Büyük Selçuklu Tarihi

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2357

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1354
BYK SELUKLU TARH
Yazarlar
Prof.Dr. Glay N BEZER (nite 1-4)
Do.Dr. Adnan EVK (nite 5, 6)
Yrd.Do.Dr. Abdurrahim TUFANTOZ (nite 7, 8)
Yrd.Do.Dr. Sadi S. KUCUR (nite 9, 10)
Editr
Prof.Dr. Glay N BEZER
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2011 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr
Prof.Dr. Levend Kl
Genel Koordinatr Yardmcs
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
retim Tasarmcs
Yrd.Do.Dr. Alper Tolga Kumtepe
Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
lme Deerlendirme Sorumlusu
r.Gr. Ayten olak
Kitap Koordinasyon Birimi
Do.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Byk Seluklu Tarihi
ISBN
978-975-06-1031-8
2. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 7.000 adet baslmfltr.
ESKfiEHR, Ocak 2013
iii
indekiler
indekiler
nsz ............................................................................................................
ix
Kurulufl Dnemi.......................................................................
SELUKLULARIN KKEN .........................................................................

SELUKLULAR VE OUZLAR ......................................................................
CENDE G.................................................................................................
SMNOULLARI VE KARAHANLILARLA LfiKLER ...............................
ARI BEYN DOU ANADOLU KEfiF AKINI .......................................
ARSLAN YABGUNUN ESR EDLMES ........................................................
ARI VE TURUL BEYLERN RYSET..................................................
HORASANA G VE GAZNELLERLE MCADELE ..................................
Nes Savafl ....................................................................................................
Serahs-Talhb Savafllar ve Seluklularn Devlet ln ..............................
DANDNAKN SAVAfiI................................................................................
DEVLETN KURULUfiU VE YAPILANMASI ..................................................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................
Sra Sizde Yant Anahtar ..............................................................................
Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
3
3
7
7
9
9
10
11
11
12
14
15
17
18
19
19
20
20
Turul Bey Zaman.................................................................. 22

DEVLETN MAHYET VE LK FETHLER....................................................
TRK AKINLARI VE BZANS LE LfiKLER ...............................................
Pasinler (Hasankale) Zaferi ..........................................................................
Turul Beyin Anadolu Seferi .......................................................................
ABBS HALFEL LE LfiKLER .............................................................
Turul Beyin Birinci Badad Seferi.............................................................
kinci Badad Seferi ......................................................................................
Turul Beyin Halifenin Kz ile Evlenmesi.................................................
fiEHZDE SYANLARI ...................................................................................
brahim Yinaln syanlar..............................................................................
Kutalmfln syan ..........................................................................................
DER OLAYLAR ..........................................................................................
Turul Beyin lm ....................................................................................
zet ...............................................................................................................
2. NTE
23
24
25
26
27
28
30
30
31
32
33
34
35
36
37
38
38
39
Alp Arslan Zaman................................................................... 40

ALP ARSLANIN TAHTA IKMASI ..............................................................
Taht Mcadeleleri..........................................................................................
Abbas Hlifesi ile liflkiler ............................................................................
AZERBAYCN VE KAFKASYA SEFER ........................................................
1. NTE
41
41
42
43
3. NTE
iv
indekiler
Aninin Fethi ..................................................................................................

fiEHZDELERN TAYN VE MELKfiAHIN VELAHT LN EDLMES .....
DEfiT- KIPAK VE CEND SEFER...............................................................
KNC KAFKASYA SEFER ..........................................................................
SURYE VE ANADOLU SEFER ....................................................................
Alp Arslana Kadar Anadolu Aknlar...........................................................
Diogenesin Malazgirte Kadarki Faaliyetleri ..............................................
Alp Arslann Suriye Seferi ............................................................................
Diogenes Yeniden Anadoluda.....................................................................
MALAZGRT ZAFER .....................................................................................
ALP ARSLANIN TRKSTAN SEFER VE LM ......................................
zet ...............................................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
4. NTE
Melikflah Zaman...................................................................... 60
MELKfiAHIN TAHTA IKMASI ...................................................................
BRNC TRKSTAN SEFER........................................................................
ANADOLU VE SURYE SYASET.................................................................
Trkiye Seluklu Devletinin Kuruluflu ........................................................
Tutuflun fiam Melikliine Tayini ..................................................................
Kafkasya Seferi ..............................................................................................
DOU ARABSTAN- HCAZ- YEMEN VE ADENN SELUKLULARA
BALANMASI ................................................................................................
DYARBEKRN SELUKLU TOPRAKLARINA KATILMASI ........................
Musul Seferi ...................................................................................................
Tekiflin syan................................................................................................
SURYE (ANTAKYA) SEFER ........................................................................
Melikflahn Badad Ziyareti .........................................................................
KNC TRKSTAN SEFER..........................................................................
NC TRKSTAN SEFER .....................................................................
DEVLETN BNYESNDE OLUfiAN SORUNLAR .........................................
MELKfiAHIN SON BADAD ZYARET VE LM ................................
zet................................................................................................................
Kendimizi Snayalm......................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
5. NTE
44
44
45
46
47
47
47
48
49
50
54
55
57
58
58
59
59
61
62
62
62
63
63
64
65
66
66
67
67
68
69
71
72
74
75
76
76
77
77
Fetret Dnemi (Berkyaruk ve Muhammed Tapar Devri) .. 78

SULTAN BERKYARUK DEVR (1094-1105) .................................................
Terken Hatun le ktidar Mcadelesi ...........................................................
Bercird ve Kerec Savafllar....................................................................
Berkyarukun Tahta kmas ve Tutufl ile Rekabet.....................................
Tutuflun Berkyaruka Karfl lk Teflebbs ..........................................
Tutuflun kinci Teflebbs ve lm ...................................................
79
79
80
81
81
82
indekiler
Arslan Argunun syan ...........................................................................

Hallar ve Berkiyaruk Dnemi Hallarla Savafl ........................................
Muhammed Tapar ile Saltanat Mcadelesi ..................................................
Sefdrd ve Hemedan Savafllar..............................................................
Rzrver, Rey ve Hoy Savafllar ............................................................
Berkyarukun lm ve fiahsiyeti................................................................
SULTAN MUHAMMED TAPAR DEVR (1105-1118) ....................................
Muhammed Taparn Tahta kmas ............................................................
Devlet Otoritesinin Yeniden Glendirilmesi abalar...............................
Mengbars syan ....................................................................................
Hille Emiri Sadakann syan ve ldrlmesi ......................................
Trkiye Seluklular ile Rekabet...................................................................
Trkiye Seluklu Sultan I. Kl Arslann Musul Hkimiyeti ve lm
Btnler (smailler) le Yaplan Mcadeleler..............................................
Muhammed Tapar Devri Hal Mcadeleleri ..............................................
Dier Devletlerle Mnasebetler....................................................................
Sultan Muhammed Taparn lm ve fiahsiyeti ........................................
zet................................................................................................................
84
85
87
88
89
90
90
90
91
91
92
92
93
93
94
95
96
97
98
99
99
99
Sancar Dnemi ........................................................................ 100

SANCARIN MELKLK DNEM ..................................................................
Melik Sancarn Karahanl ve Gaznelilerle liflkileri.....................................
SANCARIN TAHTA IKMASI VE DEVLETN YENDEN
YAPILANDIRILMASI ......................................................................................
SULTAN SANCARIN BATI SYASET .........................................................
Sancarn Irak Seluklular ile liflkileri.........................................................
Dnever Savafl ve Sancarn Duruma Hkim Olmas............................
Sultan Sancar- Abbas Halifelii liflkileri .....................................................
SULTAN SANCARIN DOU SYASET........................................................
Karahanllarla liflkiler ...................................................................................
Karahtaylar ve Katavan Savafl...............................................................
Sultan Sancar ve Harizmflah Atszn Mnasebetleri....................................
Birinci Harizm Seferi...............................................................................
kinci ve nc Harizm Seferleri.........................................................
Sultan Sancarn Gazne Seferi.................................................................
Sultan Sancarn Gurlularla liflkileri .............................................................
OUZLAR VE BYK SELUKLU DEVLETNN SONU ...........................
Ouzlarn Horasana G .........................................................................
Ouz syan .............................................................................................
Ouz stilas ve Sancarn lm .........................................................
zet................................................................................................................
101
102
102
103
103
105
106
107
108
108
110
111
112
112
113
113
113
114
115
117
118
119
120
120
6. NTE
vi
indekiler
7. NTE
fiube Hanedanlar (Meliklikler) ............................................... 122

GRfi ..............................................................................................................
KRMAN SELUKLU MELKL (1048 - 1187) ..........................................
Melikliin Kuruluflu ......................................................................................
Kirman Seluklu Melikliinin Geliflme Devri ............................................
Kirmanflh b. Kavurd .............................................................................
Sultanflh b. Kavurd ................................................................................
Turanflh b. Kavurd ...............................................................................
ranflh b. Turanflh ...............................................................................
Arslanflh b. Kirmanflh .........................................................................
Muhammed b. Arslanflh .......................................................................
Turulflh b. Muhammed ......................................................................
Kirman Seluklu Melikliinin Fetret Devri ve Yklfl ........................
SURYE SELUKLU MELKL (1079 - 1095) ...........................................
Melikliin Kuruluflu ......................................................................................
Tutufl-Sleymanflh Mcadelesi....................................................................
Tacddevle Tutuflun Saltanat Mcadelesi ...................................................
Rey Savafl ve Tutuflun Sonu ................................................................
HALEP SELUKLU MELKL (1095 - 1118) ............................................
Melik Rdvan Devri ......................................................................................
Birinci Hal Seferi ve Halep Meliklii...................................................
Melik Alparslan Devri ..................................................................................
Sultanflah Devri .............................................................................................
DIMAfiK MELKL (1095-1104) .................................................................
Melik Dukak Devri........................................................................................
Dukakn lmnden Sonra Dmaflk Meliklii ..........................................
IRAK SELUKLULARI (1119 -1194) ............................................................
Sultan Mahmud (1119 -1131) ......................................................................
Sultan Mahmud - Halife Mnasebetleri .................................................
Sultan Davud (1131-1132) ...........................................................................
Sultan Turul (1132-1134) ............................................................................
Sultan Mesud (1134-1157) ...........................................................................
Sultan Muhammed (1153-1160) ..................................................................
Sultan Sleymanflah (1160-1161) ................................................................
Sultan Arslanflah (1161-1176) ......................................................................
Sultan II. Turul (1176-1194) ......................................................................
Komflu Devletler ile Mnasebetleri........................................................
Kzl Arslan ile Mcadelesi ....................................................................
Irak Seluklu Melikliinin Yklfl ..............................................................
zet ...............................................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
123
124
124
124
125
126
126
126
126
127
127
127
128
128
129
129
130
130
130
131
133
133
134
134
135
135
136
136
136
137
137
138
138
138
139
139
140
140
141
142
143
143
144
145
vii
indekiler
Atabeylikler. ............................................................................. 146

GRfi ..............................................................................................................
TOTEGNLLER (1104-1154) ......................................................................
Totegin ve Atabeyliin Kuruluflu ..............................................................
Dmaflk Atabeylii - Hal Mnasebetleri ...................................................
Tacl-Mlk Bri ..........................................................................................
fiemsl-Mlk smail .....................................................................................
fiihabeddin Mahmud ....................................................................................
Cemleddin Muhammed Devri ...................................................................
Mcreddin Abak ve Atabeyliin Yklfl ....................................................
MUSUL ATABEYL (ZENGLER) (1127-1233) .........................................
madeddin Zengi ve Atabeyliin Kuruluflu .................................................
Musul Atabeylii............................................................................................
I. Seyfeddin Gazi.....................................................................................
Kutbeddin Mevdd .................................................................................
II. Seyfeddin Gzi....................................................................................
zzeddin Mesud .......................................................................................
Nureddin Arslanflah ve Musul Atabeyliinin Son Dnemleri ..............
Halep Atabeylii............................................................................................
Nureddin Mahmud .................................................................................
Melik Salih smail .........................................................................................
LDENZLLER/AZERBAYCAN ATABEYLER (1146-1225) .........................
fiemseddin ldeniz ve Atabeyliin Kuruluflu................................................
Atabey Cihan Pehlivan ................................................................................
Atabey Kzl Arslan ......................................................................................
Atabey Kutlu nan ....................................................................................
Atabey Eb Bekr ..........................................................................................
Atabey zbek ve ldenizlilerin Sonu ...........................................................
SALGURLULAR (1148-1286)..........................................................................
Atabey Sungur ve Salgurlularn Kuruluflu....................................................
Atabey Zengi ................................................................................................
Atabey Tekle..................................................................................................
Atabey Sad ....................................................................................................
Atabey Eb Bekr ve Atabeyliin Sonu ........................................................
zet ...............................................................................................................
147
148
148
148
151
151
152
152
152
154
154
155
155
155
156
156
157
158
158
159
160
160
161
162
162
163
164
164
164
165
165
166
166
168
170
171
171
171
Byk Seluklu Devlet Teflkilat ............................................ 172

GRfi ..............................................................................................................
Seluklu Devlet Teflkilat Tarihinin Kaynaklar ...........................................
Seluklu Devleti ve Komflular .....................................................................
Hanedan, Gulm ve kt Sistemi .................................................................
HANEDAN VE SULTAN ................................................................................
Hakimiyetin Hukuk Dayana (Meflriyet) .................................................
Seluklu Hanedannn Ortaya kfl ............................................................
8. NTE
173
173
173
174
175
175
175
9. NTE
viii
indekiler
Sultann Belirlenmesi ve fiehzade syanlar .................................................

Sultan ve Abbasi Halifesi (ktidar ve Otorite) .............................................
Metb Devlet ve Tbleri ........................................................................
Sultan ve Saltanat Sembolleri .......................................................................
SARAY VE TEfiKLATI...................................................................................
MERKEZ (HKMET) TEfiKLATI................................................................
Vezret ...........................................................................................................
Dvn- Al (Vezret)....................................................................................
Dier Dvnlar ...............................................................................................
EYALET TEfiKLATI .......................................................................................
kt Sistemi ....................................................................................................
Eyalet Yneticileri .........................................................................................
ASKER TEfiKLAT .........................................................................................
Gulm Askeri.................................................................................................
kt Askeri......................................................................................................
Melik fiehzadelerin ve Dier Devlet Adamlarnn Askerleri .......................
Trkmenler ....................................................................................................
Tblerin Yardmc Kuvvetleri.......................................................................
ADL TEfiKLT .............................................................................................
zet ...............................................................................................................
10. NTE
176
176
176
177
180
182
182
183
184
184
185
185
187
187
187
187
188
188
188
189
190
191
191
192
Kltr ve Medeniyet................................................................ 194

SELUKLU MEDENYETN HAZIRLAYAN ORTAM ...................................
NZMYE MEDRESELER ...........................................................................
LM VE EDEBYAT.......................................................................................
Gazzl ...........................................................................................................
Nizamlmlk ................................................................................................
mer Hayyam ..............................................................................................
Eb Htim sfizr ........................................................................................
El-Harak .......................................................................................................
Abdurrahman el-Hzin ...............................................................................
MMAR VE SANAT .......................................................................................
Mescid-i Cumalar .........................................................................................
Minareler .......................................................................................................
Kmbed ve Trbeler ...................................................................................
Ribatlar (Kervansaraylar) .............................................................................
zet................................................................................................................
195
196
199
200
201
201
202
203
203
205
205
206
207
207
209
210
211
211
213
nsz
nsz
X.yzyln son eyreinde bafllayan Trk g, sadece Trk tarihinin deil, slm ve Dnya tarihinin de seyrini deifltiren nemli bir olaydr. Trkler bilindii
gibi anayurtlar Trkistandan, tarih boyunca eflitli sebeplerle g etmifllerdir.
Gler genellikle gneye ine, gneybatya Afganistana, batya Karadenizin kuzeyi ve Avrupaya olmufltur. X.yzylda Karahtaylarn gneyden skfltrmas; befleri ve ekonomik baflka nedenlerin de etkisiyle Trkistann kuzeyindeki Kpak
birliinin dalmas, yeni bir g dalgas bafllatt. Bu srada Orta Seyhun blgesinden Aral-Hazar arasna kadar uzanan yurtlarnda yaflamakta olan Ouzlar, bu g
dalgasnn en nnde bulunmalar sebebiyle, arkadan gelen baskyla batya ilk
geecek olanlard. Gktrk ve Uygurlar dneminde de devletin asl unsurunu
oluflturan Ouzlar, o hanedanlarn kmesi zerine zaman ierisinde batya ekilmek suretiyle, sz konusu yurtlarna yerleflmifllerdi. X. yzylda Hazar Kaanlna bal bir yabgu tarafndan idare edilmekte iken, bu srete slmiyetle de tanflan Ouzlar, gn ynn Hazarn kuzeyinden gneyine, slm lkelerine doru evirmifl bulunuyorlard.
Ouzlarn Knk boyuna mensup sbafl Seluk Beyin, 980li yllarda yz kiflilik
bir toplulukla Cende g ve Mslman olmasyla, tabiri caizse tarihin seyri deiflti. Sadece Trk Tarihinin deil, slm ve Dnya Tarihinin de akfl bambaflka bir istikamet ald. Seluk Beyin, o gnn flartlarnda belki hi nemsenmeyecek bu
hamlesi, yurtsuz ve devletsiz kalan bu topluluklar, yarm yzyl sonra Seluklu
Devletinin ats altnda toplayacak olan geliflmelerin milad oldu. Devletin kuruluduu Horasan ve ran sel gibi akan Trkmenleri iskna yetmedi. Ouzlar, Seluklu
sultanlarnca sevk edildikleri Anadoluda, kll bir deiflim yaflatarak ikinci bir anayurt kurdular. Burada Trkleri siyas birlie kavuflturup, yok olmaktan koruyan
Trkiye Seluklular, ktada ve Akdeniz havzasnda alt yz yl hkm sren Osmanlnn ve Trkiye Cumhuriyetinin de temeli, hatt bizatihi kendisi oldular.
Trklerin yakndouya girdikleri dnemde, artk iyice zayflamfl olan Abbas
imparatorluuna karfl ataa gemifl olan Bizans ve slmn dahil bnyesini kemiren Batnlik meseleleri, bu Ouz Trklerinin eseri olan Seluklu Devleti eliyle
byk lde zld.
Trkistanda Gktrkler ve Uygurlar gibi parlak dnemlerde temsil edilen; batya geldikten sonra Seluklu, Osmanl ve Trkiye Cumhuriyetiyle Trkln bafllca temsilcileri olan Ouzlarn/Trkmenlerin/ Seluklularn tarihini renmek,
Trk Tarihinin bugnden Hunlara kadar uzanan btnl kavramak anlamna
gelmektedir. Seluklu Tarihi Trk Milletinin iki bin yllk tarih servenin kavflak
noktas olmas bakmndan asla ihml edilemeyecek bir dnemdir.
Bu kitapta, ayr bir dersin konusu olacak kadar genifl ve nemli bir flube olduundan, Trkiye Seluklular hari, Byk Seluklu mparatorluu; Seluklu sultanlarnn tayin ettii Seluklu melikleri tarafndan kurulan flube hanedanlar ve
dalma dneminde byk siyas roller oynayan atabeylerin tarihi anlatlmaktadr.
lk drt nite kurulufl, Turul Bey, Alp Arslan ve Melikflah; befl ve alt fetret devri ve Sancar dnemi; yedi ve sekiz flube hanedanlar ve atabeylikler; son iki nite
ise, devlet teflkilt ile kltr ve medeniyet konularn iermektedir.
Ortaa Trk Tarihi ve Trkiye Tarihinin btn dnemlerinin anahtar konumunda olan Seluklu Tarihinin nemine, kk de olsa bir katk sunmak umuduyla
Editr
Prof.Dr. Glay N BEZER
ix
BYK SELUKLU TARH
Amalarmz
N
N
N
Bu niteyi tamamladktan sonra;

Seluklularn kkeni ve Ouzlarla iliflkilerini tanmlayabilecek,
Ouz glerinin sebep ve sonularn belirleyebilecek,
Seluklu Devletinin kuruluflunu aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Ouzlar
Yabgu
Smnoullar
Seluk Bey
Seluklular
Gazneliler
Karahanllar
ar-Turul Bey
indekiler
Byk Seluklu
Tarihi
Kurulufl Dnemi
SELUKLULARIN KKEN
SELUKLULAR VE OUZLAR
CENDE G
SMNOULLARI VE
KARAHANLILARLA LfiKLER
ARI BEYN DOU ANADOLU
KEfiF AKINI
ARSLAN YABGUNUN ESR
EDLMES
ARI VE TURUL BEYLERN
RYSET
HORASANA G VE
GAZNELLERLE SAVAfiLAR
DANDNAKN SAVAfiI
DEVLETN KURULUfiU VE
YAPILANMASI
Kurulufl Dnemi
SELUKLULARIN KKEN
Seluklular, XI-XIV. yzyllarda Trkistan, Horasan, ran, Afganistan, Irak, Suriye
ve Anadoluda flubeler halinde hkm srmfl olan devletin ve onu yneten haSIRA SZDE
nedann addr. Seluklularn bilinen ilk atas Dukakdr. Yenikent
yabgusunun
hizmetinde sbafl olarak grev yapmakta idi. Usta savafll dolaysyla demir
yayl unvan taflyordu. Kaynaklarn yetersizlii sebebiyle onun atalar hakknda
D fi N E L M
bilgi sahibi deiliz. Dukakn lm zerine yerine olu Seluk sbafl oldu. Ad
kaynaklarda Salcuk, Saluk,Selck, Seluk, Saruk gibi farkl flekillerde
O R U
yazlmfltr. Seluk Beyin torunlarnn kurduu devlet devrin Skaynaklar
tarafndan, onun adna nisbetle Selukiyyan, Selaka, Al-i Seluk (Seluklu ailesi) olarak kaydedilmifltir.
DKKAT
Seluk Beyin ailesi ve yaknlarna iliflkin olarak sadece Mikail, Arslan srail,
Musa nan, Yusuf Ynal ve Yunus adl befl olunun varl tespit edilebilmifltir.
SIRA SZDE
Seluklularn Ouzlarn Knk boyundan geldii ittifakla kabul edilmektedir.
Ancak ne Dukakn, ne de Seluk Beyin Knk boyunun beyi olduklarna dair herhangi bir bilgiye sahip deiliz. kisinin de yalnzca Ouz Yabguluunda
sbafl
AMALARIMIZ
olarak grev yaptklar tespit edilebilmektedir.
SIRA SZDE
Sbafl, eski Trklerde ordu
komutan demek olup,
Ouzlarda daD nemli
fi N Edevlet
LM
grevlilerindendir.
N N
Ouzlar hakknda daha fazla bilgi iin bkz. Faruk Smer, Ouzlar K(Trkmenler)
Tarihle T A P
ri, Boy Teflkiltlar, Destanlar, stanbul 2004
SELUKLULAR VE OUZLAR
TELEVZYON
Ouzlar gelenee gre, Ouz Kaann iki ayr eflinden dnyaya gelen alt olunun
neslinden gelmektedirler. 24 Ouz boyunun, Bozoklar kolunu oluflturan Gnhan,
Ayhan, Yldzhan ve oklar kolunu teflkil eden Gkhan, Dahan, Denizhann
NTERNET
drder olunun torunlar olduklar kabul edilmektedir. Bu bilgilere gre Seluklularn atas olan Knk, oklardan Denizhann kk oludur. Osmanllar ise Bozoklardan Gnhann byk olu Kaynn soyundan gelmektedirler. Kaflgarl
Mahmud, Divan Lgat-it Trk adl eserinde o gnn tan olarak Knk boyunu,
Seluklularn siyaset sahnesindeki byk rolne nazaran listenin baflna koymufltur. Mslman olmayan iki boyu ise listeye almamfltr. Aflada verilen tablolarda
her boyun damga ve ongunlar da gsterilmektedir. Dikkat edilecei zere listelerde farkllklar bulunmaktadr.
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Byk Seluklu Tarihi
Resim 1.1
Kaflgarl
Mahmuda Gre
Ouz Boylar
Kaynak: (Smer,
2004)
1. nite - Kurulufl Dnemi
Resim 1.2
Reflideddin
Ouznmesine
Gre Ouz Boylar
Kaynak: (Smer,
2004)
Ouzlar, ilerinden Seluklular ve Osmanllar gibi iki nemli hanedan kararak Trk Tarihinin XI. yzyldan gnmze kadar olan akfln deifltiren byk
Trk topluluudur. Bu bakmdan gnmzde de Trkln bafllca temsilcileri
onlarn torunlar olan Trkiye Trkleridir. Ouz boylarnn ounluu, Seluklularn tarih sahnesine kt X. yzylda, Orta Seyhun ile Aral- Hazar arasndaki
bozkrlara kadar olan genifl bir blgede yaflamakta idiler. VIII. yzyln ilk yarsndan itibaren nce, temelini oluflturduklar Gktrk, sonra Uygur Kaanlnn kmesi zerine meydana gelen g dalgalar ile batya ekilmifllerdi. Ouzlar X. yz-
Byk Seluklu Tarihi
Hazar Kaanl VII-X.

yzyllarda Karadenizin
kuzeyi ve Dou Avrupada;
Karahanllar ise IX- XIII.
yzllarda Dou ve Bat
Trkistanda hkm srmfl
Trk hanedanlardr.
ylda bir yabgu tarafndan idare edilmekte idiler. Ouz Yabguluunun baflkent
Yengikentden baflka Sabran, Stkent, Karauk, Barnlgkent ve Cend gibi flehirleri de vard. Yargebe (konarger) bir hayatlar olduu iin bafllca retim alanlar hayvanclk (at, koyun, deve) ve kendilerine yetecek kadar ziraat idi. Bununla
birlikte flehirlerde zenaat ve ticaretin de yaygn olduu bilinmektedir.
Ouz yabgularnn Hazar Kaanl veya Karahanllara bal olduklar ileri
srlmektedir. Ouzlarn Hazarlarla bazen mcadele, bazen de ittifak halinde bulunduklar ve onlara paral asker olarak hizmet ettikleri de tespit edilmifltir. Seluklularn da Hazarlarla doal olarak Ouz Yabguluu mensuplar olarak iliflkilerinin
olduu tahmin edilebilir. Seluk Beyin oullarna Mikail, srail, Musa, Yusuf ve
Yunus gibi isimler verilmifl olmas Yahudi Hazar Kaanl ile kltrel etkileflim olduu izlenimi vermektedir.
922 ylnda dil Bulgar hanna gitmekte olan Abbasi halifesinin elilik heyetinde bulunan bn Fadlan, seyahatnmesinde Ouzlara iliflkin nemli bilgiler verir.
Bu tarihlerde aralarnda mslman olanlar bulunmakla birlikte, ounluun henz
eski Trk dinine (Gk-Tanr inanc) mensup olduklar anlafllmaktadr.
X. yzyln ikinci yarsnda, Ktaylarn Moolistandan srlmesi Kpak boy
birliinin dalmas sonucunu dourdu. Ouzlar kuzey komflular olan Trk boylarnn kaynaflmas ve gleri sebebiyle ciddi baskya maruz kaldlar. Bu olayn yaratt siyasi, sosyal ve ekonomik sarsntlar, Ouzlar da yerlerinden oynatt. Onlarn bir ksm Karadenizin kuzeyindeki bozkrlara ve Dou Avrupaya g ettiler.
Daha sonra Seluklularn zn teflkil edecek olan dier Ouz topluluklar ise,
Hazar Denizinin gneyine indiler. Bu srada Horasan ve Maverannehirde hkm
srmekte olan Smnoullar Karahanllarn basks ile giderek zayflamakta idi.
Bu ynde g eden Ouzlar slamiyeti kabul ederek, Maverannehirde toplanmaya baflladlar.
Resim 1.3
Ouzlarn
Yurtlar
Kaynak: Atlas
Dergisi (Eyll
2001 Say 102)
SIRA SZDE
SIRA SZDE arasndaki iliflkiyi nasl tanmlarsnz?

Ouzlarla Seluklular
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
CENDE G
Daha nce de sylendii gibi, X. yzyln ikinci yarsnda yaflanan szkonusu olaylar, Ouzlar da yakndan etkiledi. Sbafl Seluk Beyin, bu srada iyice g kaySZDE flphesiybetmifl olan Yabgu ile bir rivayete gre onun yerine gemeyiSIRA
planlad
le aras ald. Seluk Beyin detay bilinmeyen ksa hayat hikyesi iyi incelendiinde dahi, bunun ok da yersiz bir iddia olmad tahmin edilebilir.
Bununla birlikD fi N E L M
te Yabguyu zaafa uratan dier sebepler de gzard edilemez. Ancak sebebi ne
olursa olsun bu rekabet, Yabguya gre daha zayf olduu anlafllan Selukun yurS O verdii
R U
dunu terk etmesiyle sonuland. Seluk Bey az saydaki kaynan
mphem
bilgiye gre, 960 veya 985 ylnda, Yengikentten, yine Yabguya bal olan Cend
flehrine geldi. Cend Seyhunun gney kysnda, yani slm medeniyet
D K K A T dairesi ierisinde bulunuyordu. Yannda 100 kadar atl ile buraya gelen Seluk Bey, blgenin flartlarn ksa srede analiz ederek mslman olmaya karar verdi. Bir gelecek
SIRA SZDE
inflas peflinde olan Seluk Beyin bu karar almasnda, daha nce blgeye g etmifl olan soydafllarnn kendisine katlmasn salamak arzusunun da nemli bir etken olduu anlafllmaktadr. Nitekim bir ka ylda etrafnda byk
kuvvetlerin topAMALARIMIZ
lanmfl olmas, tercihinin ne kadar isabetli olduunu gstermektedir.
N N
K M.Fatih
T A P fieker, TrkTrklerin slmiyeti kabul konusunda daha detayl bilgi iin bkz.
lerin Mslmanlaflma Srecinde slm Tasavvuru, Ankara 2010, Diyanet Baflkanl Yay.
T E L E V LfiKLER
ZYON
SMNOULLARI VE KARAHANLILARLA
Trkler, Maverannehrin Emeviler tarafndan fethinden itibaren yakn temasta

olduklar slm dinini Talas Savaflndan sonra, artk kitleler halinde kabul etmeye bafllamfllard. Ancak X. yzyln bafllar bu hususta bir dnm noktas oldu.
NTERNET
nce dil Bulgarlar, ksa bir sre sonra da Karahanllar mslmanl setiler.
Karahanllar bylece Smnoullarnn Trkistanda yrttkleri cihad faaliyetlerinin nn kesip, onlarn Trkistandaki asker ve siyas ilerleyifllerini durdurdular. Bir sre sonra ise dorudan Smnoullarn hedef alan bir dfl politika yrtmeye baflladlar.
Seluk Beyin, Ouz yabgusuna ait olmakla birlikte, adet bir mslman u
flehri olan Cendde mslmanl kabul onu, ksa bir zaman ierisinde KarahanlSmnoullar mcadelesinin en nemli taraflarndan birisi haline getirdi. Onun
Yabgunun Cende gelen vergi memurlarn kovmas bu evredeki saygnln arttrd. Seluk Beyin kaynaklarda gzi unvan ile anldna bakarak, mslman olmayan soydafllarna karfl cihad ettii sylenebilir. Nitekim byk olu Mikailin de
byle bir seferde flehit dflt anlafllmaktadr.
Karahanl ailesinden bat blgesinin yneticisi olan Kl Bura Han Harun,
Seyhunun dousundaki sficab, Taflkent gibi flehirleri aldktan sonra 992 ylnda
Smnoullarnn baflkenti olan Buharay iflgl etti. Seluk Bey, Smn emirinin
yardm isteine, olu Arslan Bey idaresinde kuvvet gndererek cevap verdi. Bura Han flehri terke mecbur olup lkesine dnerken, Ouzlar onun art birliklerine ok zayiat verdirdiler. Smnoullar emiri, bu yardm karfllnda Seluklulara
Buhara yaknlarndaki Nur kasabasn yurtluk olarak verdi. Ouzlarn merkeze bu
kadar yakn bir yere davet edilmifl olmalar, kfln efliinde bulunan Smnoullarnn onlardan daha etkili biimde yararlanmak istediklerini gstermektedir. Nur
blgesine Ouzlardan szkonusu yardma kumanda eden Arslan Bey idaresindeki bir grubun g ettii tahmin edilmektedir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Byk Seluklu Tarihi
Trkmen adnn anlam ve

ne zaman ortaya kt
konusunda farkl grfller
bulunmaktadr. Ancak bu
ad zellikle slm
kaynaklarnn, mslman
olan Ouzlar iin yaygn bir
flekilde kullandklar ve
onlarn da bu adlandrmay
yabanclamadklar
anlafllmaktadr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Bu srada artk iyice yafllanmfl olan Seluk Bey ise hl Cendde oturuyordu.
Ailenin ve onlara bal Ouzlarn ynetimi hayattaki byk olu Arslann idaresinde gibi grnyordu. Ancak Seluk Bey babalar Mikail bir gazada flehid
dflmfl olan ar ve Turulu zel itina ile, adeta liderlie hazrlayarak kendisi
bytmflt. Seluk Bey tahminen 1009 ylnda 100 yafl civarnda ld. Bundan
sonra hayattaki byk olu Arslann yabgu unvan alarak ailenin baflna getii,
Yusuf Ynal ve dier kardefllerinin de hiyerarflik olarak onun hizmetinde olduu
tahmin edilmektedir. Nitekim Arslan ve Yusufun lmnden sonra Musa nann
yabgu unvan ald grlecektir. Ancak ar ve Turul Beylerin amcalarnn
hizmetine girmek konusunda mesafeli bir tavr takndklar anlafllmaktadr. Seluk Beyin kendilerine gsterdii ihtimam ve babalar Mikail byk oul olduu
iin yneticilik hakknn kendilerinde olduu dflncesiyle Cend blgesinde kalmaya devam ettiler.
Ouzlar bal bulunduklar beylere nisbetle, Yabgulular, Yinallular, Kzllular
gibi adlarla anlmfllardr. slm kaynaklarnda mslman Ouzlar iin Trkmen
ad giderek yaygnlaflrken devletin kurulmasndan sonra da genellikle hanedann
adna gre Seluklular fleklinde zikredilmifllerdir.
Bu arada Smnoullar, Kl Bura Hann yerine geen Nasr lig Han tarafndan 999da ortadan kaldrd. Topraklar Ceyhun nehri snr olmak zere Karahanl ve Gazneliler arasnda blflld. Eb brahim smail adl bir Smni
flehzadesi lkesini kurtarmak iin onlara karfl byk bir mcadele bafllatt. Ona,
befl yl sren bu beyhude macerada Arslan Bey idaresindeki Ouzlarn yardm
ettikleri anlafllyor.
Bylece Karahanllar Maverannehire hkim olunca, dflmanlarna yardm
eden Seluklular onlarla karfl karflya kaldlar. Karahanllar hem bu sebeple hem
de, ayn mslman Ouz (Trkmen) kitleye hitap ettikleri iin, kendilerine rakip
olarak grdkleri Seluklulardan pek hofllanmyorlard. ar ve Turul Beyler bu
sebeple youn baskya maruz kaldklar Maverannehirden kfl yolu aradlar. ki
kardefl bir ksm kuvvetleri ile douya gerek Karahanl byk kaan Togan Ahmed Hann hizmetine girdiler. Fakat Seluklularn arz ettii tehdidin farknda olan
Han, Turul Beyi yakalatt. Bunun zerine Karahanllara karfl ihtiyat elden brakmayp dflarda kalan ar Bey, bir basknla kardeflini kurtardktan sonra, Maverannehire geri dnmek zorunda kaldlar.
Karahanllarn kendi aralarndaki mcadeleler ve Nasr lig Hann lm (1013)
de, Seluklularn durumunu iyilefltirmeye yetmedi. Karahanl Ali Tegin b. Kl
Bura Han Maverannehiri hkimiyeti altna almaya alflrken asker g olarak
SIRA SZDE
Ouzlardan
yararlanmak mecburiyetinde olduunu gryordu. Bunun iin Seluk
Beyin lmnden sonra artk Yabgu unvan taflyan Arslan ile iflbirlii yapt. Hatt onun kz
suretiyle akrabalk kurdu. Fakat Ali Tegin, ar ve TuD ile
fi Nevlenmek
ELM
rul Beyler idaresindeki Seluklulara dflmanca davranyordu. Arslan Yabgunun
da kendisine mesafeli durarak, tam anlamyla hizmetine girmeyen yeenlerini
S O R U
onun karflsnda himaye etmedii anlafllmaktadr.
Trklerde ailenin,
veya devletin baflna kimin geecei daima atflma konusu idi.
D K K A boyun
T
nk mesel len hkmdarn yerine ounlukla byk oulun gemesi fikrine itibar
edilmesine ramen,
savafllar nleyecek kuvette bir veraset kanunu yoktu. Kut inanc dolaSIRA SZDE
ysyla, ailenin tm erkek yeleri tahtta/riyasette hak sahibi olduklar inancyla mcadeleye girebiliyorlard. Arslan Yabgu ve ar-Turul Beyler ile sonraki kuflaklar arasnda deAMALARIMIZ bafllca sebebi de bu anlayfl idi.
vam eden mcadelenin
N N
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
ARI BEYN DOU ANADOLU KEfiF AKINI

Seluklular bir yandan mevcut flartlarn etkisiyle asker gcn artrmakla birlikte;
Maverannehri henz fethetmifl ve gcnn doruunda bulunan Karahanllara
karfl yeterince varlk gsteremiyorlard. Bunun zerine mevcut flartlar deerlendiren ar ve Turul Beyler, tehlikeli bir maceraya atlmak zorunda kaldlar. Aldklar karar gereince Turul le ekilirken, ar, Rum (Anadolu) seferine kacakt. Nitekim ar Bey yaklaflk 3 bin kiflilik bir kuvvetle yola kt (1016). Karahanl ve Gazneli topraklarndan gizlice ve sratli bir flekilde Azerbaycana ulaflt. Burada hayatlarn geleneksel olarak Ruma gaza ederek geirmekte olan soydafllarnn
kendisine katlmyla glendi. ar Bey ilk olarak Van blgesinde Bizansa bal
Vaspuragan Ermeni Prenslii topraklarna girdi. Trk askerleri klk-kyafetleri, savafl uslleri ve sratleri ile byk flaflknla sebep oldular. Ermeni prens Senekherim onlarla savaflmaya dahi cesaret edemedi. Blgeyi yamalayan ar Bey pek
ok esir ve ganimet alarak yoluna devam etti. An(Kars)daki Ermeniler, Arrandaki fiedddoullar ve Grcistan topraklarna aknlarn srdren ar Bey, 4-5 yl
sren gaz hayatndan sonra Trkistana geri dnd (1021). ar Beyin bu seferinin, gebelerin iktisad hayatnda ok nemli bir yer tutan ganimet gelirleri bakmndan baflaryla sonuland anlafllyor. Nitekim bu zenginlikten gelen g ve
itibar Trkmenlerin ar Beye katlmasn salarken, bu durum Arslan Yabguyu
tedirgin ediyordu.
ar Bey bu uzun seferin dnflnde Buhara civarnda Turul Bey ile buluflSIRA SZDE
tuunda, ganimet sevinci yannda, Rum lkesinin fethedilebilir
olduu mjdesini de paylafltlar. Yurt arayfl ierisinde olan Ouzlarn umutlarn yeflerten bu
tespit, ileride flartlar elverdiinde byk mcadeleler sonucunda
gerek olacaktr.
D fi N E L M
Sizce ar Beyin byk tehlikeleri gze alarak bu keflif aknna kmasnn
en nemli seSIRA SZDE
S O R U
bebi nedir?
D fi etkileyecektir.
NELM
ar Beyin Anadolu seferi Bizansn Dou Anadolu politikasn kkten
ZiDKKAT
ra kk bir aknda bile Trklerin karflsna kmayan Ermeniler bu gereke ile, Bizans
tarafndan Anadolu blgesine g ettirilmifllerdir. Zira Bizans zaten
atflmalaS Omezhep
R U
SIRA SZDE
r dolaysyla atflma hlinde bulunduu Ermenilere, muhtemel bir Trk tehdidi karflsnda artk gvenemeyeceini anlamfl bulunuyordu. Bu sebeple Van ve Kars hattndaki ErmeDKKAT
niler, 1021-1064 yllar arasnda kendilerine i Anadoluda verilenAMALARIMIZ
yerler karfllnda buralardan karlmfllardr.
SIRA SZDE
ARSLAN YABGUNUN ESR EDLMES
K T A P
SIRA SZDE
D fi N E L M
N N
N N
Ouzlarn nfusu Maverannehirde engellenemez bir flekilde artarken, blge hAMALARIMIZ

kimleri arasndaki mcadelelerde nemli roller oynuyorlard. Karahanl byk kaT E L EMansur
V Z Y O N Arslan lig
an Togan Ahmed Hann vefatndan sonra (1017) yerine geen
1024 ylnda taht kendi arzusu ile Yusuf Kadr Hana brakmflt.
Ancak
K T A P kardefli Ali
Tegin onun hkmdarln tanmad. Daha nce de sylendii gibi, Ali Tegin bu
hkimiyet mcadelesinde Arslan Yabgunun asker gcne dayanmaktayd. Bu duNTERNET
rum ayrca Gaznelilerin Ceyhun tesi hedefleri iin de engelT Eteflkil
ediyordu. Bu
LEVZYON
sebeple blgenin iki byk hkmdar, Yusuf Kadr Han ile Gazneli Sultan Mahmud, 1025 ylnda Semerkant yaknlarnda bulufltular. ran-Turan meselelerinin konuflulduu bu grflmede, Ali Tegin ile Arslan Yabgunun bertaraf edilmesine ka N Tgirdiini
E R N E T duyunca
rar verildi. Ali Tegin, Sultan Mahmudun ordusuyla Trkistana
SIRA SZDE
S O R U
D fi N E L M
DKKAT
S O R U
SIRA SZDE
DKKAT
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
K T A P
AMALARIMIZ
TELEVZYON
K T A P
NTERNET
TELEVZYON
NTERNET
10
Byk Seluklu Tarihi
adr hne karfll olup,

her hne ortalama 5 kifli
sayldna gre, bu
Ouzlarn yaklaflk 20.000
kifli olduu tahmin edilebilir.
ar ve Turul Beylerin
babas Mikail bir savaflta
flehit olunca anneleri,
kaynbiraderi Yusuf Yinal ile
evlenmifl (leviratus
gelenei), ondan da brahim
Yinal adl ana bir vey
kardeflleri domufltu.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
Harizm genel hatlar ile her
taraftan Trk illeri ile evrili,
SIRA SZDE
Amuderya
(Ceyhun
Nehri)nn Aral Glne
dkld yerin iki yakasn
iine alan blgeye denir. ki
AMALARIMIZ
baflkenti Ks ve Grgentir.
slm medeniyetinin nemli
merkezlerinden birisidir.
le kat. Fakat Arslan Yabgu, Sultann grflme teklifini kabul ederek huzuruna
kt. Sultan Mahmud, Ouzlarn Karahanllar tarafndan alglandklar kadar byk bir tehdit olup olmadn anlamak zere yapt grflmede o da ayn kanate vard. Bu yzden bir hile ile yakalanarak Hindistandaki Klincr kalesinde hapsedilen Arslan Yabgu 1032 ylnda lene kadar orada kald.
Arslan Yabguya bal olduklar iin Yabgulular olarak anlan Ouzlardan yaklaflk 4000 adr halk, Sultan Mahmud tarafndan szkonusu anlaflma gereince
Horasana nakledildi. Yabgulularn ar ve Turul Beylere tbi olmak istemeyerek g ettiklerine dair iddialar da vardr. Bununla birlikte esas sebebin, nfuslar
giderek artmakta olan Ouzlarn gcnn, datlarak zayflatlmas olduu anlafllmaktadr. Zira birbirinin zerine katlanarak gelen g dalgalar ile oalmakta
olan Ouzlar, Ceyhun bendini ykp bir sel gibi Horasana girdikleri taktirde bu
tahripkr istilnn nnde durmak mmkn olamayacakt. Kzl, Yamur, Gktafl,
Mansur gibi beyleri idaresinde Horasana geen Yabgulu Ouzlar, kendilerine verilen yerlerde asayiflsizlie sebep olduklar iin Sultan Mahmut tarafndan dzenlenen bir seferle bizzt cezalandrldlar. 4.000 kadar ldrlen ve ok sayda esir
veren Ouzlardan kurtulanlar, Aral-Hazar arasndaki soydafllarnn yanna sndlar (1029). Sultan Mahmud ldkten sonra olu Mesudun taht ele geirmek iin
kendilerinden yardm istemesi zerine yeniden Horasana indiler. Fakat Mesud saltanatn glendirdikten sonra, devleti bakmndan tehlike arz ettiklerini dflnerek onlar bertaraf etmeye giriflti (1033). Beylerinin bazlar ldrlen Ouzlar, bunun zerine Horasan flehirlerini yamalayp batya doru ekildiler. Reyi alp oradan da Azerbaycan, el-Cezire ve Dou Anadoluya girdiler. Bu blgeleri de yama
ve aknlara urattlar. Ancak Musulun Arap emiri Karvafl tarafndan ar bir yenilgiye uratlp ok kayplar verdiler. Kalanlar kendilerinden sonra blgeye gelen
Seluklularla karfltlar.
ARI VE TURUL BEYLERN RYSET

Arslan Yabgunun hapsedilmesi zerine Seluklu ailesi ile onlara bal Ouzlarn
liderliini, ar ve Turul kardefllerin stlendii grlmektedir. Bu tarihte iki amcalar Musa nan Yabgu ve Yusuf Yinal da hayatta idiler. Ancak onlarn dedeleri tarafndan bu gnler iin yetifltirilmifl olmas ve g flartlar ierisinde kendilerini
defalarca kantlamalar liderliklerinin nisbeten kolay kabul edilmesini salad.
Daha tarih sahnesine
SIRA SZDE karlarken Seluklu ailesi arasnda grlen anlaflmazlklarn en
nemli sebebi sizce ne olabilir?
D fi de
N E Lsylendii
M
Daha nce
gibi, Maverannehirde bamsz bir Karahanl flubesi oluflturmaya alflan Ali Tegin, Arslan Yabgunun esareti ile kaybettii asker
gc yeni Seluklu
S O R U liderlerinden salamay plnlyordu. Ancak ar-Turul Beylerin mesafeli duruflu Ali Tegini baflka tedbirler almaya sevk etti. Amcalar Yusuf Yinala yabgu unvan verip ailenin baflna geirmeyi; yani herfleye ramen
DKKAT
mcadeleye devam edecek gleri bulunduu anlafllan Seluklu ailesini paralamaya teflebbs etti. Ali Tegin buna muvaffak olamaynca zerlerine ordu gnSIRA SZDE
derdi. Seluklular,
Yusuf Yinal da dhil olmak zere ok kayplar verdiler. Ertesi sene (1030) byk bir orduyla Ali Teginin zerine yryen ar ve Turul
Bey intikamlarn almaya muvaffak oldular.
AMALARIMIZ
Bir sre sonra flartlarn zorlamasyla Ali Tegin ile olan anlaflmazlk askya alnd. Gaznelilere bal Harizm valisi Altuntafl da, ihtiya hlinde asker glerinden
N N
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
11
yararlanmak dflncesiyle, Seluklulara kendi topraklarnda kfllaklar verdi. Seluklular artk yazlar Buhara Nur civarnda, kfllar Harizmde geiriyorlard.
Bununla birlikte Seluklular, babasnn lm zerine tahta geen (1031) Sultan Mesudun, Ali Tegin zerine gnderdii orduya kumanda eden Harizmflah
Altuntafla karfl, Ali Teginin saflarnda yer almfllardr. Altuntafl Debusiyede yaplan bu savaflta lnce (1032) yerine geen olu Harun, Gaznelilere karfl bamszlk hareketine giriflti. Bunun iin de Gaznelilerin bafl dflman Ali Tegin ve
Ouzlarla ittifak etti. Seluklular Harunla yaptklar anlaflma gerei Harizme g
ettiler. Ancak Ceyhun nehrini geerlerken, kadim dflmanlar, Yenikent yabgusu
Ali Hann olu ve Cend meliki olan fiah Melikin basknna uradlar (Ekim-Kasm 1034). 8.000 kadar l ve ok sayda esir veren Seluklular olaydan Harunu
sorumlu tutarak Harizmden ayrlmak istediler. Ancak kalkflt isyan hareketinde onlarsz baflarl olmas mmkn olmayan Harun Seluklular dnmeye ikna
etti. Fakat bundan ok ksa bir zaman sonra Harun Gazneliler tarafndan dzenlenen bir suikast sonucu ldrld (Nisan 1035). Ali Tegin de ayn yl vefat ettikten sonra onun oullar ile ittifak srdremeyen Seluklular yeni bir kfl yolu aramak zorunda kaldlar.
HORASANA G VE GAZNELLERLE MCADELE

Trklerin bat ynndeki gleri, Seluklulara kadar genellikle Hazar Denizinin kuzeyinden, Karadenizin kuzeyindeki bozkrlara ve Dou Avrupa ynnde olmufltur. Ancak Trklerin slm dinini kabul etmeleri glere ikinci bir istikamet kazandrd. Bu gzergh takip edenler Hazar Denizinin gneyinden,
Ceyhunu geerek ran, Horasan ve Azerbaycana kadar geliyor ve hatt Anadoluya gazalar yapyorlard. Hatrlanaca zere, ar Bey de 1016- 1021 yllar
arasnda byle bir sefer icra etmiflti.
Nitekim ar ve Turul Beyler idaresindeki Seluklular, artk Harizm ve Maverannehirde kalmann dayanlmaz zorluklar karflsnda bu tecrbeyi hayata geirerek Horasana g ettiler (Mays 1035). Aslnda dnemin kaynaklarnn ifadelerine gre, Horasan zaten Seluklulardan nce Trkmenlerle dolmufltu. Ceyhun
Nehrini 4.000 kifli civarnda bir kuvvetle geen Seluklular Horasann kuzeyinde
Nes, Ferave blgesini istil ettiler. Bununla birlikte Gaznelilerin Horasan valisine
bir mektup gndererek, Harizm ve Maverannehirde yaflama flanslar kalmad
iin izinsiz olarak Sultann topraklarna girdiklerini bildirdiler. Musa Yabgu, ar
ve Turul Bey adna gnderildii anlafllan mektupta bundan dolay zr beyan
ediyor, Nes ve Feravenin kendilerine verilmesi karfllnda ilerinden birisinin
daima Sultann yannda bulunacan, dierlerinin de ona sadaktle hizmet edeceklerini taahhd ediyorlard. Seluklularn kendisinden Sultan Mesud nezdinde
arabuluculuk yapmasn istedikleri Sahib-i divn- rislet ve vezir bu olay karflsnda hakl olarak ok kayglandlar. Gazneli vezir durumu, bu yeni gelenlerin
daha nceki koyun obanlarna benzemedii, flimdi byk dvalar olan
kumandanlarla muhatap olduklar fleklinde aka ortaya koydu.
Nes Savafl
Gerekten de ar ve Turul Beyler, herne kadar Gaznelilere karfl politik bir nezaket gsterseler de hedeflerinin bundan daha fazlas olduu anlafllyordu. Uzun
yllardr yurt bulmak mecburiyeti ile oradan oraya gen Ouzlar Seluklu ailesinin etrafnda toplanarak glerini giderek arttrmakta idiler. Buna ramen Sultan
Mesud, Seluklu baflbularnn tekliflerini geri evirdi. Oysa devlet ileri gelenleri,
Shib-i Divn- Rislet,

Trklerde turac ad
verilen, devletin i ve dfl
yazflmalarn yapan
kurumun baflndaki st
dzey grevlinin unvandr.
12
Byk Seluklu Tarihi
nceki olaylardan da ders karmfl olarak Seluklular tahrik etmemeyi neriyorlard. Sultan Mesud, Beg-Tod adl komutan idaresinde 15.000 kiflilik bir orduyu
Seluklularn zerine sevk etti. Horasana geleleli henz bir ay olmasna ramen
10.000 savafl karacak bir gce eriflen Seluklular Gazne ordusunu Nesda meydana gelen savaflta hezimete urattlar (Haziran 1035).
Seluklular bu zafere ramen Gaznelilere tekrar eliler gnderdiler. zerlerine
ordu sevk edildii iin savaflmaya mecbur kaldklarn, affedilmeleri hlinde sultana hizmet edeceklerini bildirdiler. Ouzlar meselesi, iyi analiz edilmesi gereken bir
konu olmakla beraber ok yaydan kmflt. Seluklularn savafltan nce reddedilen
teklifleri, flimdi kllarnn hakk olarak kabul edilmek zorunda kalnd. Sultan Mesud tarafndan hilat, at, eer takm ve menflur gibi hkimiyet sembolleri gnderildikten baflka Nes, Ferave ve Dihistan da onlara brakld. Seluklular, Nes Turul Beye, Dihistan ar Beye, Ferave ise Musa Yabguya verilmek zere topraklar aralarnda blfltler.
Seluklularn buna ramen szlerine durmalarn beklemek ok zordu. nk Horasan adet bir insan seline uramfl durumdayd. nk Aral-Hazar arasndaki Ouz yurtlarndan, Harizm ve Maverannehirden akp gelen Trkmenler ounlukla Seluklulara tbi oluyorlard. Bunlarn yansra bamsz hareket
eden gruplar da olduu gibi, Seluklu liderlerinin, bal olanlar zerinde dahi
mutlak otorite salamas mmkn deildi. Ayrca ou yar gebe hayat srmekte olan Ouzlarn, yerleflikliin hkm srd Horasan yama etmelerine engel olmak da bir o kadar imknszd. Nitekim nfuslarnn giderek artmas
zerine kendilerine verilen yerlere smamaya baflladlar. Seluklu aknlar Czcandan Belhe kadar geniflledi. Sultan Mesud onlar durdurmak zere Hcib Sbafl ynetiminde 15.000 kiflilik bir orduyu Horasana gnderdi. Bunun zerine
daha fazla tepki ekmek istemeyen Seluklular, bu srada Bustda bulunan Sultana bir eli gnderdiler. Artan nfuslar yznden yafladklar yerlerin yetmediini bildirerek, Merv, Serahs ve Baverd flehirlerinin de kendilerine verilmesi karfllnda asker hizmet teklif ediyorlard (Kasm 1036). Gazne sultan yamalaryla Horasan kalbura eviren Seluklularn tekliflerinde samimi olmadklar dflncesiyle zerlerine yeni bir ordu gndermeye karar verdi. Veziri ile Hcib Sbafly Seluklular Horasandan atmakla grevlendirdi. Seluklular bu tedbirler
karflsnda iflgl ettikleri yerlerden Nes ve Feraveye ekildiler.
Serahs-Talhb Savafllar ve Seluklularn Devlet ln

Sultan Mesud durumdan haberdar olunca, meselenin zldn dflnerek
Hindistana sefere kt (Ekim 1037). Seluklular ise kfln bastrmas zerine Horasandaki Gazne ordusuna kk saldrlar dzenleyerek yeniden karflklklar kardlar. Durumdan haberdar olan Sultan, Hindistandan Hansi kalesini fethederek
baflaryla dnmfl olmasna ramen, zaferinin tadn karamad. Sbaflya derhal
saldr emrini verdi. Seluklular sayca ok ve donanm bakmndan da ar olan
Gazne ordusunu, kk hafif svari birlikleri ile vurup kaarak hrpalyorlard. Ancak buna ramen Gazne ordusundan korktuklar iin arlklarn Merv lne
gndererek, yenilgi hlinde aresiz Reye ekilmeyi dflnyorlard. Fakat Gazne
ordusuna karfl Serahsta girdikleri ve bir gn boyunca sren savafl ezici bir stnlkle kazandlar (Mays 1038).
Geleneklere gre toplanan kurultayda bu zaferi grflen Seluklular, topraklarn geniflletmenin yan sra, bir devlet iln provas yapmak imkn da buldular. Eski yerlere ilave olarak Musa Yabgu Serahs, ar Bey Mervi ald. l ynetim
grntsne ramen, onlar bu flehirlere Turul Beyin tayin etmesinden anlaflldna gre, ailenin ve kurulmakta olan devletin bafl odur. Horasann merkezi olan
Niflabur ise zaferden 12 gn sonra, brahim Yinal tarafndan Turul Bey adna teslim alnd. fiehir ahalisi doal olarak Seluklulara direnmedi. brahim Yinal Cuma
gn hutbeyi es-Sultanl-Muazzam unvanyla Turul Bey adna okuttu. Daha
sonra 3.000 kiflilik seme bir kuvvetle flehre gelen Turul Bey burada Sultan Mesudun saraynda tahta oturarak sultan iln edildi. Daha nce brahim Yinal, sonra da Turul Bey flehrin ileri gelenlerinin kayg ve korkularn gidermeye ynelik
szler verdiler. Savafl hli dolaysyla kanlmaz olan yama ve talann, artk bu
topraklar kendilerinin olduuna gre yaplmayacan vaad ettiler. Ayca yabanc
olduklar, Tacikler (ranllar)n adetlerini bilmedikleri iin ileri gelenlerin yardm
ve tavsiyelerine muhta olduklarn da vurguladlar. Bunun yansra Abbas Halifesine de zaferlerini bildirmek zere bir eli gnderdiler.
Daha sonra Niflabura Turul Beyin yanna gelen ar Beyin, flehri askerlerine yama ettirmek istemesi zerine iki kardefl arasnda yaflanan mcadele, devlete geifl srecinde yaflanan bnyev rahatszlklar da ortaya koymaktadr. Turul
Bey, karfl kmasna ramen yamalama konusunda srar eden ar Beyi ancak
ban ekerek, szn dinlemezse intihar edeceini syleyerek durdurabilmiflti.
Turul Bey yamadan vazgemesi karfllnda ar Bey ve askerlerine 30.000 dinar vermek zorunda da kalmflt.
Sultan Mahmud dneminden beri Ouzlar meselesi hakknda bilgi ve tecrbesi olan; flimdi bunu kendi dneminde yaflanan olaylarla pekifltiren Sultan Mesud,
son olayla adet flok oldu. Seluklulara karfl onlarn eski dflmanlar Cend meliki
ile iflbirlii yapt gibi, Herat ve Merve de ordular yollad. Kendisi de yine iyi donanml bir ordu ile Belhe hareket etti (Ekim 1038). ar Bey de bu arada, Sultann ilerleyifline ramen, byk bir cesaretle Faryb ve Tlekn yamalyor, Belhe
doru ilerliyordu. Sultan Mesud, Seluklular Horasandan atmak karar ile Serahsa doru hareket etti. Saldrlarna devam eden ar Bey, yine sultan da hayretler ierisinde brakan bir cretle Mesudun ordughna baskn dzenleyerek ona
ait bir fili gtrd. ar Bey ok fkelenen Sultann kendisini izlemesi zerine Uly-bd denilen yerde Gazne ordusunun karflsna tek baflna kt. Kuvvetlerini
kademeli olarak yenileyerek savafla sokan ar Bey, Sultan Mesudun harbe dorudan mdahalesiyle yenilgiye urad (Nisan 1039). Sultan bununla birlikte lde
takibin zorluklarn dflnerek, ekilmekte olan Seluklularn arkasndan gitmedi.
Ancak Sultan Mesud 1039 yl Mays ay sonlarnda yeniden harekete geti ve
Serahsa yneldi. Gazne ordusunun gcnden endifleye kaplan Seluklu liderleri
Serahsta toplanarak durumu mzakere ettiler. Turul Bey Gazne ordusunun takip
edemeyecei bir yere ekilmeyi nerdi. Fakat dier Seluklular ve Uly-bdda
yenilmifl olmasna ramen ar Bey bu fikre fliddetle karfl ktlar. Horasandan
kprdamalar halinde baflka bir yerde tutunmann zorluklarn ve Gazne ordusunun zayf ynlerini ileri srerek savaflmaya karar verdiler. Seluklu ordusunun
mevcudu 20.000 kadar olup, Gazne ordusu ise hemen hemen kat ve fillerle
desteklenmekteydi. ki ordu Talh-b denilen yerde karfllaflt. Kk apl atflmalar srerken Sultan Mesud, Ramazanda kan dkmek istemedii iin bayram
bekledi. Bayram namaz srasnda Seluklularn ok yamuruna tutulan Gazne ordusu, bizzt Mesudun sevk ve komuta ettii bir meydan savaflna girdi. 27 Haziran 1039 tarihinde Seluklu ordusu bir kere daha yenilgiye urad.
Sultan Mesud le ekilen Seluklular takip etmek yerine onlarn elinde bulunan flehirleri geri almak iin harekete geti. Buna ramen Gazne ordusu zaman za-
13
14
Byk Seluklu Tarihi
man Trkmenlerin basknlarna uramaktan da kurtulamyordu. Seluklular zaten

yazn bastrmas yznden arlklarn ve iafle skntsnn bunaltt dflman meydan savafl yerine vur-ka taktii ile hrpalamay tercih ediyorlard. Yeni bir saldr
iin zamana ihtiyac olan Mesud, vezirinin nerisi ile Seluklularla yeniden barfl
yapt (Austos-Eyll 1039). Buna gre Seluklular Nes, Baverd ve Ferveye ekilecek, yani Merv, Serahs ve Niflaburu boflaltacaklard. Gazne sultan da gvence
olarak Herata ekildi. Her iki taraf da barfla inanmyor, dolaysyla savafla hazrlanyorlard. Sultan Mesud sonbaharda zellikle Turul Beyi yakalamak niyetiyle
ok sratli bir harekta bafllad. Seluklular onun yaklaflmas zerine le ekildiler. Sultan Mesud 16 Ocak 1040da Niflabura girdi. Turul Beyin oturduu taht
paralatp, atlarn balad ahrlar atefle vermesi, Turul Bey ile iflbirlii edenleri
cezalandrmas sinirlerin iyice gerildiinin iflaretleri saylmaldr. Horasanda ktlk
olmas sebebiyle kfl, her iki taraf iin de ok zor geti. Fakat Seluklularn ifadesiyle l onlarn anas-babas idi. Onlar, scaa-soua yoklua alflk olduklarn,
bu flartlarn daha ok dflman hrpalayacan hesap ediyorlard. Nitekim bu srete Gazne ordusunun pek ok hayvan telef oldu.
Mart ortasnda yeniden harekete geen Sultan Mesud, ktln devam ettii Horasanda ordusu byk skntlar ekerek, Tus-Baverd zerinden Mays ay ortalarnda Serahsa ulaflt. Gazne ve Seluklu ordularnn birbiri ardna flehre girifllerinden ve tahribattan bunalan ahali flehrin kaplarn Sultana amad. Devlet ileri gelenlerinin Herata geri dnp ordunun toparlandktan sonra sefer edilmesi teklifi
Mesudu ok kzdrd. Aslnda ne sebeple ekilirse ekilsin bunun dflmanlarnca
zaaf olarak alglanacan bilen Sultan Mesud, baz ileri gelenleri de meselenin srncemede kalmasndan yararlanmakla suluyordu. Bu durumda Seluklularla sonucu belirleyecek bir harbe girmesi kanlmaz olacakt.
Nitekim 16 Maysta ordunun ihtiyalarn salamay umarak Serahstan Merve
doru harekete geti. Seluklular bunun zerine, daima yaptklar gibi, bir kurultay toplayarak durumu grfltler. Turul Bey yine le ekilmeyi teklif etti. Ancak bunun peflin yenilgi olduunu, oysa savaflrlarsa kazanma flanslarnn olduunu dflnen ar Beyin srar ve dier Seluklu baflbularnn da onu desteklemesi zerine niha bir savafla karar verdiler.
DANDNAKN SAVAfiI
Ailelerini ve arlklarn Balhan Dalarndaki soydafllarnn yanna gnderen Seluklular, Gazne ordusuna doru harekete getiler. Onlarn maksad kayplar vermekte ve maneviyat da byk lde kmfl olan Gazne ordusunu le ekmekti. Seluklular Gazne ordusuna ani basknlar dzenleyip kayor, kaarken de
su kuyularn kullanlmaz hle getiriyorlard. Aslnda Sultan Mesud bu savafla karken Seluklularn savafl taktiini anladn, kendisinin de buna uygun olarak, hareket kaabiliyeti yksek bir orduyla savaflacan sylyordu. Ancak Sultan Mesud
yine onlarn stratejisine tbi olmak zorunda kalmflt. Seluklularn Horasana g
ettii 1035 ylndan beri srekli alarm durumunda bulunan Gazne ordusu bu srete adeta tkenmiflti. Nihayet Dandnakn yaknlarnda karfl karflya gelen iki
ordu gn srecek bir kader savaflna bafllad. Seluklular kk birlikler hlinde ypratma savafl veriyorlard. Gazne ordusunun dayanlmaz hle gelen su ihtiyacn karfllamak hayat bir mesele idi. 23 Mays Cuma gn Dandanakan kalesine ulaflan Gazne ordusu, kale kaplar kendilerine almamakla birlikte, ahalinin
surlardan sarktt su testileri ile bir miktar ihtiyacn giderdi. Kale dflndaki drt
kuyu Seluklular tarafndan lefl atlarak kullanlmaz hle getirilmiflti. Kuyularn al-
15
mas durumunda bile, ordudaki ok sayda hayvannn ihtiyacn karfllamayaca

akt. En yakn su kayna ise 5 fersah mesafede idi. Sultan Mesud kuyularn temizlenmesi fikrini kabul etmeyip hareket emrini verdi. Ancak ordunun byle bir
durumda ileride bulunan su kuyularna doru harekete gemesi felketin bafllangc oldu. 370 saray gulmnn geceleyin kaarak daha nce anlafltklar Seluklu
saflarnda savafla girmesi de barda taflran son damla oldu. Seluklu ordusunun
bu intizamsz kuvvetlere fliddetle hcm etmesi Gazne ordusunu darmadan etti.
Sultan Mesud, ordusu neredeyse savaflmadan dalmasna ramen, 100 kadar
adamyla byk bir cesaretle savafla devam etti. Ancak esir dflmek tehlikesiyle
karfl karflya kalnca Seluklu saflarn yararak Merv ynnde kamaya bafllad. Ordusunun kalanlar da yol boyunca ona katlmaya devam ederken Haziran 1040da
Gazneye vard.
Bylece tarihin sayfalarnda nemli dnm noktalarndan biri olarak yer alacak
byk bir savafl daha sona ermifl oldu. Seluklular 16.000 kiflilik ordularyla kendilerinin neredeyse befl kat olan bir orduyu hezimete uratmfllard.
ki taraf iin de hayat nemi haiz olan bu savafl, ordularn mevcutlar arasndaki orantszla ramen Seluklularn kazanmasnn en nemli sebeplerinden birisi flphesiz bu ann onlar iin bir lm-kalm savafl olmas idi. Bunun yannda ordularn yaplar da bir o kadar mhim idi. Seluklu ordusunun vur-ka
taktiine uygun hafif svarilerden oluflmas; buna karfllk Gazne ordusunun hareket kaabiliyetini kstlayan arlnn da bu sonu zerinde byk etkisi vardr. Ancak bunlar kadar mhim baflka bir husus da, her iki ordunun terkibidir.
Seluklu ordusu bir devletin kuruluflu iin temel esas olan ayn soydan insanlarn kaytsz-flartsz dayanflmasyla, ayn davaya bafl koymufl, her flartta kazanmak
mecburiyetinde olan savafllarn ruh haliyle hareket ediyordu. Gazneli ordusu
ise, muhtelif milletler zerinde hkm sren bir iktidarn, kanlmaz olarak bu
milletlerden oluflturduu, ortak menfatlerden ok flahs karlarn gzetildii
ahenksiz bir kalabalkt. Dolaysyla birbirleriyle rekabet eden ve ald creti biraz fazlasyla her kim derse ona hizmet etmeye, baflka bir deyiflle ihanete hazr
kimselerden meydana geliyordu.
Gazneliler bu yenilgi sonucunda en nemli eyaletlerinden olan Horasan ve Harizmi kaybettiler. Ancak Afganistan ve Kuzey Hindistanda bulunan topraklarna
ekilip 1187 ylna kadar siyas varlklarn srdrdler.
Gaznelilerin kendilerinin beflte biri kadar olan bir orduya yenilmifl
olmalarnn
bafllca
SIRA
SZDE
sebebi sizce ne olabilir?
DEVLETN KURULUfiU VE YAPILANMASID fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Zaferden sonra Seluklular bir yandan Gazne ordusunu kararl bir takibe uratrO Rbyk
U
ken, hemen bir kurultay topladlar ve devlet iln ettiler. Ancak Sasl
kurultay bir ay ierisinde Mervde yaptlar. Turul Bey bir kere daha sultan ilan edildi. Niflabur baflkent olmak zere batya gidecekti. zellikle Seluklu aile mensuplar, bu
DKKAT
byk emein, fedakrln heb olmamas iin birlik hlinde kalmaya and itiler.
Sonra lke topraklarnn ynetimini paylafltlar. ar Beye melik unvanyla Merv
SIRA SZDEitibaren Afmerkez olmak zere Horasann dousu; Musa Yabguya ise Herttan
ganistan ynnde zapt edecei yerler verildi. Hanedann ileri gelenlerinden bir
ksmna da, bu liderden birisine bal olmak kaydyla baz
yerler verildi. ar
AMALARIMIZ
Beyin olu Kavurt Kirmana tayin edilirken; dier olu Alp Sungur Yakut, brahim
Yinal ile Kutalmfl dorudan Turul Beyin hizmetine verildiler.
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
16
Byk Seluklu Tarihi

S O R U
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
N N
Kut, Trk devlet geleneine

gre, Tanr tarafndan
yeryzn idare etmekle
grevlendirilmifl olan Trk
AMALARIMIZ
hkmdarna bahfledilmifl
olan ilah ltfun addr. Kut,
hkmdar ilh nitelikli ve
kutsal
K Tyapmaz.
A P nk Tanr
tarafndan yetkilendirilmifl
saylsa da hkmdar, tre
(kanun) nnde sorumlu ve
hesap sorulabilir
Tdurumdadr.
ELEVZYON
NTERNET
Seluklu Devletinin
D K K A Tkuruluflu aflamasnda yaplan bu ifl blm, pek ok arafltrmac tarafndan Trk devlet geleneine dayanan bir uygulma olarak deerlendirilmekle birlikte; ilk
olma zelliiSIRA
taflyan
ynleri de vard. Gelenee gre Trk Devletini Tanr tarfndan kenSZDE
disine kut verilmifl olan tek bir hkmdar ynetirdi. lke topraklar ynetim bakmndan
hanedan mensuplar arasnda blfllrd. Ancak bu grevliler hkmdarn hkmranlk
yetkisine ortak
deillerdi ve gerektiinde idare alanlar da deifltirilirdi. Yani lke haneAMALARIMIZ
dann ortak mlk deildi. Ynetim yetkisi, millet adna hkmdarn elinde ve hanedann
ortak sorumluluunda bulunurdu. Ancak Seluklularn szkonusu ifl blm, bu anlamda
K T aflan
A P istisna durumlardandr.
lfln snrlarn
Seluklular Merv kurultaynda Turul Beyi sultan kabul etmekle birlikte, aE L E V Yabguya
ZYON
r Bey ve TMusa
tannan haklar, gelenein tesine gemifl bulunuyordu.
Nitekim her ikisi de kendi adlarna hutbe okutmak ve para bastrmak yetkisini hiz olduklar gibi, onlarn dorudan tbileri de vard. Bu durum Trk devlet geleneinin ngrdnn aksine merkeziyetilie aykr bir durum ortaya karyordu.
NTERNET
Herhlde bu kadar meflakkatli bir srete byk hizmetler etmifl olan dier iki Seluklu baflbuuna da bir nevi vefa gstergesi olarak salanan bu imtiyazlar, ileride
grlecei zere onlarn hayatlaryla snrl kalacaktr.
17
zet
N
A M A
N
A M A
Seluklularn Kkeni ve Ouzlarla iliflkilerini

tanmlayabilme,
Seluklular, XI-XIV. yzyllarda Trkistan, Horasan, ran, Afganistan, Azerbaycan, Suriye, Irak
ve Anadoluda flubeler hlinde hkm srmfl
olan hanedann addr. Ouzlarn Knk soyundan gelen Seluklularn bilinen ilk atas Dukak
Beydir. Yar gebe bir hayat srmekte olan
Ouzlar, Orta Seyhundan Aral-Hazar arasna kadar olan yurtlarnda OuzYabguluu idaresinde
yaflamakta idiler. Dukak Bey ve daha sonra da
olu Seluk Bey, yabgunun hizmetinde sbafl
olarak hizmet etmifllerdi.
Ouz glerinin sebep ve sonularn belirleyebilme,
Ouzlarn kuzey komflusu olan Kpak birliinin
dalmas zerine bafllayan glerin sebep olduu sarsnt yabguluu da etkiledi. ktisad ve sosyal baflka sebeplerin de etkisiyle, Yabgu ile siyas ekiflmeye giren Seluk Bey g etmeye mecbur oldu. 100 kadar atl ile Yenikentten Maverannehirde bulunan Cende geldi. Ksa zaman
ierisinde bu havaliye g eden ve mslman
olan Ouzlarn etrafnda toplanmasyla byk
bir gce ulaflt. Bundan dolay Karahanllar ile
Smnoullar arasndaki mcadelelerde ikisinin
de yardmna ihtiya duyduu bir g hline geldi. Smnoullar bu yardmlar karfllnda Seluklulara Buhara yaknlarnda Nur kasabasn
yurtluk olarak verdiler.
Seluk Beyin lmnden sonra olu Arslan Yabgu ailenin baflna geti. Ancak Karahanllarn Maverannehiri ele geirmesi zerine zorluklar artt.
Youn bask zerine yeni arayfllara girdiler. ar Bey 1016-1021 yllar arasnda Dou Anadolu
Blgesine bir sefer yapt. Bu tapraklarn fethedilebilir olduu mjdesi ile dnd. Bu arada Karahanl Ali Teginle ittifak eden Arslan Yabgu, Ouzlar (Trkmenler) giderek artan kuvvetleri dolaysyla tehdit olarak gren Gazneli Sultan Mahmud
tarafndan bertaraf edildi. Bundan sonra ailenin
baflna geen ar ve Turul Beyler, Ali Tegin ve
Harizmflahla baz ittifaklar denemelerine ramen
artk burada kalmann mmkn olamayacan
grerek Ceyhunu geip Horasana geldiler.
N
A M A
Seluklu Devletinin kuruluflunu aklayabilme.

Gazneli Sultan Mesud, topraklarna izinsiz giren
Seluklulara karfl mcadele bafllatt. Yurt ihtiyac yznden ge mecbur kaldklarn bildirerek
yaptklar af ve hizmet talepleri kabul edilmedi.
1035 ylnda Nes savafl ile bafllayan ve 1040
Dandanakan savaflna kadar devam eden bu mcadeleler srasnda Seluklular, 1038 ylnda Niflaburu ele geirip devlet iln ettiler. Sultan Mesudun, Trkmenler (Ouzlar) ya da Seluklu meselesini zmek zere yapt son byk hamle
de Dandnaknda baflarsz oldu. Bu baflarszlkta, Seluklularn bu var olma-yok olma mcadelesinde kazanmaktan baflka arelerinin olmamas ve uyguladklar vur-ka savafl taktii nemli etken olmufltur.
Savafltan sonra Turul Bey sultan iln edilerek
Seluklu Devleti kuruldu. lke topraklarnn ynetimi hanedan mensuplar arasnda paylaflld.
18
Byk Seluklu Tarihi
Kendimizi Snayalm
1. Seluklularn bilinen ilk atas afladakilerden hangisidir?
a. Seluk Bey
b. Arslan Yabgu
c. Dukak Bey
d. Ouz Yabgu
e. Kutalmfl
7. Seluklu-Gazneli savafllar iin afladaki efllefltirmelerden hangisi yanlfltr?

a. 1038 Serahs
b. 1037 Nes
c. 1040 Dandnkan
d. 1039 Talh-b
e. 1039 Uly-bd
2. Seluklular Ouz boylarnn hangisinden gelmektedirler?

a. Kay
b. Yazr
c. Der
d. Knk
e. Kpak
8. Seluklularn Gaznelilerle savafllarnn bafllca sebebi afladakilerden hangisidir?

a. Karahanllara yardm etmesi
b. Gazne topraklarn yamalamas
c. Arslan Yabgunun esir edilmesi
d. Sultan Mahmudun Ouz illerini yamalamas
e. Seluklularn devlet kurmak istemeleri
3. X. yzylda Ouzlarn bafllca yurtlar afladakilerden hangisidir?

a. Maverannehir
b. Dou Trkistan
c. Orta Seyhun, Aral-Hazar aras
d. Orhun blgesi
e. Horasan
9. Dandanakandan sonra yaplan idar dzenlemeyi en

doru flekilde afladakilerden hangisi tanmlamaktadr?
a. Henz devlet kurulamamfltr.
b. Kurulan devlet Knk boyunun idaresine verilmifltir.
c. Turul Bey idaresinde merkeziyeti bir devlet
kurulmufltur.
d. Turul, ar ve Yabgu ayr blgelerde hkmdar olmufllardr.
e. Devletin baflna Seluk Bey gemifltir.
4. X. yzyldaki Ouz glerinin nedeni afladakilerden hangisidir?

a. in istils
b. Karahanllar tarafndan davet edilmeleri
c. Gazneli Mahmudun dflmanca tavrlar
d. Maverannehirde yaflanan ktlk
e. Kpak Birliinin Ktaylarn basksyla dalmas
5. Afladakilerden hangisi ar Beyin Anadolu aknn sonularndan biri deildir?
a. Bizansn Dou Anadolu siyasetinde deifliklik
yapmas
b. Ermenilerin i blgelere g ettirilmesi
c. Byk Seluklu Devletinin kurulmas
d. Anadolunun fethedilebilirliinin tespiti
e. ok miktarda ganimet elde edilmesi
6. Seluklularn Maverannehirde tehlike olarak grlmelerinin nedeni hangisidir?
a. Gler dolaysyla saylarnn devaml artmas
b. Smnoullar ile iflbirlii yapmfl olmalar
c. Karahanl tahtn ele geirmek istemeleri
d. Ali Tegin ile iflbirlii yapmay reddetmeleri
e. Gazne topraklarna dzenledikleri aknlar
10. Dandanakandan sonraki paylaflm ile ilgili afladakilerden hangisi yanlfltr?

a. Turul Beye Merv merkez olmak zere ran
b. ar Beye Merv merkez olmak zere Ceyhuna
kadar Horasan
c. Kara Arslan Kavurt Beye Kirman
d. nan Yabguya Herat ve Sistan
e. Turul Beye Niflabur merkez olmak zere Horasan
19
Okuma Paras
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
Gazneli Sultan Mahmud, Karahanl hkmdar Yusuf

Kadr Han ile Semerkantta grfltkten sonra Ouzlarn kendileri iin de byk bir tehlike olduu kanatine vard. Fakat tehditin boyutunu anlamak zere o
srada Ouzlarn nde gelen baflbularndan olan Arslan Yabguyu huzuruna ard. 10.000 kiflilik bir ordu
ile geldiini duyunca kendi baflna gelmesini istedi. Arslan Yabgu bafllangta iyi kabul grmekle birlikte, daha
sonra yakalanarak hapsedildi. Sultan Mahmud ile Arslan Yabgu arasnda bu olaya sebep olarak gsterilen
konuflma flu flekilde nakledilmektedir:
Sultan Mahmud- Biz her zaman Hind tarafna, kfirlerle gazaya gitmek zorundayz. Byle olunca Horasan
ihml ediliyor. Sizden beklentim odur ki, iki taraf arasnda bir szleflme ve yardmlaflma olsun. Zira bir taraftan kuvvetli bir dflman peyda olursa, yardma ihtiya
olacaktr. Siz yardm esirgemeyesiniz.
Arslan Yabgu- Sultana ballk konusunda bizden
kusur ve ihml olmaz.
Sultan Mahmud- Askere ihtiyacm olursa bana ne kadar yardm edebilirsiniz?
Silahdrndan bir yay alan Arslan genliin ve ikinin
verdii gururla
Arslan Yabgu- Bu yay kendi kavmime gnderirsem
30.000 kifli derhl atlanrlar diye cevap verdi.
Sultan Mahmud- Daha fazlasna ihtiyacm olursa diye
tekrar sordu.
Arslan Yabgu- Elindeki oku Sultan Mahmuda atarak
Bu oku kendi kabileme iflaret olarak gnderdiim her
zaman 10.000 kifli daha gelir diye cevaplad.
Yabgu, Sultan sorduka ok ve bir yayla toplam
100.000 kiflinin geleceini taahht etti.
Sultan Mahmud Daha fazla lzm olursa diye sormaya
devam etti.
Arslan Yabgu- fiu oklardan birini Balhan Dana
(Hazarn gneydousunda) gnder, 100.000 atl daha
gelir.
Sultan Mahmud ayn soruyu tekrarlaynca
Arsan Yabgu- Bu oku Trkistana gnder, 200.000 atl istesen de gelir dedi.
Sultan Mahmud bunun zerine Bir yay ve okla,
maaflsz-cretsiz bu kadar orduyu emre amade edebilen bir kimseyi hafife almamaldr diyerek onu ve adamlarn yakalatt. Gece yars zincirlere vurulmufl olarak,
hapsedilmek zere Hindistandaki Kalincar kalesine
gnderildi. Olu Kutalmfl ve adamlarnn teflebbslerine ramen kurtarlamayan Arslan Yabgu 1032 ylnda
hapiste ld (Kymen, 1979)
1. c
2. d
3. c
4. e
5. c
6. a
7. b
8. e
9. d
10. a
Cevabnz doru deilse Seluklularn Kkeni konusunu tekrar gzden geirin.

Cevabnz doru deilse Seluklularn Kkeni konusunu tekrar gzden geirin.
Cevabnz doru deilse Seluklular ve Ouzlar konusunu tekrar gzden geirin.
Cevabnz doru deilse Cende G konusunu tekrar gzden geirin.
Cevabnz doru deilse ar Beyin Dou
Anadolu Kefliif Akn konusunu tekrar gzden
geirin.
Cevabnz doru deilse Karahanllar ile liflkiler konusunu tekrar gzden geirin.
Cevabnz doru deilse Horasana G ve
Gazneliler ile Savafllar konusunu tekrar gzden geirin.
Cevabnz doru deilse Horasana G ve
Gazneliler ile Savafllar konusunu tekrar gzden geirin.
Cevabnz doru deilse Devletin Kuruluflu ve
Mahiyeti konusunu tekrar gzden geirin.
Cevabnz doru deilse Devletin Kuruluflu ve
Mahiyeti konusunu tekrar gzden geirin.
20
Byk Seluklu Tarihi
Sra Sizde Yant Anahtar
Yararlanlan Kaynaklar
Sra Sizde 1
Seluklular, Aral-Hazar arasndan Orta Seyhuna kadar
uzanan yurtlarnda yaflamakta olan Ouzlarn Knk boyundan gelmekte idiler. Bilinen ilk atalar Dukak Bey
de Ouz yabgusunun sbafls idi. Daha sonra Seluk
Bey de ayn greve getirilmifltir.
Agacanov, Sergey (2002). Ouzlar (Trke trc. A. Annaberdiyev- E. Necef) stanbul

Agacanov, Sergey (2006) Seluklular (Trke trc. E.Necef-A. Annaberdiyev) stanbul
Kymen, M.Altay (1979). Byk Seluklu mparatorluu Tarihi I Kurulufl Devri Ankara
Smer, Faruk(2004). Ouzlar (Trkmenler) Tarihleri-Boy Teflkilt- Destanlar stanbul.
Turan, Osman (2010). Seluklular Tarihi ve Trk slm Medeniyeti stanbul
Sra Sizde 2
Maverannehire g ettikten sonra kendilerine katlan
Ouzlarla birlikte nfuslar giderek artan Seluklular,
blge hkimleri arasndaki iliflkilerde rol almaya baflladlar. Karahanllara karfl savafllarnda Smnoullarnn yannda yer aldlar. Ancak Smnoullarn ykp
buray ele geiren Karahanllar tarafndan istenmediler.
Baskya maruz kalan ar Bey yeni yurtlar aramak, ganimet elde etmek midiyle bu sefere kt.
Sra Sizde 3
Trklerde eski devirlerden itibaren, ailenin, boyun
ve devletin kim tarafndan ynetilecei problem teflkil etmifltir. Seluklular da daha devlet kurulmadan
nce, ailenin riyseti konusunda anlaflmazla dflmfllerdi. Seluk Beyden sonra, daha onun salnda len byk olu Mikailin ocuklar ile hayattaki
byk olu Arslan Yabgu, ailenin ynetimi konusunda sorun yaflamfllardr.
Sra Sizde 4
Gaznelilerin kendilerinden sayca ok kk olan Seluklulara yenilmesinin bafllca sebebi, iki ordu arasndaki mahiyet farkdr. Seluklu ordusu kazanmaktan
baflka kar yolu olmayan, l savaflna uygun hafif svarilerden oluflan bir ordu idi. Gazneliler ise fillerin de
nemli yer tuttuu ar techiztl, dolaysyla hareket
kaabiliyeti zayf bir ordu idi. Dier yandan Seluklu ordusu madd-manev tm unsurlar ile uyumlu, Gazne
ordusu ise muhtelif kkenlerden glamlarn oluflturduu bozguna meyyl bir ordu idi.
BYK SELUKLU TARH
Amalarmz
N
N
N
N
Bu niteyi tamamladktan sonra

Seluklu Devletinin kurulufl dnemi idar yaplanmasnn zelliklerini aklayabilecek,
Devletin kurulufl dneminde yaflanan bafllca siyas olaylar tanmlayabilecek,
Seluklu Devletinin slm Dnyasnda stlendii rol ve Abbas Halifelii ile
iliflkilerini siyaset felsefesi asndan aklayabilecek,
Taht mcadelelerini idare mekanizmas bakmndan deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Trkmenler
Bizans
Abbasler
Fatimler
syanlar
ar Bey
Kutalmfl
Turul Bey
brahim Yinal
Musa Yabgu
indekiler
Byk Seluklu Tarihi
Turul Bey Zaman
DEVLETN MAHYET VE LK
FETHLER
TRK AKINLARI VE BZANS LE
LfiKLER
ABBAS HALFEL LE LfiKLER
fiEHZDE SYANLARI
DER OLAYLAR
Turul Bey Zaman

DEVLETN MAHYET VE LK FETHLER
Dandnakn zaferini kazandktan sonra Turul Beyi sultan iln eden Seluklular,
bu baflarlarn birer zafernme ile baflta Karahanllar olmak zere, tm komflularna duyurdular. Bunun yan sra bir islm devleti olarak onaylanmak istei ile, Abbas halifesi el-Kaim Biemrillaha da eli gnderdiler. Turul Bey adna kaleme alnan mektupta Gaznelilerin zulmlerinden ve taht hak etmeyen kle soylarndan,
kendilerinin ise padiflahzde olduklarndan bahsediyor; dil, dindar hkmdarlar
olmay vad ederek saltanatlarnn tastik edilmesini bekliyorlard.
Daha nce sz edildii gibi Dandnakn zaferinden sonra, fethedilen ve fethi
hedeflenen topraklarn ynetimi hanedn mensuplar arasnda blfllmflt. Turul Bey sultan olmakla birlikte; her birisinin kendi tbileri bulunan ar Bey ve
Musa Yabgu da, bamsz birer hkmdar hviyetiyle karflmza kmaktadrlar.
Geri onlarn bu yksek mevkilerine ramen hiyerarflik bakmdan Turul Beyin
stnln kabul etmekte olduklar anlafllmaktadr.
Seluklu Devletinin kuruluflu, hi flphesiz Trk- slm ve Dnya Tarihinin akfln deifltirecek nemli bir dnm noktas olmufltur. nk henz sadece Horasan ele geirmifl bulunan Seluklular, en yakndan bafllayarak Afganistan, ran,
Azerbaycan ve hatt Anadolu ynnde topraklarn geniflletmek siyaseti gdyorlard. En gl rakipleri Gaznelilerle snr mcadeleleri bundan sonra da srp gidecek olmasna ramen, onlar artk ciddi bir tehdit olmaktan kmfllard. ran ise,
tm yakndouda olduu gibi, Abbas mparatorluunun X.yzylda zayflamasyla ortaya kan, siyas birlikten yoksun bir flekilde, mahall hanedanlarn idaresinde bulunuyordu.
Turul Bey Horasana sahip olan kardefli ar Beyle snrdafl olarak kendisini
bir bakma dou istikametinde tamamen emniyette hissediyordu. ar Bey ise
Gazneli topraklarnda ilerlemeye devam ederek, Belh baflta olmak zere Toharistan ve Huttaln blgelerini sratle ele geirdi. Musa Yabgu da Herat ve Sistan alarak Gaznelilere karfl mcadeleyi srdrd.
Sultan Mesud lmeden nce, Harizmflh smail isyan etmifl olduu iin Harizmi
Cend emiri fih-Melike vermiflti. fih-Melik 40.000 kadar askerle Harizme yryp
smaili ar bir yenilgiye uratp blgeye hkim oldu (1041). ar Bey, ordusunun mevcudundan da anlafllaca zere, byk bir Ouz gcne dayanmakta
olan eski dflmanlar fih-Melikin arz ettii tehlike karflsnda ordusuyla hemen harekete geti. Bunun zerine Cend meliki ekilmek zorunda kald. Ancak ar Bey
Halifelik aslnda tam olarak

devlet baflkanl demek
olup, slm siyaset
felsefesine gre halife,
btn mslmanlarn emiri
idi. Yani slm dnyasnn
bir tek hkmdar olabilirdi;
o da halife idi. Ancak Abbas
Halifelii, Harun Reflid ve
oullarndan sonra eflitli
sebeplerle g kaybederken,
merkeziyeti yaps da
zlmeye bafllamflt.
Bundan yararlanan pek ok
yerel ynetici bulunduu
yerde bamszln iln
etti. Abbas halifelii daha
fazlasna gc yetmedii
iin, kendi adna para
bastrmak ve hutbe okutmak
kaydyla bu emirliklerin
varln onaylad. Bylece
Bat ran ve Irak- Acemde
Bveyhoullar, Horasan ve
Maverannehirde
Smnoullar, Musulda
Hamdanoullar,
Ukayloullar, Azerbaycanda
fieddadoullar, Horasanda
Tahiroullar, Msrda
Fatm Halifelii vb. gibi
hanedanlar ortaya kt.
Bunlarn meflruiyeti ise,
sonuncusu hari halifeden
alacaklar onaya bal
bulunuyordu.
24
Seluklular, Byk Seluklu

Devletine bal olmak zere
baz hanedanlar daha
kurmufllardr. Bunlarn ilki
hemen Dandnakndan
sonra Kavurt Beyin
fethettii Kirmanda
kurduu meliklik; ikincisi
Sultan Melikflahn 1078
tarihinde kardefli Tutuflu
fiam (Suriye)a tayin etmesi
zerine kurulan Suriye
Seluklu Meliklii;
ncs Sultan
Sancarn,1119da yeeni
Mahmudu Iraka sultan
tayin etmesiyle kurulan Irak
Seluklular; sonuncusu ise
Kutalmflolu
Sleymanflhn 1075
ylnda zniki fethederek
Byk Seluklulardan
bamsz, onlarla rekabet
hlinde kurduu Trkiye
Seluklular hanedanlardr.
Byk Seluklu Tarihi
onun ekilmesini yeterli grmeyerek, Taberistan seferinden henz dnmfl olan

Turul Bey ile birleflerek fiah-Melikin zerine yrd. Baflflehir rgente kuflatlan fih-Melik, bir huru hareketi yapmak istediyse de yenildi. Gaznelilere snmak zere kaarken brahim Yinaln kardefli Ertafl tarafndan yakaland ve hapsedildi. Bylece Seluklularn eski dflmanlar tamamen ortadan kaldrld gibi,
Harizm vilyeti de Seluklu idaresine girmifl oldu (1043). Bu geliflme Ouzlarn,
artk rakipsiz grnen Seluklulara katlmn da iyice hzlandrmfltr.
Kirman eyaleti ise ar Beyin olu Kavurt Bey tarafndan ele geirildi ve Byk Seluklulara bal olmak zere, Kirman Seluklu Meliklii kurulmufl oldu.
Turul Beyin Harizm seferinden dndkten sonra, Seluklu ailesinin en flhretli mensuplar olan Kutalmfl, brahim Yinal ve Alp Sungur Yakut de maiyetinde
olarak Bat rana ynelmesi, devletin daha ok bu tarafta geniflleyeceinin iflaretlerini veriyordu. Merkez bir ynetimden mahrum olan blge, ok ksa bir zaman
zarfnda Seluklular tarafndan kolaylkla ele geirildi. Turul Bey zaten daha nce, Hazar Denizinin gneyinde bulunan Taberistan ve Grgn ele geirerek buradaki hanedanlar kendisine balamfl bulunuyordu (1042). brahim Yinal 1042de
Irak Ouzlarnn elinde bulunan Rey flehrini ele geirdi. Turul Bey ertesi sene
baflkentini Niflaburdan Reye nakletti. Bunu Hemedn, Kazvn, Zencn, Kirmanflh
ve Hulvn gibi flehirlerin fethi takip etti (1045-1046). Turul Bey bundan sonra sfahana yryp Kkyeolu Fermurzu tbiyet altna ald (1046-1047). Fakat Fermurzun daha sonra Reyi istil teflebbs ve itatsizlii 1050 ylnda sfahnn
Seluklu topraklarna katlmas ile sonuland. sfahn ok beenen Turul Bey
imar iin gerekenleri de yapt. Btn bu fetihlerle ve brahim Yinaln Sarmc ve
fiehrizoru almasyla da Seluklu Devleti artk Azerbaycn ve Irak snrlarna; yani
Bizans ve Abbas Halifelii hudutlarna dayanmfl bulunuyordu.
TRK AKINLARI VE BZANS LE LfiKLER

Yukarda Ouz glerinin Kpak boy birliinin dalmasndan kaynaklanan sebeplerle, nemli lde zorunluluktan kaynakland ifade edilmiflti. Ouzlar, Seluk Beyin Cende gnden beri, neredeyse kuflaktr Maverannehir, Harizm
ve Horasanda oradan oraya gp durmakta idiler. Seluklularn kazand g
ve itibar erevesinde etraflarnda toplananlarn says da giderek artyordu. Bununla birlikte Dandnakn zaferi Trk Milletinin kaderini deifltirecek bir dnm
noktas oldu. Bu zaferle Ceyhun Nehri kylarnda, Gazneliler tarafndan engellenmekte olan Trkmen gnn nndeki set kt. Seluklularn devlet kurduunu duyan Trkmenler akn akn Horasana gelmeye baflladlar. Bilge Kaann adna diktii bideye kaztt a milletimi doyurdum, plak milletimi giydirdim, az
milletimi oalttm szlerinde karflln bulan babalk vasf gerei; gebeler
de devletin kapsna koflmaya baflladlar. Devrin kaynaklar bu g bir insan seli olarak tarif ederler. Dnemin grg flahidi olan Beyhknin eserinde anlatt
bir anekdot gn kapsamn ifade etmesi bakmndan ok arpcdr. Horasana
akan insan ynlar ierisinde bir fleyler aranmakta olan yafll ve sakat (acze,
ciz) bir kadna, bu hlde neden yollara dflt sorulunca; Seluklularn devlet
kurduunu ve Gaznelilerin kaarlarken yerin altna gmdkleri hazinelerden hissesini almaya geldiini syler. Bu anlatm mbalaal saylsa bile, yazarn dikkatimizi ekmek istedii husus, kendisini devletin mensubu/ hissedr sayan byle
bir kadn bile yollara dflmfl ise, geride neredeyse kimsenin kalmamfl olduu
gereidir.
25
2. nite - Turul Bey Zaman
Daha nce Horasana gelmifl bulunan Yabgulular (Irak Ouzlar) Seluklu Devletine tbi olmak istemeyerek batya Azerbaycn, Dou Anadolu, el-Cezire ve
Iraka ynelirken her taraf yamalyorlard. Ayrca Horasana gelmifl ve henz yerlefltirilemeyen Ouzlar da, girdikleri yerlerde hayatlarn srdrebilmek iin ayn
yolu takip ediyorlard. Abbas Hlifesi bu sebeple Turul Beyi olanlar konusunda
ihtar etmek zere bir mektup gnderdi. Halife aldklar yerlerle yetinmelerini, yamalarla slm ahaliyi daha fazla incitmemelerini bildiriyordu. Turul Bey buna bir
yandan bu faaliyetlere katlanlarn hepsinin kendi tbileri olmad, dier yandan
da insanlar a kaldklar iin byle yapyorlarsa elinden bir fley gelmeyecei fleklinde cevap veriyordu. Gerekten de Trk Devleti boylar birlii esas zerine teflkiltland iin sultan, devlet nezdinde beyi tarafndan temsil edilen boy mensuplar zerinde dorudan sz shibi deildi.
Seluklu Devletinin kurulufl aflamasnda, Trkmenlerle ilgili olarakSIRA
karfllaflt
SZDE en nemli meseleyi aklaynz.
D fi Arap,
N E L M Fars veya
Bununla birlikte Seluklu sultanlar zerine devlet olduklar
Trk ne olursa olsun mslman ahliyi incitmek hakkna sahip deillerdi. Ancak
yllardr bu devletin kuruluflu iin birlikte savafltklar soydafllarnn
da
S O Rihtiyalarn
U
grmezden gelemezlerdi. nk aksi flekilde davranmalar varlk sebeplerine aySZDE
kr dflerdi. Bu zorunlulukla Trkmenlerin isknna iliflkin birSIRA
devlet
politikas orDKKAT
taya konuldu. Buna gre Trkmenler Diyr- Ruma (Anadolu) sevk edilecek, bizzt Seluklu sultanlar ve hanedn mensuplar da bu seferlerin Dnn
des fi N E L aacak,
M
SIRA SZDE
tekleyeceklerdi. Bylece Trkmenler bir taraftan gayr mslimlerle
Allah yolunda
savaflarak gaza etmifl, dier taraftan da kendileri iin hayati ihtiya olan bir yurt kaS O R U
zanmfl olacaklard.
AMALARIMIZ
N N
slmiyetin yayld ilk dnemlerde Suriye, Filistin, Kuzey Afrika ile DGirit,
ve Kb K K ASicilya
T
rs adalarn da kaybeden Bizans, Abbaslerin duraklamasndanK sonra
T A toparlanarak,
P
950lerden itibaren karfl taarruza geti. Bu sayede Erzurum-TarsusSIRA
hattna
ekilmifl olan
SZDE
dou snrn yeniden Azerbaycan-Kafkasyaya kadar geniflletirken; gneyde Halebe ulaflt. Bizans, Kbrs Adasn geri aldktan sonra Akdenizde de yeniden
sz sahibi olmaya
TELEVZYON
bafllad. Yani Seluklular slm Dnyasnn yeni liderleri olarak Yakndouya
AMALARIMIZ girdikleri
srada, Bizans Mslmanlar karflsnda karada ve denizde ilerleyifl hlinde bulunuyordu.
N N
Pasinler (Hasankale) Zaferi
K N T ETR NA E PT
Bizans mparatoru IX. Konstantin Monomakhos, Trklerin Azerbaycn-Kafkasya

snrlarna dayanmas zerine 1045 ylnda byk bir orduyu fiedddlerin baflflehT Ede,
L E V Kutalmfl
ZYON
ri Dvin zerine gnderdi. Bu taarruzu haber alan Turul Bey
idaresinde bir ordu sevk etti. 1045 ylnda, Bizansn saldrs zerine meydana gelen bu
ilk Seluklu-Bizans savaflnda, Grc prensi Liparitin kumanda ettii Bizans ordusu ar bir hezimete urad. Kutalmfl, Turul Beye tpk 1021 ylnda ar Beyin
NTERNET
syledii gibi, bu topraklarda kendilerine karfl koyacak bir kuvvet bulunmadn bildirdi. Bu arada Genceyi muhasara eden Kutalmfln harektna paralel olarak, baflka bir Seluklu flehzdesi Musa Yabgunun olu Hasan idaresindeki
ordu da Erzurum Pasin ovasn istil ederek Van Gl havzasna indi. Ancak Byk Zap suyu civarnda Bizans kuvvetlerinin pususuna dflen Hasan pek ok askeri ile birlikte flehit oldu. Turul Bey ok sevdii bu akrabasnn intikamn almak
iin, Bizansa karfl hemen yeni bir sefer hazrlna bafllad.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
SIRA SZDE
DKKAT
D fi N E L M
SIRA SZDE
S O R U
AMALARIMIZ
DKKAT
K T A P
SIRA SZDE
TELEVZYON
AMALARIMIZ
KN TE RT NAE TP
TELEVZYON
NTERNET
26
Byk Seluklu Tarihi
Bu srada brahim Yinal, yurt istemek iin Niflabura kendisine gelen Ouzlar,
topraklarnn yeterli olmadn syleyerek onlar Anadoluya ynlendirmiflti. Kendisi de onlara verdii sze uygun olarak, arkalarndan harekete gemifl bulunuyordu. Bu harekttan haberdar olan Turul Bey, onu Bizansa karfl savaflla grevlendirdi. brahim Yinal komutasndaki Trkmenler Erzurum, Gmflhne, Ar, Erzen
havalisine yayldlar. Bunun zerine Trkleri bertaraf etmek iin harekete geen
Grc prensi Liparites, 50.000 kiflilik ordusuyla Pasinler (Hasankale) yaknlarnda
esas Bizans ordusu ile birleflti. 18 Eyll 1048 Cumartesi gn meydana gelen fliddetli savaflta Trk ordusu bir defa daha glip geldi. Bizans komutannn Cumartesi gnn uursuz sayarak hcuma gememesinin, Seluklu ordusuna baskn imkn verdii anlafllmaktadr. Kaynaklar ordu komutan Liparites de dhil, 100.000
esir ve 10.000 araba yk ganimet ele getiini yazarak ne denli byk bir zafer
kazanlmfl olduunu tasvir ederler. Reye Turul Beyin nezdine gtrlen esir ve
ganimetlerden, Liparites de Sultann payna dflt.
Seluklu Devleti ve Bizans mparatorluu arasndaki ilk diplomatik iliflkinin bu
olaydan sonra kurulduu tahmin edilmektedir. IX. Monomakhos, ordu komutan
Liparites ve baz esirleri kurtarmak, daha nemlisi barfl salamak zere Turul
Beye bir eli ve deerli hediyeler gnderdi. Liparitesi fidye almadan serbest brakan Sultan, imparatora gnderdii eli vastas ile, stanbulda bulunan cmide Abbas Halifesi ve kendi adna hutbe okunmasn salad. Bu durum kuflkusuz Bizansn Msr ile olan zengin ticaret iliflkilerine zarar verecek bir geliflme olmasna
ramen, Seluklularn gc karflsnda boyun emek zorunda kalnmflt. Ancak
Turul Beyin yllk vergi isteinin imparator tarafndan reddedilmesi nemli bir
mesele idiyse de, hadisesinin arkasn takip etmek imkn olmad.
Zira devletin kuruluflu ve genifllemesinde ok byk hizmetleri olan ve ileri harekt ile daima Turul Beyin nn aan kardefli brahim Yinal da kendisine,
ar Bey ve Musa Yabgu gibi mstakil bir hkimiyet alan kurmak istiyordu. Turul Bey, brahim Yinaln isyan sebebiyle, Bizans meselesini askya alarak onun
zerine yrmek zorunda kald. Turul Bey kardeflinden, Hemedn ve elinde tuttuu dier kaleleri geri ald gibi, kendisini de Sarmc kalesinde kuflatp ele geirdi. Turul Bey, brahim Yinal affedip pek ok ikta teklif etti ise de, brahim Yinal sultann hizmetinde kalmay tercih etti.
Turul Beyin Anadolu Seferi

Turul Beyin meflgul olduu bu ksa ara, Bizans imparatoruna fieddd topraklarna saldr frsat salad. Hatt mparator Monomakhos, Turul Beyin Msra yapmay plnlad sefer srasnda, Bizans topraklarndan geme isteini de geri evirdi. Bu arada bir yl aflkn sredir Genceyi kuflatmakta olan Kutalmfl ise Bizans
ata karflsnda ekilmek zorunda kalmfl; bununla birlikte 1053 ylnda Kars alp
yamalamflt.
Turul Bey bu olaylar zerine, imparatorun taarruzu yznden Dou Anadolu
snrlarnda birikip sknt ekmekte olan soydafllarnn nn amak iin Anadoluya bizzt sefer etmeye karar verdi. 1054 yl baflnda byk bir orduyla yola kan Turul Bey, nce Azerbaycnda Revvd emiri Vehsudan ile fieddd emiri
Ebl-Esvr kendisine tbi klarak arkasn emniyete ald. Yoluna devamla Dou
Anadolu blgesine giren Sultan, Van Gl civarndaki Bargiri (Muradiye) ve Ercifl
kalelerini fethetti. Buradan Malazgirte gelen Turul Beyin, kola ayrd ordusunun bir ksm Canikten Kafkaslara, Tercandan Oltuya kadar olan blgeyi ya-
27
malad. Bayburta kadar ulaflan dier bir kol, cretli Frank askerler tarafndan pskrtld iin daha ileri gidemedi. Seluklu ordusunun nc ksm ise, Vanand (Kars)da Ermeni Gagikin ordusuyla iki tarafn da ar kayplar verdii bir savafla girdi. Turul Bey bunun zerine ordusunu toplayp Malazgirte dnd ve kaleyi muhasara etti. Vasil adl bir komutan idaresinde mdafaa edilmekte olan Malazgirt bir ay boyunca fliddetle muhasara edilmesine ramen alnamad. Turul
Bey, Seluklu ordusunun muhasara aralarnn yeterli olmamas ve kfln yaklaflmas zerine ertesi yl yeniden gelmek kararyla Malazgirtten ayrlmak zorunda kald. Turul Bey bu sefer sonucunda her ne kadar istedii sonucu alamad ise de,
ran ve Horasanda kendilerine yurt bulamayarak, devlet tarafndan zorunlu bir flekilde Anadoluya sevk edilen Trkmenlerin nn, devletin bu konudaki siyasetine uygun olarak amfl oldu.
Byk Seluklu Devletinin Bizans politikasnn hangi temel esaslara
dayandn
aklaSIRA
SZDE
ynz.
ABBS HALFEL LE LfiKLER
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Seluklu ileri geleneleri, daha 1038de devlet kurmak teflebbsnde bulunduklaSIRA

rnda; Dandnaknda kesin olarak devletlerini kurduklarnda
halifesi
Sda
O SZDE
RAbbs
U
el- Kim Biemrillaha eliler gndererek saltanatlarnn onaylanmasn istemifllerdi.
Halife bu istekleri olumlu karfllamfl; fakat Turul Beye Trkmenlerin
ran, KirD D fi K NK EALT M
man, Irak, el-Cezire ve Azerbaycna yaylp slm lkelerini istil etmelerinden
duyduu rahatszl da iletmiflti. Seluklularn bu ilerleyifli srasnda kk mahalS O SZDE
R U
SIRA
l hnedanlar dflnda, blgedeki en nemli muhatab Bveyhoullar
idi.
N N
Bveyhoullar, 932-1056 yllar arasnda Fars, Hzistan, Kirman, Cibl

blgesinD K ve
K A Irak
T
AMALARIMIZ
de hkm srmfl olan Deylemli, fli inanfll bir hanedandr. Bveyh emiri Ahmed, 19 Aralk 945de, Abbas halifesi Mstekf tarafndan, Badaddaki karflklklar bastrmak iin
SIRA SZDE
davet edilip, emirl-merala tayin edildi. Fakat Ahmed, Mstekfnin
mil ekK gzlerine
T A P
tirip onun yerine Muti Lillah halife iln etti. Abbasler bundan sonra Bveyhoullarnn
basks altnda varlklarn srdrmek zorunda kaldlar. Bveyhoullar,
fli olmalarna
AMALARIMIZ
ramen, tamamen kendi siyas karlar dorultusunda, snn halifeliin
varln
srdrTELEVZYON
mesi iin alflmfllardr. Nitekim blgedeki dier emirliklere karfl ve onlarn zerinde haK T A P
lifeliin nfuzunu kullanarak stnlk salamakta idiler.
N N
N Tylnda
E R N E T Eb KliDaha nce flubeler hlinde bulunan Bveyhoullar, 1044
E L E V Z Y O Ancak
N
crn idaresi altnda birlefltiler. Badadda onun adna hutbe Tokundu.
ayn
tarihlerde Seluklular da Kirman, Orta ve Bat randa Bveyhoullarnn topraklarna girmifl bulunuyorlard. Eb Klicr, baflkenti firaz tahkim etmekle birlikte,
tehlikenin ne denli byk olduunun farkna vararak, savaflmaktansa Turul Beye
NTERNET
tbi olmay yeledi. Bu arada Abbs halifesi, meflhur lim Maverdyi Turul Beye
eli olarak gndererek iyi idare ile ilgili baz tavsiyelerin yansra, Bveyhoullarnn topraklarna girmemesi ricasnda da bulunuyordu.
Halifenin aslnda tahakkmnden bkt Bveyhoullar lehine arabuluculuk
teflebbsnn arkasnda, iki hkmdar birbirine karfl kullanmak suretiyle, kendi
durumunu kuvvetlendirmek siyaseti yatmaktayd. el-Kim Biemrillahn isteklerine
olumlu cevaplar veren Turul Bey ise, Eb Klicra bir eli gndererek Halifeye
karfl daha saygl davranmasn bildiriyor ve o da bir nevi hilfetin koruyuculuu
rolne soyunuyordu. Bu arada Eb Klicr 1048de lnce yerine olu Melikr-
SIRA SZDE
S O R U
D Dfi K NKEALT M
S O SZDE
R U
SIRA
DKKAT
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
K T A P
AMALARIMIZ
TELEVZYON
K T A P
NTERNET
TELEVZYON
NTERNET
28
Arslan Bessiri,
Bveyhlerin son dneminde
yaflamfl olan Trk asll
meflhur bir glam
komutand. Bveyh emiri
Hsrev Fruz zamannda
Badad asker valiliine
tayin edilmiflti. Turul Beyin
Badad seferi srasnda
meydana gelen olaylarda
nemli roller oynad ve bu
uurda hayatn kaybetti.
Byk Seluklu Tarihi
Rahm Hsrev Firz geti. Badadda adna hutbe okundu. Fakat Bveyh emirinin
giderek artan basks, Badaddaki Trk askerleri komutan Arslan Bessirnin
tahrikleri ile, flehirde meydana gelen fli-snn atflmas ve gerginlik had safhaya
kt. Halife bunun zerine, slm Dnyasnn en byk gc durumunda olan
Turul Beyi Badada davet etti. Fakat Sultan, 1045den 1052 ylna kadar aralklarla drt defa tekrarlan bu arya, zamanlama kendi asndan uygun olmad
iin hemen karfllk vermedi. nk bu srada brahim Yinaln isyann henz bastrmfl; ancak bu isyandan yararlanp taarruza geen ve gebe Trklerin Anadoluya giriflini engellemekte olan Bizansa karfl sefere kmak zorunda kalmflt.
Turul Beyin Birinci Badad Seferi
fiahne Selukulular
zamannda Badad baflta
olmak zere, nemli
flehirlere tayin edilen,
emrinde bir garnizon da
bulunan asker-merkez
valisi idi. Daha sonraki
dnemlerde grev alan
daralmakla birlikte,
Seluklular zamannda,
zellikle de Badad
flahnelii ok nemli bir
grevdi.
Turul Bey nihayet Anadolu seferinden sonra (1054), Halifeye bir eli gndererek;
1. Hacca gitmek, 2. Peygambere hizmetle flereflenmek, 3. Hac yollarn eflkiyalardan temizlemek, 4. Suriye ve Msr kaknlar (Fatimler) ile savaflmak zere Badada geleceini bildirdi. Ancak hatrlanaca zere, Halifenin Seluklu sultann
defalarca davet etmifl olmasna ramen bu yolculuk srasnda, elilerin karfllkl gidip gelmelerinden haberin Badadda korku ve telafla sebep olduu anlafllmaktadr. Turul Bey Badada yaklaflrken yukarda sz edilen vaadlerini ve halifenin
emrine uyarak geldiini, bylece dier hkmdarlar arasnda daha itibarl bir mevkiye ykselmeyi, halifenin dflmanlarndan intikamn almak istediini tekrar bildirmek zorunda kald.
Turul Beyin geliflinden nce Badadda adna hutbe okunsa da fli ahaliyi ve
Bessirnin askerlerini, onun iyi niyeti konusunda ikna etmek mmkn olmad.
Nahrevanda Halifenin veziri tarafndan karfllanan Turul Bey, 19 Aralk 1055 tarihinde Badada geldi. Halifenin tavsiyesine uyan Bveyh emiri Melikr-Rahim de
itatini bildirdi ve askerlerini Badad dflna ekerek sultann gvenini kazanmaya
alflt. Byk merasimle karfllanan Turul Bey, Bveyhlerin idare merkezi olan
darl-memlekeye yerleflti. Seluklu askerleri ise Badad dflnda kurulan kararghta bulunuyorlard. Ancak ertesi gn alflverifl iin flehre giren Seluklu askerlerinin
saldrya uramas byk bir atflmaya dnflt. Bu duruma ok kzan Turul Bey,
karflklklar bastrdktan sonra, Halifeden olayn sorumlusu olarak grd Melikr-Rahimi kendisine gndermesini istedi. Sultan onu yakalatp hapse atarak hem
onlarn 110 yllk Badad hkimiyetine; hem de Bveyhoullarna son verdi. Ancak Halife Kim Biemrillah, kendi beklentisinin aksine g dengesinin bozulduunu grerek Turul Beyi, Melikr-Rahimi serbest brakmazsa Badad terk etmekle tehdit etti. Halifeye bal olduunu bildiren Turul Bey, geri adm atmad gibi, olaylardan sorumlu tuttuu glam Trk askerlerinin iktalarna da el koyup kendi askerlerine datt. Hatt halifeliin hazinesini Seluklu devlet hazinesine naklederken, Badada da bir flahne tayin etti. Halife aresiz kendisine maafl olarak taktir edilen denei kabul etmeye mecbur kald. Daha sonra Halifenin gelirlerinin
arttrlmas ve ar Beyin kz Hatice Arslan Hatun ile evlendirilmesi (Ekim 1056)
gerginliin biraz olsun azalmasn salad.
Turul Beyin Birinci Badad seferinden sonra, Abbs Halifelii Bveyhoullarnn basksndan kurtulmufl oldu. Bununla birlikte, onlarn yerini Seluklularn
ald aklkla grlmektedir. Aslnda Halife, Turul Beyi varlk sebebi olan siyas ve asker gcn yeniden kazanmak umuduyla Badada armflt. Ancak
bu gc daha kudretli birisine kaptrdn gren Kim Biemrillah hayal krklna urad. Turul Bey ise hilfet makamnn islm siyaset felsefesindeki yerini id-
29
SIRA SZDE
SIRA SZDE
rak etmifl olarak, kuruma dokunmayp onu yerinde brakyor; fakat aslnda halifenin tm yetkilerini de zerine almfl bulunuyordu. Nitekim
D fiTurul
N E L M Bey Badadda Seluklu Devletinin herhangi bir vilyetindeki gibi, adna para kestirirken;
Badad ve evresinde halifeye ait olan topraklar dorudan Seluklu idaresine girS O R U
mifl bulunuyordu.
D fi N E L M
S O R U
slm devlet anlayflna gre, tm mslmanlarn emiri olan halifenin,

D baflka
K K A T zelliklerin
yan sra Kureyfl soyundan gelmesi flart vard. slm dnyasna henz giren Seluklular,
bu hkmn mslmanlar devlet baflkannn meflruiyeti konusunda baladnn
SIRA SZDE bilinciyle
kuruma resmen dokunmadlar. Ancak halifenin konumuna bakarak, Seluklular zamannda din ve dnya ifllerinin birbirinden ayrld fleklindeki yorumlarn temeli yoktur. nk halifeler tabi olarak, Hz.Muhammedin peygamberlik dflnda AMALARIMIZ
kalan yani, yalnzca slm Devletin ynetimi ile ilgili grevlerini devralmfllardr. Halife eer bu yetkisini baflka
birisine brakmflsa, geriye manev saygnlk dflnda bir fley kalmamfltr. Nitekim daha
K yeniden
T A P kazanmak
sonra grlecei zere, halifeler bunun bilinciyle, siyas yetkilerini
iin, Seluklular ile aka mcadeleye gireceklerdir.
DKKAT
N N
AMALARIMIZ
K T A P
T E kuvvetleri
L E V Z Y O N komutaAncak Turul Beyin gelifli zerine Badaddan kaan Trk
n Arslan Bessir, Fatm halifesi ile blgedeki bir ksm fli arap emirlerin desteini alarak Seluklulara karfl mcadeleye bafllad. Turul Bey bunun zerine Kutalmfl ile Musul emiri Kureyfli ona karfl sefere gnderdi. Ancak Sincar yaknlarnda
NTERNET
meydana gelen savaflta ar kayplar veren Kutalmfl yenilip ekilirken; yaralanan
Kureyfl, Bessirnin ordusuna katld (1057 bafl). Sincar halk malup olan Seluklu askerlerine trl iflkenceler ettiler. Musulda Fatmler adna hutbe okundu.
Turul Bey bu durumda bizzt sefere kmak zorunda kald. Yakut ve Hezaresbi de yanna alarak Bessiryi takibe koyuldu. Bessir, Seluklu kuvvetleri tarflsnda tutunamayarak Msra kat. Turul Bey, 1050 ylndan beri kendi adna
hutbe okuttuu, szde itat arz ettii hlde, bu olaylar srasnda fliler lehine tavr
alan Mervan emirinin zerine yrd. Seluklu ordusu Meyyfrikn (Silvan)e gelince, Amid (Diyarbakr)a ekilen Nasruddevle pek ok hediye ve para gnderip
af diledi. Onun teklifini kabul eden Sultan, yoluna devamla Sincara geldi. Sincar
ahlisi surlardan Seluklu ordusuna geen sene ldrp sakladklar Ouzlarn
kesilmifl kafalarn atarak tahrike devam ettiler. Bunun zerine Seluklu ordusu
Sincar hcumla ald. fiehrin emiri ile bu iflkencelere karflanlar fliddetle cezalandrld. brahim Yinal, Musul valiliine atand (Ocak 1058).
Sultan Turul Bey Musul seferinden Badada dnflnde muhteflem bir trenle karflland. Sultann istei zerine halife ile ilk buluflma vuk buldu. Zira bundan nce bir yl kadar Badadda kald hlde Halife ile grflme olmamflt. Bunun en nemli sebebi hi flphesiz, Kim Biemrillahn, Seluklu sultann kendisine tayin ettii statden duyduu rahatszlk idi. Ancak Bessir tehlikesinin uzaklafltrlmfl olmasndan memnun olan Halife, Turul Beye bu parlak karfllama treninde Dounun ve Batnn hkmdar , Dinin direi ve Halifenin ortagibi unvanlar vermenin yannda ta giydirip, altn kl kuflatmak suretiyle de
onurlandrld.
Turul Beyin Badad seferini, Halifenin stats bakmndan nasl deerlendirirsiniz?

