http://www.photogrammetry.ethz.ch/general/persons/devrim_publ.

html

KARADEN Z TEKN K N VERS TES

FEN B L MLER ENST TS

JEODEZ VE FOTOGRAMETR MHEND SL

CO RAF B LG S STEM

ANAB L M DALI

LE EVRESEL VER LER N

MODELLENMES : TRABZON-DE

RMENDERE VAD S RNE

YKSEK L SANS TEZ

Harita Mh. Mehmet Devrim AKA

OCAK 2000
TRABZON

KARADEN Z TEKN K N VERS TES

FEN B L MLER ENST TS
JEODEZ VE FOTOGRAMETR MHEND SL

CO RAF B LG S STEM

ANAB L M DALI

LE EVRESEL VER LER N

MODELLENMES : TRABZON-DE

RMENDERE VAD S RNE

Harita Mh. Mehmet Devrim AKA

Karadeniz Teknik niversitesi Fen Bilimleri Enstitsnce

Harita Yksek Mhendisi
nvan Verilmesi in Kabul Edilen Tezdir.

Tezin Enstitye Verildi i Tarih

: 17.01.2000

Tezin Savunma Tarihi

: 08.02.2000

Tez Dan man

: Do.Dr. Tahsin YOMRALIO LU

Jri yesi

: Do.Dr. Mehmet TFEK

Jri yesi

: Yrd.Do.Dr. etin CMERT

Enstit Mdr : Prof.Dr. Asm KADIO LU

Trabzon 2000

NSZ
Konusu, Trabzon-De irmendere Vadisi ile ilgili evresel verilerin Co rafi Bilgi
Sistemi ile modellenmesi olan bu yksek lisans tezi, Karadeniz Teknik niversitesince
1998 ylnda ba latlan DEVAED (Trabzon-De irmendere Vadisi evre Dzenleme
Projesi) Projesine altlk olacak ekilde hazrlanm tr. Bu al ma ierisinde, De irmendere
Vadisinin do al evreye ynelik bilgilerinin sakland ve ynetildi i bir co rafi veri
tabannn nasl olmas gerekti i sorusuna yant aranm ve de byle uzun vadeli bir
al mann ilk admlar atlm tr. Son olarak toplanan co rafi verilere dayanarak, evreye
ynelik de i ik sorgulamalar, analizler ve sunumlar hazrlanm tr.
Dan manl m stlenerek, al malarmn her a amasnda bana destek veren
de erli hocam sayn Do.Dr. Tahsin YOMRALIO LUna sonsuz te ekkrlerimi sunarm.
Destekleriyle al malarmda ok byk etkileri olan, mdrm Harita Mh.
Ylmaz SARALa, mesai arkada larm Harita Mh. Kemal KURTa ve Harita Mh. Hasan
AVCIya, tezimin uygulama ve yazm ksmnda bana byk deste i olan; dostum Ar .Gr.
Hasan Tahsin BOSTANCIya ve sayn hocam Ar .Gr. Osman DEM Re yardmlarndan
dolay te ekkr ederim.

Mehmet Devrim AKA

II

 NDEK LER

Sayfa No
NSZ

II

NDEK LER

III

ZET

VI

SUMMARY

VII

EK LLER D Z N

VIII

TABLOLAR D Z N

SEMBOLLER D Z N

XI

1.

GENEL B LG LER

1.1.

GR

1.1.1.

Problemin Tanm

1.1.2.

al mann Amac

1.1.3.

Metodoloji

1.2.

CO RAF B LG S STEMLER

1.2.1.

Bilgi Sistemleri

1.2.2.

Co rafi (Konumsal) Bilgi Sistemleri

1.2.3.

Co rafi Bilgi Sistemleri ve Di er Bilgi Sistemleri

11

1.2.4.

Co rafi Bilgi Sistemlerinin Bile enleri

13

1.2.4.1.

Veri

13

1.2.4.1.1.

Veri Modeli

16

1.2.4.1.1.1.

Genel Amal Veri Modelleri

16

1.2.4.1.1.2.

Konumsal Veri Modelleri

19

1.2.4.1.2.

Konumsal Veri Yaplar

21

1.2.4.1.2.1.

Vektrel Veri Yaplar

22

1.2.4.1.2.2.

Raster (Hcresel) Veri Yaplar

30

1.2.4.2.

Teknoloji

35

1.2.4.2.1.

