vladali Epirom, dravom sa diktatorskim ureenjem, i Trapezuntskim kraljevstvom. Godine 1261, uz pomo
enove, Grci su povratili Carigrad
i obnovili Vizantijsko carstvo koje su
krstai razorili.

Viteki redovi
Latinska dominacija Svetom
zemljom nije potrajala, ali se kroz

istoriju odrala druga tvorevina krstakih

pohoda, a to su viteki redovi, nastali da
bi titili i pomagali hodoasnike. U Jerusalimu je od polovine XI veka postojalo
bratstvo ija je dunost bila da prihvata
hodoasnike u konaitu i u bolnici pored crkve svetog Jovana. Od 1119. ovo
dobrotvorno bratstvo se preinailo u crkveni red posveen pomaganju putnika
i njihovoj oruanoj odbrani, koji je prisvojio ime bolnice i crkve i sebe nazvao
redom hospitalaca ili svetog Jovana. Za
ovu promenu je bez sumnje zasluan primer koji je 1118. dao Igo de Pajen, krsta
iz francuske pokrajine ampanje, koji je
sa osmoricom vitezova osnovao vitekomonaki red sa ciljem da titi hodoasnike na putovanjima u Svetu zemlju.
Latinski kralj Jerusalima je priznavao njihov rad, te im je za sedite ustupio deo
kraljevske palate, starog Solomonovog
hrama, ije ime su uzeli i sebe nazvali
redom vitezova templara (hramovnika).
Vitezovi-monasi su dolazili u priobalne
gradove traei putnike i sprovodili su
ih kao pratnja za vreme njihovog puta i
hodoaa.

Srednjovekovni svet
19

Dobar prijem na koji su na Zapadu naili

ovi redovi veoma brzo je uveao broj vitezova i, samim tim, njihovu vojnu snagu,
koju je koristio i jerusalimski kralj da bi pobeivao muslimane na otvorenom bojitu
ili iz utvrenja i zamkova poverenih im u
kraljevstvu. Po ugledu na ove redove, pojavili su se i drugi u Jerusalimu i u drugim
hrianskim gradovima kojima je pretio
islam: red Svetog groba jerusalimskog, tevtonski red (obrazovali su ga nemaki krstai koji su kasnije preli u centralnu Evropu,
gde su se ujedinili s vitezovima maonoscima u osvajanju Estonije i Livonije u XIII
veku), zatim redovi Santjaga, Kalatrave i
Alkantare na Iberijskom poluostrvu (XII
vek), red avis u Portugalu, posveen izbavljanju zarobljenika, red Nae milostive
Gospe u Barseloni (XIII vek) itd.
Do 1291. krstai su se odrali u gradu
Akri, a s njima i viteki redovi. Iako su oni, s
naputanjem poslednjeg latinskog uporita,
izgubili prvobitni razlog postojanja na Istoku, ipak su nastavili svoje delatnosti. Posle
pada Akre vitezovi svetog Jovana preselili
su se na Kipar i branili ga, a 1310. su osvojili
Rodos, zbog ega su poznati i kao vitezo-

Gore levo, Krak de

evalije, Tvrava
vitezova, utvrenje
koje su krstai podigli
na tlu Sirije u XII i
XIII veku. Gore desno,
ilustracija smrti na
lomai aka de Molea, poslednjeg velikog
majstora vitezova templarskog reda 1314.
godine. Na slici dole,
tit i koplja iz XI i XII
veka koje su koristili
krstai.

vi s Rodosa. Kada su ih Turci proterali s

tog ostrva, Karlo V im je dodelio Maltu,
po kojoj e se nazivati jo i maltekim vitezovima. Poto su izgubili vojnu funkciju,
templari su poeli da izazivaju podozrivost
meu crkvenim i politikim svetom: poeli
su da trpe optube za rituale i verovanja
strana hrianskoj religiji, francuska monarhija je
predloila da bude ukinut
taj red, koji je poeo od pozajmljivanja novca hodoasnicima da bi mogli da obave
putovanje a zavrio kao bankar
krune. Proces je zapoet 1307,
a zavren 1312, dekretom o rasputanju koji je potpisao papa
Klement V.