SIRA SZDE
SIRA SZDE
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
30
Byk Seluklu Tarihi
kinci Badad Seferi

Ancak ok gemeden brahim Yinal isyan dflncesiyle, Cible gitmek zere Musuldan ayrld. Bunu frsat bilen Arslan Bessir ve Kureyfl, Musulu kuflattlar. fiehri drt ay kadar savunan Erdem ve Aytekin, sonunda yiyecek ktl sebebiyle Musulu terk etmek zorunda kaldlar. Turul Bey yeniden Musul seferine kt. Kureyfl
ve Bessir karfl koyamayacaklarn anlayp flehri tahrip ederek katlar. Sultan onlar takip ederken, kardefli brahim Yinaln bir kere daha isyan etmifl olduu haberi geldi. Fatm halifesinin, Hemedan ele geiren bu Seluklu flehzdesine daha
Musulda bulunduu srada, saltanatn onaylamay vaat ettii kaydedilmektedir.
Bylece Seluklu kuvvetleri dflmanlarnn plnlarna gre blnmfl oldu.
Nitekim Turul Beyin brahim Yinaln arkasndan gitmesi, Bessir ve Kureyfle
Badad istil etmek imkn verdi (28 Aralk 1058). Beyaz fli bayraklar ile flehre
girip, Fatm halifesi adna para bastrp hutbe okuttular. Seluklu Devletinin Badad valisi ldrld. Bu durum Irakta Seluklu idaresinin kt anlamna geliyordu. Hatt Halife el-Kim Biemrillah esir alnd. Kureyfl onu bir yllk esareti sresince el-Hadisda gzetim altnda tuttu.
Turul Bey, byk skntlara sebep olan brahim Yinal isyann bastrdktan
sonra, ikinci Badad seferi iin yola kt. Daha yolda iken Kureyfle bir mektup
gndererek Halifenin serbest braklmasn, halifenin efli Hatice Arslan Hatunu da
kendisine gndermesini istedi. el-Kaim Biemrillah, Kureyfl tarafndan serbest braklnca karfllnda Bessirnin kars ve ocuklar salverildi. Sultann yaklaflmakta olduu haberi zerine Bessir hemen Badaddan ekildi. Turul Bey, Halifeyi
Nahrevanda karflladktan sonra, Ocak 1060da birlikte Badada girdiler. Turul
Beyin byk sayg gsterileri arasnda yeniden tahtna oturttuu Halife ise, ona
kendi klcn kuflandrarak minnettarln bildirdi. Sultan, Badaddaki karflklklar bastrdktan sonra byk komutanlar idaresindeki muazzam bir ordu ile Bassiryi yakalamak iin sefere kt. fiiddetle takip edilen Bessir, Suriyeye kaaca
srada vurulan atndan dflerek yakaland. Kendisi ve pek ok askeri ldrld,
kesilen bafl Badadda teflhir edildi.
Turul Bey bylece snn halifelik iin byk bir tehdit oluflturan bu meseleyi
halledip Badada dndnde, resm olarak da, halk tarafndan da byk sevgi
ve sayg gsterileri ile karflland (Mart 1060). el-Kim Biemrillah ona hilatler giydirip onuruna byk bir ziyafet dzenledi. Turul Bey, Bessirnin iflgli srasnda
ve sonraki atflmalarda byk ykm yaflayan Badadn imarn emretti. Irak flehirlerine yeni yneticiler tayin etti. Bylece blgede Seluklu idaresi yeniden ve daha gl bir flekilde kurulmufl oldu.
Turul Beyin Halifenin Kz ile Evlenmesi

Bu devirde siyasi iliflki kurmann veya mevcut iliflkileri glendirmenin bafllca yollarndan birisi, diplomatik evliliklerdi. Turul Bey ve dier hanedan mensuplar
fethettikleri lkelerin emirleri veya komflu hkmdarlarla bu tr evlilikler gereklefltirmifllerdir. rnein Turul Bey Harizmi fethettiklerinde, Harizmflhn dul kars Altuncn Hatun ile evlenmiflti. Badad seferi srasnda da Sultann yannda bulunan bu Hatun, lmnden nce (1060 yl sonu), Sultana Dnya ve hiret flerefine nail olmas iin Halifenin kz ile evlenmesini vasiyet etmiflti.
Turul Bey, muhtemelen daha nceden kararlafltrmfl olduu zere, Rey kadsn Halifeye eli olarak gnderip kzyla evlenmek istediini bildirdi. Fakat Abbsoullar kzlarnn yabanclarla evlendirilmesi deti olmad gerekesiyle teklif
reddedildi. Ancak Turul Bey vazgemek niyetinde deildi. Veziri Amidlmlk

Kndr baflta olmak zere, pek ok ileri gelen kimse Halife nezdinde, meseleyi
zmek iin elilik grevinde bulundu. Hatt din limleri de fleri bakmdan konuyu mnakafla ettiler. Halife bir ara, sultan oyalamak niyetiyle flartl olarak olumlu
cevap verdikten sonra vazgeti. Bunun zerine Turul Bey, fiil hkimiyetinin doal sonucu olarak grd bu evlilie raz gelmeyen halifenin ve adamlarnn tm
iktalarna ve tahsistlarna el koydurdu. Nihayet iki yldan fazla sren bu gerginlik,
halifenin aresiz Turul Beye boyun emesi ile sona erdi. Nikh daha nce vekiller aracl ile Tebrizde kylmfl olan Sultan, 1063 yl baflnda dn iin Badada hareket etti. 18 fiubatta bafllayp bir hafta sren bu muhteflem Trk dnnn ansna, zerinde Turul Beyin kabartma resminin ve hkimiyet sembol olan
ok ve yay iflaretlerinin bulunduu hatra bir madalyon da basld. Gelini alp Reye
dnen Turul Bey, bu evlilik yoluyla halifelik kurumu zerinde, el-Kim Biemrillahn kabullenmekte glk ektii statsn pekifltirmifl oldu.
fiEHZDE SYANLARI
Yar gebe hayat tarzna uygun olarak rgtlenen Bozkrl Trk Devletinin, sk
sk taht kavgalar ile sarslp hanedn deiflikliklerine ve zaafa sebep olan baz idar gelenekleri vard. Bunlardan biri, arkalarnda binlerce insan gcnn destei
olan boy beylerinin, boylar birlii esasna gre kurulan devlet nezdindeki temsil
gleri dolaysyla, mevcut birlii bozup yenisini yapabilecek arla sahip olmalar idi. Bahsedilen yapnn da besledii ikinci bir mesele ise, hanedann btn erkek mensuplarnn tahtta hak sahibi olduklar anlayfl idi. Bu iddiann dayana
ise, daha nce de sz edildii gibi, Tanr tarafndan yeryzn idare etmekle grevlendirilmifl olan Trk kaanna bu ltfun bir iflareti olarak verildii kabul edilen
Kut anlayfl idi. Tanr tarafndan kaana bahfledilmifl olan bu zel g kaynann, kan yoluyla getiine inanld iin, kaann soyundan gelen her erkek fert
byle bir hak iddiasnda bulunabilmekteydi. Bu uurda mcadeleye giren hanedn mensuplar, ihtiya duyduklar askeri ise devleti teflkil eden boylardan salamakta idiler. Trk Devletinde len hkmdarn yerine, byk veya kk oulun
gemesi gibi baz uygulamalar bulunmasna ramen, Kut inanc dolaysyla iyi iflleyen bir verset hukuku oluflmamfltr.
Sultan Melikflah dnemine kadar, byk lde bozkrl devlet zelliklerini yaflatan Seluklular da, doal olarak ayn gelenekleri srdrdler. Bununla birlikte
ok meflakkatli bir kurulufl serveni yaflamfl olan Seluklu ailesi, Dandnakndan
sonra toplanan kurultayda bunun deerinin farknda olarak aralarndaki dayanflmay bozmamak zere szleflmifllerdi. Ancak ayn kurultayda ortaya konulan yaplanma modeli, o gn deilse bile daha sonra emsl gsterilerek, yeni mcadelelere kap aralayacak trden bir uygulama idi. Trk Tarihinde daha nce rnei olmayan bir flekilde, ar Bey ile Musa Yabguya bugn kesin olarak bilmediimiz
sebeplerden tr tannan hkmranlk hakk, bir lde bu tr atflmalara zemin
hazrlamfltr.
Ancak bu mcadelelerin sebebinin, lkenin hnedann ortak mal saylmas dolaysyla, adet topraklarn paylafltrlmas olduu fleklindeki yorumlar ok isabetli
deildir. nk bu taht kavgalarna katlanlarn neredeyse tamam, kendisi iin ayr bir hkimiyet alan amay deil; dorudan taht ele geirmeyi hedeflemifllerdir.
Nitekim ilerinden bunu baflarp tahta geenlerin hi birisi ne lkeyi birileri ile
paylaflmfl; ne de kendisine karfl bir taht mcadelesi olduunda lke hnedann
31
32
Byk Seluklu Tarihi
ortak maldr demeyip bldrmemek iin mcadele etmifllerdir. Zira Trk Devletinde Mete Han dneminden beri merkeziyeti bir yap hedeflenmifltir. Siyas ve
SIRA SZDEetkisiyle zaman zaman lke topraklar ve siyas iktidar paraidar baz zaaflarn
lansa da, blenin meflr saylmadn, bunun olaan dfl bir durum olduunu
unutmamak
gerekir.
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
SIRA SZDE
S O R U
D fi N E L M
DKKAT
S O R U
SIRA SZDE
DKKAT
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
K T A P
AMALARIMIZ
TELEVZYON
K T A P
NTERNET
TELEVZYON
NTERNET
Trk Devletinde
hanedn deiflikliklerine ve bazen paralanmaya da sebep olabilen taht
SIRA SZDE
O R U
kavgalarnn Ssebebi
sizce nedir?
D fi rnei
NELM
Trk Tarihinde
D K K A T olmad daha nce de ifade edilen, Turul Beyin saltant dflnda
ar Bey ile Musa Yabguya tannan haklarn, yani mstakil olarak hkm srecei topraklar ve kendi
S Oadna
R U para kestirmek, hutbe okutmak gibi yetkileri hiz bir idar yaplanSIRA
SZDE
ma rnei ile karfllaflmaktayz. Oysa Turul Beyin maiyetinde kalarak bat ynnde devletin daima nn aan fetihleri gereklefltiren Kutalmfl ile brahim Yinal, benzer imtiDKKAT
yazlardan mahrum
kalmfllard.
AMALARIMIZ
N N
N N
SZDE
brahimSIRA
Yinaln
syanlar
K TilkA kurultayda
P
brahim Yinal
baflka baz hanedan mensuplar ile birlikte, fetihlerin
geniflletilmesi
greviyle
Turul
Beyin maiyyetinde yer almflt. Bu erevede devAMALARIMIZ
letin ilk iki baflflehri Niflabur ve Rey dhil olmak zere, Irak- Acem (Cibl) blgeE L E V Ztarafndan
YON
si brahimT Yinal
fethedilmiflti. Ancak Turul Bey bu fetihlerden sonra bu
topraklar ona
brakmamflt.
Bir yanda ar Bey, Musa Yabgu ve Kavurt Bey rK T A P
nekleri varken, brahim Yinal ve Kutalmfl gibi hanedan yeleriyle ilgili tutumu,
Turul Beyin hi olmazsa kendi sahasnda kuvvetli bir merkeziyeti yap oluflturNTERNET
mak istemesi
Ayrca her ikisinin de, tahta ok yakn kudretli flahT E L Eile
V Zaklanabilir.
YON
siyetler olduklar iin kontrol altnda tutulmak istendii sylenebilir.
brahim Yinal bu uygulamadan duyduu rahatszl, Pasinler (Hasankale) Zaferi dnflnde aka ortaya koydu. Sultann bu byk zafer iin flkran ifade N T E R N E T vermek istedii 400.000 dinar kabul etmeyerek, fetih hakk
si olarak kendisine
olarak toprak istedi. Hemedan ve Ciblin dier flehirlerini hkimiyetine alma istei, flphesiz Turul Beyin hedefleri ile atflmakta idi. brahim Yinalin bu flehirleri teslim etmesi yolundaki talebi reddetmesi onu Sultan ile karfl karflya getirdi. Bu arada kestirdii iki parada Turul Beyin adnn olmamas bir baflkaldrnn iflareti olmaldr. Neticede Hemedan nnde meydana gelen savaflta brahim
Yinal aabeyisine yenildi (1050). Turul Bey devletin kuruluflunda byk hizmetleri olan kardeflini affetmekte tereddt etmedi. Hatt onu, ikta edecei yere gitmek veya yannda kalmak konusundaki seimde serbest brakt. brahim Yinal
gven tazelemek ve daha fazla flphe ekmemek iin sultann hizmetinde kalmay yeledi.
Bundan sonra bir dnem artk ad sk gemeyen brahim Yinal, 1055 ylnda
Badad seferi srasnda yeniden Turul Beyin hizmetinde sahneye kar. Bununla
birlikte Bessirye karfl yardma arldnda ar davrand ve ikta topra istedii de bilinmektedir. Turul Beyin ona, Bessirye ait Rahbeyi alrsa kendisine
ikta edecei vaadi brahim Yinal hoflnut etmedi. Nitekim Sultan byle kritik bir zamanda mesele kmamas iin ona Musul valiliini verdi. Yine de Turul Bey Badada dndkten sonra Musuldan ayrlp Cible gitmeye yeltendi. Halife ve Turul Beyin araya girmesiyle geri dnd. Bessir-Fatim tehlikesine ramen Musuldan izinsiz ayrlmaya kalkflmas isyan olarak alglanmflt. Ancak kritik flartlar
33
SIRA SZDE
SIRA SZDE
dflnlerek zerine gidilmedi ve kalmaya ikna edildi. Bu durum Bessir ile Kureyflin Musulu kaflatmasna frsat verdi ve drt ay sonra flehir dflt. Turul Bey
D fi N E L M
sefere karak ikinci defa Musulu kurtard. Fakat brahim Yinaln Fatm halifesi ve
Bessir ile balant halinde Cible gitmekte olduunu haber alnca takipten vazS O R U
geerek Hemedana doru yola kt.
brahim Yinal ve daha sonra baflka Seluklu flehzdelerinin de zamanDzaman
K K A T Fatm ve flilerle iflbirlii teflebbslerinin inan tercihleri ile ilgili olduuna dair bilgi bulunmamaktadr. Bu durum Seluklu sultanna ve dolaysyla onun himayesinde bulunan
snn halifeye
SIRA SZDE
karfl giriflilen isyan hareketlerinde, siyas flantaj ve restleflme arac olarak kullanlmfltr.
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
Cible varan brahim Yinal, durumunu glendirmek iinAMALARIMIZ

Trkmenlerden asker toplarken, kuvvetlerinin bir ksmn da fli taarruzuna karfl Irakta brakmfl olan
Turul Bey, daha az bir kuvvetle ondan nce Hemedana ulaflt. Fakat kardefli ErK T A Yinal,
P
tafln oullar Ahmed ile Muhammedin de desteini alan brahim
Turul
Beyi Hemedan yaknnda yenilgiye uratt. kaleye ekilen ve drt ay kadar sren muhasara boyunca ok kritik gnler geiren Sultan, Badada efli Altuncn HaT E L Eacil
V Z Yyardm
ON
tun ve veziri Amidlmlk Kndrye ve ar Beyin oullarna
arsnda bulundu. Baflta Hatun ve ar Beyin oullar Kavurt, Alp Arslan ve Alp Sungur Yakutnin yetiflmesi zerine brahim Yinal kuflatmay kaldrp savaflarak ekilmek zorunda kald. Nihayet Rey flehri nlerinde meydana gelen son savafl kaybetNTERNET
ti ve Alp Arslan tarafndan yakaland. brahim Yinal, bir yandan Turul Bey ve saltanat iin arz ettii ciddi tehlike ve Seluklularn takip ettii snn siyasetin tersine Fatmlerle iflbirliine giriflmesi sebebiyle bu defa affedilmeyip bertaraf edildi.
ki yeeni ile birlikte yay kirifli ile bodurulmak suretiyle ldrld (23 Temmuz 1059).
Kutalmfln syan
Kutalmfl hatrlanaca zere, Seluk Beyin Arslan Yabgudan olan torunu idi. Babas Gazneli Mahmut tarafndan Kalincr kalesine hapsedildikten sonra, Yabgulu
Ouzlarn aksine ar ve Turul Beylere katlmay tercih etmiflti. Devletin kuruluflu ve ilk fetihler srasnda da yapt byk hizmetlerle ne kt. O da brahim
Yinal gibi, dorudan Sultann maiyyetinde olup, kendine ait bir hkimiyet alan
yoktu. Kutalmfl da Badad seferi srasnda Turul Beyin yannda bulunuyordu.
Hatt 1057 yl baflnda Bessiryle girdii savaflta yenilmifl bu yzden sultan tarafndan tekdir edilmiflti. Turul Beyin bu yzden Musul seferine kt ayn yl ierisinde, Kutalmfln kardefli Resl Tegin Huzistn civarnda bir isyana kalkflt. Ancak bu hareket kolaylkla bastrld. Kutalmfln bu olaydan sonra, 1058 yl baflnda Badadda Turul Bey adna yaplan trenler srasnda hl onun yannda olduu tespit edilmektedir.
Kaynaklarda fazla bilgi bulunmamakla birlikte, Kutalmfln da, kardefli Resul
Teginin de 1058 yl sonunda isyan eden brahim Yinal ile iflbirlii hlinde olduklar anlafllmaktadr. Nitekim ar Beyin oullar dflndaki hanedn yelerinin bir
flekilde memnuniyetsizler tarafnda yer aldklar ve zaman ierisinde etkisiz hle
getirildikleri grlecektir. brahim Yinaln ldrlmesinden sonra da kardefliyle
birlikte mcadeleye devam eden Kutalmfl, yenilince (Mays 1061) Ciblde Girdkh kalesine snd. Kutalmfl bu srada halifenin kzyla evlenme meselesiyle
meflgl olan Turul Beyin Humartekin komutasnda gnderdii kuvvetleri bozgu-
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Tanr vergisi bir ltf olan

kut dolaysyla, hanedan
mensuplarnn mukaddes
saylan kanlarnn aktlmas
yasakt. Bu yzden
flehzdeler ldrlrken,
hkimiyet sembol olan
kendi yaylarnn kirifli ile
bodurulurlard. Ayn
gelenek Moollarda da
mevcut idi.
Kaynak: Bu konuda daha
fazla bilgi iin bkz. Fuat
Kprl, Trk ve Mool
Sllelerinde Hanedn
zasnn damnda Kan
Dkme Memnuiyeti, Trk
Hukuk Tarihi Dergisi, I
(1944), 1-9
34
Byk Seluklu Tarihi
na uratt. Bunun zerine meseleyi halletmek grevi vezir Amidlmlk Kndrye

verildi. ki yla yakn bir sre kuflatma altnda kalan ama teslim de olmayan Kutalmfl, sonunda anlaflma istemeye mecbur kald (Haziran 1063). Ancak Turul Beyin
lm haberi gelince vezir aceleyle Reye dnd. Kutalmfl bunun zerine Turul
Beyin yerine tahta gemek amacyla mcadeleye devam etti.
DER OLAYLAR
Burada ksaca Turul Beyin hkimiyet alan dflnda, yani ar Bey ve Musa Yabgunun idaresinde kalan blgelerde meydana gelen olaylar szkonusu edilecektir.
Devlet kurulurken Mervden Niflabur ve Herat snrna kadar Horasann nemli bir
ksm kendisine verilen ar Beyin, byk oul olmasna ramen; taht konusunda ok sevdii ve ocuu olmayan kardefli lehine fedakrlkta bulunduu sylenebilir. Turul Beyin yerine kendi oullarnn geecei ve kurultayda elde ettii imtiyazl konum da bu kabul kolaylafltrmfl olmaldr.
ar Beyin merkezi Belh flehri olan Toharistan ele geirmesinden sonraki en
nemli faaliyeti, 1043 ylnda Turul Beyle birlikte Harizmi zabt etmeleridir. Daha sonra Toharistan meliki olan olu Alp Arslan ile Ceyhunu aflp Tirmizi ele geirince Karahanllar ile anlaflmazl dfltler. Karahanl Tamga brahim Han, Halife nezdindeki flikyetinden bir sonu alamad. nk Halife zaten Seluklularn
denetimi altnda bulunuyordu.
ar Beyin bafllca rakibi Gazneliler idi. Dandnakndan sonra bir rpda byk topraklar kaybedilmifl olmasna ramen; Sultan Mesudun yerine geen olu
Mevdudun ksa saltanat zamannda Gazneliler Seluklulara karfl olduklar yerde
tutunma imkn elde ettiler. Bundan sonraki Seluklu-Gazneli savafllar sonusuz
snr atflmalarna dnflt. 1059 ylnda Gazne sultan brahim b. Mesud zamannda, Seluklularla Hindikufl Dalarn snr kabul eden ve evlilik yoluyla mnasebetleri iyilefltiren bir barfl anlaflmas imzaland. ar Beyin Kirmana tayin edilen
olu Kara Arslan Kavurt da, gnmze kadar ulaflan paralarndan anlaflldna gre, babasna tbi bulunuyordu. 1059 ylnda 70 yafl civarnda vefat eden ar
Beyin topraklarnn idaresi olu Alp Arslana intikal etti. Ancak Turul Bey, brahim Yinal isyann bastrdktan sonra, onun oullar ile ilgili tayinler yapt ve Alp
Arslan da dorudan kendisine balad. Buradan da Turul Beyin Dandnakndan sonra yaplan merkeziyetilie aykr blflmden ilk frsatta geri dnmek
istedii aka anlafllmaktadr.
ar Beyin mnasebette bulunduu dier bir isim amcas Musa nan Yabgu
idi. Kurulufl srecinde Seluk Beyin hayattaki en byk olu olmak bakmndan
yeenlerinden daima sayg grmflt. Kurultayda da Herat merkez olmak zere
Gaznelilerden zabt edecei topraklarn hkimiyetini ve kendi adna para basma
hutbe okutma yetkilerini ieren imtiyazl bir konum elde etmiflti. Nitekim Musa
nan Yabgu nce Herat, arkasndan Sistn ve Bst ele geirdi. Olu Bri ile
yeeni Ertafl onun tbileri idiler. Fakat yaflnn ilerlemifl olmas onun hanednn dier mensuplarnn, zellikle de ar Bey kolunun basksna uramasna sebep oldu. Nitekim 1056 ylnda ar Beyin amcasnn topra olan Sistna girmesi, ancak Turul Beyin sert mdahalesi ile nlenebilmiflti. Hkimiyet alan giderek daralmakla birlikte, Turul Bey ldnde hayatta olan Yabgu, taht mcadelesine
girmekten de geri kalmamfltr.
Turul Beyin lm
Turul Bey, urunda yllarn harcad Halifenin kz Seyyide Hatun ile evlendikten sonra, onu Badaddan gtrmeyeceine dair sz vermifl olmasna ramen, gelini de alarak baflkenti Reye dnd. Daha nce de ld fleklinde dedikodulara
sebep olacak kadar hastalklar geirmifl olan Turul Beyin buna ramen hibir ila
kullanmad kaydedilmektedir. Reye dnnce, son yllardaki srekli yorgunluk
ve skntlarn da etkisiyle yeniden hastaland. Srekli burnu kanayan Sultan, havasnn iyi gelecei dflncesiyle Reye bal bir kye gtrld. Ancak arlaflnca
taht- revanla, Rey dflndaki yazlk saraya nakledildi ve 4 Eyll 1063 Cuma gn 70
yaflnda iken vefat etti. Hastal arlaflnca, ar Bey lmnden sonra evlendii
onun dul hanmndan olan yeeni ve vey olu Sleyman veliaht tayin etti. Geici olarak saraya defnedilen Turul Bey, Alp Arslan tarafndan Reyde Knbed-i
Turula nakledildi.
Kaynaklarn stn vasflaryla methettii Turul Bey, gerekten de milletini bir
boy teflkiltndan, belki dedesi Seluk Beyin de hayali olan bir imparatorlua ykseltti. Bundan daha da nemli olarak, soydafllarnn en hayati ihtiyac olan yeni bir
yurdun kaplarn aralad. Turul Bey flphesiz stn asker, siyas ve insan vasflar ve hlen yaflamakta olan byk eseri ile tarihe ml olmufl eflsiz bir flahsiyetti.
Kendime bir saray yapar da yanna Allahn evini infla etmezsem utanrm diyecek kadar dindar bir insan olan Turul Bey, limlere de byk sayg gsterirdi. 23
yl sren yorucu saltanat boyunca Badadda Turul Beg fiehri, baflka flehirlerde
cami, medrese, saray gibi pek ok eser de infla etmifltir.
35
36
Byk Seluklu Tarihi
zet
N
A M A
N
A M A
Seluklu Devletinin kurulufl dnemindeki idar

yaplanmasnn zelliklerini aklayabilme
1040 ylnda Gaznelilere karfl kazandklar Dandnakn savaflndan sonra devlet kuran Seluklular, Turul Beyi sultan iln ettiler. Kurultayda
ayrca dier hanedn yelerine de baz grev ve
yetkiler verildi. Ailenin en by olan Musa
nan Yabgu ve ar Bey, kendilerine ait topraklarda, kendi adlarna para basp hutbe okutmak flartyla, bir nevi bamsz hkm srme yetkisi kazandlar. Kutalmfl, brahim Yinal, Alp Sungur Yakut, Resul Tegin ve Hasan gibi nde gelen flehzdeler ise Turul Beyin hizmetinde fetihleri geniflletmekle grevlendirildiler.
Devletin kurulufl dneminde yaflanan bafllca siyas olaylar kavrayabilme
Bu erevede ilk fetihler doal olarak devletin
baflkenti Niflaburdan Orta ve Bat rana;
Mervden Harizm ve Maverannehire doru olacakt. Seluklu yneticileri ncelikle hisselerine
blgelere yerlefltikten sonra fetihlere girifltiler.
ar Bey ve Musa Yabgu, ncelikle Gazneliler
istikametinde ilerlediler. Horasana ilave olarak
Toharistan, Sistan ve Kirman alnd. Turul Bey
Taberistan aldktan sonra iki kardefl birlikte,
Cend hkimi fiah-Melikin ele geirdii Harizmi
aldlar. brahim Yinal ise mahall hnedanlar elinde paralanmfl bulunan randa baflarl fetihlerde bulundu. Baflkent onun fethettii Reye nakledildi. Hemedan ve dier Irak- Acem flehirlerinin fethi ile Seluklular, Abbas Halifelii blgesine girdiler. te taraftan Azerbaycna kadar yaylan Ouzlar, Bizans snrlarna dayandlar.
Seluklu Devleti bat istikametinde slm Dnyas ve Bizans olmak zere iki ayr hedefe ynelecektir. Devletin kurulmas zerine Ceyhunu aflp
yurt bulmak midiyle Horasan dolduran ve ister istemez islm ahaliyi incitmekte olan Ouz
gleri Bizans topraklarna ynlerdirildi. Kutalmfl, brahim Yinal, fiehzade Hasan gibi ileri gelenler ve Seluklu sultann da bizzt nclk ettii bir sre bafllad. 1048deki Hasankale zaferi
glerin nn ve Bizansla da ilk diplomatik temasn nn at. 1054 ylnda Anadoluya sefer
yapan Turul Bey, Van Gl evresinde fetihlerde bulundu.
N
A M A
N
A M A
Seluklu Devletinin slm Dnyasnda stlendii rol ve Abbas Halifelii ile iliflkilerini, siyaset
felsefesi asndan aklayabilme
Bu arada Abbas Halifesi el-Kim Biemrillah, neredeyse yzyldr Badad bask ve kontrol altnda tutan fli Bveyhoullarna karfl Turul
Beyden yardm istedi. 1055 yl sonunda Badad
seferine kan Turul Bey, flehre giriflinden nce
adna hutbe okunup, saygyla karflland. Ancak
Bveyhlerin Trk askerlerinin komutan Arslan
Bessir ve fli halk Seluklu askerlerine tepki
gsterdiler. Bunun zerine Hsrev Firuzu yakalayp hapseden Turul Bey, Bveyhoullar hanedanna son verdi. Yapt idar dzenleme ile
Badad ve dier halifelik topraklarn dorudan
Seluklu ynetimine balarken, maafl balad
Halifeyi de bir nevi memur konumuna getirdi.
Daha sonra Fatmlerden ald destekle Seluklulara karfl faaliyetlere giriflen ve halifeyi esir
alan Bessir ortadan kaldrld. Turul Bey daha
sonra, slm dnyasnda itibar vesilesi olaca
dflncesiyle, Halife el-Kimi zorla ikna ederek
kz ile evlendi.
Taht mcadelelerini idare mekanizmas bakmndan deerlendirebilme
Turul Beyin salatanat dneminde uraflmak
zorunda kald dier nemeli bir mesele ise baz hanedan mensuplarnn isyanlar oldu. ar
Bey, Kavurt ve nan Yabgu gibi hanedan mensuplarna tannan imtiyazlara bakarak, brahim
Yinal ve Kutalmfl gibi iki byk flehzde isyan
ettiler. brahim Yinal nc teflebbs olduu
ve devleti zora soktuu iin ldrld. Ancak iki
yla yakn bir sre isyan hlinde bulunan Kutalmfl, Turul Beyin lm zerine de taht davasn devam ettirdi. Turul Bey, 1063te 70 yaflnda
Reyde vefat etti.
37
Kendimizi Snayalm
1. Byk Seluklu Devleti afladaki yerlerden hangisinde kurulmufltur?
a. Malazgirt
b. Kirman
c. Anadolu
d. Horasan
e. Nes
2. Seluklular kurulufl dneminde afladaki blgelerden hangilerini ele geirmifllerdir?
a. Orta-Bat ran, Kirman-Harizm
b. Kirman-Azerbaycn-Irak
c. Anadolu-ran, Harizm
d. Suriye-Filistin-ran, Kirman
e. Taberistan-Iran, Maverannehir
3. lk Seluklu Bizans savafl afladaki tarihlerden hangisinde olmufltur?
a. 1048
b. 1040
c. 1071
d. 1045
e. 1054
4. Pasinler Savafl ile ilgili olarak afladaki efllefltirmelerden hangisi dorudur?
a. 1040, Seluklu-Gazneli
b. 1071 Seluklu-Gazneli
c. 1048 Seluklu-Bizans
d. 1054 Seluklu-Bizans
e. 1048 Seluklu-Bveyh
5. Turul Beyin Birinci Badad seferinin nedeni afladakilerden hangisidir?
a. Bizansn Halebe saldrmas
b. Bvehoullarnn Msr iflgli
c. Halifenin Reyi kuflatmas
d. brahim Yinaln isyan
e. Abbas halifesinin Bveyhoullarna karfl yardm istemesi
6. Afladakilerden hangisi Turul Beyin Badad Seferlerinin sonucu deildir?

a. Bveyhoullarnn yklmas
b. Turul Beyin Halifenin orta iln edilmesi
c. Halifenin dnyev yetkilerini resmen sultana
devretmesi
d. Fatm halifeliinin sona ermesi
e. Halifelik topraklarnn Seluklu idaresine girmesi
7. Arslan Bessir ile ilgili afladakilerden hangisi yanlfltr?
a. Bveyhlerin Trk askerlerinin komutandr.
b. Turul Beye balln bildirmifltir.
c. Fatm halifesinin destei ile Seluklularla savafla girmifltir.
d. Abbas hlifesini esir almfltr.
e. Turul Bey tarafndan ldrlmfltr.
8. fiehzde isyanlarn meflrulafltran en nemli sebep
afladakilerden hangisidir?
a. Daha fazla toprak kazanma istei
b. Hkmdarlarn meliklere uygulad basklar
c. Kut anlayfl dolaysyla flehzdelerin tahtta hak
sahibi olduklar inanc
d. lke topraklarnn blfllmfl olmas
e. Fatm Halifesinin tahrikleri
9. ar Beyin mirasnn dzenlemesine dair afladaki ifadelerden hangisi dorudur?
a. Topraklar bamsz bir hkmdar olarak Alp
Arslana brakld.
b. Topraklar Yabgu ve Alp Arslan arasnda paylaflld.
c. Turul Beye bal olmak flartyla, yerine Alp
Arslan geti.
d. Kavurt Bey babasnn lkesini ele geirdi.
e. lkesi Alp Sungur Yakutye verildi.
10. Turul Bey ile ilgili afladakilerden hangisi yanlfltr?
a. 1054 ylnda Anadoluya sefer yapmfltr.
b. Badada yapt seferlerle flilerin basksna son
vermifltir.
c. syan eden kardefli brahim Yinal ldrtmfltr.
d. 1061 ylnda vefat etmifl ve Cendde gmlmfltr.
e. Halifenin kz ile evlenmifltir.
38
Byk Seluklu Tarihi
1.
Sra Sizde 1
Seluklularn kurulufl aflamasnda karfllafltklar en mhim mesele, onyllardr birlikte mcadele ettikleri soydafllarnn, devletin babalk vazifesi gerei yerlefltirilmesi, iskn edilmesi mecburiyetidir.
2. a
3. d
4. c
5. e
6. d
7. b
8. c
9. c
10. d
Cevabnz yanlflsa Devletin Mahiyeti ve lk

Fetihler ksmn tekrar gzden geirin.
Cevabnz yanlflsa Devletin Mahiyeti ve lk
Fetihler ksmn tekrar gzden geirin.
Cevabnz yanlflsa Trk Aknlar ve Bizans mparatorluu ile liflkiler ksmn tekrar gzden
geirin.
Cevabnz yanlflsa Trk Aknlar ve Bizans mparatorluu ile liflkiler ksmn tekrar gzden
geirin.
Cevabnz yanlflsa Abbas Halifelii ile liflkiler
ksmn yeniden gzden geirin.
Cevabnz yanlflsa fiehzde syanlar ksmn
yeniden gzden geirin.
Cevabnz yanlflsa Dier Olaylar ksmn
Cevabnz yanlflsa Turul Beyin lm konusunu yeniden gzden geirin.
Sra Sizde 2
Byk Seluklu Devletinin Bizans politikasnn temelinde ncelikle, Trkmenlerin yurt ihtiyacn karfllamak zere Anadolunun fethi; ikinci olarak da Bizansn
slm Dnyas karflsndaki ilerleyiflini durdurmaktr.
Sra Sizde 3
Aslnda siyas bir lider, yani devlet baflkan olan Halife,
Bveyhoullar dneminde bu gcn nemli lde
kaybetmiflti. Fakat Turul Beyin Badad seferinden
sonra yaplan dzenlemede Badad bir Seluklu vilyeti hline gelirken, kuruma saygda kusur edilmemekle
birlikte, halife devletin maafll bir memuru durumuna
dflmflt.
Sra Sizde 4
Trk Devletinde iktidar kavgalarna ve paralanmaya,
hanedn deiflikliklerine sebep olan en nemli etken
Kut anlayfldr. Hanedan mensubu her erkee, hkimiyet mcadelesine girme flans veren bu anlayfl, hkmdar ldnde yerine veliahd tayin etmifl olsa bile, salkl bir veraset kurumunun oluflmasn engellemekteydi.
Agacanov Sergey (2006). Seluklular (Trke trc.
E.Necef - A.Annaberdiyev), stanbul.
Kafesolu brahim (1972). Seluklu Tarihi, stanbul
Kymen M.Altay (1976). Turul Bey ve Zaman,
stanbul.
Kymen M.Altay (1993). Seluklu Devri Trk Tarihi,
Ankara.
Turan Osman (2010). Seluklular Tarihi ve Trk
slm Medeniyeti, stanbul.
39
BYK SELUKLU TARH
Amalarmz
N
N
N

Seluklu Devletinin i meselelerini tanmlayabilecek,
Seluklu Devletinde bu dnem yaflanan siyas ve asker olaylar aklayabilecek,
Devletin yaps ve iflleyiflini meydana gelen deiflikliklerle birlikte aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Alp Arslan
Trkmenler
Romanos Diogenes
Karahanllar
Grcler
Fatmler
Anadolu
Malazgirt
Kavurt Bey
Ermeniler
indekiler
Byk Seluklu Tarihi
Alp Arslan Zaman
ALP ARSLANIN TAHTA IKMASI

AZERBAYCN VE KAFKASYA
SEFER
fiEHZDELERN TAYN VE
MELKfiAHIN VELAHT LAN
EDLMES
DEfiT- KIPAK VE CEND SEFER
KNC KAFKASYA SEFER
SURYE VE ANADOLU SEFER
MALAZGRT ZAFER
ALP ARSLANIN TRKSTAN SEFER
VE LM
Alp Arslan Zaman

ALP ARSLANIN TAHTA IKMASI
Taht Mcadeleleri
Hatrlanaca zere Turul Bey, 1063 ylnda vefat ettii zaman kendi ocuu olmadndan, annesiyle evli bulunduu ar Beyin olu Sleyman veliaht tayin
etmiflti. Bu srada Girdkhda Kutalmflla savaflmakta olan vezir Amidlmlk Kndr, sultann vefatn haber alr almaz Reye dnd. Sleyman tahta karp adna hutbe okuttu. Askerin yeni hkmdara itatini salayabilmek iin onlara pek
ok ihsanda bulundu. Ancak isyan henz bastrlamamfl olan Kutalmfl baflta olmak zere, byk amcalar Musa Yabgu ve ar Beyin dier oular da taht urunda mcadeleye hazr idiler. Gerekten de daha Sultann hastal arlaflp ld flayialar yayld zaman bile, Alp Arslan taht ele geirmek zere harekete
gemiflti. Turul Beyin hayatta olduunu renince geri dnmflt. Vezir Amidlmlk, Sleymann bafllca rakibi olarak Alp Arslan gryordu. Nitekim Alp Arslan, Toharistan meliki olarak babasnn hizmetinde bulunduu srada, Karahanl ve
Gaznelilere karfl kazanlan baflarlarda, brahim Yinal isyannda byk hizmetlerde bulunmufltu. ar Bey de, daha salnda liyakti dolaysyla idareyi fiil olarak ona brakmflt.
Vezir Kndr bu durumun bilincinde olarak Alp Arslana, bir eli ve kendi el
yazsyla bir mektup gnderdi. Mektupta Sleymann saltanatnn Turul Beyin istei olduundan buna rza gstermesi gerektiini, bu tarafa gelmesi hlinde kendisine ait olan Horasan ve Harizmin sahipsiz kalacan, eer istiyorsa para gnderebileceini; aksi takdirde zerine kuvvet sevk edilecei bildiriliyordu. Bu tehditleri ciddiye almayan Alp Arslan, bu karflklklardan yararlanp isyan eden Huttaln ve aaniyn emirleri zerine sefere karak onlar bertaraf etti. Topraklarn da dorudan Seluklu idaresine balad. Alp Arslan, Kutalmfln hareketinden
de haberdar olmakla birlikte nce, bu srada taht ele geirmek iin harekete geen, byk amcalar nan Yabgunun zerine Herata yrd. Yenilgiye uratp
teslim ald Yabguyu, byk hrmet gstermekle birlikte yerine iade etmeyerek
yannda alkoydu. Bylelikle Alp Arslan daha tahta kmadan nce devletin doudaki topraklarn, asi emirleri ortadan kaldrp, Yabgunun hkimiyetine son vermek suretiyle merkezi idareye balamfl oluyordu.
Dier yandan Arslan Yabgunun olu olmak hasebiyle, kendisini tahtta ncelikli hak sahibi olarak gren Kutalmfl, kardefli Resl Tegin ve kendilerine bal
Hutteln veya Huttel, Kuzey

Horasanda merkezi Hulbuk
olan Vahfl ile Ceyhun nehri
arasnda, Trkmen atlar ile
meflhur eyaletin; aaniyan
veya Saganiyn ise,
Ceyhunun Maverannehir
tarafnda, merkezi Tirmiz
olan blgenin addr.
42
Byk Seluklu Tarihi
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
Msadere devlet
memurlarnn, grevleri
srasnda
makamlarnn
SIRA SZDE
gcn ktye kullanarak
haksz kazan edindikleri
gerekesiyle, servetlerine el
AMALARIMIZ
konulmasdr.
Trkmen kuvvetlerince desteklenen 50.000 kiflilik ordusuyla, sratle Rey zerine

hareket etti. Vezirin nan Bey komutasnda zerine gnderdii kuvvetleri periflan etti. Bundan sonra payitahta girip saltanatn iln etti (Kasm 1063). kaleye snan vezir Amidlmlk, Kutalmflla ancak Alp Arslann bafl edebileceine
kanat getirerek, ona acil yardm arsnda bulundu. Vezirden Reyi terk etmemesini isteyen Alp Arslan, Musa Yabgu meselesini hlleder etmez Reye doru
harekete geti. Bu srada Yunus Yinaln oullar Erdem ve Erbasgan Kazvnde
Alp Arslan adna hutbe okuttular.
Kutalmfl, Alp Arslann Niflabura vardn renince, iki ordu arasnda kalmamak iin Reyden karak ona doru ilerledi. Kutalmfl, Alp Arslann kendisine bu
mcadeleden vaz gemesi iin yapt ary, saltanatn babasndan dolay ncelikle kendi hakk olduunu syleyerek geri evirdi. Bu durumda savafl kanlmaz oldu. Damgn civarnda Milh vadisinde iki Seluklu flehzdesinin ordular karfl karSIRA SZDE Alp Arslann ordusunun hareketini zorlafltrmak iin blgeyi
flya geldi. Kutalmfln
batakla evirmesi ifle yaramad. Bugnn kendisi iin uursuz olduuna inanan
Kutalmfln savafl geciktirmesi de mmkn olamad. Sonunda iki ordu arasnda vuD fi N E L M
k bulan meydan savaflnda Kutalmfl yenildi ve hayatn kaybetti. Kardefli, oullar
Sleymanflah ve Mansur esir edildiler. Kutalmfln lmne alayp zlen ve yasO R U onu Reyde Turul Beyin yanna defnettirdi. Kutalmfln bertan tutan Alp SArslan,
raf edilmesine bakan Sleyman ise, aabeyi Alp Arslana direnemeyeceini anlayarak fiiraza ekildi.
Vezir zaten Alp Arslann tarafna dnmfl bulunuyordu.
DKKAT
Alp Arslan 23 Ocak 1064 tarihinde, baflkent Reye girip tahta oturdu. Kutalmfl
olayn gz nne alarak mcadeleye girmeyen Kavurt Bey de, geri dnerek KirSIRA SZDE
manda Alp Arslan adna hutbe okuttu. Vezir Amidlmlk Kndr, Alp Arslann
melik iken de veziri olan Nizamlmlkn tahrikleri sonucunda nce azledildi. Ardndan tahtAMALARIMIZ
mcadeleleri srasnda yapt harcamalar yznden sulanarak mallar msadere edildi. Bir sre sonra da idam edilmek suretiyle hayatn kaybetti.
N N
Seluklu Devletinin
K T A Pidare mekanizmas hakknda daha fazla bilgi iin bkz. M.Altay Kymen, Seluklu Devri Trk Tarihi, Ankara 1989
K T A P
Abbas THlifesi
E L E V Z Y O N ile liflkiler
TELEVZYON
NTERNET
Nevbet aldrmak, hutbe

okutmak, para kestirmek
gibi nemli saltanat
almetlerinden biriydi.
Bamsz hkmdarlar
gnde befl ezan vakti,
vasallar ise vakit
saraylarnn kapsnda davul
(tabl) vurdururlard, buna
nevbet denirdi.
SIRA SZDE
Turul Beyin ld haberi Badada ulafltnda, Halifenin veziri yas iln edip taziyeleri kabul etti. Bununla birlikte el-Kaim Biemrillah, Seluklularla yaplmfl olan
anlaflmay Turul Beyin hayatyla snrl sayarak hutbeden onun adn kard. Ay N T devletine
ERNET
rca Seluklu
tbi olan blge emirlerini, Seluklu idaresinden kurtulmak
konusunda istiflare etmek zere Badada ard. Halife bununla da yetinmeyerek,
Seluklularn Irak umum valisi (amd) olan Eb Said Kainye, Turul Bey ldne gre grevinin sona erdiini bildirdi. Bunun zerine Badadda oturmakta olduu saray surlarla tahkim eden amd, Seluklu saray nnde nevbet aldrmaya devam ederek, bir sre halifeye karfl direndi. Seluklu Devletinin dier grevlileri de,
kendilerini gvende hissetmedikleri iin onun etrafnda toplandlar.
Halife, Seluklu idaresinden kurtulmak iin, Iraktaki Seluklu grevlilerini kastederek, din adamlarndan mslmanlarn emirinin iradesine, yani halifeye karfl
koyanlarla savafllmas gerektiine dair bir fetva ald. Hatt bafllca grevi vergi toplamak olan amdi tutuklayp bu zaman ierisinde toplad vergileri de geri ald.
Halifenin Turul
Beyin vefat zerine Seluklu idaresinden kurtulmak, yeniden siyas g
SIRA SZDE
elde etmek iin ald bafllca tedbirler nelerdir?
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
3. nite - Alp Arslan Zaman
Bununla birlikte Halife, Badada gelen mahall emirlerden umduunu bulamad. Hatt Musul emiri Mslim b. Kureyflin Seluklu sarayn ve Badad istil giriflimi, ancak dierlerinin karfl koymas ile nlenebildi (Aralk 1063). Mslimin bu
teflebbs, siyas ve asker gc byk lde zaafa uramfl olan halifeliin bu tr
mdahalelere msait hale geldiini gsteriyordu. Yani Musul emiri de tpk Seluklular gibi, Halifeyi kendi denetimi altna almak istiyordu.
Nihayet Reyde tahta oturan Sultan Alp Arslan, adna hutbe okutulmas ve para
kestirilmesi istei ile Badada bir heyet gnderdi. Halife el-Kaim Biemrillah, Mslimin cretine bakarak, bu zamana kadar takip ettii Seluklu aleyhtar politikann
aksine, hi bir itirazda bulunmadan Badad camilerinde Alp Arslan adna hutbe
okuttu (27 Nisan 1064). Badadda Alp Arslan adna para kestirildi. Halife, Seluklu elisi ve devlet erknnn hazr bulunduu bir toplantda, siyas yetkilerini sultana brakt malum anlaflmay yenilemeye mecbur oldu. Bununla ilgili menflur Sultan Alp Arslana gnderildi. Halife ayrca hilatlar ve baflka saltanat almetleri ile
birlikte Alp Arslana kuflandrlmak zere bir kl gnderdi. Sultan da ok deerli
hediyelerle halifeye mukabelede bulundu.
Sultan Alp Arslan tahta oturur oturmaz, amcas Turul Beyin son gnlerinde
evlenip Reye getirdii halifenin kz Seyyide Hatunu da bu elilik heyetiyle birlikte Badada babasna gnderdi. Seluklu Devleti ile Abbs Halifelii iliflkileri,
Alp Arslan zamannda devletin sarslmaz kudreti ile orantl olarak, problemsiz
bir flekilde yrtld. Alp Arslan kzn, lmnden ksa bir sre nce, halifenin
torunu ve veliahd ile evlendirerek (Haziran1072) halifelik kurumuyla balarn
glendirmeye alflmfltr.
AZERBAYCN VE KAFKASYA SEFER

Alp Arslan bylece devlet otoritesini, taht davaclarna ve Halifeye karfl tartflmasz bir flekilde hkim kld. Sonra da amcas zamannda olduu gibi, bat ynnde
geniflleme siyaseti takip ederek, ilk olarak Rum gazasna kt. 1064 fiubatnda
Reyden kp Azerbaycana ulaflan Seluklu ordusu, Tutegin adl bir beyin kalabalk bir Trkmen topluluu ile hizmetine girmesiyle daha da glendi. Uzun zamandr bu blgede aknlarda bulunan Tutegin, tecrbeleri dorultusunda Sultana tavsiylerde bulundu. Grcleri arkada brakarak Anadoluya gaza etmenin
tehlikeli olacana ikna ettii Alp Arslana, klavuzluk etme grevini stlendi. Sultan ordusunun bir ksmn veziri Nizamlmlk ve olu Melikflh idaresinde Nahcivanda braktktan sonra Grcistana girdi. Tiflis-oruh arasnda fiavflata kadar pek
ok kaleyi fethetti. Grc kral IV. Bagrat, Seluklu ordusunun bu ilerleyifli karflsnda cann glkle kurtard. Lori blgesi Ermeni prensi, Alp Arslana kzn vermek suretiyle onun dostluunu kazand. Balln bildirdikten sonra Sultann izniyle lkesine dnd. Seluklu ordusu harekta devamla Ardahann kuzeydousunda bulunan Ahalkeleki fethetti.
Bu arada Melikflah ve Nizamlmlk de, Aras Nehri boyunca ilerleyerek nce
Anberdi, arkasndan Srmeliyi fethettiler. Henz 12 yafl civarnda bulunan Melikflah komutasnda ilerleyen Seluklu ordusu, Meryem-nifln kalesini kuflatt. Buras
salam surlar ve gl kysnda (Gke Gl) bulunmas dolaysyla ok muhkem bir
kale idi. Nizamlmlk gemiler ve kayklar yaptrarak kuflatmay fliddetlendirdi. Seluklu askerleri yanafltrlan merdivenlerle surlara trmandlar. Seluklu ordusu ok
kayp vermesine ramen sonunda, bir rivayete gre, gece meydana gelen depremde yklan dou surlarndan flehre girmeye muvaffak oldu.
43
44
Byk Seluklu Tarihi
Bundan sonra Seluklu ordusu birleflerek Sepidflehr ve Lal (Allaverdi) flehirlerini ok fliddetli savafllarla ele geirdi. Grc meliki Gurgen sultana eli yollayarak
anlaflma istedi. stei kabul edilerek Seluklu Devletine baland.
Aninin Fethi
SIRA slm
SZDE
Cizye,
devletlerinde
mslman olmayan
ahliden alnan bafl
vergisine denir.
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Seluklu ordusu yoluna devamla Kars-Ani blgesinden Anadoluya girdi. Alp

Arslan bu gzergh zerinde bulunan iki kale ahalisinin mslmanl kabul etmesinden sonra, Ani nne gelerek flehri kuflatt. Vezir Nizamlmlk buradan
Halifeye bir fetihnme gndererek, Sultann bu zamana kadarki baflarlarn sayp Bizans ucundaki Aninin kuflatldn bildirdi. Ani, Bizans mparatorluunun
Ermenileri i blgelere tehcir politikas erevesinde, Bizans tarafndan ilhk
edilmifl olup Bizansl bir vali ve garnizon komutan tarafndan korunuyordu. Son
derece mstahkem bir flehir olan Ani taraftan Arpaay Nehri, dier taraftan ise
her birinin zerinde kaleler bulunan dalarla evrili idi. Bu dalk taraf ayrca Arpaaydan balanan sularla doldurulmufl bir hendekle de tahkim edilmiflti. Sultan Alp Arslan flehrin karflsnda ordughn kurunca, ekinlerin ve su kanallarnn
korunmas ile grevli Bizans askerleri onlar blgeden karmak istediler. Ancak
savaflmaya cesaret edemeyerek ekildiler. Bundan sonra fliddetli bir muhasara
bafllad. fiehrin nisbeten alak bir kesimine yanafltrlan ahflap bir burtan mancnk ve okularla hcm edilmesine ramen bafllangta bir geliflme kaydedilemedi. Hatt geri ekilmek bile dflnlrken, Aninin savunmasndan sorumlu komutanlarn i kaleye ekilmesi ahlinin direncini krd. Yeniden saldrya geen
Seluklu ordusu saman ve toprak uvallaryla hendei doldurmak suretiyle Aniye
girdi. Onbinlerce insann toplanmfl olduu ifade edilen flehirde pek ok esir ve
ganimet alnd (16 Austos 1064). kale de etin bir direnifl gstermekle birlikSIRASultann
SZDE
te mdafiler,
bizzt kumanda ettii saldrlar sonucunda, aresiz cizye
demeyi kabul ederek teslim oldular.
O ada ok sayda kilisesi ile meflhur olan Aninin fethi slm Dnyasnda bD fi N E L M
yk bir sevin yaratt. Halife bu vesile ile tebrik mektubu gnderdii Alp Arslana
Eblfeth (Fethin babas) unvan verdi. Alp Arslan flehri fieddad emiri Menuehrin
S O R UAninin savunma, imar ve inflas iin gerekli tedbirleri ald; camiidaresine brakt.
ler infla ettirdi. 20 Austos Cuma gn, Fethiye adyla camiye evrilen katedralde
Cuma namazn
Sultan, ertesi gn buradan ayrlarak 40 km. kadar batda buD K K klan
AT
lunan Kars nlerine geldi. fiehrin hkimi Ermeni prensi Gagik, Sultann istei zerine huzuruna kt. Siyah elbiseler ierisinde gelen Gagik, Turul Bey ldnSIRA SZDE
den beri yas tutmakta olduunu beyan ederek Alp Arslann gnln kazand.
Sultan kendisine ballk bildiren Ermeni prensi Karsa geri gnderdi. Ancak Ani
rneine bakarak
gelecek endiflesine dflen Gagik, ksa bir sre sonra Kars KayAMALARIMIZ
seri evresinde baz yerler karfllnda, Bizans mparatorluuna terk etti.
N N
Ani hakknda
bilgi iin bkz. M.Fahrettin Krzolu, An fiehri Tarihi (1018K daha
T A fazla
P
1236), Ankara 1982
fiEHZDELERN
TAYN VE MELKfiAHIN
TELEVZYON
VELAHT LN EDLMES
Aslnda Kafkasya ve Anadoluda baflarl bir sefer yrtmekte olan Alp Arslan, Kirman meliki olan kardefli Kavurtun isyan ettii haberini ald. Bunun zerine aceNTERNET
leyle Karstan
ayrlmak zorunda kald. Gerekten de amcazdesi Erbasgan ile iflbirlii yapan Kavurt, Alp Arslana bal fiebnkre emiri Fazlyay malup edip fii-
45
raz iflgl etti. Sultan bunun zerine sratle Kirman zerine yrd. Kavurt Beyin
snd kaleden karak af dilemesi zerine mesele zlmfl oldu.
Buradan Merve gelen Alp Arslan, komflu hkmdar ve emirlerin de hazr bulunduu muhteflem bir dn treni ile baz ocuklarn evlendirdi (Eyll 1065).
Arslanflah Gazne sultan brahimin kz ve kendi kzn da brahimin olu ile evlendirdi. Ayrca Alp Arslann daha melik olduu dnemde Karahanl brahim Tamga Hanla yapt anlaflmaya gre, olu Melikflah Hann kz Terken Hatun ile
kendi kzn da yine Hann olu fiemslmlk Nasr ile evlendirdi. Szkonusu evlilikler diplomatik bakmdan ok nemli idi. Bu dnler vesilesi ile Merv flehri de
bafltanbafla donatlmflt.
Sultan Alp Arslan bu merasimden sonra, yine grkemli bir trenle olu Melikflah veliaht tayin etti. Veliahtnn atnn dizginini bizzt tutan Alp Arslan onu
mcevherlerle ifllenmifl altn bir tahta oturttu. Orada hazr bulunan herkesten ona
itaat konusunda yeminle sz ald. Sultan daha sonra olunun veliahtln Halifeye de onaylatt. Melikflahn adnn kendisinden sonra hutbelerde okunmasn
emretti.
Alp Arslan daha sonra baz oullar ile hanedan mensuplarn lkenin eflitli
yerlerine tayin etti. Daha nce Herat elinden alp zel statsne son verdii byk amcalar nan Yabguyu Mazenderna, tahttan indirdii kardefli Sleyman
Belhe, oullarndan lyas aanyana, Arslan Argunu Harizme, Arslanflah
Merve, Ertafl (brahim Yinaln kardefli)n olu Mesud ve Mevdudu da Bagflur ve
sfizara tayin etti. Bu hanedan mensuplar, kurulufl srasnda ar Beye, nan
Yabguya, hatt Kavurta tannan yetkilere sahip olmadklar iin, merkeziyetilie
aykr bir durum yoktu. Bu grevlendirmeler ynetimde sorumluluk paylaflm
(lfl) gelenei erevesinde yaplmfl olup, bylece meliklerin idar tecrbe kazanmas amalanyordu. fiehzdelerin kard isyanlar, lkenin hanedann ortak
mal sayld iin bir nevi pay almaya ynelik giriflimler olarak grmek doru deildir. nk bunlar kk bir alanda bamszlk kazanmay deil, Seluklu Devleti tahtn ele geirmeyi hedeflemifllerdir.
Alp Arslann flehzdeleri lkenin eflitli yerlerini idare etmekle grevlendirmesini
mahiSIRA SZDE
yeti bakmndan deerlendiriniz.
DEfiT- KIPAK VE CEND SEFER
Terken, bu Hatunun zel

ismi olmayp, Karahanl
melikelerine verilen Trke
bir unvandr. Seluklu
hkmdarlaryla evlenen
baflka Karahanl prensesleri
de bulunmakla birlikte,
Melikflahn hanm olan
Terken Hatun meflhur
olmufltur.
D fi N E L M
D fi N E L M
Sultan Alp Arslan bu merasim ve dzenlemeleri yaptktan sonra, 1065 yl sonunda

S O R sahilinden
U
byk bir ordu ile Ceyhun Nehrini geip, Aral Gl ve Hazar Denizi
dolaflarak Ouzlarn yurtlarndan olan Mankfllaa girdi. Bu seferin amac gayr mslim Trklerle iflbirlii ederek ticaret yollarnn gvenliini bozan Kpak ve TrkDKKAT
menleri cezalandrmakt. Bu havalinin dil blgesi ile balantl canl bir ticaret hayat vard. Bu akfln bozulmas doal olarak Seluklu Devletinin ekonomisini de
SIRAmalup
SZDE edip itat
olumsuz flekilde etkilemekte idi. Sultan Alp Arslan, Kpak reisini
altna ald. Buradan Araln kuzeyine ve sonra dousuna yneldi. Bu blgelerde yaflayan gebeleri de kendisine baladktan sonra ata yurdu Cende
vard. MuhtemeAMALARIMIZ
len Kpaklardan olan Cend emiri Alp Arslan hediyelerle karfllayarak hrmet gsterdi, ona balln bildirdi. Alp Arslan byk dedesi Seluk Beyin Cendde bulunan mezarn da byk bir saygyla ziyaret etti. Artk Seluklularn
K TbirA u
P flehri olan
Cendin hkimiyetini olu Melikflaha verdi. Bylece Seluklulara bal olan Harizmin dou ve batsndaki yerler de topraklarna katlmfl oldu. Bu seferle blgenin
ve ticaret yollarnn gvenliini salayan Sultan Harizme, oradan
T E L Eda
V ZMerve
Y O N dnd.
N N
NTERNET
SIRA SZDE
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
46
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Byk Seluklu Tarihi
1067 ylnda bir kez daha Kavurt Beyin isyanyla karfllaflan Alp Arslan yeniSIRA yrd.
SZDE
den Kirmana
Kavurt Bey, Melikflahn veliahtln kabul etmedii iin
onun adn hutbeden karmflt. Sultan Alp Arslann Atabeg avl komutasnda
gnderdiiD nc
kuvvetleri, Kavurt Beyin Erbasgan idaresindeki ordusunu yenfi N E L M
di. Kavurt bunun zerine Ciruft kalesine snp bir kere daha af istedi. Kirman,
kendisine bal kalmas flartyla kardefline brakan Alp Arslan, buradan ikinci
S O R U
Kafkasya seferine
kt.
Kara Arslan Kavurt
D K K A TBey daha Turul Beyin lmnden sonra taht ele geirmek istei ile
sfahna yrmfl, ancak Alp Arslann duruma hkim olduunu grerek Kirmana dnmflt. Ancak
daha sonra 1065te Sultann Ani seferinde, flimdi de Deflt-i Kpakta olmaSIRA SZDE
sndan yararlanarak isyan eden (1067) Kavurt Bey, her defasnda zr dileyip affedilmesine ramen, bu da onun son isyan olmad. 1069 ylnda, Kuhistan sahibi Fazlya ile ittifak hlindeAMALARIMIZ
isyan edince, Sultan bizzt Kirmana yrd. Fazlya Nizamlmlk tarafndan
malup edilince, Kavurt da affedilmesini istedi. Ancak Alp Arslann askerlerine vaadlerde
bulunarak, uygun zamanda saldrmay plnlad renildi. Kavurtla iflbirlii yapanlardan
K Tldrld.
A P
tesbit edilenler
Ancak olayn boyutlar tahmin edilenin zerinde olunca Sultan
geri ekilmeye karar verdi. Sonra Kavurtun olu Sultanflah, bir ordu ile babasna karfl
gnderdi. Fakat onun yenilgiye uramas ve Alp Arslann Bat seferine kmas zerine meT E L E V Z kald.
YON
sele srncemede
N N
KNC KAFKASYA SEFER

NTERNET
Yakndou Trklnn belkemiini oluflturan Mslman Ouzlarn Hazar DeniNTERNET

zinin gneyinden gne paralel olarak, gayr mslim soydafllar da, kuzeyden
g ediyorlard. Peenek, Ouz ve Kpak boylarnn kalabalk kitleler hlinde gelifli, Kafkaslar ve Karadenizin kuzeyinde, Balkanlarda alkantlara yol amakta idi.
Nitekim bu yzden Kafkaslardan gneye inen Kumuk ve Alanlarla Hazarlarn kalntlar Azerbaycnda byk sarsnt yarattlar. Buralarda Seluklulara bal olarak
hkm sren fieddad ve fiirvanflahlar gibi emirlikler onlara karfl koyamadlar. Bu
yzden Grc/Abhaz meliki Bagrat, fiekiyi istil edip Berdaaya kadar ilerledi.
Anadoluya giden g yollarnn kesilmesi gibi olumusuz bir sonu da douracak
olan bu durum, Alp Arslan yeni bir bat seferine mecbur etti.
Sultan 1067 yl Kasm aynda Arrna gelince fiirvanflah ve fieddad emiri huzuruna ktlar. Seluklu ordusu Aras geerek Grcistana girdi. fiekiyi geri ald. Bagratn fiekiye tayin etmifl olduu Agsartan adl vali, deerli hediyelerle Sultann huzuruna kp balln bildirdi ve onun eliyle mslman olmay istedi.
Grc kral savaflmaya cesaret edemeyerek kat. Seluklu ordusu gnefl flnn
szmad ormanlarda ancak neft makinalar ile karlan yangnlarla alan yollardan ilerleyebiliyordu. Grcistann merkezi olan Kartli blgesine giren Alp
Arslan birok flehir ve kaleyi ele geirdi. ok fliddetli geen kfltan muzdarip olan
Seluklu ordusu bir mddet Karsta kaldktan sonra Tiflise geldi. fiehri zapt eden
Sultan, burada bir cami yaplmasn emretti. Bagrat bunun zerine Alp Arslana
eliler gndererek yllk vergi demek kaydyla tbiyet arz etti. Kzn Seluklu
sultan ile evlendirdi. Alp Arslan Rustov ve Tiflisin idaresini fieddad emiri Fazlna brakarak Horasana dnd.
Seluklu ordusunun ayrlmasndan sonra Kafkasyada, aslnda Seluklu Devletine karfl isyan mahiyeti taflmayan baz karflklklar kt. Bu havalideki fetihleri dolaysyla blgeyi iyi tanyan Emir Savteginin buraya gnderilmesi zerine
karflklklar giderildi.
SURYE VE ANADOLU SEFER

Alp Arslana Kadar Anadolu Aknlar
Seluklu Devletinin kuruluflunda byk emek ve zahmetler ekmifl olan Trkmenler, hl bir yurt bulmak zorunluluu ile gmeye devam etmekte idiler. Bilindii gibi bu gler, devlet politikas olarak Seluklu sultanlar ve hanedan yelerinin de rehberliinde Anadoluya ynlendirilmekte idi. Nitekim Sultan Alp Arslan
da 1064 ve 1067 yllarnda, Kafkasya ve Azerbaycan seferleri ile Trkmenlerin
Anadoluya uzanan yollarnn gvenliini salamfl bulunuyordu. Ani-Kars blgesini fethederek, yine bu srece katkda bulunmufltu. Bununla birlikte Seluklu sultanlarnn, herhangi bir sebeple douda meflgl olduklar zamanlarda da fetihler
durmuyor, Trkmen kumandanlar nclnde doal seyri ierisinde ilerliyordu.
Nitekim bu erevede fetihleri yrten meflhur Slr- Horasan, Gmfltegin,
Afflin, Ahmedflah ve Artuk gibi komutanlar, Seluklulara tbi kk mslman
emirliklerin topraklarn s olarak kullanp, gney ve i Anadoluya kadar aknlar
dzenlemekte idiler. Ancak bu aknlarn bafllca amac, savafln en doal kazanc
olmakla birlikte, yalnzca ganimet elde etmek deildi. Szkonusu aknlarn stratejisi iyi incelendiinde bu savafllarn temel hedefinin asker sefer yollarn ele geirmek, gl Bizans kalelerinin savunmasn zayflatmak ve mmkn olduunca az
kaypla ifli bitirmek olduu anlafllmaktadr. Ancak btn bunlara ramen, zellikle Seluklu sultanlarnn himayesinde olmayan aknlar, zaman zaman Bizans kuvvetleri tarafndan durdurulabiliyordu. Anadolunun sarp fizik corafyas, ok iyi
tahkim edilmifl kale ve flehirlerine uygun kuflatma aralarndan ve donanmdan
yoksun olan Trkmenler bazen baflarsz oluyorlard. Dflman tarafndan takip
edildiklerinde de, gidebildikleri son yere, Azerbaycana kadar ekilmek zorunda
kalyorlard. Fakat bu faaliyetleriyle her hlkrda Anadolunun fethini kolaylafltracak zemini de hazrlyorlard. yle ki Anadolu fetihleri 1067 ylnda Kayseriye
kadar genifllemiflti. Hatt Diogenesin faal siyasetine ramen, Sultan Alp Arslann
nnden kaan akrabas Erbasgan yakalamakla grevlendirilen Afflin Bey, bu takip srasnda rahatlkla Sakaryay aflp Marmara kylarna ulaflabilmiflti (1070).
Diogenesin Malazgirte Kadarki Faaliyetleri

Bizans mparatorluu da pek tabi, giderek bymekte olan Trk tehlikesinin
farknda idi. Bununla birlikte stanbulda yaflanan taht ve nfuz mcadeleleri
devleti zaafa uratmfl bulunuyordu. Bu durum Trk istilsna zamannda mdahalede bulunmay engelliyordu. Eyaletlerdeki asker kuvvetler olduka g kaybetmiflti. mparator Konstantinos IX. Dukasn yetiflkin bir varis brakmadan lm zerine kars Eudokia, Romanos Diogenes adl komutan ile evlenerek onun
tahta gemesini salad.
Artk yeni imparatorun yegne hedefi Trk tehlikesini bertaraf etmekti. Bu
maksatla derhl harekete geti. 1068 baharnda Bulgaristan ve Makedonya askerleri ile Uzlar (gayr mslim Ouzlar) ve Franklar gibi muhtelif unsurlardan devflirilmifl cretli ordusuyla yola kt. Trkmenlerin Niksar ele geirdiklerini renince gzerghn deifltirip, Kayseri zerinden Sivasa geldi. Divrii civarnda karfllaflp savafla girdii bir Trk birliini yenip ekilmeye mecbur etti. Sonra asl hedefine doru gneye dnd ve Suriyeye vard. Halep yaknndaki Menbici ele geirip ahalisini esir ve katletti (Kasm 1068). Artah ve Azaz kalelerini de zapt edip, ayn flekilde yamalad. Diogenesin asl hedefi Suriyenin kaps durumundaki Ha-
47
48
Byk Seluklu Tarihi
lebi ele geirmekti. Bununla birlikte ordusunun alkla karfl karflya kalmas onu
dnmeye mecbur etti. Fakat dnerken Trklerin bu blgeden Anadoluya giriflini
engeleyecek bir savunma tedbiri olarak, Menbici tahkim etti. Ancak o daha Orta
Anadoluya varmadan Trkmen komutan Afflin, Sakarya havzasna kadar girip
Amoriumu zabt etti, pek ok esir ve ganimet ele geirdi. Btn bu olanlar karflsnda aresiz kalan mparator, ordusunu Trklere karfl savaflmak zere Anadoluda datarak stanbula dnd.
Hz kesmeyen Trk aknlarna karfl, ertesi yl tekrar sefere kan mparator Diogenesin flimdiki hedefi ise Trk aknlarnn ss olan Ahlatt. Diogenes, Kayseri-Sivas zerinden Paluya kadar geldi. Ancak Trk aknclarnn Konyaya girmeleri ve Malatya blgesini korumakla grevli Ermeni Philaretosun yenilip kamas
zerine stanbula dnmek zorunda kald. mparatorun 1070 ylnda bir kere daha
sefere kma giriflimi ise muhalifleri tarafndan engellendi. Bunun zerine Trklere karfl Malatyaya Philaretos, Sivasa da Manuel Komnenos komutasnda iki ordu gnderdi.
Alp Arslann amcasnn olu olup Kavurt Beyin isyanna destek veren ve yenildikten sonra kaan Erbasgan, Yabgulu Trkmenleri ile Kafkasya blgesinde faaliyetlerde bulunuyordu. Alp Arslann bu tarafa ynelmesi zerine, onun nnden
ekilerek sratle Anadoluya girdi. Sultan tarafndan kendisini takiple grevlendirilen Afflinin nnden kaarken, Sivas yaknnda karfllaflp savaflmak zorunda kald Manuel Komnenosu esir ald. Fakat stanbula gitmek niyetinde olduunu anlatp esirleri serbest braknca btn maiyyeti ve Manuel ile birlikte stanbula giden Erbasgan Diogenes tarafndan ok iyi karflland. Onu takip ederek hi bir engelle karfllaflmadan Marmara kylarna ulaflan Afflin, mparatoru Erbasan iade etmemesi durumunda, mevcut anlaflmay bozarak lkesini yamalamakla tehdit etti.
Nitekim mparatordan red cevab alan Afflin, Honaza kadar aknlarda bulundu.
ok miktarda ganimetlerle birlikte dnerken ar kfl flartlar sebebiyle kayplara
urad. Yine de Trk aknlarnn ss olan Ahlata dnd. Erbasgan meselesini ve
Bizansa karfl baflarlarn, bu srada Suriye seferinden dnmekte olan Alp Arslana
bir mektupla rapor etti.
Alp Arslann Suriye Seferi

Bizans mparatorluunun ticar karlar dolaysyla, Fatm Halifelii ile yakn
iliflkileri bulunmaktayd. Hatrlanaca zere, Turul Bey zamannda yaplan anlaflma ile, stanbuldaki camide Fatm halifesi yerine Abbas halifesi adna hutbe
okutulmas kabul edilmiflti. Bu durum Fatmlerle Bizans arasnda ksa sreli biri souklua sebep olsa da, iliflkiler zaman ierisinde tabii seyrine girmifl bulunuyordu. Fatmlerin Bizans ile ittifaklar, takip ettikleri din siyaset ve snn islm
dnyas iin tehdit oluflturmalar Alp Arslann dikkatini bu yne ekiyordu. Bu
arada Fatm Devletindeki i karflklklar, dnemin en byk gc olan Seluklu Devletinde yank buldu. Fatm veziri Eb Cafer b. Hamdn, Alp Arslan anlaflmazlk hlinde bulunduu ordu komutan Bedrlcemliye karfl Msra davet
etti (1070). Fatmlere tbi olan Halep emiri de, sefere kmas durumunda Sultana yardm vaadinde bulunuyordu.
Msr seferine karar veren Sultan, hem Diogenesle birlikte Trklere karfl saldrya geen Bizansa gzda vermek; hem de Suriye istikametinde ilerlerken arkasnda prz brakmamak dflncesiyle Anadoluya geldi (Temmuz 1070). Van Glnn kuzeyinden Malazgirt nlerine geldi. nce Malazgirti, sonra Turul Beyin
1054de ald, fakat dflt anlafllan Ercifl kalelerini kolaylkla ele geirdi. Ora-
49
dan gneye dnerek Mervan emirinin idaresindeki Amid (Diyarbakr)e geldi. tatsiz tutumu sebebiyle cezalandrmak istedii Emir Nizameddinin yerine kardeflini atamaya karar verdi. Ancak emirin af dilemesi ve pek ok hediyeler sunmas
zerine yoluna devam etti. Siverek ve Tulhum kalelerini aldktan sonra Ekim
1070de, Urfay kuflatma altna ald. Dnemin byk flehirlerinden olan Urfa, surlar dolaysyla ok iyi korunuyor; Bulgar Basil adl bir komutan tarafndan mdafaa ediliyordu. Alp Arslan, bu sefere destek sz vermifl olan Halep Mirdas emiri
Mahmudu da yardma ard ise de gelmedi. Daha fazla zaman kaybetmek istemeyen Alp Arslan, iki ay kadar sren Urfa kuflatmasn 50.000 dinar hara deme
teklifini kabul ederek kaldrd.
Alp Arslan bundan sonra Frat Nehrini geerek (20 Ocak 1071) Halep yaknlarna geldi. fiehrin hkimi Mirdas emiri Mahmud, Fatmlerle olan iliflkilerinin etkisiyle itatsizlik gsteriyordu. Alp Arslan bunun zerine flehre zarar vermek istemedii halde Halepi kuflatmaya karar verdi (Nisan 1071). Ancak Diogenesin Suriye
seferinde de grld gibi, Bizansn da hedefinde olan bu u flehrini kl zoruyla almay ve slm hududunu zayflatmay uygun bulmad. Bir ay kadar sren kuflatma sonunda annesi ile birlikte Alp Arslann huzuruna kp af isteyen Mahmud
Abbs Halifeliine ve Seluklu Devletine ballk flartyla grevine iade edildi.
Diogenes Yeniden Anadoluda

Sultan Alp Arslan Halebden Msra gitmeye hazrland srada gelen Bizans elisi, mparatorun Ahlat, Ercifl, Malazgirt ve Menbic kalelerinin iade edilmesini istediini, aksi taktirde byk bir orduyla geleceini bildiriyordu. Diogenesin sefere
kmak yerine eli gndermesini, onun zayflna yoran Alp Arslan, eliye sert bir
SIRA SZDE
slpla olumsuz cevap verdi. Ancak 13 Martta stanbuldan hareket
eden mparatorun byk bir ordu ile Erzuruma doru ilerlemekte olduu haberi kendisine
ulaflnca telaflla dnfl yoluna girdi. Kuvvetlerinin bir ksmn, DFatmlere
fi N E L M karfl Suriyede brakp Frat geti. Seluklu ordusu nehri geerken hayvanlarnn bir ksm telef olduu gibi, iflin aciliyeti dolaysyla hareket kaabiliyeti zayf birlikler de
S O R U
terhis edilince mevcudu bir hayli azalmfl oldu.
DKKAT
Dikkat edilecek olursa Sultan Alp Arslann Halebi kuflatmas ve mparatorun
byk bir
ordu ile stanbuldan yola kmas ayn gnlere rastlamaktadr. Oysa artk bir imparatorluk hline gelmifl olan Seluklu Devletinin bu seferden, daha hazrlk
haberSIRAaflamasnda
SZDE
dar olmas gerekirdi. Vezir Nizamlmlkn Siyasetnme adl eserinde naklettii bilgi,
devletin gizli haber alma, bilgi toplama konusundaki eksikliini aka ortaya koymaktaAMALARIMIZDostlarm
dr. Buna gre Alp Arslana istihbart teflkilt kurulmas teklif edildiinde
dflman, dflmanlarm dost gsterirler endiflesi ile reddetmiflti.
N N
K T Aelisi,
P
Seluklu ordusunun Suriyeden telaflla dnflne flahit olan Bizans
durumu
mparatora bildirdi. Hatt Alp Arslann takviye kuvvetler toplamak zere Urfadan
Musula gitmesi de, mparatordan korkup rana kat fleklinde rapor edildi.
T E L E V Z YSlav,
ON
Diogenese gelince Balkan ve Anadolu vilyetlerinden, Ermeni,
Bulgar,
Grc, Alman, Frank, Peenek, Uz ve Kpak gibi eflitli milletlerden toplad ordusuyla Anadoluya girmifl bulunuyordu. Bizans ordusunun arlklar 3.000 araba
ile ekilirken, 1.200 kiflinin kulland ve 100 hayvann ektii
devasa bir mancNTERNET
nklar da vard. Ayrca ordunun ark, lamc, arabac, mancnk gibi teknik snfn toplamnn 100.000i, kumandan/subay saysnn 30.000i bulduu kaydedilmektedir. Rakamlar mbalaal gibi grnse de, Bizans ordusunun mevcudunun
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
50
Byk Seluklu Tarihi
Seluklu ordusu ile kyaslanamayacak kadar ok olduu anlafllmaktadr. Nitekim

bu orduda yer alan Uzlarn mevcudunun dahi 15.000 olduu kaydedilmektedir.
Netice olarak, 600.000 gibi ok abartl baz rivayetlere ramen Bizans ordusunun
200.000 civarnda olduu kuvvetle tahmin edilmektedir.
Alp Arslan ise, Azerbaycn/Hoyda bir ksm kuvvetlerin katlmasn bekledikten sonra Meyyfarkn, Erzen ve Bitlis yoluyla Ahlata vard. Savafln ciddiyeti dolaysyla hatunu ve ocuklarn vezir ile birlikte Tebrize gnderirken, lrse olu
Melikflah yerine geirmelerini istedi. Alp Arslan Ahlata geldiinde huzuruna kan Afflin Bey, Anadolu gazalarnda ve zellikle Erbasgan takibi srasnda yafladklarn ve Rumlarn kendileriyle savaflacak kudrette olmadn anlatarak onu
mitlendirdi. Anadolu gazalar ile flhret bulan Afflin, Sanduk, Artuk, Dilmaolu,
Mengcik, Daniflmend, avl ve Porsuk gibi bey ve Mervanoullar ile bir ksm
mahall mslman kuvvetlerinin katlmyla Seluklu ordusunun mevcudunun da
50-60.000 civarna ulaflt anlafllmaktadr.
MALAZGRT ZAFER
Fersah bir islm uzunluk

birimi olup 3 mile eflittir. Bir
mil yaklaflk 2 km. olduuna
gre bir fersah da 6 km.dir.
Bizans ordusu Kapadokyaya ulafltnda toplanan harp meclisi nasl bir strateji uygulanmas gerektii konusunu tartflt. Bazlar Seluklu ordusunu i blgelere, ekerek ve iafle imknlarn yok ederek hrpalamay nerdiler. Dierleri ise deil Erzurumda durmay, rana varp tm slm lkelerini istil etmeyi, yani hucmu
neriyorlard. kinci grfle uyan Diogenes, yoluna devamla Erzuruma geldi. Ordusundan 10.000 kiflilik bir birlii, douda gvenlii salamak ve ordusuna erzak
salamak zere Abhazyaya gnderdi. 30.000 kiflilik bir kuvveti ise Trk asll Tarkhaniotes ve Frank Russel komutasnda, yollarn emniyetini salamalar iin Ahlata
sevk etti. Alp Arslann da tam Ahlta ulaflt srada, Seluklu nc birlikleri, Sanduk Bey idaresinde Bizans kuvvetlerini baskna urattlar. Dalan askerler Malatya blgesine kaarlarken mparator, Ermeni Basil idaresinde yeni bir kta asker
yollad. Basil, esas Seluklu ordusunun henz gelmediini ve Bizans nc birliklerini datan kuvvetlerin Ahlat garnizonu askerleri olduunu zannediyordu. mparatoru da bu flekilde bilgilendiren Basilin askerleri l veya esir olarak imha olduundan geriye haber getirecek bir kifli bile kurtulamad.
Bu arada Diogenes, zayf bir mfreze tarafndan korunmakta olan Malazgirti
alarak, bafllama sz vermesine ramen, mdafileri ve halktan kaamayanlar
katletti. Sultan Alp Arslan da bu srada, yannda yukarda saylan kumandanlar
olduu hlde Malazgirte doru ilerlemekte idi. Seluklu ordusunun aniden gelifli karflsnda flaflknla dflen Bizans ordusu, yryfln durdurup Malazgirte
10 km. kadar mesafede, Rahva ovasnda ordughn kurdu. Ancak kararghn
mparatordan nce hkim tepelere kuran Alp Arslan, 24 Austos gn ilerleyerek dflmann bir fersah yaknna geldi. Sultan yine de, kuvvet azl dolaysyla bir meydan savaflna girmek konusunda tereddtl idi. Bu yzden bir yandan
da dflman hakknda bilgi toplamak ve mparatora barfl nermek zere bir elilik heyeti gnderdi.
Abbs halifesinin sultana gnderdii bn Mhellebn ve Savtekinden oluflan
heyet, Sultann sulh teklifini Diogenese ilettiler. mparator nc birliklerinin hezimete uramasna ve ordusundaki itatsizlik emarelerine ramen, saysal stnln verdii gururla, teklifi ok kaba bir flekilde geri evirdi. Seluklu ordusu hakknda kendisine verilen yanltc bilgilerin de etkisiyle, barfln Reyde yaplacan,
kendilerinin sfahnda, hayvanlarnn ise Hemedanda kfllayacan syleyerek
meydan okudu. Diogenes ayrca bu seferin, Bizans bakmndan o gne kadarki
Trk aknlar ile yakn iliflkisini ortaya koyan, kesin sonu almaya ynelik bir intikam seferi olduunu anlatan flu cmleleri sarf ediyordu: Rum (Roma) lkesine yaplanlar, aynyla slm lkelerine yapmadka dnmeyeceim. Bu sefer iin muazzam paralar sarf ettim. Nasl dnerim?
mparatorun cevab, mensup olduklar dine ve millete hizmet iin, idealleri urunda yalnzca kazanmaya odaklanmfl, Seluklu ordusu zerinde olumsuz bir etki yapmad. Abbs Halifesi de, bu harbin slm Dnyas iin arzettii ehemmiyet
dolaysyla, hazrlatt bir dua metnini btn slm lkelerine gndererek Alp Arslann ordusu iin Allaha yakarlmasn istedi.
mamnn tavsiyesiyle savafl mslmanlar iin zel bir gn olan Cumaya brakan Alp Arslan, ordusunun maneviyatn ykseltecek tedbirler de alyor, bu savafln bir kader savafl olduununun bilinci ile Cuma namazndan sonra ordusuna
flyle hitap ediyordu: Burada Allahtan baflka sultan yoktur. Emir ve kader onun
elindedir. Bu sebeple benimle birlikte savaflmak veya ayrlp gitmek konusunda serbestsiniz. Askerleri hibir flekilde ayrlmayacaklarn beyan ederken zerine beyaz
bir elbise giyen Sultan, eski Trk detine gre atnn kuyruunu balad. Gs
gse harp edeceinin iflareti olarak, ok ve yayn atp, kl ve topuzunu ald. Ey
askerlerim! Eer flehit olursam bu beyaz elbise kefenim olsun. O zaman ruhum
gklere ykselecektir. Melikflah yerime tahta karnz ve ona bal kalnz. Zaferi kazanrsak nmzde ok hayrl gnler olacaktr szleriyle artk savafla hazr
olduunu gsteriyordu (Turan 2010, Kymen 1972).
Gece boyunca Trk askerlerinin boru, davul ve tekbir sesleri ile uykusuz braklan Bizans ordusunda da, ertesi gn kendi adetlerince benzer trenler, ayinler
yapld. Nihayet 26 Austos 1071 Cuma gn, le namazndan sonra iki ordu
harp dzeni ald. Bizans ordusunun merkezinde mparator bulunuyor, sa kanada
Nikephoros Bryennios, sol kanada Aleates, art kuvvetlere ise Andronikos Dukas
kumanda ediyordu.
Sultan Alp Arslan ise ordusunu iki ana blme ayrmfl bulunuyordu. Tarank
adl kumandann emrine verilen ve daha kalabalk olan ikinci ksm, drde ayrlarak nceden savafl alannn yanlarndaki tepelere pusuya yatrlmflt. Bunlarn bir
blm Bizans ordusunun gerisini tutacak ve keflif yapacak; dierleri ise sras geldiinde dflman kuflatp ok yamuruna tutacaklard. Sultan Alp Arslan komutasndaki birinci ksm ise, Diogenesin karflsnda yerini ald. Savafl Murat suyunun bir
kolu zerinde, Malazgirt nndeki Rahva ovasnda cereyan ediyordu. Seluklu askerlerinin ok yamuruna tutarak tahrik etmesi zerine, Bisans ordusu an sesleri
eflliinde harekete geti. Bizans ordusu, kendilerine oranla ok az olan bu kuvvetleri ezmek hevesiyle hcuma kalkt. Seluklu birlikleri taktik gerei, yenilmifl gibi
yaparak ve saa sola dalarak geri ekilmeye baflladlar. Bu takip srasnda pusularndan kan Trk askerleri dflmann sa kanadn bozguna urattlar. Bu srada
Peenek ve Uz askerleri de daha nce szlefltikleri gibi Seluklu saflarna getiler.
Bizans ordusunda bulunan bu gayr mslim Trklerin, Seluklu ordusu evresinde keflif yaparlarken, ayn dili konufltuklarn duyunca, savafl srasnda taraf deifltirmek iin anlafltklar rivayet edilir.
mparator ordusunun sa kanadnn bozulmas zerine, sol kanad yardma ard. Ancak onlar da Bizans ordusunun arkasna sarkan Trk askerlerince kuflatlp yenilgiye uratldklar iin yardma gelmeleri mmkn olamad. Ermeni kuvvetleriyse zaten savafl baflladnda firar etmifllerdi.
51
52
Byk Seluklu Tarihi
Sahte ricat Trklerin ok

eski zamanlardan itibaren
Malazgirtte, Mohata hatt
Prevezede uyguladklar bir
harp taktiidir. Dflmana
saldran askerler yenilmifl
gibi yapp sratle geri
ekilirken, yanlarda nceden
pusuya yatrlmfl olan
birlikler karak dflman
arkadan evirir ve bir
ember ierisinde kalan
dflman imha ederlerdi.
Muharebeyi byk bir ustalkla yneten Alp Arslan sahte ricat, turan taktii
veya kurt oyunu denilen Trk savafl taktiini uygulayarak kuvvet azlnn zaafa
dnflmesine engel oldu. Diogenes nihayet, Trk birliklerini takip ederken pusuya dfltn anlayp geri ekilmeye karar verdi. Fakat daha savafln sonucu belli
olmadan, art kuvvetler komutan Andronikos, mparatorun bozguna uradn
ilan edip kat. Bununla birlikte kuflatmann tam ortasnda kalan Diogenes, esir dflene kadar klcyla kahramanca savaflt. Nihayet elinden yaralanan ve at vurulunca yere dflen Diogenes esir edildi.
fiekil 3.1
Malazgirt Savafl
Kaynak: Kymen
(1972)
25-26 Austos saat 13.30a kadar iki taraf Ordularnn tertipleri
fiekil 3.2
Malazgirt Savafl
Kaynak: Kymen
(1972)
Bizans Ordusunun 26 Austos 1071 saat 15.30dan saat 19.30a kadar kuflatlmas ve yok edilmesi
53
Bylece akflama kadar sren muharebede Bizans ordusunun byk ksm imha edildi. Baflta mparator olmak zere, pek ok kifli de esir dflt. Seluklu ordusunun elde ettii ganimetin haddi hesab yoktu. Bu benzeri az grlmfl fevkelde, inanlmas zor bir olayd. Diogenes, Sultann huzuruna zincire vurulmufl ve
boynuna esaret niflanesi olan lale taklmfl olarak karld. Dier esirlerin ona gsterdii sayg ve bn Mhellebann flahitlii ile teflhis edildi.
Malazgirt Savaflnda karfl karflya gelen Seluklu-Bizans ordularnSIRA
yaplar
SZDEbakmndan
karfllafltrarak deerlendirin.
D fi N E L tenkit
M
Seluklu sultan, mparatoru barfl teklifini reddetmesi yznden
etmenin dflnda, ona kt muamelede bulunmad. Hatt onu zlmeyiniz mparator!
nsanlarn maceralar byledir szleri ile teselli etti. Diogenese
kaftan ve
S O Rhilat,
U
klah giydirildi. zerinde kelime-i flehadet bulunan bir sancak hediye edildi. Aflada okuma parasnda detay verilen konuflmalardan sonra bir anlaflmaya varld.
DKKAT
Buna gre Bizans imparatoru flu hususlar yerine getirmeyi taahhd ediyordu.
mparator serbest braklmas karfllnda 1,5 milyon dinar fidye verecek
SIRA SZDE
Bizans Devleti yllk 360.000 dinar vergi deyecek
Seluklu Sultan talep ederse, mparator asker yardmda bulunacak
Tahtn muhafaza edebildii takdirde, nceden mslmanlarn elinde olan
AMALARIMIZ
Antakya, Urfa, Malazgirt ve Ahlt Seluklulara terk edecek
Bizans lkesindeki tm mslman esirler serbest braklacakt.
Bu anlaflmadan kan en nemli sonu, Bizans mparatorluunun Seluklu
K T A P
Devletine bal duruma gelmifl olmasdr. Nitekim vergi ve askeri yardm mkellefiyeti yannda imparatora hilat giydirilmifl olmas bunun ak delilleridir. Tarihilerden anlaflmann flartlarn zaferin bykl ile uygun bulmayanlar olduu gibi,
T E da
L E Vvardr.
Z Y O N Bir hafta
bu vesile ile Alp Arslann yce gnllln ne karanlar
kadar misafir edilen Diogenes, nihayet 200 kiflilik bir Trk mfrezesi eflliinde,
10.000 dinar da yol harl verilerek, stanbula gitmek zere uurland.
Bununla birlikte her iki hkmdar da, bu anlaflmann uygulanabilmesinin
mNTERNET
paratorun hayatta kalmasna bal olduunu, Diogenesin stanbula dnemeden
taht kaybedebilecei ngrmfllerdi. Nitekim Diogenes daha Sivasa vardnda
tahtnn Mihail VII. Dukas tarafndan ele geirildiini rendi. Yine de Alp Arslann yardmna da gvenerek mcadeleye devam etti. Ancak yenilgiye urad.
Manastra kapanmaya sz verdi ise de, Mihail Dukas onun gzlerine mil ektirerek
aclar ierisinde lmne sebep oldu.
te yandan slm leminde byk sevince yol aan Malazgirt Zaferi, her tarafa
fetihnmeler gnderilerek duyuruldu. Halife el-Kaim Biemrillah 12 Eyll gn Badada ulaflan fetihnmeyi devlet erknnn huzurunda merasimle okuttu. Halife, Alp
Arslana bu vesile ile bir tebrik mesaj gnderdi. Badadda, halkn da coflkuyla katld flenlikler yapld. Hatrlanaca gibi, Trkler Yakndouya girdiklerinde slm
Dnyasnn karfl karflya olduu en byk dfl tehlike, ataa kalkmfl olan Bizans
mparatorluu idi. Seluklular tarafndan ilerleyifli durdurulan Bizansn, bu kararl ve
son byk girifliminin de bofla kmas Mslmanlara genifl bir nefes aldrmflt.
Diogenesin taht kaybetmesi zerine, Bizans ile yaplmfl olan anlaflma hkmsz kald. Alp Arslan bunun zerine, dostu imparatorun intikamn da bahane ederek, komutanlarna Anadolunun fethini emretti. Bu anlaflmann yrrlkte kalmas durumunda bile, Bizans topraklarna yaplan Trkmen aknlarnn nn kesileceini iddia etmek mmkn deildir. Zira Ouzlar/Trkmenler, bir yurt bulmak
mecburiyeti ile Dandnakn savaflndan beri, Seluklu Devletinin politikalar er-
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
54
Byk Seluklu Tarihi
evesinde Anadoluya aknlar yapmakta idiler. yle ki daha Malazgirt Savafldan

nce Sakarya havzasna kadar ulaflmfllard. Ancak Bizansn henz Trklere karfl
koyacak ve onlar takip edebilecek kuvveti bulunmaktayd. Bu yzden Trkmenler, Bizans taarruza geince gidebildikleri yere kadar geri ekilmeye mecbur kalyorlard. Oysa Malazgirt yenilgisinden sonra Bizans, neredeyse yz yl boyunca bir
daha bu byklkte bir ordu toplayamayacak ar bir darbe yedi. Baflka bir deyiflle, bu zaferle Bizansn asker gc krlnca Trkler, bundan byle gvenli bir flekilde Anadoluya yerleflmek imkn bulmufllardr. Malazgirt Zaferi bu bakmdan
Anadolunun yurt tutulmas bahsinde tam anlamyla bir dnm noktas olmufltur.
Nitekim ok ksa bir sre ierisinde Dou Anadolu blgesinde Saltuklular, Mengcikler, Daniflmendliler gibi beylikler kuruldu. 1075 ylnda Sleymanflahn zniki
fethiyle kurulan Trkiye Seluklu Devleti ve Kk Asya Anadolunun vatan haline gelmesi de flphesiz bu zaferin eseridirler.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Malazgirt zaferinin
Trk Tarihi bakmndan nemini nasl aklarsnz?
SIRA SZDE
ALP ARSLANIN TRKSTAN SEFER VE LM
fi N bir
E L Mzamandr seferde bulunan Sultan Alp Arslan, Malazgirt savaflnBir yldan Duzun
dan sonra sfahana dnd. Burada zafer mnasebetiyle tbi emir ve hkmdarlarn ve elilerin
kabul etti. Ancak bir sre sonra Trkistana sefere kS O Rtebriklerini
U
mak zorunda kald.
Bilindii gibi Maverannehirde aaniyan ve Harizmin hkimiyeti konusu
DKKAT
Gaznelilerle Karahanllar arasndaki bir mesele olarak Seluklulara miras kalmflt. Karahanllarla, Alp Arslann Toharistan meliklii srasnda da eksik olmayan sSIRA SZDE
nr atflmalar,
flimdi damad fiemslmlk Nasr Han ile oullar Ayaz ve lyas arasnda da sryordu. Nasr Hann douda meflgul olmasndan yararlanan Toharistan meliki Ayaz onun topraklarna saldrd. Geri dnp Ayaz yenilgiye uratan
AMALARIMIZ
Han, Seluklu
melikine ar kayplar verdirdi. Ayrca Alp Arslann kz olan eflini
de, kardefli lehine casusluk yapt sulamasyla dverek lmne sebep oldu.
Alp Arslan bu geliflmeler zerine Karahanl hkmdarn cezalandrmak iin
K T A P
200.000 kiflilik bir ordu ile sefere kt. Seluklu ordusunun Ceyhun Nehrinden geifli bir ay srd. Sultann ilerleyifli Maverannehir snrndaki Barzam kalesinin direnifliyle duraklad. Batn inanfll olduu sylenen Yusuf el-Harezm adl kale koT E L E fazla
V Z Y O direnemeyeceini
N
mutan, daha
anlaynca teslim olmaya karar verdi. Ancak
rivayete gre srlar ortaya kmasn diye kars ve ocuklarn kendi elleriyle ldren Yusuf, bir suikast pln yapt. Sultann huzuruna karldnda izmesinin
koncuna saklad
N T E R N E T haneri karp zerine atld. Alp Arslan ve komutanlarndan
Gevheryin ar flekilde yaralandlar. Yusuf, Sultann adamlar tarafndan hemen
orada ldrld. Ancak Sultan Alp Arslan da ald yaralarn tesiri ile drt gn sonra 25 Kasm 1072 tarihinde flehit oldu. lm karflklklar nlemek dflncesiyle
bir mddet gizli tutuldu. Cenazesi daha sonra Merve getirilerek, orada babas ar Beyin yanna defnedildi.
Alp Arslann saltanat bn-i Kemlin Yavuz Sultan Selimin saltanat iin yapt benzetmede olduu gibi, ikindi gnefli gibi glgesi uzun, fakat vakti ksa bir saltanat oldu. Ancak dier tm olaylar yok saylsa bile Trk, slm ve Dnya Tarihinde ok mhim bir yer tutan, Anadolunun Trkiye olmasn salayan Malazgirt zaferi, onun ve askerlerinin lmsz bir hizmeti olarak tarihe gemifltir.
Sultan Alp Arslan bunun yansra, slm dnyasn ieriden tehdit eden ve Fatmler eliyle siyasallaflan aflr flilie karfl da, Nizmiye adyla meflhur olan medreseler yaptrarak, fikir dzeyinde de snn islma byk hizmetler yapmfltr.
N N
55
zet
N
A M A
Seluklu Devletinin i meselelerini tanmlayabilme

ocuu olmayan Turul Beyin 1063 ylnda lmesi zerine, yerine veliahd tayin ettii, ar
Beyin olu Sleyman tahta oturdu. Ancak daha
Turul Bey zamannda brahim Yinal isyanna
destek veren ve sonra kendisi isyan eden Kutalmfl da, saltanat ele geirmek zere harekete
geti. nce Sleymann tahta gemesi iin gerekenleri yapan vezir Amidlmlk Kndr, Kutalmfl karflsnda tutunamad. Bunun zerine zaten taht ele geirmek zere harekete gemifl
bulunan Alp Arslandan yardm istedi. Alp Arslan, saltanat davasna kalkflan Musa Yabguyu
etkisiz hle getirdikten sonra, Kutalmfln zerine yrd. Yenilgiye urayan Kutalmfl hayatn
da kaybetti. Alp Arslan bundan sonra taht ele
geirdi. Kardefli Sleyman fiiraza ekildi. Ancak
Alp Arslann Kirman meliki olan kardefli Kara
Arslan Kavurt Bey, bafllangta mcadeleye girmeyip lkesine dnd ise de daha sonra defalarca ayakland. Kavurtun isyanlar bastrlsa da
mesele tam olarak zlemeyip Melikflah zamanna intikal etmifltir.
Alp Arslan dneminde zlmesi gereken dier
nemli bir mesele ise halifelikle ilgili idi. nk
Halife el-Kaim Biemrillah, Turul Beyin lm
zerine Seluklu sultannn adn hutbeden karmflt. Bununla da yetinmeyerek, Irakdaki Seluklu memurlarnn yerine kendi adamlarn atamflt. Bu durum Turul Beyin hilafet kurumu
zerinde oluflturduu statnn deiflmesi anlamna geliyordu. Halife bu konuda blgedeki mahalli emirlerin yardmna baflvurmay denedi ise
de sonu alamad. Alp Arslan rakiplerini bertaraf
ettikten sonra Badada bir heyet gnderip saltanatnn onaylanmas istedi. Halife bu istei yerine getirmek ve Turul Bey zamannda yaplmfl
olan anlaflmay yenilemek zorunda kald. Alp
Arslann tayin ettii Seluklu memurlarnn greve bafllamasyla Irakda hkimiyet yeniden kurulmufl oldu.
N
A M A
Seluklu Devletinde bu dnem yaflanan siyas ve

asker olaylar aklayabilme
Sultan Alp Arslann ilk seferi, devletin bat siyaseti dorultusunda 1064 ylnda, Azerbaycan ve
Kafkasya zerine oldu. Anadolu seferlerinin gvenlii iin nce Grcistana girdi. Tiflis-oruh
arasndaki birok yer fiavflata kadar fethedildi.
Grc kral kaarken baz yerel yneticiler ballk bildirdiler. fiehzde Melikflah da Nizamlmlk ile birlikte Nahcivanda nemli fetihler yapt. Seluklu ordusu Sepidflehr ve Lali ald. Grc
meliki Grgen Seluklu Devletine baland. Alp
Arslan yoluna devamla Anadoluya girdi. Bizansa
tbi Ermeni prensliinin idaresinde iken Bizans
imparatoru tarafndan ilhk edilmifl olan Ani flehri kuflatld. Bu mstahkem flehir, fliddetli bir muhasara ile ele geirildi (16 Austos 1064). slm
dnyasnda da byk sevin yaratan bu olay zerine Halife Sultan tebrik ve taltif etti.
Sultan 1065 yl sonunda, Deflt-i Kpak zerine
bir sefer dzenledi. Mslman olmayan Trklerle iflbirlii ederek blge ticaretini sekteye uratan Kpak ve Trkmenleri kendisine balad.
Szkonusu gayr mslim Trkler, Hazar Denizinin kuzeyinden batya g ederken Hazar-Karadeniz arasnda da skflkla ve karflklklara
sebep olmakta idiler. Onlarn gneye inmeye
zorlad topluluklar Kafkasyada Trkmenlerin
Anadolu g yollarn tkamakta ve tehdit etmekte idiler. Bu yzden ikinci Kafkasya seferine kan Sultan Grcistanda Tiflis dahil bir ok flehri
zabt etti (1067 sonu). Grc meliki de yllk vergi demeyi kabul etti.
Bu arada Bizans mparatorluunda mparatorie
Eudokia ile evlenerek tahta geen Romanos Diogenes, Trkleri Anadoludan atmak zere harekete geti. nk Trk istils Sakarya kylarna
ulaflmfl bulunuyordu. Her ne kadar Bizans ordular karflsnda ekilmek zorunda kalsalar da,
Trkmenler yurt bulmak mecburiyeti ile lm
pahasna mcadele etmekte idiler. Diogenes Malazgirtten nce, biri Suriyeye kadar uzanan iki
sefere bizzt kumanda etmifl olmasna ramen
netice alamad.
56
Byk Seluklu Tarihi
Alp Arslan ise 1070 ylnda Ercifl ve Malazgirti

fethetti. Diyarbakr ve Urfay kuflatp Bizansa
bir nevi gzda verdikten sonra Suriyeye ilerledi. Amac Snn slm dnyas iin byk tehlike
oluflturan Fatm halifeliini cezalandrmakt. Ancak Halep emirinin itatsizlii sebebiyle bu flehri
muhasara ettii srada Bizans imparatorunun Erzuruma doru ilerlemekte olduunu renerek
sratle geri dnd. Ksa sre ierisinde ancak
toplanabilen 50-60.000 kiflilik ordusu ile yaklaflk
drt misli ve ar techizatl Bizans ordusuyla savaflmaya mecbur kald. Seluklu ordusu, 26 Austos 1071 Cuma gn Malazgirtte meydana gelen
savafl kazand. Esir dflen Bizans imparatoru yaplan anlaflmada senelik vergi demeyi, Seluklu
Devletine tbiyeti kabul etti. Bu anlaflma Diogenesin taht kaybetmesi sebebiyle yrrle giremedi. Ancak bu savaflta Bizans ordusunun bir
daha toparlanamayacak flekilde ezilmifl olmas,
Trkleriin Anadoluyu fethinin nndeki engelleri kaldrmfl oldu.
Diogenesin lm zerine beylere Anadolunun
fethini emreden Alp Arslan sfahana dnd. Bu
srada Belh meliki olan olu ile Karahanl hkmdar fiemslmlk Nasr arasndaki snr atflmalar had safhaya ulaflmflt. Hann Alp Arslann
kz olan eflini de dverek ldrd haberi zerine Trkistan seferine kt. Ceyhun kysndaki
Barzam kalesi komutan Seluklu ordusuna bir
hayli direndi. Alp Arslann huzuruna ktnda
haneriyle onu yaralad. Sultan ald yarann etkisi ile drt gn sonra flehit oldu.
N
A M A
Devletin yaps ve iflleyiflini deiflikliklerle birlikte

aklayabilme
Sultan Alp Arslan 1066 ylnda Radgnda dzenlenen bir trenle olu Melikflah veliaht tayin etti. Bununla veliahtln kurumlaflmas ve saltanat
kavgalarnn nlenmesini amalamfl olmaldr.
Alp Arslan bundan baflka oullarn ve baz hanedan munsuplarn da lkenin eflitli blgelerini idare etmekle grevlendirdi. Ancak bu tayinler Seluklu Devletinin kuruluflu srasnda yaplan paylaflmdaki yetkilerden yoksun olduu iin,
devletin paralanmasna sebebiyet verecek nitelikte deildi. stisna olarak ar Bey ve Musa
Yabguya verilen imtiyazlarn, daha Turul Bey
zamannda kstlanmas yoluna gidilmifltir. Alp
Arslan zamannda bu politika daha da yerleflerek, giderek daha merkeziyeti bir yap ortaya
kmfltr. Buna ramen meydana gelen taht kavgalar ise kut inancndan kaynaklanmakta olup,
blnmeye deil, genellikle taht ele geirmeye
ynelik idi. fiehzde isyanlarna destek veren
Trkmenlerin de flehzdelerin bertaraf edilmelerine paralel olarak idare mekanizmasnn dflnda
kaldklar anlafllmaktadr.
57
Kendimizi Snayalm
1. Alp Arslann tahta geifli srasnda karfllaflt bafllca sorun afladakilerden hangisidir?
a. Kardefli Sleymann veliahd olmas
b. Vezir Amidlmlk Kndrnin kendisini tehdit
etmesi
c. Kardefli Kavurtun isyan giriflimi
d. Kutalmfln isyan
e. aaniyan ve Huttaln emirlerinin itatsizlii
6. Alp Arslann kinci Kafkasya Seferinin sebebi afladakilerden hangisidir?