Yazlm

35

1.2.4.2.2.

Donanm ve Yan rnler

39

1.2.4.3.

Altyap

43

III

1.2.4.3.1.

Personel

43

1.2.4.3.2.

rgtsel Dzenlemeler

44

1.2.4.3.3.

Kurumsal Destek

45

1.2.5.

Co rafi Bilgi Sistemlerinin Snflandrlmas

45

1.2.6.

Co rafi Bilgi Sistemi Kurulumunda lem Admlar

50

1.2.7.

Co rafi Bilgi Sistemlerinde Maliyet

52

1.3.

ARC/INFO CO RAF B LG S STEM YAZILIMI

54

1.4.

SAYISAL YKSEKL K MODEL

57

1.4.1.

Yzey Temsili

57

1.4.2.

Haritaclkta Yzey Temsili

57

1.4.2.1.

Dzenli Grid Temelli Saysal Ykseklik Modeli

58

1.4.2.2.

Triangulated Irregular Network

60

1.4.3.

Saysal Ykseklik Modellerinin Uygulama Alanlar

61

2.

YAPILAN ALI MALAR

63

2.1.

DEVAED Projesi

63

2.2.

al ma Alannn Tantlmas

65

2.3.

Gereksinim Analizi

65

2.4.

Kullanlan Yazlm ve Donanm

68

2.5.

Grafik ve Grafik Olmayan Verilerin Edinilmesi

69

2.6.

Kavramsal Veri Taban Tasarm

72

2.7.

Grafik Verilerin Veri Tabanna Aktarlmas

76

2.8.

Uydu Grntlerinin lenmesi

80

2.9.

Szel Verilerin Veri Tabanna Aktarlmas

85

2.10.

al ma Alannn Pafta ndeksinin Olu turulmas

87

2.11.

TIN, Lattice ve Hillshade Katmanlarnn Olu turulmas

88

2.12.

Uydu Grntleri ile Veri Tabannn Zenginle tirilmesi

91

2.13.

Kirletici Tesislerin Sorgulanmas

96

2.14.

Yzey Analizleri

97

2.15.

Nfus ve Kirlilik Merkezleri Arasndaki li kinin Ara trlmas

101

2.16.

Potansiyel Erozyon Sahalarnn Belirlenmesi

103

3.

BULGULAR ve TARTI MA

108

4.

SONULAR

109

5.

NER LER

110

IV

6.

KAYNAKLAR

112

7.

EKLER

116

8.

ZGEM

146

ZET
1998 ylnda, Karadeniz Teknik niversitesi nderli inde ve Trabzon Valili inin
deste i ile, Trabzon-De irmendere Vadisini daha ya anlabilir klmak iin, Bu Vadide bir
evre Dzenleme Projesi (DEVAED) ba latlm tr. Projenin amac; sz konusu vadinin
mevcut fiziki, sosyo-ekonomik, arazi kullanm, teknik altyap, mlkiyet ve imar
planlamasnn incelenmesi, elde edilen her trl verilerin co rafi veri tabanna aktarlmas,
gerekirse vadinin uydu grntlerinin sa lanmas, bu co rafi verilere dayanarak do al ve
yapay kirlilik kaynaklarnn tespit edilmesi, gerekli co rafi analizlerin ardndan ya anlan
do al evreye ili kin baz saptamalarn ve tahminlerin yaplmas ve de sonu olarak krsal
ve kentsel alanlarn yeniden dzenlenmesidir.
Bu Yksek Lisans Tezi, DEVAED Projesi kapsamnda hazrlanm tr. Bu
al mada, yukarda proje amalarnda da belirtildi i gibi Arc/Info Co rafi Bilgi Sistemi
yazlm kullanlarak yrenin co rafi veri taban olu turulmu , bu verilerden yararlanlarak
yrenin do al-yapay kirlilik kaynaklarna ve potansiyel erozyon sahalarna ynelik iki ayr
saptama yaplm tr.
Anahtar Kelimeler : Co rafi Bilgi Sistemleri, Uzaktan Alglama, Saysal Arazi
Modeli, Co rafi Veri Taban, Arc/Info