Obnavljanje klasine
kulture preko islama
Dok su humanisti nipodatavali
srednjovekovlje, zaboravljali su da
su i sami upravo zahvaljujui ovom
periodu imali pristup grkoj i rimskoj

Srednji vek
20

Toledska
prevodilaka kola
U XII veku u Kastilji grad Toledo je postao intelektualni centar
prvog reda kada je nadbiskup
Rajmundo (11261152) u njemu
sakupio brojne uene ljude i
zaduio ih da s latinskog prevedu i adaptiraju brojna nauna i
knjievna dela stare Grke koja
su prethodno muslimanski autori
preveli na arapski i protumaili.
Zahvaljujui svesrdnom zalaganju ove kole, koja je okupila
brojne mudre ljude s raznih strana
i raznog porekla, hriane, Jevreje
i preobraenike, istonjaka kultura i antika mudrost stigle su na
evropske univerzitete i postale deo
kulturne tekovine zapadnog sveta.
Aktivnosti toledske kole nastavljene su u XIII veku, pridruujui se

kulturi, koje su bile znaajno obogaene doprinosom istonjake kulture. U X

veku u nekim hrianskim manastirima na
severu Iberijskog poluostrva ve se znalo
za sistem indijske numerike notacije, a
propagirao ga je jedan arapski matematiar persijskog porekla, Muhamed el
Horezmi (iveo do 846). Tih godina su
u Evropu stigle i razne tehnike inovacije
kao to su vetrenjae, iskoriavanje voda
ispod presahlih renih korita, latinsko jedro, kao i papir, koji se jo u VIII veku
proizvodio u Turkestanu, a od X veka u
Tunisu, odakle je stigao na Siciliju, na jug
Italije i u paniju.
S tehnikim dostignuima, preko
arapske kulture u Evropu su stigli i
matematiko-astronomski tekstovi,
kao i oni koje su u katalonski manastir u Ripolju odneli monasi izbegli
iz Kordove, a iji sadraj je obznanio
Gerbert Orijak, monah iz pomenutog manastira, koji e postati papa
Silvester II. Najznaajnijoj etapi irenja arapske mudrosti po Evropi pripadaju

Ueni hriani, Jevreji

i muslimani radili su u
Toledu u atmosferi tolerancije. Na slici gore, minijatura iz rukopisa itije
svetog Alfonsa i svetog
Jovana, iz prevodilake
kole u Toledu.

Dekorativne forme
sa umetnikom i pedagokom namenom,
oduvek su bile prisutne
u islamskom kulturnom ambijentu, koji je
neprestano teio irenju
uenja Kurana. Na
slici dole, keramiki
tanjir iz XIV veka koji
potie iz grnarskog
centra Paterne, iz kraljevine Valensije.

kolosalnom kulturnom projektu

pod pokroviteljstvom Alfonsa X
Mudrog (12211284). Smeteni u Toledu i Sevilji, ovi ueni
ljudi prevodili su najvanije
grke i arapske tekstove iz oblasti astronomije, botanike, medicine i filozofije, meu kojima
su se nala i Aristotelova dela
i Averoesovi komentari, zatim
magijski spisi kakav je bio Picatrix i astroloki, kao na primer
De iudiciis astrologiae, zbirka
basni o Kalili i Dimni, Etimologije svetog Isidora, Ptolemejevi
tekstovi, Kuran i razni delovi Biblije. Veliki deo ovih knjiga nije
prevoen samo na latinski, kao u
prethodnom veku, ve i na kastiljski, to je doprinelo da se ovaj jezik
gramatiki standardizuje, podiui
srednjovekovnu kastiljsku prozu na
knjievni nivo.

XII i XIII vek, ali se ve u X veku moe

govoriti o postojanju specijalizovanih prevodilaca u Kordovi, to zakljuujemo po
procesu prevoenja dela grkog lekara
Dioskorida Materia medica (Poznavanje
lekova). Ovo delo, u kome je pobrojano
nekoliko stotina biljaka i gde je navedena
njihova medicinska primena, preveo je sa
grkog na arapski Grk Stefan u Bagdadu,
a ispravio musliman Hunejn ibn Iak, ali
je delo ostalo nedovreno jer nijedan od
njih dvojice nije dovoljno poznavao botaniku terminologiju. Prevod je korien
u itavom islamskom svetu sve dok 948.
godine vizantijski car nije kalifu u Kordovi
poslao brojne poklone, meu kojima se
nalazio i jedan primerak Dioskoridovog
spisa na grkom. Vizantijski car je uz
poklone poslao i napomenu da je neophodno angaovati prevodioca koji e
biti i strunjak za lekove, da bi u potpunosti bio iskorien potencijal Dio
skoridovog dela. Tri godine kasnije, na
kalifov zahtev, iz Vizantije je u Kordovu
poslat monah Nikola, strunjak za latinski