a. mparator Diogenesin Ahlat kuflatmas
b. Grc melikinin Aniyi istil etmesi
c. Hazarn kuzeyinden Avrupaya g eden Ouzlarn yaratt karflklk
d. Mervan emirinin isyan
e. fiehzde Erbasgan cezalandrmak
2. Alp Arslann halifelikle ilgili politikasn afladakilerden hangisi tanmlar?

a. Halifenin tm isteklerini kabul etmifltir.
b. Turul Bey zamanndaki staty aynen srdren bir anlaflma imzalamfltr.
c. Badad Halifenin idaresine brakmfltr.
d. Halifeye karfl Fatmlerle iflbirlii etmifltir.
e. Dflmanlktan dolay Halifenin kzn Badada
iade etmifltir.
7. Alp Arslann Suriye seferinin amac afladakilerden

hangisidir?
a. Halep emirini cezalandrmak
b. mparatorun ele geirdii Menbici geri almak
c. Ermenilerin elinde bulunan Urfay almak
d. Hallarla savaflmak
e. Fatmleri cezalandrmak
3. Alp Arslanin Birinci Kafkasya ve Azerbaycn seferinde afladaki yerlerden hangileri fethedilmifltir?
a. sfahan, Azerbaycan
b. Van, Ani, Ahlat
c. Meryemnifln, Ahalkelek, Srmeli, Ani
d. Ani, Malazgirt, Kafkasya
e. Erzurum, Ahlat, Gence, Grcistan
4. Alp Arslann Deflt-i Kpak seferinin sebebi afladakilerden hangisidir?
a. Kpak Hannn isyan etmesi
b. Harizm valisinin daveti
c. Cendi topraklarna katmak istemesi
d. Ticaret yollarnn gvenliinin salanmas
e. Anadolu seferlerinin nn ama gerei
5. Alp Arslann baz hanedan yelerini vilayetlere atamas ile ilgili afladaki ifadelerden hangisi yanlfltr?
a. Meliklerin ynetim tecrbesi kazanmas salanmaktadr.
b. lke hanedann ortak mal olduu gerekesiyle
blnmektedir.
c. Ynetimde sorumluluk paylaflm gerei grevlendirilmifllerdir.
d. Egemenlik paylafllmad iin merkeziyetilie
aykr bir durum yoktur.
e. Bu flehzdelere, kurulufl dnemindeki gibi genifl
yetkiler verilmemifltir.
8. Malazgirt Savafl ile ilgili afladaki ifadelerden hangisi yanlfltr?

a. Seluklu Devleti ile Bizans mparatorluu arasnda gemifltir
b. 26 Austos 1071 tarihinde olmufltur
c. Bizans ordusu eflitli milletlerden toplanmfl cretli bir ordudur
d. Seluklu ordusu Bizans ordusundan kalabalk
olduu iin savafl kazanmfltr
e. Alp Arslan savafltan nce Diogenese barfl nerisinde bulunmufltur.
9. Afladakilerden hangisi Malazgirt Savaflnn sonularndan biri deildir?
a. Bizans mparatorluu Anadoluyu tamamen
kaybetmesi
b. Trklerin Anadoluya gven ierisinde yerleflebilmeleri
c. Bizans ordusunun byk lde imha edilmifl
olmas
d. Dou Anadoluda Trkmen beyliklerinin kurulmas
e. Anadolunun Trk Yurdu haline gelmesi
10. Alp Arslann Trkistan Seferi ile ilgili afladaki ifadelerden hangisi yanlfltr?
a. Sefer Barzam kalesinin direnifli sebebiyle duraklamfltr.
b. Barzam kalesi Melikflah tarafndan zapt edilmifltir.
c. Seferin sebebi Karahanllarla yaflanan snr atflmalardr.
d. Karahanl hkmdar, Sultann kzn ldrmfltr.
e. Alp Arslan, Trkistan Seferi srasnda flehid edilmifltir.
58
Byk Seluklu Tarihi
Okuma Paras
Romanos Diogenes Esir Olarak Sultann Huzuruna

Getirildiinde Aralarnda Getii Sylenen Konuflma
Sultan- Dostluk kurmak zere sana Halifenin elilerini
grdermedim mi? Ama sen dostluktan kandn. Sana dflmanlarmn geri verilmesi iin (Erbasgan kastediyor) Afflini gndermedim mi? Fakat sen Para sarfettim, byk
bir ordu topladm, buralara kadar geldim, aradm yakaladm. lkeme yaplanlar slm lkelerine yapmadka
nasl dnerim? dedin. Serkeflliinin sonunu beendin mi?
mparator- lkelerini almak iin trl kavimlerden ordu
topladm, paralar sarfettim. Memleketim ve kaderim senin
elindedir. Bu hlimle (Ayaklarndaki zincir ve esirlik almeti olarak boynuna taklan lleyi kastederek) nndeyim. Nasihti ve azarlamay brakp ne istiyorsan onu yap
Sultan- Zaferi sen kazansaydn bana ne yapardn?
mparator- Sen byle benim veya adamlarmn ltfuna terkedilmifl olsaydn, senin bafln kesmelerini veya
bir daraacna asmalarn emrederdim
Sultan- (Kendi kendine) Vallahi doru syledi. Baflka
trl konuflsayd yalan sylemifl olurdu. Bu adam akll
ve mert birisi.Bu sebeple ldrlmesi doru deildir.
(Sonra yksek sesle) Sana ne yapacam sanyorsun?
mparator- ihtimal vardr. Birincisi beni ldrtrsn ama bu kasap iflidir. kincisi beni lkende teflhir
edersin, bu da sarraf iflidir. ncsn ise mmkn
olmadndan sylemeye gerek yoktur
Sultan- O nedir?
mparator- Affedilmem, sunacam paralar kabul etmen, aramzda dostluk kurulmas, beni kumandanlarndan birisi ve Rumda bir nibin olarak lkeme iade etmen. Zira beni ldrmenin bir faydas olmaz nk benim yerime bir baflkasn getirirler.
Sultan- Ben Allaha, savafl kazanrsam sana iyi davranacama dair yemin etmifltim. Allah iyi dflnenlerin
duasn kabul eder. Bu sebeple hakknda aftan baflka
bir fley dflnmedim, kendini satn al.
mparator- Sultan ne istediini sylesin.
Sultan- 10.000.000 dinar
mparator- Hayatm bafllamakla benden btn Rum
lkesini istesen de haklsn. Lkin bafllarna getiimden beri ordular sevk etmek savafllar yapmak iin
Rumun paralarn sarf ettim, mallarn msadere ettim,
halkm fakir dflrdm.
Bundan sonra kankardefli olan iki hkmdar, yukarda
flartlar belirtilen anlaflmay yaptlar (Kymen 1972, Turan 2010).
1. d
2. b
3. c
4. d
5. b
6. c
7. e
8. d
9. a
10. b
Cevabnz doru deilse Alp Arslann Tahta

kmas, Taht Mcadeleleri konusunu tekrar
gzden geirin.
Cevabnz doru deilse Alp Arslann Tahta
kmas, Abbas Halifesi ile liflkiler konusunu
tekrar gzden geirin.
Cevabnz doru deilse Azerbaycn- Birinci Kafkasya Seferi konusunu tekrar gzden geirin.
Cevabnz doru deilse Deflt-i Kpak ve Cend
Seferi konusunu tekrar gzden geirin.
Cevabnz doru deilse fiehzdelerin Tayini
konusunu gzden geirin.
Cevabnz doru deilse kinci Kafkasya Seferi konusunu gzden geirin.
Cevabnz doru deilse Anadolu ve Suriye Seferi konusunu gzden geirin.
Cevabnz doru deilse Malazgirt Zaferi konusunu tekrar gzden geirin.
Cevabnz doru deilse Malazgirt Zaferi konusunu tekrar gzden geirin.
Cevabnz doru deilse Alp Arslann Trkistan Seferi ve lm konusunu tekrar gzden
geirin.
59
Sra Sizde 1
Halife ncelikle Turul Bey, yani Seluklular adna okunan ve hkimiyet almeti olan hutbeyi kesti. kinci olarak da devlet olmann gerei olan idar ve mal tedbirleri ald. Irakta Seluklu grevlileri yerine valiler ve
vergileri toplamak zere memurlar tayin etti.
Agacanov, Sergey (2006) Seluklular (Trke terc.

E.Necef- A.Annaberdiyev) stanbul.
Kafesolu, brahim (1972) Seluklu Tarihi stanbul.
Krzolu, M.Fahrettin (1982) An fiehri Tarihi (10181236) Ankara.
Kymen, M.Altay (1972). Alp Arslan ve Zaman stanbul.
Kymen, M.Altay (1989) Seluklu Devri Trk Tarihi
Ankara.
Turan, Osman (2010) Seluklular Tarihi ve Trk slm Medeniyeti stanbul.
Sra Sizde 2
Sultan Alp Arslann flehzdeleri eflitli vilyetlerin ynetimi ile grevlendirmesi, devletin merkeziyeti politikalarna aykr bir durum deildi. nk aslnda kut
inancna dayanarak her zaman isyan edebilecek olan
melikler, kurulufl dnemindekine gre epeyce kstlanmfl yetkilerle atanyorlard. Bu uygulamadan maksat
flehzdelerin idar tecrbe kazanmalar ve ynetimde
sorumluluk paylaflmdr.
Sra Sizde 3
Bizans ordusu Uz ve Peenek gibi gayr mslim Trkler, Ruslar, Franklar,Ermeniler, Anadolulu ve Balkanl
muhtelif etnik unsurlardan, toplanmfl cretli bir ordu
idi. Yani onlar biraraya getiren deer, ortak bir ideal
deil para idi. Bizans ordusu bnyesi ve lks bakmndan ne kadar uyumsuz ise, Trk ordusu bunun tam
aksine, ayn ideal uruna lmeye hazr, soy ve inan
birliinin bir araya getirdii ahenkli bir topluluk idi.
Sra Sizde 4
Bizansn Trkleri Anadoludan atmak iin, byk fedakrlklara katlanarak hazrlad ordusu bu savaflta
imha oldu. Dolaysyla Trk aknlarn durduracak ciddi bir g kalmaynca, Trkler Anadoluya gvenle yerleflmeye ve bu topraklar yurt tutmaya baflladlar.
BYK SELUKLU TARH
Amalarmz
N
N
N

Seluklu Devletinin i meselelerini tanmlayabilecek,
Seluklu Devletinde bu dnem meydana gelen olaylar aklayabilecek,
Devletin imparatorlua dnflen yapsn, deiflikliklerle birlikte kavrayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Melikflah
Kavurt
Trkiye Seluklular
Halife
Terken Hatun
Suriye
indekiler
Byk Seluklu Tarihi
Melikflah Zaman
MELKfiAHIN TAHTA IKMASI

BRNC TRKSTAN SEFER
ANADOLU VE SURYE SYASET
DOU ARABSTAN-HACZ-YEMEN
VE ADENN SELUKLULARA
BALANMASI
DYARBEKRN SELUKLU
TOPRAKLARINA KATILMASI
SURYE (ANTAKYA) SEFER
KNC TRKSTAN SEFER
NC TRKSTAN SEFER
DEVLETN BNYESNDE OLUfiAN
SORUNLAR
MELKfiAHIN SON BADAD
ZYARET VE LM
Melikflah Zaman
MELKfiAHIN TAHTA IKMASI
Hatrlanaca gibi Trkistan Seferi srasnda flehit edilen Alp Arslan, lm dfleinde iken asker ve kumandanlardan veliahd Melikflah tahta geirmeleri konusunda sz almflt. Sultann ani lm, karflklklara meydan vermemek iin bir mddet sakl tutuldu. Sonra devlet ileri gelenleri toplanarak Melikflh tahta oturttular
(25 Kasm 1072). Ordunun balln salamak iin kumandanlara ok miktarda
hediyeler datlp, askerin maafl ykseltildi. Melikflh babasnn nafln Mervde
dedesi ar Beyin yanna defnettikten sonra Niflabura geldi. Badad flahnesi
Gevherayin vastasyla bildirilen taht deifliklii ve Melikflhn saltanatnn onaylanmas talebi, Halife el-Kaim Biemrillah tarafndan tereddtsz yerine getirildi.
Bunun niflnesi olan menflur ve sancak yine flahne aracl ile Seluklu baflkentine gnderildi.
Melikflh tahta gemifl olmakla birlikte tm meseleler zlmfl deildi. Nitekim Alp Arslan zamannda da bir ka kere isyan etmifl olan Kavurt Bey, harekete
gemifl bulunuyordu. Melikflh amcasna oul dururken kardefle miras dflmeyeceini, mevcut iradeye boyun emesi gerektiini bildirdi ise de, onu durdurmak
mmkn olmad. Seluklu ordusu ierisinde taraftarlar olduu anlafllan Kavurt,
nc birlikleri yenilmesine ramen ekilmedi. Hemedan civarnda Nisan 1073 ylnda meydana gelen savafl, Nizamlmlkn baflarl sevk ve idaresinin de katksyla Melikflh kazand. Savaflta iki olu ile birlikte esir edilen Kavurt Bey, yay kirifli ile bodurulmak suretiyle ldrld. Oullar Sultanflh ve Emirnflhn gzlerine mil ekildi. Asker ierisinde huzursuzluk kmamas dflncesiyle yzndeki zehiri ierek intihar ettii duyuruldu. Kavurt Beyin Kirmanda yerine brakt olu Kirmanflahn ve sonra haleflerinin hkm srmesine, tbiyet konusunda
problem karmadklar srece izin verilmifltir. Gzlerine mil ekilmifl olmasna
ramen kaarak, 1074 ylnda tahta geen Sultanflh zerine sefere kan Melikflh,
onun af dileini kabul ederek geri dnd.
Bu srada henz 20 yafl civarnda bulunan Melikflhn en byk desteinin Nizmlmlk olduu anlafllmaktadr. Nizmlmlk, bu destei ve Kavurt Bey isyanndaki hizmetleri dolaysyla, iktalarna memleketi olan Tus flehri de ilave edilerek, yeniden vezirlik makamna atand. Melikflh, babas tarafndan kendisine atabeg tayin edilmifl olan vezirin bu makamn da, ilig ve hce-i buzurg (Byk Hoca) unvanlaryla teyid etti.
Atabeg ata ve bey

kelimelerinden meydana
gelmifltir. Sultanlarn
oullarn eitmeleri iin
tayin ettikleri hocalara
verilen unvandr. Atabeyler,
flehzdelerle birlikte
kendilerine ikta edilen
eyletlere giderlerdi. Ancak
flehzdeler ocuk yaflta
olduklar iin, vilayetin idare
yetkisi atabeyin elinde
olurdu. Hkmdar
deiflikliklerinde yanlarnda
bulunan melik adna
mcadeleye girer, melikin
annesi ile evlenip
konumlarn
glendirebilirlerdi. Zaman
ierisinde Seluklu devlet
otoritesinin zaafa uramas
zerine bu atabeylerden
bazlar kendi hanedanlarn
kurmay baflarmfllardr.
Toteginliler, Zengiler ve
ldenizliler bunlardan
bazlardr.
62
Byk Seluklu Tarihi
BRNC TRKSTAN SEFER
etr saltanat
almetlerinden birisi olup,
atla yolculuk srasnda,
sultann biraz arkasndan
atla gelen etircinin tafld
saltanat flemsiyesi idi.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Sultan Alp Arslann Trkistan seferi srasnda flehit dflmesi ve Melikflhn Kavurt
isyan ile meflgul olmas, Bat Karahanl hkmdarna Seluklu snrn tecavz imkn verdi. fiemslmlk Nasr Han nce Tirmizi ele geirdi, arkasndan Toharistann merkezi olan Belhe saldrd. Melik Ayaz bu srada Grgnda bulunduu
iin savunmasz kalan flehir dflt (1073 bafl). Melik Ayaz durumu haber alnca harekete geti ve Belhi geri ald. Bununla birlikte Tirmiz zerine dzenledii seferde yenildi. Bir rivayete gre ok sayda askeriyle birlikte Ceyhun Nehrinde boularak hayatn kaybetti (Mart 1073).
Bu karflklklar Gaznelilere de, Seluklulara karfl harekete geme frsat verdi.
Toharistana giren Gazneli kuvvetleri, Sultann amcas Meliklmer Osman yenilgiye uratp esir aldlar.
Sultan Melikflh, Kavurt meselesini hlledip, Halife tarafndan saltanat da onaylandktan sonra, bu snr ihlllerine son vermek zere ordusuyla yola kt. Seluklu ordusu Belhe ulafltnda, Hann Melikflaha gnderdii eli geldi. Han, Tirmizin Maverannehirin bir paras olmas dolaysyla, eer barfl isteniyorsa flehrin kendilerine braklmas gerektiini bildiriyordu. Ancak bu istee itibar etmeyen
Melikflh Ceyhunu getikten sonra, Emir Savtegin kumandasnda gnderdii kuvvetlerle Semerkant yolunu kesti. Daha sonra Hann kardeflinin idaresinde bulunan
Tirmizi kuflatp ald. Oradan Semerkanta doru ilerledi. fiemslmlk durumun
ciddiyetini anlaynca af dileyip barfl talep etti. Melikflh da bu kadarn yeterli grerek, eski snr zerinde anlaflma yapmaya rz oldu.
Melikflhn harektndan haberdar olan Gazneli Sultan brahim de, erken davranarak, Sultann esir tuttuu amcasn serbest brakt. Bunun zerine Gaznelilerle her hangi bir atflma olmad. Sultan buradan Reye dnerken blgenin gvenliinin salanmasna ynelik baz grevlendirmeler de yapt. Kardefli Tekifli Toharistana, Bribars Herata, Toganflh Hemedana, amcas Osman Velvalic (Kunduz)e tayin etti. Amcasna dier meliklere nisbetle siyah etr taflma ve kapsnda
nevbet alma gibi ayrcalklar da tand.
Melikflhn SIRA
Trkistan
SZDE seferi srasnda yapt atamalar, Alp Arslan dnemi ile karfllafltrdnzda nasl deerlendirirsiniz?
D fi N E LVE
M SURYE SYASET
ANADOLU
Sultan Melikflh bundan sonra devletin baflkentini Reyden sfahna tafld. fiehir
yeni infla edilen
S O R iki
U kale ile daha korunakl hle getirilirken cami, mescid, medrese ve hankh gibi eserlerle adet yeni bafltan imar edildi. Bylece dou snrlarn
tahkim ve lkesinin ifllerini tanzim eden Melikflh, dikkatini batdaki geliflmelere
DKKAT
evirdi. Baflkentin naklinde bu yndeki olaylar daha yakndan izlemek dflncesi
de etken olmufltur. Zira Anadolu ve Suriyede, Seluklu Devletini yakndan ilgilenSIRA SZDE
diren geliflmeler
yaflanmakta idi. Sultan, Kafkasyada meydana gelen karflklklar
nedeniyle 1076 ve 1079 yllarnda bizzt Kafkasya/Grcistan zerine sefere karak
blgeyi itat altna ald. Ancak daha sonraki tarihlerde de Grcistan zerine seferAMALARIMIZ
ler dzenlenmek zorunda kalnmfltr.
N N
TrkiyeK Seluklu
Devletinin Kuruluflu
T A P
Anadolu bilindii gibi, Seluklu Devletinin yrtt fetih siyaseti dorultusunda,

yurt tutmak dflncesiyle devaml Trkmenlerin aknlarna uramakta idi. Bunun
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
63
4. nite - Melikflah Zaman
yansra eflitli sebeplerle devlete ksen Trkmenler de bir snak olarak oraya iltica ediyorlard. Son olarak kardefli Kavurtun isyanna destek veren ve asi flehzde Erbasgann da efli olan Gevher Hatun, Anadolu istikametinde Yabgulu Trkmenlere katlmak zere ekilirken bertaraf edilmiflti. Yabgulu Trkmenlerinin
Anadolu ve Suriyede denetim dfl faaliyetleri Seluklu sultanlarn rahatsz etmekteydi. Onlarn en byk baflbularndan olan Kutalmfln oullar, Alp Arslana karfl girdii taht mcadelesini kaybedince hapsedilmifllerdi.
Olaylarn seyrine baklacak olursa Kutalmfloullar, Melikflhn tahta getii srada yaflanan karflklklardan yararlanarak hapisten kamfl veya karlmfllard.
Nitekim Gney Anadolu blgesinde ksa bir sre faaliyette bulunduktan sonra, Suriyede Byk Seluklu aleyhtar bir mcadeleye karfltlar. Bu olayda bir kardefli
yeniden hapse dflen Sleymanflh, Halep-Antakya zerinden Bizans topraklarna
doru ilerledi. 1075 ylnda Bizansa ait znik (Nikia)i fethederek kendisine merkez yapt. Kutalmfln olu olma ayrcal Sleymanflah, ksa zamanda bir cazibe
merkezi ve dolaysyla etkili bir g hline getirdi. Nitekim Sleymanflah 1078 ylnda, Erbasgann arabuluculuu ile Nikephoros Botaniatese asker yardmda bulunarak Bizans tahtn ele geirmesini salad.
Anadolunun fethi konusunda bu tarihe kadar alnan yol, hi flphesiz Byk
Seluklularn eseri idi. Tabi olarak bu topraklarn tmyle Trk yurdu olmasn istiyorlard. Ancak kendilerine ramen bir geliflmeye izin vermek istemedikleri iin,
Melikflh 1078 ylnda, Anadoluya Emir Porsuk idaresinde bir ordu gnderdi. Sleymanflhn ona karfl gnderdii kardefli Mansur, bu savaflta hayatn kaybetti, fakat Porsuk amacna ulaflamad. Trkiye Seluklular varlklarn devam ettirdiler.
Tutuflun fiam Melikliine Tayini

Anadoludakine benzer bir geliflme de Suriye ve Filistinde yaflanyordu. Knk boyundan olan Atsz Bey, Alp Arslann emri ile blgede fetihlerde bulunmaktayd.
1071 ylnda Fatmlerden Kuds, 1076da ise Dmaflk (fiam) ald. Atsz Bey ertesi yl Msr zerine yrd, fakat Kahire yaknlarnda ar bir yenilgiye urad.
Bundan cesaret alan Fatmlerin taarruzlar Melikflhn blgeye mdahalesine yol
at. Atsza dokunmakszn Suriyeyi, kardefli Tacddevle Tutufla ikta etti. Fakat
Atsz Bey, Fatmlere karfl yardmna baflvurmak zorunda kald Tutufl tarafndan
ldrld. Bylece 1078 ylnda Suriye Seluklu Meliklii kurulmufl oldu. Tutuflun, Melikflha sadaktini sonuna kadar koruduu grlmektedir. Fakat Tutufl
Selukluya tbi olmasna ramen, Irak ve Suriyede bir Arap devleti kurmak isteyen Mslim b. Kureyfl ile, fliddetli bir rekabet ierisinde olmufltur. Ayrca Suriye snrlarn zorlamakta olan Kutalmflolu Sleymanflh da onunla girdii savaflta hayatn kaybetti. Tutufl, Melikflahn lmnden sonra Berkiyaruka karfl girdii taht
davasnda hayatn kaybetti. Oullar Haleb ve Dmaflkta melikliklerini iln ettiler.
Melikflahn Anadolu ve Suriye politikalarn amalar bakmndan
ksaca nasl
SIRA SZDE
deerlendirirsiniz?
Kafkasya Seferi
D fi N E L M
D fi N E L M
Sultan Alp Arslan zamannda tbiyet altna alnan Grcistanda, Kral Bagratn yerine geen II. Giorgi zamannda kan karflklklar, Melikflah Kafkasya
S O R U seferine kmaya mecbur etti. Byk bir ordu ile Kartli blgesine girip baz kaleleri fetheden
Sultan, Kafkasya seferinde Alp Arslana da mihmandarlk etmifl olan Emir SavteDKKAT
gini genel vali olarak atad (1076).
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
64
Byk Seluklu Tarihi
Ancak Savteginin Grc kralna yenilmesi, Kars ve Anapann dflmesine, hatt Ermeni Gagikin Aniyi ele geirmeye yeltenmesine imkn verdi. Bunun zerine
Melikflah 1079da bir kere daha Grcistan seferine kt. Somkhet blgesini fetheden Sultan, Grc prensi vaneyi esir ald. Savtegini yeni kuvvetlerle takviye ettikten sonra sfahana dnd. Ancak Savteginin Grclerin taarruzuna uramas,
Bizansn buradaki zayf birliine bile hareket imkn verdi. Kars ve Erzurum dflt. Sultan bu duruma son vermek iin Emir Ahmet idaresinde kuvvetli bir orduyu
Grcistana gnderdi. Kral ard arda yenilgiye uratan emir, Kars ve Erzurumu geri ald. Ayrca kendisiyle paralel harekt yrten Trkmenler de Karadenize kadar
yayldlar (1080). Grc kral topraklarnn bir ksmn olsun kurtarabilmek iin sfahana giderek Melikflahn huzuruna kt. Vergi demek ve asker vermek flartyla tahtna iade edildi. Kral lene kadar Melikflaha bal kald. Melikflah blgede
denetimi salamak zere, amcas Yakutnin olu smaili Arran valiliine tayin etti. 1086 yl baflnda Suriye seferinin hemen ncesinde, bizzt Kafkasya blgesine
giren Melikflah, blgede Seluklu egemenliini glendirdi.
DOU ARABSTAN- HCAZ- YEMEN VE ADENN

SELUKLULARA BALANMASI
Karmatler Abbas
Halifeliine karfl 869
tarihinde bafllayan Zenci
isyanna destek veren ve
onunla zdeflleflen bir
topluluk. Kfe blgesinden
olan Karmatler, fiinn
smailiye koluna mensup
idiler. Szkonusu isyan X.
yzyln baflnda bastrlsa
da, zaman zaman alevlenen
hareket, takibat sonucu
Hindistana kadar yaylma
imkn bulmufltur.
el-Ahsa ve Bahreyn blgesinde yaflanan snnilie muhalif hareketler, Melikflahn

blgeye bir ordu gndermesine yol at. Nitekim meflhur Trkmen kumandan Artuk Beyi, ikta sahas olan Hulvandan gneye inerek, blgeyi itat altna almakla
grevlendirdi. Blgede ilerleyen Artuk Bey l yolculuu iin attan ok deveye ihtiyalar olduunu grd. Bu sebeple nce, Basradan develer ve ordunun zahire
ihtiyacn temin etti. Harektn baflnda el-Ahsa blgesinde Katf ele geirildi. Buradan Bahreyn adalarna geip, oradaki mahalli gleri itat altna alan Seluklu
ordusu, el-Ahsaya dnerek Karmatleri cezalandrd. Ordusu scaklar yznden
ok zorluk eken Artuk Bey, mahalli emirlerden Karmatlere dflman birisini, emrine iki bin Trkmen atls verip, Ahsann korumas ile grevlendirdikten sonra
Hulvana dnd (1077). Karmatlere karfl kazanlan bu zaferleri Halifeye de bildiren Artuk Bey, onun tarafndan bir tebrik mektubu ve ok deerli hediyelerle
dllendirildi.
Bu arada Hicazda (Mekke-Medine), Sultan Alp Arslan zamanndan beri (1068)
snn hutbesi okunmakta iken, Halife el-Kaim Biemrillah lnce, fii hutbesine dnld grlmektedir. Fatm Halifesinin basksyla buna mecbur olan Mekke
emiri Melikflah tarafndan gnderilen Slr- Horasan adl kumandann destei ile
hutbeyi yeniden Abbas halifesi adna okuttu (1077). Fatmler, Seluklular karflsnda Suriye ve Filistinde ar yenilgiler almfllard. Bu sebeple Hicazda okunan
hutbeyi, kendileri asndan bir saygnlk meselesi sayarak imkn bulduka mcadeleye devam ettiler. Ancak baz kk kesintilere ramen, 1080den itibaren Hicazda hutbe Seluklu sultan ve Abbas halifesi adna okunmaya devam etti.
1092 ylnda Badad ziyareti srasnda tm tbi emir ve beylerini huzuruna kabul eden Melikflah, yeni fetih planlar erevesinde, Yemen ve Adenin imparatorlua balanmasn emretti. Bunun iin Trflek, Yorunkufl ve ubuk gibi emirler grevlendirildiler. Hicaz zerinden Yemene inen Seluklu ordusu ksa bir srede
Yemen ve Aden blgesini hkimiyet altna almaya muvaffak oldu. Bundan sonra
Melikflah Hicaza su yollar, sarnlar ve ribatlar yaptrrken, haclardan alnan vergileri de kaldrd.
65
DYARBEKRN SELUKLU TOPRAKLARINA

KATILMASI
Anadolu ve Suriyede cereyan eden hadiseler, Byk Seluklu siyaseti bakmndan
byk nem arzediyordu. Zira Trkiye Seluklu sultan Sleymanflah, 1081 ylnda
Bizans ile bir barfl anlaflmas yaptktan sonra, Douya ynelik bir siyaset takip etmeye bafllamflt. Bu erevede ukurova blgesini fetheden Sultana bal baz
beyler de, Frat havzasnda paralel bir harekt yrtmekte idiler. Sleymanflahn
Byk Seluklu taht zerindeki iddias hatrlanacak olursa, bu ilerleyiflin Melikflah rahatsz edecei kuflkusuzdur. Bu yzden daha 1078 ylnda Emir Porsuk idaresinde Anadoluya ordu sevketmesi de, Sleymanflah durdurma dflncesinden
kaynaklanyordu. Fakat yryfln srdren Sleymanflah, 1084 yl sonunda Antakyay fethederek, Byk Seluklularla komflu olmufltu.
Bu arada yine Turul Bey zamanndan beri Seluklulara tbi olan Musuldaki
Ukayloullar da sorun yaratmakta idiler. Melikflahn halas ile de evli bulunan
Musul valisi Mslim b. Kureyfl, Musuldan Halebe kadar olan blgede bir Arap
devleti kurmak istiyordu. Kendisi de fli olan Mslim, maksadna ulaflmak amacyla Fatm halifesi ile temas kuruyor, aka Seluklu aleyhtar politikalar takip ediyordu. Hatt Suriye meliki Tutuflun merkezi olan Dimaflk kuflatmaktan bile ekinmiyordu. Bununla birlikte blge dengeleri ierisinde onu da bir yere koyan Melikflah, Mslimin elindeki yerlerden baflka, vergi almak yoluyla Halebe hkim olmasn da onaylyor, Tutufla da ona dokunmamasn bildiriyordu. Mslim bu srada Bizansl bir valinin elinde bulunan Antakyann haracn da alyordu. Fakat yukarda sylendii gibi, Trkiye Seluklu sultan Antakyay fethetmifl bulunuyordu.
Bu durum Suriye hkimiyeti konusunda ikisi birbiriyle kyasya rekabet eden Tutufl ve Mslimi, ayn zamanda Sleymanflahla karfl karflya getiriyordu.
Melikflah bir yandan Sleymanflahn ilerleyiflini durdurmak, dier yandan da
Fatmlerle balantlar olan Mervanoullarn cezalandrmak zere Diyarbekir blgesine bir sefer yaplmasna karar verdi. Zira Mervan emiri Nasruddevle Mansur da,
varln srdrebilmek iin Seluklu aleyhtar politikalar takip ediyordu. Ayrca
Mervanoullarnn ve Halifenin eski veziri olan Fahrddevle b. Cheyr de kendisine bir ynetim alan bulmak zere, Melikflah bu konuda teflvik ediyordu. Bylece Sleymanflahn gneyde yrtt bu sratli harektn n kesilmifl olacakt.
Sizce Melikflahn Diyarbekir seferinin sebepleri nelerdir?
SIRA SZDE
Seluklu meliklerine has yetkilerle donatlan Fahrddevle, emrine Gevherayin,

D fi verilerek
NELM
Altuntak, Dilmaolu, ubuk ve Artuk gibi meflhur kumandanlar
Diyarbekir seferine memur edildi. Seluklu ordusu ilk olarak mid zerine harekete
geti. Fakat Mervan emirinin kendisine baz kaleler vereceiniS vaad
O R U ederek yardm istedii Musul valisi Mslim de, Seluklu ordusundan nce Amide gelmifl bulunuyordu. Kendisi de aslen Musullu bir Arap olan Fahrddevle Kendi eliyle
DKKAT
Araplarn baflna bel gelecei kaygsyla, Mslime saldrmak istemedi. Bu durum
emrindeki Trkmen komutanlarla arasnn almasna sebep oldu. ubuk Bey idaSIRA SZDE
resindeki Trkmenler, Fahrddevlenin haberi olmakszn Mslimin
kararghna
bir gece baskn dzenleyerek kuvvetlerini datp mallarn yamaladlar. Melikflahn bu olaylardan haberdar olmasndan ekinen Fahrddevle, Amide ekilen
AMALARIMIZ
Mslime saldrmaya karar verdi. Fakat Mslim, bu defa da Artuk Beyle Fahrddevlenin bilgisi dflnda para karfll anlaflt. Nitekim onun at gvenli yoldan
Diyarbekir, genel hatlar ile

Dicle ve Frat nehirleri
arasnda yer alan,
Eskiada Yukar
Mezopotamya, Ortaada elCezire ad verilen blgenin
bir blmdr.
Arabistandan g eden
Arap kabileler yerlefltikten
sonra, onlarn kabile
adlarna nisbetle
Diyrmudar (Urfa, Harran,
Rakka), Diyrreba (Musul,
Nuseybin, Sincar) ve
Diyarbekr olarak idar
ksma ayrlmfltr.
Bunlardan birisi olan
Diyarbekir blgesi ise mid,
Mardin, Hsn Keyf ve
Meyyfrikn gibi nemli
merkezlerden olufluyordu.
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
66
Byk Seluklu Tarihi
Mervaniler 983-1085 yllar

arasnda, Meyyfrikn
(Silvan) merkez olmak zere,
Amid (Diyarbakr), Mardin,
Erzen, Hsn Keyf, Siirt ve
Ceziret bn-i mer gibi
flehirlerde hkm srmfl
olan bir hanedandr.
Abbaslerin zayflamas
zerine ortaya kan
emirliklerden biridir. Etnik
kkenlerinin Krt veya Arap
olduu tartfllmakta ise de,
siyas ve idar rgtlenmesi
bakmndan Abbaslerin
devam ve vasal
durumundadrlar. X. yzyln
sonlarnda slm Dnyasna
karfl taarruza geen Bizans
mparatorluuna vergi
demek zorunda kalmfl;
Turul Bey zamannda ise
Seluklulara
balanmfllardr.
Musula doru yola kt. Artuk Bey de Fahrddevlenin hizmetinde kalmak istemeyerek buradan ayrld.
Bunun zerine Sultan Melikflahtan korkan Fahrddevle, mid muhasarasn
olu Zaimddevleye brakarak, sratli bir harektla Mardin, Siirt, Erzen ve Hsn
Keyfy ele geirdi. Mervan emiri bir ksm topraklarn kurtarmak dflncesiyle
sfahana Sultann yanna gitti. Ancak kendisine yaplan teklifi, hristiyan veziri
Eb Salimin, on yl dayanacak gleri olduunu syleyip yanltmas sebebiyle reddetti. Amidde Vezirin himayesindeki hristiyanlar yiyecek depolarken, mslmanlar kt muamele gryorlard. Bu yzden ayaklanan mslman ahlinin Seluklu ordusuna yardm etmesi zerine flehir dflt (Mays 1085).
Mervanoullarnn elinde ufak bir iki yer dflnda sadece Meyyfrikn kalmflt. Nasrddevle Melikflahn teklifini kabul ettiini bildirdi ise de, dikkate alan olmad. Nihayet 1085 Austos sonunda Mervanlerin baflkenti de dflt ve hanedan
tarihe intikl etti. Bu sefer srasnda ele geirilen 1.000.000 dinar deerindeki ganimet sfahana gnderildi. Nasruddevleye Irakta bir kasaba ikta edildi.
Musul Seferi
Seluklu ordusunun mid muhasaras srasnda, Musul valisi Mslim b. Kureyflin,
Mervan emirinin yardm arsna icabet ettii ifade edilmiflti. Nitekim Mslim
kuvvetleri baskna urayp yenilince Artuk Bey ile anlaflp Musula doru ekilmiflti. Ancak bu kulak ard edilecek bir olay deildi. Melikflah, Ukayloullarna ait
topraklar Fahrddevlenin oluna ikta ederken, blgedeki Trkmen beylerine de
ona katlmalar emrini verdi. Kasimddevle Aksungur ve Artuk Bey gibi komutanlar Musulda toplandlar. fiehir ksa srede ele geirildi. Ancak Mslimin Rahbede
iken Fatmlerle yeniden iflbirliine teflebbs etmesi, Melikflahn da bizzt sefere
kmasn gerektirdi. Seluklu ordusu Musulu ald srada Sultan da flehre ulaflt.
Musul ileri gelenleri tarafndan byk saygyla karfllanan Melikflah, bu srada kardefli Tekiflin isyan etmifl olduu haberini ald. Bunun zerine Mslimi huzuruna
getirten Sultan, blge dengelerini dikkate alarak, sahip olduu yerlerin tamamn
kendisine verip, onu yerinde brakmay uygun buldu (Kasm 1085).
Tekiflin syan
Hatrlanaca zere Tekifl, Birinci Trkistan seferinden dnflte, Melikflah tarafndan Toharistan melikliine tayin edilmiflti. Tekifl ilk olarak 1081de Horasann
nemli flehirlerinden Merv ve Niflaburu ele geirmeye kalkflp isyan etmiflti. Bir
sre nce disiplinsizlik sebebiyle ordudan atlan 7.000 kadar Ermeni de, bu isyan
srasnda onu desteklemifllerdi. Fakat Tekifl, Melikflah tarafndan Tirmiz flehrinde
kuflatlnca af dilemifl ve istei kabul edilmiflti.
Tekifl, Melikflahn Musul seferinde bulunmasndan yararlanarak bir kere daha isyan etti. Melikflah kardeflinin zerine yrmek iin kfln gemesini bekledi.
Sonra isyann ok tehditkr bir flekil almasndan dolay emrinde Artuk, Porsuk,
Bozan, Trflek, Kuma ve Ayaz gibi meflhur kumandanlar olduu hlde byk
bir orduyla harekete geti. Merv-i Ruddan Serahsa kadar olan blgeyi kontrol
altna almfl olan Tekifl, bu srada Serahs kuflatmaktayd. Nizmlmlk idaresindeki Seluklu ordusunun yaklaflmakta olduu fleklinde uydurma bir haberle yanltlan melik, acele olarak kuflatmay kaldrmak zorunda kald. nce Venece
ekilen Tekifl, Melikflah tarafndan takip edilerek Tirmizde bir kere daha teslim
alnd (1085). Yeniden isyana teflebbs edememesi iin gzlerine mil ekilerek
hapse atld. Tekiflin yerine Toharistan melikliine, ilgin bir flekilde onun olu
67
Ahmed tayin edildi. Bu durum isyan srasnda olunun Tekifli desteklemediine

iflaret etmektedir.
SURYE (ANTAKYA) SEFER

Diyarbekir seferinin baflnda sylendii gibi, Trkiye Seluklu hkmdarnn Antakyay fethedip Halep kaplarna dayanmfl olmas onu, Byk Seluklu Devletinin blgedeki iki temsilcisi ile karfl karflya getirdi. Mslim b. Kureyfl, Sleymanflahtan Antakya iin kendisine hara demesini istedi. Doal olarak bu teklifi reddeden Sleymanflah ile Mslim arasndaki gerginlik bir savaflla sonuland. Kurzahil savaflnda Mslimin yanndaki Trkmen askerlerinin Seluklu sultann saflarna
gemesi zerine Mslim yenilip hayatn kaybetti (Temmuz1085). Fakat Sleymanflahn Halebi kuflatmasna Suriye meliki Tutuflun sessiz kalmas dflnlemezdi.
Nitekim bu defa Tutuflla Sleymanflah arasnda bir savafl oldu. Mslimin yenilmesine yol aan Trkmen kuvvetler bu defa Tutuflun saflarna geince, Sleymanflah
malp oldu ve hayatn da kaybetti (Haziran 1086).
Taraflar arasnda bu mcadeleler srerken, Halep hkimi de Sultan Melikflah,
flehri kendisine teslim etmek zere davet etmifl bulunuyordu. Mslimin lm Seluklularn Suriye hkimiyetini glendirmek konusunda bir frsat oldu. Yine lkesini ve saltanatn tehdit eden Sleymanflahn lm de ayn flekilde, Melikflah rahatlatan bir sonutu. Ancak dier taraftan da, artk rakipsiz kalan Tutuflun, istenmeyen flekilde glenmesine frsat verecek bir geliflme idi. Nitekim Tutufl bu srada Halebi kuflatmfl bulunuyordu. Melikflah bu yzden olaylar kontrol altna almak zere, nce Kafkasya blgesinde hzl bir harektta bulunduktan sonra, 1086
sonbaharnda Musul zerinden Harrana geldi. Emrindeki komutanlardan Bozan
Urfann fethi ile grevlendirdi. Bozan ksa bir sre sonra fethettii Urfann valiliine atand. Sultan kendisi Caber ve Menbic kalelerini ald. Bu srada Halep i kalesini kuflatmakta olan Tutuflun ekilmesi zerine flehre girdi ve valiliine Kasimddevle Aksunguru tayin etti. fieyzer emiri balln bildirdi. Buradan Antakyaya gelen Melikflah, Sleymanflahn vezirinden flehri teslim ald. Sleymanflahn
vezirinin yannda bulunan oullarn alp sfahanda hapse gnderdi. fiehrin valiliine Trkmen beyi Yasyan getirdi. Bylece valiliine kermifli tayin ettii
Musuldan Halepe kadar olan topraklar dorudan Byk Seluklu idaresine balanmfl oldu.
Trkiye Seluklu sultan bu mcadelede hayatn kaybedip oullar da hapsedilmek suretiyle devleti baflsz braklrken, Kutalmfloullarnn gneye alan kaplar kapanmfl oldu. Nitekim Melikflah hemen akabinde, znikte Sleymanflahn
nibi olan Ebl-Kasm zerine de, Bozan idaresinde bir ordu gnderdi.
Melikflahn Badad Ziyareti

Bylece Suriyede gerekli dzenlemeleri yapan Sultan Melikflah, Badad ziyaret
etmeye karar verdi. 12 Mart 1087 tarihinde geldii Badadda, ileri gelenler ve halk
tarafndan byk gsterilerle karflland. Melikflah Seluklu sarayna inerken Nizmlmlk, ordughta kalarak askerin halka ve evlere rahatszlk vermemesi iin
tedbirler ald. Daha sonra mam- zam Eb Hanife, Hz. Ali, Hasan ve Hseyinin
trbelerini ziyaret eden Sultan, Frattan Necefe su kanal almasn emretti.
Bu ziyaretlerden sonra Badada dnen Melikflah, Muktednin gnderdii bir
at ile hilafet sarayna gitti. Kabul treninde Halife ile Sultann adamlarn Nizmlmlk takdim etti. Halife Sultana iki kl kuflandrarak Dounun ve Batnn hkmdar iln etti. Hilatler giydirip, sancak, at ve altndan bir taht hediye ettii Sul-
Nib, hkmdarn merkezde

bulunmad zamanlarda,
onun btn yetkilerini hiz,
vezire denk veya ondan daha
st rtbede olan bir devlet
grevlisi idi. Hkmdarn
yerine vezirle birlikte, devlet
ifllerini uslne uygun
flekilde yrtebilecek
vasflara sahip olmas
gerekirdi.
68
Byk Seluklu Tarihi
tann yaknlar ile Vezire de pek ok hediyeler verdi (24 Nisan 1087). Seluklu heyeti halifelik sarayndan coflkulu bir merasimle uurland.
Melikflahn Badad ziyaretinin bir sebebi de, kz Mehmelek Hatunun Halife
ile evlenecek olmas idi. Emir Porsuk ve Gevherayinin baflnda bulunduu bir kervanla Badada getirilen gelinin eyizi 130 deve 74 katr ile taflnmakta idi. Badad
bu muhteflem dn vesilesi ile sslenmifl, halk da bu dne katlmflt. Gelin akflam 300 atl ile Seluklu konandan alnarak Halifenin sarayna gtrld. Halifenin, gnlne ava kan Melikflahn Badada dnflnde, onun flerefine
verdii ziyafet de, kaynaklarda btn ihtiflamyla akis bulmufltur. Melikflah nihayet
Mays ay ortalarnda, sfahana gitmek zere Badaddan ayrld.
KNC TRKSTAN SEFER
Siyaseten katl, devlete

isyan, hkmdarn hayatna
kast etme, askerden kama
gibi devlet gvenliini
ilgilendiren siyas sular
kapsamnda, sulularn
idam edilmesi hadisesidir.
Msadere ise, devlet
grevlilerinin iflgal ettikleri
makamn gcn
kullanarak, haksz biimde
edindikleri
servetlerine el
SIRA SZDE
konulmasdr.
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Ahmed Han dneminde Bat Karahanllarn en nemli meselesi, Maverannehirin

ran geleneklere alflk yerel unsurlarnn, Trk hkmdar ile girifltikleri g mcadelesi oluflturuyordu. Yerli eflrf ve mer, Trk hkmdarnn mutlakiyeti olmayan hkmranlk anlayfln bir zaaf olarak gryorlard. Bu yzden Hakann
iktidar alannda ortaklk ve g paylaflm mcadelesine giriyorlard. Bu haksz mcadelelere karfl, hukukta siyaseten katl ve msadere gibi iki nemli ceza yer almakta idi. Maverannehrin fethinden sonra Karahanl hkmdarlar, yerli unsurlarn desteini kazanabilmek iin, ilerinde ulemnn da bulunduu ileri gelenlere, para basma gibi baz imtiyazlar vermifllerdi. Devletin hkimiyetinin gittike glenmesi zerine, bu tavizler geri alnmaya bafllaynca hoflnutsuzluklar da artmaya
bafllad.
Ahmed Hann babas Hzr Han zamannda ekiflme dorua ulaflt. Her iki hakan da, bu trl adamlarn mallarn msadere, kendilerini de hapsetmek veya lSIRA SZDE
drmek suretiyle
cezalandrma yoluna gittiler. Bunun zerine Eb Tahir b. Alik adl bir fiafi din adam, hac bahanesiyle Semerkanttan ayrlp sfahana geldi. Melikflah, devrin en byk siyas ve asker gcne sahip bir Sultan olarak, tabi ki bu tr
D fi N E L M
flikyetlerin adresi olacakt. Adgeen fakih Melikflaha, Ahmed Hann zulmnden
yaknp halk ve ulem adna yardmn talip etti. Sultan bunun zerine 1088 yl soO R U
nunda sefereS kt.
Bizans mparatoru
Komnenosun elisi de tam bu srada, yllk harac demek zeD K K AAleksios
T
re, sfahana gelmifl bulunuyordu. Fakat Nizmlmlk onu huzura karmayp, Trkistana
kadar beraberinde gtrd. Vezirin bunu yapmaktan maksad, elinin bizzt flhit olaca
SIRA SZDE
Seluklu haflmetini imparatora anlatmasn salamak ve Bizansa gzda vermekti.
N N
K T Bura
A P Han Harun,
Tamga
1069- 1081yllar arasnda
amcas Turul Kara Hakana
bal olarak Kaflgar, 1081da
T1102
E L Eyllar
V Z Yarasnda
ON
byk kaan olarak Dou
Karahanllar yneten
hkmdardr.
BalasagunluYusuf Has
Hcip,
N T EKutadgu
R N E T Bilig adl
meflhur eserini ona takdim
etmiflti.
Melikflah
muazzam bir orduyla Ceyhun Nehrini geip Buharaya geldi. Buray
AMALARIMIZ
ele geirdikten sonra Semerkanta ulaflt. Bafllangta ok fliddetli bir direnifl olmasna ramen, burlardan birisini mdafaa eden komutann Buharada esir dflmfl
olan olunun
korkarak Seluklu ordusuna yardm etmesi zeriK ldrlmesinden
T A P
ne flehre girmeyi baflardlar. Buna ramen sokak atflmalar yaflanacak kadar cidd bir mcadele devam etti. Ancak Ahmed Hann, sakland evde yakalanmas
zerine savafl
T E L E Vsona
Z Y O Nerdi. Melikflah, efli Terken Hatunun da yeeni olan Ahmed
Han tahtna iade etmeyip sfahana gnderip hapse attrd. Onun yerine bir nib
tayin ederek Bat Karahanl topraklarn dorudan Seluklu Devletine balad.
Bu kadarla yetinmeyen Sultan, Seyhun Nehrini geip Dou Karahanl toprakNTERNET
larna girdi. Sultan zkente vardnda deerli hediyeler gnderip, huzuruna gelen Bura Han, Melikflah adna para kestirip hutbe okutmak kaydyla balln
4. SIRA
niteSZDE
- Melikflah Zaman
SIRA SZDE
69
arzetti. Bylece kinci Trkistan Seferi sonunda, Dou Karahanllar tbi olarak, BaD fi N E L M
t Karahanllar ise dorudan Byk Seluklu Devletine katlmfl oldu. Seluklu
Devletinin dou snrlar ine kadar genifllemifl oldu. Sultan bundan sonra HoraS O R U
sana dnd.
D fi N E L M
S O R U
Nizmlmlk, bu sefer srasnda Seluklu ordusunu Ceyhun Nehrinden

gemicileD Kgeiren
KAT
rin 11.000 dinar tutarndaki cretlerinin Antakya vergilerinden denmesini emretmiflti.
Gemiciler cretlerini alabilmek iin elbette Antakyaya kadar gitmeyeceklerdi. Vezirin de
SIRA SZDE
dedii gibi, Antakyaya iflaretten maksat, Seluklu ihtiflmnn tarihe intikl etmesine araclk etmek, bu flekilde Devletin snrlarna vurgu yapmakt.
NC TRKSTAN SEFER
AMALARIMIZ
DKKAT
N N
Melikflah ikinci Trkistan seferi ile, Bat Karahanl lkesini bir nib idaresinde doK T A TrkistandaP
rudan topraklarna katarak, ulam ile hakanlar arasndaki ekiflmeyi,
ki huzursuzluklar sonlandrmay hedeflemiflti. Ancak ksa bir zaman sonra bunun
mmkn olamad anlaflld. Karahanllara bal byk boylardan iiller ayakland. Seluklu nibi olaylar karflsnda aciz kalp Harizme kat.
T E L E V Bunun
Z Y O N zerine
Kaflgar Hannn kardefli ve Atbafl flehrinin hkimi Yakup Tegin Semerkanta davet
edildi. Ancak onun iillerin reisini idam ettirerek ifle bafllamas isyann bymesine yol at. Bu durumda lkenin hkmdar sfatyla, meseleyi hlletmek bir keNTERNET
re daha Melikflaha dflt. 1089 yl sonunda nc defa Trkistana sefere kt.
Yakup Tegin Seluklu ordusunun yaklaflmas zerine, Semerkanttan sratle ekildi. Fakat Melikflahn kararl takibi sonucunda, Kaflgar Han tarafndan yakalanarak Sultana gnderildi. Ancak bu srada Bura Han baflka bir hanedan mensubu
tarafndan hapsedilince Melikflah, Dou Karahanl meselesini, yolda salverilen Yakup Teginle anlaflarak zmeyi uygun buldu. Onu asi hanedan mensubuna karfl
SIRA SZDE
mcadele ile grevlendirdi.
Ancak Melikflah, karflk Trkistan hadiselerine dorudan mdahil olmakla,
flhret ve itibarnn zedelenmesi tehlikesi ile karfl karflya bulunuyordu.
Bunun
D fi N E L M
zerine, Dou Karahanllarla arasnda bir tampon blge olmasn da dflnerek,
Bat Karahanl hkmdar Ahmed Han, ballktan ayrlmayacana dair sz aldkS O R U
tan sonra tahtna iade etti.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Vezir Nizmlmlke gre iil ve Yamalarn ayaklanmasnn sebebi,D Trkistan

bafltanKKAT
bafla geen Seluklu sultannn onlara, Trk tresinin gerei olan bir ziyafet (Toy / Han-
yama) vermemifl olmasyd. Zira Trk hkmdarlarnn seferde hazerde,
getikleri yerSIRA SZDE
lerde toylar dzenlemek suretiyle halk hoflnut etmeleri rfi bir kanundu. Kanuna uyulmamas halk isyan edebilirdi. Ziyafetten sonra kap-kacan yamalanmas da dettendi. Bu
husus flphesiz, Sultann sofrasnda bir kere yemek yiyen ve det AMALARIMIZ
gerei birer tabak- kaflk alp gtren insanlarn, bir daha ackmayaca anlamna gelmiyordu. Konu karn doyurmak deil, hkmdarn tebasn (ahaliyi) dikkate alp almad meselesi idi. Nitekim
K Thkmdarlarnn
A P
bu hususta Sultan uyaran Vezir, ondan nceki sultanlarn ve Karahanl
verdii ziyafetleri rnek gstermifltir. Bir cihn padiflah olan Melikflahn, cmertliinin
ve sofrasnn geniflliinin de ona uygun olmas gerektiini hatrlatmfltr.
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Melikflahn Trkistan Seferlerinin sonularn nasl deerlendirirsiniz?

SIRA SZDE
SIRA SZDE
TELEVZYON
SIRA SZDE
D NTfiERNNE LETM
D NTfi E RN N
E LETM
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
Kaynak: Atlas Dergisi (Eyll 2001 Say: 102)
Seluklu Corafyas
Resim 4.1
70
Byk Seluklu Tarihi
DEVLETN BNYESNDE OLUfiAN SORUNLAR

Sultan Melikflah, Trkistan Seferlerinden sonra Badada ikinci ziyaretini gereklefltirdi (Kasm 1091). Sultan burada her ne kadar flaflaal trenlerle karflland ise
de, Halife Mukted ile aralarnda cidd bir gerginlik vard. Seluklu Devletine karfl siyas kimlik oluflturma mcadelesi veren Halife, bu tavrn Mehmelek Hatuna
da aksettirmiflti. Hatrlanaca gibi Halife, 1087 ylnda Melikflahn kz ile evlenmiflti. Bu evlilikten Cafer adl bir olu olan Mehmelek Hatun, Sultana kocasnn
kendisine ve yanndaki Trklere kt muamele ettiinden flikayette bulundu. Melikflah bunun zerine kzn ve torununu derhal sfahana getirtti. Ancak Mehmelek
ksa bir sre sonra vefat etti. Melikflah bu hadiseyi Halife ile bir hesaplaflma konusu olarak gryordu.
Daha nce sz edildii gibi, Melikflah bu ziyaret srasnda Suriye meliki Tutufl,
Aksungur, Bozan ve ubuk gibi beyleri huzuruna arp, onlar Yemen-Aden ve
Msr istikametinde fetihlerle grevlendirmiflti. Kendisi ise kfl boyunca kald Badadda Turul Beg fiehrini yeni bafltan imar etti. Saraylar, kflkler, evler, arfllar infla edilerek geniflletilen flehirde bir de darbhne yaplmaya baflland. Btn bu faaliyetler, Badadn Seluklu mparatorluunun baflkenti olmaya hazrlandnn
iflaretleri idi.
Bunun yansra Nisan 1092de sfahana gitmek zere yola kan, Sultan ve Nizmlmlk arasndaki soukluk da giderek byyordu. Bunda zellikle sivil brokraside zaten ranllara dayanan Seluklu Devletinin bir nevi ranl unsurlarn
atflma alan hline gelmifl olmasnn da pay vard. nk devletin st dzey kadrolarnda grev alan glam mer, nfuz alanlarn geniflletmek iin birbirleriyle
kyasya rekabet ediyorlard. Nizmlmlkn Amidlmlk Kndryi bertaraf
edip vezir olmas gibi, flimdi de baflkalar yafll vezirin yerine adaylk yarfl ierisinde bulunuyorlard. Geri oniki olu, damatlar, saysz akraba ve azatl kleleri vastasyla devlete her alanda nfuz etmifl olan Vezir ile rekabet etmek ok kolay grnmyordu. Fakat Terken Hatun bu hususta Melikflah etkileyebilecek konumda
bulunuyor ve Sultana kendi veziri Ebl-Ganaimi tayin etmesi iin telkinde bulunuyordu. ran gelenein temsilcisi Nizamlmlk, hatunlarn Trk tresinden kaynaklanan gl hukukundan rahatsz oluyor; bu sebeple Terken Hatun da Vezirin
muhalifleri arasnda bulunuyordu. Melikflahn, Terken Hatundan olan olu Mahmudu veliaht tayin etmek, Berkiyaruk tarafn tutan Nizmlmlkn buna engel
olmak istemesi, Hatunla arasndaki dflmanl artryordu.
Melikflahn, Halifelikle ilgili plnlar konusunda da Vezir ile ayr dflt grlyor. nk bir rivayete gre sfahana bir halifelik saray infla edip ileride Caferi
halife yapmay dflnen Melikflah, bu konuda Hatun ile onun veziri tahrik ediyorlard. Nizmlmlk ise daha ll, arabulucu bir tavr sergiliyordu. Ancak olu
Mahmudu saltanat, torunu Caferi ise hilafet veliaht tayin ettirmek isteyen Terken
Hatun, bu yolda engel olarak grd Veziri azlettirip, onun yerine kendi vezirini tayin ettirmek konusunda kararl idi.
Bunlarn yannda Vezirin oullar ve adamlarnn ftrsuz davranfllar, artk
Melikflah da son derece rahatsz etmekte idi. Zira Merv gibi nemli meliklik merkezi olan flehirler bile, Nizmlmlkn oullarnn idaresine gemifl bulunuyordu.
Sultan tarafndan buralara tayin edilen devlet adamlar dahi onlarn saldrlarndan
kurtulamyorlard. Sultann huzurunda adamlarna hakaret etmekten saknmyorlar, hatt devlet aleyhine artan nfuzlar dolaysyla, Sultan onlara karfl annda tepki gstermekten imtina ediyordu. Melikflah ile vezirinin arasnn tamamen alma-
71
72
Byk Seluklu Tarihi
snda, byle bir hadise barda taflran son damla oldu. Bu yzden Melikflahla veziri arasnda bir yazflma vukbuldu. Okuma parasnda detay verilen mektuplaflma, normal flartlarda Vezirin azledilmesini gerektiren bir meydan okumay aka
ortaya koyuyor. Ancak Melikflah, Vezire cevap vermeden ve onu grevinden almadan veya alamadan Ekim 1092de Badada doru yola kt. Byk Devlet adam Nizamlmlk de her fleye ramen, devlet terbiyesi gerei, Sultann arkasndan
yola kt. Ancak Nihavend yaknlarnda arzuhl vermek bahanesiyle yanna gelen
bir Batn fedaisi tarafndan flehit edildi.
Devrin kaynaklarnda Vezirin katli ile ilgili olarak Batnler, Terken Hatun ve
veziri, hatt Melikflah sulanmfllardr. Msebbibi kim olursa olsun, Nizmlmlkn
lm gerginlii azaltmad gibi, daha byk atflmalarn da sebebi oldu. Melikflah, Vezirin adamlarnn ordughta kard karflklklar glkle yatfltrabildi.
Bu durum aslnda onlardan duyulan rahatszln ne denli hakl sebeplere dayandn gstermektedir.
Nizmlmlkn yerine, Hatunun veziri Ebl-Ganaim atand. Eski vezirin bir
ksm adamlar hemen tasfiye edildi. Ancak bu durum, onlar daha sonraki hamleleri iin glendirmekten baflka bir ifle yaramad. Devletteki kamplaflma artarak
devam etti.
MELKfiAHIN SON BADAD ZYARET VE LM

Sultan Melikflah, lkesinin herhangi bir flehri olarak grd Badada bu son geliflinde, Halife Mukted ile iliflkilerinde bir denge unsuru olan Nizamlmlkn varlndan yoksun bulunuyordu (28 Ekim 1092). Ancak kz Mehmelek Hatuna yaplanlarn hesabn sormak istiyordu. Zira ona rev grlen muamele, aslnda Melikflaha karfl bir meydan okuma anlamna geliyordu. Halifelik zerindeki otoritesinin aka hissedilmesini isteyen Sultan, torunu Caferi veliaht iln etmeyi reddeden Halife Muktedye, hemen Badad terketmesini bildirdi.
Halife, baflka aresi ve karfl koyacak kuvveti olmadndan, Badaddan ayrlacan ama hazrlk yapmak zere, kendisine on gn sre verilmesini istedi. stei
kabul edildi. Fakat Sultan Melikflah, Halifeye verilen mhletin dokuzuncu gnnde, av etinden zehirlenmek suretiyle hayatn kaybetti (20 Kasm 1092). Bu srada
gcnn doruunda bulunan Sultan sadece 40 yafl civarnda idi.
Kaynaklarda Sultann lm ile ilgili olarak farkl rivayetler bulunmaktadr. Bu
rivayetlerden Melikflahn bir suikaste kurban gittiini karmak mmkn olmakla
birlikte, faili tespit etmek kolay deildir. Terken Hatun bile, befl yaflndaki olunu
hkmdar yapmak istedii iin Melikflah ldrd thmeti altnda kalmfltr.
Oysa bir Karahanl melikesi ve Seluklu imparatoriesi olan Terken Hatun, bu yaflta bir ocuun tahta geemeyeceini herkesten daha iyi bilirdi. Olu tahta geecek
yafla gelene kadar da Melikflahn yaflamasn isterdi. Ancak Sultann lmnden
sonra bafllayan taht kavgalar srasnda oynad aktif rol, kadnn devlet hayatnda
olmasn yadrgayan anlayfl tarafndan, btn felketlerin sebebi grlerek yaftalanmfltr. Oysa Melikflahn lmnden, bir terr flebekesi olan Batnler kadar, Halife de sorumlu olabilir. Melikflah lmeseydi, Mukted Badad terk etmifl olacakt. Bu bir siyas ekiflme olduuna gre, halifeyi bunun dflnda tutmak mmkn
deildir.
Sultan Melikflahn 20 yllk iktidar, Seluklu Devletinin zirvesini oluflturmaktadr. Snrlarn inden Akdenize kadar genifllettii Devleti, bir cihan imparatorluuna dnfltrd. lkenin her taraf cami, medrese, kpr, su yolu gibi eserlerle
imar edildi. Sultan kendisinin de merakl olduu astronomi alflmalarn teflvik iin
rasathneler yaptrd. Kendi adyla meflhur olan Takvim-i Cell, bilimsel bir alflmann rn olup sonraki dnemlerde de kullanlmfltr. Salam, kuvvetli kiflilii
sayesinde mslim, gayr mslim btn tebas zerinde adaletli bir ynetim kurmay baflarmfltr. Kaynaklarn Melikflahn lmne dair verdii bilgiler bunun en
nemli gstergesidir. Ancak Bir fley ykseldii yerden dflmeye bafllar kuralna
uygun olarak dflfl o zaman bafllamfl, sebepleri de onun ierisinde bymfltr.
Sultann vefat, karflklklara meydan vermemek dflncesiyle, Terken Hatun
tarafndan bir sre sakland. Torunu Caferi Halifeye gnderen Hatun, hutbeyi olu Mahmud adna okutmay baflard. Ordu mensuplarnn balln salamak iin
byk sarfiyat yapt. Sonra maiyyetiyle birlikte, olunu tahta oturtmak zere sfahana doru yola kt. sfahana gtrlen Melikflahn naafl da, burada kendisinin
yaptrd medreseye defnedildi.
73
74
Byk Seluklu Tarihi
zet
N
A M A
N
A M A
Seluklu Devletinin i meselelerini tanmlayabileceksiniz.

Melikflah babas tarafndan veliaht iln edilmifl
olmasna ramen, tahta ktnda daha nceki
dnemlerde olduu gibi, taht davaclar ile mcadele etmek zorunda kald. Baflta amcas Kavurt olmak zere baz kardeflleri bu mcadelelerde Melikflah tarafndan bertaraf edildiler.
Dier taraftan Seluklu sultanlar, devletin kurulduu blgenin gerei olarak, ranl devlet
adamlarn istihdam etmek zorunda kalmfl veya
tercih etmifllerdi. Bu durum bir sre sonra devletin asli unsuru olan Trklerin asker kadrolar
hari, devletin dflna itilmesine yol at. Bu durum bir yandan Trkler arasnda hoflnutsuzluk
yaratrken, szkonusu kadrolar ellerinde tutan
ranllarn devlette dengeleri bozan bir stnlk
salamalarna zemin hazrlad. ranl unsurlarn
dahi birbirleriyle fliddetle rekabet ettikleri bu sistem, devletin sarslmasnn bafllca sebeplerinden birisi olmufltur.
Bunun yansra Seluklu Devletinin halifelikle ilgili politikalar, Melikflah dneminde devletin
kudretine paralel olarak, daha tavizsiz bir flekilde srdrlmekte idi. Hatt Sultan Melikflah, kendisinin de torunu olan Halifenin olunu, sfahanda bir hilafet saray infla edip, halife yapmay planlamflt. Melikflah, Badad kendisine ait
bir flehir, halifeyi de siyas kimlii olmayan bir
devlet memuru olarak kabul ediyordu. Bu durum da Seluklu Devletinin i meselesi olarak
sarsnt yaratmaya devam ediyordu.
Seluklu Devletinde bu dnem meydana gelen
olaylar aklayabileceksiniz.
Melikflah amcas Kavurtun ayaklanmasn bastrp tahta oturduktan sonra ilk ifli olarak, Dou snrlarn ihll eden Karahanllar ve Gazneliler
zerine yrd. Onlar iflgl ettikleri yerlerden
karp geri dnd. Seluklu Devletinin kuruluflundan itibaren Batya ynlendirilen gler neticesinde Suriyede bir beylik, Anadoluda ise bamsz bir Seluklu devleti ortaya kmflt. Melikflah Suriyeye Tutuflu, Anadoluya ise Porsuku
gndererek bu blgeleri kontrol altna almaya
alflt (1078). Kafkasyaya da bizzt kendisi, 1076,
1079 ve 1086 yllarnda dzenledii seferlerle mahall hanedanlar, tbiyet anlaflmalarna aykr
davranan Grc ve Abhazlar cezalandrp itat
altna ald.
Artuk Bey, Ahsa ve Bahreyne dzenledii sefer
sonunda Dou Arabistanda hkimiyet salad.
Ayn tarihlerde Hicazda da Abbasler adna hut-
N
A M A
be okunmas saland. Melikflah, 1092 ylndaki

Badad ziyareti srasnda Yemen ve Adene de
bir ordu gndererek Seluklu Devletinin snrlarn buralara kadar geniflletti.
Gneye doru hzla ilerlemekte olan Trkiye Seluklu sultannn nn kesmek ve itatsizlik gsteren Mervanoullarn cezalandrmak zere
1085 ylnda Diyarbekir blgesine sefer dzenlendi. Blge tamamen Seluklu topraklarna katld. Trkiye Seluklu sultannn Antakyay fethinden sonra bafllayan olaylar Musul emiri Mslim b. Kureyfl ve Sleymanflahn lm ile sonuland. Melikflah bunun zerine 1086 ylnda
kt seferde Kuzey Suriyeyi, valiler tayin etmek suretiyle dorudan Byk Seluklu Devletine balad.
Melikflah bundan sonra Badad ziyaret etti ve
bu srada kz Halife ile evlendirildi. Karahanl
lkesinde meydana gelen bir takm karflklklar
sebebiyle, olaylar zmek zere davet edilen
Melikflah, 1088-1089da iki defa Trkistan seferine kt. Bu seferler sonunda Dou ve Bat Karahanllar kendisine balayarak, snrlarn ine
kadar geniflletti.Veziri Nizmlmlk ve Halife ile
aralarnn iyice ald son dnemde, nce veziri Batnler tarafndan flehit edildi. Sonra kendisi
Badadda zehirlenmek suretiyle hayatn kaybetti (1092). Melikflahn lm Seluklu Devletinin byk sarsnt geirmesine sebep oldu.
Devletin imparatorlua dnflen yapsn deiflikliklerle birlikte kavrayabileceksiniz.
Melikflah Birinci Trkistan seferi dnflnde, merkeziyetilii gzetmek kaydyla, kardefllerini baz vilayetlere tayin etti. Nitekim devletin nisbeten
uzak blgelerinde kurulan siyas teflekklleri de
ayn gereke ile denetim altnda tutma mcadelesi vermifltir. yle ki, Anadoluda bamsz olarak kurulan Trkiye Seluklularna karfl, ortadan kaldrma pahasna bir mcadele yrtmflt. Hkmranln paylafllmas konusunda, hayale bile izin vermeyen Melikflahn, halifeye karfl tavizsiz tutumunun sebebi de budur. Batdaki
olaylar daha yakndan takip etmek iin baflkentini sfahana taflyan Melikflah, Trkistan seferi
sonunda ilhk ettii Maverannehiri, kendine
has problemleri dolaysyla eski hkmdarna iade etti. Dou ve Bat Karahanl hkmdarlarn
para ve hutbede nce kendi adn zikretmek flartyla kendisine tbi kld. Melikflahn cihn hkimiyeti davasnda Badad koyduu yer ve devletin kadrolarndaki youn ranleflme devleti sarsntya uratan etkenler olmufltur.
75
Kendimizi Snayalm
1. Melikflahn tahta geifli ile ilgili afladaki ifadelerden hangisi yanlfltr?
a. Amcas Kavurt, Melikflaha karfl isyan etmifltir.
b. Taht kavgalar dolaysyla Karahanllara karfl yapaca sefer gecikmifltir.
c. Abbas Halifesi Melikflahn saltanatn onaylamfltr.
d. Babas tarafndan veliaht tayin edildii iin tahta
sorunsuz gemifltir.
e. Nizmlmlk, Melikflah desteklemifl ve gerekli
tedbirleri almfltr.
2. Melikflahn Anadoluya gnderdii ordu ile ilgili afladakilerden hangisi yanlfltr?
a. Bu ordu Sleymanflahn sultanln tanmad
iin gnderilmifltir.
b. Melikflah bu savaflla Anadoluda denetimi salamfltr.
c. Savaflta Sleymanflahn kardefli Mansur hayatn
kaybetmifltir.
d. Sefer Porsuk Bey idaresinde 1078 ylnda yaplmfltr.
e. Anadoluda kendisine ramen bir olufluma izin
vermek istememifltir.
3. Tutuflun Suriye Meliklii ile ilgili afladaki ifadelerden hangisi yanlfltr?
a. Fatmlere karfl Suriyenin gvenliinin salanmas iin tayin edilmifltir.
b. Tutufl, Atsz Beyi ldrp topraklarn ele geirmifltir.
c. Tutuflun bafllca rakibi Musul valisi Mslim olmufltur.
d. Tutufl Melikflaha karfl hi isyan etmemifltir
e. Suriyede bamsz bir Seluklu flubesi kurulmufltur.
4. Melikflah dnemi Arabistan siyaseti konusunda afladakilerden hangisi yanlfltr?
a. Snnilik karflt hareketler bastrlmfltr.
b. Fatmler Hicaz zerinden Seluklularla rekabet
etmifllerdir.
c. Mekke emirinin yerine flehzde Tekifl tayin edilmifltir.
d. Dou Arabistanda Karmatler bertaraf edilmifllerdir.
e. Yemen ve Aden Seluklu hkimiyetine girmifltir
5. Diyarbekir Seferi ile ilgili afladaki ifadelerden hangisi yanlfltr?
a. Mervaniler Seluklularn en sadk tbilerindendir.
b. Sleymanflahn gneye doru ilerleyifli bu seferin sebeplerindendir.
c. Musul valisi Mslim de Mervani emirine yardm
etmifltir.
d. Ordu komutan Fahrddevle, Seluklu melikleri
gibi yetkilendirildi.
e. Mervanoullarnn topraklar Seluklu idaresine
girdi.
6. Melikflahn Suriye (Antakya) seferine dair afladakilerden hangisi dorudur?

a. Suriye Seluklu Meliklii kuruldu.
b. Sleymanflah, Melikflahla girdii savaflta hayatn kaybetti.
c. Mslim Musul valiliine, Bozan Urfaya, Aksungur Halebe tayin edildi.
d. Suriyenin Seluklulara balanmas mmkn
olmad.
e. Bu sefer srasnda yaplan dzenleme ile Trkiye Seluklularnn gneye inifl yolu kesildi.
7. Melikflahn kinici Trkistan Seferinin sonucu ile
ilgili afladakilerden hangisi dorudur?
a. Bat Karahanllar dorudan, Dou Karahanllar
tbi olarak Seluklulara balanmfltr.
b. Dou Karahanllar dorudan, Bat Karahanllar
tbi olarak Seluklulara balanmfltr.
c. Karahtaylar yenilgiye uratlmfltr.
d. Melikflah bu sefer srasnda ilk kez yenilgiye
uramfltr.
e. Karahanllarla Ceyhun Nehri snr kabul edilmifltir.
8. nc Trkistan Seferi ile ilgili afladaki ifadelerden hangisi dorudur?
a. Kaflgar Han tahttan indirildi.
b. Dou Karahanllar Baty da ynetimleri altna
aldlar.
c. Bat karahanl hkmdar Ahmed Han tahtna
iade edildi.
d. Bat karahanl hkmdar Ahmed Han sfahanda
ldrld.
e. Dou Karahanllar tbiyetten ayrld.
9. Melikflah dneminde Halifelikle iliflkiler konusu ile
ilgili afladaki ifadelerden hangisi yanlfltr?
a. Muktednin Melikflahn kz olan efline kt davranmas yznden iliflkiler bozulmufltur.
b. Halifenin olu ve Melikflahn torunu olan Cafer, veliaht iln edilmifltir.
c. Sultan, Muktedyi siyas bir g olarak kabul
etmemektedir.
d. Halife, Seluklu Sultanyla siyas bir ekiflme
ierisine girmifltir.
e. Melikflah, Halifeden Badad terk etmesini istemifltir.
10. Afladakilerden hangisi Melikflah Dneminde Seluklu Devletini ilgilendiren sorunlardan deildir?
a. Taht ele geirmeye ynelik flehzde isyanlar
b. Hal Seferleri
c. Halife ile atflma
d. Devlet kadrolarna ranllarn nfuz etmesi
e. Sultan ile Vezir arasndaki anlaflmazlk
76
Byk Seluklu Tarihi
Okuma Paras
Sultan Melikflah ile Nizmlmlkn giderek gerginleflmekte olan mnasebetleri, Sultann Merve tayin ettii
flahnenin, vezirin Merv valisi olan olu tarafndan yakalanp hakarete uramas zerine kopma noktasna geldi. Kaynaklarda aralarnda eliler vastasyla afladaki
haberleflmenin vuku bulduu rivayet edilir:
Melikflah- Sen saltanatta benim ortam msn? Eer
benim emrimde ise haddini bilmelisin. Sen hangi selahiyetle, fermanmz olmadan evltlarna lkeler ve iktalar veriyor, arzu ettiini yapyorsun? ster misin ki nnden hokkann, baflndan destrnn alnmasn emredeyim?
Nizamlmlk- Sultana flyle syleyiniz! Senin nil
olduun ikbl benim fikir ve tedbirim sayesindedir. Babann ldrld gn seni nasl tuttuumu, ayaklanmalar bastrdm, seni istemeyenleri nasl tenkil ettiimi hatrla! Ve unutma ki, benim divit ve destrmla senin tac ve tahtn birbirine baldr. O tac ve devlet bu
divitle birlikte ortadan kalkar.
Eliler gerginliin daha fazla bymemesi iin Vezirin
szlerini hafifleterek nakletmifllerse de, Sultann bu heyete zel olarak koyduu adam dorusunu olduu gibi aktarmflt.
1. d
Kaynak: Kafesolu 1973, Turan 2010.
2. b
3. e
4. c
5. a
6. e
7. a
8. c
9. b
10. b
Cevabnz doru deilse Melikflahn Tahta

kmas konusunu yeniden gzden geirin.
Cevabnz doru deilse Anadolu ve Suriye
Siyaseti konusunu yeniden gzden geirin.
Cevabnz doru deilse Anadolu ve Suriye
Siyaseti konusunu yeniden gzden geirin.
Cevabnz doru deilse Dou ArabistanHicaz-Yemen ve Adenin Seluklulara
Balanmas konusunu yeniden gzden geirin.
Cevabnz doru deilse Diyarbekir Blgesinin
Seluklu Topraklarna Katlmas konusunu
tekrar gzden geirin.
Cevabnz doru deilse Suriye (Antakya)
Seferi konusunu yeniden gzden geirin.
Cevabnz doru deilse kinci Trkistan Seferi
konusunu yeniden gzden geirin..
Cevabnz doru deilse nc Trkistan
Seferi konusunu yeniden gzden geirin.
Cevabnz doru deilse Devletin Bnyesinde
Oluflan Sorunlar konusunu yeniden gzden
geirin.
Cevabnz doru deilse niteyi yeniden gzden
geirin.
77
Sra Sizde 1
Melikflahn Trkistan Seferi sonras yapt atamalar,
tpk Alp Arslan dnemindeki gibi, Doudan gelecek
tehlikelere karfl snr tahkim etmek amac taflyordu.
Mahiyeti bakmndan da benzerlik gsteren bu atamalarda flehzdelere, hkmdarn egemenlik yetkisini paylaflm anlamna gelebilecek bir ayrcalk verilmemifltir
ve merkeziyetilik gzetilmifltir.
Agacanov, Sergey (2006), Seluklular (trc. Ekber NecefAhmed Annaberdiyev), stanbul.

Hunkan, . Soner (2011), Trk Hakanl (Karahanllar)
Kurulufl-Geliflme-kfl (766-1212) stanbul.
Kafesolu, brahim (1973), Sultan Melikflah, stanbul.
Kymen, M.Altay (1989), Seluklu Devri Trk Tarihi,
Ankara.
Turan, Osman (2010), Seluklular Tarihi ve Trk
slm Medeniyeti, stanbul.
Sra Sizde 2
Seluklu Devletinin fetih stratejisi erevesinde Suriye
ve Anadoluya yerleflen Trkmenler, merkezin denetimi
dflnda bir rgtlenmeye gittikleri iin, Melikflah tarafndan buralara mdahale edilmifltir. Melikflah, Sleymanflahn kendisine ramen Anadoluda kurduu devleti tanmayarak, kontrol altna almak iin Porsuk idaresinde bir ordu gnderdi. Dier yandan Suriyede bir
beylik kurmufl olan Atsz ve Fatm tehlikesini izlemek
iin kardefli Tutuflu Suriye melikliine tayin etti.
Sra Sizde 3
Diyarbekir seferinin bafllca sebepleri, Byk Seluklularla rekabet halinde bulunan Trkiye Seluklu sultannn gneydou istikametindeki hzl ilerleyiflinin nn kesmek iin blgenin hakimiyet altna alnmas gerei; Seluklulara aykr siyaset takip ederek flilerle iflbirlii yapan Mervanoullarnn cezalandrlmas yannda, Fahrddevle b. Cheyrin kendisine bir hakimiyet alan bulmak istei ile Melikflah sefer konusunda
teflvik etmesidir.
Sra Sizde 4
Trkistan seferleri, Seluklu Devletinin slm Dnyasnn en byk gc, yardmna ihtiya duyulan ve
meseleleri zebilecek yegne merci olduunu gstermifltir. Devletin snrlar tm Karahanl lkesini iine
alarak in hududuna ulaflmfltr. Trkistan hkimiyeti,
Melikflahn lmyle bafllayan fetret dneminde bu
taraftan gelebilecek tehditleri etkisiz klacak salam bir
set oluflturmufltur.
BYK SELUKLU TARH
Amalarmz
N
N
N

Seluklu merkezi otoritesini kfle gtren sreci deerlendirebilecek,
Berkyaruk ve Muhammed Tapar dnemi siyasi olaylarn tanmlayabilecek,
Seluklu taht mcadeleleri ile Hallarn Suriye ve Filistine yerleflmeleri arasndaki iliflkiyi aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Terken Hatun
Melik Mahmud
Melik smail
Berkyaruk
Tutufl
Taht mcadelesi
Muhammed Tapar
Hallar
Btniler
indekiler
Byk Seluklu
Tarihi
Fetret Dnemi
(Berkyaruk ve
Muhammed Tapar
Devri)
SULTAN BERKYARUK DEVR

(1094-1105)
SULTAN MUHAMMED TAPAR
DEVR (1105-1118)
Fetret Dnemi (Berkyaruk

ve Muhammed Tapar Devri)
SULTAN BERKYARUK DEVR (1094-1105)
Terken Hatun le ktidar Mcadelesi
inden Akdenize, Kafkaslardan Yemene kadar uzanan ok genifl topraklara yaylmfl bulunan Byk Seluklu mparatorluu, en grkemli devrini yaflarken nce
vezirinin, sonra Sultan Melikflahn beklenmedik lmyle sarsntya urad. Fetret
dnemi olan Berkyarukdan sonra Tapar zamannda ksmen toparlanmasna, Sancarn kinci mparatorluk devrine ramen de aslnda sarsnt tamamen atlatlamad. Sultann ani lm, bir sredir merkezde yaflanan iktidar paylaflm mcadelesinin daha da fliddetlenmesine ardndan ortaya kan uzun taht mcadeleleri ile
imparatorluun nce paralanmasna, akabinde de kflne giden srecin bafllangc olmufltur. flte bu nitenin konusu olan ve Fetret Devri olarak adlandrlan Berkyaruk dnemi, bu srecin ilk evresini teflkil etmektedir.
Melikflah ldnde geride Berkyaruk, Muhammed Tapar, Sancar ve Mahmud
adl drt oul brakmflt. Babasnn yerine en bykleri olan ve o dnemde on iki
yaflnda bulunan Berkyarukun tahta gemesi bekleniyordu. Zira daha nce de temas edildii zere Nizmlmlk, Terken Hatunun olu Mahmuda karfl, Melikflahn amcas Yakutnin kz Zbeyde Hatundan olan olu Berkyaruku desteklemekteydi. Baz kaynaklarn verdii bilgilere gre, Melikflah Berkyaruku veliaht tayin etti ise de, bunun saltanat mcadelelerini engelleyecek bir kanun olmad bilinmektedir. Nitekim bu durumu frsat bilen ve o srada Sultann yannda Badatta
bulunan Terken Hatun, henz befl yaflnda bulunan olu Mahmudu tahta geirmek iin harekete geti. Bir taraftan zaman kazanmak zere Melikflahn lmn
gizlerken, dier taraftan da hazinenin azn aarak desteklerini almak iin ordu ve
devlet adamlarna byk ihsanlarda bulundu. Bu cmert giriflimleri sayesinde de
pek ok emirin ierisinde bulunduu byk bir ordu kurmay baflard. Terken Hatunun bu baflars, hi flphesiz bolca yapt ihsanlar kadar, Karahanl soyundan
bir prenses ve Seluklu imparatoriesi olarak Melikflahn salndaki etkin konumundan kaynaklanmaktayd.
Bu flekilde ordunun balln temin eden Terken Hatun, bir taraftan da olunun saltanat iin tehlike olarak grd ve bu olaylar srasnda sfahanda bulunan veliaht Berkyaruku hapsetmek zere Musul valisi Krboay, Emir ner ve
Emir Kamac ile birlikte sfahana gndermiflti. sfahana gelen emirlerin Berkyaruku tutuklayarak hapsetmelerinden sonra Terken Hatun, Abbasi halifesi Mukte-
80
Byk Seluklu Tarihi
dden olu Mahmud adna hutbe okutmasn istedi. Halife nceleri byk lim
Gazzalnin fetvas dorultusunda Mahmudun yaflnn kk olmas, dolaysyla
devleti ynetemeyecei gibi gerekelerle bu istei reddetti. Ancak Terken Hatunun, yannda tutuu torunu ve Halifenin de olu olan Cafer zerinden tehdide
varan srarlarna daha fazla direnemedi. Caferin babasna gnderilmesi kaydyla,
26 Kasm 1092 ylnda Badatta Mahmud adna hutbe okundu. Bylece Terken
Hatun, Melikflahn lmden alt gn sonra olu Mahmudu Badatta sultan ilan
ettirmeyi baflarmflt. Ardndan da vezir Taclmlk Ebl-Ganaim ve orduyla birlikte, olu Mahmudu tahta karmak zere Seluklu payitaht sfahana doru yola
kt.
Bercird ve Kerec Savafllar
Bercird/Burcerd; Bat
randa Hemedana 18
fersah uzaklkta Seluklu
devrinin nemli
flehirlerinden olup
gnmzde Luristan Eyaleti
flehirleri arasnda yer alr.
Kerec; Tahran/Reyn 20 km
batsnda yer almakta olup
gnmzde Elburz
Eyaletinin merkez flehridir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Ancak Melikflahn lm haberini alan Nizamlmlkn adamlar bir silah deposunu yamalayarak isyan etmifl ve Berkyaruku hapsedildii yerden kararak tahta
oturtup adna hutbe okutmufllard. Terken Hatunun sfahana yaklaflmas zerine
de Berkyaruku, Nizamlmlk taraftarlarnn hkim olduu Reye kardlar. Bu
arada pek ok emirle birlikte Nizamlmlkn adamlarndan Erkufl da askerleriyle
onlara katlmflt. Kaynaklar Berkyarukun etrafnda on binden fazla askerin toplandn kaydetmektedir. Bylece taht mcadelesi bir bakma, eski vezir Nizamlmlkn adamlar ile yeni vezir Taclmlk arasndaki bir hesaplaflmaya dnflmfl
bulunuyordu. nk baflta Erkufl olmak zere, maktul vezirin taraftarlar, Taclmlk Nizamlmlkn katili olmakla itham ediyorlard. Bu sebeple de, Berkyaruku desteklemek suretiyle eski vezirin intikamn almak istiyorlard.
te yandan durumun aleyhine gelifltiini gren ve Berkyarukun daha fazla
glenmesini engellemek isteyen Terken Hatun, yannda Krboa, ner ve Kama
gibi emirler olduu halde Reye hareket etti. Ancak Bercird yaknlarnda yaplan
savaflta, ordusundan baz emirlerin askerleriyle Berkyaruk tarafna gemesi zerine yenilen Terken Hatun sfahana ekilmek zorunda kald (Ocak 1093). Burada
Berkyaruk tarafndan kuflatlan ve zor durumda kalan Terken Hatun, bir taraftan
yanndaki emirlerin de telkiniyle kuflatmay kaldrmas iin Berkyaruk ile anlaflma
yollarn ararken, dier taraftan da olu Mahmudu tahta karma arzusundan vazgemeyerek yeni kfl yollar aryordu. Nitekim bu amala Berkyarukun days
Azerbaycan meliki smaile haber gndererek kendisiyle evlenip, Mahmudun saltanatna ortaklk teklif etti. Seluklu tahtna gemek iin bunu bir frsat olarak grd anlafllan smail, bu teklifini tereddtsz kabul ederek, Hatun tarafndan da
takviye edilen ordusuyla yeeni Berkyaruk zerine yrd. Ancak onun akbeti de
Terken Hatundan farkl olmad. Zira Terken Hatun ile evlenmesini hofl karfllamayan baz komutanlarn Berkyarukun saflarna gemesi ile Kerec yaknlarnda yaplan muharebeyi kaybeden smail sfahana ekilmek zorunda kald (fiubat 1093).
Bu malubiyete ramen her ne kadar Terken Hatun onu hrmetle karfllayp, adna para bastrp, oluyla mflterek hutbe okuttuysa da bir sre sonra Berkyarukun
atabeyi Gmfltekin tarafndan ldrld.
Berkyarukun
Terken
SIRA
SZDEHatunla yrtt saltanat mcadelesindeki en nemli destekileri
kimlerdir aklaynz.
D fi N E L M
Melik smailin
saf dfl kalmas da Terken Hatunun azmini krmad. O bu sefer
de, Melikflahn lmnn ardndan Suriyede saltanatn ilan etmifl bulunan kaynS O R U Tutuflu ayn vaatlerle sfahana ard.
biraderi Tacddevle
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
5. nite - Fetret Dnemi (Berkyaruk ve Muhammed Tapar Devri)
Berkyarukun Tahta kmas ve Tutufl ile Rekabet

Suriye meliki olan Tutufl, aabeyi Melikflaha itaatini bildirmek ve tevecchn kazanmak iin, Dmaflktan Badata gelmek zere iken, Frat kysndaki Hit kasabasnda, Sultann ld haberini almflt. Hemen her hanedan yesinin yapaca gibi, kendini saltanata en uygun kifli olarak gren Tutufl, daha burada iken adna
hutbe okutmak suretiyle sultanln ilan etti. Kald ki yafl, tecrbesi, konumu ve
mevcut durum gz nnde bulundurulduunda, haksz da saylmazd.
Seluklu tahtn ele geirmek zere gerekli hazrlklar yapmak iin Suriyeye
dnen Tutufl, buradan Halep valisi Aksungur, Antakya valisi Yasyan ve Urfa valisi Bozana birer mektup yazarak; Sultan Melikflahn lm zerine sultanln
ilan ettiini, bu sebeple de onun hakim olduu lkelerde bu kez kendisinin hakim
olmasn salamak iin, kendisine itaat ile emirlerindeki kuvvetleriyle katlmalarn bildirdi. Tutufla karfl koyacak kuvveti bulunmayan Aksungur, Tutufla itaat ettii gibi, Yasyan ve Bozana da haber gndererek; Melikflahn ocuklar arasndaki mcadele sonulanncaya kadar Tutufla itaat etmelerinin yerinde olacan istedi. Onlar da bu teklifi kabul edip hkimiyet blgelerinde hutbeyi Tutufl
adna okuttular. Bylelikle Tutufl, ad geen emirlerin itaat etmesi zerine hibir
glkle karfllaflmakszn kuzey Suriyeye hkim olmufltu.
Aslnda daha nce anlatlanlardan da anlafllaca zere, Melikflah ldnde
ocuklarnn hepsi ocuk yaflta olduundan Tutufl tahtn en gl adaylarndan birisi durumdayd. Emirler Tutufla itaat ederek, onun taht ele geirmesi halinde yerlerini korumufl olacaklard. Ancak kaynaklarn ifadesine gre Aksungurun Melikflahn ocuklar arasndaki mcadele sonulanncaya kadar diyerek itaatlerine
bir anlamda flerh koymas manidardr. Muhtemelen Aksungur, Tutufl gibi muktedir
bir sultana tahakkm edemeyecekleri veya Melikflaha olan vefa duygusuyla, onun
gen ve tecrbesiz oullarndan birisinin sultan olmasn tercih ediyordu. Ancak o
gnn flartlar gerei Tutufla itaat etmek zorunda idiler. Nitekim daha sonraki geliflmeler bu durumu dorulayacaktr.
Tutuflun Berkyaruka Karfl lk Teflebbs

Melikflahn bu nl komutannn kendisine katlmalarndan kuvvet alan ve
gl bir ordu kuran Tutufl, yannda Aksungur ve Yasyan olduu halde Rahbeye doru harekete geti ve fiubat 1093 ylnda herhangi bir direniflle karfllaflmakszn flehri teslim ald. Bunu Habur yresi ile Frat nehrinin sol kysnda bulunan Rakkann teslimi takip etti. Tutufl bu iki flehir halkna adil hkmdarlara yakflr tarzda davranp, pek ok ihsanlarda bulundu. Bu srada daha nce itaatini arz
etmifl olan Urfa valisi Bozann da katlmyla daha da glenen Tutufl, Nusaybin
zerine yrd. fiehrin direnifli zerine hiddetlenen Tutufl, fliddetli bir taarruz ile
Mart 1093de Nusaybine girdi ve yirmi kadar Arap emiri askerleriyle birlikte kltan geirildi. Tutufl, Nusaybinden sonra Musul zerine yrd. Bu arada henz
Nusaybinde iken, flehrin Ukayli hkimi brahim b. Kureyfle haber yollayarak, hkimiyetini tanmasn ve adna hutbe okutmasn istemiflti. Ancak brahim, Tutuflun
bu isteini reddettii gibi flehrin dflnda muharebe vaziyeti almflt. Musul yaknlarndaki el-Mudayyada gerekleflen fliddetli muharebe, brahimin yenilmesi ve birok Arap emiriyle birlikte ldrlmesi, Tutuflun muzaffer bir flekilde Musula girmesiyle sonuland.
81
82
Byk Seluklu Tarihi
el-Cezire: Arapada Ada

manasna gelir. Greklerin
Mezopotamya adn
verdikleri Frat ile Dicle
nehirleri arasndaki
topraklar Arap corafyaclar
iki ksma ayrmfllardr.
Buna gre gneyde kalan
Afla Mezopotamya
topraklarna Sevad veya
Irak, kuzeyde kalan Yukar
Mezopotamya topraklarna
ise el-Cezire adn
vermifllerdir.
Bylece Tutufl, yanna ald nemli komutanlar ile Rahbe, Rakka, Nusaybin ve
Musulu pefl pefle ele geirerek, Suriye ve el-Cezirenin nemli bir blmnde hkimiyetini tesis ettii gibi adna hutbe okutmay baflarmflt. Bunun bir sonucu olarak Seluklu tahtna gemeyi kendisi iin bir hak sayan Tutufl, Byk Seluklu sultan sfatyla Badatta adna hutbe okunmas iin Abbasi halifesi el-Muktedi Biemrillaha baflvurdu. Halife ona, adna hutbe okutabilmesi iin Horasan ve Maflrkta
hkmran olarak, slam lemine hkim olmas, kardefl ocuklar iinden saltanat
mcadelesinde kimsenin kendisine muhalefet etmemesi ve baflkent sfahanda imparatorluk hazinesine sahip bulunmas gerektiini ileri srerek onun bu talebini
reddetti. Bu durum karflsnda Seluklu payitaht olan sfahan ele geirmek iin
harekete geen Tutufl, kendisine yaplan davet zerine nce, henz hkimiyetine
girmemifl bulunan ve 1085den beri Seluklu merkezinden gnderilen valilerce ynetilen Diyarbekire yneldi. blgenin merkez flehirleri konumundaki Amid ve
Meyyfriknin itaatlerini arz etmesi zerine buraya kendi yneticilerini atadktan
sonra, Azerbaycan ynnde hareket etti. Kaynaklarn ifadesine gre, yolu zerinde bulunan btn flehir ve kaleler kendisini sultan olarak kabul ediyordu.
te yandan btn bunlar olurken Berkyaruk da bofl durmamflt. Rey ve Hemedan baflta olmak zere hkimiyet alann geniflleten Berkyaruk, her geen gn artan kuvvetiyle amcasyla giriflecei saltanat mcadelesine hazr grnyordu. Bu
durum, Tutuflun ordusunda bulunan Melikflahn eski komutanlarndan Aksungur
ve Bozan da etkilemiflti. Nitekim Aksungur, Bozana yazd mektupta Biz bu
adama(Tutufla) efendimiz(Melikflah)in ocuklarnn neler yapacan grmek ve
beklemek maksad ile itaat etmifltik, flimdi ise sultann olu ortaya (taht iddiasyla)
kt. Biz flimdi onun safna gemek istiyoruz diyerek onu Tutufltan ayrlmaya ikna etti. Nihayet iki ordunun birbirine yaklaflt srada, her iki emirin askerleriyle
Berkyaruk tarafna gemesi, Tutuflu zor durumda brakt. Bu iki nl komutann
saf deifltirmesiyle asker says iyice azalan ve savafl gze alamayan Tutufl, yeni
kuvvetler tedarik etmek zere, kendisine sadk kalan Yasyan ile birlikte Suriyeye dnmek zorunda kald (Aralk 1093). Ardndan Aksungur ile Bozan da, Tutufl sorununun kesinlikle ihmal edilmemesi, toparlanmasna frsat verilmeden sratle zerine yrnmesi gerektii hususunda Berkyaruku uyardktan sonra, yanlarna verilen muhafz birlikleriyle valisi bulunduklar flehirlere dndler.
En gl rakibi olan amcas Tutuflun Rey civarnda muharebe meydanndan
ekilip Suriyeye dnmesi ile saltanat iddias daha da kuvvetlenen Berkyaruk, nihayet sultanln slm dnyasnda da meflru klmak maksad ile Badata gelerek
halifeden adnn hutbeye konulmasn istedi. Mukted, Berkyarukun son baflarsn gz nnde bulundurarak adna hutbe okutup ona Rkneddin lakabn verdi.
(3 fiubat 1094).
Tutuflun kinci Teflebbs ve lm

Dier taraftan Berkyaruk Badatta sultan ilan edildii srada Tutufl da, kendisine
ihanet eden Aksungur ve Bozann, Halep ve Urfada hutbeyi Berkyaruk adna
okuttuklarn renmiflti. ntikam iin sabrszlanan Tutufl, kfl geirdii Dmaflktan
Mart 1094te ayrlarak toplad kuvvetlerle Aksungurun ynetimindeki Halep ve
civarn yamalamaya giriflti. Bunun zerine uyarlarnda hakl kan Aksungur,
henz Badattan ayrlmamfl olan Berkyaruktan acil yardm istedi. O da kendisine bal emirlerden, Musul valisi Krboa ile Urfa hkimi Bozan yardma gnderdi. Ayn maksatla Yusuf b. Abak da iki bin befl yz kiflilik svari birlii ile Halepe ynlendirildi. Mays 1094te Tutufl zerine yryen Aksungur, Halep yakn-
larnda cereyan eden muharebede nce, Yusufun aman dileyerek Tutufl tarafna
gemesi, ardndan da Bozan ve Krboann muharebeye tam olarak katlamamalar zerine malup olduu gibi esir edilerek ldrld. Bozguna urayan birliklerle Halepe ekilen Bozan ile Krboa burada direnmeye alflmfllarsa da ok
gemeden Tutufl, flehre girmeyi baflarmfl ve her ikisini de esir almflt. Baz emirlerin ricasyla Krboann cann bafllayan Tutufl, kendisine ihanet eden Bozan
yannda olduu halde, valisi olduu Harran ve Urfaya gelerek mdafilerden teslim olmalarn istedi. Ret cevab alnca da Bozan ldrterek bafln Urfa ve Harrana yollad. Bu fliddet gsterisi, sadece bu iki nemli flehrin deil Azerbaycana
kadar btn el-Cezirenin Tutufla itaatini salad. Bylece Tutufl, bir taraftan kendisine yaplan ihaneti cezalandrmak suretiyle Aksungur ve Bozan gibi gl muhaliflerini ortadan kaldrmfl, dier taraftan da Seluklu lkesinin batsna yeniden
hkim olmufl oluyordu.
Ayrca artk kendisine taht salayacak olan tedbirleri tatbik etmek; sfahan civarna hkim olan ve elinde zengin maddi kaynaklar bulunan Terken Hatun ile
mukadderatn birlefltirmek zaman da gelmifl bulunuyordu. Nitekim daha nce ifade edildii gibi Terken Hatun, olu Mahmudu tahta karmak iin son are olarak
Tutufla mracaat etmifl, lkeyi birlikte ynetmek zere evlenme vaadiyle sfahana
armflt. Bu maksatla, sfahana ulaflmak isteyen Tutufl, Diyarbekirden hareketle
Ahlat ve Azerbaycan zerinden Hemedana geldi. Burada Terken Hatunla birleflerek Berkyaruka karfl ortak bir mcadele bafllatacaklard. Ancak ayn maksatla sfahandan Hemedana doru yola kan Terken Hatun yolda hastalanarak geri
dnmek zorunda kald ve ksa bir sre sonra da ld (Eyll-Ekim 1094). Terken
Hatunun lmden sonra ona bal emirlerden bir ksm Berkyaruk tarafna geerken byk bir ksm da Tutufla katlmflt. Kaynaklarn ifadesine gre bu katlmlarla Tutuflun ordusunun says elli bini bulmufltu.
Bu yeni durum karflsnda endifleye kaplan ve o srada Musulda bulunduu
anlafllan Berkyaruk, geliflmeleri kontrol altna alabilmek iin derhal sfahana hareket etti. Ancak yolda Tutuflun komutanlarndan Abakolu Yakupun basknna
urad. Beklemedii bu baskn karflsnda ordugh yamalanan ve malup olan
Berkyaruk, yannda Emir Porsuk, Gmfltekin Candar ve Yaruktafl gibi birka
nemli adam olduu halde, kardefli Mahmudun hkimiyetindeki baflkent sfahana snmak zorunda kald. te yandan Berkyarukun malubiyet haberi Badata ulaflnca yeni Abbasi halifesi Mstazhir Billah hutbeyi Tutufl adna okutmaya
bafllad (Ekim-Kasm 1094). Terken Hatunun lm haberini alan adamlar, Berkyaruku nce flehre sokmak istememifllerse de daha sonra yakalayp hapsettiler.
Hatta bir ara saltanat davasndan tamamyla bertaraf etmek iin gzlerine mil ekilmesi bile dflnldyse de Mahmudun Berkyarukun geliflinin ikinci gnnde
iek hastalna yakalanmas ve durumunun ciddileflmesi zerine emirler, beklemenin daha uygun olaca kararna vardlar. Nitekim 1094 yl Ekim ay sonlarnda
Mahmud ld. Talihi bir anda deiflen Berkyaruk, gzlerine mil ekmeyi dflnen
emirlerce tahta oturtularak sultan ilan edildi (Kasm 1094).
Bu srada Hemedan nlerine gelen Tutufl, flehrin direnmesi zerine geri dnd.
Berkyarukun da hastaland haberini alnca, Reye hareket ederek buray ele geirdi ve sfahan zerine yrmek iin hazrlklara bafllad. Btn bunlar olurken
emirler henz kimin safnda yer alacaklarna karar vermifl deillerdi. Zira Berkyaruk
da kardefli gibi lmcl iek hastalna yakalanmflt. Ancak Tutuflun tavizsiz ve
sert tabiat onlar Berkyarukun yannda yer almaya itiyordu. Buna bir de halk ve ordu nezdinde hl saygn bir hatras olan Nizamlmlkn, byk nfuz sahibi
83
84
Byk Seluklu Tarihi
oullarndan Meyyedlmlkn Berkyaruka vezir olmas eklenince durum onun

lehine dnmeye bafllad. Nitekim iyileflmesinden hemen sonra Irak ve Horasandan
gelen kuvvetlerle ordusunun mevcudunu otuz bine karan Berkyaruk, vakit kaySIRA SZDE
betmeden amcas
Tutuflun zerine Reye hareket etti. Tutufl ise yeni ele geirdii
Rey halkna gvenmediinden Berkyaruku flehre altmfl kilometre mesafedeki Daflilu (Tafll) ky yaknlarnda karfllad. ki taraf 26 fiubat 1095te fliddetli bir savafla
D fi N E L M
tutufltular. Berkyaruk babas Melikflahn sancan karmflt. Bunu gren askerlerin bir ksmnn Berkyarukun tarafna gemesi ve daha nceden anlafltklar gibi,
S O R Upusudan kmamas Tutuflun ordusunun bozulmasna sebep olemir Yasyann
du. Tutufl yanndakilerle birlikte bir sre daha kahramanca savafltysa da, atndan
dflrlerekDldrld.
Tutuflun yannda bulunan olu Dukak, yz kadar atl ile
KKAT
kamay baflardysa da ordusunun byk bir ksm l veya esir olarak yok oldu.
Tutufl, babas Alparslann Mervdeki trbesine gmld.
SIRA SZDE
Berkyaruk bylece pek ok badireden sonra, saltanat mcadelesindeki en gl rakibi olan amcas Tutuflu bertaraf etmek suretiyle Suriye ve el-Cezire zerinde
de hkimiyetini
tesis etmifl oluyordu. Ancak daha sonraki geliflmelere baklrsa bu
AMALARIMIZ
durum Berkyarukun iktidar iin tehlikenin bittii anlamna da gelmeyecekti.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
Suriye Seluklular
daha fazla bilgi iin bkz. Ali Sevim, Suriye ve Filistin SelukK T A hakknda
P
lular Tarihi, Ankara 1989.
K T A P
T ESIRA
L E V SZDE
ZYON
D fi N E L M
NTERNET
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
ocuk yafltaT ESIRA

tahta
L E V SZDE
Zkan
Y O N Berkyarukun yafl, tecrbe ve konum bakmndan kendinden ok
daha stn olan amcas Tutuflu saltanat mcadelesinde saf dfl brakmasn nasl aklarsnz?
D fi N E L M
NTERNET
Arslan Argunun syan

Melikflahn dier
S O R Ukardefli Arslan Argun, babas zamannda Harizm blgesi valiliini yrtyordu. Kardefli Melikflahn saltanatnn ilk yllarna kadar da bu blgede
kalmfl; daha sonra kendisine Hemedan ve Save blgesinde yedi bin dinarlk ikta
DKKAT
topra verilmiflti. Melikflah ldnde o da yannda Badatta bulunuyordu. Sultann lm ile ortaya kan otorite boflluundan faydalanmak isteyen Arslan ArSZDE
gun, hemenSIRA
Hemedana
hareket etti. Buradan bir grup askerin kendisine katlmyla Niflabur zerine yrdyse de direniflle karfllaflnca Merve ekilmek zorunda
kald. Merv
flahnesi Emir Kodan ve Emir Yaruktafl flehri ona teslim ettikleri gibi
AMALARIMIZ
adamlaryla emrine girdiler. Burada bir sre kalan Arslan Argun daha sonra Belhe
hareket etti. Bu srada Belhde bulunan Berkyaruk taraftar Fahrlmlk b. Nizamlmlk, onunla
edemeyeceini anlaynca flehri terk etti. Bylece Belh ve
K mcadele
T A P
Tirmiz gibi flehirleri ele geirip, Horasann tamamna hkim olan Arslan Argun,
Berkyaruka mektup gndererek, vaktiyle dedesi ar Beyin ikta olan Horasann
ayn flekilde
T E Lkendisine
E V Z Y O N verilmesini istedi. Teklifinin kabul edilmesi halinde sultanln tanyacan ve yksek miktarlarda para gnderip saltanat iin mcadeleye
girmeyeceini bildirdi.
Berkyaruk, ise bu srada gl rakiplerinden amcas Tutufl ve kardefli Mahmud
N T E R Nonunla
ET
ile urafltndan
ilgilenemedii gibi mektubuna da cevap verememiflti. Aslnda Arslan Argunun mektubundan da anlafllaca zere, onun amacnn Seluklu tahtna oturmak deil iktalarn artrmak olduu aka grlmekteydi. Bunun
yannda Berkyaruk, rakiplerini bertaraf ettikten sonra Arslan Argunun zerine dier amcas Bribars gndererek onu cezalandrmak istedi. Emir Altuntafln da bulunduu ordusuyla Horasana giren Bribars, burada yaplan ilk savaflta kardefli
N N
85
Arslan Argunu bozguna uratarak Horasann byk bir ksmna hkim oldu. Ancak malubiyet sonras Belhe ekilmek zorunda kalan Arslan Argun, 1095 yl sonlarnda Bribarsla yapt ikinci savafl kazand. Esir dflen Bribars bir sene Tirmizde hapsedildikten sonra yaynn kirifli ile bodurularak ldrld. Arslan Argun bununla da yetinmeyerek Horasan blgesinin nemli kalelerini tahrip ettirdi.
Bunun zerine Sultan Berkyaruk, amcasna karfl bu defa byk bir orduyla kardefli Sancar gnderdi ve kendisi de arkalarndan hareket etti. Fakat yolda, Arslan Argunun bir klesi tarafndan ldrld haberini aldlar. te yandan Sancar, kendini bekleyen bir ksm emirle birlikte Niflabur nne gelip flehri sulh yolu ile teslim ald (20 Nisan 1097). Niflaburdan sonra Horasann birok flehri de ona itaat etti. Bu baflars zerine Sultan Berkyaruk kardefli Sancar, merkezi Merv olmak zere Horasan melikliine atad.
Bylelikle Tutufltan sonra dier amcas Arslan Argun tehlikesini de bertaraf
eden Berkyaruk, birok yere yeni atamalar yaparak, yllardr saltanat mcadelesiyle sarslan devlet otoritesini yeniden eski dzenine sokmaya alflt. Ancak bu nisb
istikrar fazla srmedi. Zira Sultan Berkyaruk bundan sonra da, iktidarn korumak
SZDE
iin kardefli Muhammed Taparla uzun bir mcadeleye girmekSIRA
zorunda
kalacakt.
Hallar ve Berkiyaruk Dnemi Hallarla Savafl

D fi N E L M
Berkyarukun saltanatn korumak iin kardefl ve amcalaryla kyasya mcadele ettii; mcadelenin birinin bitip dierinin bafllad bir ortamda, bu defa da Suriye ve
S O R U
Filistin blgesi iin dorudan hedef alan Hal Seferleri bafllad.
D K K A T gya DouXI. yzyl sonlarna doru Bat Avrupada, zellikle kilisenin ynlendirmesiyle,
da Mslmanlarn zulm altnda bulunan dindafllarnn ve Hz. sann mezarnn bulunduu Kudsn Mslmanlarn elinden kurtarlmasnn Bat Hristiyan SIRA
dnyas
iin yerine geSZDE
tirilmesi kanlmaz bir grev olduu fikri uyanmflt. Hal Seferleri ad verilen bu byk
hareketin bafllca propoganda malzemesi din idi. Gerekten de slamiyetin, Hristiyanlk
AMALARIMIZ
aleyhine evrensel bir din haline gelmesi ve dolaysyla maddi snrlarnn
dou ve bat ynnde genifllemesi; bylece Hristiyan dnyasnn adet bir hilal ierisinde kuflatlmas
nemli bir sebep idi. Ancak Malazgirt savaflndan sonra Seluklularn Bizans egemenliinK T kurarak
A P
de bulunan Anadoluda bir devlet kurmalar ve ayrca zmirde bir beylik
kuvvetli
bir donanma meydana getiren aka Beyin, Rumeli ynnde Bizans ciddi flekilde tehdit
eden Peeneklerle iflbirliine giriflmesi ve nihayet Bat Avrupada yaflanan byk ekonomik
E L E V Z kabul
Y O N edilmekkriz gibi nedenlerin de, bu hareketin hazrlanmasnda byk pay Tolduu
tedir. Ksaca bu seferlere katlan tm hiristiyanlar iin mutlaka madd ya da manev bir hedef veya kar sz konusu idi.
N N
NTERNET
Bizans mparatorlar, Trk ilerleyifli karflsnda ilki Malazgirtten sonra olmak

zere, 1095 ylna kadar defa Papalktan yardm isteinde bulunmufllard. Bu talebi frsata dnfltrmek isteyen Papa II. Urbanus, Kasm 1095 tarihinde toplanan
Clermont Konsilinde Hal Seferi arsnda bulundu. Hedef olarak da Kutsal Topraklar ve Anadoluyu gsterdi. ki yzyl kadar srecek olan Hal Seferleri tarihi
bylece bafllamfl oldu. 1096da Fransadan ve Norman Kuzey talyadan gelen rgtlenmifl flvalye ordular stanbulda bulufltular. slm dnyas, siyas temsilcileri
olan Seluklularn ierisinde bulunduu karflklklar yznden yaklaflmakta olan
tehlikeyi ve mahiyetini ok iyi alglayamad. Dolaysyla bu byk tehlike karflsnda tedbir de alnamad. Trkiye Seluklularnn baflkenti znik ve ukurovay zapt
eden Hallar, 1098 baharnda Byk Seluklu snrlarna dayanmfl bulunuyorlard.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
86
Anadoludan geen Hallar

Mart 1098de Urfay;
Haziran 1098de Antakyay
ele geirdiler. 1099da
Kuds dflt. On yl sonra
Tarblusflamn da ele
geirilmesiyle, hepsi de
Kuds Krallna bal olan
Urfa Kontluu, Antakya
Prinkepslii yannda
Trablusflam Kontluu ortaya
kmfl oldu. Kuds
kuflatld srada Sultan
Berkyaruk ve Muhammed
Tapar kyasya taht kavgas
yapyor, Suriye ve el-Cezire
blgesindeki melik ve
emirler, birbirlerinin
aleyhine alflyorlard.
Byk Seluklu Tarihi
Tutufl yeeni Berkyarukla girdii taht mcadelesini kaybedip Rey savaflnda

lnce, Suriye Seluklu topraklar iki olu arasnda blnmflt. Halebe hkim
olan Rdvan ile Dmaflk ele geiren Dukak birbiriyle mcadeleye giriflmifllerdi.
Geri her iki kardefl de Byk Seluklu Sultan Berkyaruku metb olarak tanyorlard.
te yandan Hallarn ilk hedefini teflkil eden Hristiyanln kutsal flehirlerinden Antakya, hl Melikflahn vali olarak tayin ettii Yasyann idaresinde bulunuyordu. Hal ordular daha Anadoluda iken Suriye ve Irakn Mslman halk
byk korku ve telafla dflmfllerdi. Fakat grnfle gre mahalli emir ve valiler,
istilaclara pek aldrfl etmiyorlard. Esasen bu durumun bafllca sebebi, devrin kaynaklarndan anlaflld zere, Hallarn kimliklerine ve maksatlarna dair herhangi bir fikirleri yoktu. Melik Rdvan bu srada Yasyan ve Skmenle birlikte kardefli Dukakn zerine yrmekte idi. fieyzerde iken Hallarn Antakyaya yrmekte olduunu renince derhl Halebe dnd.
Grnfle gre tehlikeyi ilk fark eden yine Yasyan olmufltu. Zira Antakyaya
dnen bu tecrbeli emir uzak yakn btn emir ve melikliklere, bu arada Musul
valisi Krboaya, melik Dukaka, Sultan Berkyaruka yardm etmeleri iin baflvurdu. Daha sonra Haleb meliki Rdvandan da yardm istedi. nce Dukak ile mttefikleri, sonra Rdvan ve Skmen, Hallara karfl girdikleri savaflta yenildiler (Aralk
1098). Bu yenilgi Hal meselesinin Suriye Seluklu meliklerinin glerinin stnde olduu gsterdi. Bunun zerine Yasyan btn midini douya, bilhassa Byk Seluklu hkmdar Berkyaruka balamflt. Ancak taht mcadeleleri ile uraflmakta olan Berkyaruk, kendisi dorudan sefere kacak durumda deildi. Sultan, Hallarla mcadele ve onlar slam topraklarndan srp karma grevini, elCezire blgesi emirlerini de emrine vermek suretiyle Musul Atabeyi Krboaya
havale etti. Buradan da anlafllaca zere bu andan itibaren Hal meselesi vasal
Suriye Seluklularn meselesi olmaktan karak, Byk Seluklu Devletinin meselesi haline gelmiflti.
Krboann byk bir kuvvetle harekete gemesi Antakya kuflatmakta olan
Hallar ok korkuttu. Ancak bu Seluklu baflkumandannn, Mart 1098 Urfada
kurulmufl olan ilk Hal kontluunu ortadan kaldrmak iin bofluna vakit kaybetmesi Antakyay muhasara eden Hallar iin byk frsat oldu. Nitekim ok zor
gnler geirmelerine ve byk skntlar ekmelerine ramen; Firuz adl bir Ermeni dnmesinin ihaneti ile flehre girmeye muvaffak oldular. Krboa ise ancak Antakyann dflmesinden iki gn sonra flehir nlerine gelebilmiflti (3 Haziran 1098).
Krboa emrindeki Seluklu ordusu, Hallarn eline geen Antakyay drt bir
taraftan kuflatma altna ald. Antakya Hallarn eline geince Seluklu kuvvetlerine katlmak iin flehirden kan Yasyan yolda ldrld. Ancak direnmeye devam eden Antakyann i kalesinin savunmasn olu fiemsddevle srdryordu.
Krboa, fiemsddevle ona balln arz etmesine ramen, i kalenin komutasn
ondan alarak komutanlarndan Ahmed b. Mervana verdi. Krboann dflardan,
Ahmed b. Mervann ieriden hcumlar Hallara byk kayplar verdiriyordu. ki
atefl arasnda kalan ve had safhada yiyecek sknts ekmekte olan Hallar, Krboaya haber gndererek yanlarna erzaklarn almalar kofluluyla flehri terk etmeyi teklif ettilerse de, Krboa bunu kabul etmedi. Seluklu komuta kademesinde
yaflanan ekiflmeler; ve gerek han bulunduu gibi maneviyat artran haberler
zerine Hallar, Seluklu ordusu ile savaflmak iin flehir dflnda mevzi aldlar (28
Haziran 1098). Krboa, bu savaflta byk bir yenilgi ald. Kararghn ve ordunun
arlklarn brakp ekilen Krboa Halepe glkle ulaflabildi.
87
Hallar ise bu blgede pefl pefle birok kaleyi ele geirdiler. Nihayetinde Kuds nlerine gelen Hal ordular Fatmlerin idaresinde bulunan flehri 15 Temmuz
1099 ylnda ele geirdiler. Dnemin kaynaklar Hallarn flehirdeki Mslman,Yahud, ve hatt doulu Hristiyanlara karfl byk vahflet sergilediklerini belirtirler.
SIRA SZDE
Hallarn ksa bir sre ierisinde nce Urfa ardndan Antakya ve Kuds
ele geirmelerini nasl aklarsnz?
Kaynak: P.M.Holt,
Hal Devletleri ve
S O R U
Komflular (trc.
Tanju Akad),
stanbul 2007.
S O R U
DKKAT
DKKAT
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
ResimD 5.1
fi N E L M
D fi N E L M
SIRA SZDE
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
Muhammed Tapar ile Saltanat Mcadelesi

Byk Seluklu Sultan Melikflah vefat ettii srada hayatta kalan oullarnn by Berkyaruk, ikincisi ise Muhammed Tapar idi. 21 Ocak 1082de Seferiyye Hatun
adl bir cariyeden dnyaya gelen Muhammed Tapar, Melikflah ldnde Badatta yannda bulunmaktayd. Daha sonra Terken Hatun ve kardefli Mahmud ile
birlikte Isfahana gitmifl; Berkyarukun burada Terken Hatun ve kardefli Mahmudu
muhasara ettii srada gizlice aabeyinin tarafna gemiflti. Berkyaruk 1094 ylnda
adna hutbe okutmak zere Badata giderken kardefli Muhammed Tapar da yannda gtrmfl ve burada Gence ile evresini ona ikta etmiflti. Ayrca kardefli Tapar melik unvan ile Genceye gnderirken Trk tresine uygun olarak itimat
ettii adamlarndan Emir Kutlutekini de ona atabey tayin etmiflti.
88
Byk Seluklu Tarihi
Arran: Kr ve Aras nehirleri

arasnda, bugnk Gence ve
Karaba vilayetlerinden
oluflan blgedir.
Muhammed Tapar, melik bulunduu Gencede muhtemelen evresindekilerin;

zellikle de Berkyarukun azlettii veziri Nizamlmlkn olu Meyyedlmlkn
tahrikleriyle isyan etti. Sultan Berkyaruk bu srada Suriye ve Filistin blgesine yerleflmekte olan Hallarla mcadeleye hazrlanmakta idi. fle kendisine engel olacan dflnd atabeyi Kutlutekini ldrmek ve Arran eyaletinde Berkyaruk
adna okunan hutbeyi kesip kendi adna okutmakla bafllad.
Sefdrd ve Hemedan Savafllar

Durumu renen ve mdahale etmek isteyen Sultan Berkyaruk Zencan flehrine
doru yola kt. Bu srada baz emirler Sultan Berkyaruka haber gnderip mstevf Mecdlmlk el-Balsnyi kendilerine teslim etmesini istediler. Sultan bu istei kabul etmedi; emirleri ikna edemeyince 200 kifliyle ordughtan ayrlmak zorunda kald. Mecdlmlk yznden Sultan Berkyaruka muhalefet eden emirler
Muhammed Tapara katldlar. Muhammed Taparn Rey zerine geldii haberini
alan Berkyaruk kardefliyle savaflmay gze alamayarak nce sfahana, halkn flehrin kaplarn amamas zerine de Hzistana gitmek zorunda kald. Muhammed
Tapar 20 Eyll 1099da Reye ulaflt. Badat flahnesi Gevheryin, Musul emiri Krboa ve el-Cezire emiri krmfl gibi emirlerin kendisine katlmasyla daha da
glendi. Gevheryini Badata gnderip Halifeden kendi adna hutbe okutmasn istedi. Bu istee uyan Halife Mstazhir, Gysd-dny ved-dn lakabn verdii Muhammed Taparn sultanln tasdik ederek onun adna hutbe okuttu.
Bunun zerine Berkyaruk, adna yeniden hutbe okutmak iin harekete geerek
Huzistandan Vasta geldi. Burada Hille emiri Seyfddevle Sadaka da ona katld.
Iraktaki Arap afliretleri zerinde etkili bir konumu olan bu emirin katlm Berkyarukun aleyhine bozulmufl olan dengeyi byk oranda dzeltti. Nitekim kaynaklarn ifadesine gre; Badata hareket eden Sultan Berkyaruk halkn coflkun sevgi
gsterileri arasnda 2 Ocak 1100 gn flehre girmifl ve hutbeyi tekrar kendi adna
okutmay baflarmflt. Daha sonra Berkyaruk, Gmfltekin Kaysaryi Badata flahne tayin etti. O srada Badatta bu grevi Muhammed Tapar taraftar lgazi b. Artuk yrtmekteydi Bunun zerine Muhammed Taparn yannda olan Krboa gibi baz emirler tekrar Berkyarukun safna getiler. Kfl Badatta geiren Sultan
Berkyaruk ok sayda Trkmenin kendisine katlmndan sonra Muhammed Tapar
zerine yrd. 15 Mays 1100de Hemedan yaknlarndaki Sefdrdda meydana
gelen savaflta Berkyaruk baflta stnlk kurup karfl tarafn kararghna kadar sokulduysa da; savafln sonuna doru bozulan birliklerini toparlayamayarak otuz
kadar kifliyle savafl meydann terk edip Reye ekilmek zorunda kald. Vezir Meyyedlmlk, Berkyarukun esir dflen veziri Eblmehsini Badata gnderip Halifeden hutbenin tekrar Muhammed Tapar adna okunmasn istedi. Halife de bu
istee uyarak 25 Mays 1100 Cuma gn hutbeyi Muhammed Tapar adna okuttu.
te yandan Sultan Berkyaruk, savafln ardndan emr-i dd Habefl b. Altuntak
ve dier emirlerden yardm salamak iin kt yolculukta Muhammed Taparn
z kardefli Horasan Meliki Sencere yenilince Crcn ve Damgana (Dmegn) giderek yeni kuvvetler toplamaya alflt. Bunun zerine Muhammed Tapar, daha
fazla kuvvetlenmesine frsat vermeden Berkyaruk ile savaflmak zere Hemedana
yrd. 5 Nisan 1101de Hemedanda yaplan savafl bu sefer Muhammed Taparn
yenilgisi ve esir dflen veziri Meyyidlmlkn idamyla sonuland. Muhammed
Tapar bundan sonra Melik Sancarn yanna gitti. Crcndan Damgana gelen iki
kardefl buradan Reye hareket ettiler; Berkyaruk da Reye doru yola kt. Zaferin
ardndan Berkyaruka katlanlarn says bir ara yz bine ulaflmflt. Ancak daha
sonra baz emirler, madd sknt eken Berkyarukun iaflelerini temin edememesi
zerine ayrlmaya baflladlar. Tapar ile Sancar yeniden toparlanmasna imkn vermeden Berkyaruk zerine yrdler. mitsizlie kaplan Berkyaruk 5000 kiflilik
bir kuvvetle 13 Eyll 1101de Badata girdi. Muhammed Tapar ve Sancar Berkyaruku takip ederek on gn sonra Badata ulafltlar.
Rzrver, Rey ve Hoy Savafllar

Sancarn Horasana dnmesinin ardndan Badattan ayrlan Muhammed Tapar ile
onu takip eden Berkyaruk bu kez Nihavend yaknlarndaki Rzrverde karfl
karflya geldiler (27 Aralk 1101). Baz kk arpflmalardan sonra taraflar arasnda antlaflma saland. lke topraklarnn resmen ikiye blnd bu antlaflmaya
gre Berkyaruk sultan; Tapar Gence meliki olarak, kendisine braklan blgelerde
nevbet aldracak ve Sultan Berkyaruka ylda 1.300.000 dinar vergi deyecekti. Ancak bu antlaflma uzun srmedi. Muhammed Tapar bir sre sonra kendisini
barfla ikna eden emirlerden Besmeli ldrtt, Emir Ay Teginin gzlerine mil ektirdi. Ardndan Reye gidip befl nevbet aldrarak sultanln iln etti. Bunun zerine sefere kan Berkyaruk, Rey yaknlarnda cereyan eden savaflta Muhammed
Tapar malp etti. Tapar az sayda taraftaryla sfahana kat. Ancak Berkyaruk
tarafndan kuflatlnca erzak sknts ekmeye bafllad ve bin kadar svari ile sfahandan gizlice ayrld. Kardeflinin Sve istikametinde gittiini renen Berkyaruka bal kuvvetler onu takibe koyuldular. Nihayet Hoyda yaplan zellikle
Berkyarukun maiyetindeki Emir Ayazn byk rol oyna savaflta tekrar bozguna
urayan Muhammed Tapar, Skmen el-Kutbnin ikta yeri blgesi Ahlataa doru
kaarken, Berkyaruk da Zencana gitti.
Yllardan beri devam eden i savafllarn devleti yprattn gren Berkyaruk ve
Muhammed Tapar, ileri gelen limlerin de teflvikiyle barfl yapmaya karar verdiler.
Ocak 1104de varlan antlaflmaya gre Sultan Berkyaruk, Muhammed Taparn befl
nevbet aldrmasna mdahale etmeyecek, Muhammed Taparn payna dflen flehirlerde Berkyaruk adna hutbe okunmayacak, aralarndaki yazflma vezirler vastasyla yaplacak, askerler diledikleri tarafa geebileceklerdi. Cibal, Fars, sfahan,
Rey, Hemedan, Hzistan ve Badat Berkyarukun; Azerbaycan, Diyarbekir, el-Cezre. Musul, Suriye ve Hille emiri Seyfddevle Sadakann idaresindeki topraklar
Taparn hkimiyetine braklacakt. Ayrca Berkyaruktan sonra Tapar sultan olacak, Horasan meliki Sancarn durumunda herhangi bir deifliklik yaplmayacak;
Sancar, Muhammed Tapar metb tanmaya devam edecekti. Bu antlaflma sayesinde Sultan Melikflahn lmyle bafllayan taht kavgalar sona ermifl oluyordu.
Berkyaruk ile Muhammed Tapar arasnda cereyan eden uzun taht mcadelelerinin, Byk Seluklu Devletinin bundan sonraki dnemini etkileyen pek ok
olumsuz sonucu olmufltur. Bunlarn bilinmesi, Melikflahn lmyle bafllayan Byk Seluklu mparatorluunu paralanma ve kfle gtren sreci kavramak
acsndan nemlidir:
1. ki kardeflin saltanat mcadelesi, devlet otoritesinin zayflamasna ve emirlerin iktidar boflluundan yararlanp kendi hareket alanlarn geniflletmelerine
imkn vermifltir. Emirler sre gelen savafl hlini, sk sk taraf deifltirerek isteklerinin gerekleflmesi iin pazarlk konusu yapmfllardr.
2. Berkyaruk ve Muhammed Tapar hkimiyetleri altna aldklar blgelerde iktidar olmalarna ramen muktedir olamadklarndan vergiler dzenli bir flekilde toplanamamfl, devletin mali yaps bozulmufltur.
89
90
Byk Seluklu Tarihi
3. Yaplan savafllarda birok deerli devlet adam ve komutan ldrlmfl, bunun neticesinde devlet ynetimi ehil olmayan kiflilerin eline gemifl; bu da
zamanla devletin zaafa dflmesine sebep olmufltur.
4. Bu dnemde slam dnyasnn en byk devleti konumundaki Seluklularn i mcadelelerle uraflmas Hallara karfl yaplan cihada destek verememesine; dolaysyla Hallarn Suriye ve Filistine yerleflmelerine zemin hazrlamfltr.
Berkyarukun lm ve fiahsiyeti
Babas Sultan Melikflahn lmnden sonra Terken Hatunla, amcalar, kardeflleri
ve ihtirasl emirlerle srekli mcadele eden, pek ok zorluklara katlanan Sultan
Berkyaruk btn engellere ramen; 12 yl Byk Seluklu Devletine hkmdarlk
yapt. Hatta bir keresinde amcas Tutufla malup olup sfahana snd zaman
kardefli Mahmudun adamlarnca yakalanp gzlerine mil ekilmesinden flans eseri kurtularak son anda sultan ilan edilmiflti. Berkyaruk son olarak kardefli Muhammed Taparla uzun bir saltanat mcadelesinden sonra anlaflmfl ve onun tarafndan
Byk Sultan olarak tannmflt. Her ne kadar taht mcadelelerinden frsat bulup
Hallarn Suriye ve Filistin topraklarna yerleflmelerine engel olamamflsa da o, karc ve entrikac bir siyaset takip eden emirleri tamamen bastrarak idaresi altna
almay baflarmflt.
fllerinin dzene girdii bir srada vereme yakalanan Berkyaruk, bir sedye iinde Badat istikametinde yola karld. Terken Hatunu yendii Bercirde geldiinde durumu iyice arlaflt. Hayatndan umut kesilince emirlerini yanna ararak befl yaflndaki olu Melikflah veliaht, Emir Ayaz da ona atabey tayin etti.
Emirlerinden Melikflaha itaat etmeleri ve onu dflmanlarna karfl korumalarn istedi. Sultann talebini kabul eden emirler Melikflah desteklemek hususunda canlarn ve mallarn esirgemeyeceklerine dair yemin ettiler. Bunun zerine olu Melikflah ve emirlerini Badata gnderdi. Kendisi de sfahana dnmek zere burada kald. Fakat kafile Bercirdden henz uzaklaflmflt ki, Berkyaruk, 22 Aralk
1104 tarihinde yirmi befl yaflnda vefat etti. Devrin kaynaklar onu, yumuflak huylu, asil, cmert, sabrl, iyi ahlakl ve gl bir hkmdar olarak anarlar. O ayrca
cezalandrmakta aflrya gitmeyen merhametli bir sultand.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
SIRA dneminin
SZDE
Sizce Berkyaruk
Fetret Devri olarak adlandrlmasnn sebebi nedir.
SULTAN
MUHAMMED TAPAR DEVR (1105-1118)
D fi N E L M
Muhammed Taparn Tahta kmas
O R U
Atabey EmirSAyaz
yolda Sultan Berkyarukun vefat haberini alnca veliaht flehzade
Melikflah iin ota, etr gibi bir hkmdar iin gerekli olan her fleyi hazrlatt. Bu
srada yanlarnda
Berkyaruku Badata gitmeye teflvik etme dflncesiyle
D K K A Sultan
T
sfahana gelmifl bulunan Badat flahnesi Emir lgazi b. Artukda vard ve yolculukta Melikflaha
SIRArefakat
SZDE ediyordu. 6 Ocak 1105 ylnda Badata giren heyeti Halife
Mustazhirin veziri karfllad. lgazi ve Emir Toayrek derhal divan toplayp II.
Melikflah adna hutbe okunmasn istediler. Bunun zerine 12 Ocak 1105 PerflemAMALARIMIZ
be gn divanda
ertesi gn de camilerde hutbe Byk Seluklu Sultan olarak Melikflah b.Berkyaruk adna okundu ve ona dedesi Sultan Melikflahn Celalddevle
lakab verildi.
N N
K T A P
TELEVZYON
Bu srada Muhammed Tapar ise, Berkyarukla yapt anlaflma gerei kendisine

braklan Musulu kuflatmakla meflguld. Zira flehrin hkimi krmfl, Muhammed Taparn btn srarna; hatta flehri teslim ettii ve kendisi adna hutbe okuttuu takdirde buray yine ona vereceini sylemesine ramen Berkyaruktan byle
bir emir almad gerekesi ile Musulu Tapara teslim etmiyordu. Kuflatmann ve
ayn oranda direniflin btn fliddetiyle srd bir srada (28 Ocak 1105) Sultan
Berkyarukun lm haberini alan Emir krmfl nihayet yaplan karfllkl mzakereler neticesinde itaatini bildirerek Musulu Muhammed Tapara teslim etti. fiehri teslim alan Muhammed Tapar, yannda Skmen el-Kutb ve teki emirler olduu halde vakit kaybetmeden Badata hareket etti. Bu arada Hille Arap Emiri Seyfddevle Sadaka da Muhammed Taparn bir an nce Badata gelmesini bekliyordu. Muhammed Tapar 10 fiubat 1105 tarihinde Badata ulaflt ve flehrin batsnda
konaklayarak burada adna hutbe okuttu. Dou tarafnda ise hutbe Melikflah b.
Berkyaruk adna okunuyordu.
te yandan Melikflahn atabeyi Ayaz baflta kendisine karfl harekete gemeye
niyetlendiyse de askerlerinin Muhammed Taparn safna geeceini dflnp anlaflma yoluna gitmeyi daha uygun buldu. Bunun iin de Muhammed Tapardan
Melikflah b. Berkyaruk ve emirler iin teminat istedi. Kaynaklarn ifadesine gre
Muahmmed Tapar da: Melikflah benim evladm gibidir. Onun iin babas (Bekyaruk) ile benim aramda hibir fark yoktur demek suretiyle istenilen teminat verdi. Bunun zerine atabey Ayaz ve Seyfddevle Sadaka itaatlerini bildirmek iin huzura gelerek af dilediler. Bylece Muhammed Tapar, Byk Seluklu Devletinin
tartfllmaz yegne sultan oldu (13 fiubat 1105). Sultan Berkyarukun hkmdarlk
dnemini kapsayan ve Byk Seluklu Devletinin kflnn habercisi gibi grnen taht mcadeleleriyle dolu Fetret Devrinde ibre Muhammed Taparn clsu
ile bir nevi iyileflmeye doru dnmfl oldu.
Devlet Otoritesinin Yeniden Glendirilmesi abalar

Sultan Muhammed Tapar, tahta geince btn bu mcadeleler sresince bozulan
devlet otoritesini yeniden salamak amacyla youn bir mcadele bafllatt. Bu erevede ilk olarak, af dilemesi ve itaatini kabul etmesine ramen tavrlarndan rahatsz olduu ve ileride tehlike oluflturabileceinden korktuu Melikflahn atabeyi
Ayaz ldrtt. Ardndan Seluklu hanedanndan Mengbarsn isyann bastrd
(1105-1106).
Mengbars syan
Seluklu hanedanndan daha nce ad geen Bribarsn olu Mengpars sfahanda bulunduu srada maddi skntlarna are bulmak iin Nihavend flehrine
gitmiflti. Burann ahalisinden toplad askerlerin yardmn aldktan sonra adna
hutbe okutup isyan etti. Ksa bir sre sonra Nihavendi iflgl yolu ile zapt etti. Bunun yannda Muhammed Tapar ile husumeti bulunan Zengi b. Porsuka haber
gndererek kendisine katlmas teklifinde bulundu. Hapiste bulunmasna ramen
Zengi b. Porsuk, kardefllerine Mengparsa yardm etmemeleri konusunda mektup
gnderdi. Hile ile kendisine itaat ettiklerini syleyen Porsukun adamlar, Mengpars Huzistanda yakalayp sfahanda Sultan Muhammed Tapara teslim ettiler.
Sultan da onu hapsetti (1105-1106). Ayrca Zengi b. Porsuku da sadakatinden tr serbest brakt ve Ahvaz ile Hemedan arasndaki iktalarndan vazgemesine karfllk ona Dinever ve baflka yerler ikta etti.
91
92
Byk Seluklu Tarihi
Hille Emiri Sadakann syan ve ldrlmesi

Melikl-Arab diye flhret bulan Hille emiri Sadaka, Sultan Melikflah dneminden
beri Seluklulara tabi olarak merkezi Irakda hkm sren Mezyedilerin emiri idi.
Sultan Melikflahn lmnden sonra bafllayan taht kavgalar srasnda daha nce
iflaret edildii gibi, Berkyarukun saflarnda yer ald. Ancak Berkyarukun veziri
Eblmehsinin, nceki yllara ait borlarn istemesi ve demedii takdirde topraklarna yryecei tehdidinde bulunmas zerine, 1101de Berkyaruka karfl kardefli Muhammed Tapar desteklemeye karar verdi. 1102de Kerbelann yaknndaki Cmiayn flehrinin yerinde yaptrd Mezyedlerin merkezi Hillede ve hkimiyetindeki dier flehirlerde onun adna hutbe okuttu. Bu srete Muhammed Tapara nemli destekler sunduu gibi Bekryaruka karfl dflmanln aa vurmaktan da ekinmedi. Muhammed Tapar da ona mkfat olarak Vast ikta etti. O zamana kadar Kfe-Hit arasndaki blgede gebe olarak yaflayan Mezyedler bu tarihten itibaren Hilleyi merkez edindiler.
Seyfddevle Sadaka, Berkyaruk ile Tapar arasndaki taht kavgalarndan istifade
ederek hkimiyetini btn Irak topraklarna yaymaya alflt. Bu tavrn Sultan Muhamed Tapar dneminde de srdrmek istedi. Nitekim fiubat 1106da Basra, Mart
1107de Tkrti ele geirdi. Sadakann yaylmac bir politika izlediini, sadece Abbas Halifesi Mstazhir Billh adna hutbe okuttuunu ve kendisine muhalif emrleri koruduunu gren Sultan Muhammed Tapar onu bertaraf etmeye karar verdi.
Mart 1108de, Hille-Vst arasnda bulunan Numaniyede meydana gelen savaflta
Seyfddevle Sadaka ldrld. Olu Dbeys de esir dflt. Sultan Muhammed Tapar Dbeysi Badata gtrd ve kendisine bal kalacana dair yemin ettirdikten sonra serbest brakmakla birlikte Hilleye dnmesine izin vermedi. Dbeys, ancak Muhammed Taparn lmnden sonra, olu Irak Seluklu Sultan Mahmud
zamannda Hilleye gidebilirdi.
Trkiye Seluklular ile Rekabet

Sultan Tapar tarafndan Musuldaki grevinde braklan krmfl, daha sonra Sultana vaat ettii hizmet ve mali yardm yerine getirmedi. Sultan da onun elinde bulunan Musul ve yresini daha nce Huzistan ve Fars tarafndaki beldelere hkim
bulunan emir avl Sakavuya ikta etti (1106). Bu grev deiflikliinde daha ok,
krmfln o sralarda Diyarbekir blgesinde bulunan Trkiye Seluklu sultan
I. Kl Arslan ile gizli bir anlaflma yapmfl olma ihtimali etkili olmufltu. Tapar, Suriye-el-Cezire-Irak hattnda son derece stratejik bir konumunda yer alan Musulu,
sadakatinden flphe duyduu birisinin ynetiminde brakamazd.
avl 31 Ekim 1106da Badata geldi ve buradan ikta merkezi olan Musula yneldi. Yolu zerindeki Bevazici ele geirdikten sonra Erbile vard. krmfl ikta
blgesini terk etme niyetinde olmadndan avlnn ilerleyiflini duyunca evre illere haber yollayp yardm istedi. Neticede iki bin kadar asker toplayan krmfl,
bin kiflilik kuvveti bulunan avl karflsnda yenilip esir dflt. krmfln malubiyet haberi Musula ulaflnca adamlar onun yerine olu Zengiyi geirdiler. te
yandan krmfln memlklerinden, Musul kale muhafz Guzolu baflta olmak
zere flehir ileri gelenleri, avlya karfl o sralarda Urfay kuflatmakta olan Trkiye Seluklu Sultan I. Kl Arslandan yardm istediler.
Kl Arslan, Trkiye Seluklularnn ekonomik ve meden geliflimi bakmndan
byk bir frsat olarak grd teklifi kabul etmekte tereddt etmedi. Urfa kuflatmasn brakarak derhal Musula doru harekete geti. Bunun zerine avl, orta-
SZDE Tapar Devri)

5. nite - Fetret Dnemi (Berkyaruk veSIRA
Muhammed
SIRA SZDE
ya kan yeni durum karflsnda Musulu kuflatmaktan vazgeti.D Bu

fi Nsrada
E L M esaret altndaki krmfl de lmflt. avl dorudan Kl Arslann zerine yrmeyi
tercih etti. Nusaybinde meydana gelen muharebede, Trkiye Seluklu Sultan karS O R U
flsnda tutunamayan avl malup olarak kat.
D fi N E L M
D K KByk
AT
Trkiye Seluklular daha nce de sz edildii gibi, kurulduktan itibaren
Seluklularla rekabet ierisinde olmufllardr. Bunun bafllca sebebi Byk Seluklu tahtnn kendi
haklar olduu iddias yannda; Anadolu ve el-Cezirenin jeomorfolojik
jeopolitik neSIRA ve
SZDE
minden dolay tarih boyunca, blge gleri arasnda srp giden mcadelenin, flimdi devrin hkim gleri olarak onlarn arasna intikal etmifl olmasyd. Nitekim Sleymanflah da
AMALARIMIZ
bu yzden Bizansla barfl yapp ukurova zerinden Suriye kaplarna
dayanmfl, fakat bu
mcadelede hayatn kaybetmiflti. Melikflahn nce Diyarbekiri, Sleymanflahn lmnden sonra da Antakya ve Halebi almas, Trkiye Seluklularnn Gney kfl yolunu tama T A Hal
P
men kapatmflt. Kl Arslann saltanatnn ilk yllarnda meydanaK gelen
seferinin
sebep olduu kayplar, flimdi bu tecritten kurtulmak zorunda olan Trkiye Seluklar iin
rekabet alann Malatya zerinden Musula kaydrmflt.
DKKAT
93
S O R U
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
Trkiye Seluklu Sultan I. Kl Arslann Musul Hkimiyeti ve lm

Muhammed Taparn Byk Seluklu Sultan olduu 1105 ylnda, Trkiye Seluklu Sultan I. Kl Arslan da Daniflmedlilerden Malatya almfl, Dou
B N T E RAnadoluda
NET
yk Seluklulara bal olan baz Trkmen beylerinin kendisine tbi olmasyla da
hakimiyeti altndaki topraklar geniflletmifl bulunuyordu. 1101 yl Hal ordularn
yok eden, Antakya ve Urfay zabt etmek teflebbsnde bulunan Kl Arslan, Hal seferinin yaralarn sarabilecek gibi grnyordu.
Ancak ortaya kan bu yeni durum Byk Seluklular asndan, Kl Arslanla
savafl adeta kanlmaz hle getiriyordu. Gerekten de avly malup ettikten
sonra, 22 Mart 1107 tarihinde Musula giren Kl Arslan hutbeyi kendi adna okuttu. avl ise Halepe giderek Melik Rdvan ve Artukolu lgaziden salad kuvvetlerle Seluklu sultannn zerine yrd. Bunun zerine Musulda olunu nib
olarak brakan Kl Arslan avlya doru harekete geti. Aslnda Bizans mparatoruna yardma gnderdii askerleri gelene kadar savafl geciktirmek niyetindeydi.
avl, Kl Arslann yardm almasn engellemek iin hemen saldrya geti. Daha
nce kendisine katlan Trkmen beyleri, avlnn ordusunun kalabalk olduunu
grerek onu terk ettiler. Bununla birlikte harbi kabule mecbur kalan Kl Arslan,
kahramanca arpflmasna ramen ordusunu yenilgiden kurtaramad. Melikflah zamannda geirdii alt yllk esaret hayatn tekrar yaflamak istemeyen Kl Arslan,
kamak iin atn Habur nehrine srd, fakat boularak hayatn kaybetti (3 Haziran 1107).
Bunun zerine Musula giden avl, flehri ele geirdii gibi Kl Arslann olu
fiahinflah yakalayp Taparn nezdine gnderdi.
SZDEsebep nedir?
Sizce Trkiye Seluklu Sultan I. Kl Arslan Musula kadar getirenSIRA
bafllca
Btnler (smailler) le Yaplan McadelelerD fi N E L M
NTERNET
fiiann bir koluna mensup olan Btnliin ortaya kfl sekizinci asrn sonlarna
tekabl eder. Hz. Alinin soyundan altnc imam Cafer es-Sadk 765 ylnda lnce
S O R Musann
U
yerine byk olu smailin gemesi beklenirken, kk olu olan
geirilmesi mensuplar arasnda ihtilafa sebep olmufltur. smailin yakn dostlarndan
Ebulhattab daha sonra smailiye olarak anlacak olan bu ekolnD temellerini
atmflKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
94
Byk Seluklu Tarihi
Batinlik: Her zahirin bir

batn olduu ve Kuran-
Kerim ile Hadisi-i fieriflerin
ancak tevil yoluyla
anlafllabileceini iddia
eden frkalara XII. yzyldan
itibaren genellikle
Batniyye denilmifltir.
Bununla beraber Hz. Alinin
soyundan altnc imam
Cafer-i Sadk (l. 765)n
olu smailin imametini
savunduklarndan
smailiyye, yedi imam
kabul etmelerinden veya
kinat yedi gezegenin idare
ettiine inanmalarndan
Seiyye, d
(propagandac)lerinden
Hamdan Karmata nisbetle
Karmatiyye, fedailerin her
hizmete amade muti aletler
haline gelmeleri iin haflhafl
kullandklarndan
Haflflaflin vb.adlarla da
anlmaktadrlar.
tr. Snnilikle pek az balants bulunan bu ekol Yakn Dounun eski dinlerinden,
bilhassa Yeni Eflatuncu felsefeden fazlasyla etkilenmifltir. Haric inanfllardan gelen bu fikirlerin byk ksm Btn tevil yolu ile gelmifltir. smailiye ekolnn
bundan sonra ana esaslar olacandan daha sonra onlara Btn ismi verilecektir.
Btnilerin ak tarihi 1090 ylnda Hasan Sabbahn Alamut Kalesini ele geirmesiyle bafllar. Seluklu hkimiyetine giren blgelerde fetihlerin meydana getirdii
alkantlardan faydalanmak isteyen Btniler, bu vesile ile hzla kendi propagandalarn yapacak mritleri harekete geirmifllerdir. Her ne kadar Btni hareketleri
Melikflahn son dnemlerinde ortaya kmflsa da zellikle Berkyaruk devrinde yaflanan saltanat mcadeleleri yznden herhangi bir tedbir alnamamfltr. Sadece
ksa bir sre nce ele geirdikleri Ebher kalesi zerine 1096 ylnda baflarl bir sefer dflnda bunlarla nemli bir mcadele yaflanmamfltr. Bu sefer srasnda kale
iindeki Btnilerin birou ldrldyse de nfuzlar krlamad gibi yaylmalar da nlenememifltir.
Muhammed Tapar tahta kmasyla birlikte Btnlerle mcadele etkinlik kazanmfltr. Zira Sultan Melikflah zamanndan beri gizli bir rgt halinde faaliyette
bulunan Btnlerle mcadeleyi gayri Mslimlerle cihattan daha nemli gren Sultan Muhammed Tapar, ilk olarak fiahdiz (Dizkh) Kalesine bir sefer dzenledi.
Kaleyi ele geirip smil-Btn reisi bn Attfl esir ald ve birok Btnyi ldrtt
(25 Haziran 1107). Ayrca devlet erkn ierisinde Batnileri destekleyen kiflileri ortadan kaldrarak baflta veziri Sadlmlk ve drt adamn, Batnilere destek verdikleri gerekesiyle sfahanda halkn gz nnde astrd. Sultan, Btnlere karfl
ikinci seferi Alamut zerine tertip etti ancak kfl bastrnca geri dnmek zorunda
kald. Atabeg Anufl Tegin firgr, 1114te Btnlere ait Bre Kalesini ele geirdi.
Muhammed Tapar, Seluklu Meliki Rdvan devrinde Halepte olduka kuvvetlenen
Btnlere karfl da bir harekt bafllatt. Halep Meliki Alparslan ile ifl birlii iinde
ok sayda btn ldrld (1113-14). Sultan, Alamuta son darbeyi indirmek zere yine Atabeg Anufl Tegin firgri grevlendirdi. Aylar sren kuflatma Muhammed
Taparn lm haberinin gelmesiyle kaldrld.
Alamut Kalesi: randa

Elbruz Dalar zerinde,
Kazvinin kuzeydousunda
yer alan mstahkem bir
kaledir. Ortaada Rdbr
vadisinde bulunan elli kadar
mstahkem kalenin en
meflhuru olup 2000 m.
ykseklikteki yaln kayalar
zerinde kurulmufltur.
Nitekim Alamut ad Kartal
yuvas veya Kartal
eitimi anlamna
gelmektedir. Kuruluflu eski
Deylem hkmdarlar
dnemine kadar gitmekteyse
de asl flhretini smillii
siyas bir yapya dnfltren
Hasan Sabbha borludur.
Alamut Kalesini 4 Eyll
1090 tarihinde ele geiren
Hasan Sabbh buray Btn
karargh haline getirdi. Bu
sebeple Seluklu sultan ve
komutanlar tarafndan pek
ok kez kuflatldysa da fethi
mmkn olmad. Uzun sre
Btnlerin (smiller)
elinde bulunan Alamut
Kalesi nihayet 19 Kasm
1256da Mool han
Hlgya boyun emek
zorunda kald.
Muhammed Tapar Devri Hal Mcadeleleri

Sultan Muhammed Taparn tahta ktktan sonra ele ald bafllca meselelerden
biri de Hallar konusu idi. O, bu ifli nce kumandanlarndan avlya havale etti.
Musul merkez olmak zere el-Cezire ve Diyarbekir blgesi valiliine tayin ettii bu
kumandana Seluklu lkelerini Hallardan geri alma vazifesini verdi. Esasen Musul Hallara karfl grevlendirilen emirlerin vilayet merkeziydi. Sultan bylece,
Hallara karfl baflaryla savaflan, fakat flimdi hkimiyetini kabul etmek istemeyen
kermifli de cezalandrmfl olacakt. avl, daha nce anlatld zere kermifli
cezalandrmakla kalmad, bu srada Byk Seluklu mparatorluu ile mcadeleye
giriflen Trkiye Seluklu Sultan I. Kl Arslan da bertaraf etti. Fakat avl da Hallarla mcadele edecek yerde Sultana itaatsizlie bafllad. Bunun zerine emir
Mevdudun baflkumandanl altnda zerine gnderilen Seluklu ordularna karfl
koyamayan avl, bir ara Hallarla iflbirlii yapt; fakat sonunda sultan tarafndan
affedildi ve tekrar hizmete alnd.
Sultan Muhammed Tapar, Hallara karfl mcadele vazifesini avlnn yerine
Musul valiliine tayin ettii Mevduda verdi (1108). Birok kumandanlara, bu arada Zengiye ona katlmalarn emretti. Byk Seluklu mparatorluunun Hallarla mcadelede en baflarl dnemi budur. Bu sefere, Hallarn bilhassa Trablusflam almalar (1110) zerine giriflilmiflti. Hallara karfl her yl sefer tertip eden
Mevdud, Hallar tarafndan Halebde skfltrlan Rdvana yardm ettii gibi, Dukakn lmnden sonra fiamda hkm sren atabey Totekine de destek vermekteydi. Mevdud yalnz Urfa kontluu ile deil, Kuds Krall ile savaflt (1113).
Bu onun Hallar dehflete dflren son savafl oldu ve Dmaflkta bir Batin tarafndan ldrld. Bu suretle Hallar ilk defa karfllafltklar byk bir tehlikeden kurtuldular. Seluklu saray bu suikastten Totekini mesul tuttu. Bunun neticesi olarak Seluklu yardmndan mahrum kalan Totekin bir sre sonra Hallarla mtareke hatt ittifak yapt. Bylece Hallar karflsnda meydana gelen birlik bozuldu
ve yerini karfllkl flpheye terk etti.
Bununla beraber Sultan Muhammed Tapar savafl brakmad; Hallara karfl cihat vazifesini Musul valiliiyle birlikte, Aksungur Porsukye verdi. Dier kumandanlara ona itaat etmelerini emretti. Yine Zengi kendisine katld. Aksungur, Urfa
kontluuna karfl baflarl savafllar yapt. Mardin Artuklu emiri lgazinin rekabeti
yznden yine netice alnamad. Hatta lgazi bir savaflta Aksunguru yendi (1114).
Bunun zerine Sultan Muhammed Taparn kendisini cezalandracandan korkan
lgazi, Dmaflk hkimi atabey Totekin ile ittifak yapmay tercih etti. ki mttefik
Antakya Hal prinkepsi ile anlaflt (1115). Bu suretle Trk cephesinde alan gedik daha da bymfl oldu.
Nitekim Muhammed Tapar hem lgazinin bu hareketlerine hem de Mavdudun
ldrlmesinde etkisi olduundan flphelendii Totekinin bu giriflimlerine daha fazla sessiz kalmad. Sultan bu iki emiri cezalandrmak ve bunun yannda Hallara karfl yeni bir sefer dzenlemek amacyla Hemedan emiri Porsuk b. Porsuku
grevlendirdi. Byk bir orduyla harekete geen Porsuk, Urfay tehdit ettikten
sonra Halebi hareket ss yapmak zere yoluna devam etti. Fakat Rdvann olu Alparslann atabeyi Ll, Haleb kaplarn amad gibi lgazi ile Totekini
yardmna ard. Dier taraftan bu sonuncunun daveti ile ilk defa hallarla ittifak eden Trkler, Byk Seluklu mparatorluuna karfl mflterek cephe alyorlard. Karfl karflya gelen ordular arasnda muhtemelen iki tarafn da hcuma cesaret edememesi yznden bir savafl olmad. Ancak Porsuk ekilirken Hallar tarafndan tuzaa dflrlerek malup edildi (1115). Takip edilen ordu hemen hemen tamamyla imha edildi. Kaynaklar, alnan ganimetlerin taksiminin gnlerce
srdn belirtmektedir.
Grld gibi, iinde bulunduu zor flartlara ramen Muhammed Tapar, baflnda bulunduu imparatorluun meseleleri arasnda Hallara byk bir yer vermifltir. Hallara karfl mcadelenin srdrlmesinde, kurtuluflunu Byk Seluklu
imparatorluunda gren Suriye halknn, mahalli emir ve hkmdarlarn yardm
taleplerinin byk bir tesiri olmufltur. Nitekim Hallardan kaan Suriyelilerin Badatta karflklklar kardklar, minberleri krdklar zikredilmektedir. Bir ara Sultan
Muhammed Tapar bizzat sefere kacan ilan etmiflse de (1108) imparatorluk
iindeki meseleler ona bu imkn vermemifl ve daha nce anlatld zere Emir
Mevdudu gndermifltir.
Dier Devletlerle Mnasebetler

karflklklara, taht kavgalarna ve Hal istilalarna ramen hem Sultan Berkyaruk hem de Sultan Muhammed Tapar devirlerinde Byk Seluklu Devleti o devrin iki byk Trk devleti Gazneli ve Karahanllar zerindeki otoritesini devam
ettirmifltir. Baflka bir deyiflle Seluklular merkez ve bat blgelerinde ok ciddi siyasi kriz ve buhranlar yaflarken doudan kaynaklanan bir sorun neredeyse hi
yaflamamfllard.
95
96
Byk Seluklu Tarihi
Muhammed Tapar devrinde Karahanllarla Seluklular arasndaki iliflkiler zaman zaman bozulmakla birlikte Karahanllar, Muhammed Tapar metb tanmaya
devam ettiler. Gazneli Sultan III. Mesud dneminde (1099-1115) Gazneli-Seluklu
iliflkilerine barfl hkim oldu ve siyas evlilikler yoluyla dostluklar pekifltirildi. Daha
sonraki yllarda Muhammed Tapar, Arslanflah ile Behramflah arasndaki taht kavgalarna kardefli Melik Sancar aracl ile mdahale ederek Behramflahn sultan iln
edilmesini salad, bylece Gaznelileri kendisine tbi kld (1117). Yaplan antlaflmaya gre hutbede nce Muhammed Taparn, ardndan Sancarn ve nihayet Behramflahn ad okunacak ve Gazneliler Seluklulara yllk vergi deyeceklerdi.
Grc Kral II. Davidin Kafkasyadaki Trkmenleri blgeden uzaklafltrp Genceye kadar ilerlemesi zerine Muhammed Tapar 1110 ylnda gnderdii orduyla
Grcleri malp etti. Onun dneminde Abbas halifeliiyle iliflkiler de normal bir
seyir takip etmifltir. Melikflahtan sonra Seluklular arasndaki taht kavgalar srasnda tarafsz kalan Abbas Halifesi Mstazhir Billah, Badata kim hkim olmuflsa
hutbeyi onun adna okutmufltur. Muhammed Tapar, gerek saltanat mcadelesinde
gerekse tek baflna Byk Seluklu tahtna getikten sonra Abbas halifesinin adn ve lakabn hutbelerde birinci srada zikretmeyi ihmal etmemifltir.
Sultan Muhammed Taparn lm ve fiahsiyeti

Bir sredir hasta olan Muhammed Tapar, 1118 yl kurban bayramnda Ouz tresince byk bir toy dzenledi ve bu ziyafet sonunda sofrasn ve sarayn yamalatt. Befl olundan en by olan Mahmudu yanna ararak artk mrnn
sonuna geldiini syledi, tahta oturmasn ve devlet ifllerine nezaret etmesini istedi. Emirlerden onun iin biat ald. 18 Nisan 1118 tarihinde vefat eden Muhammed
Taparn cenazesi sfahanda yaptrd medresenin hazresine defnedildi. Btn
tarihilerin ittifakla belirttiine gre dedesi Alparslan rnek alan Muhammed Tapar dindar, din ilimlere vkf, dil, merhametli, aklselim sahibi, cmert, ilim
adamlarn himaye eden bir hkmdard. Halkn iflleriyle yakndan ilgilenir, kendisine sunulan her dilekeyi okur, halka adalet, doruluk ve insafla muamele
edilmesini isterdi.
mcadelelerin bozduu birlii yeniden kurarak Byk Seluklu Devletine
eski itibarn ve kudretini kazandran Muhammed Tapar es-Sultn1-azam Eb
fic Gysd-dny ved-dn Kasmu emril-mminn lakabyla anlr ve kaynaklarda Seluklularn gl adam ve kusursuz insan olarak tantlr. Onun Btnler ve Hallarla yapt mcadele slm dnyasnda takdirle karfllanmfl, meflhur slam limi Ebl-Berekt el-Badd astronomiyle ilgili bir kitabn ona ithaf
etmifltir. Badad ayrca sultann bir sorusuna cevap olarak Risale f sebebi zuhnikevkibileyen ve hafh nehren adyla bir eser kaleme almfl, bnl-Belh Farsnmeyi onun emriyle yazmfltr. Muhammed Tapar imar faaliyetleriyle de yakndan ilgilenmifl, Melikflahn Badatta inflasn bafllatt Sultan Camiini tamamlatmfl, sfahanda bir medrese, Nizamiye Medresesi civarnda da sfler iin bir ribt
yaptrmfl ve su kanallar atrmfltr.
97
zet
N
A M A
N
A M A
Seluklu Merkezi otoritesini kfle gtren sreci deerlendirebilme

Nizamlmlke bal devlet adamlarnn taflknlklar, rakip ve dflmanlarnn entrikalar ve zellikle Terken Hatunun ihtiraslar sebebiyle bozulan siyasi ahenk, Nizamlmlk ve Melikflahn
birbirini takiben yaklaflk bir ay ierisinde lmelerine sebep olmakla kalmamfl; ayn zamanda
muhteflem Seluklu devletini sarsmfl, buhranlara
srklemifltir. Sultan ve vezirin lmlerinden hemen sonra bafllayan ve uzun sre devam edecek
olan taht kavgalaryla devlet otoritesi sarslmfl,
ordu paralanmfltr. Ynetim kadrolarnn yeteneksiz kiflilerin eline gemesi, emirlerin karc
politikalar izlemesi ve karflklklardan istifade
eden Btnilerin giderek artan katliamlar ve nihayet bu srada bafllayan Hal seferleri devletin
kflne zemin hazrlamfltr.
Berkyaruk ve Muhammed Tapar dnemi siyasi
olaylarn aklayabilme
Melikflahn byk olu Berkyarukun 1094 ylnda zorlu bir srecin sonunda tahta kmasyla
bafllayan ve onun lmnden sonra yine Melikflahn bir dier olu Muhammed Taparn 1118
ylndaki vefatyla sona eren eyrek asrlk bu sre, Seluklu tarihinin en buhranl devresini teflkil etmektedir.
N
A M A
Seluklu taht mcadelesi ile Hallarn Suriye ve

Filistine yerleflmeleri arasndaki iliflkiyi tanmlayabilme
slam leminin, her geen gn biraz daha kuvvetlenen Hallar karflsnda bir ittifak salayamamasnn en nemi sebebi Yakndounun en
gl devleti olan Byk Seluklu mparatorluunun Sultan Melikflahn lm ile sarslan merkezi otoriteyi bir trl tesis edememifl olmasdr.
Sultan Berkyaruk o frtnal hkmdarlk devrinde buna imkn bulamazken; Sultan Muhammed
Tapar da tahta oturduktan sonra srdrd gayretlere ramen lkede merkezi otoriteyi tam olarak salayamamflt. Nitekim Trkiye Seluklu
Sultan I. Kl Arslann Byk Seluklu devletinin hkimiyetindeki topraklarda kendi adna
hutbe okutmas, krmflten sonra avlnn
da Sultan Muhammed Tapara muhalefet etmesi
ve hatta Sultan ile mcadele halinde olan Sefddevle Sadaka ile iflbirlii yapmas merkezi otoritenin 1108 ylnda bile salanamadn gstermektedir.
98
Byk Seluklu Tarihi
Kendimizi Snayalm
1. Berkyarukun tahta geifli srasnda karfllaflt bafllca sorun afladakilerden hangisidir?
a. Suriye Meliki Tutuflun taht iddias
b. Batini suikastleri
c. Terken Hatunun olu Mahmudu sultan yapmak istemesi
d. Hallarn Antakyay iflgali
e. Muhammed Taparn isyan
2. Berkyarukun tahta kmasnda afladakilerden hangisi daha etkili olmufltur?
a. Nizamlmkn adamlar
b. Taclmlkun taraflar
c. Amcas Arslan Argun
d. Kardefli Sancar
e. Abbasi Halifesi
3. Hallarn Yakndouda kurduu ilk kontluun ad
ve tarihi afladakilerin hangisinde doru olarak verilmifltir?
a. Kuds 1099
b. Urfa 1098
c. Antakya 1097
d. znik 1097
e. Trablus 1109
4. Afladakilerden hangisi Berkyaruk devri olaylar
arasnda gsterilemez?
a. Hallarn Suriye ve Filistine yerleflmeleri
b. Uzun taht mcadeleleri
c. Trkiye Seluklularyla mcadele
d. Muhammed Tapar syan
e. Batnilerin faaliyetlerini artrmalar
5. Berkyarukun en uzun sre taht mcadelesi yrtt hanedan mensubu afladakilerden hangisidir?
a. Tutufl
b. Mahmud
c. Sancar
d. Arslan Argun
e. Muhammed Tapar
6. Hallarn Suriye ve Filistin topraklarna kolayca yerleflmelerinin en nemli sebebi afladakilerden hangisidir?
a. Fatimilerin Hallarla iflbirlii yapmas
b. Melikflahn lm sonras ortaya kan taht mcadeleleri
c. Seluklu Sultanlarnn bu konuda yeterince aba
sarf etmemesi
d. Hallarn gl olmas
e. Dukak ve Rdvann aralarndaki rekabet
7. Alamut Kalesiyle zdeflleflen Batini lideri afladakilerden hangisidir?
a. Cafer es-Sadk
b. Sadl Mlk Ebul Mehasin
c. bn Attas
d. Hasan Sabbah
e. Seyfddevle Sadaka
8. Btni fedaileri tarafndan ifllenen ilk siyasi cinayet
a. Melikflahn ldrlmesi
b. Nizamlmlkn ldrlmesi
c. Dmaflk Atabeyi Tutekinin ldrlmesi
d. Taclmlkn ldrlmesi
e. Muhammed Taparn ldrlmesi
9. Muhammed Taparla girdii mcadelede hayatn
kaybeden Trkiye Seluklu sultan afladakilerden hangisidir?
a. Tutufl
b. Sleymanflah
c. I. Kl Arslan
d. Berkyaruk
e. Arslan Argun
10. Byk Seluklu tarihi ierisinde Fetret Devri olarak tanmlanan dnem afladakilerden hangisidir?
a. Melikflah devri
b. Alp Arsan dnemi
c. Mahmud zaman
d. Berkyaruk devri
e. Sancar zaman
99

1. c
2. a
3. a
4. c
5. e
6. b
7. d
8. b
9. c
10. d
Cevabnz doru deilse, Terken Hatun ile ktidar Mcadelesi konusunu yeniden gzden
geirin.
Cevabnz doru deilse Berkyarukun Tahta
kmas konusunu yeniden gzden geirin.
Cevabnz doru deilse Berkyarukun Hallarla Mcadelesi konusunu yeniden gzden
geirin.
Cevabnz doru deilse nitenin Berkyaruk
konusunu yeniden gzden geirin.
Cevabnz doru deilse Muhammed Tapar ile
Saltanat Mcadelesi konusunu yeniden gzden geirin.
Cevabnz doru deilse Berkyaruk ve Tapar
zamannda Hallarla Mcadele konularn yeniden gzden geirin.
Cevabnz doru deilse Batnlerle Mcadele
konusunu yeniden gzden geirin.
Cevabnz doru deilse Tapar ve Batnlerle
Mcadele konusunu yeniden gzden geirin.
Cevabnz doru deilse Trkiye Seluklular
ile Rekabet konusunu yeniden gzden geirin.
Cevabnz doru deilse Berkyaruk konusunu

Sra Sizde 1
Vezir Nizamlmlk ve adamlardr. nk daha Melikflahn salndan bafllayarak Nizamlmlk Sultan zerindeki etkisinden rahatsz olduu Terken Hatunun olu Mahmudun veliaht olmasn istemiyor; o da kendisinin adam olmas beklentisiyle veliahtlk iin Melikflaha
Berkyaruku telkin ediyordu.
Sra Sizde 2
Tacddevle Tutufl, daha baflndan itibaren iyi bir asker
ve gl bir flahsiyet olarak ortaya kmasna ramen,
sert ve tavizsiz kiflilii sebebiyle emirler tarafndan pek
sevilmiyordu. Ayrca ele geirdii flehirlerde zaman zaman masum halka karfl gsterdii fliddet de onun bu
olumsuz imajn pekifltirmekteydi.
Sra Sizde 3
Hal seferleri baflladnda devrin en gl slam devleti konumunda olan Byk Seluklu mparatorluu,
Melikflahn 1092 ylnda lmn takiben merkezi otoritenin kflne sebep olan taht kavgalaryla bouflmaktayd. Buna bir de blge melik ve emirlerinin flahsi
ihtiraslar eklenince Hallar Yakn Douda hi ummadklar msait bir zemin bulmufllard.
Sra Sizde 4
Seluklu mparatorluunun uzun ve ypratc taht kavgalar sebebiyle iktisadi ve siyasi bakmdan zayf dflmesi ve bu srada imparatorluu tehdit eden i (Btniler) ve dfl (Hallar) meselelere karfl etkili tedbirler alnamamasdr.
Sra Sizde 5
Kl Arslan Musul nlerine getiren bafllca sebeplerden birisi, Trkiye Seluklu sultanlarnn Byk Seluklu tahtnn kendi haklar olduunu dava etmeleriydi.
Bunun yannda Sleymanflahn lm ve Birinci Hal
Seferinde uranlan kayplar dolaysyla, ekonomik ve
meden geliflimi bakmndan ulaflmak zorunda olduklar alanlarla balantlar kesilmiflti. Bizans Anadolusu ise
bir Mslman-Trk Devletinin byle bir hamle iin ihtiya duyaca alt yapdan mahrum idi. yle olmasa bile kltrel kodlardaki farkllk, Trkiye Seluklu sultanlarn gney-gneydouya- soydafl ve dindafllarnn bulunduu alanlara ulaflmaya zorluyordu.
Alptekin Coflkun (1989), Byk Seluklular, Doufltan Gnmze Byk slam Tarihi, c. VII, stanbul
s.143-168.
Holt P. M. (2007), Hal Devletleri ve Komflular, (trc.
Tanju Akad), stanbul
Kymen, M. Altay (1993), Seluklu Devri Trk Tarihi,
Ankara
zaydn Abdlkerim (2001), Sultan Berkyaruk Devri
Seluklu Tarihi (485-498/1092-1104), stanbul.
zaydn Abdlkerim (1990), Sultan Muhammed Tarap
Devri (498-511/1105-1118), Ankara.
Turan, Osman (1989) Seluklu Tarihi ve Trk slam Medeniyeti, stanbul.
BYK SELUKLU TARH
Amalarmz
N
N
N
N

Sancarn Devleti yeniden mparatorlua dnfltrmesini sebepleri ile birlikte deerlendirebilecek,
Sancar zamannda yaflanan siyas geliflmeleri aklayabilecek,
Katvan Savaflnn Seluklu Tarihi asndan nemini belirleyebilecek,
Ouz isyann sebep ve sonular ile birlikte deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Sultan Sancar
Ouz syan
Katvan Savafl
Karahtaylar
Atsz
Gazneliler
Gurlular
Karahanllar
indekiler
Byk Seluklu Tarihi
Sancar Dnemi
SANCARIN MELKLK DNEM

SANCARIN TAHTA IKMASI VE
DEVLETN YENDEN
YAPILANDIRILMASI
SULTAN SANCARIN BATI SYASET
SULTAN SANCARIN DOU
SYASET
OUZLAR VE BYK SELUKLU
DEVLETNN SONU
Sancar Dnemi
SANCARIN MELKLK DNEM
Sancar, Melikflahn Suriye seferi srasnda 5 Aralk 1086da Sincarda dodu. Adnn da Trke sanmak/saplamak filinden tretilmifl bir isim olduu veya doduu yer olan Sincarn adndan geldii ileri srlmektedir.
Sultan Sancarn ok youn taht kavgalar ierisinde geen ocukluk devri hakknda fazla bilgi bulunmamaktadr. Kaynaklarda yz ok gzel olmasna ramen
kkken geirdii iek hastal sebebiyle iek bozuu olduu kaydedilmektedir. Nitekim o devirde lmcl olan bu hastalktan, Terken Hatundan olan kardefli Mahmud lmfl, Berkyaruk da lmden dnmflt. ok kk yafllardan itibaren, devlet ynetiminde ald faal grevlerin ar sorumluluu altnda geen zor bir
hayatta, zengin bir tecrbe birikimi edindi. Meflhur slm limi Gazzal, NasihatlMlk adl kitabn, devlet ifllerinde yol gstermek zere onun iin kaleme almflt.
Tarihi kaynaklara yansyan bilgilere gre onun ilk siyasi faaliyeti, Horasanda
bamszln iln eden amcas Arslan Argunun isyann bastrmak amacyla aabeyi Sultan Berkyaruk tarafndan grevlendirilmesidir. Sancar henz on yaflnda
bulunmasna ramen byle kritik bir greve memur edilmesi; Trkmenlerin ve ordu komutanlarnn Melikflahn olu olmas bakmndan, amcasna nispetle ona tevecch edecekleri beklentisiyle ilgili olmaldr. Sancar, yannda Emir Kama olduu halde ordusuyla harekete geti. Bu srada Arslan Argun, daha nce zerine
gnderilen kardefli Bri Bars yenilgiye uratp ldrmflt. Ancak Melik Sancar,
Damgan flehrine vardnda Argunun da kendi klelerinden birisi tarafndan ldrld haberini alp geri dnd (1097). Sancar, Berkyarukla birlefltikten sonra,
birlikte Niflabur ve Belhe gittiler. Sancar burada aabeyi Berkiyaruk tarafndan,
merkezi Merv flehri olmak zere, Horasan melikliine tayin edildi. Emir Kama ise
onun atabeyliine getirildi.
Sancar, Horasann bir ksmn elinde bulunduran emir-i dd Habefl ile rekabete girdi. Sancar 1100 ylnda, Habeflyi ve onun yardmna gelen Sultan Berkiyaruku ar bir yenilgiye uratt; hatt Hbeflyi ldrd. Btn saltanat kardefli Taparla taht mcadeleleri ierisinde geen Sultan Berkyarukun, bundan dolay Sancarla ilgili bir gvensizlik yaflad anlafllmaktadr. Ancak Sancar, z kardefli Tapar
lehine bir defa taht mcadelesine karflmas hari, genellikle olaylarn dflnda kalarak, Sultan Berkyarukun gvenini kazanmay baflarmfltr. Taparla 1103 ylnda
meydana gelen ve Berkyarukun galibiyetine ramen devletin ikiye blnd anlaflmaya gre, Horasan ve Maverannehir hkimi olarak kalan Sancar da, Taparn
tbileri arasnda bulunuyordu.
102
Byk Seluklu Tarihi
Melik Sancarn Karahanl ve Gaznelilerle liflkileri
Gazne sultan Arslanflah,

Sancarn Behramflah adna
ordu sevk edeceini
renince, Sultan Tapara
bir eli gndererek,
kardefline mni olmasn
istemiflti. Rivayete gre
Tapar kardefline,
Gaznelilerin ifllerine
karflmamasn telkin eden
bir mesaj gnderdi. Ancak
eliye, eer kardeflim yola
kmamfl ise ona szlerimi
ilet. Lakin yola koyulmuflsa
ona engel olmak, kardeflimin
iktidarn zedeleyeceinden
bunlardan hi sz etme diye
tenbih etmiflti.
mparatorluun dahil olaylarna fazla karflmayan Sancar, meliklii dneminde

devletin dousunu dzene koymak ve Karahanllarn tbi statsnn srdrlebilmesi iin bir hayli mcadele etti. Gerekten de sz edilen taht kavgalar srasnda
Melik Sancarn uzakta olmasndan yararlanarak Horasan iflgale teflebbs eden Karahanllarn bu giriflimlerini sonusuz brakt. Nitekim 100.000 kiflilik bir orduyla
Horasana yryen Kadir Han yakalanarak ldrld. Sancar, Berkyarukun da en
zor gnlerinde bile mdahale ettii Karahanl tahtna, Muhammed Arslan Han geirip, Karahanllarn Seluklu Devletine bal kalmalarn salad (1102). Muhammed Arslan Hann Sancarn kz kardefli, Sancarn da Hann kz ile evli olduuna
baklrsa, gvendii birisini tahta geirdii anlafllmaktadr. Melik Sancar, daha sonra da, Arslan Hana karfl ayaklanan saltanat davaclarna karfl, Hann yardm istemesi zerine Trkistana mdahale etti ve onun tahtnda kalmasn salad.
Bu cmleden olarak Sancarn meliklik dneminin belki de en nemli baflars,
Karahanllar ve Gaznelileri srekli olarak kontrol altnda tutabilmifl olmasdr. Zira Seluklu Devleti bir yandan taht kavgalar ile sarslrken, dier taraftan da bat
tarafnda Grc, Batn ve Hallar tarafndan tehdit edilmekteydi.
Hatrlanaca zere, Gazneliler, Dandnakn savaflyla Horasan ve randaki
hkimiyetlerine son verildikten sonra Afganistan ve Kuzey Hindistandaki topraklarna ekilmifllerdi. 1059 ylnda Hindikufl Dalarnn snr olarak belirlendii barfl
anlaflmasna kadar da taraflar arasnda savafllar devam etmiflti. Sancarn meliklik
devrinde Gazneliler iin yeni bir safhann ald grlmektedir. Gaznede Sultan
III. Mesudun lmnden sonra yerine geen ve Sancarn kz kardeflinin olu olan
Arslanflah, kardefllerini kendisine tehdit oluflturmamalar iin hapse atmflt. Ancak
hapisten kamay baflaran kardefli Behramflah, Sancarn huzuruna gelerek taht ele
geirmek konusunda yardm istedi. Sancarn kendisine salad asker yardm
sayesinde de Arslanflah malup edip taht ele geirdi. 1117 yl baflnda Gazneye
giren Sancar, bu yardmn karfll olarak, eyrek asr sren savafllarla alnamayan
bir sonu elde etti. Behramflahla yaplan anlaflma gereince Seluklu Devletine tbi olan Behramflah, hutbede sras ile Halife, Sultan Muhammed Tapar, Melik Sancar ve son olarak da kendi adn okutacakt. Ayrca Seluklu Devletine deyecei
yllk 250.000 dinar vergiyi tahsil etmek iin bir Seluklu grevlisi Gaznede oturacakt. Bu durum Behramflah adna iktidar iin baflkasna dayanmann ar bedeli
olurken; Seluklular bakmndan snrlarn Hindistana kadar genifllemesi gibi parlak bir sonu getirdi. Sancar, daha sonra Gazneyi ele geiren Arslanflah bertaraf
edip, Behramflahn yeniden tahta oturmasn salad.
Bylece Melik Sancar, babas Sultan Melikflahn politikasn aynen devam ettirerek, Byk Seluklu Devletinin dou snrnn gvenliini -genifl yetkili bir genel
vali ile idare edilen Harizm dflnda -Karahanl ve Gaznelileri sk bir tbiyet altnda tutarak salamfltr. Melik Sancarn lkenin dousunu baflarl bir flekilde ynetmesi sayesinde Sultan Muhammed Tapar, batdaki meselelerle daha fazla meflgul
olma imkn bulabilmifltir.
SANCARIN TAHTA IKMASI VE DEVLETN YENDEN

YAPILANDIRILMASI
Sultan Muhammed Taparn lmnden sonra (1118) yerine on drt yaflndaki olu Mahmud sultan ilan edildi. Abbasi halifesi Mstazhir Billah da onun adna hutbe okutarak saltanatn onaylad. Ancak Sancar bir yandan yeeninin yaflnn k-
6. nite - Sancar Dnemi
k olmasndan tr devlet iin kayglanan; dier yandan da yllardr edindii

idar tecrbeye istinaden, saltanata her bakmdan kendisini lyk gryordu. Nitekim Seluklu hanedannn yafla en byk ve zellikle en gl yesi olan Sancar,
yeeni Mahmudun sultanln tanmad. mparatorluun dousunda kendisini
Sultan ilan ettikten sonra yeeni Mahmudun zerine yrd. Bir yandan da Halifeden kendi adna hutbe okunmasn istedi. Sultan Mahmud da amcasna yapt
barfl nerisinin reddedilmesi zerine Reye ekilerek savafl hazrlklarna bafllad.
ki ordu Savede karfl karflya geldi. Mahmudun daha kalabalk olan askerine karfl 20.000 kifliyle savafla giren Sancar, ordusunda bulunan krk filin salad stnlkle, yeenini yenilgiye uratt (14 Austos 1119). Mahmud bunun zerine sfahana ekildi. Bu srada henz hilafet tahtna oturan Msterflid Billah da, Sancar
adna hutbe okutmaya bafllad. Bylece bu taht mcadelesini kazanan Sancar, Hemedandan Reye giderken Mahmudu da huzuruna ard. Artk Melikflah dneminden daha genifl snrlara ulaflmfl bir mparatorluk olan Seluklu Devletinin,
karfl karflya olduu meseleler de bir o kadar karmaflk hle gelmifl bulunuyordu.
Bunun bilinciyle hareket eden Sultan Sancar devlette yeni bir idar dzenlemeye gitti. Mahmudu Sultanl-muazzam (Byk sultan) unvanyla, Hemedan merkez olmak zere Iraka tayin etti. Batda Seluklu idaresi altnda bulunan dier eyaletleri (Halifelie ait Irak- Arab, Suriye, Azerbaycan ve Dou Anadolu) onun idaresine brakt. Sultan Sancar veliahd iln ettii Mahmudu kz Mahmelek, o vefat
ettekten sonra da dier kz Gevher Hatun ile evlendirdi. Kendisi Sultanl-azam
(En byk sultan) unvan alan Sancar, dier yeenleri Mesud, Turul ve Selukflaha da Irak- Acem, Azerbaycan ve Huzistanda baz yerler verdi. Rey ve Mazendern baflta olmak zere, Irakta baz yerleri, Mahmudun bamsz hareket etmesini engellemeye ynelik bir tedbir olarak olarak kendisine balad. Byk Seluklu Devletinin merkezini Merve tafld.
Ksaca zetlemek gerekirse, bu flekilde, Byk Seluklu Devletine tbi Irak
Seluklu hanedan (1119-1194) kurulmufl oldu. En Byk Sultan olan Sancar; Gazneliler, Harizmflahlar ve Karahanllar gibi kendisine tbi yerlerde, hutbede kendi
adndan sonra Mahmudun adnn da zikredilmesini emretti. Ancak Sultan Mahmud da, Sancara sk tbiyet balar ile bal bulunuyor; hutbe ve sikkede nce
sultann adn zikretmek, sadece defa nevbet almak, Sancarn almeti olan
renkleri kullanmak gibi vassalk ykmllklerini yerine getirmek mecburiyetinde
bulunuyordu. Onun sultan unvan taflmasnn ayrcal Sancara karfl deil, idaresine braklmfl yerlerdeki vassallar ve Sancarn tbileri olup hutbede onun adn
da okutmak zorunda olan hkmdarlar zerindeki stats ile ortaya kyordu. Nitekim Mahmudu olabildiince sk bir flekilde kendisine balamak isteyen Sancar,
yeeni Mahmudun ordusunda kendisine karfl savaflan kumandanlar da tasfiye etti. Irak Seluklu sultannn hizmetinde grev alacak devlet adamlarn da kendisi
tayin ettikten sonra baflkenti Merve gitti.
SULTAN SANCARIN BATI SYASET

Sancarn Irak Seluklular ile liflkileri
Sultan Sancar, bat blgesinin idaresini Mahmud vastasyla yrtmek kararna ramen; zaman ierisinde yaflanan olaylar, kendisinin de burada hi azmsanmayacak
bir mesai harcamasn gerektirdi. Bir yandan Seluklu flehzdelerinin aralksz taht
kavgalar, bu arada dolayl ya da dorudan kendi otoritesinin hedef alnmas ve
halifelerin bu olaylar ierisindeki yeri, Sancar batda olduka meflgul etmifltir.
103
Save: Irak- Acemde

Hemedan ile Rey yolunun
ortasnda bir flehir.
104
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Byk Seluklu Tarihi
Nitekim Irak Seluklu Sultan Mahmuda karfl kardeflleri hemen taht kavgalarna baflladlar. Mahmuda karfl ilk olarak Gence meliki olan kardefli Mesud isyan etti. Hille emiri II. Dbeys b. Sadaka ile ittifak etmifl olan Mesud, Aksongur Porsuk idaresinde zerine gnderilen orduya yenik dflt (1120). Mesud bununla birSZDE tarafndan affedildi. Ancak mcadeleye devam eden Dbeys,
likte SultanSIRA
Mahmud
Badad flahnesi Porsuk ve Halife Msterflidin kuvvetlerini malup etti. Msterflidle bir anlaflma
Dbeysin, onun vezirini azlettirmesine baklacak olursa,
D fi N E L yapan
M
Halifelii kendi denetimi altna almak istedii anlafllmaktadr. Halife de aslnda
Dbeysten ok ekinmesine, Seluklular ona tercih etmesine ramen bu anlaflma
S O R U
sayesinde kendisi siyas rol stlenmifl oluyordu.
Dbeys b. Sadaka,
merkez olmak zere 997-1163 yllar arasnda, Irakta hkm
D K K A Hille
T
srmfl Mezyedoullar hanedanna mensup emirlerdendir. Mezyedoullarndan I. Dbeys, TurulSIRA
Beyin
Badad seferi srasnda fii olmas sebebiyle, Bessir ve Fatmlerden
SZDE
yana siyaset izlemiflti. Melikflah tarafndan emirlii onaylanan Sadaka b. Mansur zamannda, topraklar Diclenin sol kysn da ierisine alacak kadar geniflledi. Seluklularn fetAMALARIMIZ
ret dneminde
Tapar tarafnda yer alan Sadaka, bu karflklklardan istifade ederek topraklarn geniflletmeye bafllad. Tpk Mslim b. Kureyfl gibi, Seluklulara ramen bir Arap
Devleti kurmay hayal ediyordu. syankr davranfllar dolaysyla Tapar tarafndan bir saK TSultana
A P
vaflta ldrld.
bal kalmak ve Hilleye dnmemek flartyla, yerine olu II. Dbeys geirildi. Ancak Taparn lmnden sonra saltanat kavgalarndan yararlanarak Hilleye dnen Dbeys, Halifeyle de mcadeleye girdi. Sancar tarafndan Halifeye karfl bir
E L E V Z Y O NDbeys, daha sonra Sultan Mesud tarafndan, Halifenin katlinden
koz olarakT kullanlan
sorumlu tutularak ldrld. Hanedan 1163e kadar varln srdrmekle birlikte eski
gcn kaybetti.
N N
NTERNET
Halifenin siyas g denemesi mahiyetindeki bu faaliyetlerinden rahatsz olan

Sultan Sancar, Mahmud aracl ile Halifeye yeni bir vezir tayin ettirdi. Ancak bu
arada daha nce de isyan etmifl olan Mahmudun kardefli Melik Turul, halifeyle
mcadeleye girdi yenilince de, kendisine yardm eden Dbeys ile birlikte Sancara
snd. Mahmudun kendi rzas hilafna gcn arttrmasn istemeyen Sancar, yeenleri arasnda buna uygun bir denge siyaseti izledii iin Turulu himaye etmekteydi. Bundan rahatsz olan Mahmud ise Msterflid ile iflbirlii yapt. Bu geliflmeler zaten mcadeleci bir kiflilie sahip olan Halifeyi, Seluklularla arasndaki
protokol ihll edecek davranfllara sevk etti. Bunun zerine Sultan Mahmuda bir
eli gnderen Sancar, onu Halifeyle olan iflbirliine son vermesi hususunda uyard ve Badada gitmesini emretti. Mahmudun Badada gelmekte olduunu haber
alan Msterflid, ktl gereke gstererek onun flehre girmesine engel olmak istedi ve savunma tedbirleri ald. Sultan Mahmud bunun zerine Badada kl zoruyla girmek zorunda kald (Ocak 1127). Buna ramen Halifeye saygda kusur etmeyen Mahmud onunla bir miktar para ve mal karfllnda anlaflma yapt. Bu flekilde
bir anlaflma, Halifenin siyas roln onaylama anlamna da geliyordu.
Sultan Sancar, Irakta yaflanan geliflmeleri yakndan takip edebilmek ve Mahmudun Halife ile hl iflbirlii yapmakta olduu fleklindeki flikyetleri denetlemek
iin Reye geldi (1128). Hemedanda bulunan yeeni Sultan Mahmudu da yanna
ard. Mahmud derhal Sultan Sancarn huzuruna giderek itaatini arz etti. Sultan
Sancar, Halifenin hareket alann snrlandrmak zere, bir sredir gzetim altnda
tuttuu Dbeysi serbest brakt. Mahmuddan onu Halife ile barfltrp, Musul valiliine tayin etmesini istedi. Sultan Mahmud, en byk sultann isteklerinin ikinci
ksmn yerine getirmedii iin, Sancarn himayesinde kardefli Mesudun ayaklanmasna muhatap oldu.
Sultan Mahmudun lm zerine (Eyll 1131) vezir Dergzin ve atabey Aksungur Ahmedil, onun olu Melik Davudu Irak Seluklu sultan iln ettiler. Bu teflebbs Sultan Sancarn izni dflnda gereklefltii iin gayr meflru saylarak Msterflid tarafndan onaylanmad.
Dier taraftan Davudun Azerbaycan meliki olan amcas Mesud da taht ele geirmek zere harekete geti. Mesud da Halifeye eli gndererek adna hutbe okunmasn istedi. Bu talebi de geri eviren Halife, Davudun dier amcas Fars meliki
Selukflahn byk bir orduyla Badada gelmesi zerine onunla anlaflt. Fakat hutbe okutma konusunu, Sancarn iznine tbi sayarak erteledi. Melik Mesud ise adna hutbe okunmas talebi reddedildii iin, Badad kuflatmaya geldi. Mttefiki
Musul valisi madeddin Zenginin kuvvetlerinin baskna uramasyla onun desteinden de mahrum kalan Mesud, Selukflahla girdii savaflta yenilgiye urad.
Bu ana kadar Sultan Sancara sadakatle bal olduu izlenimini veren Msterflid, Sancarn bu tarafa gelmekte olduu haberini alnca, Seluklu melikleri ile anlaflarak, onun aleyhinde bir ittifak yapt. Buna gre Mesudu sultan, Selukflah veliaht ilan eden Halife, Irak ynetmek zere Mesudu kendisine bir nevi vekil tayin ediyor ve Sancarn adn hutbeden karyordu (Mart 1132). Mesud, daha sonra kendisinin de ok sknt ekecei Halifenin siyas nfuz mcadelesi konusunda, saltanat ihtirasyla verdii bu tavizin ne manaya geldiini, o gn deilse bile
sonradan ok net olarak anlamfltr.
Dnever Savafl ve Sancarn Duruma Hkim Olmas

Iraktaki bu geliflmeleri haber alan Sultan Sancar, nce Musul valisi Zengiyi Badad flahneliine, Dbeysi de Hilleye tayin etti. Ardndan byk bir ordu ile harekete geen Sancar nce Reye geldi, sonra Irak Seluklularnn merkezi Hemedana
girdi. Sancarn niha hedefi flphesiz Badada yrmekti. Ancak mttefikler de
Sultanla savaflmak iin hemen harekete gemifl bulunuyorlard. Hatt Halife Msterflid de bizzt harbe katlacakken, Zengi ve Dbeysin Badada hareket etmesi
zerine geri dnd. Mesud bu geliflmeler zerine Sancarla savaflmaya cesaret edemeyerek Azerbaycana doru ekilmeye karar verdi. Ancak Mesudu yakalamak
kararnda olan Sultan ok sratli bir flekilde hareket ederek, drt gnlk takibin
sonunda Dneverde ona ulaflt. Sancarn 100.000 kiflilik ordusuna karflsnda 30.000
civarndaki askeriyle harbi kabule mecbur olan Mesudun, bir ksm kuvvetleri de
kendisini savafltan hemen nce terk edip Sancarn saflarna katldlar. Mesud, ok
fliddetli bir muharebe yapmasna ramen ar bir yenilgiye urad. (Mays 1132).
Ordusundan ok sayda kimse esir dflmekle birlikte Mesud kamay baflard. Fakat ksa zaman sonra Sultann affna mazhar olup yeniden Genceye tayin edildi.
Ancak Sancar btn bu olanlardan sorumlu tuttuu atabey Karaca es-Sakiyi ldrtt, Selukflah ise Farsa kat.
Dnever savaflndan sonra bat ile ilgili yeni biri dzenleme yapan Sultan Sancar, bir sreden beri yannda bulunan yeeni Turulu, Irak Seluklu Sultanl tahtna oturttu. Sultan Sancar, Dergzinyi Turula vezir tayin ettikten sonra Horasana geri dnd. Sultann her nedense kendisiyle ilgili bir karar almad Halife
ise, onun dnmesinden sonra Badad kuflatan Zengi ve Dbeysi malub etmeyi
baflard. Msterflid bu baflarsndan dolay kendisine gveni bir hayli artmfl olduundan, Sancarn atad Turulun adna hutbe okutmay kabul etmedi. Sultan
Turul, teorik olarak 1134 ylnda lene kadar Irak Seluklu sultan olarak kald.
105
madeddin Zengi: 11271233 yllar arasnda, Kuzey

Irak ve Suriyede Irak
Seluklularna bal olarak
hkm srmfl; atabeylik
olarak adlandrlan Zengiler
hanedannn kurucusudur.
Sultan Mahmud tarafndan
1127de Musul valiliine ve
yan sra olunun
atabeyliine tayin edilmiflti.
106
Byk Seluklu Tarihi
Ancak Sancarn dnmesinden sonra yeeni Davud ve sonra kardefli Mesud, Sultan Turula karfl; daha sonrada Davud, saltanatn ilan eden Mesuda karfl ayaklandlar. Halife de doal olarak yine muhaliflerin yannda yer alarak, nce Davud,
sonra Mesud adna hutbe okutarak, Sancarn iradesine ve iktidarna karfl meydan
okumaya devam etti.
Sultan Sancar- Abbas Halifelii liflkileri
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Taht mcadeleleri devam ettii srada len Turulun yerine Irak Seluklu tahtna
Mesud geti (1134). Sancar da, her ne kadar kendisine ramen olsa da, artk olaylarn istikrara kavuflmas adna onun saltanatn onaylad. Ancak Mesuddan bu
olaylar kflkrtan baz emirlerin ldrlmesini istedi. Bu emirlerin Halifeye snmalar zerine Sultan Mesud, Halife Msterflid ile ihtilafa dflt.
nceki nitelerde de yeri geldiinde belirtildii gibi, Turul Bey tarafndan Bveyhoullarnn sultasndan kurtarlan Halife, bamsz siyas bir g olmay beklerken, bundan sonra da Seluklularn himayesi altna girmiflti. Bunu geici ve arz bir
durum olarak deerlendiren Halifeler, temel varlk sebebi olarak grdkleri siyas
iktidarlarn yeniden kurmak iin, en baflndan beri byk bir mcadele vermekteySIRA en
SZDE
diler. Devletin
muktedir olduu zamanlarda, Turul Beyin lm zerine Seluklu sultan adna okunan hutbenin kesilmesi, Badaddan Seluklu memurlarnn
kovulmas; Sultan Melikflah zamannda st seviyeye kan ihtilaflar bu rekabetin
D fi N E L M
baz safhalar olarak hatrlanabilir. Seluklu fetret dneminden ise bir toparlanma
sreci olarak yararlanan Halifeler, ikinci imparatorluk devri ad verilen Sancar zaS O Rbir
U flekilde aka savafla tevessl eder oldular. Bunda halifeliin,
mannda ilgin
Mslman hkmdarlarn saltanatlarnn meflruluunun onayland makam olmas dolaysyla,
D btn
K K A T taht davaclarnn onun kapsn almak zorunda olmasnn byk bir etkisinin olduunu unutmamak gerekir. Ayrca Halife-Sultanlar mcadelesinin bu aflamaya gelmesinde, Seluklu Devletinin zaaflar kadar, hilafet tahtnda
SIRA SZDE
oturan Msterflid Billahn kiflisel zelliklerinin de etkisi bulunmaktadr. Buna
ramen iki hanedan arasnda iliflkiler, evlilikler yoluyla iyilefltirilmeye alfllyordu.
Msterflid bu
erevede Sultan Sancarn kz ile evlenmifl bulunuyordu. Daha sonAMALARIMIZ
ra Sultan Mesud ve Halife Muktef arasnda da karfllkl evlilikler yaplmfltr.
N N
Msterflid Billah
daha fazla bilgi iin bkz. Osman G. zgdenli Seluklu Hilfet
K Thakknda
A P
Mnasebetlerinde Bir Dnm Noktas: Halife el-Msterflidin Katli Meselesi, EF TD, 39
(2004), 1-35.
TELEVZYON
Msterflid, Irak Seluklu flehzdeleri arasndaki taht kavgalarndan yararlanarak

bir taraftan kendisine ait bir ordu kurarken, dier taraftan Sultan Mesuda karfl
olan komutanlar kendi yanna toplamaya uraflyordu. Irakta yaflanan geliflmeleT E R N Eeden
T
ri yakndan Ntakip
Sultan Sancar, bu hususta Irak Seluklu sultanlarna uyarlarda bulunuyordu. Sultan Mahmudun Badad seferine memur edilmesi ve Sultan
Sancarn adn hutbeden karan Msterflidin mttefiklerinin Dneverde yenilgiye
uratlmalar da bu cmledendi. Daha nce Halifenin ihtiraslarna alet olmakla birlikte, Mesud tahta geince yukarda sylendii gibi, Msterflidin sultana muhalif
emirleri korumas dolaysyla, Seluklu-Halifelik iliflkileri kopma noktasna geldi.
Bu olanlara kaytsz kalmas beklenmeyen Sultan Sancar ile Halife arasnda da bu
vesile ile birbirini itham eden baz yazflmalar vuku buldu.
Sonunda Halife Msterflid, Sultan Mesudun adn hutbeden karp, Davud ve
Sancarn adlarn koydu. Sonra da Mesud ile savaflmak zere byk bir orduyla ha-
107
rekete geti. Halife savaflmak zere ilerlerken Kirmanflaha vardnda okuduu

hutbede Seluklular fsk olarak nitelendirmesi atflmann ulaflt seviyeyi gstermesi bakmndan mhimdir. Msterflid savafl ncesinde bir ksm kuvvetleri kendisini terk etmesine ramen, Sultan Mesud ile Hemedan yaknlarnda harbe girdi.
Savafl kaybeden Halife esir dflt ve tm arlklar yamaland (Haziran 1135).
Sultan Mesud, metb sultan Sancara durumu rapor ederek, bu husustaki emirlerini beklediini bildirdi. Bu arada Sultan Mesudun, bir daha ordu toplamamas ve
harp tazminat demesi kaydyla anlaflma yapt Halife, Sancarn emri dorultusunda tam Badada gnderilecek iken, Sancarn elilik heyetinin karfllanmas srasnda Batnler tarafndan ldrld. Dnemin Arap mellifleri Msterflidin lmnden Sultan Sancar ve Mesudu dorudan sorumlu tutulmufllardr. Sancarn bu
konuda Batnlerle iflbirlii yapt iddialar, Halife ile aralarndaki meselenin siyas
bir mevzu olmasna binaen ok da tuhaf karfllanmamaldr. Nitekim Sultan Melikflahn ldrlmesinden Halife Mukted; Msterflidin lmnden de Sancar sorumlu tutulabilir. Hatt Sancardan Mesuda iki ayr mektup geldii, birincide Halifeye
sayg gsterip derhal Badada gndermesini isterken, dierinde kargafla srasnda
Halifeyi bertaraf etmedii iin azarland ifade edilmektedir.
Msterflid ldrlnce yerine olu Raflid Billah geti. Ancak yeni Halife babasnn Mesudla yapt anlaflmann ykmllklerini yerine getirmedii gibi, Seluklu aleyhtar politikalar aynen srdrmek niyetinde idi. Sultan Mesud gnderdii eli vastasyla kendisine biat ettii hlde, Badad tahkim eden Raflid, Seluklu flehzdeleri ve merasyla ittifak ederek sultana karfl ordu toplamaya bafllad.
Raflid Billahn en mhim kozu, yine saltanatnn onaylanmasn bekleyen melikler
ve onlar taht kavgalarna srkleyen atabeyleri ile devaml taraf deifltiren gulm
mer idi. Sultan Mesud, kendisine karfl 30.000 kiflilik ordu toplayan Halifenin
zerine yryp Badad muhasara etti. ki aya yakn sren kuflatmadan dolay skntya dflen ve ordusu dalan Halife de, Badad terk edip mttefiki Zengi ile
Musula gitti. Mesudun derhal Badada dnmesi yolundaki arsn kabul etmeyen Halife, Sancarn onay ile azledilerek yerine Muktef Liemrillah getirildi (Austos 1136). Sultan Mesuda karfl savaflmaya kararl olan Raflid ise Melik Davud ve
baz gulm emirlerle birleflip sfahana giderken Batnler tarafndan ldrld.
Melik Davud da ayn flekilde bir suikastle ortadan kaldrld.
Yeni Halife, iki selefinin hayatna mal olan ve halifeler aleyhine neticelenen
mcadeleyi bir daha asker toplamamak, Trk gulm edinmemek ve Badad terk
etmemek flartlaryla; yani stat konusunda en bafla dnerek yapt anlaflma ile
flimdilik sona erdirdi. Savafl tazminat olarak da halifeliin pek ok malna el konuldu. Bu anlaflmaya Mesudun saltanat boyunca nemli lde uyuldu ise de,
Byk Sultan Sancarn doudaki youn meflguliyeti, Irak Seluklular ve Halife ile
daha fazla ilgilenmesine frsat vermedi. Sancarn lmnden sonra, onun yksek
himayesinden mahrum kalan Irak Seluklularnn, i ekiflmelerinden yararlanan
halifeler yeniden ordular kurmak imkan bulacaklardr. Irak Seluklular ve Atabeyliklerle ilgili nitelerde yeri geldiinde bu hususta bilgi verilecektir.
Sultan Sancar zamanndaki Seluklu-Halifelik iliflkilerini, nceki dnemlerle
SIRA SZDEkarfllafltrarak ksaca deerlendirin?
SULTAN SANCARIN DOU SYASET
D fi N E L M
Sultan Sancarn lkesinin dousunda iliflki ierisinde bulunduu bafllca hkimiyetler Karahanllar, Gazneliler, Gurlular, Karahtaylar Harizmflahlar
S O R ve
U Ouzlardr.
Fsk ilah emirlere itatten

ayrlp asi olan mmin veya
kfirler iin kullanlan bir
terimdir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
108
Byk Seluklu Tarihi
Seluklu Devletinin bunlarla iliflkilerini kronolojik, yani tarih srasna gre anlatmak mmkn ve daha kolaydr. Ancak anlatlanlarn konu btnl esasna uymamas halinde daha ok ezbere ynelten bir anlatm tarz olaca dflncesiyle,
bu blm konularna gre, fakat kendi ierisinde kronolojik olarak incelenecektir.
Karahanllarla liflkiler
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Trkistan Hanlar olan Karahanllarla, daha devlet kurmadan nce de youn temas
ierisinde bulunan Seluklular, devlet kurduktan sonra da onlarla Ceyhun nehri snr olmak zere komflu olmufllard. ki devletin iliflkileri ounlukla Seluklularn
stnlyle, ama Sultan Alp Arslann da talihsiz bir flekilde hayatn kaybettii snr atflmalar ierisinde geti. Maverannehirin yerel/ran unsurlar, mutlakiyeti olmayan Bozkrl Trk hkmranlk anlayfln istismar edilebilir bir alan olarak
grmfllerdir. Bu sebeple zellikle Bat Trkistanda ulem/sivil brokratlar, hkmdarn egemenlik alanna girmek iin devletle atflmakta idiler. Daha nce de
anlatld gibi, Melikflah bu tr atflmalarn younlaflt dnemde yaplan davet
zerine Trkistana iki sefer dzenlemifl Dou ve Bat Karahanl lkesini tbi devlet statsnde topraklarna balamflt. Yine yukarda da sylendii zere, Seluklu Devleti Melikflahn lmyle fetret dnemi yaflamasna ramen; Sultan Berkyaruk ve Horasan meliki Sancarn gayretleri ile Karahanllarn staty deifltirmesine imkn verilmemiflti. Sancar, kz kardefli ile evli bulunan ve ayn zamanda kaynpederi olan Muhammed Arslan Han, meliklik dneminde Karahanl tahtna oturtmufltu. Otuz yla yakn bir sre sadakatte kusur etmeyen Muhammed Han, hasta
ve felli olduu son yllarnda yeterince aydnlatlamayan baz olaylarla karfl karflya kald. Hasta olduu iin kendisine bir nevi vekil kaan tayin ettii, ya da etmek zorunda kald olu Nasr, ulemadan birisinin nderlik ettii bir isyan sonucu ldrld. Muhammed Han bunun zerine bal olduu Sancara mracaat
ederek yardm istedi. Ancak Sancar Maverannehre geldii srada, Hann dier
SIRA
SZDE
olu Ahmed
Han
isyan bastrmfl bulunuyordu. Aslan Han, herhalde babasnn yerine gemek iin acele eden ve Seluklu hkimiyetinden kurtulmak isteyen Ahmedin etkisiyle, Sancara artk gelmesine gerek bulunmadn bildirdi. Bu muD fi N E L M
ameleye ok kzan Sancar, o gnlerde Muhammed Han veya belki olunun kendisine karfl dzenledii baflarsz bir suikast giriflimini ortaya kard. Sancar bunun
O R U
zerine MartS 1130da
Semerkant ele geirdi. Muhammed Han sultann huzuruna
hastal dolaysyla acnacak bir vaziyette karld. Muhammed Han af dilediyse
de tahttan indirildi.
D K K A T Sancarn efli olan kz Terken Hatunun yanna srgne gnderildi. Ahmedin tahta gemesine msaade etmeyen Sancar artarda tayin ettii iki
hkmdarn lmnden sonra, kendi kz kardeflinden olan ve saraynda byttSIRA SZDE
Muhammed Hann olu Mahmudu, Karahanl hkmdar tayin etti.
Mahmud Arslan Han lmne kadar Sancara byk bir sadakatle bal kald.
Ancak bu durum
Sancarn Trkistandaki hadiselerin ierisine, gereinden ok eAMALARIMIZ
kilmesine sebebiyet verdi.
N N
KarahanllarK hakknda
T A P daha fazla bilgi iin bkz. .Soner Hunkan Trk Hakanl (Karahanllar) stanbul 2011
Karahtaylar
Savafl
T E L E V ve
Z Y OKatavan
N
Liao imparatorluu adyla Kuzey inde iki asra yakn (916-1125) hkm sren,
Karahtaylar (Kitanlar), yaklaflk yz yl nce (1017) de Trkistan istil girifliminde bulunmufl ve Togan Ahmed Han tarafndan snrlarnn dflna karlmfllard.
NTERNET
109
1125 ylnda Crcenler tarafndan buradaki hkimiyetlerine son verilince, yeniden

batya doru ekilmeye mecbur kalan Karahtaylar 1128 ylnda yine Karahanllarla karfllafltlar. nce Ahmed Han tarafndan yenilgiye uratlp, Karahanl devleti
hudutlarn korumakla grevlendirildiler. Ancak daha sonra i ekiflmeler dolaysyla yardmna baflvurulan Grhan, bu vesile ile girdii Balasagun flehrini ve tm
Dou Karahanl topraklarn istil etti (1130).
Gebe istillarnn tabiat icab Karahtay istilasnn burada durmas beklenemezdi. Nitekim Karahtaylar Ferganay iflgl edip Maverannehre yneldiler.
Karahtaylarn ilerleyiflini durdurmak zere, Hocendde karfllarna kan Mahmud Arslan Han yenilgiye urad(1137). Bu srada Han meflgul eden en nemli
meselelerden birisi de, Maverannehirin fethinden beri, yerleflik hayata geirilmek
istenen ama geirilemeyen Karluklarn isyanlaryd. Ancak doudan batya byk
bir g dalgasnn harekete getiini ok nceden gren Sancarn oluflturduu hudut teflkilatna ramen, Seluklu lkesinin de bundan nasibini almas kanlmazd.
nk glerin geriye dndrlmesi mmkn olmad gibi, ses dalgalar gibi byyerek, birbirlerinin zerine katlanp oalarak yekdierini daha batya itmekte
idiler. Bu erevede Sultan Sancar, Abbasi Halifesine gnderdii bir mektupta gayrimslimlere karfl verdii mcadeleyi anlatmfl ve kendisinden destek istemifltir.
Mahmud Han 1137 ylnda, Karahtay, Karluk, Yama, Kangl ve Ouz boylarnn giderek artan basklar karflsnda Sultan Sancara yardm arsnda bulundu.
Bu dnemde Trk-slam Dnyasnn koruyucusu durumunda olan Sultan Sancar,
daha sonra anlatlacak olan Harizm meselesi yznden yardm seferini biraz geciktirdi. Aslnda Sancarn, Karahtaylarn muhtemel Maverannehr istilalarna karfl,
daha 1130lardan itibaren, Cendden Mankfllaa kadar bir u teflkilat kurarak tedbirler ald ve siyasetini buna gre dzenlediini bilinmektedir.
Karahanl hkmdarnn isyanc Karluklar Maverannehrden karma teflebbs, adet felaketin bafllangc oldu. Devletin bir i meselesi olmasna ve Karahtay istilas halk arasnda byk bir korku yaratmfl olmasna ramen Karluklar,
Grhann himayesine girmekle ifli uluslararas boyuta taflmfl oldular.
Karahtaylarn batya doru yaylmalarn uzun bir sredir yakndan takip eden
Sultan Sancar, Karahtaylar zerine dzenleyecei bir sefer iin zaten hazrd. Kendisine tbi hkmdar ve emirlere bu sefere katlmalarn bildirdi. Bu erevede
Gazne, Sistan, Gur, ve Mzendern hkimleri olan tbilerinin de yer ald yaklaflk yz bin kiflilik ordusuyla Trkistana hareket etti. Sultan Sancarn sefere karken, beraberinde ok kalabalk bir din adam topluluu gtrmesi, bu savafla cihad rengi vermek istediini gstermektedir. Semerkanda varnca Mahmud Han,
Karluklardan flikyet ederek Sultan Sancar, nce onlarn cezalandrlmas hususunda teflvik etti. Seluklu emirlerinden bazlar da Karluklar konusunda Mahmud
Hanla hemfikir idiler.
Sancarn Maverannehre geldiini renen Karluklar, ona eli gndererek
50.000 koyun, 5.000 deve, 5.000 at vermeye ve hizmete hazr olduklarn bildirip
affedilmelerini istediler. Sultan Sancar bu teklifi kabul edecekken, Hann, onlarn
szlerinde durmayaca yolundaki telkinleri zerine vaz geti. Bunun zerine Karluklar, Karahtay hkmdar Grhana snarak yardm istediler. Bu arada Harizm
hkimi Atsz da, bamszlk kazanmak midiyle, Sultan Sancar aleyhinde olabilecek btn teflebbsleri desteklemekteydi.
Grhan, Karluklarn affedilmesi amacyla Sultan nezdinde teflebbste bulundu
ise de, Sancar diplomatik nezaketin tesine geerek; eli ve mektup gnderdii
Grhan, tehditle slamiyete davet etti. Grhann da beklenecei zere, Seluklu
Karahtaylar: Orta Asyada

Htay (Kitan)lar tarafndan
kurulan baflkenti Balasagun
olan Mool hanedann
addr. 1125 ylnda
Crcenler tarafndan yklan
Liao hanedan
mensuplarndan Yeh-l Tafli batya hareket ederek
Karahoca Uygur Hanl ile
Dou Karahanllar
egemenlii altna alarak
Karahtay hanedann
kurmufltur. Karahtay
hkmdarlar Grhan
unvan taflrlard.
110
Byk Seluklu Tarihi
elisini hakaretle geri evirmesi, iki hkmdar arasnda savafl kanlmaz hale getirdi. Karahtay ordusunun says kum ve karnca miktarnca, sel suyu gibi inen yedi yz bin atl gibi abartl ifadelerle verilmesine ramen, iki ordunun sayca birbirine yakn olduu tahmin edilmektedir. Fakat Grhann saflarnda savafla katlan
otuz-krk bin kadar Karluk askeri, o dnemin en mahir savafllar idi. Karahanl
Mahmud Han ise ordusuyla Sancarn saflarnda yer alyordu.
Grhan, Sancarla savaflmak zere Maverannehire doru harekete gemifl bulunuyordu. Nihayet ordular Semerkandn kuzeydousunda Katavan mevkiinde
karfllafltlar. Daha bozkrl, dolaysyla hareket kabiliyeti de daha yksek olan Karahtay ordusu, Seluklu-Karahanl kuvvetlerini ksa zamanda muhasaraya ald.
Seluklu ordusunun kuflatmay krmak zere girifltii merkezin geri ekilmesi srasnda ok ar kayplar verildi. Sultan Sancar yz zrhl svarinin desteinde kuflatmay yarp ktnda, neredeyse yalnz baflna kalmflt. Sonu olarak Sultan
Sancar ve Mahmud Han, Karahtay ve Karluklara karfl byk bir hezimete uramfllardr. Sultan ancak bir Trkmen kylsnn rehberlii sayesinde Belhe ulaflabildi (14 Eyll 1141). Ordusunun bakiyesini burada toplamaya alflt. Ancak Seluklu ordusunun kayplar on binlerle ifade ediliyordu. Katvan Savaflndaki asker
zayiatnn okluunu delalet eden Sultan Sancara ait bir menflur ok dikkat ekicidir. Sultan Sancarn, Maverannehr seferinden sonra bofl ktalarn Divan-
Hassa alnmasn ve fermansz olarak mahsultn kimseye verilmemesini bildirmesi kayplarn dzeyini gzler nne sermektedir. Birok byk komutan ve
Sancarn efli Terken Hatun da esirler arasndayd. Esirler ancak ertesi yl klliyetli
miktarda fidyelerle kurtarlabildi. Sultan Sancarn Karahtaylara yenilmesi slam
dnyasnda genifl yanklar uyandrmfltr.
Katavandan sonra Maverannehir tabiatyla Karahtaylarn istilsna urad.
Bylece btn Trkistan putperest bir kavmin idaresi altna girdi. Mahmud Han da
Sancarn arkasndan Horasana kat iin, Karahtaylar onun yerine kardefli brahim Han tahta kardlar.
Ancak bu malubiyetin Seluklular bakmndan, telafisi zor da olsa mmkn olabilecek, asker ve toprak kayplarnn tesinde ifade ettii baflka bir anlam vardr. Katavan yenilgisinin hemen gze arpan sonucu Ceyhun tesindeki Seluklu egemenliinin sona ermesidir. Fakat bundan daha nemlisi, Sancarn gebe istillarna karfl kurduu seddin yklmas ve gebelerin adeta bir sel felketi gibi Seluklu lkesini tahrip etmeleri ve devletin de sonunu getiren olaylar tetiklemifl olmasdr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Sizce Katavan
Savaflnn
SIRA
SZDE Seluklu Tarihi asndan nemi nedir?
Sultan Sancar, Karahtaylarn istila hareketlerine devam edeceklerini dflnerek
D fi N Etedbirleri
LM
derhal savunma
almaya bafllamfl; fakat geliflen olaylar yznden baflkentine ancak bir yl sonra dnebilmifltir.
S O R U
Sultan Sancar ve Harizmflah Atszn Mnasebetleri

Seluklu sultann g kaybetmesinden istifade etmek isteyenler de ortaya kt.
DKKAT
Harizmflah Atsz, Seluklularn yerine gemek dflncesiyle, Sancarn henz vazyet edemedii Horasan istila etmeye bafllad.
SZDE
Harizm,SIRA
hatrlanaca
gibi, Turul ve ar Beyler zamannda, Cend melikini
yenilgiye uratmalar zerine dorudan Seluklu idaresine katlmflt. Blge eski
dnemlerden beri ve Gazneliler zamannda da Harizmflah ad verilen valiler taraAMALARIMIZ
fndan idare edilir ve valilik ounlukla babadan oula geerdi. Daha sonra Kara-
N N
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
111
hanllarla da ekiflme konusu olan Harizmin, bafllangta nemine binaen Seluklu meliklerinin idaresine brakld grlmektedir. Sultan Melikflah dneminde ise
sultann tafltdar olan Anufltegin Harizm valiliine tayin edilmiflti. Anufltegin ve olu Muhammed kaytsz flartsz Seluklulara bal kalmfllard.
Bu erevede Sultan Sancarn Harizm Valisi Muhammed (1097-1127) balln bildirmek iin her yl Sultana vergi ve hediyeler takdim etmifltir. Muhammedden
sonra Sancar tarafndan onun yerine tayin edilen olu Atsz ise Seluklu saraynda
bymflt.
Birinci Harizm Seferi

Atsz, Harizm valiliinin ilk yllarda Sultan Sancara bal kald; Karahanllarla Gaznelilere karfl yaplan seferlerde ve Dnever savaflnda da onun yannda yer ald.
Akll ve bilgili bir ynetici olan Atsz, gn getike siyas nfuzunu; komflu Ouz
gruplarn hizmetine almak suretiyle de asker gcn arttrmaya bafllad. Atszn
glenmesinden rahatsz olanlar onun nfuzunu krmak iin birtakm entrikalar
evirip Sancarn nezdindeki itibarn sarsmaya alflmfllardr. Atsz bu yzden Gazne seferi dnflnde Belhe vardklarnda, Sultandan izin alp Harizme gitmifltir.
Sultana yaknl ile bilinen birok kiflinin kendi aleyhinde alfltnn farknda
olan Atsz, eninde sonunda Sultann bundan etkileneceini dflnerek kendisini
korumak amacyla baz faaliyetlere giriflmifltir. Bu erevede Cend ve Mankfllak
ele geirip bamsz olma mcadelesine girdi. Harizmin merkezi Grgendeki
Seluklu memurlarn hapsedip mallarn msadere etti. Hezresbde ordughn
kurarken, Sancarn Horasandan gelifl yollarn batakla evirdi.
Bunun zerine Sancar, Atsz Mslman lkelerinin sadk muhafzlar olup devaml olarak kfirlere karfl savaflmakta olan Cend ve Mankfllakda, Mslman ahalinin kann dkmekle sulamfltr. Belhte bulunan Sultan Sancar, bu ak isyan karflsnda Harizm seferine kmak zorunda kald. ok zorlu bir harekttan sonra Harizme ulaflan Sultan Sancar, Atsz ar bir hezimete uratt (Kasm 1138). Kendisi
savafl meydanndan kaarken, esir dflen olu Atl idam edildi. l, yaral ve esir
olarak kayplarnn says 10.000 kifliye ulaflt. Sultan Sancar savafl meydannda bir
hafta kaldktan sonra, Harizmi yeeni Sleymanflahn idaresine brakt. Ayrca ona
vezir, hcib ve atabey tayin edip Merve dnd. Fakat ksa bir zaman sonra ahali,
SIRA
SZDE iin tekSultan Sancarn atad memurlarn davranfllarndan rahatszlk
duyduu
rar Atszn etrafnda toplanmaya bafllad. Bundan cesaret alan ve olunun ldrlmesi yznden Sancara kin besleyen Atsz, Harizmi Sleymanflahn
elinden ald.
D fi N E L M
te yandan Atsz, Buhara valisi Zengi b. Aliyi idam ettirerek flehrin kalesini de yktrd. Bu yaptklarnn cezasz kalmayacan bildiinden, Sultan Sancarn fkesini
S O R U
yatfltrmak niyetiyle yazl bir yemin belgesi ile balln bildirdi
(1141).
Atszn Sultan Sancara verdii sevgendnme denilen yemin belgesinin
D baz
K K A Tksmlar flyledir: Ben ki Atsz b. Mehmedim...flte Tanrya karfl balandm bu ahde nasl vefa ediyorsam, din ve dnyamn salhn kendisinden bildiim lemin efendisi slm Sultanna
SIRA SZDE
itaat etmeyi de bu cmleden addediyorum....ahdettim ki, ben ben olduka lemin efendisi
Sancar b. Melikflaha muti olaym. Hi bir zaman ona itaatsizlik gstermeyeyim.... Tanrya
yemin ettim ki, ona asla muhalif olmayaym....Ona herhangi bir flekilde
muhalefet edecek
AMALARIMIZ
olursam, yaya gitmek flartyla on defa hac etmek, on sene daimi oru tutmak borcum olsun...Aldm ve alacam her nikahl kadn benden bofl dflmfl olsun....Tanry, resul
K T ve
A emin
P
Muhammedi, btn peygamber ve melekleri, hazr olan maruf, muteber
kimseleri bu ahid ve yeminler zerine isteyerek flahit gsteriyorum (Kymen, 1991, 322-323).
Mankfllak: Hazar Denizinin

dou kysndaki
yarmadann addr. Bin
Kflla anlamna gelir.
Buras Ouzlarn
yurtlarndan olup, dilden
Harizme uzanan canl
ticaret yolunun da
zerindedir.
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
112
Byk Seluklu Tarihi
kinci ve nc Harizm Seferleri

Yukarda sadece bir ksm alntlanmfl olan yeminlere ramen, Sultan Sancarn Katavanda yenilgiye uradn haber alan ve frsattan istifade etmek isteyen Harizm
hkimi Atsz, Karahtaylarla gizlice irtibata geti. nce Serahs ardndan da Seluklu baflkenti Mervi iflgal ederken bu arada haksz yere pek ok insan ldrtt. Sultan Sancarn hazinesine el koydu (Ekim 1141). Ertesi yl tekrar Horasana gelen Atsz, Sancarn henz kayplarn telafi edememesinden faydalanp, bu defa Niflaburu ele geirdi. Sancarn adn hutbeden karp kendi adn koydu. Bu husus
ahalide rahatszla sebep olunca hutbeyi yeniden Sancar adna okuttu.
Bu arada byk gayretlerle ordusunu toplamay baflaran Sultan Sancar, nce
Merve sonra Horasann tamamna hkim olmay baflard (1142). Bundan sonra Atsz takibe koyuldu. Katavan yenilgisinden ksa bir sre sonra, Sultan Sancarn
Harizme sefer dzenleyecek kadar kuvvetlenmesi, devletin istinad ettii dinamikleri gstermesi bakmndan nemlidir. Atsz, Sultan Sancara karfl savaflmaya cesaret edemeyip Grgente savunma savafl yapmay tercih etti. Seluklu ordusu da
flehri bir mddet kuflatt fakat ele geiremedi. Sancar, Harizmflahn ballk arzetmesi ve yamalad Seluklu hazinesini iade etmesi kaydyla, anlaflma teklifini
devletin ierisinde bulunduu flartlar dolaysyla kabule mecbur oldu (1143).
Nitekim ok gemeden, bu anlaflmann hibir fleyi halletmemifl olduu anlaflld. Zira muhalefete ve isyana devam eden Atsz, Cendi bir kere daha iflgl etti. Bunun zerine Sultan Sancar kendisine devrin meflhur edebeyiatlarndan Edib Sabiri eli olarak gnderdi. Atsz, kendisinin Sultan Sancara karfl iki Btni vastasyla dzenledii bir suikast teflebbsn haber vermifl olan Edib Sabiri ldrtnce,
Seluklu Sultan, Harizme nc kere sefer dzenlemek zorunda kald (1147).
nk dokunulmazlklar bulunan elilere zeval olmaz, olursa da savafl sebebi saylrd. Sultan Sancar, Hezaresbi zabt edip Grgeni kuflatnca, Atsz alflld zere, af dilemek iin eli gnderdi. Sultan Sancar baflka meseleler dolaysyla, seferin
bir an nce bitmesini istedii iin, Atszn af talebini bir kere daha kabul etti (Haziran 1148). Atsz bu defa tbiyet kurallarna gre, Sultann huzurunda atndan inmedii ve yer pmedii halde, artk bunlar sorun sayacak gc kalmayan Sancar
da Merve dnd. Atsz bundan sonra, ld Temmuz 1156 tarihine kadar tbiyet
konusunda bir mesele karmad.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Katvan Savaflndan
sonra Sultan Sancarn devleti yeniden toparlayabilmesinin sebepleri
SIRA SZDE
nelerdir?
D fi N E L MGazne Seferi
Sultan Sancarn
nitenin baflnda anlatld gibi, Sancar daha meliklik dneminde taht mcadelelerine mdahale
Behramflah tahta geirmifl ve Gaznelileri Seluklu DevS O R ederek,
U
letine balamflt. Behramflah dier flartlar yannda senelik 250.000 dinar vergi deme ykmlln de stlenmiflti. 1135 ylna kadar tbiyet konusunda hi bir
DKKAT
zorluk karmayan Behramflah, yllk vergisini demeyerek isyan etti. Ayrca onun
kt idaresi yznden Sancara flikyetler de geliyordu. Sancar bunun zerine sonSIRA SZDE
baharda Gazneye
doru harekete geti. Seluklu ordusu Sistanda iken kfln bastrmas Behramflah rehavete sevk etti. Bu flartlarda Seluklu ordusunun naslsa gelemeyeceini dflnyordu. Oysa Sancar tm zorluklara ve kayplara ramen, cebAMALARIMIZ
ri bir yryflle Gazneye ulaflt. Behramflah bu beklenmedik durum karflsnda
baflkentini terk edip Hindistana kat. Sancar flehri hi bir direniflle karfllaflmadan
ele geirip Khazineye
T A P el koydu. Ancak imparatorluun batsnda da halledilmeyi
N N
TELEVZYON
bekleyen ifller varken, burada daha fazla kalmak istemeyen Sancar, Behramflah
huzuruna ard. Kendisini affedeceini taahht edip ardysa da, korkusundan
gelemedii beyan eden Gazne sultan zr diledi. Behramflahn mazeretini kabul
eden Sancar, onu tahtna iade edip Belh zerinden Merve dnd (Temmuz 1136).
Behramflah lene kadar Seluklu sultanna itaatten ayrlmad gibi, aflada anlatlaca gibi, Seluklu sultannn Gurlularla iliflkilerinde de belirleyici rol oynad.
Sultan Sancarn Gurlularla liflkileri

Gurlular, Afganistann Helmend vadisinden Heratn dousuna kadar uzanan Gur
blgesinde yaflamakta idiler. Sultan Mahmud zamanndan beri Gaznelilere balanmfl
olan Gurlular, Seluklularn glenmesine ve Gaznelileri de tbiyet altna almalarna
paralel olarak, iki tarafa da vergi demek suretiyle iyi iliflkilerini srdrmfllerdir.
Ancak Seluklu sultann Katavanda yenilmesinden yararlanmak isteyen Gur
meliki Muhammed, Seluklulara ait Herat ele geirdi. Sultan Sancar ordusunu
topladktan sonra, kendisi Harizm zerine sefer dzenlerken, Emir Kama ise
Gurlulara karfl savaflla grevlendirmiflti. Sultan, Harizmi kontrol altna almasna
ramen, Kama Gurlulara malup olmufltur.
Ayrca kardeflleriyle taht mcadelesine giren ve Gazneye snan Gur meliki
burada Muhammed flpheli bir flekilde ld. Onun intikamn almak iddiasyla
Behramflaha savafl aan kardeflleri Sur ve Smn da bu yolda hayatn kaybetmesi, Gazne iin byk bir felketin sebebi oldu. Dier kardeflleri Alaaddin Hseyin
c almak hrsyla yanp tutuflmakta idi. Nitekim Behramflah karflsnda tutunamaynca Hseyin, Gazneyi zabt edip akln almayaca bir katliam ve tahribat yapt.
Gazneyi kendisinin de oturamayaca bir flekilde atefle verip yakt. Bundan dolay cihan yakan anlamnda Cihansz unvanyla anld. Gaznelilerle Gurlular arasnda burada teferruat verilmeyen ve 1148-1152 yllar arasnda yaflanan bu hadiselerin Sancar dorudan ilgilendirdii flphesizdir. nk Gazneliler ve isyan teflebbsne ramen Gurlular da onun tbileri idiler. Geri Gur meliki vergilerini demeyip, yllk tbiyet ziyaretlerini de kaldrp bamszln iln etmiflti. yle olsa
bile Sancarn tbisi olan Behramflaha ve Gazneye yaptklar dorudan Sancara
yaplmfl saylmaktayd.
Katavan yenilgisinin izlerini silmeye alflan Sancar, Gur melikini bizzt cezalandrmak zere, iyi hazrlanmfl bir orduyla harekete geti.
Alaaddin Hseyin de, Herat ile Gurun merkezi Firuzkh arasnda bir vadide
Seluklu ordusuna karfl savafl dzeni ald. Askerlerinin kamasn nlemek iin arkasn batakla evirdi. Zaferinden ok emin olan Gur meliki, Sancar esir aldnda onu balayaca gmfl zincir bile getirmiflti.
Ancak 22 Haziran 1152 tarihinde ylnda yaplan bu zorlu savaflta, Ouzlardan
bir ksmnn Sancarn saflarna gemesinin de katksyla, Gur ordusu malup edilerek Hseyin Cihansz esir edildi. Ordusunun byk bir ksm imha ya da esir edildi. Sultan Sancar, Katavan Savaflndan sonra kazand ilk byk muharebe olmas
bakmndan nemli olan bu sefer sonunda itibarn byk lde geri kazanmfltr.
OUZLAR VE BYK SELUKLU DEVLETNN SONU

Ouzlarn Horasana G
Fakat Sultan Sancar, kazand bu zafer ile yeniden elde ettii haflmetini uzun
mddet muhafaza etmeyi baflaramamfltr. Ksa bir sre sonra ortaya kan Ouz
syan hem kendisinin hem de devletin sonunu hazrlamfltr.
113
114
Byk Seluklu Tarihi
Ouzlarn bir ksm Seluklu Devletinin kuruluflunda bafllca rol oynarken;

onlardan yz yl sonra Horasana g eden baflka bir Ouz topluluu ise, tarih sahnesinden silinmesinin sebebi olmufltur. XI. yzyln ortalarna doru kurulan Byk
Seluklu Devleti ksa zamanda Ceyhundan Akdeniz kylarna dayanmfl ve Ouz
gleri neticesinde Anadolu, ikinci bir yurt olarak fethedilmifltir. Esasen XI-XIII.
yzyllarda Dou rann da bir Ouz yurdu olduu kabul edilmektedir. Nitekim ilgili nitede de anlatld gibi, Seluklu Devletinin kurulufl yllarndan itibaren, soydafllarnn devlet kurduunu duyan Ouzlar (Trkmenler), byk kitleler halinde
batya g ederek bu devletin himayesinde daha gvenli bir flekilde yaflama imkanlar aramfllardr. Ouzlarn, Seluklu hkimiyetindeki topraklarla komflu ve tbi
Mslman lkelere girmeleri baz rahatszlklara sebep olmuflsa da onlarn Anadolunun Trk yurdu haline gelmesinde byk rollerinin olduuna flphe yoktur.
Ancak Ouzlar henz tamamiyle g etmemifl, son szlerini sylememifllerdi.
Gerekten de Sultan Sancar zamannda Maverannehrde, Karahanl Devletinin
idaresinde hl mhim bir Ouz topluluu bulunmaktayd.
Katvan Savaflndan sonra bilindii zere Karahtaylar, Maverannehri tamamen
istila etmifllerdi. Ancak Karluklar lkede huzursuzluk yaratmaya devam ettikleri
iin Grhan iki Karahanl hkmdarn Karluklar tedib etmekle grevlendirmiflti.
Karluklarn bu erevede batya ekilmeleri veya srlmeleri srasnda, onlarn
nnde bulunan Ouzlar da tabi olarak harekete getiler.
Karluklarn yaratt bask neticesinde Ceyhunu aflan Ouzlar Maverannehirden Horasana girdiler. Bozoklar ve oklar olarak boy beyleri idaresinde teflkilatlanmfl olan Ouzlar, Belh civarn yurt tutup yllk 24.000 koyun vermeyi taahht ederek, Sultan Sancara tbi olmay kabul ettiler. Konar-ger bir hayat tarz benimsemifl olan Ouzlar daha ok hayvanclkla uraflyorlard. Seluklu Devlet grevlileriyle anlaflmazla dflmeden nce Ouzlarn, bu blgelerde yerleflik
halka zarar vermeden ve saraya karfl olan mkellefiyetlerini yerine getirmek suretiyle sakin bir hayat yafladklar grlmektedir.
Ouz syan
Fakat Ouzlar/Trkmenlerle ilgili temel bir mesele olarak, devlet nezdinde boy
beyleri vastasyla temsil edilmeleri dolaysyla, bu varlkl beylerin devlete karfl,
orantsz bir temsil glerinin olduunu hatrlamak gerekir. Nitekim zamanla kendilerini dorudan Sultan Sancara bal sayarak, zerlerine tayin edilen yneticilerle sorunlar yaflamaya baflladlar. Yerleflik halka zulmetmeleri zerine, Belh valisi
Kama onlar skfltrmaya bafllamfltr. lk anlaflmazlk, sarayn mutfak nazrnn bu
ifl iin gnderdii vergi memurunun koyunlar tahsil ederken, Ouzlara glk karmas, kanunsuz hareket etmesi, onlara karfl kimsenin sylemeye cesaret edemedii szleri sarf etmesi ve hatt rflvet istemesi yznden kmfltr. Bu olay tahsildarn hayatna mal olmufltur. Ouzlar ile Seluklu vergi memuru arasnda meydana gelen atflma, Kaman onlar sultana flikyet etmesi zerine daha da bymfltr. Vergi memurunun ldrlmesini bahane eden Kama, valilie ek olarak
Trkmenler zerindeki flahnelik vazifesinin de kendisine verilmesini, karfllnda
da Sultan Sancara ylda 30.000 koyun vergi vermeyi teklif etmifltir. Ouzlar (Trkmenler) zerlerine Byk Seluklu merkezinden tayin edilen fiahneler vastasyla
ynetiliyordu. Bunlarn bafllca grevleri: Devlet ile boy beyleri arasndaki irtibat
salayarak devleti onlar nezdinde temsil etmek; otlak ve su kaynaklarn tayin etmek; yerlefliklere karfl uygunsuz hareketlerde bulunmalarn nlemek ve vergilerini tahsil etmekti. Ouzlar zerine tayin edilen flahnelerin yetkilerinin, sz konusu temsil usul dolaysyla, Ouzlar lehine olmak zere, baflka vilayetlere atanan
flahnelerinkinden daha snrl olduu bilinmektedir.
115
Ouz (Trkmen) sorununu kesin bir flekilde zme kararllnda olan Sultan
Sancar, Kaman teklifini kabul etti. Belhe dnen Kama, Ouzlara bir flahne gndererek ldrdkleri tahsildarn diyetini isteyerek gerilimi trmandrd. Ouzlar,
dorudan sultana tbi olduklarn bildirerek flahneyi kovdular. Kama bir ordu ile
zerlerine yrynce Ouz beyleri Sultann hazinesine hane baflna 200 dirhem
vererek otlaklarnda eskisi gibi yaflamalarna msaade edilmesini istediler. Ouzlarn bu teklifini kabul etmeyen Kama, onlarla girdii savaflta yenilgiye urayp
olu ile birlikte hayatn kaybetti (1153).
Bu durum devletin saygnlna, sultann otoritesine glge dflrdnden Sultan Sancar, byk bir ordu ile Ouzlara karfl bizzt harekete geti. Nfuslar yaklaflk 40.000 hane yani iki yz bin civarnda olan Ouzlar, 100.000 dinar para veya
baflka bir rivayete gre 200.000 dinar para, 200.000 koyun, 50.000 at ve deve, 100
kle vermeyi taahht edip Sultandan af dilediler.
Sultan Sancarn Ouzlarla ilgili strateji hatas sizce nedir?
SIRA SZDE
Ouzlarn bu teklifi zerine Sultan, soydafl olan Ouzlar bafllamay dflnD fi N E L Myana idiler.
mflse de Seluklu emirlerinin nemli bir ksm Ouzlarla savaflmaktan
zellikle Kaman torunu Meyyed Ayaba kin ve intikam duygusuyla hareket ediyordu. Sonu olarak Sancar da Ouzlar ar bir flekilde cezalandrmaya
ikna ettiS O R U
ler. Nihayet Nisan 1153de Belh civarnda meydana gelen savafl Ouzlar kazand
ve Sultan Sancar esir dflt.
DKKAT
Ouz stilas ve Sancarn lm
N N
Bylece Sultan Sancar, Katvan hezimetinden sonra daha ar bir

uramfl
SIRAbozguna
SZDE
ve her fleyini kaybetmifltir. Kaynaklarn verdii bilgilere gre, beklenmedik bir zafer kazanan Ouzlar grnrde Sultan Sancara hrmet etmifl ve ona sultana yakAMALARIMIZ
flr bir flekilde davranmfllardr. Ouzlar bakmndan bu galibiyet
bafllangta Sultan Seluklu merasnn nfuzundan kurtarmak ve kendi denetim veya himayeleri
altna almaktan ibaretti. Mevcut dzeni korumak ve dfl mdahaleleri nlemek iin
T A P
siyaseten Sultan Sancarn hayatna dokunmamay ve ona birK hkmdara
yakflr
flekilde muamele etmeyi tercih etmifllerdi. Varlklarn korumak iin meflru sultana
karfl savaflmak zorunda kalan Ouzlar, beklemedikleri bu sonutan sonra kendilerini devletin baflnda bulmufllard. Ancak zamanla glerineT Emaruren
L E V Z Y O N hem sultana hem de ahaliye karfl siyasetlerini deifltireceklerdir.
Ouzlar yanlarnda Sultan Sancar olduu halde Merve dnmfller ve flehri yamalamfllardr. Sancarn da bafllangta ierisinde bulunduu durumu tam olarak
N T E R Merv
N E T flehri yaanlayamad grlmektedir. Nitekim Ouz reislerinden Bahtiyar,
knlarndaki bir arazinin kendisine ikta edilmesini istediinde, Sultann arazi hazineye ait olduundan kta olarak verilemeyeceini sylemesi, beylerin kendisiyle
alay etmesine sebep olmufltu. Demek ki Ouzlar Sancar dilediklerini yaptracaklar bir onay makam sayyorlard.
Esirlik hayatnda, kendisine karfl grnflte de olsa hareket ve davranfllarndan, Ouz reislerinin Sultan Sancarn flahsnda Seluklu Devletini devam ettirdiklerini kabul etmek mmkndr. lerinden birisini hkmdar yapmayarak, esir
sultan tahta oturtmalar Ouzlarn onun flekli hkimiyeti altnda Byk Seluklu
Devletini devam ettirmek istediklerinin kantdr. Fakat onlarn bu dflnceleri ve
ortaya kan yeni durum gerek Byk Seluklu Devletinin ileri gelenleri ve gerekse tabi devletler tarafndan kabul edilmemifltir.
nce Sancarn yeeni Sleymanflah Niflaburda sultan ilan edildi. Ancak idar
yetenekleri snrl olan Sleymanah, vezirinin lm zerine Niflaburu terk etti.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
116
Byk Seluklu Tarihi
Bunun zerine devlet ileri gelenleri, Katavan yenilgisinden beri Sancarn yannda
bulunan ve yeeni de olan Karahanl Mahmud Han tahta kardlar (Aralk 1154).
Onun zamannda Harizmflah Atsz baflta olmak zere dier tbiler, Ouzlarla ilgili
olarak baz grflmeler yaptlarsa da bir netice alnamad.
Sultan Sancarn yl sren esaret hayat boyunca lm dileyecek kadar byk skntlar ektii; fakat efli Terken Hatun da Ouzlarn elinde bulunduundan,
o lene kadar kamaya teflebbs etmedii rivayet edilmektedir. Haftada bir deifltirilen muhafz
guruplar tarafndan korunmakta olan Sancar, gndz tahta oturtuSIRA SZDE
luyor, geceleri demir bir kafese konuluyordu. Sultan Sancar, nihayet Kaman torunu Meyyed Ayaba tarafndan, bir grup muhafza sultan adna ihsanlar vaat etmek suretiyle
D fi Ekim
N E L M 1156da esaretten kurtarld. Bu haberi duyan ve hl hayatta
bulunan baz eski komutanlar Merve koflarak tekrar Sultann etrafnda toplandlar.
Fakat eski gcnden eser kalmayan Sultan Sancarn yapabilecei ok fazla bir fley
S O R U
kalmamflt. Yanna gelen mera arasnda eskisinden daha fliddetli bir nfuz mcadelesine flahit olan ihtiyar Sultan mrnn sonunda bunun zdrabn yaflad. ByKKAT
lece bir dahaD devletini
toplama imkn bulamadan zgr kalmasndan alt ay sonra, 1157 yl Nisan aynn 18. gn 71 yaflnda vefat etti. Naafl salnda kendisi
iin AhiretSIRA
evi=Drlhire
veya Devlethane ad ile infla ettirdii muhteflem trSZDE
besine defn edildi. Sancarn yerine geecek erkek ocuu olmad; normal flartSIRA SZDE
larda tahtta hkmdar olduunda dahi, saltanat kavgalarn adeta zevkle srdren
Irak Seluklu
hanedanndan hi bir flehzde de mnhl bulunan Byk Seluklu
AMALARIMIZ
Devleti tahtna
D fi Ntalip
E L M olmad iin Seluklularn bu kolu tarihe karflt.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M
N N
K T A P
S O R U
Ouz syan Khakknda

T A P daha fazla bilgi iin bkz. Ergin Ayan, Byk Seluklu mparatorluS O R U
unda Ouz syan,
stanbul 2007.
T E LD E VK KZAYTO N
Sultan Sancarn
T E DL E KV krk
KZAYTO yl
N sren saltanat esnasnda, Sultan Melikflahn lmyle ortaya kan saltanat mcadeleleri yznden zayflayan Seluklu Devleti, yeniden itibarn kazanp
adeta ikinci imparatorluk devrini yaflamfltr. Ancak lmyle Byk Seluklu Devleti de
SIRA SZDE
sona ermifltir.
SIRA SZDE
NTERNET
N N
Resim 6.1
AMALARIMIZ
Sultan Sancar ilme, edebiyata, sanata ve imar

ifllerine ok hizmet etmifl byk bir hkmdardr. Bu byk Sultann lm ile Trk-slm
dnyasnn, ilim ve kltr merkezleri adeta saK T A P
hipsiz kalmfltr. Sultan Sancar devrin byk ilim
ve edebiyat adamlarn daima himaye etmifltir.
Enver, Muizz, Ferideddin Attr, mer Hayym
TELEVZYON
ve Reflideddin Vatvt bunlardan sadece bazlardr. Dindar olduu kadar baflka din ve mezheplere karfl hoflgrs ve tarafszl ile meflhur
olmufltur. Sultan Sancar zaman, ayn zamanda
NTERNET
ekonomik kalknma bakmndan byk geliflmelerin yafland bir dnemdir. Onun zamannda Murgap kanalnn sulad Merv ovalarndan alnan rn, blgenin isknna byk lde tesir etmifltir. Burada yaplan pamuk tarm,
blge flehirlerinde dokuma sanayinin geliflmesini salamfltr. Seluklular zamannda Trkistan flehirlerinin pamuklu ve ynl dokumalar pek meflhur olmufl, bunlar Badada kadar sevk olunmufltur.
Sultan Sancarn Trbesi

K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
AMALARIMIZ
117
zet
N
A M A
N
A M A
Sancarn Seluklu Devleti yeniden mparatorlua dnfltrmesini sebepleri ile deerlendirebilme

Sultan Sancar, Melikflahn lmyle sarslan devletin yeniden toparlanmasnda, Berkyaruk ve Taparn saltanat srasnda meliklik dneminden
itibaren byk gayret sarf etmifltir. Sultan olduktan sonra takip ettii siyaset ise dou ve bat ynnde olmak zere iki cephelidir. mparatorluun Irak- Acemden itibaren batsn yeeni Sultan Mahmudun idaresine vererek ynetim kolayl salamay hedeflemifltir. Douda Karahanl Devletinin Seluklulara tbiyeti devam etmifltir. Bu yndeki meseleleri meliklik dneminde nemli lde yoluna koyan Sultan Sancar,
bu sayede, artk sorunlar ok daha girift bir hle gelmifl olan Bat ile ilgilenme frsat bulmufltur.
Irak Seluklu sultan yeenlerini ve Seluklu Devleti ile tm gcyle siyas rekabete girmifl olan
Halifelii denetleme frsat bulmufltur. Fakat bu
kronikleflmifl sorunlar, tm abasna ramen niha zme kavuflturamamfltr. Bu arada Trkistanda yaflanan Karahtay istilas sebebiyle yaflanan nfus hareketeleri, yeniden douya dnmesini gerektirmifltir. Devleti derinden sarsan Katvan Savafl ile Ouz syan bu alkann sebebini
aklamaktadr.
Sancar zamannda yaflanan siyas geliflmeleri
aklayabilme
Sultan Muhammed Taparn lmnden sonra
Seluklu tahtna olu Mahmud gemifltir. Fakat
Sultan Sancar, Save savaflnda yeeni Mahmudu
yenilgiye uratmfl ve Seluklu devletinin baflna
gemifltir. Mahmuda sultan unvanyla birlikte,
kendisine tbi olmak flartyla Irak merkez olmak
zere bat blgelerinin idaresini verdi. Ancak yeenleri arasndaki taht kavgalar ve Halifelerin
bunlara mdahalesi Sancar ok meflgul etmifltir.
Sultan Sancar zamannda Karahanllar, Gazneliler ve Gurlular kesin bir flekilde itaat altna alnmfltr. Devlet Sancar zamannda, Sultan Melikflah zamanndaki gcne kavuflamadysa da
nemli bir toparlanmann yafland kesindir.
N
A M A
N
A M A
Katvan Savaflnn Seluklu Tarihi asndan

nemini tanmlayabilme
Katvan bozgunun sonular Seluklu Devleti iin
olduka ar olmufltur. Sultan Sancar, bu yenilgi
ile Ceyhun Nehri tesinde kalan ve ine kadar
uzanan btn Seluklu topraklarn kaybetmifltir.
Gebe istilalarna karfl teflkil edilen hudut teflkilat kt gibi, asker gc de nemli lde krlmfltr. Sultan Sancar, Devletin g ve kudretinin derinden sarslmas neticesinde, daha sonra meydana gelecek Ouz syanna karfl mdahale etmekte sknt yaflamfltr.
Ouz syann sebep ve sonular ile aklayabilme
Byk Seluklu Devletinin kuran Ouzlardan,
o dnemde g etmeyip Maverannehirde kalanlar, Karahtay istilas sonucu, Karluklarn
nnden ekilerek Horasana girmek zorunda
kalmfllard. Ouzlarn/ Trkmenlerin devlette
temsil yntemi dolaysyla ekilen uyum sorunlar, bir vergi meselesi olarak patlak verdi ve Ouzlarn isyanyla neticelendi. Sultan, Ouzlar kontrol altna almak konusunda kararl davranmak
istemifl ve Ouzlar zerine byk bir sefere kmfltr. Fakat 1153 ylnda meydana gelen savaflta
Sancar byk bir yenilgiye uramfltr. fiphesiz
bu isyan hareketinin en byk neticesi, Sultan
Sancarn Ouzlarn eline esir dflmesidir. yllk bir esaret hayatndan sonra Ouzlarn elinden
kurtulmay baflaran Sultan Sancar, devletin dalan otoritesini toplamaya alfltysa da, yaflnn
ilerlemesi ve artk devlet mekanizmasnn onarlamayacak kadar zarar grmfl olmas sebebiyle
bunu baflaramamfltr.
118
Byk Seluklu Tarihi
Kendimizi Snayalm
1. Sancarn meliklik dneminde afladakilerden hangisiyle iliflkisi olmamfltr?
a. Gurlular
b. Karahanllar
c. Gazneliler
d. Eyyubiler
e. Horasan Valisi Arslan Argun
2. Sancarn meliklik dnemindeki en nemli baflars
a. Karahanllar ve Gaznelilerin Seluklulara tbiyetinin salanmas
b. Hallara karfl mcadele etmesi
c. Anadolu zerine baflarl seferler yapmas
d. Kardefllerine karfl saltanat mcadelesi vermesi
e. Ouzlar hkimiyeti altna almas
3. Sultan Sancar dneminde Byk Seluklu Devletinin merkezi afladakilerden hangisidir?
a. Isfahan
b. Merv
c. Giln
d. Niflapur
e. Huzistan
4. Save Savafl ile ilgili afladaki ifadelerden hangisi
yanlfltr?
a. Sancar bundan sonra yeeni Mahmudu Iraka
sultan tayin etti.
b. 1119 Save savaflnda Sultan Mahmud, Sancara
malup oldu.
c. Sancar Byk Seluklu sultan oldu.
d. Abbas Halifesi ile Sultan Mesud arasnda oldu.
e. Mahmud Byk Seluklu Devleti tahtn kaybetti.
5. Byk Seluklu Devletinin kflne sebep olan
savafl afladakilerden hangisidir?
a. Save Savafl (1119)
b. Dandanakan Savafl (1040)
c. Katavan Savafl (1141)
d. Malazgirt Savafl (1071)
e. Hasankale Savafl (1048)
6. Seluklu Devletinin Sancar dnemi halifelik politikalaryla ilgili afladaki ifadelerden hangisi yanlfltr?
a. Halifeler Irak Seluklu meliklerini taht kavgalar
iin kflkrtmfllardr.
b. Sultan Sancar, Irak Seluklularna karfl Halife ile
iflbirlii yapmfltr.
c. Halifeler Seluklulara karfl siyas g kazanmaya alflmfllardr.
d. Halife Msterflid ve Raflid, Seluklularla mcadelede hayatlarn kaybettiler.
e. Seluklu sultanlar Badad kuflatmak zorunda
kalmfllardr.
7. Afladakilerden hangisi Ouzlarn zerine tayin edilen flahnelerin grevlerinden biri deildir?
a. Devleti ile boy beyleri arasnda irtibat salayarak, devleti temsil etmek
b. Otlak ve su kaynaklarn tesbit etmek
c. Ouzlarn yerlefliklere karfl uygunsuz hareketlerde bulunmalarn nlemek
d. Vergileri toplamak
e. Ouzlardan dzenli ordular oluflturmak
8. Sultan Sancar dnemi ile ilgili afladakilerden hangisi yanlfltr?
a. 1141 ylnda Katvan Savaflnda Karahtaylara
malup olmufltur.
b. Karahanl ve Gaznelileri tbi hale getirmifltir.
c. Ouz syann baflaryla bastrmfltr.
d. Abbasi Hilafetini kontrol altnda tutmay baflarmfltr.
e. Gur melikini malup ve esir etmifltir
9. Sancarn Harizm Seferleri ile ilgili afladaki yarglardan hangisi dorudur?
a. Harizm Valisi Atszn tbiyet flartlarn ineyip
bamsz hareket etmifltir.
b. Harizmflah Muhammedin syan zerine yaplmfltr.
c. Harizm Valisi Atszn Sultan Sancarn Maverannehr Seferine katlmay reddetmesi sebep olmufltur.
d. Harizm ahalisinin Sancara isyan etmifltir ve Atsza balanmfltr.
e. Karahanllar Harizmi istila etmifltir.
119

10. Afladakilerden hangisi Ouz syannn sebeplerinden biri deildir?
a. Vergilerin artrlmas
b. Ouzlarn kendilerini dorudan Sultana bal sayarak tayin edilen grevlilere karfl kmalar
c. Ouzlarn yeni otlak ihtiyac
d. Belh Valisi Kaman faaliyetleri
e. Gulm Sisteminin Ouzlar zerindeki etkisi
1. d
2. a
3. b
4. d
5. c
6. b
7. e
8. c
9. a
10. e
Cevabnz doru deilse Sancarn Meliklik

Devri konusunu tekrar gzden geirin.
Cevabnz doru deilse Sancarn Meliklik
Devri konusunu tekrar gzden geirin.
Cevabnz doru deilse SancarnTahta kmas konusunu tekrar gzden geirin.
Cevabnz doru deilse Sultan Sancarn Tahta kmas ve Devletin Yeniden Yaplanmas
konusunu tekrar gzden geirin.
Cevabnz doru deilse Katavan Savafl konusunu tekrar gzden geirin.
Cevabnz doru deilse Halifelikle liflkiler
konusunu tekrar gzden geirin.
Cevabnz doru deilse Ouz stilas konusunu tekrar gzden geirin.
Cevabnz doru deilse Sancar nitesini tekrar gzden geirin.
Cevabnz doru deilse Harizmflahlarla liflkiler konsunu tekrar gzden geirin.
Cevabnz doru deilse Ouz stilas ve Seluklu Devletinin Sonu konusunu tekrar gzden geirin.
120
Byk Seluklu Tarihi

Sra Sizde 1
Birinci imparatorluk dneminde, Bveyhoullarnn tahakkmnden kurtarlan Abbas halifeleri, ilk sultanlar
zamannda da, varlk sebepleri bu olduu iin siyas
kimliklerini yeniden kazanmak istemifllerdir. Bu uurda
Turul Bey ve Melikflah dneminde ciddi restleflmeler
yaflanmfltr. Ancak Seluklu Devletinin kudreti ile orantl olarak bu mcadelelerden bir netice alamamfllardr.
Ancak Mleikflahn lmnden sonra yaflanan fetret dneminde Halifeler yeniden g toplamaya bafllamfllardr. Nitekim Sultan Sancarn hudutlar ok genifllemifl
ve mesleleleri de eflitlenmifl imparatorlukta yeniden
yaplanmaya gitmesi, Halifeler iin bir frsat kaps oldu.
Irak ve bat vilayetlerini yeeni Mahmudun idaresine
braktktan sonra ona karfl ayaklanan flehzadelerin, kendi saltanatlarn onaylatmak zere Halifeye mracaat etmeleri byk bir koz oldu. Bu kavgalardan yararlanan
Halifeler de artk ordularn baflna geerek Seluklulara
karfl aka savafla girmifllerdir. Nitekim iki Halifenin
hayatna mal olan bu mcadele, herfleye ramen Turul Bey zamanndaki statnn korunmasyla Seluklular lehine neticelendi.
Sra Sizde 2
Katavan bozgunu Seluklu Devleti iin ar bir darbe
olmufltur. Sultan Sancar, bu yenilgi ile Ceyhun Nehri
tesinde kalan ve ine kadar uzanan btn Seluklu
topraklarn kaybetmifltir. Devlet siyasi olarak g duruma dflt gibi ordunun da gc krlmfltr.
Sra Sizde 3
Sultan Sancar Karahtaylara malup olarak eski kudret
ve haflmetini kaybetmekle beraber halkn ve byk flahsiyetlerin kendisine ball sayesinde durumunu hzla
dzeltmifl, eski ballarn tekrar hkimiyeti altna almfl
ve Trkistan hari, her tarafta eski siyasi otoritesini kurmay baflarmfltr. Ayrca idare mekanizmas henz ifllemeye devam ediyordu.
Sra Sizde 4
Sultan Sancar en baflta, Ouzlar savafl ncesinde ballklarn bildirmelerine ramen, onlarla savafla giriflerek byk bir stratejik hatas yapmfltr. Sultan Sancar
baz emirlerinin tesiri altnda kalp Ouzlarn barfl ve
tabiiyet tekliflerini kabul etmemifltir. Sancara gelinceye kadar Turul Bey, Sultan Alparslan ve Sultan Melikflah gibi karizmatik Seluklu Sultanlar, devletin hem
itici gc hem de tehdidi olan Ouzlar Anadoluya
doru ynlendirmifltir. Fakat Sultan Sancarn en kritik
hatas, Ouzlara yeni topraklar gstererek kendi lkesinden uzaklafltrmak yerine onlarla mcadeleye girmesi olmufltur.
Agacanov, Sergey (2006) Seluklular, (Trke terc. E.
Necef-A. Annaberdiyev), stanbul.
Alptekin, Coflkun, (1992), Byk Seluklular, Doufltan Gnmze Byk slam Tarihi, C. VII,
stanbul.
Ayan, Ergin, (2007) Byk Seluklu mparatorluunda Ouz syan, stanbul.
Barthold, V. V. (1990), Mool stilsna Kadar Trkistan, Hazrlayan: Hakk Dursun Yldz, Ankara.
Kymen, M.Altay (1947), Byk Seluklu mparatorluunda Ouz syan, D.T.C.F Dergisi, V/2 s. 159173, Ankara.
Kymen, M. Altay (1991) Byk Seluklu mparatorluu Tarihi, Cilt: V, Ankara.
Smer, Faruk (1999), Ouzlar (Trkmenler), stanbul.
Turan, Osman (1993) Seluklular Tarihi ve Trk slam Medeniyeti, stanbul.
BYK SELUKLU TARH
7
Amalarmz
N
N
N
N

Byk Seluklular zamannda ortaya kan flube hanedanlar, devletin idare
mekanizmas bakmndan deerlendirebilecek,
Kirman Seluklu Melikliinin tarihesi ve tarih nemini aklayabilecek,
Suriye Seluklu Melikliinin tarihesi ve tarih nemini aklayabilecek,
Irak Seluklu Melikliinin tarihesi ve tarih nemini belirleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Byk Seluklular
Kirman Seluklular
Suriye Seluklular
Irak Seluklular
Abbas halifesi
Hallar
indekiler
Byk Seluklu
Tarihi
fiube Hanedanlar
(Meliklikler)
GRfi
KRMAN SELUKLU MELKL
(1048 - 1187)
SURYE SELUKLU MELKL
(1079 - 1095)
HALEP SELUKLU MELKL
(1095 - 1118)
DIMAfiK MELKL (1095-1104)
IRAK SELUKLULARI (1119 -1194)
fiube Hanedanlar
(Meliklikler)
GRfi
Byk Seluklu Devleti kurulduunda, hatrlanaca zere fethedilen ve fethedilmesi hedeflenen yerlerin ynetimi, hanedan mensuplar arasnda taksim edilmiflti.
Bu kapsamda eflitli blgelere tayin edilen flehzdelerin hepsi ayn yetkilerle donatlmfl deillerdi. Ancak bir ksm, sultann izni ile ve nce sultann adn zikretmek flartyla para kestirip, hutbe okutmak, kapsnda vakit nevbet aldrmak gibi imtiyazlara sahipti.
Bu durum genellikle sylendii gibi, lke topraklarnn hanedann ortak mal
olduu inancyla paylafllmas anlamna gelmiyordu. Devletin topraklar mlkiyeti
bakmndan deil, ynetimde sorumluluk paylaflm (lfl) prensibi erevesinde
idar bakmdan dzenlenmifl oluyordu. Egemenlik tek bir kiflinin, yani sultann uhdesinde bulunuyor; sultan lkenin ynetimini kolaylafltrmak adna, sz konusu
melikleri, temsil yetkisi vererek grevlendiriyordu. Nitekim bu melikler bulunduklar yerlerde egemenlik ihlli anlamna gelen faaliyetlerde bulunduklarnda, isyan
etmifl saylarak derhal cezalandrma yoluna gidilmekteydi. Bununla birlikte hkmdarn lm veya merkez idarenin zaafa urad durumlarda tm hanedan
mensuplar taht ele geirmeye, olmazsa bulunduklar yerde daha bamsz olmak
iin mcadeleye girerlerdi.
Bu durum zaman ierisinde, Byk Seluklu Devleti dflnda flube hanedanlarn ortaya kmasna imkn vermifltir. Ancak szkonusu meliklikler, Byk Seluklu hanedan var olduu srece, zayf bir flekilde de olsa, onlara ballklarn srdrmek zorunda kalmfllardr.
Bu flubeler tarih srasna gre Kirman, Trkiye, Suriye ve Irak Seluklulardr.
Bunlardan Kirman, Suriye ve Irak melikleri Byk Seluklu sultanlar tarafndan o
blgelere tayin edilmek suretiyle; Trkiye Seluklular ise Byk Seluklularla rekabet halinde, onlara ramen kurulmufllardr. Kirman ve Suriyenin yneticileri
melik unvan taflrken; Sultan Sancarn Iraka tayin ettii yeeni Mahmud, onun izniyle sultan unvan kullanyordu.
Bu nitede Byk Seluklu sultanlarnn tayin etmesiyle kurulan ve onlara bal olan, Kirman, Suriye ve Irak Seluklular konu edilecektir.
124
Byk Seluklu Tarihi
KRMAN SELUKLU MELKL (1048 - 1187)

Melikliin Kuruluflu
Kirman rann gneyinde merkezi de Kirman flehri olan bir eyalettir. Dousunda
Belucistan ve Sistan, kuzeyinde Horasan, kuzeybatsnda Isfahan, batsnda Fars
eyaleti ve gneyinde ise Fars ve Umman krfezleri ile evrilidir.
Bilindii gibi, Dandnakn savaflndan sonra Mervde toplanan byk kurultayda yaplan grev dalm erevede fethedilmesi amalanan Tabes vilyeti ile Kirman blgesi, ar Beyin olu Kara Arslan Kavurt Beye verilmiflti.
Kirman bu srada, Bveyhoullarndan Eb Kalicar (1024-1048)n elinde bulunmaktayd. Turul Bey Rey flehrini baflkent yaptktan sonra (1043) Kirmana bir
miktar asker gnderdiyse de, hemen zapt mmkn olmadndan blge bir sre
daha Bveyhlerin idaresinde kald.
Daha sonra Melik Kavurt, befl-alt bin kiflilik svari kuvveti ile, fethedilmek zere kendisine verilmifl olan Kirman blgesine girdi. Eb Kalicrn Kirman nibi
Behram, savaflmaya cesaret edemeyerek eyaletin merkezi Berdesire ekildi. Ancak daha fazla mukavemet edemeyeceini anlaynca Kavurt ile anlaflmak zorunda
kald. Behram aman dileyip flehri teslim etmeye ve kzn da Kavurta vermeyi kabul etti. Bylece 1048 ylnda, Kirmann kuzeyi (Serd-sr) Seluklularn eline gemifl oldu. Fakat Melik Kavurtun tm Kirmana hkim olabilmesi iin nnde engel olarak Germ-sir blgesinde yaflayan dal Kufs kavmi vard. Kavurt bir dn
srasnda baskn dzenleyerek onlar etkisiz hle getirdi ve Kirman blgesinin tamamna hkim olmay baflard (1050-1051).
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
fiube hanedanlarn
oluflumunu ksaca nasl aklayabilirsiniz?
SIRA SZDE
Kirman Seluklu Melikliinin Geliflme Devri
D fiKirmana
NELM
Melik Kavurt
hkim olduu zaman, Arabistan yarmadasnn dou ucundaki Umman da Bveyhlerin elinde bulunuyordu. Bu blge olduka zengin ve eflitli hazinelerle
S O dolu
R U bir yerdi. Ancak burann fethi iin deniz gc gerekliydi. Bundan dolay Kavurt, Hrmz emiri Bedr say bu fetih iin gerekli olan her trl hazrl yapmakla grevlendirdi. Kavurt Seluklu tarihinde ilk deniz aflr sefer dDKKAT
zenleyen kifli unvanna sahiptir. Trk kuvvetlerinin Umman sahiline kfl Bveyhoullar asndan beklenmeyen bir durumdu. Bu sebeple Kavurt Ummana koSIRAoldu.
SZDEBu seferden sonra Kavurt, Sistan blgesini de ele geirmek islaylkla hkim
tedi ve bu maksatla olu Emirnflah grevlendirdi. Emirnflah, Sistanllara karfl alt ay boyunca savafltysa da kesin bir baflar ve hkimiyet salayamad.
AMALARIMIZ
Melikliin snrlarn geniflletmekte kararl olan Kavurt Bey bu defa, Kirman
eyaletinin bat komflusu olan Fars zerine yrd. nce blgenin merkezi fiiraza
doru ilerledi.
K fiehrin
T A P hkimi Fazlya onun geldiini haber alnca bir kaleye snd. Kavurt muhasara ettii flehri gn sonra ele geirdi. Burada Turul Bey adna hutbe okuttu ve Fars blgesinde tam anlamyla Seluklu hkimiyeti kurulmufl
oldu (1062).
TELEVZYON
Byk Seluklu sultan Turul Bey 1063 ylnda lnce, hanedan yeleri arasnda taht mcadeleleri ortaya kt. Kavurt da taht ele geirmek dflncesiyle, ordusuyla birlikte Isfahana doru ilerledi. Ancak Alparslann duruma hkim olduunu
N T E Rekildi.
NET
renince geri
Kardefli Alp Arslana itaat ederek, onun adna hutbe okutmaya mecbur oldu.
N N
7. nite - fiube Hanedanlar (Meliklikler)
Kavurtun kendi rzas hilafna snrlarn geniflletip glenmesinden ve itatsiz

davranfllarndan rahatsz olan Alparslan, ona karfl harekete geti. Kavurtun iflgl
ettii Fars blgesini elinden alarak eski hkimi Fazlyaya verdi. Bununla birlikte
Kirman Kavurtta brakt. Ancak Kavurt Bey, vezirinin tahriklerine kaplarak bir
kere daha isyan etti. Melikflahn veliahtln kabul etmeyerek hutbeden adn kard. Bunun zerine Alparslan Kirman zerine yrd (Haziran-Temmuz 1067).
nc kuvvetler arasnda yaplan savafl Kavurt kaybetti ve kaarak Ciruft kalesine
snd. Alparslana buradan eli gndererek affn istedi. Kardeflinin isteini kabul
eden Alparslan Kirmandan ayrld.
Kavurt Bey daha sonra da, Fazlya ile birleflerek bir kere daha isyana kalkflt
(1069). Alp Arslan bizzt Kirman zerine yrrken, vezir Nizamlmlk, Fazlyay yenilgiye uratt. Zor durumda kalan Kavurt her defasnda olduu gibi, bafllanmay diledi. Ancak bunun bir oyalama taktii olduunu anlayan Alp Arslan,
Kavurtun olu Sultanflha asker vererek babasna karfl gnderdi. Sultanflh
malup oldu. Alp Arslan bat seferine kt iin Kavurt meselesi tam mnsyla
zlemedi.
Sultan Alparslan 24 Kasm 1072de lnce yerine olu Melikflah geti. Ancak
Kavurt, bu srada 18-20 yafllarnda olan Melikflhn tecrbesiz olduunu dflnyordu. Bu duruma bir de Seluklu ordusundaki baz komutanlarn kendisine destek vermeleri eklenince Kavurt, Melikflaha isyan etti ve onun zerine sefere kt. Yaplan ilk savaflta Emir Savteginin idaresindeki Melikflahn nc kuvvetleri,
Kavurtun nc kuvvetlerini bozguna uratt. Asl ordular ise Hemedan civarnda
Kerec hududunda karfllafltlar (15 Nisan 1073). Savafla ilk bafllayan Kavurt oldu
ve Melikflahn sa ve sol kanadn bozguna uratt. Ancak bu baflary merkez
zerinde salayamayarak yenildi. Savafl alanndan kamay baflardysa da, daha
SIRA SZDE
sonra yakalanarak idam edildi (Nisan-Mays 1073). Ancak asker
ierisinde taraftarlarnn ok olmas yznden, kendisinin esarete dayanamayarak intihar ettii
duyuruldu.
D fi N E L M
Kavurt, dil bir komutan ve devlet adam idi. Cmertlii ve iyi idaresi ile halk
memnun etmifl, onun zamannda Kirman halk bolluk ve refaha kavuflmufl; Kirman
S O R U
en parlak devirlerinden birini yaflamfltr.
Kavurt Byk Seluklu tarihinde deniz aflr bir seferi baflaryla gereklefltiren
D K K A T ilk kiflidir.
Kirman blgesi Hrmz krfezinde olup Ummana ok uzak deildi. Fakat Kavurtun buraya sefer edecek deniz gc yoktu. Bunun zerine Hrmz emiri Bedr
SIRA sann
SZDE yardmyla
gereklefltirilen bu sefer Ummandaki Bveyhleri de ok flaflrtmflt. Hkimiyetini onlara
kabul ettiren Kavurt grevliler tayin ettikten ve hutbe ile sikkeyi kendi adna evirttikten
AMALARIMIZ
sonra geri dnmfltr. Kaynaklarda bu seferin ne zaman gereklefltii
ak deildir. Ancak
Erdoan Meril, Kirman Seluklular adl eserinde: Kanatimizce Kavurd Umn NisanMays 1053 ile Temmuz-Austos 1062 tarihleri arasnda ele geirmifltir, demektedir.
K T A P
(Meril, s. 30)
N N
125
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Kirmanflh b. Kavurd
T E LMerdanflh,
EVZYON
Kavurt ldnde Sultanflh, Emirnflh, Kirmanflh, Turanflh,
mer,
Hseyin, Nuh ve Davud adl ok sayda oullar bulunmaktayd. Bunlar arasndan
Kirmanflh, babasnn vasiyeti gereince bafla geti. Ancak Kirmanflhn saltanat
bir yl srd ve ld, yerine Kavurtun kk olu Hseyin tahta kt. Fakat onun
NTERNET
hkimiyeti de uzun srmedi.
TELEVZYON
NTERNET
126
Byk Seluklu Tarihi
Sultanflh b. Kavurd
Mil ekme kzgn bir demirin
gze ok yakn mesafeden
geirilip, gz bebeinin
aartlarak grme
yeteneinin yok edilmesi
ifllemidir.
Babasnn Melikflha karfl girdii savaflta yannda bulunan Sultanflh, yakalanarak

gzlerine mil ekilmiflti. Ancak mil ekme iflini yapan kifli bunu tam becerememifl, gzleri kr olmamflt. Bu durumunu gizleyen Sultanflh, Hemedanda hapisteyken, orada bulunan muhafzlardan biriyle dost olarak bu sayede kamay baflard. Daha sonra Kirmana ulaflt ve kardefli Hseyinden taht alarak Berdesir flehrinde Kirman Seluklu Melikliinin baflna geti (Eyll-Ekim 1074).
Sultanflhn hapisten katn ve Kirmanda tahta getiini renen Melikflh
bu durumu sessiz kalarak onaylad. Fakat blgeyi kontrol altnda tutmak zere de
oraya Savtegini gnderdi. Sultanflha Kirman ile Umman verdi. Ancak bir mddet sonra Melikflh byk bir ordu ile Kirman zerine yrd. Seluklu ordusu ile
bafla kamayacan anlayan Sultanflh, Melikflh hediyelerle birlikte bizzat karfllad. Bunun zerine Melikflah, sfahana dnd (1080). Bundan sonra Kirmandan
Byk Seluklulara karfl nemli bir tehlike vuku bulmad. Sultanflh Ocak 1085te
hastalanarak ld.
Turanflh b. Kavurd
Sultanflhn yerine Turanflh geti. Turanflah ilk ifl olarak Melikflaha itaatini bildirdi. Ancak Melikflah lnce efli Terken Hatun, taht kavgalar srasnda Berkiyarukla
yapt anlaflmaya gre, Kirman Seluklularnn elinde bulunan Fars blgesini almak istedi. Terken Hatun bu amala komutanlarndan neri Fars zerine gnderdi. Durumu renen Turanflh hemen harekete geerek fiebnkre emirlerinden
yardm istedi ve ald destekle Byk Seluklu ordusunu yendi (Haziran-Temmuz
1094). Ancak Fars blgesi daha sonra Kirman Seluklularnn elinden karak Byk Seluklu hkimiyetine girmifltir. Bu olaydan yl sonra Turanflah Ekim-Kasm
1097de vefat etti.
ranflh b. Turanflh
Turanflh lnce yerine tek olu olan ranflh geti (5 Kasm 1097). Yeni Kirman
meliki bafla getikten sonra Fars valisi olan nerin zerine yrd. Fars Melikflhn lm sebebiyle karflklklar ierisinde bulunan Byk Seluklulardan almay baflard (1098-1099). Bu arada ranflh evresindeki baz kiflilerin etkisiyle Batn mezhebine girmifl ve halka zellikle de limlere zulmetmeye bafllamflt. limler ve fleyhlislm, ranflhn dinden saptn gereke gstererek ldrlmesi ynnde fetva verdiler. Melik halk tarafndan da saldrya urad. ranflh bu hcumdan kurtulmay baflardysa da, daha sonra yakalanarak ldrld (Ekim 1101).
Arslanflh b. Kirmanflh
ranflh ldrlnce Kirman Seluklu Melikliinin baflna Kirmanflhn olu I. Arslanflh geti (16 Kasm 1101). Onun zamannda Kirman Seluklular nispeten parlak bir dnem yaflad. Arslanflh tahta getikten sonra ilk ifl olarak Umman da kan isyanlar bastrd ve bu blgeyi tekrar itat altna ald.
Bu dnemde Fars valisi olan Atabey avl, fiebnkre emirleriyle mcadele iine girmiflti. fiebnkre emirleri bunun zerine Kirman meliki Arslanflha sndlar. Atabey szkonusu emirlerin iadesini istedi. Arslanflh bu istei kabul etmeyince, rekabet bu kez avl ve Arslanflh arasna intikl etti. Bu nfuz mcadelesini,
alt bin kiflilik bir kuvveti avlnn zerine gnderip ani bir basknla onu bozguna
uratan Arslanflh kazand. Askerlerinin ounu kaybeden avl, Farsa kamak
zorunda kald.
Arslanflh daha sonraki srete olu Kirmanflh veliaht gsterdi. Ancak dier
olu Muhammed bu durumu kabul etmedi. Babasnn yafllandn ve artk devlet
ifllerini yrtemediini ileri srerek, onu Kale-i Kha gnderdi (1142). Arslanflah
yl sren hapis hayatndan sonra 1145te burada ld.
Muhammed b. Arslanflh
Melik Muhammed tahta geince ilk ifl olarak kardefli Kirmanflh ldrtt. Yirmiye
yakn kardefli olan Muhammed dierlerinin de ounun gzlerine mil ektirdi.
Aralarndan sadece Selukflh kaabildi. Melik Muhammed dneminin en nemli
siyas olay, elinden kaan kardefli Selukflh ile girdii mcadeledir.
Muhammed melikliinin ilk yllarnda Byk Seluklu sultan Sancara tbiydi.
Ancak Sancarn Ouzlara esir dflmesinden sonra, Irak Seluklu sultan II.Muhammed b. Mahmuda itatini bildirdi. Melik Muhammed 27 Haziran 1156da ld.
Turulflh b. Muhammed
Babasnn lm zerine 27 Haziran 1156da tahta geen Turulflh ilk ifl olarak
kardefli Mahmudflh ve amcas Selukflh ldrtt. Muhammed ve olu Turulflh
dnemlerinde kan saltanat mcadeleleri ve i karflklklar sonucu Kirman meliklii zayflamaya bafllad. Turulflh devrinden itibaren atabeylerin melikler zerindeki etkisi artmaya bafllad. Bu dnemde gze arpan ilk atabey Aladdin Bozkufltur. Emrinde pek ok gulm vard ve Kirman ordusunun bafllca gc onun
gulmlar, hizmetkrlar ve svarilerinden olufluyordu. Atabey Meyyededdin Reyhan, zellikle Turulflhn melikliinin son ylnda ynetimde bir hayli etkili oldu.
Melik Turulflh 1170 yl Mart aynda Ciruftta ld.
Kirman Seluklu Melikliinin Fetret Devri ve Yklfl

Turulflhn lm zerine Atabey Reyhan ve Kutbeddin Muhammedin, Kirman
Seluklularndaki taht mcadelelerinde etkin rol oynadklar grlmektedir. Turulflhn lmnden sonra yerine atabey Reyhann destei ile olu Behramflh
geti. Bu dnem Kirman Seluklularnda fetret devrinin de bafllangc oldu. Turulflhn en byk olu Arslanflh ile Turanflh taht mcadelesine girifltiler.
Berdesir bir hafta iinde tahta geen melik grd. Ama en sonunda II. Arslanflh Kirman Seluklu tahtna oturdu (1170 yl Haziran bafl). Onun meliklii dokuz ay srd ve Behramflh ikinci defa Kirman Seluklu tahtna oturdu (fiubat
1171). II. Arslanflh ise yardm istemek zere, Irak Seluklu sultan ve adafl olan
Arslanflhn yanna kat. Iraktan ald kuvvetlerle Haziran 1172de Berdesir nlerine gelip flehri kuflatt. Uzun sren kuflatma sonunda melikliin ikiye blnmesi hususunda antlaflma saland. Behramflh kendisine baflkent olarak setii Beme
gitti. Arslanflh ise Berdesirde kald (Kasm-Aralk 1172).
1174 ylnda iki kardefl arasnda meydana gelen savafl, anlaflmann bozulmasna yol at. Berdesirde kendisini gvende grmeyen Arslanflh flehri terk etti ve
Behramflh Mays 1175de Berdesire gelerek tahta oturdu. Ancak ay sonra len
Behramflhn meliklik dnemi ok uzun srmedi. Onun yerine yedi yaflndaki olu II. Muhammedflh geirildi. Fakat onun hkimiyeti de ok ksa srd ve II. Arslanflh nc defa melik oldu (Aralk 1175).
Arslanflhn melik olmasna kardefli Turanflh karfl kt ve Farsda hkm sren Salgurlu atabeyinden salad yardmla harekete geti. Arslanflh, Ciruftta yaplan savafl srasnda isabet eden bir okla yaraland. Savafl alanndan ayrldktan
sonra ald yarann etkisiyle ld (3 Mart 1177). Kirman tahtna II. Turanflh geti.
127
128
Byk Seluklu Tarihi
Turanflhn meliklik dneminde Kirman istilya urad. Byk Seluklu Devletine son veren Ouzlarn beylerinden Melik Dinar, Merv ve Serahs flehirlerinin hkimi idi. Ancak Harezmflh Sultanflahn bu yerleri ele geirmesi buradaki Ouzlarn dalmasna sebep oldu (muhtemelen 1179 Sonbahar) . Bunlarn bir ksm
Kirmana, befl bin kiflilik bir grup da Farsa gitti. Farsa gidenler Salgurlularn bu srada gl olmas sebebiyle mhim bir rol oynayamadlar. Ancak Kirmana gidenler lkenin ierisinde bulunduu istikrarsz durumdan yararlanarak blgeye hkim
oldular.
Ouz istils bertaraf edilemeden 1180 ilkbaharnda Kirmanda byk bir ktlk
bafl gsterdi. Bu durumdan en ok baflkent Berdesir etkilendi. Bu dnemde Ouzlarn Kirman yurt tutmak ynndeki basklar iyice artt. Ouzlara karfl koyamamas dolaysyla ahali tarafndan da sevilmeyen Turanflh ldrld (Haziran 1183).
Behramflhn olu II. Muhammedflh hapsedilmifl olduu Berdesir kalesinden kartlarak ikinci defa melik iln edildi.
Melik Dinarn Berdesire gelmesi zerine II. Muhammedflh yardm istemek
zere Iraka gitti. Atabey Kutbeddinin de lmesi zerine Kirman Seluklular baflsz kald (Kasm 1186). Kfl mevsimi getikten sonra da Melik Dinar flehre hkim
SIRA
SZDE istedii yardm alamayan II. Muhammedflh Kirmana geri
oldu (1187).
Iraktan
dndnde, Berdesir artk Melik Dinarn elindeydi. O da bu yzden Beme gitti.
Bu durumu haber alan Melik Dinar 1188-89 kflnda Beme yrd. Fakat kfl flartD fi N E L M
larnn zorluundan geri dnmek zorunda kald.
Melik II. Muhammedflh alt ay burada kald. Sonunda flehri terk edince Kirman
S O R U de tarihe karflrken Melik Dinar idaresindeki Ouzlarn hkimiSeluklu Meliklii
yeti bafllad (1189).
Melik II. DMuhammedflh
yardm istemek zere Harezmflh Tekifl (1172-1200)in
KKAT
yanna gittiyse de ilgi gremedi. Daha sonra Gurlulardan Gazne hkimi fiihbeddin Muhammedin hizmetine girdi. II. Muhammedflh burada ld. Ancak lm taSIRA SZDE
rihi ve yeri hakknda bir bilgi yoktur.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
D fi N E L M
K T A P
Ouzlarn Kirman
Melikliinin yklfl zerindeki etkisini aklaynz.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M
Kirman Seluklular
K T A Phakknda ayrntl bilgi iin bkz. Erdoan Meril, Kirman Seluklular, stanbul: Kltr Bakanl Yaynlar, 1980.
S O R U
S O R U
SURYE
MELKL (1079 - 1095)
T E LSELUKLU
EVZYON
TELEVZYON
DKKAT
Fatmler 909-1171 yllar
arasnda Kuzey Afrika, Msr
ve Suriyede hkm sren fii
N T E RSZDE
NET
SIRA
bir devlettir. Halifelik
iddiasnda bulunan
Fatmler, soylarnn
Hz.Muhammedin kz Hz.
AMALARIMIZ
Fatmaya dayandn iddia
ederler. smaillik (Batn)
hareketine dayanrlar. Varlk
sebebi adet Snn Abbas
K T A P
halifeliine karfl savafltr.
Nureddin Mahmudun Msr
fethi ile Fatm halifeliine
son verilerek, hutbe Abbas
Thalifesi
E L E V adna
Z Y O okunmaya
N
bafllad (1171).
DKKAT
Melikliin Kuruluflu
lk Suriye Seluklu meliki olan Tacddevle Tutufl, Byk Seluklu Sultan Alp ArsN T E RSZDE
NET
lann oluSIRA
ve Melikflhn
kardeflidir. Ondan nce Sultan Alp Arslan tarafndan
fiam (Suriye)n fethi ile grevlendirilen ve Knk boyundan olan Atsz Bey, kendisine bal AMALARIMIZ
Trkmenlerle birlikte blgede byk baflarlar kazanmflt. Hatt Filistine kadar ilerlemifl, Fatmlerden Remle ve Kuds de almflt (1070-1071).
1076da Suriyenin en mhim flehirlerinden Dmaflk da ele geiren Atsz, blgede
bir Trkmen
K Beylii
T A P kurdu. Msr da ele geirmek isteyen Atsz Bey, Kahire nlerinde Ftmlere karfl ar bir yenilgiye uraynca Dimaflka ekilmek zorunda kald(1077). Sultan Melikflah, Atszn g kaybetmesi zerine artan Fatm tehdidine
karfl, kardefli
T E L ETutuflu
V Z Y O N Suriyeye tayin etti. Atsz, Melikflaha bal olduunu bildirmesi zerine grevinde brakld. Tutufla ise Halep blgesine gitmesi bildirildi.
N N
NTERNET
NTERNET
Daha sonra beklendii gibi, Ftmlerin Dmaflk kuflatmas, Atszn Tutuflu

yardma armasna sebep oldu. Tutufl gelince Fatm ordusu ekildi. Fakat Atsz
sudan bir bahane ile ldren Tutufl, onun idaresindeki Suriye flehirlerini ele geirdi (1079) ve ardndan Kuds ald. Bylece baflkent Dmaflk olmak zere, Suriye
Seluklu Meliklii kurulmufl oldu (1079).
Tutufl-Sleymanflh Mcadelesi
Ermeni Philaretosun basksndan bkan Antakya ahalisi, flehri Trkiye Seluklu
hkmdar Kutalmflolu Sleymanflha teslim etmeye karar verdiler. Ksa bir
sre nce ukurova blgesini fethetmifl olan Sleymanflh, baflarl bir sefer dzenleyerek12 Aralk 1084te flehri ele geirdi.
Sleymanflh, Antakyann fethi zerine snrlarn Suriyenin kaps durumunda
bulunan Halebe kadar geniflletti. Bylece rekabet hlinde bulunduu Byk Seluklularla da snrdafl oldu. Sleymanflh, 1086 yl Mays bafllarnda Halep nlerine gelerek flehri kuflatt. bnl-Huteytden flehri kendisine teslim etmesini istedi.
Ancak Halep ileri gelenleri, flehri teslim almas iin Tutufla davette bulundular.
Onun Halepi ele geirmek zere ilerleyifli, savafl kanlmaz hle getirdi. Tutuflun
zerine yryen Sleymanflh, Ayn Seylemde meydana gelen savafl ve hayatn
kaybetti (Haziran 1086). Bunda onun yannda bulunan baz Trkmen beylerin Tutuflun saflarna gemesi nemli bir etken oldu.
Tutufl bundan sonra Halep nne gelip i kale hari flehri ele geirdi. Fakat bnl-Huteyt bu defa da Sultan Melikflh davet etti. Seluklu sultan batda ifllerin
karfltn grererek Eyll 1086da Suriye seferine kt. Tutufl, Melikflhn Halebe
yaklaflmas zerine kuflatmay kaldrd. Melikflh ise baflka yerlerle birlikte Urfa,
Antakya ve Halebi dorudan kendi topraklarna katarak buralara valiler atad.
Bylece Kuzey Suriyede Byk Seluklu hkimiyeti salanmfl oldu.
Melikflahtan ekindii iin bu sefer srasnda Dmaflka ekilen Tutufl, Temmuz
1087de Fatmlerin ynetimindeki Sayda ve Beyrutu iflgal ederek Dmaflka geri
dnd. Bylece Suriye ve Filistin flehirlerinin byk ksm Seluklu idaresine girmifl oldu. Ancak Fatmler daha sonra bu yerleri geri aldlar. Bunun zerine Melikflha eliler yollayan Tutufl, Fatmlere karfl giriflecei harektta yardm etmeleri
iin Urfa, Antakya ve Halep valilerinin grevlendirilmesini istedi. Sultann uygun
bulmas zerine 1090 ylnda sefere kan Tutufl, baz yerleri geri ald ise de, Halep valisi Aksungur ile aralarnn almas zerine seferi yarm brakarak dnmek
zorunda kald (1091 sonu).
Tacddevle Tutuflun Saltanat Mcadelesi

Tutufl, 1092 yl sonlarna doru Badada gelmifl bulunan Melikflha balln
bildirmek zere Dmaflktan hareket etti. Fakat Ht blgesine geldii zaman Sultann lm haberini ald. Tutufl bunun zerine derhl sultanln iln ederek adna hutbe okuttu. Tutufl uzun sre ynetimi altna alamad Kuzey Suriyeye Melikflahn lmyle deiflen flartlarn salad kolaylkla hkim oldu. Halep valisi
Aksungur, Antakya valisi Yasiyan ve Urfa valisi Bozan onun hizmetine girdiler.
te yandan Melikflahn olu Berkyaruk saltanat ele geirmek iin byk abalar harcayarak, Rey, Hemedan ve daha birok flehri hkimiyetine ald. Ancak
Terken Hatunun mcadeleden vaz gememesi zerine, sfahan ve Fars eyaletini
ona brakarak anlaflmak zorunda kald. Berkyaruk bu arada epeyce kuvvet ve taraftar kazand. Ancak amcas Tutuflun ordusuyla zerine gelmekte olduunu haber ald. Amcasnn tahtn ele geirmesine engel olmak iin harekete geen Berk-
129
Kuds Mslman, Hristiyan

ve Yahudilerce kutsal kabul
edilen nemli bir flehirdir.
Tarih boyunca ve Hal
Seferleri srasnda da
Kudsn hedef olmasnn
temelinde bu anlayfl
yatmaktadr.
Sleymanflh 1075 ylnda
Bizanstan fethettii
znikte, Trkiye Seluklular
Devletini kurdu. Bu tarihten
itibaren de, babas Kutalmfl
ve dolaysyla kendisinin
hakk olduunu iddia ettii
Byk Seluklu tahtn ele
geirme mcadelesine
giriflti. Sonuta bu uurda
hayatn kaybetti.
130
Byk Seluklu Tarihi
yaruk, Rey yaknlarna geldi. Bu srada Emir Aksungur ve Bozan da, sert tabiatndan dolay hoflnut olmadklar Tutuflun hizmetinden ayrlarak Berkyaruka katldlar. Askeri iyice azalan Tutufl savafl gze alamad ve Diyarbekir blgesine, oradan
da Aralk 1093te Dmaflka dnd.
Rey Savafl ve Tutuflun Sonu

Taht davasndan vazgemeyen Tutufl, daha iyi bir hazrlkla gl bir flekilde mcadelesine devam etti. Kendisine ihanet eden Bozan ve Aksunguru bertaraf ettii
gibi, Suriye, Irak, Diyarbekir ve Azerbaycanda adna hutbe okuttu. Hemedan ile
Rey flehirlerini ele geirerek saltanat mcadelesinde gl bir aday olduunu ortaya koydu. Ancak zellikle Nizamlmlkn adamlar tarafndan desteklenen Berkiyaruk da artk Tutufla karfl savaflabilecek durumda bulunuyordu. Nitekim kendisini Byk Seluklu Sultan olarak tanyan ileri gelen emrler ve ordusuyla, Tutufla karfl harekete geti. Bu arada Terken Hatun da Tutuflla birleflmek niyetiyle
sfahandan kt ise de, hastalanarak geri dnd. Cerbzakna gelen Berkyarukun ordusu, vezir Meyyedlmlkn gayreti sayesinde Irak ve Horasandan gelen kuvvetlerin katlmas sonucunda otuz bin kifliye ulaflt. Buna karfln Tutufl halknn kendisine ihanet edebilecei dflncesiyle Reyde savunma yapmay uygun
bulmayarak flehir dflnda savaflmaya karar verdi. Bu maksatla Reyden on iki fersah uzaklktaki Daflilu ky yaknnda bir dzlkte savafl hazrlklarna bafllad. ok
gemeden Berkyaruk da ordusuyla gelip askerlerini savafl dzenine soktu. 26 fiubat
1095te fliddetli bir savafl meydana geldi. Yenilgiye urayan Tutufl, yaral olarak yakalanp ldrld ve babas Sultan Alparslann Mervdeki trbesinde gmld.
Tutufl, ok gen yafllarndan itibaren Gence meliki olarak, devlette sorumluluk
almfl, Suriyenin fethinin tamamlanmas iin buraya atanmflt. Bu yolda byk hizmetleri olan Tutufl, sert mizac dolaysyla kendisi iin bile iyi bir siyaset takip edememifl, Melikflhn ocuklar kk, kendisi ok kudretli olmasna ramen, bu kusuru dolaysyla baflarl olamamfltr.
Tutuflun lmnden sonra Suriye Seluklular, iki olu Rdvan ve Dukak ile
onlarn atabeylerinin mcadelesi sonucunda Dmaflk ve Halep Meliklii olarak ikiye ayrld. Her iki melik de Byk Seluklu sultanlarna bal kaldlar. Ancak neredeyse Melikflhn lm ile efl zamanl olarak ve Seluklu Devletinin fetret dneminde Birinci Hal Seferi bafllad. Suriye Seluklu Melikliinin de kardefller arasndaki ekiflmeler yznden g kaybna uramas, Hallara beklenenin ok
zerinde ve kolay bir baflar imkn verdi.
HALEP SELUKLU MELKL (1095 - 1118)

Melik Rdvan Devri
Tutuflun taht mcadelesi iin giderken, Dmaflkta yerine olu Fahrlmlk Rdvan naib olarak brakmflt. Rdvan, Rey savafl ncesinde babasnn acil yardm
ars zerine gitmekte iken, yolda onun yenilip hayatn kaybettiini rendi.
Bunun zerine sratle Halepe dnp, babasnn yerine Suriye meliklii tahtna
oturdu. Bir sre sonra Tutuflun Rey savaflnda yannda bulunan teki olu Dukak
da Halebe geldi. Bylece Rdvan, Seluklu melikliinin tek hkimi oldu. Fakat ksa bir sre sonra kardefli Dukak gizlice Halepten ayrlp Dmaflka gitti. Baz emirlerin destei ile orada melikliini iln etti. Rdvan bundan dolay Suru Emiri Artukolu Skmen ile iflbirlii yaparak Dmaflka yrdyse de baflarl olamad. Rdvan
daha sonra babasnn hkim olduu yerleri kendi idaresinde birlefltirmek amacy-
la Suru ve Urfaya bir sefer dzenledi. Skmenin kendisine itat arzetmesi zerine Surutan ayrld. Melikflhn lmnden sonra Tutuflun hkim olduu Urfa,
onun lmnden sonra da Ermeni Toros tarafndan zapt edilmiflti. Rdvan Urfay
ele geirdikten sonra flehir i kalesini Antakya valisi Yasyana verdi.
Melik Rdvan ve Melik Dukak arasndaki hkimiyet mcadelesinden yararlanan
Fatmler, bir ordu gndererek Kuds iflgal ettiler (Austos 1096). Bylece Filistinde Seluklu egemenlii son buldu. Dmaflk kuvvetlerinin kendisine ait topraklara girmesi zerine Rdvan, Dukaka karfl saldrya geti ve yaplan savaflta Dukak ar bir yenilgiye urad. Bundan sonra iki kardefl arasnda bir antlaflma yapld. Buna gre Dmaflk ve Antakyada, hutbede Rdvann ad Dukakn adndan nce okutulacakt. Bylece Rdvan tbi statde de olsa Dmaflk melikliine hkim
oluyordu.
Fatm halifesi el-Mstal Melik Rdvan kendi tarafna ekmek iin ona zel bir
eli ve heyet gnderdi. Buna gre Fatm halifeliine tbi olmas, hkim olduu
yerlerde fii hutbesi okutmas, hutbede nce el-Mstal, sonra veziri daha sonra da
kendi adnn bulunmas yolundaki istein kabul edilmesi hlinde kendisine ml ve asker yardm yaplarak Dmaflk almasnn salanaca vaat ediliyordu. Melik Rdvan bu teklifi kabul ederek, Halep ve hkim olduu dier yerlerde Snn
hutbeyi kaldrp fii hutbesi okutmaya bafllad. Snn kad ve hatipleri de deifltirip
buralara fii grevliler atad (Austos 1097).
Bylece Suriye Seluklularnn Halep kolu Fatm Halifeliini tanmak suretiyle
onlara balanmfl oldu. Buna gre Seluklu soyundan biri ilk defa, resmen fii Fatm Halifeliini tanmfltr. Fakat Rdvann en yakn adamlar olan Yasyan ve
Skmen, sratle Halebe gelip onu ok ar bir dille knadlar ve derhal fii hutbesini kaldrmasn istediler. Rdvan drt hafta sonra fii hutbesini kaldrp yeniden
Abbas halifesi ve Byk Seluklu sultannn adlarn okutmaya bafllad. Bu arada
Abbas halifesine de bir eli gnderip zr diledi (Eyll 1097).
Melik Rdvan, Hmsa ekilip burada adet bamsz bir emir gibi hareket eden
veziri Cenahddevle ile kardefli Dukaka karfl sefer dzenlemek istiyordu. Bunun
iin Emir Yasyan ve Skmen ile anlaflt ise de, Hallarn Yasyann valisi bulunduu Antakyay kuflatmalar yznden sefer yaplamad.
Birinci Hal Seferi ve Halep Meliklii

Papa II.Urbanusun giriflimi ile Avrupal Hristiyanlar, gya Kuds Mslmanlardan geri almak, doulu dindafllarn Mslmanlarn zulmnden kurtarmak iddiasyla harekete getiler. Gerekte ise slmiyetin Hristiyanlk karflsnda, Avrupay
da dorudan tehdit eden ilerleyifli durdurulmak isteniyordu. Ayrca feodalitenin
yaratt buhran ve i savafl tehdidi de bu vesile ile dflarya ynlendirilmifl olacakt. Papa Urbanus, flimdi de Trklerin bayraktarlnda flahlanan bu ilerleyifle dur
diyebilmek iin, gc yeten tm Hristiyanlarn sorumlu sayld bir asker harekt bafllatt. 1096da Keflifl Pierre Lhermitin baflarsz seferinden sonra, ertesi yl
yola kan dzenli Hal ordular, Anadolu topraklar baflta olmak zere, getikleri yerleri yama ve katlima urattlar.
Kuds kurtarmak amacyla yola ktklarn syleyen, ama tam bir kolonizasyon hareketi yrten Hallar, Anadoluda byk tahribat ve kayplara sebebiyet
verdikten sonra Suriyeye ulafltlar. Mart 1098de Urfada bir kontluk kuran Hallar
daha sonra Antakyay kuflattlar. Vali Yasyan Byk Seluklu Devleti ve btn
Mslman emirleri yardma ard. Halep meliki Rdvan bu arya bir miktar asker gndererek mukabele etti. Fakat gnderdii askerler de yolda Hallar tarafn-
131
132
Byk Seluklu Tarihi
dan baskna uratld. Krboa idaresinde Antakyann yardmna gelen Seluklu

ordusu da emirler arasndaki ekiflmeler yznden baflarl olamad. Hallar aslnda ok kt durumda bulunmalarna ramen, Haziran 1098de Antakyay iflgl ettiler. Burada kurulan prinkepslik, Halep Seluklu Meliklii iin hayat bir tehlike
oluflturmakta idi. nk Urfa-Antakya hattn ve Kudse kadar Suriye-Filistin sahil
fleridini istil eden Hallarn gvenlik bakmndan bafllca hedefi Halep olacakt.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Birinci HalSIRA
Seferini
SZDESuriye Seluklu Meliklii bakmndan nasl deerlendirirsiniz?
Rdvan, Daniflmendli Gmfltekine karfl Malatya hkimine yardm etmeye giD fi N E L Mtopraklarna saldrd. Hallarn zahire depolarn yamalad.
den Bohemondun
Hatta Hallarn elinde bulunan Efsuna kalesini geri ald. Kardefli Dukakn lm
zerine (Haziran
S O R U1104) Dmaflka gelmifl ve Atabey Totegine kendi adna hutbe
okutup para bastrmay kabul ettirdi. Ancak Rdvan, Bohemondun yerine geen
Antakya hkimi Tancred ile girdii savaflta yenilgiye urayp Halepe ekildi. MeDKKAT
likliini Hal istils ve iflglinden korumak iin Artukolu lgazi, Sincar Emiri Arslantaflolu Alp ile anlaflmaya vard. Fakat emirler arasnda kan anlaflmazlk RdSIRA karfl
SZDE ilerleme imkn vermedi.
vana Hallara
Halep Melikliine ait olan Efamiye kalesi, Fatmlerle iflbirlii yapan ve aslnda
Seluklu vasal
olan Hms Emiri Halef b. Mlaibin eline gemiflti. Bunun zerine
AMALARIMIZ
Melik Rdvan, fii Batn reisi ile baz iliflkiler kurarak bu nemli kaleyi geri ald. Seluklu sultan Tapar, Antakya Prinkepsi Tancredin Efamiyeyi hedef ald srada,
Batnlerle iflbirlii
iin onu knamfl; bu nedenle Rdvan Halepteki BatnK T A yapt
P
leri flehirden karmfltr.
Hallarn Suriye ve Filistindeki iflgli karflsnda blgedeki melikliklerin zor
duruma dfltn
T E L E V Z Y O Ngren Sultan Tapar, Hallara karfl bir ordu grevlendirdi
(1110). Melik Rdvan, Seluklu ordusunun Urfa Hal Kontluuna karfl girifltii bu
mcadeleye katlmad. Fakat Hal kuvvetlerinin Urfa kontuna yardma gitmelerini frsat bilerek iflgl ettikleri yerleri geri almaya bafllad. Ancak Rdvan blgeye
N T E R N EEsaribi
T
dnen Tancredin
zabt etmesi ve Halep civarnda harektna devam etmesi zerine, onunla barfl yapmak zorunda kald. Bu gvenliksiz flartlar yznden
Halep evresinde oturan halkn g etme hazrlklarna bafllamas zerine Rdvan,
hazineye ait 60 parsel araziyi, ok ucuz fiyatlarla halka satarak g engellemeye
alflt.
Rdvan, Muhammed Tapara gnderdii mektupta Hallar karflsnda dflt
durumu anlatyor ve bu yzden Halepten ayrlmak istediini bildiriyordu. Bunun
zerine Emir Mevdud idaresindeki Seluklu ordusu Halep nlerinde karargh kurdu. Fakat askerler ok gemeden blgede yama ve kt hareketlere girifltiler. Orduyu ardna adet piflman olan Rdvan bu davranfllara engel olmak iin nlemler ald. Dmaflk Emiri Totekinin Hallarla savaflmak iin Suriyeye dalmalar nerisi ile orduyu Halep nlerinden ayrlmaya ikna etti (1111). Daha sonra Byk Seluklu ordusu rana dnd.
Melik Rdvan, Dmaflk emiri Totekini Halebe davet edip gerektii takdirde birbirlerine mal ve asker yardmda bulunmak ve Dmaflkta kendi adna hutbe okutup para bastrmak flartyla bir anlaflma yapt. Kuds kral I. Baudouinin Dmaflk
yresine gelmesi zerine Totekin Mslman emirlere arda bulunmufl ve Hallar bozguna uratmfltr. Rdvan ise yardm arsna bizzt gitmemifl ancak yz atl kuvvet gndermekle yetinmiflti. Bunun zerine Totekin Rdvan adna hutbe
okutmaktan vazgeti (Austos 1113).
N N
Melik Rdvan ar bir hastalk sebebiyle, 10 Aralk 1113te vefat etti. Rdvann
18 yl sren iktidarnda Suriye Seluklu Meliklii topraklarn birlefltirmek mmkn
olamad. Buna bir de Hal tehdidi eklendi. Babasnn dneminden kalan pek ok
deerli komutan hizmetinde tutamad iin onlarn desteinden mahrum kald.
Dmaflk meliki olan kardefline stnlk salamak iin Fatmlerle iflbirlii edip onlar adna hutbe okutmas saygnln ciddi biimde zedeledi. Belki melikliin gvenliini salamak gibi anlafllabilir bir gerekesi olsa bile, Batnlerle iflbirlii edip
onlara Halepte faaliyet imkn vermesi de, ayn flekilde tepki grmfltr.
Melik Alparslan Devri

Melik Rdvann lmnden sonra yerine, 16 yaflndaki olu Tacddevle Alp Arslan geti. Halep Meliklii bu dnemde Hal ve Batn tehlikesi ile karfl karflya bulunuyordu. Melikliin ynetimi Baba adyla tannan Rdvann glamlarndan
Ll adl bir memlk komutann tasarrufunda idi. Alparslan bafla geer gemez iki
kardefli Mbarekflh ve Melikflh ldrterek btn idareyi bizzt eline ald. Bu
arada Byk Seluklu Sultan Taparn emri zerine, flehirdeki Batn ileri gelenlerini de ortadan kaldrd.
Alp Arslan Hallarla mcadele etmek ve melikliinin ynetimini iyilefltirmek
gerektiinin farkndayd. Kendisine yakn olan baz devlet erknnn tavsiyesiyle
Dmaflk Atabeyi Totekini Halebe davet etti. Ondan melikliin ifllerini ve orduyu
dzene sokmasn istedi. Totekin, Halep ynetiminde tasarlad slahta henz
bafllayacakken Alp Arslann ondan habersiz olarak baz yneticileri tutuklatp ldrtmesi ve kendisiyle ilgilenmemesi sebebiyle Dmaflka dnd. Bunu frsat bilen
Atabey Ll, meliklik ynetimini tam anlamyla eline geirip, birok kimsenin mal
ve paralarna el koydu. Alparslan ise bundan byle ynetimle hi ilgilenmeyip
zevk ve sefa lemine dalmfl; hatt meliklik erknna karfl pek hofl olmayan hareketlerde bulunmufltur. Ll, Melik Alparslann davranfllar dolaysyla korku ierisinde bulunan dier emirlerin de desteini alarak onu ldrtt (Eyll 1114). Alp
Arslann bir yl sren meliklii, Seluklu Devletinin tipik idar problemlerinden birisi olan atabeg tahakkmnn bafllca rneklerinden biri oldu.
Sultanflah Devri
Melik Alparslan ldrp Halep melikliine tam anlamyla hkim olan Atabey
Ll, henz 6 yaflnda olan Alparslann kardefli Sultanflh melik ilan etti. Ll,
iyice artan Hal tehlikesine karfl Totegin ile teki Mslman emirlere mektup
gnderip yardma ard. Fakat Llye gvenmeyen Totegin hi bir yardmda
bulunmad. Halep evresine skflan ve Hal tehdidi dolaysyla yeterince zirat yaplamayan melikliin iktisad durumu da bozuldu. Bu zor durum karflsnda mitsizlie kaplan Ll, Sultan Muhammed Tapara mektup yazp hazine ile birlikte
Halepi kendisine teslim edeceini, bunun iin asker gndermesini bildirdi. Sultan,
hem Hallarla savaflmak, hem de itatsizlik gsteren lgazi ve Totekini cezalandrmak amacyla blgeye asker gnderdi. Ancak Halepi Seluklu ordusuna teslim
etmekten vazgeen Ll, bu kez lgazi ve Totekine eliler gnderip flehri kendilerine terk edeceini bildirdi. Buna karfllk kendisine Dmaflk Atabeyliine bal
bir yerin ynetiminin verilmesini istedi.
Totekin ve lgazi ise Kuds kral Baudouin, Trablus prensi Pons ve Antakya
prinkepsi Roger ile birleflerek, 1115 bafllarnda Efamiye Kalesi nnde, Seluklu
ordusuna karfl karargh kurdular. Seluklu ordusu Halepe yrmeyi pland ise de
133
134
Byk Seluklu Tarihi
Antakya prensi Rogerin bir basknla arlklarn ele geirmesi zerine, pek bir varlk gsteremeyerek dnmek zorunda kald.
ki yla yakn Halep Seluklu Melikliinin ynetimini elinde tutan Ll, melikliin i ve dfl sorunlarn zmek konusunda hi bir baflar gsteremedi. Bundan
dolay korku ve endifleye kaplarak btn mallarn ve hazineyi alarak, ava kmak
bahanesiyle Halepten kat. Fakat yolda Emir Sungurun giriflimi ile ldrld
(1116).
Rdvann eski ordu kumandan Yaruktafl, Dmaflktan gelip Halep ynetimini
zerine ald. Halep Seluklu meliki Sultanflahn ocuk yaflta olmas ve onun adna
idareyi ellerinde tutanlarn baflarszl melikliin sonunu hazrlad. Melikliin ileri gelenleri, ok sayda Trkmen kuvveti bulunan ve deneyimli bir ynetici olan
Mardin Artuklu emiri lgaziyi Halebe ardlar. Ayrca ondan Hallarla mcadele etmesini istediler. lgazi Halepe gelip kaleye kt ve gerekli yerlere kendi adamlarn yerlefltirdi. O ayrca melik Sultanflah ve kardefllerini de kaleden kartp bir
evde gzaltna aldrd. Bylece Suriye Seluklu Melikliinin Halep kolu fiilen sona
erdi (1117-1118).
DIMAfiK MELKL (1095-1104)

Melik Dukak Devri
Hatrlanaca zere Tutuflun taht mcadelesinde lm zerine oullar Rdvan ve
Dukak Halebe gelmifllerdi. Melik Rdvan kardeflini adet gz hapsine ald. Ancak
Dukak bir yolunu bularak Dmaflka kamay baflard ve orada Emir Savtegin tarafndan melik iln edildi. Bylece Halepten sonra Dmaflk Meliklii kurulmufl oldu.
Rey savaflnda esir dflen ve sonra hapisten kurtulan Totegin de Suriyeye
dnd. Atabeyi olduu Dukakn Dmaflkta hkimiyet kurduunu renince onun
yanna gitti. Melik tarafndan ordu komutan olarak tayin edildi. Emr Savteginin
bu durumdan rahatsz olmas zerine Totegin Melik Dukak ile anlaflp onu ldrtt. Atabey ayrca Dukakn annesi Zmrrd Hatun ile evlenerek mevkiini iyice
salamlafltrd.
Halep Meliki Rdvan kardeflinin hkimiyetini onaylamyordu. Onun glenmesini nlemek iin Dmaflka yrd. Dukak bu srada Artukolu lgazi ile birlikte
bir sefere kmflt. Haberi duyunca Dmaflka dnd. Bunun zerine Rdvan kuflatmay kaldrp ekildi. Rdvan bundan sonra da ayn maksatla teflebbslerde bulundu ise de baflarl olmad. ki melik arasndaki rekabeti hizmetlerindeki emirlerin
tahrik ettii anlafllyor.
ki kardefl arasnda anlaflma salanamaynca, 22 Mart 1097e Knnesrinde yaplan savaflta ar bir yenilgiye urayan Dukak, Rdvann stnln tanmak zorunda kald. Bununla birlike Rdvan, atabeyi Cenahddevle ve kardefline karfl sefere kt. Ancak byk bir Hal ordusunun Suriyeye yaklaflt haberini alnca
Halepe dnd. Bu arada Antakya valisi Yasyann hal kuflatmas dolaysyla
yapt acil yardm arsna Cenahddevle ve Dukak olumlu cevap verdiler. Yardm iin gelen Dukak yiyecek skntsna dflen Hallarn el-Baray yamaladklarn renince ani bir saldrda bulundu. Ancak arkadan Hallarn gelmesiyle savafl fliddetlendi. Hallar ok kayp verdiler ve Antakyaya ekildiler.
Sultan Berkyarukun Antakyaya yardm iin Krboa emrinde gnderdii ordu,
bir mddet Urfay kuflatt. Seluklu ordusu sonra asl hedefi olan Antakyaya ilerledi. Dukak ve Totegin de Krboaya katlmfllard. Hallar 3 Haziran 1098de
Antakyay ele geirdiler. Yabasann olu i kalede mcadeleye devam ediyordu. Krboann ordusu ancak ertesi gn Antakyaya gelebildi. Hallar ierden ve
dflardan kuflatlmflken, bir sre sonra Seluklu ordusu emirler arasnda kan anlaflmazlklar yznden dald. Dukak da Dmaflka dnd.
Dukak da aabeyi gibi babasnn hkimiyetindeki yerleri kendi idaresinde toplamaya alflyordu. Babas zamannda vali olarak grev yapt Diyarbekir blgesindeki Trkmen beylerinin balln salamak amacyla bir sefer dzenledi
(1099-1100). Melik Dukak Meyyfrikne gelince bu havalideki Trkmen beyleri
huzuruna gelerek tbiyet arz ettiler.
Cebele valisi isyan edince, Trablus hkimi bn Ammar Dukaktan yardm istedi. Ancak yardm sonu vermedi. Cebele Hal saldrsna maruz kalnca bn Sleyha adl bu vali, Tuteginin olu Briden yardm istedi. Fakat Cebeleyi alan Brinin adamlarnn davranfllarndan memnun olmayan halk bn Ammardan yardm
istedi. Bri Trablus hkimi tarafndan esir alnd ise de sonra Dimaflka gnderildi.
Dukak, Antartus limannn Hallarn eline gemesi (1102) zerine Trablus
emirinin yardm arsna olumlu cevap verdiyse de flehir geri alnamad. Dukak,
Krboann lmnden sonra ona ait olan Rahbay da topraklarna katt (Mart
1103). Dukak, Hms Emri Cenahddevlenin ldrlmesi ve kan huzursuzluklar
zerine kendisine yapaln daveti deerlendirerek buray da ele geirdi.
Uzun sren bir hastalk daha sonra vereme yakalanan Dukak, bir yaflndaki olu Tutuflu melik, Totegini de ona atabey tayin ettikten sonra 8 Haziran 1104te
ld.
Dukakn lmnden Sonra Dmaflk Meliklii

Atabeg Totegin, Dukakn lm zerine onun bir buuk yaflndaki olu Tutuflu
melik yapt. Kendisi de onun atabegi olarak tek ve gerek hkim konumunda bulunuyordu. Totegin ksa bir sre sonra, Dukakn Baalbekte hapsettii 12 yaflndaki kardefli Ertafl getirterek melik iln etti (17 Eyll 1104). Ancak Ertafl annesinin, atabeyin Zmrrt Hatun ile anlaflp kendisini bertaraf edecei fleklindeki
uyarlarn dikkate alarak, Dmaflktan kat (Ekim 1104). Toteginin muhaliflerinden destek gren Ertafl, onu bertaraf etmek iin Kuds kralndan dahi yardm istedi. Suriyeye dnerken yolda vefat etti. Dukakn olu Tutuflun da eceliyle lmesi
zerine yerine geecek kimse bulunmadndan Dmaflk Meliklii de son buldu.
Bundan sonra Totegin kendisinden sonra oullarna da intikl edecek olan idaresini kurdu.
IRAK SELUKLULARI (1119 -1194)

Seluklu Sultan Muhammed Tapar 1118de lnce yerine olu Mahmud tahta gemiflti. Ancak uzun yllardr Horasan meliki olan amcas Sancar da taht srasn beklemekteydi. Gen ve tecrbesiz yeenine karfl taht ele geirmek zere harekete
geti. 12 Austos 1119 tarihinde Svede yaplan savafl Sancar kazand ve Byk
Seluklu sultan oldu. Sultan Sancar, tek elden idaresi bir hayli g olan mparatorluun bir ksmnn ynetimini yeeni Mahmuda brakt. Bylece Irak Seluklu hanedan kurulmufl oldu. Mahmudun idare blgesi Reyden itibaren ve Hemedan
merkez olmak zere Bat ran, Irak, Azerbaycan, Dou Anadolu ve Suriyeyi kapsyordu. Kendisi Sultanl-Azm unvan alan Sancar, yeenine de Sultanl-Muazzam unvan verdi. Mahmud sultan unvan taflmak ve bir takm saltanat almetleri
kullanmak yetkisi olsa da, neticede Sultan Sancara tbi olacakt.
135
136
Byk Seluklu Tarihi
Sultan Mahmud (1119 -1131)

Mahmud saltanat boyunca, Seluklu egemenliinden rahatsz olan mahall emirlerin tahrikleri ile kardeflleri Mesud ve Turulun isyanlaryla; bazen de Halifenin
muhalefeti ile karfl karflya kald. Bu arada Irakta kendi hkimiyetini kurmak isteyen Hille flehrinin Arap emiri Dbeys, Mahmuda karfl Melik Mesudla ilgili kflkrtmalarndan sonu alamad. Sonra Irak yamalad iin kendisini knayan Halifenin zerine yrd. Sultan Mahmud, kendi hkimiyet alannda cereyan eden bu
durum karflsnda, Dbeysin zerine ordu gndermeye mecbur kald. Badad flahnesi Aksungur Porsuknin emri ile Altuntafl ve Zeng de Seluklu askerlerine katldlar. Sonuta en-Nil denilen yerde yaplan savaflta Dbeys yenildi. Hanmlar, cariyeleri, komutanlar ve askerlerinin bir ou esir edildiyse de kendisi kamay baflard (Mart 1123).
Sultan Mahmud - Halife Mnasebetleri

Daha nce de ifade edildii gibi, Turul Bey tarafndan btn idar yetkileri elinden alnmfl olan Abbas halifeleri, yeniden siyas g oluflturabilmek iin, her frsatta Seluklularla mcadele etmeye hazr idiler. Badad flahnesi vastasyla Halifenin asker topladndan ve siyas emellerinden haberdar olan Mahmud, Sancarn
da istei ve onay ile, 4 Ocak 1126da Badata geldi. Bu ziyaret Seluklu Devletinin Badaddaki statsnn devam edip etmediini grmek bakmndan nemli
idi. Seluklu sultann Badada sokmak istemeyen Halife el-Msterflid Billah, ktl bahane ederken, baz savunma tedbirleri almay da ihml etmedi. Sultan, anlaflma teklifinin reddedilmesi zerine, kl zoruyla flehre girdi. Bununla birlikte Halifeye hrmette kusur etmeyen Mahmud, bir miktar para ve mal karfllnda onunla anlaflt. Mahmud bir sre Badatta kaldktan sonra Hemedana dnd.
Sultan Mahmud, halife ile olan mcadelesinde kendisine yardm eden Zengiyi
Badata flahne olarak tayin etti (1126). Daha sonra onu oullar Alp Arslan ve Ferruhflha atabey tayin ederek Musul valiliine getirdi (1127). Bu tayin Irak ve Suriyede, Seluklularn hlefi olarak nemli roller oynayacak olan Musul Atabeyliinin de temelini oluflturdu. Daha sonraki dnemde Sultan Sancarn Halifeye karfl Dbeysi, Mahmuda karfl da Melik Mesudu denge unsuru olarak destekledii
grlecektir.
Gen yaflta olmasna ramen bnyesi zayf ve hasta olan Sultan Mahmud, lmeden nce olu Davudu veliaht tayin etti. Salnda onun adna hutbe okuttu.
Fakat Halife, bu konuda karar merciinin Sancar olduunu syleyerek, Davud adna hutbe okutmay reddetti. Mahmud 1131 ylnda, henz yirmi yedi yaflnda iken
vefat etti.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Abbas halifelerinin
Seluklulara karfl gttkleri siyaseti nasl tanmlarsnz?
SIRA SZDE
Sultan Davud (1131-1132)
D lmnden
fi N E L M
Mahmudun
ksa sre nce tahta geen Davud, tpk babas gibi amcalaryla mcadele etmek zorunda kald. Nitekim Davud, saltanatn tanmayan
amcas Mesuda
harekete geti. Tebrizde uzun zaman muhasara altnda tutS O R karfl
U
tuu amcasn anlaflma yapmaya mecbur etti. Fakat serbest kalnca Hemedana gidip, Musul valisi Zenginin de yardmyla yeniden ordu toplamaya bafllad. Halife,
DKKAT
Mesudun kendi adna hutbe okunmas isteini de Sancar gereke gstererek geri evirdi. Bu arada Davudun dier amcas Fars ve Huzitn hkimi Selukflah da
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Badada geldi. Mstarflid Billah onu iyi karfllamakla birlikte, meliklerin kozlarn
paylaflmalarn bekliyor, karflklklardan yararlanmak istiyordu. Nitekim Melik Mesud ile vard anlaflmaya gre Irak kendisine braklrken Sancarn ad hutbeden
karlp Mesudun ad konulacak ve Selukflah da veliaht yaplacakt.
Aslnda byk sultan Sancarn onaylad bir duruma tavr almak bile ona muhalefet anlamna geliyordu. Son durum ise ak bir isyand. Sancar bu yzden yeeni Mesud zerine sefere kt. Dineverde vukubulan savaflta Mesudu malup
etti (25 Mays 1132). Fakat savafltan sonra onu affedip, Genceye tayin etti. Bunun
yannda Davudun da pek liyaktli olmadn dflnen Sancar, onun yerine Irak
Seluklu tahtna Melik Turulu geirdi.
Sultan Turul (1132-1134)

Sultan Turulun Sencer tarafndan Irak Seluklu Melikliine tayin edilmesiyle birlikte Irak ynetimini kaybeden Davud, amcas Turulun saltanatn tanmad. Davudun isyan ve faaliyetlerini gren Turul, onun Vahan ky yaknlarnda konakladn renince zerine yrd. Ani bir basknla Melik Davudun glerini bertaraf etti (Temmuz 1132). Davud daha sonra Halifenin desteini almak zere Badata gitti. Bunu duyan Melik Mesud da Badata gelerek Davud ile birleflti. Bu ittifaka halife de destek verdi ve hutbede nce Mesudun, sonra Davudun adlar
okundu. Mttefikler Turula karfl harekete getiler. ki ordu Hemedanda karfl
karflya geldi. Turul yenilerek Rey flehrine ekildi (Haziran 1133). Bu olayla gcn arttran Mesud, bir yandan Irak flehirlerini ele geirirken Turulu Sultan Sancara snana kadar takip etti. Bylece rakipsiz kalan Mesud, Sancara ramen
Irak Seluklu tahtna oturdu (1134). Bu durum Irak Seluklular bakmndan Sancardan bamsz bir yapya doru dnflrken, daha sonraki olaylarda grlecei zere, lkenin ve sultanlarn tamamen glam merann tahakkmne girmesiyle sonuland.
Sultan Mesud (1134-1157)

Mesud tahta geince Irakta bulunan baz emirler, hayatlarndan endifle duyduklar iin halifenin yanna sndlar. Bu komutanlarn katlm ile glenen Halife
Mstarflid, Sultan Mesud ile savaflmaya karar verdi. Emrindeki kuvvetlerle Badaddan hareket eden Halife, 24 Haziran 1135 tarihinde Dy- Mercde Sultan Mesudun karflsna kt. Halifenin bir ksm kuvvetleri Sultan Mesudun tarafna geti. Bu durum Halifenin ordusunun dalmasna ve kendisinin esir dflmesine yol
at. Buna ramen Sultan Mesud, Halifeye iyi davranarak onunla bir anlaflma yapt. Buna gre Halife yalnzca din ifllerle uraflacak, saraydan kmayacak ve asker
toplamayacakt. lave olarak klliyetli miktarda bir savafl tazminat da deyecekti.
Ancak Halife bu anlaflmay gereklefltirme frsat bulamad. Zira Meraga yaknnda
henz Mesudun adrnda iken Batnler tarafndan ldrld. Boflalan halifelik
makamna onun olu, Raflid Billah unvanyla geti (8 Eyll 1135).
Sultan Mesud bundan sonra Irakta istikrarszlk sebebi olan Dbeysi ortadan
kaldrtt. Fakat Sultan Raflidin halifeliini onaylamyordu. Yeni halifeden babasyla
yapt antlaflmann gerei olan savafl tazminatn istedi. Halife tm hazinenin savafl
srasnda babasnn ordughnda yamaland gerekesiyle Mesudun isteini reddetti. Savafln kanlmaz olduunu gren Halife, bir yandan Badat surlarn tamir
ettirip asker toplamaya bafllad. Melik Davud ve Zenginin desteini salad. Sultan
Mesud bunu haber alnca Badada geldi ve elli gn kadar flehri muhasara etti. Ya-
137
138
Byk Seluklu Tarihi
nndakilerin desteini kaybeden Halife, Atabey Zengi ile birlikte Musula gitti
(Austos 1136). Mesudun geri dnmesi yolundaki isteini geri eviren Raflid Billah
azledildi. Boflalan halifelik makamna Sultan Sancarn da istei zerine er-Raflidin
amcas Muktef Liemrillah getirildi (18 Austos 1136). Kardefli Mstarflidin esirken
kabul ettii flartlara ilave olarak Trk glam edinmeyeceini de taahht etti. Bu flart
halifenin oluflturmak istedii siyas gcn kaynan kurutmay amalyordu.
Sultan Mesudun saltanat, asi melikleri ve halifeleri destekleyip karflsnda yer
alan emirlerle mcadele ierisinde geti. madeddin Zengi, Atabeg Mengbars ve
Emir Bozaba ile defalarca yaplan savafllar, Irak Seluklularn ypratt. Mesud, Katvan savaflnda ar bir yenilgi almasna ramen, Sultan Sancara balln yitirmedi. lkesinin snrlarn Halepten Erzuruma kadar geniflletti. Uzun sren mcadeleler sonunda i karflklklar tamamen ortadan kaldrdktan sonra ok yaflamad
ve hastalanarak 22 Ekim 1152de Hemedanda ld.
Sultan Muhammed (1153-1160)

Sultan Mesudun lm zerine, yeeni Melikflah bin Mahmud, sultan iln edildi.
Fakat onun hkmdarlk iin yetersiz olduunu gren emirler, kardefli Muhammedi Huzistandan getirterek tahta oturttular. Sultan Muhammedin tahta getikten
sonra ilk ifli, srekli fitne ve olay karan kudretli emir Hasbegi ldrtmek oldu.
Bu durum dier emirlerin hofluna gitmedi ve Sultann amcas Sleymanflahn etrafnda toplanmalarna sebep oldu.
Sleymanflah, etrafnda toplanan mera ve Halifenin desteiyle glenince
taht ele geirmek iin harekete geti. Sultan Muhammed bu durumu grnce Musul Atabeyi Kutbeddin Mevdud ile onun naibi Zeyneddin Ali Kkn yardmn
salad. Sleymanflaha karfl sefere kt ve onu ar bir yenilgiye uratt (HaziranTemmuz 1156).
Sultan Muhammedin, Iraktaki Trklere ve devlet grevlerine karfl cephe alan
Abbas halifesi Mktef ile aras iyice ald. Musul hkimi Mevdudun yardmyla
Badat kuflatt. Kuflatmann drdnc aynda halifenin kflkrtmasyla, flehzade
Melikflh ve Atabeg ldeniz, 1157 ylnda harekete geerek Hemedan zapt ettiler.
Bu durumu renen Sultan Muhammed, kuflatmay kaldrarak Hemedan zerine
yrd. Atabeg ldeniz bu srada Azerbaycana dnmfl olduu iin, asker kuvvetten mahrum kalan Melikflh da Hemedan terk etti. Sultan Muhammed, Rey ve Isfahan blgesini onlarn taraftarlarndan temizledi. Bir kere daha Badat kuflatmak
istediyse de mr vefa etmedi ve Ocak 1160ta verem hastalndan ld.
Sultan Sleymanflah (1160-1161)

Sultan Muhammed lnce yerine Musulda hapiste bulunan amcas Sleymanflah
getirildi. Ancak Sleymanflah tahta getikten sonra pek bir icratta bulunamadan
onu hapisten kurtaran emirlerle anlaflmazla dflt. Kendisini tahta oturtan emirler tarafndan bodurularak ldrld. Onun yerine Sultan Turulun olu Arslanflh geirildi (1161).
Sultan Arslanflah (1161-1176)

Irak Seluklu sultan Turul ldnde bir yaflnda bulunan olu Arslanflh, amcas Mesud tarafndan gnderildii Tekrit kalesinde bymflt. Annesi Mmine Hatunun evlendirildii ldeniz, bir rivayete gre, Arslanflaha da atabey tayin edilmiflti. Sleymanflahn ldrlmesi zerine baz emirlerin desteini alan ldeniz Arslanflah tahta oturttu. Kendisi sultann atabegi, bir olu Pehlivan hacibi, dier olu K-
zl Arslan ise ordu komutan oldu. Artk Sultan Sancarn korumasndan da mahrum
olan Irak Seluklu sultanlar bylece, hanedann sonunu getirecek olan merann
tahakkm sarmalna girdiler.
Seluklularn i mcadelelerinden istifade eden Grcistan kral III. Georgi, 1161
ylnda Any ele geirmiflti. Bu ilerleyifl karflsnda Arslanflah ve ldeniz, Dou Anadoludaki Trk beylerinin de katlm ile Grcistana bir sefer dzenleyerek Grc
ordusunu bozguna uratp ilerleyiflini durdurdular (Temmuz 1163).
Arslanflahn rakiplerini bertaraf etmesi ve Grcistan seferi ile kazand itibar,
Halife Mstencid Billah rahatsz etti. Bu yzden Fars atabeyinin yannda bulunan
bir melikin sultan iln edilmesini salad. Irak emirlerinden de taraftarlar bulan
Atabey Zenginin destek verdii nan Bey idaresindeki ordu, ldeniz tarafndan
hezimete uratld. Huzura arlan Salgurlu atabeyi Arslanflha tbi olmay kabul
edip affedildi (Nisan 1165). Sultan Arslanflah saltanat boyunca nan Bey ve Arslanaba gibi kuvvetli emirlerin isyanlaryla uraflt. Buna ramen ldeniz gibi gl
bir devlet adamnn da destei ile Kirman Seluklular, Dou Anadolu beyleri ve
Musul atabeyleri de Arslanflha tbi oldular.
Arslanflah ve ldeniz, Grclerin Aniyi almalar zerine tekrar sefere ktlar.
Sultan Nahivana geldii srada hastaland. Dvinde dinlenen Arslanflah hastal
biraz hafifleyince Nahcivana dnd. ldeniz idaresindeki ordu Grc kraln karp muzaffer olarak dnd. Hemedana dndkten sonra Nahcivanda bulunan annesi ve ldeniz vefat ettiler. ldenizin olu Pehlivan Nahcivana gelerek kendisini
atabey iln etti. Sultan, Pehlivann yapt bu emrivakiye karfl savaflmaya karar
verdi. Fakat hastal nkseden Arslanflah 43 yaflnda vefat etti (1176).
Sultan II. Turul (1176-1194)

Sultan Arslanflah lnce yerine kk yafltaki olu Turul geti. Bu duruma ilk
tepki amcas Muhammedden geldi ve asker toplamak iin Isfahana gitti. fiehzdenin gcnn gn getike arttn gren Atabey Pehlivan, Isfahana sefere kt.
Muhammedi burada yenen Pehlivan onu Huzistana kamak zorunda brakt. Ancak Pehlivan bir daha tehdit oluflturmamas iin onu yakalayarak Sercihan kalesine hapsetti.
Komflu Devletler ile Mnasebetleri

Sultan Turul zamannda Irak Seluklularnn etrafnda Harizmflhlar, Trkiye Seluklular ve Eyyubler vard. Atabey Pehlivan Harizmflahlr ile iyi geinme ynnde bir politika izledi. Bu politikay, desteini salamay da umarak, Abbaslere karfl da srdrmeye alflt. Bu durumda Irak Seluklularnn en byk rakibi olarak
Eyyubler kalyordu. Nitekim Selahaddin Eyyb, Irak Seluklularna bal olan
Musulu tbiyet altna ald.
Selhaddin bundan sonra Ahlat zerine hareket etti. Ahlatflhlar Irak Seluklularnn tbileri olduklar iin, Pehlivan da ona karfl hazrlk yapt. Meyyfrikn
(Silvan) kuflatmasna taklan Selhaddin Ahlata gidemedi. Bu durumu frsat bilen
Begtemr Ahlata hkim oldu (1185). Daha sonra Selhaddin ve Pehlivan Ahlat konusunda savaflmaktan kanp, flehrin ynetiminin Begtemrde kalmas ynnde
anlafltlar.
139
140
Byk Seluklu Tarihi
Kzl Arslan ile Mcadelesi

On iki yl atabeylik yapan Pehlivan 1186da ld. Salnda eflitli blgelere tayin
ettii oullarna Sultan Turul ve kardefli Kzl Arslana itat etmelerini vasiyet etti.
Sultan Turul da artk fiilen saltanat srmeyi arzu ediyordu. Ancak Kzl Arslan buna frsat vermeden lke ynetimine el koydu. Kzl Arslan durumunu daha da kuvvetlendirmek maksadyla Turulun tarafn tutan emirleri hapse attrmaya bafllad.
Kzl Arslandan kurtulmak isteyen Turul da, Pehlivann dul kars nan Hatun
vastasyla, onun merasndan Ayaba ve Rus ile anlaflt. Kzl Arslann Rus ve Ayaba zerine yapt seferde Sultan Turul, askerleri ile birlikte Rus ve Ayaba tarafna geti. Bu olay Kzl Arslann savafl gze alamayarak Azerbaycana ekilmesine
sebep oldu. Bu durumu frsat bilen Turul, Reyden Hemedana geerek artk glge bir hkmdar olmaktan kurtularak devlet ifllerini ele almay baflard. Ancak bu
sefer de kendisine yardm eden Rus ve Ayaba arasnda huzursuzluk kmaya bafllad. Sultann Rusu hapsetmesi, baz komutanlar arasnda hoflnutsuzlua ve Kzl
Arslan tarafna gemelerine yol at. Bu durum glam sisteminin kanlmaz bir amaz idi. Glam meray denetleyen mekanizmalarn zaafa uramas, sistemin
aklarna nfuz eden meraya devlete tahakkm etme gc veriyordu.
ntikam almak iin frsat bekleyen Kzl Arslan, Halife Nasr Lidinillah ile anlaflarak Sultan Turula hcum etti. Sultan, Halifenin ordusuna ani bir baskn dzenleyip hezimete uratnca Kzl Arslan ekildi (1188). Bu baflar baz emirlerin Sultana katlmasn salad. Ancak Turulun saltanatn tahkim iin att her adm ayn flekilde bu emirlerin dalmasna yol ayordu. Kzl Arslan durumunu bir hayli
glendirdikten sonra Turulla bir anlaflma yapmay baflard. Bunun zerine kuvvetlerinin bir ksm dalan Sultana baskn dzenleyip onu yenilgiye uratt. Bir
sre daha Kzl Arslan ile mcadeleye devam eden Turul her defasnda yenildi.
Kzl Arslan sonunda bir hile ile Sultan yakalatarak hapsettirdi (1192). Bu sreten
sonra daha ileri giden Kzl Arslan, tahta oturttuu flehzdeyi de hapse atarak halifenin de onayyla kendisini sultan ilan etti. Ancak bu aflrlk baflta nan Hatun olmak zere birok kifliyi rahatsz etti ve Kzl Arslana karfl bir ittifak oluflmasna sebep oldu. Nitekim Kzl Arslan ksa bir sre sonra, gece adrnda uyurken, kars
nan Hatunun da yardmyla ldrld.
Irak Seluklu Melikliinin Yklfl

Atabey Kzl Aslann ldrlmesinden sonra ortaya kan karflklk srasnda
Harizmflahlar da Seluklular zerindeki basky arttrdlar. Bu srada Turul da
hapisten kurtulmufltu. Ancak ok gemeden kendisini i ile savafl ierisinde buldu. Sultan Turul Ocak 1194te Harizmflah Tekiflin nc kuvvetlerini yendi. Ancak devam eden savaflta gzne isabet eden bir ok sebebiyle atndan dflnce
orada boaz kesilerek ldrld. Nafl Byk Seluklu Devletinin kurucusu
olan Turul Beyin trbesine defnedildi. Sultan II. Turulun lmyle, Sancarn
lmnden sonra bir bakma Byk Seluklular da temsil eden Irak Seluklularnn Horasan ve randaki hkimiyetleri sona erdi.
141
zet
N
A M A
N
A M A
N
A M A
(1079). Tutufl, Suriyede grevli Seluklu beylerinden Atsz ldrerek onun hkimiyetindeki
topraklara sahip oldu (1079). Tutufl da Melikflahn lmnden sonra (1092) Byk Seluklu
tahtn ele geirmek iin isyan etti. Fakat o da bu
isyan srasnda ldrld (1095).
Tutuflun lmnden sonra oullarndan Rdvan
Halepte, Dukak ise Dmaflkta Suriye Seluklularnn birer flubesini kurdular. Dmaflk Meliklii
1104 ylnda yklarak atabey Totekinin hkimiyetine girdi ve bu tarihten itibaren Dmaflk Atabeylii olarak anld.
Rdvan Halepte melikliini kurduu sralarda I.
Hal seferi dolaysyla Hallar blgeye yerleflmifl bulunmaktaydlar. Bu yzden rahat bir dnem geirdii sylenemez. Rdvan 1113te lnce yerine olu Alparslan geti. Atabey Ll Alparslan ldrterek (1114) yerine alt yaflndaki
kardefli Sultanflah kard ve ynetimi tamamen
eline geirdi. Llnn 1117de ldrlmesi zerine Artuklu lgazi flehre arld. Artuklu beyi
1118de Halebe hkim oldu. Sultanflah hapsetmesi zerine, Suriye Seluklu Melikliinin bu flubesi de tarihe karflmfl oldu.
Byk Seluklular zamannda kurulan flube hanedanlar devletin idare mekanizmas bakmndan deerlendirebileceksiniz
Seluklu Devletinin kurulmas zerine toplanan
kurultayda, fethedilen ve fethedilmesi tasarlanan
yerler hanedan mensuplar arasnda taksim edildi. Ancak bu blflm mlkiyet hakk ile ilgili olmayp, tamamen idar bir tasarruftu. Ynetimde
sorumluluk alan meliklerin devlet idaresinde tecrbe sahibi olmas salanyordu. nce Abbas
Halifesi ve byk Sultann adn zikretmek flartyla kendi adlarna para bastrp hutbe okutmak,
nevbet aldrmak gibi saltanat almetlerini kullanabilmekte idiler. Netice itibariyle Byk Seluklu Devletine tbiydiler.
Tarih srete nce Kirman, ikinci Suriye ve son
olarak da Irak flubeleri kurulmufl idi. Kirman ve
Irak meliklikleri Byk Seluklularn yklflndan sonra yaflamaya devam etmifllerse de, Suriye
Seluklu Meliklii daha nce tarih sahnesinden
ekilmifltir.
Kirman Seluklular Melikliinin kurulufl ve yklfl srecini aklayabilecek
Meliklik olarak adlandrlan bu hanedanlarn ilki
Kirmanda Kara Arslan Kavurd tarafndan 1048
ylnda kurulmufltur. Ummana bir deniz seferi
dzenleyen Kavurd buraya hkim oldu. Kavurt
Bey, kut inanc dolaysyla, hanedann tm erkek
fertlerinin tahtta hak sahibi olduu anlayflndan
hareketle nce kardefli Alparslana, sonra da Melikflha karfl taht davas srdrd. Fakat yeeni
Melikflaha yenildi ve yakalanarak ldrld
(1073). Ondan sonra yerine oullar geti. Fakat
onlar ve halefleri zamannda Kirman Kavurd Bey
zamanndaki istikrarna kavuflamad. Ancak I.
Arslanflah (1101-1142)n iktidar zamannda Kirman Seluklular tekrar parlak bir dnem yaflad.
1186 veya bir rivayete gre, 1189 ylna kadar sren Kirman Seluklu Meliklii Ouz istils sonucu ykld.
Suriye Seluklular Melikliinin kurulufl ve yklfl
srecini aklayabilecek
Byk Seluklu sultan Melikflah, kardefli Tutuflu
Fatm tehlikesine karfl Suriyeye tayin etti. Bylece Suriye Seluklu meliklii kurulmufl oldu
N
A M A
Irak Seluklular Melikliinin kurulufl ve yklfl

srecini aklayabilecek
Byk Seluklu sultan Muhammed Taparn lm zerine (1118) yerine olu Mahmud geti.
Ancak Mahmudun gen ve tecrbesiz olduunu
gren amcas Sancar onun saltanatna karfl kt.
11 Austos 1119da Savede kazand savafltan
sonra Byk Seluklu sultan oldu. Yeeni Mahmudu Irak blgesine gndererek orada bir flubenin kurulmasna izin verdi.
Irak Seluklular, tarihi Sancarn doudaki meflguliyetinden yararlanan halifelerin de kflkrtmasyla, baflndan sonuna kadar taht mcadeleleri
ile geti. Bu yzden Halife ile de fliddetli mcadeleler yafland. Bu dnemde sisteme iyice yerleflen glam mera, devletin sonunu getiren mcadelelerin de kayna oldu. Irak Seluklularnn
hkimiyet sahasnda ldenizliler, Salgurlular ve
Zengiler olmak zere atabeylikler kurulmufltur.
Irak Seluklular Harizmflahlar tarafndan 1194te
yklmfltr.
142
Byk Seluklu Tarihi
Kendimizi Snayalm
1. Seluklular tarihinde ilk deniz aflr seferi dzenleyen kifli ve dzenlenen yer afladaki seeneklerden
hangisinde bir arada verilmifltir?
a. Turul Bey-Hrmz Boaz
b. Melikflah- Suriye
c. Melik Mahmud- Basra Krfezi
d. Melik Kavurt- Ummn
e. Melik Tutufl-Antakya
6. Melik Dukakn, Melik Rdvan tanmak zorunda kald olay afladakilerden hangisidir?
a. Rdvan, Artukolu lgazi ile sefere kmas
b. To-Teginin Zmrrd Hatun ile evlenmesi
c. Fatm halifesi ile Melik Rdvann anlaflma yapmas
d. Hal ordusunun Suriyeye ulaflmas
e. Knnesrin savaflnda Melik Rdvana yenilmesi
2. Kirman Seluklular ile ilgili afladakilerden hangisi

yanlfltr?
a. Kirman lfl gelenei icab Kavurt Beye verilmifltir.
b. Byk Seluklulardan bamsz kurulmufltur.
c. Kirman Seluklu melikleri Seluklu Devletine
tbi olmufllardr.
d. Kirmanda bu dnemde mamur ve mreffeh bir
hayat yaflanmfltr.
e. Meliklik Ouz istils sonucu yklmfltr.
7. Fatmler adna fii hutbesi okutan Seluklu meliki

a. Melik Dukak
b. Melik Tutufl
c. Melik Rdvan
d. madeddin Zengi
e. Nureddin Mahmud
3. Suriye Seluklu Melikliinin kurulufl tarihi ve kurucusu afladaki flklardan hangisinde doru olarak verilmifltir?
a. Tutufl - 1079
b. Dukak -1079
c. Turul -1079
d. Tutufl - 1179
e. Rdvan -1095
4. Melik Tutuflun ldrlmesiyle sonulanan Rey Savafl ile ilgili afladaki ifadelerden hangisi yanlfltr?
a. Tutufl ile Melikflah arasnda meydana gelmifltir.
b. 24 fiubat 1095 tarihinde olmufltur.
c. Tutufl Byk Seluklu tahtn ele geirmek istemifltir.
d. Tutufl ile Berkyaruk arasnda gemifltir.
e. Terken Hatun da Tutuflu desteklemifltir.
5. Afladaki seeneklerden hangisinde Suriye Seluklu Melikliinin paralanmas ile ortaya kan meliklikler bir arada verilmifltir?
a. Musul - Kerkk
b. Dmaflk - Musul
c. Irak - Halep
d. Halep - Dmaflk
e. Musul - Sincar
8. Afladakilerden hangisi Byk Seluklulara bal

olarak kurulan melikliklerden biri deildir?
a. Suriye Seluklular
b. Irak Seluklular
c. Trkiye Seluklular
d. Kirman Seluklular
e. Dmaflk Meliklii
9. Irak Seluklu Meliklii afladakilerden hangisi tarafndan yklmfltr?
a. Ouzlar
b. Byk Seluklular
c. Kirman Seluklular
d. Harizmflahlar
e. Gazneliler
10. Melikliklerin ortaya kmasnda afladakilerden
hangisi etkili olmamfltr?
a. Taht mcadeleleri
b. Hallar ile mcadele istei
c. lke ynetiminde hanedan yelerinin sorumluluk gerei grev almalar
d. Kut anlayfl
e. Seluklularn hkim olduu topraklarn genifllemesi
143
Okuma Paras
Sultan Melikflah, Kavurd Beyin oullarnn gzlerini

kr etmek iin mil ektirdii zaman, mil eken kimse
gzlerinin nurunu gidermemeye niyet edip mil ekmeyi savsaklamflt. Sultanflahn ve sa kalan iki kardeflinin gzlerinin nuru durur ve yine eskisi gibi grrlerdi.
Ancak bir evde hapis olunmufllar ve zerlerine gvenilir muhafzlar konduundan kurtulmaktan mitlerini
kesmifllerdi. Ayrca muhafzlar ile de konuflmadndan kurtulufl iin bir are bulamazlard. Nihayet bir
hile dflnp sultandan hizmet iin iki cariye istediler:
Biz hastayz, hizmetkrsz olamayz, dediler. Sultan
bunlara iki cariye verdi. Cariyeler gelip bunlarn olduu
hcreye girdi. Bunlar ile o hcrelerinde durur, hizmetlerini grrlerdi. O cariyeler sebebinden muhafzlar
bunlarn zerine her zaman izinsiz giremez ve durumlarn gremez oldular. Sonra bunlar muhafzlarn biri
ile dost oldular ve kamak iin tedbir alp gayret gsterdiler. Kirmana adam gnderip at istediler ve: Bize yardm edin, dediler. Kirmana giden adamlar atlar getirip flehrin dflnda bir tenha yerde braktlar. Bunlarla
dost olan muhafz vastas ile atlar getirdiklerini bildirdiler. Sonra o iki cariyenin ellerini arkalarna balayp
bir karanlk evin iine koydular ve evin kapsn skca
kapattlar. Evin damn bir taraftan delip Sultanflah ve
kardefllerini ip ile ekerek yukar kardlar. O gecenin
iinde hazrlklarn grdler ve atlarn durduu yere
ulafltlar. Atlarna binip srat ile yola ktlar. Muhafzlar
durumdan le zaman haberdar oldular, o cariyeleri
bal ve hapis olunmufl buldular. Melikflah orada deil
Horasanda idi. ok kimse onlarn arkalarndan gitmedi, gidenler de ulaflamad. Bunlar sratle gidip birka
gn iinde Kirmana ulafltlar. Babalar Melik Kavurtun
kalesine girdiler, emin oldular. Melikflahn hapsinden
kurtuldular. Kirman halk bunlarn gelifline memnun oldu. (Ahmed b. Mahmud, Seluk-Nme, I, Haz: Erdoan Meril, stanbul: Tercman 1001 Temel Eser,
1977, 124-125)
1. d
2. b
3. a
4. a
5. d
6. e
7. c
8. c
9. d
10.b
Cevabnz doru deilse Kirman Seluklularnn Geliflme Devri konusunu yeniden gzden
geiriniz.
Cevabnz doru deilse Kirman Seluklu
Meliklii konusunu yeniden gzden geiriniz.
Cevabnz doru deilse Suriye Seluklu
Melikliinin Kuruluflunu yeniden gzden
geiriniz.
Cevabnz doru deilse Rey Savafl ve Tutuflun
Sonu konusunu yeniden gzden geiriniz.
Cevabnz doru deilse Suriye Seluklu
Melikliinin Yklfln yeniden gzden geiriniz
Cevabnz doru deilse, Melik Rdvan
konusunu yeniden gzden geiriniz.
Cevabnz doru deilse Melik Rdvan Devri
konusunu yeniden gzden geiriniz.
Cevabnz doru deilse konu bafllklarn
yeniden gzden geiriniz.
Cevabnz doru deilse Irak Seluklu
Melikliinin Yklfl konusunu yeniden gzden
geiriniz.
Cevabnz doru deilse girifl ksmn ve zetleri
yeniden gzden geiriniz.
144
Byk Seluklu Tarihi

Sra Sizde 1
Byk Seluklu Devleti kurulduktan sonra fethedilen
ve fethedilmesi dflnlen yerler, idar bakmdan paylafltrld. Bir ksm nispeten genifl yetkilere sahip olan
flehzdeler, merkezi otoritenin zayflad zamanlarda
taht ele geirme, olmazsa bulunduu blgede hkimiyetini glendirme yolunda mcadeleye girmifllerdir.
Meliklikler her ne kadar bamsz olamasalar da, tayin
edildikleri blgede kendi hanedanlarn kurmufllardr.
Sra Sizde 2
Kuds kurtarmak gibi din bir hedefe doru yola kan, ama tam bir kolonizasyon hareketi yrten Hallar, Anadoluda byk tahribat ve kayplara sebebiyet
verdikten sonra Suriyeye ulafltlar. Mart 1098de Urfada
bir kontluk kuran Hallar Antakyay kuflattlar. Yasyan Byk Seluklu sultan ve btn Mslman emirleri yardma ard. Bu seferin hedeflerinden birisi olan
Rdvan, Antakyann yardmna bir miktar asker gnderdi. Fakat onlar da yolda Hallar tarafndan baskna uratld. Hallarn Antakyay iflgali (Haziran 1098) Halep
Seluklu Meliklii iin son derece ciddi bir tehlikeydi.
Zira stratejik karlar gerei Halebi ele geirmeyi dflnen Antakya prinkepsleri, bu amala pek ok giriflimde bulundular.
Sra Sizde 3
1153 ylnda Sultan Sancar yenilgiye uratan Ouzlar,
Horasan, ran, Afganistan ve Kirman da istil edip
yamaladlar. Buna ramen coraf konumu dolaysyla onlarn hedefinde olmayan Kirman Seluklu Meliklii, 1189a kadar varln korudu. Merv ve Serahs flehirlerini elinde bulunduran Ouz beylerinden Dinar,
Harizmflh tarafndan buradan atlnca Kirmana girdi.
Son Kirman meliki Turanflhn bu istilay nleyecek
gte olmamas ve ldrlmesi Ouzlarn blgeye kolaylkla hkim olmasna ve melikliin yklmasna yol
at.
Sra Sizde 4
Irak Seluklu sultanlar, Sultan Sancarn yksek otoritesi ve himayesi altnda bulunuyorlard. Buna ramen onun doudaki meflgliyetlerinden yararlanan
Abbas Halifeleri, taht mcadeleleri iin Irak Seluklu
meliklerini birbirlerine karfl kflkrtyorlard. Bu durum Halifelerin yeniden siyas g olma abalarnn
bir sonucu olup, zaman zaman sert atflmalara da yol
aabiliyordu. Bu uurda iki halife hayatn kaybettii
gibi, halifeler son dnemlerde Harizmflahlarla iflbirlii
yaparak Irak Seluklularnn kflnde nemli rol
oynamfllardr.
Alptekin, Coflkun (1989), Irak Seluklular, Doufltan
Gnmze Byk slm Tarihi, VII, stanbul, 291337.
Kayhan, Hseyin (2001), Irak Seluklular, Konya.
Meril, Erdoan (1980), Kirman Seluklular, stanbul.
Meril, Erdoan (1989), Kirman Seluklular,
Doufltan Gnmze Byk slm Tarihi, VII,
stanbul, 231-289.
Sevim, Ali (1989), Suriye ve Filistin Seluklular
Tarihi, Ankara.
Sevim, Ali (1989), Suriye Seluklular, Doufltan
Gnmze Byk slm Tarihi, VII, stanbul, 339470.
145
BYK SELUKLU TARH
Amalarmz
N
N
N
N
N

Seluklular dneminde kurulan atabeyliklerin sistem ierisindeki yerini
tanmlayabilecek,
Toteginlilerin tarihesi ve tarih nemini aklayabilecek,
Zengilerin tarihesi ve tarih nemini belirleyebilecek,
ldenizlilerin tarihesi ve tarih nemini aklayabilecek,
Salgurlularn tarihesi ve tarih nemini deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Byk Seluklular
Atabey-Atabeylik
Toteginliler
Hal Seferleri
Fatmler
Zengiler
ldenizliler
Harizmflahlar
Halife
Salgurlular
indekiler
Byk Seluklu Tarihi
Atabeylikler
TOTEGNLLER (DIMAfiK
ATABEYL / BRLER)
ZENGLER (MUSUL ATABEYL)
LDENZLLER (AZERBAYCAN
ATABEYL)
SALGURLULAR (FARS ATABEYL
Atabeylikler
GRfi
Atabeg ata ve beg kelimelerinden meydana gelen, Trklere has bir unvandr. Ancak kurumun Seluklu ncesi uygulamalar hakknda fazla bilgi bulunmamaktadr.
Seluklu dneminde sultanlarn flehzdeleri eitmek iin tayin ettikleri hocalara
atabeg unvan verilmifltir. Seluklularda bilinen ilk atabey, Sultan Alp Arslann,
olu Melikflaha hoca tayin ettii Nizmlmlktr. Atabeyler genellikle glam kkenli asker valiler olup, kendilerine iktalar tahsis edilirdi. Atabeyin vazifesi, ocuk
yaflta yanna verilen meliki her bakmdan yetifltirmek, bir bakma tahta hazrlamakt. Bu durum merkezi idarenin gl olduu zamanlarda hi bir sorun yaratmazd.
Fakat devletin zaaf gsterdii hllerde atabeyler, yanlarnda bulunan flehzdeler
adna saltanat mcadelesine giriyorlard. Eer baflarl olurlarsa melik tahta oturur,
kendileri de sultann en yaknnda yer almak suretiyle, ok nemli konumlara gelirlerdi. Saltanat davasn kaybetmeleri hlinde ise, ounlukla flehzdenin dul annesi ile evlenerek mevkilerini glendirirlerdi. Bulunduklar yerde merkeze bal
olmakla birlikte, zamanla denetimin zayflad nfuz alanlar olufltururlard. Ayrca kendilerine verilen ikta topraklarnn bykl nisbetinde hkimiyetleri salamlaflrken, bir yandan iktalarnn, dier yandan unvanlarnn oullarna intikl etmesiyle kendi hanedanlarn kurarlard. Bildiimiz atabegliklerin hepsi Byk Seluklu veya Irak Seluklularna, dolaysyla da Abbas Halifeliine tbi olmufllardr.
Bununla birlikte atabeylerin, devletin zayf zamanlarnda devleti kfle gtren
nemli sebeplerden birisini teflkil ettii grlmektedir. Kendilerine verilen merkezden uzak, genifl ikta topraklar ile yanlarndaki flehzdeleri devlete karfl pazarlk
konusu yapabilmeleri en mhim dayanaklar olmufltur. zellikle Irak Seluklularnn son zamanlarnda mera, adet kendilerini zorla atabeg tayin ettirip, melikleri de rehin olarak yanlarnda tutacak kadar byk, fakat tahripkr bir g oda
durumuna gelmifllerdir.
Bununla birlikte atabeglik merkezlerinde hkimiyet almetleri, en kt dnemlerde bile melik adna icra edilirdi. Atabey ok nfuzlu ise hutbe ve paraya onun
ad da eklenirdi.
Musul ve Dmaflkta olduu gibi, yanlarnda artk flehzdelerin olmad dnemlerde de atabey olarak anlmfl olmalarna ramen, bunlar artk meliklerin hocalar olarak deil, sultan, melik, emir gibi siyas bir mevkinin ifadesi olan unvanlaryla tarih sahnesinde yer almfllardr.
148
Byk Seluklu Tarihi
TOTEGNLLER (1104-1154)
Totegin ve Atabeyliin Kuruluflu
Toteginliler, Dmaflk merkez olmak zere Suriyede bafllca Hama, Hms, Tedmr
ve Baalbek evresinde hkm srmfl bir hanedandr. Atabeyliin kurucusu olan
Trkmen beyi Totegin hakknda fazla bilgi bulunmamaktadr. Sultan Alp Arslann Kafkasya seferi srasnda ona katld, bu blgede yapmakta olduu gazlarla ilgili tecrbelerini sultanla paylaflt ve kendisini Rum seferine teflvik ettii bilinmektedir. Anadolu seferlerine katlan komutanlar ierisinde ad geen Toteginin daha sonra Suriye meliki Tutuflun hizmetine girdii anlafllmaktadr
Daha nce anlatld gibi, Melikflah lnce kardefli Tutufl, onun yerine gemek
arzusuyla taht mcadelesine girmiflti. Tutufl bu amala mid (Diyarbakr)e geldii
srada, yannda bulunan meflhur komutan Totegini olu Dukaka atabey tayin etmiflti (1093). Tutufl, Rey savaflnda lrken Totegin Berkyaruka esir dflmflt.
Sonra esir mbadelesi erevesinde salverilen Totegin, Dmaflkta melik ilan edilmifl olan Dukakn hizmetine girdi. Totegin atabey unvann, Dukakn Dmaflk
meliklii dneminde de korudu. Daha sonra Melik Dukak da, onu kendi olu Tutuflun atabeyliine atad.
Atabey Totegin, Dukakn vasiyeti zerine onun bir buuk yaflndaki olu Tutuflu meliklik makamna oturttu (1104). Kendisi de onun atabeyi olarak tm idareyi eline ald. Fakat daha sonra Tutufl adna okunan hutbeyi kesip, Dukakn kardefli Ertafl Dmaflka ard. Melik iln edilen Ertafl, atabey tarafndan ldrlmekten korktuundan ona karfl kuvvet toplamak zere Dmaflktan kat (Ekim 1104).
Fakat yardm temin edemeyen melik yolda eceliyle vefat etti. Ksa bir sre sonra
Melik Tutuflun da lmesi zerine Toteginin nnde hi bir engel kalmad. Dmaflk meliklii mirasna kendi adna el koydu.
Dmaflk Atabeylii - Hal Mnasebetleri

Bu dnemde Yakndouyu tehdit eden en byk dflman Hallard. Totegin
ise Kuds Krall ile komflu olmas bakmndan tehlikeyi ok daha yakndan hissediyordu. Hallara karfl yaplan savafllarda nceleri saf tutmayan Fatimler, toprak ve itibar kayplarn telafi etmek iin Trklerle iflbirlii etmeye mecbur oldular.
Atabey Fatmlerin yardm arsna, Emir Sabar idaresinde bin yz kiflilik bir
kuvvet gndererek karfllk verdi. ki tarafn da ar kayplar verdii Remle savafln Hallar kazand (29 Austos 1105).
Baudouinin kralln gvenliini salamak iin infla ettirdii Alal kalesi, Dmaflkn zirat alanlar bakmndan ciddi bir tehdit oluflturuyordu. Totegin bu sebeple kt seferde, kaleyi zapt edip tamamen yktrd (Aralk 1105). Bununla birlikte Hallar atabeyliin gneyindeki blgeleri yamalamaya devam ediyorlard.
Totegin bunun zerine Trkmenlerden de yardm temin ederek sefere kt. Fakat Kral Taberiyeye ekilince, bir iki ufak atflma dflnda savafl olmad. Dmaflkn
gneyine aknlar srd iin Taberiyeye yeniden sefere kan Atabey, Hallar
malup etti. Kraln yeeni olan kale komutan Gervaise esir edildi. Serbest braklmas konusunda taraflar arasnda anlaflma salanamaynca da ldrld (1108).
Atabeyin ikinci Taberiye seferinden sonra Kuds kral Saydaya saldrd. Hallar sahil fleridini tamamen zapt etmek istiyorlard. Fatm donanmas Sayda kuflatmasna yardmna gelen Ceneviz donanmasn malup etti. Dmaflk kuvvetleri gecikmeli de olsa flehrin yardmna yetifltiler. Taberiye blgesindeki srekli savafl ha-
8. nite - Atabeylikler
li Dmaflkn ekonomik hayatna da byk zararlar veriyordu. Zira zengin ticaret

kervanlarnn yamalanmas, ister istemez Dmaflk-Msr kervan yolunu kullanm
dfl brakyordu. Atabeyliin ticar karlarn gzeten Totegin, bu yzden Kraln
teklifini kabul ederek on yllk bir barfl antlaflmas yapt (1108). Bu sayede Dmaflkn ticaret hayatnn canlanmasn salad.
Hallar tarafndan kuflatlan Trablusa bal Arka kalesi nibi, Toteginden
flehri kendisine teslim etmek karfllnda yardm istedi. Hemen gnderilen Dmaflk
askerleri kaleye girdiler. Ancak takviye kuvvetlerini gndermekte ge kalan Atabey, Hallar tarafndan baskna uratlp ar kayplar verdi. Arka kalesi sonunda
Hallara teslim oldu. Hallar bundan sonra Cenevizlilerle birlikte, Fatimlere ait
Trablusu karadan ve denizden kuflatp iflgl ettiler. Trablusda Kuds krallna
bal bir kontluk kuruldu. Bu arada Antakya prinkepsi Tancred de Banyas ve Cebeleyi zapt etti (Temmuz 1109). Hallar atabeylie bal Rafeniyeye saldrarak
mevcut antlaflmay bozdular. Bunun zerine Atabey, Hallarn tm ikml yollarn
keserek flehrin dflmesini engelledi. Ancak Totegin bu saldrlar karflsnda Antakya Prinkepsi ile bir anlaflma yapmaya mecbur oldu. Buna gre el-Munaytra ve bn
Akkr kaleleri Hallara terkedilecek, el-Bika blgesi rnnn te biri onlara
verilecek ve baz kaleler Hallara yllk vergi deyeceklerdi (1110).
Sultan Berkyaruk, Hallarla savaflmak zere, tm blge emirlerine Musul valisi Mevdd komutasnda toplanmalarn bildirdi. Artuklu lgazi ve Ahlatflah Skmenin de katld Seluklu ordusu, nce Urfay kuflatt. Erzak takviyesi yapamayan flehir zor duruma dflt. Kuds kral idaresinde yardma gelen Hal ve Ermeni kuvvetleri Seluklu ordusunun pususuna dflerek byk kayplar verdi (1110).
Totegin de askerlerini, Urfay kuflatmaya devam eden Seluklu ordusunun yardmna gnderdi. Fakat kendisi Hal tehdidi dolaysyla Dmaflka dnmek zorunda
kald. Totegin, ertesi yl Sultan Taparn emri ile, yine Emir Mevdd idaresinde,
Harran nlerinde toplanan Seluklu ordusuna katld. Fakat komutanlar arasndaki anlaflmazlklar ve hastalklar ordunun bir netice alnmadan dalmasna sebep
oldu. Mevdd ve Atabey, Hallarn kuflatt fieyzere yardma gittiler. Ancak kfln
yaklaflmas dolaysyla onlar da lkelerine dndler.
Kuds Kral Baudouin bu kez de Sur liman flehrini kuflatt. Sur valisi Anufltegin
bal olduu Fatmlerden ksa srede yardm alamayacan grerek Totegine
baflvurdu. Atabeyin gnderdii 200 kiflilik takviye kuvveti muhasaradan nce flehre girmeyi baflard. Hallarn dikkatini Surdan baflka yne ekmek iin, evredeki Hal flehirlerine saldrlar dzenledi, kayplar verdirdi. Sur nndeki Hallarn
karadan ikml yollarn kestii gibi, Sayda limanna hcum edip gemilerini de tahrip etti. Drt ay sren kuflatmadan sonu kmaynca Hallar Akkya ekildiler
(1112). Ancak Toteginin Dmaflka dnmesinden sonra Suru yeniden kuflattlar.
Vali yine Totegine mracaat etti. Dmaflk kuvvetlerinin zamannda yetiflmesiyle
Sur atabeyin hkimiyetine girdi. Fakat Totegin flehrin kritik mevkiinden dolay,
Fatimlere karfl tavr almay doru bulmad. Suru onlara brakp donanma ile takviye edilmesini tavsiye etti. Hallar da kuflatmadan vazgeip flehrin valisi Mesud
ile anlaflmak zorunda kaldlar.
Kuds Kral 1113de, Dmaflka bal el-Besniye blgesini yamalayarak aralarndaki anlaflmay bozdu. Totegin, Emir Mevddun yardmyla, dier Hallarn
da takviye ettii Kral Baudouinin ordusunu Taberiye yaknnda baskna uratt. ki
bin kadar zayiat veren Hal ordusunun kalan Taberiyeye snd. Hatt kral tannmad iin esir dflmekten son anda kurtuldu. Hallar birka gn burada muhasara altnda tutuldular. Hallara ait yerler yamaland, pek ok ganimet elde
149
150
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Byk Seluklu Tarihi
edildi. Emir Mevdd ile Atabeyin baflarlar Kraln, bozduu anlaflmay yenilemesini salad. Hatt Toteginin Taberiye seferi srasnda ele geirdii yerlerin ona
braklmasn da kabul etti (1114).
Bu arada Totegin, Halep Seluklu meliki Alp Arslann Dmaflka gelip kendisinden yardm istemesi zerine, hutbeye Sultan Tapardan sonra Melikin adn da
koydu. Melikin davetine icabet edip, Halepe giderek baz dzenlemeler yapt. Fakat bir sonuca varamayacan anlayarak geri dnd. Mardin Artuklu beyi lgzi,
Badad flahneliinden azledildii iin Sultan Tapara krgnd. Bu yzden Musul
valisi Aksungur Porsuk idaresindeki Seluklu ordusuna gerei kadar yardm etmemesi, taraflar arasnda atflmaya ve Porsuknin yenilmesine yol at. Bu arada
Totegin de aka olmasa bile, Musul valisi Mevddun Dmaflkta Batnler tarafndan ldrlmesinden sorumlu tutuluyordu. Tapar tarafndan cezalandrlmaktan
korkan lgzi, Atabeye Sultana karfl anlaflma teklif etti. Kuvvetlerinin Seluklu ordusuyla savaflmaya yetmeyeceini dflnen mttefikler Hallarla da anlafltlar.
SIRA SZDE
Llnn daveti zerine Sultan adna Halepi teslim almaya gelen yeni Musul valisi Porsuk b. Porsuk, Toteginin direnifliyle karfllaflt. Ancak Atabeye ait baz flehirleri zabtD etti.
zerine Antakya prinkepsinden yardm isteyen lgzi ve
fi N EBunun
LM
Toteginin yardmna Kuds kral ve Trablus kontu da geldiler. ki ay boyunca ordughlarnda bekleyen Hallar Seluklu ordusuna saldrmaya cesaret edemeyip
S O R U
geri dndler. Fakat kendilerini takip eden Seluklu ordusunu yenilgiye urattlar.
Hal seferlerinin
din havaya ramen, Hallarn Mslmanlarla, MslmanD K K Ayaratt
T
larn Hallarla yaptklar ittifaklar, siyas ve ekonomik karlarn din hedeflerin nne
geebildiiniSIRA
gstermektedir.
Bundan da anlafllaca zere, Hal seferleri srecinde MsSZDE
lmanlar ve Hristiyanlar, yekpre iki blok deillerdi.
N N
Hallar,
Seluklu ordusu blgeden ekildikten sonra, mttefikleri Totegine
AMALARIMIZ
ait Rafeniyeyi zapt ettiler. Atabey flehri 22 Ekim 1115te ani bir basknla geri ald.
Totegin, Hallarla iflbirlii yaparak maksadnn snrlarn afltn grd. 1116da
T A P Sultan Taparn huzuruna kp af diledi. Totegin affedilmekBadadda Kbulunan
le kalmad, kendisine Suriye valiliine tayin edildiine dair bir menflur da verildi.
1116 ylnda Hallara karfl sefere kan Musul valisi Aksungur Porsuk, Dmaflk
nlerine gelince
de ona katld. Trablus kontunun zerine yryen Trk
T E L E V ZTotegin
YON
ordusu, bin kadar flovalyeyi kltan geirip, pek ok ganimet elde etti.
Hallar, Akdeniz sahil fleridini byk lde ele geirmifllerdi. Stratejik ve ticar karlar bakmndan, bundan sonraki bafllca hedefleri Msrd. Nitekim Kral BaNTERNET
udouin 1118de
Msra bir sefer dzenledi. Totegin kuvvetleriyle Yermk blgesine inerek onu tehdit etti. Kral geri dnerken yolda lnce, Hallar yeni kraln
seilecei bu karflk dnemde Atabey ile anlaflmak istediler. Anlaflma mmkn olmad ise de, bylece Hallar Msrdan uzaklaflmfl oldular. Bu arada Fatm ordusu da Askalanda bulunan Totegine katld. Ordughda iki ay bekleyen Totegin,
savafl yapmadan Dmaflka dnd. Fakat II. Baudouin Kuds kral olur olmaz hemen taarruza geti. Totegin kendisinden yardm istedii Artuklu lgzinin Trkmen kuvvetleri ile gelmesini bekliyordu. lgzi ise Halebe ynelen Antakya prinkepsi Rogerin kuvvetlerine baskn dzenledi. Rogerin 4.700 kiflilik ordusunun
kendisi de dhil, nemli bir ksm yok edildi. Totegin Artah kuflatmakta olan lgaziye katldktan sonra birlikte Esarib ve Zerdana kalelerini ele geirdiler. II. Baudouin bu yenilginin intikamn almak iin sefere kt. Totegin ve lgzi, kuvvetleri ksmen dalmfl olmasna ramen, Kraln ordusuyla harbe girmek zorunda
kaldlar. Trk ordusu Hallar pskrtmeye muvaffak oldu (1119).
Sur valisi Fatm veziri tarafndan azledilince, Hallar bundan yararlanp flehri
almaya teflebbs ettiler. Fatimler ise flehrin valilik menflurunu Totegine gndererek her trl sorumluluu ona yktlar. Hallar Venediklilerin yardmyla flehri
karadan ve denizden kuflatmfllard. Banyasa gelen Atabey, etraftaki Mslman
emirliklere yapt acil yardm arlarna cevap alamad. Bu durumda kazanamayacan anlayan Atabey, yaplan anlaflma gereince ahalinin flehri gvenle terketmesine nezret ettikten sonra Suru Hallara teslim etti (1124).
Bu arada ikinci defa Musul valisi olan Aksungur Porsuk, Hallara karfl takip
ettii aktif politika ile Atabeyi rahatlatt. ki Trk emir birleflerek Kefertb aldlar.
Ancak Azaz Kalesi nnde Kuds Kral ile yaplan savaflta her iki taraf da ar zayiat verdi. Kral II. Baudouin, harekta devam ederek atabeyliin topraklarn yamalamaya giriflti. Totegin durumun ciddiyetine bakarak byk bir ordu toplad.
1126da Merc-i Sffarda yaplan savafltan sonra Dimaflka dnebildiyse de svarileri ok kayp verdi. Bu yzden Trablus kontunun kuflatt Rafeniyeye yardm
gnderemedii iin, atabeyliin bu nemli snr flehri dflt.
Totegin atabeyliinin son dnemlerinde, Hallara karfl bir s olacan umarak Banyas flehrini Batnlere verdi. Dnemin kaynaklarnda veziri Mezdegn ve
lgzinin etkisi ile bu karar ald rivayet edilmektedir. fiphesiz bu husus onun
inancyla ilgili bir tercih deildi. Fakat Batnlerin devlete, kurumlara nasl szdklarn gsteren gzel bir rnektir. Bir sredir hasta olan Totegin, yerine olu Taclmlk Brinin gemesini vasiyet ettikten sonra 11 fiubat 1128 tarihinde ld.
Tacl-Mlk Bri
Babasnn yerine Dmaflk Atabeylii tahtna oturan Bri, onun salnda Baalbek
valisi ve Dmaflk nibi olarak, idar tecrbe kazanma frsat bulmufltu. Toteginin
veziri Tahir b. Sad el-Mezdegnnin tavsiyesiyle Banyas flehrini verdii Batnler
beklentileri bofla karmfllard. Nitekim Surun kendilerine braklmas flartyla,
Hallarn Dmaflk zaptna yardm etmek zere anlafltlar. Bri, Batnler Dmaflkda da taflknlklarn arttrnca nce veziri el-Mezdegnyi idam ettirdi. Bundan cesaret alan halk da harekete geerek flehirde birok Batnyi ldrd (1129).
Bri, Batnlere karfl sk bir takibat yrtt. Bu yln sonunda birleflik bir Hal ordusu Dmaflk civarn yamalamaya giriflti. Bin kiflilik nc birlikleri atabeyin askerleri tarafndan imha edilince, Hallar kuflatmadan vazgeip ekildiler.
Musul valiliine atanan madeddin Zengi, Halepi ele geirdikten sonra Dmaflk
Atabeyliinin, neredeyse Hallar kadar byk bir dflman oldu. Nitekim tm Musul valileri gibi cihad ars yapan Zengiye befl yz kiflilik bir mfreze gnderen
Bri, Hama meliki olan olu Sevine de kuvvetleriyle ona katlmasn bildirdi. Ancak Zengi, Sevini hapsedip hileyle Hamay ele geirdi (1130).
Atabey Bri Dmaflkta girifltii Batn tenkili dolaysyla onlarn hedefinde bulunuyordu. st dzey tedbirlere ve devaml zrh giymesine ramen, suikastten kurtulamayp boynundan ve brnden yaraland. mrnn son bir yln bu sebeple hasta olarak geirdi ve 6 Haziran 1132de vefat etti.
fiemsl-Mlk smail
Bri lmeden nce yerine olu fiemslmlk smaili veliaht tayin etmiflti. smail bafla getiinde, baz kaleleri iflgl eden kardefli Muhammed ile savaflmak zorunda
kald. Onu yenilgiye urattktan sonra affetti. smailin ilk icrat Toteginin Batnlere terkettii Banyas kalesini geri almak oldu. Daha sonra da Zenginin Hallarla meflgliyetinden yararlanp Hamay da kurtard. Atabey smailin fieyzeri ku-
151
152
Byk Seluklu Tarihi
flatmas, Hallarn ilgisini Dmaflka yneltti. Nitekim Havran iflgl ederek, aralarndaki antlaflmay bozdular. smail bunun zerine Akk, Nasra ve Trablus taraflarna aknlar dzenledi. Hal ordusu bu durumda ekilmek zorunda kald.
smail baflarl bir dfl siyaset takip etmesine ramen, sert ynetimi ve koyduu
ar vergiler yznden pek sevilmiyordu. Bir av partisinde urad baflarsz suikast girifliminden sonra da herkesten kuflkulanr oldu. Kardefli Sevin ile baz ileri
gelen adamlarn ortadan kaldrd. Sonunda lm korkusu ile ne yapacan bilemez hlde, Zengiye haber yollayarak Dmaflk kendisine teslim edeceini bildirdi. Bu teflebbsn ailesinin sonu olacan gren annesi Zmrrt Hatunun emriyle 1135de ldrld.
fiihabeddin Mahmud
sfahslr, siph (atl asker)

ve slr (komutan)
kelimelerinden meydana
gelen siphslr /sipehslr
(ordu komutan) teriminin
farkl bir yazlfldr.
smailin yerine kardefli Mahmud geirildi. Bu arada Musul atabeyi, smailden

gelen daveti gereke gstererek Dmaflk nlerine geldi. Atabey Mahmud eliye
iyi davranmakla birlikte, Zenginin teslim olmas yolundaki isteini kabul etmedi. Kuflatmann sonu vermeyeceini anlayan Zengi, yanndaki Seluklu meliki
Alp Arslan adna hutbe okunmas flartyla anlaflmay kabul etti. Bu olay atabeylerin melikleri, kendi nufzlarn glendirmek iin nasl kullandklarna dair gzel
bir rnektir.
Bu arada Hms hkimi de Zenginin basks yznden flehri Atabey Mahmuda
teslim etmiflti. Fakat Zengi, Irak ve Suriyeyi kendi idaresi altnda birlefltirmek istedii iin Hms almaktan vazgemedi. Zengi, Dmaflk ve Hmsa sahip olabilmek
iin Mahmudun annesiyle evlendi. Hms Hatunun eyiz olarak Musula baland.
Zengi de Barin kalesini, Mahmudla evlendirdii kznn eyizi olarak Dmaflk Atabeyliine brakt (1138).
Dmaflk merasndan isfahslr Emir Bazvac, 1137 ylnda Trkmenlerle takviye ettii ordusuyla, Trablus kontluu ve Kuds Krall topraklarna baflarl aknlar dzenledi. Fakat bir sre sonra Atabey tarafndan ldrld. Onun yerine Muineddin ner tayin edildi. Mahmud 1139da, Ermeni asll hizmetkr tarafndan
uyurken katledildi. Bu suikastin kardefli Muhammed ile isfahslr nerin tertibi
olduu tahmin edilmektedir (Haziran 1139).
Cemleddin Muhammed Devri

ner, maktul Atabeyin kardefli Muhammedi Dmaflka getirip onun yerine oturttu.
Daha sonra Atabeyin annesi ile evlenen ner vezirlie tayin edildi. Ancak Atabey
Muhammedin, ldrlmekten korkan kardefli Behramflah, Zengiye snarak onu
Dmaflk almaya teflvik etti. Bu frsat deerlendirmek isteyen Musul atabeyi, hemen yola kt. nce Baalbeki zapt etti. Dmaflk nlerine gelen Zengi, flehrin teslimini istediyse de reddedildi. Zengi, veziri fiehrizornin flehre gnderdii casuslardan ald istihbarta gre, Dmaflka girilse dahi arpflmalarn aleyhine sonulanaca dflncesiyle kuflatmay kaldrd. Atabey Muhammed, ksa bir sre sonra yakaland hastalktan kurtulamayp 29 Mart 1140da ld.
Mcreddin Abak ve Atabeyliin Yklfl

Atabey Muhammedin lmnden sonra, yerine olu Abak geirildi. Ancak Atabeyliin idaresi artk tamamiyle nerin elinde bulunuyordu. Zenginin bu deifliklii Dmaflk almak iin vesile addetmesi zerine ner, Hallarla antlaflma yapt.
Hal-Dmaflk kuvvetlerince alnan Banyas, antlaflma gereince Hallara verildi.
Banyasn dfltn renen Zengi, Dmaflka yrd. Hallarn desteine ra-
153
men erzak sknts eken Atabey Abak, hutbede Zenginin adn okutmay kabul
ederek kuflatmann kaldrlmasn salad.
Bilindii gibi Zengi 1146da flehit olunca, topraklar oullar arasnda blnd.
Halep havlisine hkim olan Nureddin Mahmud da babas gibi, Hallara karfl baflarl bir mcadele iin, Suriyenin tek bir ynetim altnda toplanmasnn flart olduunu dflnyordu. Urfann fethi zerine yola kan kinci Hal ordusuna karfl
da, Dmaflk ynnde kendisini emniyete almak istiyordu. Bu yzden Nureddin,
Abakla yapt anlaflma gerei onun Serhad kalesi muhasarasna bizzt katld.
Hallar Barada yenilgiye uratld. Bosra ve Serhad atabeylik topraklarna katld.
Suriyeye ulaflan kinci Hal ordular, Halepten nce yine Nureddine bal
olan Dmaflk kuflatmaya karar verdiler. Ancak Temmuz 1148de flehri kuflatan
Hallar, Musul ve Halep Atabeylii kuvvetlerinin yardma gelmesi zerine, hibir varlk gsteremeden blgeden ayrlmak zorunda kaldlar. Dimaflk, Halep ve
Musul askerleri, Hallar arasndaki bir anlaflmazlktan istifadeyle, Arima kalesini zabt edip yktlar. Nureddinin Antakya havalisindeki harektna karfllk, Kuds krall askerleri de Dmaflka bal yerleri yamaladlar. Abak, Nureddine
karfl denge oluflturabilmek iin Kuds kral ile iki yllk bir barfl anlaflmas yapt (Mays 1149). Ancak bu anlaflmaya karfllk, kralla yllk vergi demeyi kabul
etti. Bununla birlikte Nureddin Mahmudun Antakya harektna asker gndermeyi de ihml etmedi.
nerin lmnden sonra, tm yetkileri kendisinde toplamak isteyen Abaka
karfl Dmaflkta bir isyan kt. Nureddin bu olaydan yararlanmay dflnd. Atabeyden Hallara karfl asker yardm istedi. Fakat Abak, Dmaflkn savunmasn
zayflatacak ve Kuds kral ile arasn bozacak bu teklifi kabul etmedi. Bununla
birlikte 1150de, Dmaflk kuflatan Nureddin adna hutbe okutmay kabul etti. Nureddinin ertesi ylki Dmaflk kuflatmas Hallarn Abaka yardm yznden sonuca ulaflamad. Ama Abak, Halep atabeyinin Dmaflk nibi sfatn kabule mecbur oldu. Hallar Fatmlere ait Askalan kuflattnda Abak da, Nureddin idaresinde
flehre yardma gelen kuvvetler arasnda bulunuyordu. Askalann dflmesi zerine
Dimaflkn Hallar karflsnda iyice zora dfltn gren Atabey, Kuds kral ile
temasa geti. Ancak bu durum bal bulunduu Nureddini yok saymak anlamna
geliyordu. Bunun zerine Nureddin Mahmud Dmaflk bir kere daha kuflatt ve 25
Nisan 1154te teslim ald. Bylece Dmaflk Atabeylii tarihe karflt.
Dmaflk Atabeylii elli yllk ksa siyas hayatnda, Hallarn Suriye ve Filistinde
kurduklar hkimiyetlere karfl bir kalkan grevi yapt. Antakyadan Kudse kadar
uzanan sahann tamamiyle Hallarn eline gemesine engel oldu. Byk Seluklu
Devletinin fetret dnemi olmas dolaysyla, bu hizmet slm dnyas iin ok byk nem arzediyordu. Dmaflk atabeyleri bu youn siyas faaliyetlerine ramen,
lkelerinde iktisad ve sosyal kalknmay da ihml etmediler. Byk Seluklu gelenei olan medrese inflas onlar tarafndan da devam ettirildi. Bu dnemde on
medrese yannda, mescitler, hamamlar ve su kanallar gibi eserlerin varl bilinmektedir. Dmaflkda her zenat erbabnn ayr arfllar vard; dericilik ve kumafl
dokumacl geliflmifl ifl kollarndan idi. Cam ve demir eritme frnlar ile, buday
sapndan kat yaplan imalthneler ve canl zirat hayat devrin iktisad seviyesini gstermek bakmndan nemlidir.
Dmaflk Atabeyliinin tarih roln ksaca aklaynz.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
154
Byk Seluklu Tarihi
MUSUL ATABEYL (ZENGLER) (1127-1233)

madeddin Zengi ve Atabeyliin Kuruluflu
Seluklu Devletinin Abbas

halifelerini, artk siyas bir
g olarak kabul etmeyen
politikalarna ramen,
onlarn bu uurda verdii
mcadeleler, Irak
Seluklular dneminde ivme
kazand. Halifenin 30.000
kiflilik bir ordu toplayabilmifl
olmas, bu zamana kadar bir
hayli mesafe katettiinin
gstergesidir. Nitekim bu
giriflimler Mstarflidin
hayatna mal olacaktr.
Zengiler, Musul ve Halep merkez olmak zere, el-Cezire, Dou Anadolu ve Suriyede hkm srmfl bir atabeyliktir. Kurucusu Zengidir. Babas Kasimddevle
Aksunguru, Melikflahn dadsnn kocas ve sonra Halep valisi olarak tanmaktayz. Aksungur, Melikflahtan sonra hizmetine girdii Tutufl tarafndan ldrlnce,
bu srada yedi yafllarnda olan Zengi, Musul valilerince yetifltirildi. Nitekim Mevddun 1111- 1116da Hallara karfl dzenledii seferlerde onun yannda yer ald. Sonraki vali Aksungur Porsuk tarafndan kendisine Vast ve Basra ikta edildi.
1126 ylnda Badad kuflatan Irak Seluklu sultan Mahmud, Zengiyi yardmlar
dolaysyla Badad flahneliine atad. 1127 ylnda iki olunun atabeylii ve Musul
valiliine getirdi.
Zengi, Hallarla mcadelenin ancak el-Cezire, Suriye ve hatt Msrda siyas
birlik salamakla mmkn olacan dflnyordu. Bu uurda mcadeleye Mardin
Artuklularna bal Halebi alarak bafllad. Mardin beyi Timurtafln mdahalesini
nlemek iin Nusaybini de ele geirdi. Sonra Sincar, Habur ve Harran (1128);
1130da Dmaflka bal Hamay zabt etti. Artuklular yenerek Kuzey Suriye ve Gneydou Anadoluda hkimiyetini salamlafltrd.
Irak Seluklu sultan Mahmudun lm zerine kan taht kavgalar, Halife
Mstarflidin tahrikiyle daha da karmaflk bir hle gelmifl bulunuyordu. Zengi, Sultan Sancarn emriyle Mstarflide karfl Badada yrd, fakat yenilerek Musula
dnd (1132). Bunun zerine intikam almak iin, etraftan otuz bin kiflilik bir ordu
toplayan Halife, Musulu kuflatt ise de sonu alamad (1133). Zengi deerli hediyeler gndererek Halife ile barflmay tercih etti. Ama Musul seferi srasnda ona
yardmda bulunan Artuklu beyi Davudun zerine yryp yendi. Emir say da,
Hakkri civarnda elinde bulunan kaleleri alarak cezalandrd. Babasnn ldrlmesi zerine hilfet tahtna geen Raflid, Sultan Mesuda karfl bir ittifak oluflturdu.
Zengiye de yanndaki Melik Alp Arslan adna hutbe okutma sz verdi. Her ne kadar szn tutmad ise de, Seluklu ordusuna direnemeyeceini anlayp, Zengi ile
birlikte Musula ekildi. Halifelikten azledilen Raflid, Zenginin tavsiyesiyle flehirden ayrld. Atabey Zengi de Sultan Sancara ramen bir siyaset izlemenin mmkn olamayacan grerek Sultan ve yeni Halife adna hutbe okuttu.
Zenginin Hallar ile mcadelesine gelince, 1130da Kuds Kralnn da olduu
Hal kuvvetlerini yenerek Esarib kalesini zapt etti. Bir sre Dmaflk Atabeyliini skfltrdktan sonra Hallar zerine yrd (1137). Zenginin Barini kuflatmas zerine flehrin yardmna gelen Kral Fulk, Atabeyin dzenledii baskndan glkle
kurtuldu, Trablus kontu esir dflt. Emir Savar idaresindeki atabeylik kuvvetleri ise
Kefertab ve Maarratnnuman fethettiler. Zengi bylece Hallar karflsnda Artuklu beyleri ve Dmaflk atabeylerinin yrtt cihd srdrebilecek gl bir namzet olduunu ortaya koydu.
1138 ylnda Suriye seferine kan Bizans imparatoru oannesin bafllca hedeflerinden birisi Zengi idi. Hal kuvvetleriyle birlikte Halepi kuflatan imparator,
Zenginin zamannda ald tedbirler sayesinde baflarya ulaflamad. Esarib garnizonu zayf olduu iin dflmekle birlikte atabey kayplarn ksa srede telfi etti.
Yukarda anlatld gibi, Zengi, Dmaflk atabeylii zerinde hkimiyet salamak konusunda bir hayli mesafe almflt. Musula dndkten sonra Hemedan yolunun kontrol noktalarndan biri olan fiehrizoru topraklarna katt (1140). Hal-
155
larn kendi aralarndaki anlaflmazlklardan yararlanp Musulun kuzeyine yneldi.

Mardin Artuklu beyi ona itat arz ederken, Van Glnn gneybatsnda Hizan,
Maden, Bitlis, Ergani, ermk, Siirt gibi yerleri ele geirip kendisini bu istikamette
gvene ald.
Oysa bu civardaki youn faaliyetleri dolaysyla, Hallarla ilgilenmedii izlenimini veren Zenginin esas hedefi, Halebden Musula kadar uzanan lkesini ikiye blen Urfa Kontluu idi. Zaten Sultan Mesud da Zengiyi, Mardinden mide,
Harrandan Rakkaya kadar slm topraklarn tehdit etmekte olan Urfa kontluuna karfl cihadla grevlendirmiflti. fiehri yakndan izlemekte olan Atabey, Kont
Joscelinin olmad bir srada flehri fliddetle muhasara etti. Anadolu, el-Cezire ve
Suriye arasndaki stratejik konumu dolaysyla aslnda btn Hallar iin ok
nemli olmakla birlikte kuflatma, onlarn kendi aralarndaki anlaflmazlklar sebebiyle yardm edemeyecekleri bir zamana denk dflt. 24 Aralk 1144 tarihinde
Urfa fethedildi. Yerli Hristiyanlara ok iyi muamele eden Zengi, Hallar tamamen tasfiye etti. Komutanlarndan Ali Kk Urfaya vali tayin ederek emrine kuvvetli bir garnizon verdi.
Sizce Zenginin Urfay fethinin nemi nedir?
SIRA SZDE
Atabey, Urfadan sonra Suruu ve kontluun Fratn dousundaki tm toprakD fi N E L M

larn fethetti. Suriyeyi kendi idaresinde birlefltirme hedefi erevesinde
Ukayllerin elinde olan Caberi kuflatt. Ancak kalenin teslimini bekledii srada kendi muS Ogmlen
R U
hafzlardan birisi tarafndan ldrld ( 15 Eyll 1146). Rakkada
Atabey
Zengi sert tabiatna ramen, halka adaletli davranmas dolaysyla ok seviliyor,
Hallara karfl kazand zaferler sebebiyle de byk sayg gryordu.
DKKAT
Drt olu bulunan Zenginin yerine kimin geecei konusu, anlaflmal olarak
hlledildi. Buna gre byk olu Seyfeddin Gzi Musul merkez olmak zere elSIRASuriyeye
SZDE
Cezireye, Nureddin Mahmud ise, merkezi Halep olan Kuzey
hkim
olacaklard.
Musul Atabeylii
I. Seyfeddin Gazi
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
Bu zamana kadar Trkiye

D fi N E L M
Seluklular, Daniflmendliler,
Artuklular ve Toteginliler,
Hal krallar ve kontlarnn
S O R U
esir alnd, ordularnn
imh edildii pek ok
zaferler kazanmfllard. Bu
baflarlar FilistinD ve
KKAT
Suriyenin btnyle
Hallarn elinde
birleflmesini engellemek gibi
SIRA
SZDE
byk bir kazan
salamflt.
Ancak Urfann fethi her
bakmdan bir dnm noktas
oldu. Bu olay slm Dnyas
AMALARIMIZ
iin ne kadar byk bir
sevin ve zgven kayna
oldu ise, Hristiyanlar iin de
o denli byk bir znt ve
T A P
korkuya sebepKoldu.
Yakndouda bundan byle
artk, sadece varlklarn
srdrme mcadelesi
vermek zorunda
T E Lkalacak
EVZYON
olan Hallara yardm iin,
krallar idaresinde kinci
Hal seferi dzenlenecektir.
N N
K T A P
Zenginin lm onun rakiplerini hemen harekete geirdi. II. Joscelin, isyan eden
Ermenilerin ars zerine flehri yeniden ele geirdi. Musul atabeyi Gzi, Ali Kk idaresinde derhal bir ordu gnderdi. Bu arada Nureddin Tdaha
E L E V erken
Z Y O N davranarak, Urfaya girip isyan bastrd. Bu defa Hristiyanlar flehirde bir daha varlk gsteremeyecek flekilde tasfiye edildiler. Gzi, Artuklularn saldrya gemesi yznden flehri kardeflinin idaresine brakt. Mardin ve Hsn Keyf Artuklular da baz
T E R N EHani,
T
yerleri iflgl etmifllerdi. Musul atabeyi bunun zerine harekete Ngeip
Meyyfrikn, Tell-Mevzen ve Dara gibi yerleri geri alp Mardine yrd. Timurtafl eli
gndererek onunla anlaflmak zorunda kald. Ksa atabeylii sresince, kinci Hal ordularnn Dmaflk kuflatmasna bizzt ve Arimann fethine kuvvetler gndererek katld (1148). Hastal arlaflnca yerine kardefli Kutbeddin Mevddun gemesini vasiyet etti ve ksa bir zaman sonra ld (1149).
Kutbeddin Mevdd
Mevdud aabeyinin yerine geti, fakat Nureddin Sincar ele geirdi. ki kardefl arasnda savafl olacakken, Sincarn Mevdda Rakka ve Hmsn Nureddine kalmas
NTERNET
156
Byk Seluklu Tarihi
flartyla anlaflma yapld. Bylece Musul kolunun Suriyede hi topra kalmad.

Mevdd, 1157 ylnda Irak Seluklu sultan Muhammedin Badad kuflatmasna, tbiyet gerei nemli bir miktar asker gnderdi. Sultan bir flehzde isyan dolaysyla Badaddan ekilirken Musul kuvvetleri ona Hulvana kadar efllik edip gvenliini saladlar.
Mevdd, Nureddin Mahmudun Hallara ve dier rakiplerine karfl dzenledii seferlerin neredeyse tmne nibi Ali Kk idaresinde ordu gndererek katld. Nureddin Mahmud bu hizmetleri karfllnda Harran ve Rakkay Ali Kke
ikta edip, dolaysyla Musul Atabeyliine geri verdi. Atabey Mevdd, iktidar boyunca Nureddinin Musul zerindeki statsn kabul edip onun mdahalelerine
karfl kmad. Mevdd, yerine olu Zenginin gemesini vasiyet ettikten sonra
1169da vefat etti.
II. Seyfeddin Gzi

Ancak Mevddun yerine, kars ve yeni nibin giriflimi ile dier olu II. Seyfeddin
Gzi geti. Nureddin Mahmudun araya girmesiyle Musul II. Seyfeddin Gziye,
Sincar ise II. Zengiye verildi. Bylece Zengilerin nc bir flubesi de Sincarda
kurulmufl oldu. Nureddin de Rakka, Nusaybin, Harran ve Haburu ald. II. Seyfeddin Gazi, tbisi olduu amcas Nureddinin Hallara karfl dzenledii sefere katlmak zere giderken yolda, onun ldn rendi. Urfa ve Rakka dahil, Nureddin tarafndan alnmfl olan yerlerin tmn tekrar Musula balad. Halep Atabeylii topraklarn ele geiren Salhaddin Eyybye karfl, Zengilere ait topraklar
kendi idaresinde birlefltirmek niyetiyle girdii Kurn- Hama ve Cibb el-Trkmn
savafllarnda yenildi (1175- 1176). Suriye ve el-Cezire zerindeki hkimiyeti Halife
el-Mustazi tarafndan da onaylanan Selahaddinin stnln kabul etmek zorunda kald. II.Gzi 29 Haziran 1180 tarihinde ld.
zzeddin Mesud
Yerine kardefli zzeddin Mesud atabey oldu. Selahaddin Eyybye eli gnderip,
el-Ceziredeki hakimiyet hakknn tannmasn istedi. Fakat Selahaddin bu yerlerin
Halife tarafndan kendisine verildiini, aabeyine de lene kadar brakldn bildirip isteini reddetti. Bu arada Nureddinin olu smail hastalannca Halepi zzeddin Mesuda vasiyet etti. Musul atabeyi gnderdii kuvvetlerle Halepi teslimi aldktan sonra kendisi de flehre ulaflt (1181). Halife daha nce sylendii gibi, Halepi Selahaddine vermiflti. Fakat o, bu srada Msrda bulunduu iin duruma mdahale edememiflti. Ancak zzeddin Mesud, Halepi elde tutmann gln grerek, aabeyi II. Zenginin teklifini kabul edip, flehri Sincar karfllnda ona brakt. Msrdan dnen Salhaddin ksa zamanda, atabeylie ait Urfa, Hms, Rakka, Suru ve Nusaybini ele geirip ardndan Musulu kuflatt (1182). Bu arada Musula
bal baz beyler de, kendiliklerinden ona tbi oldular. Fakat Musulun ok iyi tahkim edilmifl olmas sebebiyle muhasaray kaldrp ekilmek zorunda kald. Bununla birlikte Selahaddinin Sincar zabt, Musul atabeyliinin gvenlii bakmndan
byk bir darbe oldu. zzeddin Mesud, Artuklu beyleri ve Ahlatflahlarla ittifak yapmaya alflt ise de sonu alamad. Salhaddin, Halifenin takldini verdii midi
ele geirip Artuklular da kendisine tbi kld. Bylece Musul Atabeylii bir nevi
tecrit edilmifl oldu. Yalnz Irak Seluklular adna Atabey Pehlivan ve kardefli Kzl
Arslann, tbileri saydklar Musul atabeylii iin mcadeleye girdii grlyor. Bu
erevede Musula tbi iken Selahaddine ballk bildiren Erbil Beyinin topraklar
yamalanmfl ama nemli bir sonu alnamamflt.
157
Salhaddin 1185te Musulu ikinci kere kuflatt. Fakat mevsimin yaz olmas dolaysyla kan zorluklar, muhasarann kaldrlmasna sebep oldu. Buna ramen zzeddin Mesud, Salhaddine daha fazla karfl koyamayacan anlayarak onunla anlaflma yoluna gitti (1186). Byk Zp Suyunun dousundaki topraklarn Salhaddine brakt. Bu anlaflmann en nemli maddesi, Irakta zaten artk szde kalan
Seluklu hkimiyetinin, hutbe ve paralara Sultan Turulun yerine Selahaddinin
adnn konulmas ile hukuken de sona ermesi idi. Bu anlaflma, Selahaddinin hedeflerinin snrlarn gstermesi bakmndan nemli bir belgedir.
zzeddin Mesud, bu anlaflmadan doan ykmllk gerei, Salhaddin Eyybnin hizmetinde, onun Hallara karfl dzenledii btn savafllara katlmfltr.
Atabey 1193de lnce yerine olu Nureddin Arslanflah geti.
Nureddin Arslanflah ve Musul Atabeyliinin Son Dnemleri

Arslanflah, bafla geer gemez amcas II. Zenginin, Nusaybin evresini zapt etmesi zerine onunla ve onun lmnden sonra yerine geen olu Kutbeddin ile mcadele etti ve Nusaybini geri ald. Fakat Eyyb meliki Adilin yardma gelmesiyle
flehri terk edip Musula dnd (1198). Adilin Mardini kuflatmas zerine Eyyblerin kendileri iin de byk bir tehdit olduunu gren Arslanflah ve Kutbeddin, ArSIRAekildi
SZDE (1199). Bu
tuklulara yardm ettiler. Bunun zerine Eyyb ordusu yenilerek
arada Arslanflahn atabeyi ve Musul valisi olan Kaymazn lm Musulda bir dnm noktas oldu. Atabeylik onun yerine geen Bedreddin Llnn
tahakkm
D fi N E L M
altna dflt. Zengi hanedan mensuplarnn ne kendi aralarndaki, ne de Eyyblerle olan atflmalar bitmedi. Aslnda Musul Atabeylerinin bundan sonraki tarihi,
S O R U
onlar zerinden hkimiyet mcadelesi yapan glerin savafllarndan
ibarettir.
Veraset yoluyla bir nevi saltanata dnfltrlen atabeylik kurumu, buDrnekte
K K A T de grld gibi, adet tarih tekerrr edercesine, onlarn kendi oullarna tayin ettikleri atabeyler
tarafndan ortadan kaldrlyordu.
SIRA SZDE
N N
Arslanflah, Eyyb Melik Adile karfl, Trkiye Seluklu Sultan Gyaseddin Keyhsrev ve sonra zzeddin Keykavusun himayesinde, baz Eyyb
meliklerinin de
AMALARIMIZ
ierisinde bulunduu ittifaklara katld. Bu erevede iki olunu Erbil Beyi Kkbrnn kzlar ile evlendirerek, gl bir mttefike dayanmak istedi. Nitekim KkK Atabeylii
T A P
br de bu yaknl kullanarak Llnn ve Eyyblerin Musul
zerindeki nfuzunu krmak iin mcadele etmifltir.
Arslanflahn yerine geen (1211) II. zzeddin Mesud zamannda artk BedredT E L E Vzehirlenip
ZYON
din Ll herfleye hkim bulunuyordu. Mesudun Ll tarafndan
ldrlmesi zerine, yerine on yaflndaki II. Arslanflah geirildi (1218). Arslanflah ve
Ll, onun atabeyliini tanmayan ve baz yerleri iflgl eden Sincar hkimi III. Zengiyi, Eyyb Melik Eflrefin yardmyla yendiler. Ancak Atabey ayn yl ierisinde lNTERNET
d (1219). Yerine Ll tarafndan yaflndaki kardefli Nasreddin Mahmud getirildi. Sincar hkimi Zengi, Kkbrye dayanarak atabeylik zerinde hak iddiasna
giriflti. Fakat Llnn tm dflmanlarna karfl daimi mttefiki olan Melik Eflref,
1220de Sincar alarak buradaki Zengi hkimiyetine son verdi. Son Musul atabeyi
Mahmud ise 1233te, Bedreddin Ll tarafndan feci flekilde ldrld. Bylece
Zengilerin tarihi bafllad yerde Musulda, tarihe intikl etti.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
158
Byk Seluklu Tarihi
Halep Atabeylii
Nureddin Mahmud
1118de doan Nureddin Mahmud, babas Zengi ile birlikte Cber kalesi kuflatmasnda bulunuyordu. Zenginin burada ldrlmesi zerine, aabeyi Seyfeddin Gzi ile anlaflan Nureddin, Halebe hkim oldu.
Zenginin lmn frsat bilen eski Kont II. Joscelin, Urfay isyan eden Hristiyanlarn yardmlaryla geri ald. Ancak flehirdeki Mslman halk ve muhafzlar i
kaleye ekilip direnmeye devam ettiler. Olay haber alan Nureddin Mahmud sratle Urfaya geldi. Fakat II. Joscelin onun flehre gelmesinden ksa bir sre nce flehri terk etmiflti. fiehir fazla direnmeden teslim oldu. hanet edenler bir daha varlk
gsteremeyecek flekilde cezalandrldlar. syan bastrmak zere Ali Kk idaresinde asker gnderen Seyfeddin Gzi, kendi hkimiyet sahasnda olmasna ramen, Urfann Nureddin tarafndan ele geirilmesine, baflka meflgliyetleri dolaysyla itiraz etmedi.
Atabey Zenginin lmnden faydalanmaya alflan bir baflkas da ner idi. ner,
Zenginin Dmaflk atabeyliinden zapt ettii Baalbek zerine yrd. Necmeddin
Eyybun muhafzlnda bulunan flehir, su sknts sebebiyle gn ierisinde
teslim oldu (Ekim 1146). Bu srada Urfa isyanyla meflgl olan Nureddin Mahmud
bu duruma mdahale edemedi (Nisan 1147).
Nureddin Halepte hkimiyetini kurmaya alflrken, Urfann dflmesi zerine
yola kan ikinci Hal ordusu da, Suriye sahillerine ulaflt. Hallarn niha hedefi Dmaflktan sonra Halep idi. Nureddin ve Seyfeddin Gazi, bunun bilinciyle kuflatma altnda bulunan atabeylie yardm etmek zere, ordularyla Dmaflk nlerine geldiler. Gerekten de bu byk ordunun gelifli etkili oldu. Hal liderleri
arasndaki anlaflmazlklarn da giderilememesi zerine Dmaflk kuflatmas kaldrld. Hallar Kudse ekildiler. Nureddin bundan sonra Musul atabeyinin verdii kuvvetleri de yanna alarak,Vezir ner ile birlikte Hallarn elindeki Arima
kalesini alp ykt.
Halep atabeyi, Seyfeddin Gzinin lm ve yerine dier kardefli Mevddun
gemesi zerine, Musul Atabeyliine yapt mdahaleler ile ona stnln kabul ettirdi. Antakya Hallarna karfl dzenledii aknlardan sonra, Urfa Kontluunun Fratn batsnda kalan topraklarn fethe giriflti. Trkiye Seluklu Sultan I.
Mesud ile birlikte yrtlen harektla Telbaflir, Antep, Raban, Marafl, Dlk gibi
yerler alnarak kontluun tm izleri tarihten silindi (1151).
Blgede Hallara karfl niha zaferi kazanmak, deniz balantlarn da keserek
ve Msr da dahil olmak zere, slm lkelerinde siyas birlik salamaktan geiyordu. Nureddin bu sebeple daha nce de defalarca kuflatt Dmaflk zabt edip btn Suriyeyi idaresi altnda birlefltirdi (1154). Fakat iki blge arasnda bir rekabet
alan olan Gneydouya doru geniflleyen Trkiye Seluklu sultan II. Kl Arslana karfl izledii siyaset pek dostane deildi. Kl Arslann muhaliflerini desteklemek ve topraklarn iflgl etmek suretiyle, onunla mcadele ediyordu. 1157de
ar bir flekilde hastalannca Harran emiri olan kardefli Halepi almaya yeltendi ancak baflarl olamad. 1163de Hrimi kuflatan Nureddin, daha sonra Trablus Kontluuna karfl kt seferde baskna urayarak byk kayplar verdi.
Fatm veziri fiaver grevinden azledilince, Nureddine baz vaadlerde bulunarak yardm istedi. fiavere gereken yardm verildi ise de o sznde durmad. Ayrca Nureddine karfl Hallar ard (1163). Atabey, Hrimi zabt etmek suretiyle
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
Hallarn oraya yardmn engelledi. Sonra da Banyas ald, ancak Msr almak
S O R U
flimdilik mmkn olmad.
Urfa Kontluunun yklmas, btn Suriyenin Nureddin Mahmudun Didaresine
K K A T gemesi ve
Hal topraklarna yaplan aknlarn giderek sklaflmas, Hallar bir kfl kaps olarak
Msr ele geirmek hususunda zorluyordu. Ayn flekilde Irak ve Suriyede birlii salamfl
SIRA SZDE
olan Nureddin de, Msrn fethedilmesi hlinde, adet bir hill ierisine alnacak olan
Hallarn blgeden btnyle temizlenecei dflncesiyle bu konuda ok kararl davranyordu. Bu yzden Hallarla rekabet byk lde Msra doru kaymfl
bulunuyordu.
AMALARIMIZ
N N
Nitekim Hallar 1169da Bilbisi alp Msr iflgl etmek zere harekete getikK baflvurdular.
T A P
lerinde, baflta fiaver olmak zere, ileri gelenler yine Nureddine
Atabey, Selahaddinin amcas fiirkh idaresinde 7.000 kiflilik bir ordu gnderdi (1169).
Vezirlie tayin edilen fiirkh lnce, yerine Selahaddin atand. Bir sre sonra NuT E L E VBylece
Z Y O N Msr da
reddinin emriyle Msrda Abbas Halifesi adna hutbe okutuldu.
Halep Atabeylii topraklarna katlmfl oldu (1171). Fatm Halifelii ykld. Nuredin Mahmud iin Msr da kendisine balandktan sonra artk byk hedefine varmak bakmndan hi bir engel kalmamflt. Selahaddin Msrdan, kendisi SuriNTERNET
yeden Hallar kskaca almak zere bir sefere karar verdi. Fakat Selahaddin kendisine verilmifl olan topraklarn geri alnaca korkusuyla, kararlafltrlan yerde
Nureddinle buluflmadan Msra geri dnd. Buna ramen Selahaddini grevinden alnmad.
Trkiye Seluklu sultan II. Kl Arslan ile yaplan antlaflmadan sonra Hallar zerine bir sefer dzenledi. Musul atabeyi II. Seyfeddin Gaziden asker gndermesini isteyen Nureddin, hem Hallar sindirmek, hem de itatsiz davranfllarn grd Salhaddini cezalandrmay plnlyordu. Fakat bu srada hastalanan
Nureddin Mahmud, 15 Mays 1174te ld ve Dmaflkta yaptrmfl olduu medresede gmld.
Melik Salih smail

Nureddin Mahmud lmeden nce onbir yaflndaki olu Salih smaili veliaht iln
etmiflti. smail babasnn lm zerine, merdan Gmfltekin ile birlikte Halebe
geldi. Atabeyin yaflnn kk olmas sebebiyle, mera birbiriyle rekabet etmeye
bafllad. Gmfltekinin melik zerindeki etkisinden rahatsz olan flehir ileri gelenleri Salhaddin Eyybyi davet ettiler. Bunun zerine hemen yola kan Selahaddin Dmaflka geldi ve flehre hkim oldu. Buna ramen hutbeyi hl Melik smail
adna okutuyordu. Bu srada Nureddinin lmn frsat bilen Musul atabeyi Gzi, bamszln iln etmifl ve topraklarn geniflletmeye bafllamflt.
Salhaddin Dmaflk ele geirdikten sonra 28 Kasm 1174te Hms zerine yrd. Hms halk ona bir sre direndi. Salhaddin flehre hkim olmasna ramen i
kaleyi alamad. Burada askerlerinin bir ksmn brakarak 28 Aralkta Hamaya gitti. Buradan Halebe gelen Salhaddin, Hallarn Hms tehdit ettiklerini haber
alnca 2 Ocak 1175te, kuflatmay kaldrarak oraya dnd. kaleyi aldktan sonra
Baalbek seferine kt ve 29 Mart 1175te teslim ald.
Salhaddinin Halep atabeyliine ait olan Dmaflk, Hms, Hama ve Baalbeke
hkim olmas zerine Melik Salih smail, Musul atabeyi II. Seyfeddin Gaziye eli
yollayarak ondan yardm istedi. Gzi, Sincar hkimi olan kardefli madeddin Zengye de askeri ile gelmesini bildirdi. Ancak o, Salhaddinin tarafna getii iin bu
sefere katlmad. Seyfeddin Gzi kardefli Mesudu bir ordu ile Halebe gnderdi.
159
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
160
Takld bir yerin, Halife veya

Sultan tarafndan bir
melike, emire mlk olarak
verildiini bildiren vesika,
bir baflka deyiflle
temliknmedir.
Byk Seluklu Tarihi
Salhaddin Seyfeddine bir eli yollayarak Hms ve Hamay teslim edebileceini

fakat Dmaflkn kendisinde braklmasn istedi. Kuvvetinden emin olan Seyfeddin
Gazi, ondan ald btn yerleri brakarak Msra geri dnmesini istedi. Meselenin
kmaza girmesiyle iki ordu 13 Nisan 1175te Kurn- Hama yaknlarnda savafla
girdi. Salhaddinin galibiyeti zerine Halep ve Musul Atabeyleri mevcut durumu
kabul etmek zorunda kaldlar. Melik Salihe tbi gibi grnen Selahaddin, Halife
tarafndan Suriye ve el-Cezire hkimiyetinin onayland takldi alnca bamszln iln etti. Halepliler geri ekilmesi flart ile onun hkmdarln tanmay kabul
ettiler. Salhaddin 4 Mays 1175te Halep kuflatmasn kaldrarak Hamaya dnd.
Bu antlaflma atabeylie ait topraklar kendi idaresinde birlefltirmek isteyen Seyfeddin Gazinin ordusuyla harekete gemesi zerine bozuldu. Halep kuvvetlerinin de
katld ve 22 Nisan 1176da, Cibb el-Trkmn denilen yerde yaplan savaflta Salhaddin yine galip geldi. Selahaddin bu defa aradaki flehir ve kaleleri alp, Halep
ile Musulun irtibatn tamamen kestikten sonra, 25 Haziranda Halepi tekrar kuflatt. Sonu olarak, iki taraf da ellerindeki yerlerin kendilerinde kalmas flart ile bir
antlaflmaya vardlar.
Halep Atabeyi Melik Salih smail 1181de ld. lmeden nce lkesini Musul
atabeyine brakmflt. zzeddin Mesudun sratle sevk ettii kuvvetler flehri teslim
aldlar. Bylece ksa bir sreliine de olsa Musul atabeylii topraklar tek elde birleflmifl oldu. zzeddin Mesud da nibi Mcahideddin Kaymaz ile beraber Halebe
geldi. fiehirde ok iyi bir flekilde karfllanan Mesud, baz idar dzenlemeler yaptktan sonra Musula dnd. Fakat flehirde meydana gelen baz olaylar zerine, Halebi elinde tutamayacan anlayarak Sincar karfllnda madeddin Zengiye brakt. Selahaddin Mays 1183de Halebi tekrar kuflatt. Selahaddin, Halebi kendisine tbi olan Zengiye de brakmad. Selahaddin ona daha nce Musul Atabeyliinden zabt ettii Sincar verip Halebi teslim ald. Bunun zerine Zengilerin Suriye
hkimiyeti sona erdi (1183).
Musul Atabeyleri, zellikle madeddin Zengi ve Halep atabeyi Nureddin Mahmud zamannda, Hallara kafl verdikleri efsanevi mcadeleler ile slm Dnyasnn midi oldular. Dier yandan Yakndouda saladklar siyas birlik sayesinde,
Hal kalntlarnn temizlenecei mcadele ruhunun temel tafllarn oluflturdular.
Musul Atabeyleri ok youn siyas mcadelelere ramen, imar ve eitime de ok
nem vermifl, saysz medreseler, hatt tp eitiminin verildii ihtisas medreselerinin yannda, bir ok cmi, mescit, kpr ve saraylar infla etmifllerdir. Halep, Musul
ve Urfa gibi nemli ticaret yollarnn kavflanda bulunan Atabeylik, iktisad ve sosyal bakmdan da zengin bir hayat srmfltr.
LDENZLLER/AZERBAYCAN ATABEYLER
(1146-1225)
fiemseddin ldeniz ve Atabeyliin Kuruluflu
ldenizliler, Azerbaycann Arran ve Cibl blgesinin kuzeyini kapsayan Kuzeybat randa hkm srmfl bir atabeyliktir. Hanedann kurucusu fiemseddin ldeniz
aslen Kpak Trklerindendir. lk shibi Seluklu veziri Sumeyremnin lm zerine Irak Seluklu sultan Mahmud, sonra da kardefli Mesudun hizmetine girdi. Zek ve kabiliyeti sayesinde ksa zamanda st dzey mera arasna girdi. Mesud tarafndan len kardefli Sultan Turulun dul efli Mmine Hatun ile evlendirildi. Bylece o, Seluklu flehzdesi Arslanflahn vey babas olurken, bu evlilikten Cihan
Pehlivan ve Kzl Arslan adl iki olu ile bir kz dnyaya geldi. Hanedanla kurulan
bu akrabaln salad imknlar, ldenizoullar hanedannn temelini oluflturdu.

ldeniz 1148 ylnda, Sultan Mesud tarafndan Azerbaycan valiliine tayin edildi. ldenizin vey olu Arslanflah 1154de yanna getirtmesine ramen; 1161e kadar
baflka Seluklu melikleri adna saltanat davasna girmesi, bu srada henz Arslanflahn atabeyi olmadn gstermektedir. Sleymanflah tahttan indirip yerine Arslanflah geirdii bu tarihten itibaren kendisi de atabeg-i azam (En byk atabey)
unvanyla anlmaya bafllamfltr. ldeniz, kendi oullarn da hcib ve emir-i silah
gibi nemli grevlere getirirken, Sultan adna tm gc eline geirmifl bulunuyordu. Atabey ilk zamanlarda Arslanflaha karfl Halifenin de tahrikleri ile karlan taht
kavgalarn bastrmakla meflgl oldu.
Daha sonra bu olaylardan yararlanarak slm lkelerini tahrip eden Grclere
karfl, Arslanflah idaresinde harekete geen Seluklu ordusu byk bir zafer kazand. Ancak bundan byle Irak Seluklularnn en byk amaz olan, gulm merann yanlarnda bulunan melikleri tahta geirmek iin girdikleri mcadeleler srp
gitti. ldeniz bunun yansra Halep Atabeyi Nureddini, Seluklularn tbileri olan
Musul atabeylerini rahat brakmas konusunda uyarmflt. Nitekim onlar da kendilerini Seluklularn tbisi saydklar iin, Halep atabeyine ve Selahaddin Eyybye
karfl ldenizlilerden yardm istemifllerdir. ldeniz 1172 ylnda, Kirman Seluklularnn da, Irak Seluklular adna hutbe okutmasn salad.
mrnn sonlarnda Aniyi iflgl eden Grclere karfl, blgedeki tbi emirlerin katlmyla bir sefer dzenledi. ldeniz, Arslanflahn hastal yznden sonradan katld bu savafltan dndnde, Nahcivanda vebadan ld (1175). Hemedanda kendi yaptrd medresenin yanna gmld. Bu dnemde ldenizin kudreti sayesinde Kirman, Fars, Huzistan, Musul, Meraga hkimleri ile Ahlatflahlarn
Seluklulara tbiyeti devam etti. Adaleti dolaysyla Hristiyan kaynaklarn dahi vgyle sz ettikleri ldeniz, sultann adnn da bulunmas kaydyla para kestiriyor ve
ad sultandan sonra hutbede okunuyordu.
Atabey Cihan Pehlivan

ldenizin lm zerine, Arslanflahn hcibi olan Cihan Pehlivan, Nahivana giderek babasnn yerine geti ve kendisini atabey iln etti. Pehlivan babasnn salnda, Arslanflaha karfl isyan eden mera ile Grclere karfl savaflmfl idi. Babasnn yerine getikten sonra kardefli Kzl Arslan ile birlikte Tebrizi ele geirdi. Oysa Sultan Arslanflah, ldenizin lm zerine artk kendi baflna hkm srmek ve
atabeylerin basksndan kurtulmak istiyordu. Bunun iin ordusuyla Pehlivann
zerine yrd. Fakat bu brada rahatsz olan Arslanflahn hastal arlaflnca,
vey kardefli Pehlivan ile anlaflmak zorunda kald. Ancak ksa bir sre sonra ld
(1177). Pehlivan Arslanflahn yerine onun olu Turulu tahta kard. Turulun
saltanat iddiasyla ayaklanan kardefli Muhammedi yenilgiye uratt. Melike yardm
eden Fars atabeyinin topraklarn da yamalad.
Abbas halifesi el-Mstez Biemrillah 1180 ylnda lnce yerine olu en-Nsr Lidinillah geti. Pehlivan, Halep atabeyi Nureddin Mahmudun lm zerine
kzflan hkimiyet mcadelesinde, Irak ve Suriyenin halife tarafndan Selahaddin
Eyybye verilmesine tepki olarak, bir sre biat etmedi. Zira bu topraklar henz
Seluklulara ait saylyor ve Pehlivan da fiili olarak denetiminde bulunan Seluklularn hukukunu gzetiyordu. Seluklu flehzadelerini taht mcadelelerine teflvik eden Halifelerin bu yolla saltanatlarn glendirmelerini de istemiyordu. Nitekim bu durum Seluklularn hilafet politikasnn srdrlmesinden baflka bir
fley deildi.
161
Hcib hkmdarn bir

bakma evi de saylan
sarayn en st dzey
grevlisi olup, Sultann
hkmet/vezir de dahil,
sarayn dfl ile iliflkilerini
dzenleyen grevlidir. Emir-i
silah ise hkmdarn
silahlarnn bakm,
korunmas ve
taflnmasndan sorumlu olan
silahdarlarn komutan olan
bir saray grevlisidir.
Kle ticareti ile ilgili bir

dete gre, krk kle alan
tacire, stne bir tane de
hediye edilirdi. Derbendden
krk adet kle alan tccara,
promosyon olarak elimsiz
bir ocuk olan ldeniz
verildiinde, onu hi
beenmemiflti. Hatt ldeniz
o kadar kkt ki, yolculuk
boyunca iki kere, gece
uyurken arabadan dflp
kaybolmufltu. Tccar onu
aramaya gerek grmezken,
ldeniz ertesi gn kendi
baflna yaya olarak kafileye
ulaflmay baflarmflt. Bunun
zerine ldenizin zek ve
becerisini farkeden tacir,
Hemedanda onu iyi bir
paraya satmflt. ldenizin
ykselifli ve tarih rolnn de
burada ne karlan
karaktere uygun olduu
grlmektedir.
Irak Seluklular, 1157
ylnda tarih sahnesinden
ekilen Byk Seluklularn
tabi uzants olarak kabul
edilmektedir. Bu yzden
Byk Seluklu sultan
Turul (1040-1063) I. Irak
Seluklu sultan Turul
(1132-1134) II. ve son Irak
Seluklu sultan Turul
(1177-1194) III. olarak
kaydedilmektedirler. Buna
ramen son Seluklu
sultan, Irak ayr bir flube
saylarak, II.Turul olarak da
numaralandrlmaktadr.
162
Byk Seluklu Tarihi
Biat bir hkmdarn veya

halifenin iktidarn kabul ve
tasdik etmek, ona kaytsz
flartsz itat etmeyi taahht
etmektir.
Pehlivan, Byk Seluklu miras zerinde ykselmekte olan Harizmflah Tekifl

ile yakn iliflkiler kurarak, kendisini Eyyblerle olan mcadelelerde douda emniyete almak istiyordu. Pehlivan, Selahaddinin Van Gl evresinde hkm sren
Ahlatflahlar lkesini ele geirmesine mani oldu. Ancak 1185de ikinci defa kuflatt Musulda Seluklular adna okunmakta olan hutbenin kaldrlmasn engelleyemedi. Bylece Irak, Seluklu egemenliinden kmfl oldu.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Atabeylerin de
Seluklu
SIRA
SZDE sultanlar gibi Abbas Halifeleri adna hutbe okutmalarnn, genel
anlamda biat etmelerinin nedeni sizce nedir?
D fi N E L M
Pehlivan,
Salhaddinin Kazvin ve Bistam blgesindeki Batnleri cezalandrmak
iin Seluklu topraklarna girifl izni istemesinin, lkesinin istils iin bir bahane olS O R U savafl hazrlklarna bafllad. Fakat hastalanan Pehlivan Mart
duunu dflnerek
1186da ld. Atabeylii sresince Sultan Turul ve Seluklu Devleti zerinde nfuzunu iyice tahkim eden Pehlivan, Seluklu merasn saf dfl brakarak, onlarn
DKKAT
yerine kendi oullar ve yakn adamlarn tayin etti.
N N
SIRA SZDE
Atabey Kzl
Arslan
Atabey Cihan Pehlivann Kutlu nan, mer, zbek ve Eb Bekr adl drt olu
vard. lmeden
nce onlara, Sultan Turul ve amcalar Kzl Arslana itaat etmeleAMALARIMIZ
rini vasiyet etti. ldenizin Sultan Arslanflaha emir-i silah tayin ettii Kzl Arslan,
btn savafllarda babasnn ve sultann yannda yer almflt. Pehlivan ld srada ise, onun
tayin edildii Azerbaycan valilii grevinde bulunuyordu.
K tarafndan
T A P
Bu arada Sultan Turul, Pehlivann lmnn atabeylerin tahakkmnden
kurtulmak iin vesile olacan dflnyordu. Ancak geliflen olaylar onu, Kzl Arslan Hemedana
T E L E V Zdavet
Y O N ederek atabey ilan etmeye mecbur brakt. Bir suikast teflebbsne urayan Kzl Arslann izledii sert politika, Pehlivann oullar ve kars
nan Hatun etrafnda ona karfl bir muhalefetin oluflmasna sebep oldu. Ancak Seluklulara karfl, Halifenin kaytsz flartsz desteini salayan Kzl Arslan, Sultan
N T E Rsren
N E T bir mcadeleye girdi. Hatt bu uurda hi sevmedii hlde,
Turulla uzun
nan Hatunla barflp evlendi. merann bir ksm tarafndan terkedilen Sultan,
hile ile yakalayp oluyla birlikte hapse att (1190). Bir Seluklu melikini sultan ilan
edecekken, Halifenin teflvik ve onayyla Kzl Arslan kendisi tahta oturdu. Ancak
efli nan Hatun kendi oullar yerine, Pehlivann bir cariyeden olan olu Eb
Bekri tutan Kzl Arslana karfl, muhalif emirlerle iflbirlii yapt. Kzl Arslan bir gece adrnda uyurken ldrld (Eyll 1191).
Seluklu sultanlar zerinde tahakkm kuran atabeylerin, her halde hayallerinin son merhalesi olan saltanat bylece Kzl Arslan tarafndan elde edilmifl oldu.
Kzl Arslann saltanatn onaylamas, Halifelerin de Seluklulara karfl takip ettikleri dflmanca siyaseti ve bunun iin neler yapabileceklerini gsteren arpc bir
olaydr. Bununla birlikte Atabeye karfl duyulan nefret yznden hemen sona erdirilen bu giriflim, baflka geliflmelerin de etkisiyle ldenizliler hanedann da sonunu hazrlad.
Atabey Kutlu nan

Kzl Arslann olu olmadndan, Pehlivann olullar onun yerine gemek iin
birbirleriyle kyasya mcadeleye girdiler. Amcas tarafndan himaye edilmifl olan
Eb Bekr, hazineye el koyarak kendisini atabey iln etti. Ancak Kutlu nan ve
Emir Emiran mer hemen onunla mcadeleye girdiler. mer fiirvanflahlardan ve
Grclerden yardm salayp Eb Bekri yendi. Ancak Grclerin yardmyla Genceyi zabtetmesi hayatna mal oldu. Kutlu nan kendisini atabey ilan etti.
te yandan Sultan III. Turul, kzkardefliyle evli bulunduu Trkmen beyi Hasan b. Kfakn yardmyla hapisten kurtuldu. Yeniden Irak Seluklular tahtna
oturabilmek iin mcadeleye giriflti. Kutlu nan ve Eb Bekri yenilgiye uratt
(28 Haziran 1192) ve bu galibiyetle taht elde etti. nan Hatunun teklifi ile onunla evlendi ise de, Kzl Arslann akbetine uramaktan korkarak onu bodurdu. Bu
srada Sultana itaat etmeyi dflnen Kutlu nan, annesi ldrlnce Harizmflah
Tekifli yardma ard. Bu ilk giriflim Tekiflin kardeflinin isyan dolaysyla yarm
kald. Sultan Turul da onlara karfl harekete geerek baz baflarlar kazand. Fakat
bu olaylarn bafl aktrlerinden olan Halife, Seluklu lkesini Tekifle veren bir menflur kard. Atabey Kutlu, buna dayanarak Tekifli bir daha davet etti. Harizmflahn nc kuvvetlerine kumanda eden Kutlu, savafl srasnda gzne ok isabet
eden Sultan Turulu, yakalayp bafln kesmek suretiyle ldrd (Haziran 1194).
Irakda Seluklu hanedan sona ererken, ldenizoullar bamsz olmamakla birlikte artk kendileri adna hkm srmfllerdir.
Fakat Harizmflahlarn bundan sonra daha fazla gleneceinden korkan Nasr lidinillah, bu defa Atabey Kutluu Tekifle karfl kullanmaya bafllad. Nitekim
halifelik kuvvetlerinin destei ile Tekiflin karflsna kan atabey yenilip hayatn kaybetti (1195). Kendisinin Sultan Turula reva grd gibi, bafl kesilerek
ldrld.
Atabey Eb Bekr
Kutlu nan ldkten sonra kardefli Eb Bekr atabey oldu. Bafllangta Tekiflin
lm zerine Harezm kuvvetlerinin Iraktan ekilmesi geici bir rahatlk salad. Eb Bekr bu frsattan yararlanarak sfahan iflgal etti ve lkeyi blfltrd.
Buna gre Hemedan kardefli zbeke Rey ve civar ise ldenizin gulmlarndan
Gkeye verilecekti. Ancak Gke atabeye itaat etmedi. Bu dnemin gl
emirleri bitmek tkenmek bilmeyen bir g savafl verirken, onlarla mcadele
edemeyeceini anlayan Eb Bekr Azerbaycana ekildi. Fakat Kralie Thamara
idaresinde en parlak dnemini yaflayan Grcler de taarruza gemifllerdi. Atabey
bir Grc prensesle evlenip bu akrabalk sayesinde onlarn taflknlklarna geici
olarak son verdi.
Bu srada Emir Gke Rey, Hemedan ve Cibl blgesini ele geirdi. Atabey Eb
Bekr onun zerine Aytomufl komutasnda bir ordu gnderdi. Yaplan savaflta
Gke ldrld (1204) ama bu defa da Aytomuflun tahakkm bafllad. Bu durum daha nce de sylendii gibi, gulm sisteminin bir zaaf olarak srp giden
bir amazd.
Eb Bekrin lkesinin iflleri yerine, iki ve elence ile meflgul olmasndan yararlanan Meraga hkimi Ahmedil Karasungur ile Erbil hkimi Kkbri anlaflarak
onun topraklarn almaya karar verdiler (1206). Meragada buluflan Kkbri ile Karasungur, Tebrize doru ilerlediler. Eb Bekrin Aytomuflla harekete gemesi
zerine Kkbri lkesine dnd. Eb Bekr ve Aytomufl Meragay kuflattlar. aresiz kalan Aleddin kaleyi Eb Bekre teslim etti. Yaplan antlaflma sonucunda
Eb Bekr Uflnu ve Urmiye flehirlerini ona kta olarak verdi ve geri dnd. Karasungur 1208 ylnda, yerine geen olu ise ertesi yl ld. Atabey Eb Bekr sahipsiz
kalan Meragay ve btn topraklarn ele geirerek Ahmedil sllesine son verdi.
Kendisi de bundan sonra ok yaflamad ve 1210da ld.
163
Trk hkmdarna Tanr

tarafndan ynetme yetkisi
olarak bahfledilen kutun kan
yoluyla getiine
inanldndan, Trklerde
hanedan mensuplarnn
kanlarnn dklmesi
yasakt. Kutluun Sultan
Turulu ldrme biimi, bu
anlamda bilinli bir
aflalama hlidir.
164
Byk Seluklu Tarihi
Atabey zbek ve ldenizlilerin Sonu

Eb Bekrden sonra yerine kardefli zbek atabey oldu. zbekin gulm Mengli,
Aytomuflu bertaraf edip onun topraklarna hkim oldu. Ama Mengli daha sonra
atabey zbeke ve Abbas halifesi Nsr Lidinillaha isyan etti. Bunun zerine halife, zbek ve Alamut smailleri reisi Celleddin Nevmslman birleflerek, Kerec
yaknnda onu malup edip ldrdler.
Bu arada zbekin Irak- Acem nabi, hutbeyi Harizmflah Muhammed adna
okutup ona baland. Yakn tarihte Seluklulara karfl, ldenizlileri ve Harizmflahlar kflkrtan Halife, flimdi de Seluklunun varisi olarak hareket eden Harizmflahlara karfl ayn dflmanca siyaseti takip ediyordu. Zira son zamanlarda iyice glendirdii siyas otoritesini bir daha yitirmek istemiyordu. Bu uurda her fleyi mbah
sayan Nasr Lidinillah, zbekin Harizmflaha tbiyet bildiren nibini Batnlere ldrtt. Bunun zerine Irak- Acemi ele geirmek iin zbekin yan sra Fars atabeyi Sad da ordusuyla yola kt. zbek Harizmflah ordusunun yaklaflmas zerine Azerbaycana kat fakat yakalanp hazineleri yamaland. Sonunda Harizmflaha tbi olmay kabul edip lkesine geri gnderildi (1218).
Bu srada Azerbaycan atabeyleri iin Grc saldrlar ve Moollarn nnden
kaan Harizmflahlar nemli sorun oluflturuyordu. Nitekim zbek, Moollardan
kap kendisine snan bir ksm Harizmlileri, Moollarn basks zerine onlara
vermek zorunda kalmflt. Topraklarna saldran bir Grc ordusu ise pusuya dflrlp imha edildi. Grcler intikam hazrl ierisinde iken, Celaleddin Harizmflahn ordusuyla yaklafltn renince zbeke ittifak nerdiler. Ancak Harizmflah onlarn kuvvetlerinin birleflmesine imkn vermedi. Tebrizi kars Melike
Hatunun idaresine brakan zbek Genceye kat. Celleddin flehri ele geirdi
(1225). Hatunu bir miktar asker ile Hoya gnderdi. III.Turulun kz olan Melik Hatun, zbekten bofl dfltn bildirip, bunu ulemya da tastik ettirdikten
sonra Celleddinle evlendi. zbek ayn sene Alncak kalesinde vefat etti. Sar
ve dilsiz olu Kzl Arslan babasnn yerine atabey iln edilmekle birlikte, atabeylik fiilen sona ermifl bulunuyordu. Kzl Arslan 1228 ylnda lnce ldenizliler
hukuken de yklmfl oldu.
ldenizliler ilk atabey dneminde Irak Seluklu sultanlar zerinde ar bir
bask oluflturmufllard. Adlarna para bastran ve hutbe okutan bu atabeyler, fleklen
de olsa Seluklulara bal kalmfllard. Buna karfllk Irak Seluklu sultanlar Halifelerin dflmanlna ramen, Irak, el-Cezire, Azerbaycan, Dou Anadolu, Cibl ve
Kirmanda hkm srmelerini atabeylerin srarl mcadelelerine borludurlar. ldenizliler kurulduklar blge itibariyle, Grclere karfl Mslmanlarn savunmasn
stlenmifl bulunuyorlard. Kuvvetli ve istikrarl dnemlerde, Azerbaycann iktisad, sosyal ve meden hayatnda da nemli roller oynadlar. Nahcivan, Hemedan ve
Tebriz gibi flehirler mimar eserlerle donatlmfl; pek ok ilim ve sanat erbab onlarn himayesini grmfltr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
Sizce ldenizlileri
dier atabeyliklerden farkl klan bir zellikleri var mdr?
SIRA SZDE
SALGURLULAR (1148-1286)
D fi N E L M
Atabey Sungur ve Salgurlularn Kuruluflu

S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Salgurlular rann
S O R U Fars blgesinde, Ouzlarn oklar kolunun Salgur veya Salur
boyuna mensup olan Sungurun kurduu bir atabeyliktir. Salurlardan nemli bir
topluluk 1145 yl civarnda, Ceyhun-Mankflla blgesinden Farsa g etmifllerdi.
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Fars blgesi, bilindii gibi, Turul Bey zamannda Kirman meliki Kavurt tarafndan
fethedilmiflti.
Sungur, Irak Seluklu flehzdelerinden Fars meliki Melikflahn atabeyi idi.
Melikflah, devlet ifllerinden uzak duruyor, halka karfl kt davranyordu. Melikflah bir bahane ile Atabey Sungurun kardeflini ldrnce, byk bir Trkmen
gcne dayanmakta olan Sungur fiirazdan ayrld. Melikflahn geri dnmesi yolunda yapt teklifleri reddedip isyan etti. Melikflah yenilgiye uratp Farstan
ayrlmak zorunda brakt (1148). fiiraz ele geiren Atabey Sungur bylece hanedannn temellerini att.
Fars hkimiyetini kaybeden Melikflah, amcas Sultan Mesuddan salad kuvvetlerle Sungurun zerine yrd ve tekrar yenildi. Bu uurdaki tm giriflimleri
sonusuz kald. Bylece Fars blgesi, tamamen Atabey Sungurun hkimiyetine
girdi (1148). Atabey Sungur, komflusu Kirman Seluklu meliki I. Muhammed ile iyi
iliflkiler ierisinde bulunuyordu. Sungurun Irak Seluklular arasndaki taht mcadelelerine, kendisinden yardm istendii lde karflt anlafllyor. Sungur yannda bulunan Melik Muhammedi Sultan Arslanflaha karfl taht mcadelesi iin, Seluklu meras ile anlaflarak gnderdi. Ancak melik ve tararftarlar ldeniz tarafndan yenilgiye uratldlar. Adaletli, dindar, hayrsever ve mtevaz bir ynetici olan
Sungur, lnce (1161) fiirazda kendi yaptrd Sunguriye medresesine defnedildi.
Atabey Zengi
Sungurun yerine olu kk yaflta olduu iin kardefli Zengi geti. Zengi, Hemedandaki taht kavgalarndan Farsa kaan bir Seluklu melikini yannda alkoydu.
Atabeylerin Seluklu flehzdelerini kendi menfatleri dorultusunda nasl kullandklar, Halifelerin de bu durumdan nasl yararlandklar defalarca ifade edildi. ldenizin himayesinde gl bir Seluklu Devletinin varlndan kayglanan Halife,
veziri vastasyla Fars atabeyi Zengi ile balant kurdu. Yannda bulunan melik
Mahmud adna hutbe okutmasn istedi. Zengi, Halifenin isteini yerine getirmekle birlikte, mttefikleri yenilince bu mcadelede yalnz kald. Irak Seluklu sultan
ve ldenizin davetiyle sfahana gidip Sultan Arslanflaha itatini bildirdi. Bylece
Salgurlu atabeylii 1165 ylnda resmen Irak Seluklularna tbi oldu.
Atabey Zenginin idaresinden hoflnut olmayan Fars ahalisi, Huzistan hkimi
fiumlay davet ettiler. Fars blgesine sefer dzenleyen fiumla, Zengiyi yenerek
Fars blgesine hkim oldu. Fakat o, kt idaresiyle Zengiyi de aratt. Yaptklarndan piflman olan ileri gelenler Zengiyi geri ardlar. Farsa yeniden hkim olan
Zengi, Kirman Seluklu meliki Turulflahn lmnden sonra meydana gelen taht
mcadelelerine karflt ve onun yardmyla II. Turanflah taht ele geirdi. Bu tarihten itibaren Salgurlular, Kirman siyaseti zerinde ve meliklerin tahta geifllerinde
etkili olacaklardr. Bu onlarn bir mddet sonra Kirmanda hkimiyet kurmalarna
zemin hazrlamfltr. Atabey Zengi 1178 senesinde ld.
Atabey Tekle
Zenginin yerine kendisine veliaht tayin ettii olu Tekle geti. Teklenin ilk senelerinde, Azerbaycan atabeyi Cihan Pehlivan, Farsa akn dzenleyerek fiiraz yamalad ve pek ok kifliyi ldrd (1180). Bir sre sonra Tekleye karfl amcasnn
olu Turul, saltanat iddiasnda bulundu ise de, baflarl olamayarak fiebnkre
emirlerine snmak mecburiyetinde kald. Tekle, Turulu affetmekle birlikte o,
babas Zengiden sonra atabeyliin kendi hakk olduunu dflncesiyle savafla devam etti. Sonunda 1181de fiirazda yenildi ve esir alnarak ldrld.
165
166
Byk Seluklu Tarihi
Harizmflahlarn Merv ve Serahs flehirlerini ele geirmeleri zerine bu blgede

yaflayan Ouzlar, Fars ve Kirmana g ettiler. Bunlardan Farsa gelenler, Salgurlularn gl olmas sebebiyle onlara galebe alamadlar; hatt Salgurlularla karflp
kaynafltlar. Ouz istils Kirmanda Seluklu hkimiyetinin sonu oldu. Fars atabeylerinin de buraya sonucu etkileyecek nitelikte bir mdahalesi olamad. Kaynaklarn iyi kiflilik zellikleri ile and Tekle 1198 ylnda vefat etti.
Atabey Sad
Teklenin yerine kardefli Sad geti. Sadn zaman, Salgurlular iin nisbeten rahat
bir dnem oldu. Sadn atabeyliinin ilk yllarnda yaflanan byk ktlk ve veba
salgn byk sosyal ve iktisad skntlara yol at. Bir mddet bunlarn telafisi iin
alflan Atabey Sad, daha sonra topraklarn geniflletmeye bafllad.
Bu srada Kirmana, Ouzlardan sonra Harizmflahlar hkim olmufltu. Fakat
Ouzlar karflklklara sebep oluyorlard. fiebnkre emirleri de zaman zaman hdiselere karflyorlard. fiehre bir ara Ouzlar hkim olduysa da, atabey Sadn kuvvetinden ekinerek, Berdesiri Salgurlu ordusuna teslim ettiler. Bylece Kirmanda
Salgurlu hkimiyeti salanmfl oldu (1204). Sad, Isfahan ve Hemedan da ele geirmek istiyordu. Hazrlklarn tamamlayp Isfahana yrd ve hibir mukavemetle karfllaflmadan flehre girdi. Sadn bu sefer srasnda fiiraz bofl brakmas, ldenizliler ve fiebnkre emrleri iin bulunmaz frsatt. Ayrca sfahan almas dolaysyla cezalandrlmas da gerekmekteydi. Nitekim Atabey zbek fiiraza, fiebnkre emiri Mbriz ise, Kirman zerine baflarsz seferler yaptlar.
Sad, Kirmandaki hkimiyetini kuvvetlendirmek iin sefere kt ve 9 Ocak
1209da Kirmann baflflehri Berdesire girdi. Burada Kavurt Beyin tahtna oturan
Sad, Ouzlar itaat altna almak iin, Bemi kuflatt. Daha sonra Ouzlarla anlaflarak fiiraza dnd. Kirmanda kald befl ay zarfnda blgeyi dzene sokmufl
ve byk ksmn da itaat altna almflt. Fakat daha sonra buray ihmal edince,
1213 senesinde Harizmflahlar, Kirman ele geirdiler ve aknlarn baflkent fiiraza
kadar genifllettiler.
Daha nce de anlatld gibi, ldenizlilerin Harizmflaha ballk bildiren Irak-
Acem valisi, Halifenin dahliyle Btnler tarafndan ldrnce, blgeyi ele geirmek isteyenler arasnda yeni mcadeleler bafllamflt. Bir yandan Atabey Sad, dier yandan Atabey zbek, Irak- Aceme hkim olabilmek iin harekete getiler.
Sad, Harizmflah Muhammedin ordusuyla Rey civarnda karfllaflt. Ancak savaflta
yenilip esir dflt (1217). Harizmflah, Eflkenvan ve stahr flehirlerini kendisine brakmas, lke gelirlerinin te birini kendisine demesi ve adna hutbe okunmas
flartyla Sad affetti. Sad, yannda Harizmli kuvvetlerle fiiraza dndnde, yerine nib olarak brakt olu Eb Bekr, kendisini flehre sokmak istemedii iin
onunla savaflmak zorunda kald. Sad Moollarla youn bir mcadele ierisine giren Harizmflaha balln srdrmek zorunda kalmad. Ancak daha sonra Kirman
ve Irak- Acemi ele geiren Harizmflahn olu Pirflah, mstahkem kaleler dflnda,
fiiraz dahil Fars da iflgl etti. Atabey Sad, Farsa gelen Celaleddin Harizmflaha
ballk arzedince, kaybettii yerleri geri ald. Sad 1226da vefat etti.
Atabey Eb Bekr ve Atabeyliin Sonu

Sadn yerine olu Eb Bekr geti. Eb Bekr, ilk yllarda fiebnkrelerle mcadele ettiyse de baflarl olamad. Celaleddin Harizmflah 1228de, Isfahan nnde Moollarla karfllaflt srada, yannda Atabey Eb Bekr de bulunuyordu. Yenilen Mool ordusunun takibi srasnda bir ksm kuvvetleri baskna urayan atabey fiiraza
dnd. Eb Bekr, yaklaflan Mool tehlikesini bertaraf etmek iin, kardeflini Mool
han gedeye gnderdi ve itaatini bildirdi. gedey bundan memnun olarak Farsn
idaresini ona brakt. Eb Bekr, buna karfllk senelik otuz bin dinar hara verecekti.Atabey, Hrmz adas hkimiyle anlaflarak dzenledii sefer sonunda, Basra
krfezindeki Kays adasna hkim oldu (1229). Basra krfezindeki hkimiyetini,
Arabistan sahillerine kadar geniflletti. Moollara olan vaadlerini yerine getirerek,
dostne mnasebetlerini devam ettirdi. Torunu Abifl Hatunu Hlgnun olu ile
niflanlad. Ancak Moollara denen haralar yznden vergileri artrlan ahali canndan bezmifl durumdayd. Eb Bekr, fiirazda 1260ta ld.
Eb Bekrin yerine olu II. Sad getiyse de on iki gn sonra ld. Onun yerine henz ocuk olduu iin, annesi Bibi Terken Hatunun nibliinde Muhammed getirildi. Terken Hatun, devlet idaresini ele ald ve halkn refahn salamaya, lkeyi karflklklardan korumaya alflt. Muhammedin atabeylii 1262de
lmyle sona erdi.
Muhammedin yerine devlet erkn ve ordunun karar ile Muhammedflah geti.
Muhammedflah, tahta geer gemez Terken Hatunu yok sayarak duruma hkim
oldu. Muhammedflah, Moollarla barfl deil mcadeleyi tercih ediyordu. Bu yzden Hlgunun, huzuruna gelmesi iin yapt davete icabet etmedi. Bu frsat karmayan Terken Hatun, emirlerle birleflerek Muhammedflah yakalatp Hlgunun yanna gnderdi.
Muhammedflahn sekiz ay sren ksa atabeyliinden sonra yerine aabeyi Selukflah geti. Selukflah, tahta geince kendisi iin tehlikeli grd baz devlet
adamlarn ortadan kaldrd. Kudreti dolaysyla siyasette nemli bir rol olan Terken Hatunla evlendi. Ancak Selukflahn Terken Hatunu aflalamas ve sonra ldrtmesi Salgurlu Atabeyliinin yklfln abuklafltrd. Nitekim Selukflah, fiirazdaki Mool komutanlarn da bertaraf edince, Hlgnun gnderdii kuvvetler tarafndan yakalanarak ldrld (1263).
Selukflahn lmnden sonra tahta II. Sadn kz Abifl Hatun geti. Abifl Hatunun atabeyliinin ilk aylarnda, Kad fierefeddin brahim ayakland ise de, isyan
ksa srede bastrld ve taraftarlar datld. Abifl Hatun, daha sonra Hlgunun
yedi yaflndaki olu Meng Timur ile gstermelik olarak evlendirildi. Abifl Hatun,
yaflnn kk olmas dolaysyla idar ifllere karflmyordu. Fars, bir flahne aracl ile Moollar ynetmekteydi. lhanl hkmdar Ahmed Tekdar, Farsn devaml karflklk iinde bulunmas ve blgedeki Mool devlet adamlarnn yetersizlii
sebebiyle, yannda tuttuu Abifl Hatunun fiiraza dnmesine izin verdi (1284). Bir
sre sonra, Moollar tarafndan blgeyi idare etmek iin gnderilen nibin ldrlmesi sebebiyle, Abifl Hatun, hkmdar Argun tarafndan huzura arld. Tebrizde muhakeme edilen Abifl Hatun, Hann gelini olduu iin cezalandrlmad
ama fiiraza dnmesine de izin verilmedi. Nihayet Hatun 1286 senesinde lnce,
Farsta Salgurlu hkimiyeti son buldu ve blge resmen Mool idaresi altna girdi.
Teflkilatta olduu gibi kltr hayatnda da Selulularn mirass olan dier
atabeylikler gibi, Salgurlular da zengin imar faaliyetleriyle Fars donattlar. Moollarn Harezmflahlar ortadan kaldrmas zerine Salgurlular Moollarn idaresini kabul ettiler. Onlarn bu siyaseti blgeyi bir sre daha Moollarn saldrlarndan korudu. Salgurlularn baflflehri fiiraz, Moollarn nnden kaan birok ilim
adam ve edibin sna oldu. Salgurlularn ilim ve sanat hmilii, fiiraz bir kltr merkezi haline getirdi.
167
168
Byk Seluklu Tarihi
zet
N
A M A
N
A M A
Atabeyliklerin sistem ierisindeki yerini tanmlayabilecek

Seluklu sultanlar oullarn (flehzde) eitmeleri
iin bilgi ve tecrbeleri ile temayz etmifl emirleri
grevlendirirlerdi. Bu hocalara atabey denirdi. Atabeyler, melikle birlikte kendilerine verilen ikta
blgelerine gider, onun adna blgeyi idare ederlerdi. Atabeyi olduklar melik adna saltanat davasna girer, kaybetmeleri hlinde bulunduklar blgede, merkezle balarn olabildiince zayflatarak, zamanla kendi hanedanlarn kurarlard. Bu
atabeylikler ne kadar gl olursa olsunlar, niha
olarak Seluklu sultanlarna tbi idiler. Seluklular
zamannda bu flekilde Dmaflk, Musul, Fars ve
Azerbaycan Atabeylikleri kurulmufltur.
Toteginlilerin tarihesi ve tarih nemini aklayabilecek
Suriye meliki Tutuflun, olu Dukaka atabey olarak tayin ettii Trkmen beyi Totegin tarafndan
kurulmufltur. Dukakn da kendi olu Tutufla atabey yapt Totegin, melik ocuk yaflta olduu
iin tm yetkileri elinde toplad. Melikin lm
zerine ynetimi kendisi devrald. Sultan Tapar tarafndan Suriye valilii onaylanan Totegin dneminin en nemli meselesi Hallarla mcadele idi.
Toteginin yerine geen olu Bri de Hallara
karfl mcadeleyi srdrd. Dier taraftan Dmaflkta faaliyetlerini arttran Batnleri fliddetle takibata uratt. Ancak onlar tarafndan urad bir
suikastte hayatn kaybetti. Yerine geen olu smail Hallara karfl baflarl bir flekilde mcadele
etti. Atabeylie ait baz topraklar geri ald. Bir suikaste uradktan sonra takip ettii sert siyaset ve
Dmaflk teslim etmek zere Zengiyi davet etmesi
ldrlmesine sebep oldu. Yerine geen kardefli
Mahmud, Musul atabeyi Zenginin youn basklarna maruz kald. Trablus Kontluu ve Kuds Krallna karfl baflarl savafllar yapt. 1139da kendi
adamlarnca ldrld. Emir nerin tertibi olduu
tahmin edilen bu olaydan sonra, Baalbek valisi
olan kardefli Muhammed atabey iln edildi. Bu dnemde atabeylik, vezirlie getirilen nerin tahakkm altna girdi. Zengi bir kere daha Dmaflk almay denedi ama baflarl olamad. Son atabey Abak
zamannda nerin nfuzu daha da artt. Zenginin
basks neri, Kuds krall ile vergi demek flartyla bir anlaflma yapmak zorunda brakt. Dmaflk,
Zenginin Urfay fethi zerine gelen kinci Hal
ordular tarafndan da kuflatld. Abak, veziri nerin
lmnden sonra Nureddin Mahmuda teslim oldu

(1154). Bylece atabeylik tarihe karflt.
N
A M A
Zengilerin tarihesi ve tarih nemini belirleyebilecek

Melikflahn kumandanlarndan Aksungurun olu olan Zengi, Irak Seluklu sultan Mahmud tarafndan iki oluna atabey ve Musula vali olarak
tayin edilmiflti (1127). Zengi Hallar ile savaflmak
iin Mslmanlar arasnda siyas birlik kurmaya
alflt. Van Gl havzasndan fiehrizora, Irak ve
Suriyenin bir ksmna hkim oldu. Urfay fethedip kontluun Fratn dousundaki topraklarn
fethetti (24 Aralk 1144). 1146da Cber kalesini
kuflatrken kendi klesi tarafndan ldrld. Musul Atabeyliine ait topraklar ikiye blnd.
Musul Kolu: Zenginin byk olu Seyfeddin
Gazi, Musul merkez olmak zere Iraka hkim
oldu. Ksa atabeylik dneminde Nureddinle birlikte Hallarla ve Zenginin lmn frsat bilerek topraklarna saldran Artuklularla mcadele
etti. Seyfeddin Gazi lnce (1149) yerine kardefli Mevdud geti. 20 yllk uzun atabeylik dnemi
babas zamanndan kalan tecrbeli adamlarnn
da sayesinde huzurlu geti. Nureddin Mahmudun Hallara karfl yapt tm savafllara yardm etti. Irak Seluklu sultan Muhammedin Badad kuflatmasna da tbiyet gerei asker gnderdi. Yerine Nureddin Mahmudun da desteiyle
olu II. Seyfeddin Gazi geti (1169). Musula hkim olmak isteyen kardefli II. madeddin Zengiye ise Sincar verildi. Bylece atabeyliin Sincarda da bir flubesi kurulmufl oldu. Seyfeddin
Gazi, Nureddinin lm zerine bir yandan topraklarn geniflletirken, dier yandan Selahaddin
Eyybnin Suriyeyi ele geirmesine karfl mcadele etti. lnce yerine kardefli zzeddin Mesud
atabey oldu (1180). Melik Salihin vasiyeti zerine Halepi topraklarna katt ise de elinde tutamad. Atabeylie ait topraklarn bir ksmn ele
geiren Selahaddine daha fazla direnemeyerek
tbiyet arz etti. Mesudun yerine geen olu Nureddin Arslanflahn dnemi hanedan mensuplar
ve Eyyblerle mcadeleyle geti. 1199da Arslanflahn atabeyi Kaymazn lm zerine Musul valisi olan Ll, tm gc eline geirdi. Arslanflahn 1211de lmnden sonra Ll tarafndan yerine geirilen atabeyler, onun kuklas olmaktan kurtulamadlar. Ll 1220de Sincar alarak Zengilerin buradaki hkimiyetine son verdi.
Erbil beyi Kkbrinin, Musul atabeyliini
N
A M A
Llye ve Eyyblere karfl korumak iin girdii

mcadele de sonusuz kald. Mahmudun da
1233te lmyle, blgenin hkimiyeti Bedreddin Llye intikal etti ve Zengilerin Musul flubesi tarihe karflt.
Halep Kolu: madeddin Zengi lnce oullarndan Nureddin Mahmud, Halep merkez olmak zere Suriyedeki topraklarda hkimiyetini kurdu. Zengiden sonra tekrar Urfaya hkim olan Hallardan
flehri geri ald. Hallara karfl baflarl savafllar yapt. Dmaflk atabeyliine son vererek Suriyeyi kendi idaresi altnda birlefltirdi. Kardefllerinin idaresindeki Musula da stnln kabul ettirdi. Msr
fethetmekle grevlendirdii Salhaddin Eyyub,
Fatm halifeliine son verdi. Nureddin 1174te
lnce yerine olu Melik smail geti. Ancak Musul atabeyliinin mdahalesine ramen Salhaddin Eyyub lkesine hkim oldu. smailin lmyle Zengilerin Halep kolu sona erdi (1181).
ldenizlilerin tarihesi ve tarih nemini aklayabilecek
Kurucusunun adna nisbetle ldenizliler ad verilen atabeylik Azerbaycan/Arran, Cibal ve kuzeybat randa hkm srmfltr. fiemseddin ldeniz aslen Kpak Trklerindendir. Irak Seluklu
sultan Mesud (1136-1152)un hizmetine girdikten sonra, liyakti sayesinde hzla ykseldi ve
Sultan Mesud tarafndan Arran valiliine atand.
1146dan itibaren Seluklulara bal, fakat inisiyatif alabilecek bir yetkinlikle Azerbaycan idare
etti. Bir sre sonra Irak Seluklu tahtnda yaflanan mcadelelerde belirleyici kifli haline geldi.
1161de Arslanflah tahta geirdi. Sultanla birlikte Grclere karfl byk baflarlar kazand. Seluklularn Irak, el-Cezire, Cibl, Azerbaycan, Dou Anadolu ve Kirmanda hkimiyetinin srmesi
konusunda nemli hizmetleri oldu.
lnce yerine byk olu Cihan Pehlivan atabey
oldu (1175). Arslanflah vefat edince yerine olu
Turulu geirdi, Seluklu devletinde babasndan
daha fazla nfuz sahibi oldu. Pehlivan, Halifenin
ve Salhaddin Eyybnin rekabeti karflsnda, Harizmflah Tekiflle dostluk kurdu. Kendisinden sonra yerine kardefli Kzl Arslan geti (1186). Sultan
Turulu hapse atan Kzl Arslan, halifenin teflviki
ile saltanatn iln etti. Fakat bunu hayat ile dedi. Yerine yeeni Kutlu nan geti. Hapisten
kurtulan Sultan III. Turul Kutlu nan malup
ederek Irak Seluklu tahtn tekrar ele geirdi. Fakat atabey, Tekiflten salad yardmla Sultan
Turulu bertaraf etti (1194). Ancak Halifenin tahriki ile bu defa Tekiflle mcadeleye giren Kutlu
nan da ldrld (Mays 1196).
169
Yerine dier kardefli Eb Bekr geti. Meragay

alarak Ahmedil hanedanna son verdi (1211).
Ancak idar yetenekleri kstl olan Eb Bekr zamannda lkesi, Halife-Harizmflahlar-gulm mera ve Grclerin mcadele alanna dnd. Eb
Bekr lnce kardefli zbek atabey oldu. Halife,
Harizmflahlara karfl denge unsuru olarak zbekin tarafnda yer ald. Ona muhaliflerine karfl
ordu bile gnderdi. Atabey buna ramen Harizmflah Muhammede tbi olmak zorunda kald.
Mool istils sebebiyle ortaya kan kriz ve Grc istils karflsnda aciz kald. Topraklar Harizmflah tarafndan iflgl edildi. 1225de lm
zerine sar ve dilsiz olu Kzl Arslan atabey
oldu. Onun 1228de lmesi zerine fiili olarak
kmfl olan atabeylik sona erdi.
N
A M A
Salgurlularn tarihesi ve tarih nemini deerlendirebilecek bilgiler kazanacaksnz

rann Fars blgesinde Ouzlarn ok boyuna
mensup Salgur veya Salur kabilesi tarafndan kurulan bir atabeyliktir. Turul Bey zamannda Seluklularn eline geen Fars, Irak Seluklular zamannda da onlara bal atabeylerin hkimiyetine girdi. Sungur, Fars meliki Melikflahn atabeyiydi. Melikflahn keyf idaresine isyan edip,
1148de Melikflah yendi. fiiraz ele geirerek
atabeyliin temellerini att. Irak Seluklularnn
taht mcadelelerine mdahale etti. Olu Turul
kk olduundan yerine kardefli Zengi geti.
Onun zamannda Salgurlular, Irak Seluklularna
tbi oldular. Tekle zamannda Harezmflahlardan
kaan Ouzlar, Kirman ve Fars istil ettiler. Teklenin kardefli Atabey Sadn ldenizlilerle, Kirmana hkim olduu srada buray istil eden
Ouzlarla mnasebetleri oldu. Harizmflah Muhammede karfl girdii mcadelede yenilip ona
balln bildirdi. Sad n yerine geen olu Eb
Bekr, Moollara karfl Celleddin Harizmflahn
yannda yer ald. Fakat sonra Mool Han gedeye ballk bildirdi. Bu sayede hkimiyetini
Hindistanda Kenbyet ve Arabistan sahillerine
kadar geniflletti. Atabey Muhammedin yaflnn
kk olmas sebebiyle niblii annesi Bibi Terken Hatuna verilmiflti. Atabeyliin bundan sonraki tarihi, Moollara ball srdren Terken
Hatun sayesinde nisbeten huzurlu geti. Mool
idaresine baflkaldran Atabey Selukflah ksa srede bertaraf edildi. Hlagnun gelini olan Abifl
Hatun zamannda, yafl kk olduu iin lkeyi
Mool nibler idare ediyordu. Mool idarecilerinin ldrlmesinden sorumlu tutulan son atabey
Abifl Hatunun merkeze alnmas ve 1286da lm zerine hanedan ortadan kalkt.
170
Byk Seluklu Tarihi
Kendimizi Snayalm
1. Atabeylerle ilgili afladaki ifadelerden hangisi
yanlfltr?
a. Sultanlarn oullarna tayin ettikleri eitmenlere
atabey denirdi.
b. Atabeylere ikta topraklar verilirdi.
c. fiehzde adna okunan hutbede Seluklu sultan
ve Abbas halifesinin ad bulunurdu.
d. lk Atabeylik Dmaflkda kurulan Toteginlilerdi
e. Atabeylikler bamsz devletlerdi.
6. ldenizlilerle ilgili afladaki ifadelerden hangisi

yanlfltr?
a. Byk Seluklu sultanlarnn atabeyleridir.
b. Grclerle mcadele etmifllerdir.
c. Irak Seluklu hanedanna son vermifllerdir.
d. ldenizliler Harizmflahlar tarafndan yklmfltr.
e. Seluklu sultanlarna karfl Halife tarafndan desteklenmifllerdir.
2. Dmaflk Atabeylii ile ilgili afladaki ifadelerden hangisi yanlfltr?

a. Komflular olan Hallarla mcadele etmifllerdir
b. Batnler, Dmaflk Atabeylii topraklarnda faaliyet gstermifllerdir.
c. Antakya-Kuds hattnn Hallarn eline gemesini engellemifllerdir.
d. Totegin zamannda Musul Atabeyliine balanmfllardr.
e. Zaman zaman Hallar ile ittifak ve anlaflmalar
yapmfllardr.
7. Afladaki olaylardan hangisi ldenizliler dneminde

geen bir olaydr?
a. Halife Mfltarflidin ldrlmesi
b. Pehlivann Badad kuflatmas
c. Atabey Kzl Arslann kendisini sultan ilan etmesi
d. Musul Atabeyliinin Irak Seluklularna balanmas
e. Sultan Sancarn Hemedan almas
3. Atabey Zenginin Urfay fethi ile ilgili afladaki

ifadelerden hangisi yanlfltr?
a. Urfa Hal kontluu tamamen ykld.
b. Kontluun Urfa ve Fratn dousundaki topraklar fethedildi.
c. fiehirdeki Hristiyanlara dokunulmad ama Hallar tasfiye edildi.
d. Bu yzden kinci Hal seferi dzenlendi.
e. Urfaya askeri bir vali atand.
4. Nureddin Mahmudun tm icrat dikkate alndnda afladakilerden hangisi onun ulaflt niha hedefi
tanmlar?
a. Urfada kan isyan bastrmas
b. Dimaflk Atabeyliini ortadan kaldrmas
c. Musul Atabeyliine stnlk salamas
d. Irak-Suriye ve Msr kendi idaresi altnda birlefltirmesi
e. Hallara karfl byk baflarlar kazanmas
5. Musul Atabeyliinin yklfl ile ilgili afladaki
ifadelerden hangisi dorudur?
a. Nureddin Mahmud tarafndan ortadan kaldrld.
b. Arslanflahn atabeyi olan Llnn basks neticesinde ykld.
c. Atabeylie Moollar tarafndan son verildi.
d. Selahaddin Eyyb Musulu ele geirince hanedan sona erdi.
e. Nureddin Mahmudun yerine geecek olu bulunmadndan tarihe karflt.
8. kinci Hal seferinin sebebi afladakilerden hangisidir?

a. Kudsn Hallar eline gemesi
b. Abbas halifeliinin Orta Douda hkimiyetini
glendirmesi
c. Suriyede Mslmanlarn tekrar hkimiyet kurmalar
d. madeddin Zenginin lmesi
e. Urfann madeddin Zengi tarafndan fethedilmesi
9. Salgurlular ile ilgili afladaki ifadelerden hangisi
yanlfltr?
a. Farsta hkm srmfl bir atabeyliktir
b. Ouzlarn Salur boyuna mensuplardr
c. Byk Seluklu Devletine tbi olmufllardr
d. Bir dnem Harizmflahlara balanmfllardr
e. Moollar tarafndan yklmfllardr
10. Atabeyliklerle ilgili efllefltirmelerden hangisi dorudur?
a. Salgurlular -Azerbaycan
b. ldenizliler -Fars
c. Zengiler- Msr
d. Toteginliler -Irak
e. Zengiler -Irak ve Suriye
171

1. e
2. d
3. a
4. d
5. b
6. a
7. c
8. e
9. c
10. e
Cevabnz doru deilse Girifl konusunu yeniden gzden geiriniz

Cevabnz doru deilse Toteginliler konusunu yeniden gzden geiriniz
Cevabnz doru deilse Zengiler konusunu
yeniden gzden geiriniz
Cevabnz doru deilse ldenizliler konusunu yeniden gzden geiriniz
Cevabnz doru deilse ldenizliler konusunu yeniden gzden geiriniz
Cevabnz doru deilse Salgurlular konusunu yeniden gzden geiriniz
Cevabnz doru deil ise Girifl konusunu yeniden gzden geiriniz
Sra Sizde 3
Snn slm Dnyasnda siyas gcn meflruiyetinin,
yani yasallnn kayna, bu alanda otorite olarak kabul edilen Abbas Halifesinin verdii onayd. Bu tasdikin bafllca gstergesi, talepte bulunan sultan/emir/melik vb. iin Badad ve evresinde hutbe okutulmasdr. Bu yzden atabeyler de sultanlar gibi, hiyerarflide
sultandan sonra olmak flartyla, siyas mevkilerinin tasdiki anlamna gelen bu kuraln yerine gelmesini talep
etmifllerdir.
Sra Sizde 4
ldenizlileri dier atabeyliklerden ayran en nemli fark,
meliklerin deil, Sultanlarn atabeyleri olmalardr. Totegin Melik Dukakn, Zengi Melik Alp Arslann, Sungur Fars meliki Melikflahn atabeyleri idiler. ldenizliler
ise Irak Seluklu sultanlarnn atabeyleri olup, devletin
bizatihi ierisinde hkm srdler.
Sra Sizde 1
Dmaflk Atabeylii, Hallarn Suriye ve Filistinde kurduklar ve slm dnyasnn kalbine bir haner gibi saplanan devletiklere karfl bir kalkan grevi yapt. Onlarn mcadelesi sayesinde Antakyadan Kudse kadar
uzanan sahann Hallarn elinde birleflmesi engellenmifl oldu. Ayrca Byk Seluklularn halefi olarak yksek bir meden geliflimin de temsilcisi oldular.
Sra Sizde 2
Hallarn Yakndouda bir takm siyas teflekkller kurup yerleflmeleri ve varlklarn srdrme gayretleri,
Mslmanlarla srekli bir mcadeleye sebep olmufltu.
slm Dnyasnn siyas nderleri konumunda olan
Trkler Urfa-Antakya-Kuds hattnn tmyle Hallarn
eline gemesini engelleyen byk baflarlar kazanmfllard. Ancak Urfann fethi ilk kurulan Hal kontluunun yklmas bakmndan her iki tarafta da cidd psikolojik etki yapt. Hristiyanlar telflla yeni bir sefere karken, Trkler artk Hallara karfl psikolojik ve asker
stnl ele geirmifllerdi. Urfann fethi ile cihd meflalesi atefllenmifl oldu.
Alptekin, Coflkun (1978), The Reign of Zangi (521-541

/ 1127-1146), Erzurum.
Alptekin, Coflkun (1985), Dmaflk Atabeglii (Toteginliler), stanbul.
Meril, Erdoan (1992), Salgurlular Doufltan Gnmze Byk slm Tarihi, VIII, stanbul, 19-62.
Meril, Erdoan (1992), ldenizliler Doufltan Gnmze Byk slm Tarihi, VIII, stanbul, 81-110
n Bezer, Glay (2000), ldenizliler, Diyanet slm
Ansiklopedisi, XXII, 82-84.
fieflen, Ramazan (1983), Salhaddin Devrinde Eyybler
Devleti, stanbul.
BYK SELUKLU TARH
Amalarmz
N
N
N
N
N

Seluklu Devlet anlayfl ierisinde hakimiyetin hukuk dayanan analiz
edebilecek,
Metb-tb iliflkilerini aklayabilecek,
Gulm sisteminin Seluklulardaki yeri ve nemini belirleyebilecek,
kt sisteminin Seluklular iin ne ifade ettiini deerlendirebilecek,
Seluklu ordusunun kaynaklarn belirleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Hanedan
Sultan
Metb ve Tb
Melik
Dvn
Gulm
Mr Arazi
kt
Kadil-kudt
Nizmlmlk
Vezaret
indekiler
Byk Seluklu
Tarihi
Byk Seluklu
Devlet Teflkilat
GRfi
HANEDAN VE SULTAN
SARAY TEfiKLATI
MERKEZ (HKMET) TEfiKLATI
EYALET TEfiKLATI
ASKER TEfiKLAT
ADL TEfiKLAT
Byk Seluklu Devlet

Teflkilat
GRfi
Seluklu Devlet Teflkilat Tarihinin Kaynaklar
Seluklu devlet yapsn anlatan, Seluklularla adafl bir eser mevcut olmad gibi, devlet arflivleri de gnmze ulaflmamfltr. Bu nedenle devlet yapsnn baz
ynlerini ve ayrntlarn tespit etmekte glk ekilmektedir. Konu ile ilgili tabiatiyle ilk akla gelen vezir Nizamlmlkn Siyasetnme adl meflhur eseridir. Bu
eser devlet teflkilatn tanmamz konusunda byk bir boflluu doldurmakta ise
de, aslnda yrrlkte olan yapy deil, olmas gerekeni anlatan bir kaynaktr.
nk Siyasetnme Sultan Melikflahn ifllerin dzgn gitmesi ve doru karar verebilmek iin, hkmdarlarn uyguladklar kanun ve adetleri, grlen aksaklklar
ve alnmas gereken tedbirleri ihtiva eden bir eser yazmasn istemesi zerine ortaya kmfltr. Bu nedenle eserden bu zellii gz nnde bulundurularak ve dier
kaynaklardaki bilgilerle karfllafltrlarak faydalanlmaldr.
Siyasetnmeden sonra konu ile ilgili en nemli kaynaklar atama fermanlarndan metin rneklerinin topland mnflet mecmualar ile yazm kurallarn ihtiva
eden infl kitaplardr. Mntecebddin el-Cuveynnin Atebetl-Ketebesi, Leningrad Mnflet Mecmuas, Evol Haydar Bein Mecmaul-nfls ve Nizm-i Arznin ahr Makalesi bunlarn bafllcalardr. Ktiplere klavuzluk etmesi iin hazrlanan bu eserlerden, atama yaplan makamlarn zellikleri, yetkileri vs. hakknda bilgi edinebilmektedir. Dnemin siyas olaylarn anlatan kroniklerden ise,
muhtelif mevkilerdeki devlet adamlar hakknda verilen bilgilerden, onlarn grev
alanlarn belirlemek mmkn olmaktadr. er-Rvendnin Rhatus-Sudru, Sbt
bnl-Cevznin Mirtuz-Zaman, el-Huseynnin Ahbrud-Devletis-Selukiyyesi ve el-Bundrnin Zubdetun-Nusresi bu tr eserlere rnek olarak verilebilir.
Sultann, hanedan yelerinin ve tblerin bastrdklar sikkeler ve yaptrdklar
abideler zerindeki kitabeler ise unvan, lkap ve knyeleri, hakimiyet alanlar,
metbluk-tblik iliflkileri ve iktisad durum hakknda baflvurduumuz en gvenilir kaynaklardr.
Seluklu Devleti ve Komflular

1040 Dandnkan savaflndan sonra resmen kurulup iln edilen Seluklu Devleti
douda Karahanllar, gneyde Gazneliler gibi devrinin byk devletleri ve randa
baz islm hanedanlar ile komflu oldu. Mervdeki kurultayda yaplan ifl blm
174
Byk Seluklu Tarihi
dorultusunda bafllayan fetihlerle ksa zamanda ran, Irak, Suriye, Dou ve Gney
Dou Anadoluda Seluklu hakimiyeti saland. randaki irili ufakl bir ok mahall hanedan veya emirlik de, Turul Bey zamannda devlete tb klnd. Irakta ise
Abbas Devleti/Halifelii bulunmaktayd. Halifenin davetiyle Badada giren Seluklular, buradaki Bveyh tahakkmn sona erdirdiler. Abbas Hilfeti ile iliflkiler, bu vesile ile bafllangta dostane bafllamflsa da hep byle devam etmemifl, zaman zaman gerginlikler ve krizler de ortaya kmfltr.
Byk Seluklu Devletinden ilerleyen zaman iinde drt blgesel Seluklu
hanedan domufltur. Seluklu hanedan yeleri tarafndan ve Byk Seluklulara tb olarak kurulan bu flubeler, kurulufl srasna gre Kirman (1048), Trkiye
(1075), Suriye (1078) ve Irak Seluklu (1119)lardr. Bunlardan Trkiye Seluklular bamsz olarak kurulmufl, dierleri Byk Seluklu Devletine sonuna kadar
tb kalmfllardr.
XII. yzyln bafllarnda, Suriye ve Irak Seluklularnn topraklar zerinde merkez otoritenin zayflamasna paralel olarak atabeglik ad verilen baz hanedanlar
ortaya kt. Bunlarn bafllcalar Togteginliler (Suriye), Zengler (Cezre ve Suriye),
ldenizliler (zerbaycan), Salgurlular (Fars)dr.
Seluklularn mcadele ettii gayrimslim gler ise Anadoluda Bizans, Kafkasyada Grcler, Dou Anadoluda Ermeniler ve Trkistanda Karahtaylardr.
Hanedan, Gulm ve kt Sistemi

Byk Seluklu Devleti ve dier flubelerde de, devlet teflkilatnn temelinde ana
unsurun bulunduu grlr. Bunlar tarih boyunca yaygn bir ynetim tarz olan
monarflinin tepesindeki hanedan ile btn devlet mekanizmasnn kaynan teflkil eden gulm ve ikt sistemidir. Aslnda bu temel unsur baz farkllklar olmakla birlikte genellikle Ortaa slam devletlerinin hepsinde mevcuttur. Bunlarn
nemi ve zellikleri bilinmeden devlet yapsn anlamak mmkn deildir.
Toplum tarafndan kabul grmfl, meflr kabul edilmifl hanedan, devlet baflkan sultann ve mstakbel sultan adaylar olan, eyalet yneticisi flehzadelerin
kaynan oluflturur. Hanedann bu zellii onu tartflmasz ve alternatifsiz klar.
Ancak bununla birlikte hanedan yeleriyle snrl olsa da, len sultann yerine
SIRA SZDEbelirsizlii, saysz flehzade isyann ve iktidar mcadelesini
kimin geleceinin
krklemifltir.
Ortaa slam devletlerinde yaygn olarak uygulanan ve kle temini ile esir alD fi N E L M
ma yoluyla oluflturulan gulm sisteminin Seluklulara Gaznelilerden intikal ettii
anlafllmaktadr. Bu sistem saraya, merkez ve eyalet brokrasisine, orduya eitimli
S O R U yetifltirmekte idi.
ve nitelikli personel
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Kurulufl aflamasnda
D K K A T ve ilk dnemlerde Bozkrl-Trk hviyeti ar basan Seluklu Devleti, daha ziyade Trkmenlere dayanmakta idi. Yani devlet bir anlamda boylar birliinden
olufluyordu. Ancak Trkmenlerin devlet nezdinde dorudan deil de, beyleri vastasyla
SIRA SZDE
temsil edilmesi, devlete sunduklar byk hizmetlerin yansra beylere, temsil ettikleri g
orannda devleti sarsmak imkn da veriyordu. Seluklu sultanlarnn zaman ierisinde,
devletin kuruluflunda
kendileri kadar hizmet etmifl boy beyleri yerine gulam unsurlar terAMALARIMIZ
cih etmelerinin bafllca sebeplerinden biri budur.
N N
Mir arazi mlkiyet hakk

devlete, yani hazineye ait
AMALARIMIZ
olan topraklara denir. Bu
topraklarn iflletme hakk
geici tapu ile reayaya
verilirdi. kta ise bu flekilde
K T topran
A P gelirlerinin
iflletilen
bir ksmnn maafl karfll
olarak devlet grevlilerine
tahsis edilmesidir.
K farkllklarla
T A P
Keza baz
Ortaa slam devletlerinde de uygulanan ikt sistemi,
Seluklu devlet teflkiltnn temel tafllarndandr. Devlet mlkiyetinin esas alnd
toprak sisteminin (mr arazi) bir sonucu olan ikt, maliyenin uygulad gelir
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
9. nite - Byk Seluklu Devlet Teflkilat
vergisi toplama usul yannda, taflra (eyalet ve vilayet) ynetimi ve savafl zaman
asker toplamay birlikte salayan kapsaml bir sistemdir.
Hkmdar, saray, hkmet (brokrasi), taflra ynetimi, maliye, vergi ve ordu
gibi devletin btn organlarna kaynaklk ve nfuz etmesi, bu messesenin
devlet yapsndaki nemini fazlasyla ortaya koymaktadr.
HANEDAN VE SULTAN
Hakimiyetin Hukuk Dayana (Meflriyet)
slm ncesi Trklerde hkmdarlk yetki ve gcnn veya siyas iktidarn (kut)
Tanr tarafndan verildiine (karizmatik hakimiyet); yani hkmranln ilhi bir
kaynaa dayandna inanlmaktayd. Nitekim Benim hkmdar olmam Tanr tarafndan kararlafltrld, Tanr istedii iin, kutum olduu iin kagan oldum
gibi birok ifadeye Hun ve Gktrk kaynaklarnda da rastlanmaktadr.
Bu anlayfln slmiyeti kabul ettikten sonra da devam ettii grlr. Seluklularn adafl olan Karahanl lkesinde yazlan Kutadgu Biligde Bey! Bu makama
sen kendi gcn ve istein ile gelmedin; onu sana Tanr verdi... Hkmdarlar iktidar Tanrdan alrlar. sz, bunu ak bir flekilde gsterir (Kafesolu, 1984).
Sultan Alp Arslan ve Melikflahn veziri Nizamlmlk ise, Allahn her asr halktan
birini setiini, onu padiflahlara layk vasflarla sslediini, insanlarn onun adaletinden nasiplensinler, gvende olsunlar ve bylece devletin bki olmasn dilesinler diye, dnya iflleri ve huzuru temin etmesi iin onu grevlendirdiini belirtir (Nizml-Mlk, 1982).
Ayrca devleti kuran veya baflna geen hkmdarn ancak Tanrnn gnderdii, kut verdii bir soyun mensubu olmas gerektiine de inanlmaktayd. Bunun iin Trk ve Mool hanedanlar kendilerini hep byle bir soya dayandrmaya ihtiya duymufllardr. Han soyunun ilahi bir ltuftan kaynaklanan karizmatik
gc ve ayrcal vard. Bu inanfln da, yani hkmdarn asil, ilah bir ltufa
mazhar olmufl, meflriyetini kabul ettirmifl bir aile (hanedan) yesi olmas zorunluluunun slamdan sonra da devam ettii grlr. Ancak Trk hkmdarnn
kut sahibi varsaylmas onu hesap sorulamaz-mutlakiyeti ve yar-tanr bir despot
yapmazd. Kut ilah bir ltuf olmakla birlikte, layk olmayandan geri alnacana
da inanlrd. Bu yzden de hkmdar treye bal kalmak ve ona gre hesap
vermek mecburiyetinde idi.
Nitekim Ouz boylarndan kmfl btn hanedanlarda olduu gibi Seluklu
hanedannn da kendilerini destan Ouz Hana dayandrmalar, bu inanfln bir sonucudur. Seluklular 24 Ouz boyundan biri olan Knktan, Osmanllar ise Kaydan geldiklerini kabul ederler.
Seluklu Hanedannn Ortaya kfl

Seluklu devletinin adn ald flahsiyet Temr-yal unvanl Dukakn olu ve
Ouz Yabgusunun sbafls Seluk Beydir. Seluk Bey hakknda bildiklerimiz,
onun bir hanedann oluflmas ile ilgili yukarda zikrettiimiz zellikleri tafldn
gstermektedir. Zira o Ouzlarn Knk boyuna mensuptur, bulunduu ortamda
nemli bir konumdadr. Onun baz sebeplerle Yabgunun yanndan ayrlarak
Cende gtn, orada Mslman olduunu ve bu yeni kimliiyle Ouz Yabgusu ile mcadele ettiini biliyoruz. Btn bu srete onun karizmatik bir flahsiyete
brnd, Ouzlarn onun etrafnda topland grlmektedir.
175
176
Byk Seluklu Tarihi
Sultann Belirlenmesi ve fiehzade syanlar

Hanedan hiyerarflisinde
hakandan sonra gelen
grevlinin unvandr.
Bilindii gibi,
Hz.Muhammedin,
peygamberlik ve Medinede
kurulan devletin baflkan
olmak gibi iki farkl grevi
vard. Onun irtihlinden
sonra yerine geen
halifelerin, doal olarak
peygamberlikle ilgili bir
grev devralmalar sz
konusu deildir. Ancak bir
slm devleti sz konusu
olduuna gre, devlet
baflkanlarnn da slmn
kurallarn en iyi bilen ve
uygulayabilecek niteliklere
sahip kimseler olmalar
gerekirdi. Allahn
Reslnn Halifesi
unvann kullanan drt
halifenin, bu konudaki
yetkinlii, sonradan tm
halifelerin din otorite veya
din grevli olduklar
algsna sebep olmufltur.
Saltanatn karizmatik
kayna gibi, hilafetin Hz.
Muhammedin de mensubu
olduu Kureyfl soyundan
gelmesi gibi flartlara
balanmfl olmas, kuruma
siyas gcnn yannda, din
bir otoritenin kayna olduu
grntsn vermifltir.
Seluk Beyin flahsnda oluflan bu karizma ve kut, vefatndan sonra ailesine intikal
etmifltir. Her ne kadar oullarnn by olan Arslan, yabgu unvanyla ailenin
reisi olmufl ise de, bu genel bir uygulama haline gelememifltir. Vefat eden bey,
yabgu veya sultandan sonra bafla geecek olan flahsn aile (hanedan) yesi olmas aksi dflnlemeyecek, ncelikli bir flarttr. nk iktidarn kayna olan kut
kan yoluyla gemektedir. Ancak hanedann kmaz da iflte burada bafllamaktadr.
Bu durumda hangi hanedan yesinin bafla geeceinin belirlenmesinde bir kural
oluflmamfltr. Seluklu Tarihi boyunca, deiflen flartlara gre, byk oul, en yafll hanedan yesi, tayin edilen veliaht veya flu ya da bu sebeple herhangi bir flehzdenin sultan olduu grlr. Zaman zaman flehzade anneleri veya hanedan dfl
gler de bu konuda etkili olmufllardr. Yani hanedan yesi her flehzade sultan
olabilir. Tabiatyla bu telakki, siyasi tarihte hatr saylr bir yer tutan iktidar mcadelelerini, flehzade isyanlarn da krklemifltir. Bu mcadelenin sonucunu belirleyici unsur ise hep g stnl olmufltur. Hatta istisna da olsa bazen gler denk
olduu zaman, Berkyaruk - Tapar mcadelesinde olduu gibi, lke ikiye blnme
noktasna gelmifltir.
Sultan ve Abbasi Halifesi (ktidar ve Otorite)

slam tarihinde Drt Halife, Emev ve Abbaslerin ilk dnemlerinde halife Hz.
Peygamberin vekili ile devlet baflkan anlamn birlikte taflmaktayd; yani
hem otorite, hem de iktidar (g) sahibiydi. Snn Abbas hilafetini tanmayan
fi Fatmlerde de durum ayn idi. Abbas hilafetinde g zamanla nce emrlmerlara, sonra da Seluklu sultanlarna gemifltir. Ancak bu gcn meflriyetinin dayana yine otorite sahibi olan halife olmufltur. Bununla birlikte gc
elinde tutanlar da zaman zaman otoriteyi diledii gibi ynlendirmek imknna
sahip olmufllardr.
Seluklu sultanlar asndan baktmzda; sultan ne kadar g sahibi olursa
olsun, Snn slam dnyas zerinde meflriyetini kabul ettirmek, dolaysiyle etkili olabilmek iin otorite sahibi olan Abbas halifesinin sultanln onaylamasna ihtiya duymaktayd. Bu durum sultana, hem ierideki rakibi olan flehzadelere, hem de komflu devlet baflkanlarna karfl byk bir imtiyaz salamaktayd.
Ayrca imparatorluun hakim olduu corafyann mslman halk, zamanla saylar artsa da Trkmenlerden ibaret deildi. ounluu oluflturan birok farkl
etnik topluluk vard. zellikle bunlarn devlete itatinin salanmas konusunda
gelenee gre, halifenin sultan tanmasnn etkisi olduunu syleyebiliriz. Halife bu iradesini Badat ve civarnda okunan hutbelerde sultann adn zikrettirerek gstermekteydi.
Metb Devlet ve Tbleri

Devrin vassallk anlayfl
erevesinde, kendisine
bal olunan/olunmak
zorunda kalnan otoriteye
metb denir
Tbi, hutbe okutmak, para
kestirmek, vergi ve asker
vermek gibi flartlar yerine
getirerek, kendisinin
zerinde bir otoriteye
balanan/balanmak
zorunda kalan kifli veya
kuruma denir.
Tarihilerin Byk sfatn vererek dierlerinden ayrdetttikleri Seluklu Devleti

veya dier bir ifadeyle Seluklu mparatorluu metb, yani tb olunan devlet konumundadr. O Seluklu ailesinin kurduu ilk ve sonra kurulan blgesel Seluklu
flubelerinin de doduu devlettir. Seluklu Devletinin tb (vassal)leri hakknda
hanedan yelerinin kurduklar Seluklu meliklikleri, dier Trk devletleri, Trk olmayan Mslman devletler fleklinde bir derecelendirme yaplyor ise de, tblie
esas olan sadkat ve gvenilirlik asndan bakldnda bu tasnif kat zerinde
kalmaktadr. nk flehzadeler her ne kadar sultann oullar veya kardeflleri ise-
ler de, ayn zamanda rakipleridir. Tabiat gerei tblikte sadkat ve sre dzensizdir. Ayn flekilde ykmllklerde de bir standart yoktur. Tb olufl flekline, yani
kan dklmeden kendi rzasyla veya kl zoruyla olmasna gre ykmllklerin
veya yaptrmlarn belirlendii anlafllmaktadr.
Tbliin en baflta gelen ve en yaygn olan gstergesi, blgesinde okunan hutbelerde ve daha sonra eer bastrma hakk tannmfl ise sikkelerinde (maden para) metbnun adnn zikredilmesidir. Ancak siyas tarih bilgilerimize gre, tb olduunu bildiimiz baz hkmdarlarn bastrdklar sikkelerde metbnun adna
rastlanmaz. Dier tblik ykmllklerini, vergi deme, istendiinde asker gnderme, ocuklarndan bir veya birkan metbnun sarayna rehin gnderme fleklinde sralayabiliriz.
Byk Seluklu Devletinin bnyesinden drt mahall Seluklu flubesi daha
domufltur. Bunlar Seluklu hanedan yelerinin Sultan tarafndan atanmas suretiyle, Byk Seluklulara tb olarak kurduklar Kirman, Suriye ve Irak Seluklulardr. Trkiye Seluklular bamsz olarak kurulmufl, dierleri Byk Seluklu
Devleti yklncaya kadar ona tb olmaya devam etmifllerdir.
Mslman Trk devletlerinden Karahanllar ve Gazneliler zaman zaman Seluklulara tb olmak zorunda kalmfllardr. Bu tblik dnemleri siyas tarih bilgilerinden ve bastrdklar sikkelerden takip edebilmektedir. Hrizmflahlar ise Hrizme gnderilen valilerin zamanla elde ettikleri imtiyazlarla tb hkmdar konumuna ykselmeleriyle ortaya kmfltr. Hrizmflah Atsz, Sultan Sancara karfl birka defa isyan etmifl, sonra yeniden tb olmak zorunda kalmflt. Harizmflahlar ancak Irak Seluklularnn yklmas zerine bamsz olabilmifllerdir.
XII. yzyln ilk yarsnda, Suriye ve Irak Seluklularnn topraklar zerinde
merkez otoritenin zayflamasna paralel olarak ortaya kan atabeglikleri de tblere dahil edebiliriz. Ancak bunlar, dnemin flartlarna gre bazen dorudan Byk Seluklulara deil, onun blgedeki tb uzants olan Irak Seluklularna tb
olmufllardr. Bunlarn bafllcalar Togteginliler/Briler (Dimaflk), Zengler (Cezre
ve Suriye), ldenizliler (zerbaycan), Salgurlular (Fars)dr.
Yine Byk Seluklu Devletinin gl olduu dnemlerde gayri Trk mahall
hanedanlar da zaman zaman onlara tb olmufllardr. Cibal ve Yezdde Kkyler,
Sistanda Nmrz Melikleri, Taberistan ve Crcn (Grgn)da Ziyrler, yine Taberistan ve Glnda Bvendler, Kirmanflah ve civar ile Luristanda Annzler, zerbaycanda Ravvdler, Irak, Cezre ve Kuzey Suriyede Ukayller ve Diyarbekir ve
evresinde Mervnleri bu gruba rnek olarak verebiliriz.
Sultan ve Saltanat Sembolleri

Sultana mahsus olan herfley zamanla doal olarak onun sembol haline gelmifltir.
Bunlardan tac ve taht sadece ona ait olan almetlerdir. kinci grup semboller ise
tbler veya dier devlet adamlar tarafndan da kullanlmfllardr. Ancak sultana
mahsus olanlar dierlerinden daha yksek, daha grkemli ve farkldr. Bunlar unvan-lkab-knye, hutbede adn zikrettirme, sikke bastrma, nevbet vurdurma, tura ve tevk, ok-yay, sancak, ota ve saray, traz-hilat, yzk, kl, kemer, etr, fliye vs.dir. Bunlardan nemli ve zellii olanlar tanyalm:
Unvan-lkab-knye: Unvan hkmdarn konumunu ifade eden ve isminin
baflna getirilen sfat veya sfat tamlamasdr. Seluklu liderleri nceleri bey, yabgu
ve emir unvanlarn kullanmfllar; ilk hkmdar Turul Bey ise hutbelerde 1038den
itibaren es-sultnul-muazzam, sikkelerde ise 1043/4te es-sultn ve 1046/7den
bafllayarak es-sultnul-muazzam unvann kullanmfltr. nceleri baz devlet
177
178
Byk Seluklu Tarihi
adamlar tarafndan dzensiz olarak kullanlan bu unvan, Seluklular ilk defa resm ve daim hkmdar unvan haline getirmifllerdir. Bazen es-sultnul-azam unvan da kullanlmfltr. Ayrca ilave olarak flhenflhul-ecell, melikflark vel-arb,
melikl-slm veya rknl-slm gibi unvanlara da rastlanmaktadr. fiehzadeler
ise eyaletlere vali olarak melik unvan ile gnderilmekteydi. Kirman Seluklu hkmdarlarnn bastrdklar sikkelerde melik, Suriye Seluklularndan Tutuflun sultan, oullarnn melik, Irak ve Trkiye Seluklularnn ise sultan unvann kullandklar bilinmektedir.
En basit ifadesiyle ....+d-dn veya ...+d-devle formlarndaki sfat tamlamalarna lkab denmektedir ve her hkmdarn kendine mahsus lkab vardr. Mesel
Turul Beyin lkab Rknd-dn, Alp Arslann Adudd-devle, Melikflahn Muzzd-dndir.
Knye ise eski bir Arap geleneinin slm dnyasnda yaygnlaflmasyla Seluklulara intikal etmifltir. Eb (babas)+... formundaki isim tamlamasndan ibarettir. Turul Beyin knyesi Eb Tlib, Alp Arslann Eb fic ve Melikflahn
Ebul-Feth idi.
Hutbe: slam dininde Cuma ve bayram namazlarnn bir rkn olan hutbe zamanla, otoritenin, siyas iktidarn sembol haline de gelmifltir. nk hutbe iktidarn kendini ifade edebilecei ve toplumla iliflki kurabilecei ok cazip ve doal bir
ortamdr. Bu imkan ve frsat halifeler ve hkmdarlar deerlendirmifltir.
Hutbede konumuz asndan farkl uygulamalar grlr: 1) Sultanln ilan
eden bir flehzadenin ilk yapaca ifl, Cuma hutbelerinde halifeninkinden sonra kendi adn unvanyla birlikte okutturma, bylece sultanln halka ilan etme. 2) Halife sultanln ilan eden bir flehzadenin tannma talebini kabul ettii takdirde, Badat ve civarnda okunan hutbelerde kendi adndan sonra bu yeni sultann adn da
okutturmas. 3) Tb hkmdarlarn ise kendi adlarn ancak halifenin ve metb sultann adndan sonra okutturmas. 4) Baz sultanlarn veliaht ilan ettikleri flehzadelerinin adn da hutbelerde okutturmas. Bylece onun toplum tatafndan kabullenilmesini salayarak doabilecek muhtemel siyas kriz nlenmek isteniyordu.
Sikke: Sikkenin (maden para) asl fonksiyonu bilindii zere bir alfl-verifl arac olmasdr. ncelikle pek tabii sikkeler tedavldeki para arzn, maden bolluunu, lkenin iktisad durumunu tespit etmemizi salarlar. Ancak hutbe gibi, hatta
hutbeden daha yaygn olarak mslim, gayrimslim herkesin cebine kadar ulaflabilen bir iktisad ara olduu iin, sikke de siyas iktidarlarn vazgeilmez bir gstergesi haline gelmifltir. Bugnk gibi tek merkezde deil, hemen hemen her flehirde
altn (dinar), gmfl (dirhem) veya bakr (fels) sikke bastrlmaktayd. zerinde
bastrann isim, unvan, lkab ve knyesi, darp yerinin ad, tarihi ile baz din ibareler ve ok-yay, kl gibi semboller yer almaktayd. Dolaysyle bu tr bilgilerin en
nemli ve gvenilir kaynan olufltururlar. Yine sikkelerden metb sultann hakimiyet alann, hanedan yeleri arasndaki hiyerarfliyi, metb-tb iliflkilerini, darbedilen flehrin tarihini tespit edebiliriz.
Resim 9.1
Mu zzd-Devle [Arslan] Yabgunun 1025 ylnda
Kermnede bastrd, yay, ok-yay ve kl figrl ilk
Seluklu sikkesi
Kaynak: B. D. Konev, Monety Musy Iabgu, Syna
Seldzhuka (O Rannikh Etapakh Seldzhukidskovo
Chekana), Epigrafika Vostoka, XXVI (2001), s. 34-51).
179
Seluklularn ilk sikkesi 1025 ylnda Nur Kasabas yaknndaki Kermnede baslmfltr. Sikke Karahanl tipinde bir gmfl dirhem olup zerinde Muzzd-devle lkab ile Yabgu unvan, yay ve kl figrleri bulunmaktadr. Sikkeyi yaynlayan
Boris Konev sikkenin Musa Yabguya ait olduunu iddia ediyor ise de, siyas
olaylar, darp yeri ve darp tarihi Arslan Yabguya ait olduunu gstermektedir. Dolaysiyle ilk sikke Dandanakan Zaferinden, yani devletin kuruluflundan on befl yl
nce, Arslan Yabgu tarafndan, damad Karahanl Ali Tegin ile ittifak kurduu dnemde baslmfltr. Turul Beyin ilk sikkesi ise 1037 ylnda Niflaburda bastrd
dinardr. Sultandan baflka dier hanedan yeleri ve baz valiler de kendi blgelerinde sikke bastrmaktaydlar.
Resim 9.2
Sultan Alp Arslann 1063/4 ylnda el-Ahvazda
bastrd, ok ve yay figrl altn dinar: esSultnl-Muazzam fihenflh Melikl-slm Alp
Arslan
Kaynak: Mnzen & Medaillen Deutschland
GmbH, Auction 19, May 16th 2006, lot number
1157.
Tura ve Tevk: Tura Trklerde hkmdarn ve hanedann iflaret ve yazl

sembol anlamna gelen Trke bir kelimedir. Tevk ise Ortaa slam devletlerinde kullanlan bir terim olup, Seluklulara da intikal ederek ferman, tura anlamlarnda kullanlmfl ise de genellikle ksa bir dua kalbna dnflmfltr. Byk Seluklu, Kirman ve Suriye Seluklular sikkelerinde ok ve yay veya sadece yay figrnn tura olarak kullanld grlmektedir. Kaynaklarda itimd alallahn
Turul Bey, Melikflah ve Berkyarukun, yensurullahn Alp Arslann, isteant
billahn Taparn ve tevekkelt alallahn ise Sancarn tevki olduu kaydedilmektedir. Ferman metni yazldktan sonra, st ksmna turann ekildii, onun stne de tevknin yazld anlafllmaktadr. Nitekim ayn gelenek geliflerek Osmanllarda da devam etmifltir. Ok ve yay figrnn yerini, daha sonralar Trkiye Seluklular dneminde es-sultan veya sultan unvan almfltr. Dolaysiyle turada hkmdar ad Seluklu dneminden sonra yer almaya bafllamfltr.
Traz ve Hilat: Hkmdara mahsus, onun isim, unvan, lkab ve knyesinin
flerit halinde yazl olduu, deerli kumafllardan dikilmifl elbiselere traz denmektedir. Sultann onurlandrma, dllendirme, tayin veya baflka vesilelerle devlet baflkanlarna, gelen elilere ve devlet adamlarna gnderdii veya verdii hediyelere
de hilat denmektedir. Bu hediyeler baflta kyafet olmak zere, para, kl, kemer,
at, eyer takm, ks veya gulmlardan oluflmaktayd.
Nevbet: Nevbet takmnn sultann saray veya otann nnde befl namaz vakti nevbet vurmas, sultanln flanndand ve bu eski Trk devletlerinden beri uygulanan bir gelenekti. Nevbetin vurulmas sultann hayatta ve devletin baflnda olduunun ilan anlamna geliyordu. Nevbet takmna nevbetiyye, bu messeseye
nevbet-hne veya tabl-hne denilmekteydi. Sultan izin verdii takdirde tbler ise
vakit nevbet vurdurabilirlerdi.
180
Byk Seluklu Tarihi
Resim 9.3
Yafll bir kadnn
arzhal sunduu
Sultan Sancara
etrdr etr
tutarken
Kaynak: Nizm-i
Arznin
Mahzen-i Esrr
adl eserinin XVI.
yzyl Safev
dneminde
yazlmfl bir
kopyasndan.
Kyafetler Safev
dnemine aittir.
etr mzrak gibi uzun bir sapn ucunda, genellikle siyah renkli deerli bir kumafltan yaplmfl kk flemsiyedir. Orta Douda ok eski bir gelenek olan etri
sultan ve meliklerin seferlerde, alaylarda at zerindeyken, arkasnda bulunan atl bir gulm (etrdr) tarafndan bafllar zerinde tutulurdu. Baz Seluklu etrlerinin zerinde ok-yay sembolnn bulunduu da bilinmektedir. zellikle savafl
meydannda sultann hayatta olduu ve bulunduu yer etrden anlaflld iin
byk nem taflrd.
fliye aslnda sultann eyerinin rts ise de, kaynaklarda onun sembolik anlamnn daha ne kt grlmektedir. Nitekim fliye, rikbdr tarafndan merasimlerde atyla giden sultann nnde, yukar kaldrlp saa sola evrilerek taflnrd. Keza tbler sultana sadkatlerini gstermek iin, fliyeyi omuzlarnda taflyarak yine sultann yannda veya nnde yrrlerdi.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Saltanat sembolleri
ne ifade eder?
SIRA SZDE
SARAY VE TEfiKLATI
D fi N E L M
Saraylarn bilindii
gibi iki yn vardr. Sultan ailesi ve hizmetkrlaryla harem ksmnda zel hayatn devam ettirir. Sultann nikahl efli hatun veya hatunlar, kk
S O R U ve bunlara hizmet eden hce saray (hadm aas), cariyeler ve
yafltaki flehzadeler
dye (st annesi) haremin sakinleriydi. Saray ayn zamanda sultann devlet ifllerini
ynettii bir mekndr. Sultan zel ve toplu kabuller yapard. Clus, veliaht tayini,
DKKAT
eli teatileri ve kabulleri, karfllama ve uurlama, matem merasimleri saray hayatnn bilinen faaliyetleridir.
SIRA SZDEzamanna kadar ve daha sonra devletin merkezini Merve taflSultan Melikflah
yan Sultan Sancar zamannda devlet hayatnda Ouz geleneklerinin daha fazla ha-
N N
AMALARIMIZ
K T A P
kim olduu grlr. Eski Trklerde yaygn olan toy ve fllen geleneinin, yani hkmdarn halkn doyurup hoflnut etmesinin hn- yama adyla Seluklularda da
devam ettii, halka sofralar ald grlr. Bununla birlikte Seluklular kurulufltan itibaren birok sebeple kabullenmek zorunda kaldklar gulm sistemine ilave
olarak Melikflah dneminde daha da younlaflarak kendilerini Fars kltrnn etki alan iinde buldular. Nitekim btn Dou slam dnyas, Abbsler, Smnler,
Gazneliler vb. Ssn mparatorluunun miras zerinde kurulmufltu. Bu devletler
onlarn saray detleri, teflrifat uslleri ve brokratik geleneklerinden uzak kalamadlar. Nitekim Seluklular da bu izgiyi devam ettirdi.
Seluklu sultanlarnn, hanm sultanlarn ve melik flehzadelerin bir ok flehirde
saraylar vard. Ayrca seferler srasnda kurulan bir eflit seyyar saray konumundaki ota da bunlara ekleyebiliriz. Byk Seluklularn Niflabur, Rey, Isfahan, Merv
ve Tirmizde, Irak Seluklularnn Hemedan ve Badadda, Kirman Seluklularnn
Berdesirde ve Suriye Seluklularnn ise Halebte saraylarnn bulunduu bilinmektedir. Bunlar saray- saltanat, saray- sultan, drl-memleke, drs-sultan,
drl-emre, kflk veya kasr gibi isimler taflmaktayd.
Sultann yakn hizmetini ve sarayn btn ifllerini gren saray personeli, gulm
sistemiyle eitilen kiflilerden seilmekteydi. Gulmlar genelde satn alma, esir alma, hediye gnderilme vs. yollarla temin edilmekteydiler. Nizmlmlke gre saray iin seilerek satn alnan delikanllar, yedi yllk bir eitimden geirilir ve liykatlerine gre devlet kapsnda greve bafllard. Tafldklar emir unvanndan da
anlafllaca gibi saray grevlileri asker statdeydi, yani kl ehlindendi. Saray
emirlerine gven endiflesi nedeniyle veya gelirini artrarak dllendirmek iin sultan tarafndan mevcut grevine ilave olarak geici veya devaml ikinci bir makamn tevcih edildiine sk sk rastlanr. Bu da saray emiri ve memuriyetler arasnda
geiflgenlik olduunu gstermektedir. Dier bir deyiflle taflnan unvanlarla, yerine
getirilen baz grevler uyuflmamakta veya i ie girmektedir. fiimdi bu saray emirlerinin belli baflllarn tanyalm:
Hcib-i bozorg: Byk hcib veya bafl hcib anlamna gelen muhtelif Farsa ve Arapa tamlamalarla ifade edilen bu grevli saray miriydi. Sultan ile vezir ve dvn- al arasndaki irtibat salard. Unvanndan da anlafllaca gibi
maiyetinde hcibler vard. Hcib-i dergh kabullerde teflrifat dzenlerdi. Hciblere asl grevlerinin dflnda elilik veya ordu komutanl gibi geici grevler de verilmekteydi.
Vekl-i der: Hcibden daha zel bir durumu olan vekl-i der ise az lf apan,
sz ustas, yerine gre konuflmasn bilen, sultann mutlu, mutsuz anlarn bilip ona
gre davranan, sultan ile vezir arasnda araclk eden bir grevliydi.
Emr-i dd (Dd beg): Adalet emiri anlamna gelen emr-i dd, Nizmlmlkn zikrettii emr-i haresin Seluklu uygulamasndaki karflldr ve bu unvan ilk kullanan Byk Seluklu Devletidir. Kirman ve Trkiye Seluklularnda da
mevcuttur. Emr-i ddn asl grevi, daha ok sultana ve devlete karfl, yani siyas
su iflledii iddiasyla cezalandrlan kiflilerin cezalarn infaz etmekti. Yapt ifl dolaysyla nfuz sahibi olduu ve kendisinden korkulduu, saray ve maiyetinin bulunduu, ilave olarak baflka grevler verildii tespit edilmektedir.
stdd-dr: Yine Siysetnmede geen, ama Seluklularda unvan olarak
rastlanmayan vekl-i hssn karflldr. Sarayn mutfak, frn ve ahr gibi btn birimlerinin ihtiyalarn ve saray personelinin maafllarn hazine gelirlerinden ayrlan
bir kaynaktan karfllamak onun greviydi. Yapt harcamalarda yolsuzluklar nlemek iin Hrizmflahlarda olduu gibi dvn- al yelerinin onay gerekiyordu.
181
Gulam esir veya satn alma

yoluyla elde edilen klelerin,
devletin ihtiyac olan asker
ve sivil brokrasi
mensuplarn yetifltirmek
zere eitilip devlet
hizmetine alnd sistemin
addr.
182
Byk Seluklu Tarihi
Emr-i candr: Candr Farsa silah tutan anlamna gelir. Emr-i candr sultann ve sarayn gvenliinden sorumlu hssa askerlerinin baflyd. Sultann kabullerinde daima hazr bulunurlar ve huzura girecekleri kontrol ederlerdi.
Shibl-alem (emr-i alem): Sultann sancandan sorumlu olan, merasimlerde ve savafllarda onu taflyan emirdir.
Emr-i silah (silahdr): Silahhaneden sorumlu, merasimlerde ve tahtta otururken sultann silahn taflyan gulmlarn emiridir.
Emr-i cmedr: Sultann kyafetlerinin korunduu cmehaneden ve sultann
giyim kuflamndan sorumlu olan emirdir. Hilat olarak verilecek veya gnderilecek
elbiseler de cmehanede korunurdu.
Emr-i aflnigr: aflnigr Farsa lezzet tadan anlamndadr. Bu emirin grevi
sultann sofrasn hazrlatmak ve onun yiyecei yemeklerin tadna nceden bakarak zehirlenme ihtimalini nlemekti. Ayrca muhtemelen aflbafl konumunda olan
hnslr unvann taflyan bir grevli daha bulunmaktayd.
fiarabdr (fiarab): Bilumum ieceklerin hazrland ve korunduu flarabhaneden ve sultann meclislerinde sunulan ikilerin kalitesinden ve hazrlanmasndan sorumlu olan emirdir.
Emr-i hur (hur beg, hur slr): Saray ahrnda bulunan atlarn yetifltirilmesi, beslenmesi ve muhafazndan sorumludur.
Emr-i flikr / sayd: Hem spor, hem de bir nevi savafl talimi olan ava kma
iflinden, doanc anlamna gelen bzdr ise av kufllarndan sorumluydu.
Hazinedr (Hzin): Sultann flahs hazinesinden (hazne-i hss) sorumlu ve
sultann izniyle emanet olarak verilen deerli eflyalar, gnderilen hediyeleri muhafaza eden emirdir.
Bunlarn dflnda sultana hofla vakit geirten nedimler ve maskaralar, onun
atnn zengisini tutan rikbdr, yatak ve hallar seren, adrlar kuran ferrfl,
mneccim ve hdimleri de ekleyebiliriz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Saray emirlerinin
genel zellikleri nelerdir?
SIRA SZDE
MERKEZ (HKMET) TEfiKLATI
D fi vezret
N E L M ve brokrasinin teflekklnde de, Ssn brokrasisini taklit
Seluklularda
eden, Fars kkenli gulm vezirlerin hakim olduu Abbas Devleti ile Smn ve
Gazneli izgisi
S O etkili
R U olmufltur. Grev, yetki ve protokol bakmndan bu devletlerin
vezirleri arasnda paralellik grlr. Bunda sz konusu devletlerin Arap, Fars ve
Trk menfleli olmalarna ramen, vezirlerin ayn formasyon ile yetiflmifl Farsllar olDKKAT
malar byk bir rol oynamaktadr.
N N
VezretSIRA SZDE
Vezir sultann menflru (ferman) ile greve bafllar. Yrtme, yasama ve yarg yetkilerii elinde
bulunduran sultann vekili olarak devletin btn ifllerini sevk ve idaAMALARIMIZ
re eder. Belirli konularda ferman karabilir ve yalnz sultana hesap verirdi. Btn
idar organlar ve memurlar ona baldr. Belirli grevlendirmeler dflnda sultann
yannda bulunur,
ve seferlerine katlr. Ordu sevkedebilir, ordunun
K T Aseyahatlerine
P
baflnda komutan olarak sefere kabilirdi. fiahsna bal asker birlikleri de vard.
Devlet btesini dzenler ve mal denetim yapard. Hazine gelirlerinin artmas iin
aba gsterir,
T E L Edevlet
V Z Y O Nadamlarnn servetlerini hakl haksz yere msadereye tabi tutabilir veya para cezas verebilirdi. Memurlar tayin ve azil yetkisi vardr. Ancak btn bunlar yaparken hassas dengeleri de gzetmeli ve sultan rahatsz edecek icNTERNET
raatlardan kanmalyd. Tb hkmdarlarna, devlet memurlarna veya ilim adamlarna hilat giydirip unvan verebilirdi. Dvn- mezlime baflkanlk ederdi.
Byk Seluklu Devletinde 16s Fars, 1i Trk, 1i Fellah ve 5inin menflei bilinmeyen 23 vezir grev yapmfltr. Bunlar genellikle brokraside yetiflen ve toprak
sahibi de olan kiflilerdi. zellikle Nizmlmlk ve soyu bu makamda etkili olmufl
ve 4 olu, 1 yeeni ile 1 torunu vezirlik yapmfltr.
Sultann kabulnde yer per, onun huzurunda dzenlenen rz- brda ve dier trenlerde hazr bulunurdu. Sultann flerefine ziyafet verebilir, av partilerine
katlr, katlamazsa ona vekaleten sahib-i dvn- tura katlrd.
Makamna ve flahsna mahsus unvan ve lkablar taflrd. Hilat-i vezret, mhr,
divit, kl, nevbet, minder de onun sembolleridir. Onun makam ve ikmetghna
drl-vezre, dergh- vezret, saray veya serperde denmektedir. Maiyetinde gulmlarndan seilmifl nib, divitdr ile hcib, stdd-dr ve ferrfl gibi memur
ve hizmetlileri bulunurdu.
Byk Seluklu vezirlerinin muazzam gelirleri vard. Devlet gelirlerinin %10u,
kendisine verilen ikt gelirleri, ganimet pay ve maafl onun gelir kaynaklaryd.
Ancak elde ettikleri servetin nemli bir ksmn kamu yararna kurduklar vakflara
harcadklarn da belirtmeliyiz.
Dvn- Al (Vezret)
Vezirin baflkanlk ettii ve drt dvn reisinin katld byk dvndr. Bu drt dvn tura/ infl, istf, arz ve iflraf dvnlardr. Burada lke ve idar teflkilat ile ilgili genel konular grfllr, karara balanr ve gerekli emirler verilirdi.
Dvn- tura / infl: Trke bir kelime olan tura Trk hkmdarlarn fermanlar ve sikkeleri zerindeki almetiydi. Byk Seluklu ve Kirman Seluklularnda turann ok ve yay veya sadece yay figrnden ibaret olduu bilinmektedir.
Fermanlar zerine bu sembol sultan adna izen ve ayn zamanda bu dvnn reisi olan kifliye de tur veya shib-i dvn- tura / infl denilmekteydi. Tur vezirin nibi idi ve byk bir nfuza sahipti. Yazma sanat anlamna gelen infl ise
slam devletlerinde i ve dfl resm yazflmalar ifade etmekteydi. Bu sanatla uraflan ktiplere Arapa mnfl, Farsa debr denilmektedir. Seluklular bu iki muameleyi bir dvnda birlefltirmifllerdir. slam dnyasnda ktiplere rehberlik etmesi iin
bir ok Arapa ve Farsa yazma uslleri ile ilgili infl kitaplar ve yazflma rneklerinin bulunduu mnfleat mecmualar yazlmfltr. Seluklular zellikle brokrasi zerindeki Fars kltrnn ve dilinin etkisinden, Fars kkenlilerin bu sahadaki
hakimiyetinden korunamadlar ve Farsa resm dil oldu. Ancak Arapa konuflulan
blgelerle ilgili yazflmalar Arapa yaplmaktayd.
Dvn- istf(-y memlik): Bu dvn hazinenin gelir ve giderlerini dzenler,
yllk bteyi hazrlard; yani maliyeden sorumluydu. Vergi toplar, gelirleri artrmak
iin aba gsterir; devlet memurlarna, askerlere, din adamlarna ve seyyidlere maafllarn verirdi. Reisine mstevf veya shib-i dvn- istf denirdi. Kadrosu tecrbeli ktipler ve muhasiplerden meydana gelmekteydi. Eyalet ve vilayetlerdeki maliye flubelerini denetlemek iin niblerini ve memurlarn gnderirdi.
Dvn- arz: Asker saysn belirleme ve toplama, gerekli tehizat temin,
kayt ve kontrol etme, askerlere tahsis edilen iktlarn, maafllarn idaresi, hssa
ordusu askerlerinin bistegn denilen cretlerinin ayda bir denmesi bu dvnn greviydi. Dvn reisine shib-i dvn- arz eyaletlerdeki temsilcilerine
rz denmekteydi.
183
184
Byk Seluklu Tarihi
Dvn- iflrf (- memlik): Devletin ml ifllerinin, gelir ve giderlerinin

kontrol ve denetlenmesi de bu dvnn greviydi. Dvn reisinin tafld unvan
ise Mflrif (-i memlik) veya shib-i dvn- iflraf idi. Eyalet ve vilyetlerde bulunan dvn nibleri vergilerin belirlenen miktarda ve zamannda gelip gelmediini denetlerlerdi.
Dier Dvnlar
Bu drt dvndan baflka dvn- alya bal olmayan dvnlar da vard ve reisleri
bu dvnn toplantlarna katlmyorlard.
Dvn- mezlim: Mezlim zalimin gasbettii veya zulmle alnd iin flikayeti olunan fley anlamna gelen Arapa mazlime kelimesinin ouludur. Daha ok malla ilgili hak ihlalleri, kanunsuz tahsil edilen vergiler, el konulan mallar, gasp veya hrszlkla elde edilen gelirler bu dvnn grev alanna girmektedir. Dier bir ifadeyle bu dvn memurlarn veya askerlerin nfuzlarn ktye
kullanp bask kurarak fazla vergi ald veya mallarn gasbettii sivil halkn hak
arad, adaletin tecelli etmesini umduklar en yksek makamdr. Orta a slam
devletlerinde yaygn olan bu messese Seluklulara da intikal etmifltir. nceleri
haftada iki gn toplanan dvna bizzat sultan baflkanlk etmekte iken, zamanla
bu ykmllklerini vezirlere, eyalet ve vilayetlerde ise meliklere, reislere veya
kadlara brakmfllardr.
Dvn- berd: Orta a slam devletlerinde ve Seluklularda bulunan bu dvn istihbarat ve haberleflmeyi salard. Merkez ile eyalet ve vilyetler, yabanc
devletler arasnda haberleflme ve istihbarat faaliyetlerini bu messese yrtmekteydi. Reisine sahib-i berd, vilyetlerdeki grevlilere ise sahib-i haber denmekteydi. Sultan Alp Arslann Nizmlmlkn tavsiyesine, shib-i haberlerin dostu dflman, dflman dost gsterebilecekleri endiflesiyle karfl karak bu messeseyi kaldrd rivayet edilir. Ancak bu mdahelenin uzun srmedii ve dvnn tekrar kurulduu anlafllmaktadr. Hkmdarlar yneticilerin, ordu ve halkn durumunu,
komflu devletlerdeki geliflmeleri renmek iin her yere tccar, seyyah ve suf vs.
klnda casuslar gndermekteydiler.
Dvn- hss: Bu dvn gelirleri sultana tahsis edilen hss arazilerin sevk ve
idaresi ile meflgul olurdu. Sultan bu arazilerden hanedan yelerine de ikt veya
temlik yoluyla verirdi. Dvn reisine vekl (-i dvn- hss) denmekteydi.
Dvn- evkaf- memlik: Kurulan her vakf mstakildir ve vakfeden kiflinin
belirledii flartlar dorultusunda kadnn vakf hukukuna uygun flekilde dzenledii vakfiyesine bamldr. Normal flartlarda dfl bir mdahele sz konusu olmaz.
Ancak vakf hukukuna aykr uygulamalar, suistimaller, yolsuzluklar ve anlaflmazlklar olduu zaman, flikayet zerine veya teftifl iin dvn- evkaf- memlik devreye girmektedir. Vkfn tayin ettii mtevelllerden kimse kalmazsa, dvn bir
mtevell tayin edebilir. Kadlar da ek grev olarak vakflarn ynetimi ve kontrolyle meflgul olurlar.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Seluklu brokrasisini
SIRA SZDE ksaca tantnz.
EYALET TEfiKLATI
D fi N E L M
Seluklularda
taflrann ynetiminin esasn eyaletler, eyaletleri ise vilayetler oluflturmaktayd. Eyaletlere melik unvanyla flehzadeler veya sipehslar / isfehslr deS O R Nib-i
U
nen komutanlar
eylet unvanyla vali olarak gnderilirdi. Vilayetlere tayin
edilen valiler ise amd, res veya flahne/flhne unvann taflmaktaydlar.
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
kt Sistemi
Eyaletler yani taflra, bir anlamda lkenin zahire ambar, dolaysyle vergi kaynayd. Kylnn ekip bitii, hububat retilen bu topraklardan hem ikt vergisi tahsil
ediliyor, hem de lkenin tahl ihtiyac karfllanyordu. kt aslnda sadece bir vergi
sistemi deildi. Nizmlmlk Orta a slam dnyasnda uygulanmakta olan bu
sistem zerinde baz deifliklikler yapp, idr iktlar asker iktlara dnfltrerek
topraa bal bir ordu sistemi gelifltirmifltir. Daha nce de belirttiimiz gibi Seluklularda (ve daha sonra Osmanllarda) lke topraklar zerinde devlet mlkiyetinin
esas alnd mr araz sistemi uygulanmaktayd. Bu sistemin bir paras olan ikt
ile devlet ok ynl bir kazan elde etmekteydi:
1) Arazi gelir vergisi ekilen mahsuln cinsinden ayn olarak toplanmaktadr.
2) Eyalet ve vilayetlere tayin edilen yneticilerin hizmet bedelleri yerinde temin edilmektedir.
3) Sulh zamannda, tayin edildikleri eyalet, vilyet veya daha kk idar birimler muktalar (ikt sahipleri) tarafndan ynetilmektedir.
4) Ayn zamanda sefer zaman nceden belirlenen miktarda asker toplanarak
orduya katlmas salanmaktadr.
5) Uygulanan bu sistemle vergi tahsili, eyalet ynetimi ve asker temini birlikte
salanmfl, bylece kaynak israf ve gereksiz istihdam nlenmifltir. Eyalet ile
merkez arasnda para transferine gerek kalmamfl ve gelirler kendi blgesinde deerlendirilmifltir.
6) Mukta topran mlkiyetine sahip olmad gibi, topra iflleyen ve vergisini veren kyl zerinde de bir tasarruf hakkna sahip deildir. Ayn flekilde
arazilerden alnacak vergiyi ikt sahibi deil, devlet belirledii ve ikt sahibinin kyl zerinde bir tasarrufu sz konusu olmad iin, sistem feodal
bir karakter taflmaz. Ancak zellikle iktidar mcadeleleri dolaysyle devletin merkezinde istikrarszlk olduu dnemlerde, baz byk ikt sahiplerinin frsat deerlendirip nfuz kazanarak feodal bir yapya brndkleri de
grlr.
7) Eyalet yneticilerine btn eyaletin ikt geliri tevcih edilince idr iktlar
ortaya kmfltr. Yetkilerinin bir ksmn muktaya devreden sultanlar idr
ikty gl emirlerin desteini salamak iin kullanmak istemifller ise de bu
uygulama flahsa bal ordularn geliflmesine ve iktnn babadan oula geen
mlkiyete dnflmesine yol amfltr. Sonra da sultanlar bu emir ve atabeglerin nfuzu altna girmifllerdir.
8) Daha ok rann dousunda, snr boylarnda grlen asker iktlar Sancar
dneminde merkezleflmeye bafllad. Zamanla bu iktlar da babadan oula
intikal etti.
9) Saray emirlerine ve merkez teflkilatndaki brokratlara ek gelir olarak ikt
da verilmifltir. Ancak bunlar ikt blgesinde oturmadklar iin idr iktlardan, askerlere erzak temini iin verilmemesi asndan da asker iktlardan ayrlmaktadr.
10)mr boyu tahsis edilen emlk, babadan oula geen tasarruf hakk veya
para bafl yaplmak suretiyle ortaya kan flahs iktlar da vard.
Eyalet Yneticileri
Melik: Seluklu tahtnn vrisleri olan flehzadeler melik unvanyla, geliri yksek
olan byk eyaletlere vali tayin edilmekteydiler. Ancak flehzadelerin kk yaflta
185
186
Byk Seluklu Tarihi
veya tecrbesiz olmalar nedeniyle, sultan daha nce terbiye ve eitimleri iin tayin ettii gulm kkenli atabegleri de vas olarak flehzade ile birlikte gnderiyordu. Bylece atabeg hem flehzadenin ynetim tecrbesi edinmesini salyor, hem
de onun adna eyaleti ynetiyordu. Bu sebeple sultan, flehzadesini eline teslim
edecei atabegi, gvenilir, liyakatli ve tecrbeli kumandanlardan seerdi. Buna
ramen merkez iktidarn zayflad dnemlerde, XII. yzyln ilk yarsndan itibaren bu atabeglerin ou nfuz kazanp fiilen ynetimi ele geirdiler; bylece atabeglik ad verilen hanedanlar ortaya kt.
Meliklerin de saraylar ve vezirleri vard. Seluklu meliklerinin tayin edildikleri
eyaletlerde sultann yetkilerini kulland, verdikleri emirlerin ise sultannkilere eflit
olduu kabul edilmektedir. Eyalet, merkezdeki dvn- alnn bir uzants olan dvn- eylet ile ynetilmekteydi. Bu dvna bal olarak merkezdeki gibi ml iflleri dzenleyen ve baflndakine mstevf denen dvn- istf ile dvn- iflraf da bulunmaktayd. Eyalet valileri dzeni ve gvenlii salamak, seyahat edenlerin rahat ve gvenlii iin ikta sahipleri ve flahnelerle iflbirlii yapmakla mkellefti. Hakszla urayanlarn flikayetlerini dinlemesi, hakszla ve kanunsuzlua karfl mcadele etmesi iin dvn- mezlim reisini uyarabilirdi. Melik vergi miktarlarn deifltiremezdi ve hara, flr ve dvna ait vergileri zamannda, kurallara uygun toplanp toplanmadn kontrol etmek zorundayd. Emir ve memurlarn maafllarn
belirler, vilayetlere flahne ve dier memurlar tayin ederdi.
Nib-i eylet/vilyet: Baz komutanlar (isfehsalr) sultann nibi olarak nibi eylet unvanyla eyaletlere vali tayin ediliyordu. Yetkileri hemen hemen meliklerinki gibiydi.
Amd: Eyalet veya vilayetlerde sivil valilerin tafld bir unvandr. Seluklular
sulh ile kan dklmeden teslim aldklar flehirlerde, genellikle eski yneticileri veya yerli eflraftan birisini vali tayin ediyorlard. Amdlerin de bu flekilde tayin edilen
vali olduu anlafllmaktadr. Bulunduu eyalet veya vilayette ordu hazrlama, bir
flehri koruma, hilatleri hazrlama, hac yollarnn gvenliini salama veya dvn-
mezlime baflkanlk etme gibi idar olan her konuyla ilgilenirlerdi.
fiahne/fihne: Orta a Dou slam dnyasnda bir flehri veya blgeyi muhafaza ve kontrol etmekle ykml olan kiflilerin tafld unvandr. Seluklularda
asker kkenli valiler, garnizon komutanlar veya gvenlik amiri konumundaki
kifliler bu unvan taflmaktayd. Yerli yneticilerden veya eflraftan seilen amd
ve res ile karfllafltrldnda flahnelerin farkl zellikleri ne kar. Nitekim Seluklu merkez ynetiminin dorudan mdahil olmak istedii eyalet veya vilayetlerde (Irak, Badad gibi) asayifli salamak, vaziyete hakim olmak iin Trk asll
gulm komutanlar flahne unvan ile vali veya garnizon komutan olarak tayin ettii grlmektedir. Bunlarn maiyetinde asker birlikler de bulunduu iin asker
yn ar basmaktadr.
Res: En alt kademeden sivil bir memurdur ve yerli halkn eflrafndan gelir. Grev alan bir mahal, flehir veya farkl byklkte bir blge olabilirdi. Bulunduu
yerde merkez idarenin temsilcisidir. Reislik dvnna dvn- riyset denirdi. Reis
valinin ve onun temsilcilerinin emrindeydi. Nibi ve memurlar vard. Reaya ile
memurlar arasnda arabuluculuk yapard. Para, fiat, l ve tartlar kontrol eder,
muhtesibe nezaret eder, vergileri dzenlerdi.
SIRA SZDE
Eyalet teflkiltnn
temelini oluflturan sistemi aklaynz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
ASKER TEfiKLAT
Trk devletlerinin en kkl ve gl messesesi ordudur. Bu gelenei devam ettiren Seluklular, bozkr kltrnn kazandrd at, okuluk ve uyguladklar savafl taktikleriyle yerleflik kltrlerin hantallaflmfl ordularn bozguna uratarak ksa zamanda bir imparatorluk kurmufllardr.
Byk Seluklu Devletinin ve dier Seluklu hanedanlarnn ordularn oluflturan iki ana unsur, gulm ve ikt askerleridir. Bunlarn dflnda flartlara gre orduya
katlan meliklerin ve dier devlet adamlarnn askerleri, Trkmenlerin ve tb devletlerin yardmc kuvvetleri de vardr.
Gulm Askeri
Daha nce de bahsedildii gibi satn alma, esir alma veya hediye gelme suretiyle
temin edilip cidd bir eitimden geirilen farkl soylardan gulmlar, vasflarna gre sarayda, brokraside ve orduda istihdam ediliyorlard. Sultan ve saray koruyan
muhafz birlii ve merkezdeki daim ve profesyonel orduyu oluflturan askerler de
iflte bu gulmlardan seilmekteydi. Bunlarn dier bir zellii de, hizmetlerinin
karflln, bistegn denilen ve ayda bir nakit olarak, yani ylda drt defa maafl almalardr.
Gulmn- saray: Sultann ve sarayn korunmas iin farkl soylardan seilmifl,
sultana bal 1.000 hss gulm vardr. Ayrca bunlara ilave olarak emir ve sipehslrlarn komutasndaki 3.000 gulm ihtiya annda hazr bulunmaldr.
Mfredler: Gulmn- saraydan seilmifl gsteriflli, iyi giyimli, sekin 100
Horasanl, 100 Deylemli 200 kifliden oluflur. Savafl ve barflta devaml sarayda
hazr bulunurlar. Bunlara gerektiinde verilen 200 takm silahlar vardr. Bu silahlarn 20si kayfl altndan olan kl ve altn kalkan, geri kalan 180 kayfl, kalkan ve mzraklar ise gmfltr. Maafllar dolgun ve cretleri yeterli olmaldr.
Her 50 kiflinin baflnda bir nib bulunur. Hepsi svari ve tam tehizatldr (Nizml-Mlk, 1982). Bu bilgilerden mfredlerin saraydaki merasim ve muhafz birlii olduu anlafllmaktadr.
Hssa Ordusu: Profesyonel, her an sefere hazr merkez ordusudur. Melikflah
zamannda bunlarn mevcudunun 45.000 olduu bilinmektedir.
kt Askeri
Daha nce de anlatldo gibi, ikt sisteminin bir boyutu da sefer zaman asker
toplanmasdr. kt blgesinden ne kadar asker karlabilecei devletin gnderdii memurlar tarafndan belirlenmekte, ikt sahipleri de sefer zaman belirlenen
miktardaki asker ile birlikte orduya katlmaktadr. Asker ikt sistemini gelifltiren ve
Seluklu ordusuna tatbik eden vezir Nizmlmlktr. Bu uygulama ile sefer zaman eyaletlerden toplanan askerlere maafl yerine tarm arazilerinin vergileri tahsis
edilmifltir. Bylece temin edilen asker mevcudu, Sultan Melikflah zamannda
400.000i bulmufltur. Daha ok rann dousunda snr boylarnda grlen asker
iktlar Sancar dneminde bu iktlar da babadan oula intikal eder hale geldi.
Melik fiehzadelerin ve Dier Devlet Adamlarnn Askerleri

Eski Trklerdeki lke topraklarnn ynetiminin hanedan yelerine taksim edilmesi gelenei (lfl) Seluklu dneminde de devam etmekteydi. fiehzadeler melik unvan verilerek eyaletlere vali olarak gnderiliyordu. Keza byk komutanlar da
eyalet veya vilayet yneticisi olarak tayin ediliyorlard. Bunlarn kendilerine bal
187
188
Byk Seluklu Tarihi
gulm askerleri de vard. htiya olduunda Sultann emriyle askerleriyle birlikte

orduya katlrlard. fiehzadeler Seluklu ailesinin mensuplar olmakla beraber, ayn
zamanda birbirlerinin rakipleri idiler. Siyas varlklarn srdrebilmeleri iin bu askerler byk nem taflmaktayd.
Trkmenler
Trkmenler (Ouzlar) Seluklu Devletinin bel kemiiydi. Bunlarn devletin kuruluflunda ve hakimiyetin yaylmasnda byk emekleri olmufltur. Trkmenlerin
bir ksm zamanla yerleflik hayata gemifl olsa da, asl byk ksm bozkr hayatnn gerei olarak merkez otoritenin boyunduruu altna girmeye yanaflmamakta, ama devletle karfl karflya gelmemeye de zen gstermekteydiler. Sultanlar ise devletin asl unsuru olan Trkmenleri, Nizmlmlkn de tavsiyeleri dorultusunda kstrmemeye, hofl tutmaya abalyorlard. Yerleflikleri rahatsz ettiklerinde onlar uyarp cihada (Rma yani Anadoluya, Hristiyan Bizans zerine)
teflvik ediyorlard. Zaman zaman da merkez ordunun seferlerine takviye g
olarak katlrlard.
Tblerin Yardmc Kuvvetleri

Tb hkmdarlarn ykmllklerinden biri de yaplan anlaflmann gerei olarak
istendiinde askerleriyle yardma gelip orduya katlmalaryd.
ADL TEfiKLT
Nizmlmlke gre hkm sahibi sultandr; sultan slm hukukunu bilmiyorsa
nib tayin etmelidir. Dolaysiyle kadlar onun nibleridir, yani onun adna hkm
verirler. Dier slm devletlerinde olduu gibi Seluklularda da adalet kaz ve vilayetlerde, yani btn lkede kadlar vastasiyle salanmaktayd. Kadil-kudt (kadlar kads, bafl kad) ise adl teflkiltn baflndaki kifliydi. O sultan tarafndan dzenlenen bir trenle tayin edilirdi. Kadil-kudt ve kadlar teorik olarak sultana ve
dvn- alya bal olmayp bamsz karar vermekteydiler. Uygulamada ise yetkileri daha snrlyd; sultann emirlerini yerine getiriyor ve onun tarafndan azledilebiliyorlard. Eyalet veya vilayetlerde ise valiye balydlar. Kadlk makamna genellikle limler ve fakhler soyundan gelenler atanyor ve sklkla babadan oula
geiyordu. Kad, din ve fleriat (hukuk) ile ilgili btn ifllerde yetkilidir ve dvn
kendisini desteklemek zorundadr. Kad ayn zamanda hkimdir, yani rf mahkeme iflleri de ona dfler. Kadnn, hukuk faaliyeti esnasnda kulland kaynaklar,
Kuran, Hads, Hz. Peygamberin arkadafllarnn ve mamlarn szleri, cm, eskilerin ve mm- Azam Eb Hanifenin koyduu kaidelerdir. Kadlar gnlk hayatla ilgili nikh, boflanma, emlk vs. alm-satm ifllemleri, vakfiyelerin dzenlenmesi
ve tescili, vakflarla ilgili anlaflmazlklar, adi sular gibi muhtelif konularda yegne
karar mercii idiler.
Byk Seluklularda hssa ordusu mensuplar ile ilgili davalara bakan ve kady haflem ve leflker-i hazret unvann taflyan dier bir kad daha vard. Bu kad vakflara da nezaret ederdi.
189
zet
N
A M A
N
A M A
N
A M A
Seluklu devlet anlayfl ierisinde hakimiyetin

hukuk dayanan analiz edebilecek,
slam ncesi Trklerde hkmranln (kut) ilhi
bir kaynaa dayandna inanlmaktayd. Bu anlayfln slam kabulden sonra da devam ettii grlr. Nitekim Kutadgu Biligdeki Hkmdarlar iktidar Tanrdan alrlar. sz, bunu ak bir flekilde gsterir. Nizamlmlk de Allahn her asr halktan birini setiini belirtir. Bununla birlikte devleti
kuran veya baflna geen hkmdarn ancak Tanrnn gnderdii, kut verdii bir soyun mensubu
olmas gerektiine de inanlmaktayd. Bu inanfln
da, slamdan sonra devam ettii grlr.
Ouz boylarndan kmfl btn hanedanlarda
olduu gibi Seluklu hanedannn da kendilerini
destan Ouz Hana dayandrmalar bu inanfln
bir sonucudur.
Metb-tb iliflkilerini aklayabilecek,
Seluklu mparatorluu metb yani tb olunan
devlet konumundadr. O Seluklu ailesinin kurduu ilk ve sonra kurulan blgesel Seluklu hanedanlarnn da doduu devlettir. Tabiat gerei tblikte sadkat ve sre dzensizdir. Ayn flekilde ykmllklerde de bir standart yoktur.
Tb olann kimliine, tbi olufl flekline, yani kan
dklmeden kendi rzasyla veya kl zoruyla
olmasna gre ykmllklerin veya yaptrmlarn belirlendii grlr.
Tbliin en baflta gelen ve en yaygn olan gstergesi, blgesinde okunan hutbelerde ve daha sonra eer bastrma hakk tannmfl ise sikkelerinde
metbnun adnn zikredilmesidir. Ancak baz hkmdarlarn bastrdklar sikkelerde metbnun
adna rastlanmaz. Dier tblik ykmllklerini,
vergi deme, istendiinde asker gnderme, ocuklarndan bir veya birkan metbnun sarayna rehin gnderme fleklinde sralayabiliriz.
Gulm sisteminin Seluklulardaki yerini belirleyebilecek,
Gulmlar genelde satn alma, esir alma, hediye
gnderilme vs. yollarla temin edilmekteydiler.
Nizmlmlke gre saray iin seilerek satn alnan delikanllar, yedi yllk bir eitimden geirilir
ve liykatlerine gre devlet kapsnda greve bafl-
lard. Ancak hkmdarlarn gulmlara ihtiya

duymasnn bafllca sebebi sadkat olmasna ramen, kendilerinin seip tayin ettii gulmlara zaman zaman gvenemedikleri grlmektedir. Bu
sebeple yaplmasn istedikleri bir ifli, grevi olan
emire deil de, gvendikleri dier bir emire verebilmekteydiler. Tafldklar emir unvanndan
da anlafllaca gibi saray grevlileri asker statdeydi, yani kl ehlindendi. Cidd bir eitimden
geirilen farkl soylardan gulmlar, vasflarna gre sarayda, brokraside ve orduda istihdam ediliyorlard. Sultan ve saray koruyan muhafz birlii ve merkezdeki daim ve profesyonel orduyu
oluflturan askerler de gulm kkenliydi. Bunlarn
dier bir zellii de, bistegn denilen cretlerini
ayda bir, yani ylda drt defa almalardr.
N
A M A
N
A M A
kt sisteminin Seluklular iin ne ifade ettiini

deerlendirebilecek,
Ortaa slam devletlerinde uygulanan ikt sistemi Seluklu devlet teflkiltnn da temel tafllarndandr. Devlet mlkiyetinin esas alnd toprak
sisteminin (mr arazi) bir sonucu olan ikt, maliyenin uygulad gelir vergisi toplama usul yannda, taflra (eyalet ve vilayet) ynetimi ve savafl
zaman asker toplamay birlikte salayan kapsaml bir sistemdir.
Eyaletler yani taflra, bir anlamda lkenin zahire
ambar, dolaysyle vergi kaynayd. Kylnn
ekip bitii, hububat retilen bu topraklardan
hem ikt vergisi tahsil ediliyor, hem de lkenin
tahl ihtiyac karfllanyordu. kt aslnda sadece
bir vergi sistemi deildi. Nizmlmlk Orta a
slam dnyasnda uygulanmakta olan bu sistem
zerinde baz deifliklikler yapp, idr iktlar
asker iktlara dnfltrerek topraa bal bir ordu sistemi gelifltirmifltir.
Seluklu ordusunun kaynaklarn belirleyebileceksiniz.
Byk Seluklu Devletinin ve blgesel Seluklu
flube hanedanlarnn ordularn oluflturan iki ana
unsur, gulm askeri ile ikt askeridir. Bunlarn
dflnda flartlara gre orduya katlan melikler ve
dier devlet adamlarnn askerleri, Trkmenlerin
ve tb devletlerin yardmc kuvvetleri de vardr.
190
Byk Seluklu Tarihi
Kendimizi Snayalm
1. Trklerde hkimiyetin hukuk dayana afladakilerden hangisidir?
a. Seim
b. Yabguluk
c. Tanrnn kut verdii asil bir soy
d. Gl olma
e. Peygamber soyuyla evlenme
7. Afladakilerden hangisi Seluklu vezirlerinin gelirlerinden biri deildir?

a. Vakf geliri
b. Ganimet pay
c. Devlet gelirlerinin % 10u
d. kt gelirleri
e. Maafl
2. Seluklu sultanlarnn Abbas halifeleri tarafndan tannmak istemelerinin sebebi afladakilerden hangisidir?
a. Halifelii elde etmek
b. Otoriteye sahip olmak
c. Ftmlere karfl stnl ele geirmek
d. Snn slam dnyasnda meflriyet salamak
e. Halife ile ittifak kurmak iin
8. Dvn- alya katlmayan dvn reisi afladakilerden hangisidir?

a. Tur
b. Vekl (-i dvn- hss)
c. Mflrif
d. Shib-i arz
e. Mstevf
3. Tblik ykmllklerinin ncelikli ve yaygn olan

a. Vergi deme
b. Sikke
c. Asker gnderme
d. Rehin gnderme
e. Hutbe
9. Afladakilerden hangisi ikt sistemi ile ilgili deildir?

a. Vergi toplama
b. Eylet ynetimi
c. Maafl
d. Asker toplama
e. Mr arazi
4. Afladakilerden hangisi bir unvan deildir?

a. Ebl-Feth
b. Yabgu
c. fihenflhul-ecell
d. Melik
e. es-Sultnul-Muazzam
5. Gulmlarda aranan ncelikli vasflar afladakilerden hangileridir?
a. Yakflkl ve heybetli olma
b. Olgun yaflta olma
c. Yabanc dil bilme
d. Liykat ve gvenilirlik
e. Trk olma
6. Siysetnmede geen emr-i haresin Seluklulardaki karfll afladakilerden hangisidir?
a. fiarabdr
b. Emr-i candar
c. Emr-i dd
d. stdd-dr
e. Vekl-i hss
10. Afladakilerden hangisi atabeglerin zelliklerinden

biri deildir?
a. Mrebblik
b. fiehzade adna eyleti ynetme
c. Liykat, gvenilirlik ve tecrbe
d. Gulm
e. Dvn reisi
191

1. c
2. d
3. e
4. a
5. d
6. c
7. a
8. b
9. c
10. e
Cevabnz yanlfl ise Hakimiyetin Hukuk Dayana (meflriyeti) konusunu yeniden gzden
geiriniz.
Cevabnz yanlfl ise Sultan ve Abbasi Halifesi
(ktidar ve Otorite) konusunu yeniden gzden
geiriniz.
Cevabnz yanlfl ise Metb Devlet ve Tbleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
Cevabnz yanlfl ise Sultan ve Sembolleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
Cevabnz yanlfl ise Saray ve Teflkilt konusunu yeniden gzden geiriniz.
Cevabnz yanlfl ise Saray ve Teflkilt konusunu yeniden gzden geiriniz.
Cevabnz yanlfl ise Vezret konusunu yeniden gzden geiriniz.
Cevabnz yanlfl ise Dvn- Al (Vezret) konusunu yeniden gzden geiriniz.
Cevabnz yanlfl ise kt Sistemi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Cevabnz yanlfl ise Eylet Yneticileri konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1
Sultana mahsus olan nemli nemsiz herfley, doal olarak zamanla onun sembol haline gelmifltir. Unvan,
hutbe ve sikke baflta olmak zere btn bu semboller,
farkl zaman ve zeminlerde hkmdarn gcn, toplumun neredeyse iliklerine ifllercesine veya beyinlere nakfledercesine ilan etmektedir. Btn bunlar hkmdarn
dosta, dflmana karfl, ne kadar muhteflem ve muktedir
olduunu gsterir.
Sra Sizde 2
Saray emirleri gulm kkenli olup iyi yetiflmifl, liykatli
ve gvenilir kiflilerdir. Tafldklar emir unvanndan da
anlafllaca gibi saray grevlileri asker statdeydi, yani
kl ehlindendi. Saray emirlerine gven endiflesi veya
gelirini artrp dllendirmek iin sultan tarafndan mevcut grevine ilave olarak geici veya devaml ikinci bir
makamn tevcih edildiine sk rastlanr. Bu da saray
emirlerinin tayin, grev ve yetkileri hususunda uygulamada bir karmafla yaflandn ve memuriyetler arasn-
da geiflgenlik olduunu gstermektedir. Dier bir deyiflle taflnan unvanlarla, yerine getirilen baz grevler
uyuflmamakta veya i ie gemektedir.
Sra Sizde 3
Seluklularda vezret ve brokrasinin teflekklnde
Ssn brokrasisini taklid eden ve Fars kkenli vezirlerin hakim olduu Abbas, Smn ve Gazneli izgisi
etkili olmufltur. Grev, yetki ve protokol bakmndan
bu devletlerin vezirleri arasnda paralellik grlr. Bunda sz konusu devletlerin Arap, Fars ve Trk menfleli
olmalarna ramen, vezirlerin ayn formasyon ile yetiflmifl Farsllar olmalar byk bir rol oynamaktadr. Vezir drt dvn reisinin katld Dvn- Alya baflkanlk eder. Bu drt dvn tura/infl, istf, arz ve iflraf dvnlardr. Bu divanda lke ve idar teflkilat ile ilgili
genel konular grfllr, karara balanr ve gerekli
emirler verilirdi. Bu drt dvndan baflka dvn- alya bal olmayan dvnlar da vard ve reisleri bu dvnn toplantlarna katlmyorlard.
Sra Sizde 4
Nizmlmlk Orta a slam dnyasnda uygulanmakta olan ikt sistemi zerinde baz deifliklikler yapp, idr iktlar asker iktlara dnfltrerek topraa
bal bir ordu sistemi gelifltirmifltir. Seluklularda lke
topraklar zerinde devlet mlkiyetinin esas alnd
mr araz sistemi uygulanmaktayd. Bu sistemin bir
paras olan ikt ile devlet ok ynl bir kazan elde
etmekteydi:
1) Arazi gelir vergisi ekilen mahsuln cinsinden ayn
olarak toplanmaktadr.
2) Eyalet ve vilayetlere tayin edilen yneticilerin hizmet bedelleri yerinde temin edilmektedir.
3) Sulh zamannda, tayin edildikleri eyalet, vilayet veya daha kk idar birimler muktalar (ikt sahipleri) tarafndan ynetilmektedir.
4) Ayn zamanda sefer zaman nceden belirlenen
miktarda asker toplanarak orduya katlmalar salanmaktadr.
192
Byk Seluklu Tarihi
Alptekin, Coflkun. (1971). Seluklu Paralar, Seluklu Arafltrmalar Dergisi, 3, Ankara, s. 435-591.
nalck, Halil. (1959). Osmanllarda Saltanat Verseti Usul ve Trk Hkimet Telkkisiyle lgisi,
Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, XIX/1, Ankara, s.
69-94.
Kafesolu, brahim. (1984). Trk Mill Kltr, stanbul.
Kymen, Mehmet Altay. (1951). Seluklu Devri Kaynaklarna Dair Arafltrmalar I: Byk Seluklu
mparatorluu Devrine it Mnfleat Mecmualar, Dil Tarih Corafya Fakltesi Dergisi, 4, Ankara,
s. 537-648.
Kymen, Mehmet Altay. (1964). Seluklu Devri Trk
Tarihi Arafltrmalar II: Seluklu Devri Devlet
Teflkiltna Dir Bir Eser Mnasebetiyle, Tarih
Arafltrmalar Dergisi, 2-3, Ankara, s. 303-380.
-. (1992). Byk Seluklu mparatorluu Tarihi III: Alp Arslan ve Zaman, Ankara, s.
59-293.
Kucur, Sadi S. (2002). Nizml-mlkn Siyset-nmesine Seluklu Devlet Teflkilt Asndan Bir
Bakfl: Emr-i Hares ve Emr-i Dd rnei, Trklk Arafltrmalar Dergisi, 12, stanbul, s. 41-72.
-. (2006). Vekl-i Hsslk ve Seluklu Saraylarnda stdd-drlk, Trk Kltr

ncelemeleri Dergisi, 14, stanbul, s. 1-10.
Kurpalidis, G. M. (2007). Byk Seluklu Devletinin
dar Sosyal ve Ekonomik Tarihi, (ev. lyas Kamalov), stanbul.
Lambton, Ann K. S. (1973). Atebetl-Ketebeye Gre Sancar mparatorluunun nemi, (ev. Nejat Kaymaz), Belleten, 147, Ankara, s. 365-394.
Meril, Erdoan. (2007). Seluklularda Hkmdarlk
Almetleri, Ankara.
-. (2011). Seluklularda Saraylar ve
Saray Teflkilt, stanbul.
Nizml-Mlk. (1982). Siyset-Nme, (haz. Mehmet
Altay Kymen), Ankara.
zaydn, Abdlkerim. (2001). Sultan Berkyaruk Devri Seluklu Tarihi (485-498 / 1092-1104), stanbul, s. 175-228.
Taneri, Aydn. (1970). Byk Seluklu mparatorluunda Vezirlik, Tarih Arafltrmalar Dergisi, 8-9,
Ankara, s. 75-188.
TDV slm Ansiklopedisi. (1988-2011). I-XXXVIII, lgili maddeler.
10
BYK SELUKLU TARH
Amalarmz
N
N
N
N

Seluklu medeniyetinin nasl bir ortamda ortaya ktn belirleyebilecek,
Nizamiye Medreselerinin Ortaa slam dnyasna katklarn deerlendirebilecek,
Seluklular dneminde ilm faaliyetlerin mahiyetini aklayabilecek,
Seluklular dneminde mimar ve sanattaki geliflmeleri belirleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Nizamiye Medreseleri
Nizamlmlk
Gazzl
mer Hayyam
Celliyye Takvimi
sfizar
el-Harak
el-Hzin
Mescid-i Cuma
Kmbed
Ribat
indekiler
Byk Seluklu Tarihi
Kltr ve Medeniyet
SELUKLU MEDENYETN
HAZIRLAYAN ORTAM
NZMYE MEDRESELER
LM VE EDEBYAT
MMAR VE SANAT
Kltr ve Medeniyet
SELUKLU MEDENYETN HAZIRLAYAN ORTAM
X. yzyln ortalarndan XI. yzyln ortalarna doru geen zaman diliminde Seluklular bozkr hayat tarzndan, kltrnden cihan devletine, dier bir deyiflle imparatorlua, yani yeni bir medeniyete doru adm attlar. Onlar aslnda drt nemli sreci birlikte yafladlar: Mslman olarak din deifltirdiler. Bozkrdan Horasana
inerek yafladklar corafyay deifltirdiler ve bununla birlikte yerleflik hayata adm
attlar. Geldikleri bu topraklarda yrrlkte olan idar tecrbeden, birikimden yararlandlar, gulam sistemini benimseyerek devleti idari olarak rgtlediler. Ksa srede birlikte yaflanan bu hzl dnflm, peflinden imparatorluu ve medeniyeti getirdi.
Seluk Bey ve ona bal Ouzlar X. yzyln ortalarnda slmiyeti kabul ettiler.
slam Peygamberine 610 ylnda Mekkede ilk vahyin inifliyle bafllayp dalga dalga
yaylan slam, ksa zamanda ran, Horasan ve Mvernnehre ulaflmflt. X. yzyla gelindiinde btn bu corafyaya hakim olan inan artk sadece slamiyet idi.
Seluk Bey Cendde iken buraya komflu olan Mslman Smnler ise blgenin iki
sper gc Karahanl ve Gazneli devletleri arasnda mrn tamamlamaya yz tutmufltu. flte byle bir ortamda henz Mslman olan Seluklular siyas ortamn frsatlarn, boflluklarn gayet gzel deerlendirerek nce Mvernnehre indiler.
Sonra da Gaznelilerin elindeki Horasan eyaletine hakim oldular ve burada devleti
kurdular (1040).
O tarihe kadar Seluklu ailesinin etrafnda sadece Mslman Ouzlar, yani
Trkmenler bulunmaktayd. Ancak onlar flimdi yerleflik hayatn hakim olduu ve
Mslman, ama Trk olmayan topluluklarn da yaflad yeni bir corafya zerinde devlet kurmaktaydlar. Bu topraklarda kkl Ssn miras zerinde kurulan
Abbs, Smn ve Gazneli devletlerinin brokratik geleneklerinin hakim olduu
bir idar sistem de yrrlkteydi. Seluklularn bu geliflmifl, rayna oturmufl messes nizam grmezden gelerek, ynetmeye talip olduklar flehirli, yerli halka bozkr hayat tarzn dayatmalar herhalde mmkn deildi. Hal byle olunca kurulan
devlet bu fiil durumu gz nnde bulundurmak zorunda kald. Zaten bu yeni sistem iinde grev yapabilecek yetiflmifl bir kadro da mevcut deildi. Tabiatiyle Horasanda Gaznelilerden geride kalan gulam sistemine tbi brokrat ve askerler ile
ulema yeni Seluklu devletinde kolaylkla yer buldular. Bylece gulam sistemi de
yeni devletin temel bir paras haline geldi.
196
Byk Seluklu Tarihi
Bu nemli geliflme, o zamana kadar Seluklu varlnn yegne kayna ve gc olan Trkmenleri pek tabii ki rahatsz etti. Seluklu hkmdarlarnn tarihleri
boyunca devletin asl unsuru olan Trkmenleri gzettikleri, dengeleri koruduklar
ve ustaca ynlendirmelerle onlarn devlet otoritesi ve yerleflikler iin bir tehlike olmaktan karlmasn salayabildikleri oranda baflarl olduklar grlr. Nitekim
devletin kuruluflunda etkin g olan Trkmenler, ne yazk ki devletin yklflnda
da son darbeyi vuran g olmufllardr.
Seluklu Devletinin hkmettii topraklarda Trkmen nfusu giderek artmfl olsa da, yerli ve yerleflik Trk olmayan nfusun ounluu teflkil ettii bir gerektir.
flte gulam sisteminin dier nemli bir fonksiyonu da, herhalde bu sz konusu nfusun Seluklu fatihlerini bir iflgalci ve smren olarak grmeyip, kendilerinin de
sistemin bir paras olduklarn fark etmelerini salamfl olmasdr. Dolaysyla Seluklu ynetimi yerli halk teki olarak kabul etmemifl, kendisine tbi olduu ve
ykmllklerini yerine getirdii mddete onlarn hak ve hukukunu gzeten, iktidarn nimetlerinden faydalandran ve bylece sosyal mutbakat salayan dil
bir devlet modeli rneini ortaya koymufl olmaktadr.
Seluklularn kurduu devleti imparatorlua gtren dier bir nemli faktr,
pek tabiidir ki merkez ynetimi glendirmifl olmalardr. Nitekim bunu en iyi baflardklar Sultan Melikflah dneminde imparatorluk her ynyle zirveye kmfltr.
Ancak bu zor gereklefltirilen, ama ne yazk ki srekli klnamayan bir husustur.
Hanedanlarn ynettii devletlerin ortak kmaz ise iktidarn intikali meselesidir.
Bunun nceden belirlenememesi ve bir kurala balanamamas, flehzadelerin iktidar mcadelesine giriflmesine, dolaysyla kan kaybna, istikrarszla sebep olmufltur. Ancak rakibi olan dier hanedan yelerine gcyle stnlk salayan ve bunu kabul ettiren flehzadelerin sultan olduu ve bu gcn devam ettirdii takdirde lkede siyas istikrar, huzur ve refah salanabilmifltir.
flte Byk Seluklu Devleti ok uzun sre olmasa da bu ortam salayabilmifltir ki, medeniyet boyutuna ulaflabilmifltir. Yani merkez otoritenin gl olduu,
Trkmenlerin ve yerli halklarn hoflnut edildii, bylece huzur ortamnn saland dnemlerde Seluklular medeniyeti oluflturan, eitim, ilim, edebiyat ve dflnce hayat ile mimar ve sanat alanlarnda geliflme kaydedebilmifllerdir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Seluklularn
kurulufl
SIRA
SZDE aflamasnda geirdikleri sreleri aklaynz.
NZMYE MEDRESELER
D fi NDnyasnda
ELM
Ortaa slam
bugne de ulaflt gibi, inan asndan iki ana kol
mevcut idi. Byk ounluu teflkil eden Snnlik ise de, ona muhalefet eden filik daha aktifS Oidi.
R UKuzey Afrika, Msr ve Suriyeye hakim olan Ftm Devleti (9091171) fiann smail kolu tarafndan kurulmufltu. Irakta ve rann byk ksmnda
ise Deylemli fi hanedan Bveyhler (932-1062) hkm srmekteydi. Snn MsDKKAT
lmanlarn lideri olan Abbas Hilfeti, Seluklu Devleti kurulduu dnemlerde iflte bu emirliin iflgali altndayd. 110 yl (945-1055) sren bu iflgal tabiatiyle Snn
SIRA iin
SZDEhalledilmesi gereken byk bir problemdi. Abbs halifesi elslm Dnyas
Kaim Biemrillahn bu zilletten kurtulmak iin ksa zamanda ran hakimiyetine
alan, henz 15 yllk Seluklu Devletinin sultan Turul Beyi daveti zerine, BaAMALARIMIZ
dad iflgalden kurtarld ve bylece halifenin itibar da iade edilmifl oldu.
Ancak smail fiann Snn slam Dnyasna ynelik faaliyetleri de endifle verici boyuttayd.
Kahirede el-Ezher veya Drl-Hikmede yetifltirilen smaiK Snnler
T A P
l dlerin (daveti) youn bir mezhep propaganda faaliyeti ile karfl karflya idiler.
N N
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
197
10. nite - Kltr ve Medeniyet
Bu durum pek tabii Abbas hilafetini ve onun koruyuculuunu stlenen Seluklular rahatsz etmekteydi. Seluklular smaillerin bu propaganda faaliyetlerini etkisiz klmak, Ehl-i Snnet akidesini glendirmek ve yaymak; ayrca devlet ynetiminde ihtiya duyulan kadrolarn yetifltirilmesi ve madd bakmdan frsat eflitliini
salamak iin adeta bir eitim seferberliine girifltiler. Snn slam Dnyasnn gelecei iin byk nem taflyan bu byk projeyi Sultan Alp Arslann veziri Nizmlmlk bafllatt.
Dou slam Dnyasnda mescidler nceleri ibadet mekn olmasnn yannda
dier baz fonksiyonlar ile birlikte eitim merkezleri olarak da kullanlmaktayd.
VIII. yzylda mescidler alflanlarna maafl veren ve rencisinden cret talep etmeyen eitim merkezleri haline geldi. Bveyh hakimiyeti dneminde X. yzyln
sonlarnda, birka blgenin 32 yl valiliini yrten hayrsever Bedr b. Hasaneveyh
ise yeni bir uygulamay bafllatt. Ynettii blgelerde bin kadar mescid-han kurdu. Mescidin yanna flehir dflndan gelen rencilerin konaklayacaklar, yiyip iecekleri hanlar (yurtlar) yaptrd. Daha ileri bir safha olan medreselerde ise artk rencilerin btn temel ihtiyalar karfllanmaya baflland. Nizamiyelerden nce alan medreseler mevcuttu. Ancak ilim adamlar, tccar veya devlet adamlar tarafndan yaptrlan ve/veya desteklenen bu medreseler Nizamiye medreseleri boyutunda deildi.
Niflabur, Badat, Isfahan, Herat, Belh, Merv, Hargird, Basra, Musul gibi Irak ve
Horasann hemen hemen her flehrinde infla edilen Nizamiye Medreseleri ise her
fleyden nce vakf kurulufllar idi. Yani mstakil bteleri, gelir kaynaklar vard;
idar ve eitim personeline maafl veya ayn gelir denmekteydi. rencilere ise yatp kalkacaklar odalar verilmekte, beslenme ihtiyalar karfllanmakta, ayrca burs
da tahsis edilmekteydi. Bu yenilikler tabiatiyle eitimi cazip hale getirmekte ve en
nemlisi fakir rencilere imkan ve frsat eflitlii salamaktayd.
Resim 10.1
Hrgird Nizamiye
Medresesinden
gnmze kalan,
iekli kf yaz ile
yazlmfl bir kitabe
paras.
slam hukukuna gre vakflar flahslar kurabildiine ve kurucusunun adndan

dolay Nizamiye ad verildiine gre bu medreseleri yaptran kifli flphesiz Nizamlmlk idi. Ancak kamu yarar iin yaplan vakflara devlet arazi tahsis edebil-
198
Byk Seluklu Tarihi
mekte ve hazineden tahsisat ayrabilmekteydi. Dolaysyla Seluklu Devleti bu

medreselerin yaplmasna byk bir destek salamfltr.
Bir medrese genellikle nceden belirlenen bir ilim adam iin infla edilmekteydi. Nitekim Niflabur medresesi devrin meflhur ilim adam maml-Haremeyn elCveyn, Badat medresesi ise Eb shak efl-fiiraz iin yaplmflt. Nizamiye Medreselerine fifi olan, dolaysyla fifi fkh okutacak mderrisler tayin edilmekteydi. Bu durum vkfn (vakf kurucu), yani Nizamlmlkn fifi olmasndan kaynaklanyordu. Verilecek eitimi bir mezhep ile snrlama vakf mant ile elifliyor
grnse de, bu tercih toplum tarafndan vkfn inancnda samimiyetiyle iliflkilendirilmekteydi. Dolaysyla vkfn medreseye kendi bal bulunduu mezhebin fkhn okutacak bir mderris tayin etmesi doal bir durumdu. Burada zikredilmesi
gereken nemli bir durum ise medreselere fifi mderris tayin edilmesine, kendileri Hanef olan Seluklu sultanlarnn mdahale etmemesidir. Buna mukabil onlar
ve dier hanedan yeleri de kendi yaptrdklar medreselere Hanef mderris tayin
etmekteydiler. Nitekim Turul Bey Niflaburda, Melikflah (es-Sultan), efli Terken
Hatun (Terken Hatun), olu Mahmud (Musiyye) ve kz (el-Vakfiyye) ile kardefli
Tutuflun gulm Humartegin (et-Tutufliyye) Badatta Hanefler iin medrese infla
ettirmifllerdir. Anlafllan odur ki Nizamiye Medreseleri kendi dneminde mezhepler arasnda bir rekabete de sebep olarak bir ok Hanef, ve Hanbel (XII. yzylda Badatta) medresenin almasna nclk etmifltir.
Bir medreseye genellikle bir mderris tayin edilmekte ve vefatna kadar da grevinde kalmaktayd. Nadiren azledilmekte veya kendisi grevi brakmaktayd.
Medreselerde verilen derslerin belli bir dzeni yoktu. Her mderris kendi uzmanlk alanlarna gre mfredat belirlemekteydi. Ancak kurulufl hedeflerine uygun
olarak mfredata din ilimlerin hakim olduu grlmektedir. Genellikle Kuran,
hadis, fiafi fkh ve usul, Eflar kelm (slmn iman esaslarn akl delillerle inceleyen ilim), Arap dili ve edebiyat, edeb, riyziye (matematik) ve feriz (miras hukuku) gibi dersler okutulmaktayd. Az da olsa baz medreselerde din ilimlerin yannda mantk, hendese (geometri), ncm (astroloji) ve tarih gibi ilimlere de yer
verilmekteydi. Mesela meflhur ilim adam Gazzlnin, Niflabur Nizamiyesinde maml-Haremeynden mezheb (fkh), hlf, cedel, fkh usul, mantk, hikmet ve felsefe okuduu kaydedilmektedir. Ders gnleri ve ders saatleri dzensizdi, bir standart yoktu. Her mderris ders gnlerini ve saatlerini kendisi belirlemekteydi.
rencilerin genellikle yirmi yafllarnda eitime baflladklar ve drt yl eitim
grdkleri bilinmektedir. renci mevcudunda da bir snrlama olmad anlafllmaktadr. Mderrisin flhreti dersini takip eden renci saysn arttrmaktayd. Mesela Cveynnin derslerini hergn 300, hatta mrnn son gnlerinde 400 kadar
rencinin dinledii rivayet edilmektedir. Medrese eitiminin genel zelliklerinden biri de rencinin istedii bir ilmi (dersi), herhangi bir flehirdeki bir medresede ilmiyle flhret olmufl bir ilim adamndan okuyabilmesiydi. Bu uygulama pek tabii eitim ve ilim hayatna bir canllk ve zenginlik katmaktayd. Mesela ilim tahsil
ederken on befl flehir dolaflarak belki de en ok seyahat eden meflhur tarihi bn
Askir (. 1176) buna gzel bir rnektir.
Nizamiye Medreselerinin smail fiasnn veya Btnlerin propagandalar karflsnda Snn inanc glendirdii, bunun iin yeni kadrolar yetifltirdii, getirdii imknlarla eitimi yaygnlafltrd, anda ve sonrasnda alan yeni medreselere rnek teflkil ettii kesindir. Ancak verilen eitimin fiafi fkh ve Eflar kelm ile snrlandrlarak dier mezhepleri gerilettii, felsefe dersleri okutulmayarak slam
dflncesinin geliflmesine engel olduu, hatta para karfll retilen ilmin itibar-
199
n dflrd gibi iddialar da ileri srlmektedir. Yukarda verdiimiz baz rnekler de gstermektedir ki slam Dnyasnda Nizamiyelerin dflnda dier mezheplerin grflleri dorultusunda eitim veren bir ok medrese mevcuttu. Kurulufl amalaryla doru orantl olarak genelde felsefe derslerinin verilmemesi doru olmakla birlikte, ilgili rencilerin bu alanda ne kan ilim adamlarndan medrese dflnda ders aldklar da bilinmektedir.
Byk Seluklu Devletinin bu mirasn Trkiye Seluklular Trkiyede, Nureddin Mahmud Zeng ve Salhaddin Eyyb el-Cezre (Gneydou Anadolu ve Kuzey Irak), Suriye ve Msrda bir ok medrese yaptrarak devam ettirmifllerdir.
Nizamiye Medreselerinin kurulufl sebeplerini aklaynz..
LM VE EDEBYAT
SIRA SZDE
D fi N E L M
Seluklularn siyas baflarlarnn yannda slm ve Trk dnyasna
ne kattn ortaya koyabilmemiz iin, dahil olduklar slam dnyasnn durumuna bir gz atmaO R U
mz gerekir. Yukarda da belirttiimiz gibi, Seluklularn tarih Ssahnesine
ktklar
XI. yzyl bafllarnda, siyas istikrarszlk yaygn hale gelmifl, Snn-fi kutuplaflmas oluflmufl, hatta Abbas hilfeti fi Bveyhlerin iflgaline maruz kalmflt; dolaysiyDKKAT
le siys bir birlik yoktu. Bu siyas ekiflmeler tabiatiyle itikad ve fikr husmetleri
de tahrik ediyordu.
SZDE
Seluklular (Dou) slam dnyasnda nce siyas ve askerSIRA
maharetleriyle
ksa
zamanda merkez bir ynetim kurarak birlii ve istikrar salamay baflardlar. Daha sonra siyasette salanan bu baflary aklda ve gnlde de tesis etmek iin eiAMALARIMIZ
tim seferberliine giriflip Nizamiyeleri ve dier medreseleri kurdular. Zaman zaman mezhepler aras husumetler baflgsterdiyse de bunlar nlenmeye alflld. Nitekim Badatta Hanbeller ile fifiler arasndaki tartflmalar kavgaya
K T A P dnflnce,
Badat Nizmiye Medresesinin mderrisi Eb shak efl-firazye bir uyar mektubu
gnderilmiflti. Vezir Nizamlmlk mektupta, medresenin bir mezhebi deil, ilmi
korumak ve yceltmek iin kurulduu ve mezhepler arasndaT bir
E L Eayrln
V Z Y O N veya tercihin sz konusu olamayacan belirtmekteydi.
Dier taraftan Seluklularn tarih sahnesine ktklar tarihler drt asrlk slam
dnyasnn kurduu medeniyetin zirvesinde olduu bir dnemdi. Abbaslerin
NTERNET
830da Badatta kurduu Beytlhikme ve 1004te Kahirede Ftmlerin
kurduu
Drlhikme messeselerinde yaplan alflmalar, tercme faaliyetleri sreci hzlandrmfl, Huneyn b. shak (. 873), Ben Musa kardefller, Frb (. 950), bn Sn (.
1037), bn Heysem (. 1040?), Brn (. 1061?) gibi dnyaya byk abide flahsiyetler yetiflmifl ve bunlar grflleriyle, bulufllaryla ilim dnyasna byk katklar
salamfllard.
Ancak baz ilim adamlar slam medeniyetinin XI. yzylda bir duraklama yaflad, buna da Seluklularn, hatta Nizamiye Medreselerinin sebep olduunu iddia
eden nyargl grfller ileri srmfllerdir. Aslnda bu nyarg dnemin kaynaklarna da yansmfltr. Mesela tarihi bnl-Esirin Arslan Yabgunun olu Kutalmfl
iin verdii bilgi ilgintir. O Kutalmfln bir Trk olmasna ramen astronomi-astroloji ilmini, eski ilimleri iyi bilmesine, sonra ocuklarnn da bu eski ilimleri renmesine ve bu ilimlerle uraflanlar himaye etmelerine hayret etmektedir.
nceki parlak dnemle kyaslandnda Seluklu devrinde ilm faaliyetlerin ayn mahiyette ve seviyede olmad sylenebilir; ama bu onlarn duraklamaya sebep
olduklarn gstermez. Aslnda duraklamann olup olmad bile tartflma konusudur. Bize ulaflan yazma eserlerin byk ksm Seluklular dneminde ve sonraki
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
200
Byk Seluklu Tarihi
asrlarda istinsah (kopya, oaltma) edilmifltir. X. yzyl ncesine ait ok az olan

yazma eserler, XII. yzyldan itibaren artarak devam eder. Bu bize Seluklu anda ilm gelenein kesilmeyip artarak devam ettiini gsterir. Nitekim bn Snnn
rencileri, Gazzl, mer Hayyam ve arkadafllar, Nizamlmlk, maml-Haremeyn el-Cveyn, Ebu shak efl-fiiraz bu devirde yaflamfllardr.
Tarih boyunca ilim ve sanatn geliflmesinde himaye unsuru byk nem taflmfltr. Orta a slam ve Trk devletlerinde olduu gibi, Seluklularda da iktidar
sahibi olan sultan, melik, vezir ve dier brokratlar ile servet sahiplerinin, saraylarnda alim, edip veya flairleri toplayp himaye ve teflvik ettiklerine flahit olmaktayz. Makam mevki sahiplerinin bu sekin kiflilere kol kanat germeleri, aslnda onlarn flnndand. nk her yazlan eser kendisine vgler dzlerek ithaf edilecei iin, onun adnn yaylmasna sebep oluyordu. Bir anlamda iktidar sahibi kendi lehine kamuoyu oluflturmann zeminini salyordu. Devlet adamlar bu konuda
byk bir rekabet iindeydiler. Tabiatiyle bu gelenek de ilm ve edeb eserlerin ortaya kmasn, ilim ve edebiyatn geliflmesini, yaygnlaflmasn tetikliyordu. Denibilir ki medreseler doru kabul edilen bilgiyi topluma ulafltrmay, himaye usl
ise ilmin, dil ve edeb zevkin geliflmesini salamaktayd.
Seluklu dneminde yaflamfl, verdikleri derslerle veya yazdklar eserlerle ilme
katks olmufl bir ok ilim adamndan bir ksmn aflada tantacaz. Bu flahsiyetlerin ortaya kmasnda Seluklu yneticilerinin madd - manev desteklerinin ne
kadar etkili olduu apak ortadadr.
Gazzl
Seluklu anda (Trkiye Seluklular hari) dflnce ve ilim hayatna damgasn
vuran en nemli isim flphesiz Gazzldir (. 1111). Asl knyesi ve ad Eb Hmid Muhammed olup mam Gazzl diye tannr. Bu nisbe ipliki olan babasnn
mesleinden gelmektedir. 1058de Tsta domufl, ilk tahsiline burada bafllamfl, 5
yl Crcanda eitime devam ettikten sonra, 1080 ylnda Niflabura giderek Nizamiye Medresesinde zamann meflhur kelm alimi maml-Haremeyn el-Cveynnin
rencisi olmufltur. Gazzl renimi boyunca baflta fkh olmak zere hadis, akaid, gramer, mantk, kelam, hikmet ve felsefe okumufltur. Hocasnn onun iin derin bir deniz, daha renci iken yazd el-Menhl isimli fkh kitab dolaysiyle de
ona Beni saken mezara gmdn; lmm bekleyemez miydin? dedii rivayet
edilir.
Hocasnn 1085te vefat zerine Vezir Nizamlmlkn muhitine dahil oldu ve
1091de Badat Nizamiyesinin mderrisliine getirildi. Burada 300e yakn renciye ders verirken felsefe, Btnlik ve tasavvuf zerine arafltrmalar da yapt. Eserlerinin en az yirmibefl kadarn bu son iki dnemde yazmfltr. Bu arada kazand
flhret, saygnlk, baflar bir tarafa, onun flpheci tabiat, kendisini ahlk bakmdan
sorgulamaya yneltti ve sonunda Badatla btn iliflkilerini kesme karar ald. htiya fazlas olan btn servetini datt. Medresedeki grevini kardefli Ahmede brakarak 1095 ylnda Badattan ayrld. fiam ve Kudsten sonra hacca gitti. Hacdan Badata, oradadan da Horasana geti. Meflhur hyu Ulmid-Dn, Kimy-y
Sadet ve Eyyhel-Veled gibi eserlerinin yannda, Btnlik hakkndaki eserlerini
de hep bu inziva dneminde yazmfltr. 1106da ise Niflabur Nizamiyesinde tekrar
retim grevine dnd. Bu dnflnde Sultan Sancarn veziri ve Nizamlmkn
olu Fahrlmlkn etkili olduu anlafllmaktadr. Bu dnemde o artk O zaman
mevki kazandran ilmi retiyordum; flimdi ise mevki terkettiren ilme aryorum. demektedir. Nitekim kendisi 3 yl sonra bu grevini de brakarak memleke-
ti Tsa dnmfltr. Evinin yanna medrese ve hankh yaptran Gazzl, mrnn

son yllarn ders vermek, gnl ehliyle sohbet etmek ve eser yazmakla geirdi.
Gazzl slam dflnrleri arasnda en ok eser verenlerdendir. Fkh, mantk,
kelam, felsefe, tasavvuf ve ahlak alanlarnda yazd eserlerin 400 civarnda olduu sylenmekte ise de, bunlarn bir ksmnn ona yanlfllkla isnat edildii, dier bir
ksmnn da semeler veya zetlerden olufltuu tespit edilmifltir. Nasihatname trndeki Nashatl-Mlk adl eserini Sultan Muhammed Tapar veya Melik Sancara
ithafen yazmfltr. Seluklu sultanlarnn ilim adamlarna tavrn gsteren flu kayt da
konumuz asndan nem taflmaktadr. Gazzlyi ekemeyenler, Hanefi mezhebine muhabbetini bildikleri Sultan Sancara onun Eb Hanife aleyhinde szler sylediini iddia ederler. Sultan iflin asln bizzat Gazzlden renmek ister. Huzuruna getirilen Gazzlyi tahtna oturtarak ona byk hrmet gsterir. O iflin asln engin ifade gcyle arzedince, sultann ona saygs daha da artar.
Onun grflleri sadece kendi dnemini deil, o gnden bugne slam dflncesini etkilemifltir. Gazzlnin dflnce sistemi kelam, felsefe ve tasavvuf arasnda
yeni dengelerin kurulmasna sebep olmufl; hatta ondan sonra bu alanlarda yeni
ynelifller ortaya kmfltr. Oryantalistler onunla slam dflncesindeki canlln
durduunu iddia ederler. Halbuki bu deiflim bir ilm durgunluun deil, bir modelin, kuramsal erevenin (paradigma) salamlaflmasnn sonucudur. O nceki
btn dflnce tarzlarn incelemifl ve bunlarn sonraki temsilcilerini ciddi bir sorgulamaya yneltmifltir. Mevcut birikimi ok iyi anlamaya alflmfl, elefltirel gzle
yorumlamfl ve hep sistemlefltirme abas iinde olmufltur.
Nizamlmlk
Seluklu tarihinde byk devlet adamlyla, kurduu Nizamiye Medreseleriyle ve
yazd eserle iz brakan bir flahsiyettir. Knyesi ve ad Ebu Ali Hasan olup 1018de
Tsta dodu. Nizamlmlk lkab, Sultan Alp Arslan tarafndan vezirlie getirdiinde Abbasi halifesi tarafndan verilmifltir. Halep, Isfahan ve Badatta hadis okudu; infl ve hitabet sanatnda kendisini gelifltirdi. Babasyla birlikte Gaznelilerin
Horasan valisinin yannda alflt. Seluklular Horasan ele geirip devlet kurunca,
baba oul onlarn hizmetine girdiler. Melik Alp Arslann, sonra babas ar Beyin
yannda alflt. ar Bey vefat edince Horasan yneten Alp Arslan sultan olunca
Kndryi azledip Nizamlmlk vezirlie getirdi (1063). 29 yl Alp Arslann ve
olu Melikflahn vezirliini yapt. Siyas dehasyla devlet idaresinde, taht deiflikliklerinde, isyanlarn bastrlmasnda, savafllarn kazanlmasnda etkili oldu. Asker
ikt sistemini yerlefltirdi. smail ve Btnlerin propagandalarna set ekmek iin
Nizamiye Medreseleri eitim projesini yrrle koydu.
Sultan Melikflahn istei zerine meflhur Siysetnme isimli eserini yazd. Bu
eser siyasetname trnn genel zelliklerinin yannda, farkl olarak bir devlet teflkilatnda bulunmas gereken makam ve memuriyetleri de ele alr. Bunlarn zellikleri, neden gerekli olduklar hikyelerle pekifltirilerek anlatlr. Bu bakmdan Seluklu devlet teflkilatnn bizzat kendisini olmasa da, onda olmas gereken hususlar
ele almas byk nem taflmaktadr.
mer Hayyam
Seluklu devrinin meflhur simalarndan mer Hayyam, gnmzde daha ok rubaileriyle tannr. Ancak o flairliinin yannda bn Sn ekolne mensup byk bir
alim ve filozoftur. O cebir, geometri, astronomi, fizik, tp ve mzikle uraflmfl,
eserler vermifltir. Hayyamn analitik geometrinin gelifliminde etkisi byktr.
201
202
Byk Seluklu Tarihi
nc dereceden denklemlerin zm konusunda Decartesa (. 1650) kadar

afllamamfltr. fllemlerde irrasyonel saylarn da rasyonel saylar gibi kullanlabileceini ilk defa o ispatlamfltr. Hayyamn cebir ilmine de byk katks vardr. Birok cebir denklemini snflandrmfl ve ouna zm nermifltir. Denklemlerin
birden fazla kklerinin bulunabileceini gstermifl ve bunlar kk saylarna gre
snflandrmfltr. O nc dereceden denklemleri sistemli bir flekilde zd
iin cebirde Hrizmyi aflmfltr. Hayyam cebirsel olgularn geometrik olgular halinde ortaya ktn savunduu iin, yine Descartestan ok nce nmerik ve geometrik cebir arasndaki boflluu kapatmada byk bir mesafe almfltr.
Sultan Melikflah mer Hayyam 1074/5 ylnda Isfahana davet etmifl ve Eb
Htim sfizar (. 1121den nce), Meymn el-Vst, Abdurrahman Hris ve Muhammed Hzinden oluflturulan heyetin baflna getirmifltir. 1083 ylnda burada kurulan rasathanede bu heyet gzlemler yapt ve Zc-i Melikflh (yldz almana, katalou) ile Cell Takvimini hazrladlar. Gnefl ylna gre hazrlanan bu takvim en
mkemmel takvimlerden biriydi. Adn Sultan Melikflahn Celleddin lkabndan
almfltr. Ylbaflnn yln belli bir gnne denk dflmesi ve bunun deiflmeksizin
byle kalmas, astronomlarn en ok istedikleri bir fleydi. Bu heyet mevcut Yezdicerd ve skender takvimlerini inceledikten sonra, bunlar dzeltmektense yeni bir
takvim tertibine karar vererek Cell Takvimini oluflturdu. Bu takvime gre gnefl
yl uzunluu 365,2424 (modern lmlere gre 365,2422) gndr, dolaysiyle hata pay 5000 ylda 1 gndr. Takvimin bafllangc 15 Mart 1079 idi. Ay adlar eski
Fars takvimindeki gibi olup, sonlarna kadm yerine cell kelimesi getirilmifltir.
Gregoryenden 500 yl kadar nce dzenlenen Cell Takvimi, mevsimlere tam olarak uyduu iin doru tarihleme veren yanlgsz takvimlerin ilkidir. Gregoryen
Takvimi bu takvim rnek alnarak tertip edilmifltir.
Hayyamn flairlik yn kendi dneminde deil, sonralar ortaya karlmfl ve
bu ynyle tannmfltr. fiiirleri rubailerden ibarettir. Rubai flairin genellikle baflkalarna amay dflnmedii duygu ve dflncelerini rahatlamak iin kulland bir
kalptr. Onun rubailerinin ounda, insann yokluktan gelip yoklua gittii iin,
yaflad an iyi deerlendirmesi gerektii dflncesi ve dern bir hzn hakimdir.
Ona gre varlk bir muammadr; onu zmeye alflmak bofluna krek ekmektir.
Hayyamn rubailerinin rabet grmesinde, dflncelerinin yannda derin konularn yaln bir dille ifade edilmesi de etkili olmufltur. Rubailerinde flaraba oka yer
vermesi, bazlarnn onun sarhofl ve rind-meflrep birisi olduuna hkmetmelerine
sebep olmaktadr. Bunu iddia edenler slam edebiyatnda sembolik anlatmn (mecaz) ne kadar rabet grdn unutmaktadrlar. Bu nedenle Hayyamn melmmeflrep bir flair olduunu sylemek, herhalde daha doru olur. Onun rubaileri ilk
defa XV. yzylda Tarabhne isimli mstakil bir eserde toplanmfltr. Bu eserde
559 rubai bulunuyordu ancak zamanla bu say artmfltr.
Eb Htim sfizr
Seluklu anda mspet ilimlerden matematik ve astronomide ne kan dier bir
ilim adam ise mer Hayyamn Cell Takvimi heyetinde yer alan Eb Htim sfizrdir (. 1121den nce). O meteorolojik olaylarn aklanmas ve arlk llerinin nasl kullanlacayla ilgili risaleler yazmfltr. Arflimet Kanunundan faydalanarak mznl-gsse adn verdii hidrostatik teraziyi icat etmifltir. Bu terazi kymetli
bir eflyann yapmnda kullanlan altn ve gmfln saflk orann ve katflksa, ne
oranda yabanc metal ierdiini tespit etmektedir. sfizr terazisini Sultan Sancara
takdim etmek iin Merve gitmifl ve orada vefat etmifltir. Rivayete gre lm sebe-
203
bi, bu terazi ile sultann hazinedrnn baz deerli eflyay sahteleriyle deifltirdiinin anlafllaca ve bu nedenle onun ldrlebilecei endiflesiyle duyduu aflr
zntdr.
El-Harak
Filozofluunun yannda matematik, astronomi ve corafya alimide olan el-Harak
(. 1158), nce fkh ve hadis okumufl, sonralar Merve yerleflip hisab, hendese ve
felsefeye ynelmifltir. Kimlerden ders ald bilinmiyor ise de Batlamyus, bn Sn
ve Eb Cafer el-Hzinin kitaplarn okuduu eserlerinden anlafllmaktadr. En meflhur eseri et-Tebsra f lmil-Heyeyi Sultan Sancarn veziri Nasrddin Mahmud elHrizmnin olu Emr-i Hcib fiemseddin Aliye ithaf etmifltir. Mntehel-drk isimli eserini ise, rencilerine akl ve riyaz ilimleri retmek iin yazdn belirtmektedir. O alflmalarnda kozmografya ile corafyay ayr blmlerde ele alarak, X.
yzyl ortalarnda fizik corafyay riyaz corafyaya balamaya ynelik akma yeni
bir yn kazandrmfltr. Mevcut astronomi ve corafya bilgilerini zetleyen el-Harak, bnl-Heysem ve Hzinin gezegen ve yldzlarn hayal mahsul daireler zerinde deil, i ie, dzenli ve devaml dnen kresel yzeyler zerinde hareket ettikleri grfln ak ve inandrc bir hale getirmifltir. Eski Latince eserlerde onun eserinden bahsedilmekte, ayrca bahsedilen iki eserinin XIII. yzyln byk filozof ve
astronomu Kutbddin fiirznin kaynaklar arasnda getii de grlmektedir.
Abdurrahman el-Hzin
Ebul-Huseyn Ali el-Hzinin Bizans asll klesidir. el-Hzin mahlas efendisinin
Mervdeki Seluklu saraynda hazinedar olmasndan kaynaklanmaktadr. Sahibinin
de desteiyle iyi bir eitim ald; felsefe ve matematik okudu. Sultan Sancar dneminde, sarayn da himayesiyle arafltrmalarn srdrd. slam dnyasnda orijinal
gzlemler yapmfl yirmi astronomdan biri olan el-Hzin, uzun yllar en gvenilir
olarak kabul edilen zcinin bulunduu ez-Zcul-Muteberis-Sancar es-Sultn ile
slam dnyasnda teraziler hakknda yazlan en nemli eser olan Kitabu MznilHikmesini Sultan Sancara ithaf etmifltir. Mznl-hikme adn verdii bu hidrostatik terazi hassaslk bakmndan ncekilerden daha stnd.
Resim 10.2
Abdurrahman el-Hzinnin yapt
terazi ile su saatinin maketleri:
Tartmada hata payn 1:60.000e
indirmeyi amalayan mznl-hikme
adn verdii terazi (solda). Dakikalar
gsteren su saati. Terazinin tek
kefesinden akan su yle ayarlanyor ki,
azalan arlna gre, geen zaman
lsn dakikalarla veriyor (sada).
(Kaynak: Fuat Sezgin, slmda lim ve
Teknoloji, Frankfurt J. W. Goethe
niversitesine Bal Arap-slam Bilimler
Tarihi Enstits Mzesinden Bir Ksm
Aletlerin Sergisi, Frankfurt 2004, s. 65,
81.)
204
Byk Seluklu Tarihi
Sultan Melikflahtan sonra siyasi buhran bafl gstermesine ramen, Sultan Tapar
zamannda riyaziye ve heyet ilminde meflhur olan Muhammed el-Beyhak, Isfahan
Rasathanesinde alflmalarna devam etti. Taparn olu Mahmud ise Bedul-Usturlb lkapl Ebul-Kasm Hibetullah (. 1139/40) Badatta sultann saraynda yaplan rasatlarn baflna getirdi. Bu alim, el-Muribl-Mahmd adn verdii sultan
adna bir zc hazrlad. el-Usturlb ayrca usturlab vs. imal etmesiyle meflhurdu ve
bu iflten byk bir servet kazanmflt.
Hrizmflah Muhammed ve Atszn himayesinde olan Zeynddin el-Crcn (.
1137) tp sahasnda deerli eserler vermifltir. Bunlar arasnda Zahre-i Hrizmflh
adl kitab hakl bir flhret kazanmfltr. Dinler tarihi hakkndaki meflhur el-Milel
ven-Nihlin yazar efl-fiehristn (. 1153), eserini Sultan Sancarn veziri Ebul-Kasm Muhammede ithaf etmifltir. Yine o bn Snya itirazlarnn yer ald el-Musraann mellifidir. Seluklu sultanlarnn tabibi Ebul-Berekt Hibetullah b. Melk
(. 1165) da yine bn Snnn Kitabfl-Sifsndaki pek ok grfln KitablMuteber adl felsefe kitabnda tenkit etmifltir.
XII. asrn ikinci yars ile XIII. yzyln ilk eyreinde Seluklular ve onlarn takipisi olan Hrizmflah, Zeng ve Eyyb devletleri sahalarnda ok sayda nl alim
ve felsefeci yetiflti. Bunlarn arasnda felsefe ve kelam sahasnda fiihbddin Yahy
b. es-Suhreverd (. 1191) ile Fahreddin er-Rz (. 1209) iki nemli rnektir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Seluklularda
ilim
ve edebiyatn geliflmesini salayan hususlar aklaynz.
SIRA
SZDE
Seluklu dnyasnda imparatorluk yapsnn gerei olarak farkl alanlarda, farkD fi N E L M
l diller kullanlmaktayd.
Seluklu saraynda ve ksmen orduda, Trkler kendi aralarnda Trke konuflmaktaydlar. Fars kltrnn baskn etkisiyle brokrasinin,
yani devletinS Oresm
R U dili Farsa, medrese ve ilmin, hukuk belgelerin dili ise Arapayd. Hal byle olunca Trke yaz dili Karahanllarda olduu kadar geliflme imkn bulamad. Seluklularn tbii Hrizmflahlarn merkezi olan Hrizm blgesi bu
DKKAT
konuda bir istisna teflkil etmektedir. Meflhur lugat alimi ve Keflflf isimli Kurn tefsirinin yazar Zemahfler (. 1144), Hrizmflah Atsza ithaf ettii, Arapa bir lugat
SIRA SZDE
olan Mukaddimetl-Edebi
Hrizm Trkesine de tercme etmifltir. Bu eser bir bakma Mahmud Kflgarnin eserini tamamlar mahiyette olduu iin nemlidir. Ayrca Hrizm sahasnda Yesev halifelerinin, zellikle Hakm Sleyman Atann (.
AMALARIMIZ
1186/7) fleyhini taklid ederek yazd hikmetler (Bakrgan Kitab), manev tesirlerinin yannda Trkenin de yaflatlmasna katk salamfltr. Yine muhtemelen Muhammed b.KKaysn
T A Pyazp Celleddin Hrizmflaha sunduu Tibynl-Lugtit-Trk al Lisnil-Kangl isimli lugat de ge de olsa bu sahada yazlmfl nemli bir
Trk dili yadigrdr.
Seluklularda
brokrasi dilinin Farsa olmas, tabiatyle dnemin nazm ve neTELEVZYON
sir dilinin de Farsa devam etmesine sebep olmufltur. Denebilir ki Fars dili etkili
bir edeb dil haline gelmesini, Gazneli ve zellikle Seluklulara borludur. Yukarda da belirttiimiz gibi st mevkilerdeki Seluklu yneticileri, zellikle Sultan Me N T E R Nsaraylarn
ET
likflah ve Sancar,
birer ilim ve edebiyat merkezi haline getirmifllerdir. flte bu muhitlerde flairler divanlarn hep Farsa yazmfllard. Baz sultanlar ve hanedan yeleri bizzat Fars fliirinden hofllanmaktaydlar ve edeb bir zevk sahibiydiler.
Hatta bunlardan Farsa rubai yazanlar bile vard.
Veys Ramnin mellifi Fahreddin Gurgn Turul Beyin, Emrfl-fiuar Burhan ise Sultan Alp Arslann, sonra da olu Melikflahn himayesinde bulunmufllardr. Sultan Melikflahn melikfl-fluars meflhur Muizz (. 1124-27) idi. Bu flair da-
N N
205
ha sonra Sultan Berkyaruk, Tapar ve Sancarn da yanndadr. Yine Reflid-i Semerkand, Fahrfl-fiuar Muhammed, Melikflahn meddahlarndand (methedici).
Ebul-Mefahir-i Rz ise Sultan Taparn himayesindeki flairlerdendi.
Sultan Sancar da uzun sren saltanat sresince bir ok alim ve flairi saraynda
himaye etmifltir. Kasideci Enver, Edib Sbir, Reflid-i Vatvat, Arapa ve Farsa kasideleriyle bilinen Abdlvsi Cebel, Hasan- Gaznev gibi bir ok flair ve ilim adam
onun yanndayd. Sultan Alp Arslannn olu Toganflahn nedimi Ezrak-i Herev
de dnemin nemli flairlerindendir.
Seluklularda Farsann etkisinin sebepleri nelerdir?
MMAR VE SANAT
SIRA SZDE
D fi N E L M
Byk Seluklular, daha nce kurulan, adafl ve komflusu olan Karahanl ve

Gazneli devletlerinin birikiminden faydalanarak Trk mimarisinin geliflmesine katS O R U ulaflmas, gek saladlar. Kurulan devletin ksa zamanda imparatorluk boyutuna
lirlerin artmasna, dolaysiyle de refah seviyesinin ykselmesine sebep oldu. Dier
taraftan slam ve Trk kltrnde kamu binalarn vakflarn yapmas ve vakf mDKKAT
essesesinin insan tabiatnn ayn zamanda ie ve dfla dnk ynn gayet gzel
ifade etmesi, bu eserlerin yaplmasn zendirmifl ve teflvik etmifltir. mkn, ortam
SIRA SZDE
ve niyet oluflunca ortaya toplumun yararlanaca saysz mescid
(cami), medrese,
hankah/zaviye, han, kervansaray vs. infla edilmeye bafllanmfltr. Yaptklar bu abidelerin plan, mimari ve sslemeleri, flphesiz onlarn inan,AMALARIMIZ
zevk ve estetik anlayfllarnn bir yansmasdr.
N N
Mescid-i Cumalar
K T A P
Seluklular, Karahanllarn ve Gaznelilerin daha nceki uygulamalarn daha ileriye taflyarak abidevi bir cami mimarisi ortaya koydular. zellikle mihrap nndeki kubbeli mekan gelifltirdiler. Bylece btn Trkistana ve
T E rana
L E V Z Y Odrt
N eyvanl,
avlulu ve mihrap n kubbeli bu cami modeli hakim oldu. Byk Seluklulardan
bize ulaflan ilk mescid (cami), nemli ksmlar Melikflah zamannda yaplan Isfahan Mescid-i Cumas (Cuma namaz klnan mescid)dr. Kitabelerinden anlaflldT E R N E T kuzeydeki
na gre, 1080 tarihli byk mihrap kubbesi Melikflah, avlu Ndflnda
Kmbed-i Hk denen kk kubbeli mekan ise 1088 ylnda Melikflahn efli Terken Hatun adna veziri Tclmlk tarafndan yaptrlmfltr. Drt eyvanl avlu ve revaklar ise Melikflah sonras Seluklu dneminden kalmadr. Daha sonralar bir ok
defa yaplan ilave ve tadilatlarla mescid geniflletilmifltir.
Bu mescid-i cumann zellii, mihrabn nnde, payeli ksmn ortasnda ykselen ve avlu tarafnda byk bir eyvana bitiflen muazzam kubbeli mekandr. Bu
blmn harimin dier ksmlarndan belirgin bir flekilde ayrlmas, burann sultann Cuma namazn klmas iin ayrldn gsterir. XII. yzylda ise avlu cephelerinin her birinin ortasna birer eyvan yaplarak drt eyvanl cami tipinin (klasik Asya cami tipi) en grkemli rneklerinden biri ortaya kmfltr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
206
Byk Seluklu Tarihi
Resim 10.3
Isfahan Mescid-i
Cumas ve Sultan
Melikflahn
mihrabn nne
eklettii grkemli
kubbesi, ran
Daha sonra infla edilen randaki Seluklu camileri kk lekli, tuladan yaplmfl, hafif sivri, tromplu kubbelerle Isfahandaki Melikflah kubbesini izlerler. Seluklu camileriyle bafllayan yenilikleri tek bir planda toplayan ilk eser ise 1135 tarihli Zevvare Mescid-i Cumasdr. Bu abide mihrap n kubbesi ile drt eyvanl ve
minareli bir cami olarak byk bir geliflmenin ncs olmufltur. Karahanl ve Gazneli ribat ve saraylarnda uygulanan drt eyvanl plan flemas, ilk defa burada, bir
camide uygulanmfltr. 7.45 m. apndaki kubbe, planda yerini almfltr. Bu plan
sonraki camilerde de uygulanmfltr.
Sultan Taparn Glpayeganda (Crbzekn) yaptrd mescid-i cumann ise,
kare bir mekan zerine mukarnasl tromplarla hafif sivrilen bir kubbesi vardr. i
Terken Hatun kubbesi gibi geometrik izimlerle sslenmifl, dflarda tromplar gizlenmifltir. Yine Sultan Taparn yaptrd Kazvin Mescid-i Cumas ise kaln tula
duvarlar zerine gl dz tromplarla ok sade fakat grkemli bir kubbe yapsna
sahiptir. Duvarlarnda Gaznedeki Sultan Mesudun sarayndaki gibi, dilimli kemerlerden bir friz ile stnde iekli kf ile yazlmfl bir kitabe kufla, bu sade
mekana bir zenginlik katmaktadr. Yine bu flehirde ayn hkmdarn zamannda
yaplan Mescid-i Haydariyye de dier bir Seluklu eseridir.
Seluklu kubbelerinin geliflmifl zengin i yaplarna ramen, dfllar sslemesiz
sade, sk tula rgl, kbik ve masif yzeylerle kapldr. Kbik gvde zerinde,
sekizgen bir geiflten sonra hafife sivrilen kubbe, Seluklularn gelifltirdii bir
kubbe tipidir; dolaysiyle dfltan hakim bir konumda grnen kubbe ile orijinal bir
cami mimarisi ortaya kmfltr. Gaznelilerin daha nce uygulad kubbe-eyvan
birleflmesini de Seluklular gelifltirmifllerdir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Seluklu mescid-i
cumalarnn zellikleri nelerdir?
SIRA SZDE
Minareler
fi N E L Mtarih boyunca coraf ve kltrel zeliklere gre eflitli minare

Mslman DTrkler
tiplerini uygulamfllardr. Byk Seluklular da randa ince ve uzun, silindirik minareleri benimsemifllerdir.
En eski Seluklu eseri olan, 1058 tarihli, Turul Bey zaS O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
207
manndan kalan Damgan Mescid-i Cumasnn minaresi, yukarya doru incelerek

ykselen silindirikti. Ortasnda mavi ve firuze srl kare panolardan kabartma rgl kf kitabe kufla bulunan bu minare, ayn zamanda Seluklularn ilk inili mimar eseridir. Keza Svedeki Mescid-i Meydann minaresi Turul Bey zamannda
1061, Zevvaredeki Mescid-i Pamenarn minaresi ise Alp Arslan zamannda 1068
ylnda yaplmfltr.
Kmbed ve Trbeler
Seluklulur zamannda iki tip mezar yapsna rastlanr: Kmbed ve trbe. Kmbedler genellikle altta mumyalk kat bulunan silindirik veya okgen gvdeli yaplardr. ten kubbe, dfltan klahla rtldr. Trbeler ise mumyalk bulunmayan, kare planl ve zerleri kubbeyle rtl yaplardr. Mescidlerde olduu gibi kmbedlerde de Byk Seluklular, Karahanl ve Gazneli geleneine balanr. Dmgnda
silindirik gvdeli ihil Duhteran (Krk Kzlar) Kmbedi ile Isfahann gneyinde
Eberkhda sekizgen Kmbed-i Ali, Turul Bey zamanndan kalan en eski kmbedlerdir. Kmbed-i Ali randaki tula kmbedlerin aksine tafltan yaplmfltr. Kazvin ve Hemedan arasnda 1067 ve 1093 tarihli daha geliflmifl iki kmbed rnei gnmze ulaflmfltr. Bunlar sekizgen planl, kfleler silindirik kuleli ve ift kubbelidir, tuladan yaplmfltr. Kmbedlerden birinde iki, dierinde bir kulenin iinde
merdivenler vardr. Kitabeleri ve Trk ssleme sanatnn bir hazinesi olan ok zengin tula sslemeleri vardr. duvarlar da Seluklularn en eski, renkli kalem iflleriyle donatlmfltr. Bunlara yakn uslpta yaplmfl dier bir kmbed de Demvendde bulunmaktadr.
Resim 10.4
randa KazvinHemedan arasnda
bulunan Harrakan
Kmbedleri ve
detay grnfl.
XI. yzyl sonunda Serahsta (Trkmenistan) yaplan Ebul-Fazl, Meyhenede

Ebu Said ve Vekilbzrda Abdullah b. Breyde trbeleri, bilinen en eski Seluklu
trbelerindendir. Sultan Sancarn Mervdeki 1157 tarihli trbesi ise Byk Seluklularn trbe mimarisinde gsterdikleri geliflme ve yeniliklerin bir toplamdr. 17 m.
apndaki kubbesiyle Dnya mimarisinin nemli eserlerinden biridir.
Ribatlar (Kervansaraylar)
Karahanl ve Gaznelilerin gelifltirdikleri ribat mimarisini devam ettiren Byk Seluklular, genellikle kare planl, drt eyvanl, revakl avlulu ribatlar yapmfllardr. Anuflirvan (1029-1049) ve Zaferan (XI. yy.) ribatlar ilk Seluklu ribatlardr. Ancak Byk
Seluklu dneminden kalan en nemli ribat, Niflabur-Serahs arasnda, 1114/5te Sultan Tapar dneminde infla edilen Ribat- fieriftir. Gazneli dnemi eseri
208
Byk Seluklu Tarihi
Resim 10.5
Byk
Seluklulardan
kalan en nemli
abidelerden biri
olan, NiflaburSerahs arasnda,
1114/5te Sultan
Tapar dneminde
infla edilen Ribt-
fierif.
Ribt- Mhye benzeyen bu ribat, kareye yakn asl yap ile bunun nnde yatk dikdrtgen blm ve drt eyvanl bir avlu etrafnda sralanmfl mekanlardan
oluflmaktadr. Dfltan kaleye, iten ise bir saraya benzer zenginliktedir. Kitabelerinden anlaflldna gre, efli Sultan Sancar ile birlikte Ouzlarn elinde esir iken Terken Hatun 1154/5te bu ribat tamir ettirmifltir.
Medreseler: Byk Seluklularn baflta Nizamiye Medreseleri olmak zere bir
ok medrese yaptrdklar bilinmektedir. Ama ne yazk ki bunlarn byk ksm gnmze ulaflamamfltr. Karahanllarda bafllayan eyvanl, avlulu flemay gelifltirerek
devam ettirmifllerdir.
Saraylar: Saraylar da insanlarn ve tabiatn verdii tahribat nedeniyle gnmze ulaflamamfltr. Byk Seluklularn son baflkenti Mervde Sultan Sancar dneminde youn bir imar faaliyeti yrtlmfltr. Burada ierisinde mescid-i cumann,
Sultan Sancarn trbesinin de bulunduu, 4 km2lik bir alan kaplayan Sultan Kalede saray da bulunmaktayd. Bu sarayn 45x39 m. boyutunda, elli odal olduu
bilinmektedir.
209
zet
N
A M A
N
A M A
N
A M A
Seluklu medeniyetinin nasl bir ortamda ortaya

ktn belirleyebileceksiniz.
Seluklu toplumunda nfus, ounluu oluflturan yerleflik ve gayri Trk topluluklar ile kendileriyle birlikte gelen ve gelmeye devam eden ve
zamanla yerleflik hayata da adm atan Trkmenlerden oluflmaktayd. Seluklu yneticileri, konar-ger ve yerleflik bu iki nemli kitle arasnda
dengeleri korumay salad oranda baflarl olmufllardr. Bu baflarda gulam sisteminin de katks olmufltur. Nitekim Trk, gayri Trk ayrm
yapmadan, herkesi liyakati dorultusunda istihdam ederek deerlendirmifltir.
Bu dengeleri korumada, pek tabiidir ki merkez
ynetimi glendirmifl olmalarnn byk pay
vardr. Nitekim bunu en iyi baflardklar Sultan
Melikflah dneminde imparatorluk her ynyle
zirveye kmfltr. Ancak bu zor gereklefltirilen,
ama ne yazk ki srekli klnamayan bir husustur. flte Byk Seluklu Devleti ok uzun sre
olmasa da huzur ve refah ortamn salayabilmifltir ki, medeniyet boyutuna ulaflabilmifltir. Yani
merkez otoritenin gl olduu, Trkmenlerin
ve yerli halklarn hoflnut edildii dnemlerde Seluklular medeniyeti oluflturan, eitim, ilim, edebiyat ve dflnce hayat ile mimar ve sanat alanlarnda geliflme kaydedebilmifllerdir.
Nizamiye Medreselerinin Ortaa slam dnyasna katklarn deerlendirebileceksiniz.
Her fleyden nce smail/Btn propagandalar
karflsnda Ehl-i Snnet inancnn glenmesi saland. Nizamiye Medreseleri vakf kurulufllar idi.
Yani mstakil bteleri, gelir kaynaklar vard;
idar ve eitim personeline maafl veya ayn gelir
denmekteydi. rencilere ise yatp kalkacaklar odalar verilmekte, beslenme ihtiyalar karfllanmakta, ayrca burs da tahsis edilmekteydi. Bu
yenilikler tabiatiyle eitimi cazip hale getirmekte
ve en nemlisi fakir rencilere imkan ve frsat
eflitlii salamaktayd.
Seluklular dneminde ilm faaliyetlerin mahiyetini aklayabileceksiniz.
Byk Seluklular dneminde smail/Batn propagandalarn etkisiz klp Snn inanc glen-
N
A M A
dirmek iin alan Nizamiye Medreselerinin de

nclyle arlkl olarak fkh, hadis, kelam
gibi din ilimlerin yannda, herhalde daha ok
medrese dfl eitimle felsefenin yannda astronomi, fizik, matematik, cebir, corafya gibi mspet ilim dallarnda da nemli bulufllarn yapld, eserlerin yazld grlmektedir. Gazzlnin
eserleri kelam, felsefe ve tasavvuf arasnda yeni
dengelerin kurulmasna sebep olmufl, Nizamlmlk yazd siyasetname ile siyaset bilimine ve
tarihe katk salamfl, mer Hayyam ve ekibinin
astronomi, cebir ve takvim (Celliyye Takvimi)
alflmalar baz yenilikler getirmifl, sfizar ve elHzin baz lm aletleri icat etmifllerdir.
Seluklular dneminde mimar ve sanattaki geliflmeleri belirleyebileceksiniz.
Byk Seluklular, Karahanl ve Gazneli devletlerinin birikiminden faydalanarak Trk mimarisinin geliflmesine katk saladlar. Onlar abidevi
bir cami mimarisi ortaya koydular. zellikle mihrap nndeki kubbeli mekan gelifltirdiler ve btn Trkistana ve rana drt eyvanl, avlulu ve
mihrap n kubbeli bir cami modeli hakim oldu.
randa ince ve uzun, silindirik minareleri benimsediler. En eski Seluklu eseri olan, 1058 tarihli,
Turul Bey zamanndan kalan Damgan Mescid-i
Cumasnn minaresi, yukarya doru incelerek
ykselen silindirik bir yapdayd. Kmbed ve trbe mimarisinde de gelenei gelifltirerek devam
ettirdiler. Harrakan kmbedleri ve Mervdeki Sultan Sancar Trbesi trnn en geliflmifl rnekleridir. zellikle tula ile geometrik sslemeler ve
kf yaz geliflmifltir. Ribat mimarisinde ise kare
planl, drt eyvanl ve revakl avlulu tipi gelifltirmifllerdir. Gnmze ulaflabilen Seluklu ribat
Ribat- fierif dfltan kaleye, iten bir saraya benzer bir zenginliktedir. Seluklularn eyvanl, avlulu plan ile Karahanl geleneini devam ettirdikleri medresenin, saysz eser infla edildii halde
gnmze ulaflamadklar iin ayrntl zellikleri
bilinmemektedir. Byk Seluklularn son baflkenti Mervde Sultan Kale iinde bulunan
45x39m. apnda, elli odal saray gnmze ulaflabilmifltir.
210
Byk Seluklu Tarihi
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi Seluklularn devleti kurma
dneminde geirdikleri srelerden deildir?
a. slam dinini kabul etmeleri
b. Yerleflik hayata gemeleri
c. Kendilerinden baflka topluluklarla birlikte yaflamalar
d. Abbasi halifesine tbi olmalar
e. Yeni bir corafyaya gmeleri
2. Afladakilerden hangisi Nizamiye Medreselerinin kurulufl nedenlerinden biri deildir?
a. smaillerin propaganda faaliyetlerini etkisiz hale getirmek
b. Ehl-i Snnet akidesini glendirmek ve yaymak
c. Devlet ynetiminde ihtiya duyulan kadrolarn
yetifltirilmesi
d. Madd bakmdan frsat eflitliini salamak
e. slm gayri mslimler arasnda yaymak
3. Seluklularn Nizamiye ve dier medreseleri kurmalar afladakilerden hangisiyle aklanabilir?
a. Siyasette salanan baflary aklda ve gnlde de
tesis etmek istenmesi
b. Mslman ocuklarn gayrimslim okullara gitmelerini engellemek
c. Halifenin Seluklulara eitim konusunda basks
d. Halkn eitim kurumlarna youn talep gstermesi
e. Araplarn Seluklular kadar eitime nem vermemeleri
4. Afladakilerden hangisi Seluklu dnemi ilim adamlarndan biri deildir?
a. Gazzl
b. mer Hayyam
c. bn-i Haldun
d. Eb Htim sfizr
e. el-Harak
5. Afladakilerden hangisi makam sahiplerinin ilm ve
edeb eserlerin oluflturulmasna destek vermesinin nedenlerinden biridir?
a. Maliyetlerinin dflk olmas
b. Eserin kendilerine ithaf edilecei iin adnn yaylmasna sebep olmas
c. Bu tarz alflmalara destek vermeyenlere kt
gzle baklmas
d. Sultanlarn bu ynde ferman karmalar
e. Gayri mslimler ile yarfl iinde olmalar
6. Nizamlmlk ile ilgili olarak afladakilerden hangisi

sylenemez?
a. Sultan Melikflahn istei zerine meflhur Siysetnme isimli eserini yazmfltr.
b. 1018de Tsta domufltur.
c. Nizamlmlk lkab Abbasi halifesi tarafndan
verilmifltir.
d. Nizamiye Medreselerinin kurucusudur.
e. Karahanllarn hizmetinde bulunmufltur.
7. Celal Takvimi ile ilgili olarak afladakilerden hangisi yanlfltr?
a. Adn Sultan Melikflahn Celleddin lkabndan
almfltr.
b. Gnefl ylna gre hazrlanmfltr.
c. Takvimin bafllangc 15 Mart 1079tur.
d. Gregoryen Takviminden esinlenerek yaplmfltr.
e. Doru tarihleme veren yanlgsz takvimlerin ilkidir.
8. Seluklularda kullanlan dil-saha efllefltirmelerinden
hangisi dorudur?
a. Saray dili - Arapa, lim dili - Farsa, Resmi dil Trke
b. Saray dili - Farsa, lim dili - Trke, Resmi dil Arapa
c. Saray dili - Trke, lim dili- Arapa, Resmi dil Farsa
d. Saray dili - Trke, lim dili- Farsa, Resmi dilArapa
e. Saray dili - Arapa, lim dili- Trke, Resmi dilFarsa
9. Seluklularda imar faaliyetlerini teflvik eden ana unsur afladakilerden hangisidir?
a. Vakf messesesi
b. Mevcut yaplarn ihtiyalar karfllamamas
c. Sultann zenginler zerindeki basklar
d. Yaplan eserlerden byk kazanlar salanmas
e. Dflk maliyetlerle byk eserlerin yaplabilir
olmas
211

10. Afladakilerden hangisi Seluklu camileri ile ilgili
olarak sylenemez?
a. Karahanl ve Gazneli mimari uygulamalar Seluklular tarafndan daha da gelifltirilmifltir.
b. Trkistan ve rana drt eyvanl, avlulu ve mihrap n kubbeli cami modeli hakim olmufltur
c. Seluklu camilerinde minare gelenei yoktur.
d. Gnmze ulaflan ilk Seluklu mescidi Isfahan
Mescid-i Cumasdr.
e. Daha sonra infla edilen randaki Seluklu camileri, kk lekli ve tuladan yaplmfltr.
1. d
2. e
3. a
4. c
5. b
6. e
7. d
8. c
9. a
10. c
Yantnz doru deilse, Seluklu Medeniyetini

Hazrlayan Ortam konusunu yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz doru deilse, Nizamiye Medreseleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deilse, lim ve Edebiyat konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deilse, Nizamlmlk konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deilse, mer Hayyam konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deilse, Mimar ve Sanat konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deilse, Mescid-i Cumalar ksmn yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1
Seluklular bozkr hayat tarzndan, kltrnden cihan
devletine, dier bir deyiflle imparatorlua, dolaysyla
yeni bir medeniyete giden yola girdiler. Onlar aslnda
drt nemli sreci birlikte yafladlar: Mslman olarak
din deifltirdiler. Bozkrdan Horasana inerek yafladklar corafyay deifltirdiler ve bununla birlikte yerleflik
hayata adm attlar. Ve geldikleri bu topraklarda yrrlkte olan idar tecrbeden, birikimden yararlandlar,
gulam sistemini benimseyerek devletlerini kurdular. Ksa srede birlikte yafladklar bu byk deiflim, Seluklu mparatorluunun, dolaysiyle medeniyetinin temellerini oluflturdu.
212
Byk Seluklu Tarihi
Sra Sizde 2
smail fiann Snn slam Dnyasna ynelik faaliyetleri endifle verici boyuttayd. Snnler Kahirede el-Ezher
veya Drl-Hikmede yetifltirilen smail dlerin (daveti) youn bir mezhep propaganda faaliyeti ile karfl
karflya idi. Bu durum pek tabii Abbas hilafetini ve
onun koruyuculuunu stlenen Seluklular rahatsz etmekteydi. Seluklular smaillerin bu propaganda faaliyetlerini etkisiz hale getirmek, Ehl-i Snnet akidesini
glendirmek ve yaymak; ayrca devlet ynetiminde ihtiya duyulan kadrolarn yetifltirilmesi ve madd bakmdan frsat eflitliini salamak iin adeta bir eitim seferberliine girifltiler. Snn slam Dnyasnn gelecei iin
byk nem taflyan bu byk projeyi Sultan Alp Arslann veziri Nizmlmlk bafllatt.
Sra Sizde 3
Tarih boyunca ilim ve sanatn geliflmesinde himaye unsuru byk nem taflmfltr. Orta a slam ve Trk
devletlerinde olduu gibi, Seluklularda da iktidar sahibi olan sultan, melik, vezir ve dier brokratlar ile servet sahiplerinin, saraylarnda alim, edip veya flairleri
toplayp himaye ve teflvik ettiklerine flahit olmaktayz.
Makam mevki sahiplerinin bu sekin kiflilere kol kanat
germeleri, aslnda onlarn flnndand. nk her yazlan eser kendisine vgler dzlerek ithaf edilecei
iin, onun adnn yaylmasna ve yaflatlmasna sebep
oluyordu. Bir anlamda iktidar sahibi kendi lehine kamuoyu oluflturmann zeminini hazrlyordu. Devlet
adamlar bu konuda byk bir rekabet iindeydiler. Tabiatiyle bu gelenek de ilm ve edeb eserlerin ortaya
kmasn, ilim ve edebiyatn geliflmesini, yaygnlaflmasn tetikliyordu. Denebilir ki medreseler doru kabul
edilen bilgiyi topluma ulafltrmay, himaye usl ise ilmin, dil ve edeb zevkin geliflmesini salamaktayd.
Sra Sizde 4
Seluklularda brokrasi dilinin Farsa olmas, tabiatyle
dnemin nazm ve nesir dilinin de Farsa devam etmesine sebep olmufltur. Denebilir ki Fars dili etkili bir edeb dil haline gelmesini, Gazneli ve zellikle Seluklulara borludur. Yukarda da belirttiimiz gibi st mevkilerdeki Seluklu yneticileri, zellikle Sultan Melikflah
ve Sancar, saraylarn bir ilim ve edebiyat merkezleri
haline getirmifllerdir. flte bu muhitlerde flairler divanlarn hep Farsa yazmfllard. Baz sultanlar ve hanedan
yeleri Fars fliirinden hofllanmaktaydlar ve edeb bir
zevk sahibiydiler. Hatta bunlardan Farsa rubai yazanlar bile vard.
Sra Sizde 5
Seluklular, daha nceki uygulamalar gelifltirerek abidevi bir cami mimarisi ortaya koydular. zellikle mihrap nndeki kubbeli mekan gelifltirdiler ve btn Trkistana ve rana drt eyvanl, avlulu ve mihrap n
kubbeli bu cami modeli hakim oldu. Byk Seluklulardan bize ulaflan ilk mescid (cami), nemli ksmlar
Melikflah zamannda yaplan Isfahan Mescid-i Cumasdr (1080). Bu mescid-i cumann zellii, mihrabn
nnde, payeli ksmn ortasnda ykselen ve avlu tarafnda byk bir eyvana bitiflen muazzam kubbeli mekandr. Bu blmn harimin dier ksmlarndan belirgin bir flekilde ayrlmas, burann sultann Cuma namazn klmas iin ayrldn gsterir. XII. yzylda ise avlu cephelerinin her birinin ortasna birer eyvan yaplarak drt eyvanl cami tipinin (klasik Asya cami tipi) en
grkemli rneklerinden biri ortaya kmfltr.
Seluklu kubbelerinin geliflmifl zengin i yaplarna ramen, dfllar sslemesiz sade, sk tula rgl, kbik ve
masif yzeylerle kapldr. Kbik gvde zerinde, sekizgen bir geiflten sonra hafife sivrilen kubbe, Seluklularn gelifltirdii bir kubbe tipidir; dolaysiyle dfltan hakim bir konumda grnen kubbe ile orijinal bir cami
mimarisi ortaya kmfltr.
Fazlolu . (2005). Trk Felsefe-Bilim Tarihinin Seyir
Defteri (Bir nsz), Dvn m Arafltrmalar, 18, s.
1-57.
slm Ansiklopedisi. (1940-1987). I-XIII, stanbul:
M.E.B. (lgili maddeler).
Kprl. M. F. (2003). Trk Edebiyat Tarihi, Ankara:
Aka..
Kymen. M. A. (1992). Byk Seluklu mparatorluu Tarihi, III (Alp Arslan ve Zaman), Ankara.
Makdisi. G. (2004). Ortaada Yksek retim, slm Dnyas ve Hristiyan Bat, (ev. A. H. avuflolu - H. T. Baflolu), Ankara.
Ocak. A. (2002). Seluklularn Din Siyaseti, stanbul: Tarih ve Tabiat Vakf.
fieflen. R. (2004). Seluklular Devrinde lme Genel Bir
Bakfl, III. Uluslar aras Mevlna Kongresi, 5-8
Mays 2003, Konya, s. 233-244.
TDV slm Ansiklopedisi. (1988-2011). I-XXXIV (lgili maddeler).
Turan. O. (2005). Seluklular Tarihi ve Trk-slm
Medeniyeti, stanbul: tken Neflriyat.
Zebhullah-i Saf. (2002). ran Edebiyat Tarihi, ev.
Hasan Almaz, stanbul.
213

Büyük Selçuklu Tarihi

Diunggah oleh

Informasi Dokumen

Judul Asli

Hak Cipta

Format Tersedia

Bagikan dokumen Ini

Bagikan atau Tanam Dokumen

Opsi Berbagi

Apakah menurut Anda dokumen ini bermanfaat?

Apakah konten ini tidak pantas?

Hak Cipta:

Format Tersedia

Büyük Selçuklu Tarihi

Diunggah oleh

Hak Cipta:

Format Tersedia

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2357

BYK SELUKLU TARH

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Byk Seluklu Tarihi

SELUKLULARIN KKEN .........................................................................

Turul Bey Zaman.................................................................. 22

Alp Arslan Zaman................................................................... 40

Aninin Fethi ..................................................................................................

Fetret Dnemi (Berkyaruk ve Muhammed Tapar Devri) .. 78

Arslan Argunun syan ...........................................................................

Sancar Dnemi ........................................................................ 100

fiube Hanedanlar (Meliklikler) ............................................... 122

Atabeylikler. ............................................................................. 146

Byk Seluklu Devlet Teflkilat ............................................ 172

Sultann Belirlenmesi ve fiehzade syanlar .................................................

Kltr ve Medeniyet................................................................ 194

BYK SELUKLU TARH

Bu niteyi tamamladktan sonra;

Byk Seluklu Tarihi

1. nite - Kurulufl Dnemi

Byk Seluklu Tarihi

Hazar Kaanl VII-X.

SIRA SZDE arasndaki iliflkiyi nasl tanmlarsnz?

1. nite - Kurulufl Dnemi

Trkler, Maverannehrin Emeviler tarafndan fethinden itibaren yakn temasta

Byk Seluklu Tarihi

Trkmen adnn anlam ve

1. nite - Kurulufl Dnemi

ARI BEYN DOU ANADOLU KEfiF AKINI

ARSLAN YABGUNUN ESR EDLMES

Ouzlarn nfusu Maverannehirde engellenemez bir flekilde artarken, blge hAMALARIMIZ

Byk Seluklu Tarihi

adr hne karfll olup,

ARI VE TURUL BEYLERN RYSET

1. nite - Kurulufl Dnemi

HORASANA G VE GAZNELLERLE MCADELE

Shib-i Divn- Rislet,

Byk Seluklu Tarihi

Serahs-Talhb Savafllar ve Seluklularn Devlet ln

1. nite - Kurulufl Dnemi

Byk Seluklu Tarihi

man Trkmenlerin basknlarna uramaktan da kurtulamyordu. Seluklular zaten

1. nite - Kurulufl Dnemi

mas durumunda bile, ordudaki ok sayda hayvannn ihtiyacn karfllamayaca

DEVLETN KURULUfiU VE YAPILANMASID fi N E L M

Byk Seluklu Tarihi

Kut, Trk devlet geleneine

1. nite - Kurulufl Dnemi

Seluklularn Kkeni ve Ouzlarla iliflkilerini

Seluklu Devletinin kuruluflunu aklayabilme.

Byk Seluklu Tarihi

7. Seluklu-Gazneli savafllar iin afladaki efllefltirmelerden hangisi yanlfltr?

2. Seluklular Ouz boylarnn hangisinden gelmektedirler?

8. Seluklularn Gaznelilerle savafllarnn bafllca sebebi afladakilerden hangisidir?

3. X. yzylda Ouzlarn bafllca yurtlar afladakilerden hangisidir?

9. Dandanakandan sonra yaplan idar dzenlemeyi en

4. X. yzyldaki Ouz glerinin nedeni afladakilerden hangisidir?

10. Dandanakandan sonraki paylaflm ile ilgili afladakilerden hangisi yanlfltr?

1. nite - Kurulufl Dnemi

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Gazneli Sultan Mahmud, Karahanl hkmdar Yusuf