VI

SUMMARY
Modelling Environmental Data Using Geographical Information System : Case Study
of Trabzon-De irmendere Valley
In 1998, with leadership of Karadeniz Technical University and with supporting of
Governorship of Trabzon, Environment Arrangement Project of De irmendere Valley was
started for making Trabzon-De irmendere Valley more liveable. The aim of the Project is
to investigate present physical, socio-economic, land use, technical infrastructure, property
and planning conditions of the area, to collect these geographical data, to form a
geographical database, if necessary to acquire satellite images of the area, to determine
artificial and natural pollution resources, to make necessary geographical analyses, as a
result, to re-arrange rural and urban areas.
This thesis was prepared at extend of DEVAED Project. In this study,
geographical database of the area was formed with ARC/INFO geographical information
system software. Two determination that one of them is detecting artificial-natural
pollution sources and other of them is to determine the potential erosion areas was made
with supporting of the geographical database.
Keywords: Geographical Information Systems, Remote Sensing, Digital Elevation
Model, Geographical Database, Arc/Info.

VII

EK LLER D Z N

Sayfa No

ekil 1.

Co rafi temelli bir bilgi sisteminin 3 kavramsal bile eni

ekil 2.

Arazi Bilgi Ynetimi dngs

10

ekil 3.

CBS ve di er bilgi sistemleri

11

ekil 4.

CBS ve di er konumsal veri i leme disiplinleri

12

ekil 5.

CBSnin bile enleri

13

ekil 6.

Veri ve bilgi arasndaki ili ki

14

ekil 7.

Veri taban tasarm

17

ekil 8.

Varlk- li ki Modeli

18

ekil 9.

Konumsal Veri Modellerinin snflandrlmas

20

ekil 10.

Konumsal veri yaplar

22

ekil 11.

Spaghetti veri yaps

23

ekil 12.

Topolojik olarak e it iki ekil

24

ekil 13.

DIME topolojik veri yaps

26

ekil 14.

CARIS topolojik veri yaps

27

ekil 15.

TIN veri yaps

29

ekil 16.

Zincir kodlar

31

ekil 17.

Blok kodlar

32

ekil 18.

Drtl a a yaps

33

ekil 19.

Pentium II (Deschutes)

41

ekil 20.

SCSI ve di er arabirimlerin veri transfer hzlar

41

ekil 21.

Co rafi Bilgi Sistemlerinin rgtsel grn

44

ekil 22.

Bilgi Sistemleri iin bir taxonomi rne i

46

ekil 23.

Arazi ili kili bilgilerin referanslarnn snflamas ve tipleri

47

ekil 24.

Kurumsal ve evresel Sistemler

48

ekil 25.

Co rafi Bilgi Sistemlerinin bilgi sistemleri arasndaki yeri

49

ekil 26.

Yerel CBS kurulmasndaki masraf da lm

53

ekil 27.

Pointwise ynteminde kullanlan de i ik yntemler

58

ekil 28.

Delaunay genleme Yntemi

61

ekil 29.

al ma alan

66

ekil 30.

al ma alannn 2 boyutlu grnm

67

ekil 31.

MTAdan edinilen uydu grntleri

73

VIII

ekil 32.

li kisel veri taban tasarm sonular

76

ekil 33.

Veri tabannda olu turulan kapsamlar

81

ekil 34.

ARC/INFOda register i lemi

83

ekil 35.

Trb457.tif grntsnn, rectify komutundan nce ve sonra hali

84

ekil 36.

RELATE komutunda kullanlan dosya

86

ekil 37.

al ma alannn pafta indeksi

87

ekil 38.

ArcView 3D Analyst yazlmnda olu turulan SAM

88

ekil 39.

ArcView 3D Analyst yazlmnda olu turulan ba ka bir SAM

89

ekil 40.

Arazinin 100m.de bir geen e ykseklik e risi haritas

90

ekil 41.

al ma alannn lattice katman

92

ekil 42.

Hillshade rne i

93

ekil 43.

Veri tabannn uydu grntleriyle zenginle tirilmesi

94

ekil 44.

Veri tabannn uydu grntleriyle zenginle tirilmesi

95

ekil 45.

Vadiye 20000 litre/gnden daha ok atk de arj eden tesisler

96

ekil 46.

De irmendere Vadisinin bak haritas

98

ekil 47.

De irmendere Vadisinin e im haritas

99

ekil 48.

De irmendere Vadisinin ykseklik de i imi haritas

100

ekil 49.

Kirlilik ve nfus merkezleri arasndaki ili ki

102

ekil 50.

Bitkilerin spektral yanstmalar

103

ekil 51.

Lansat-5 TM alglaycsnn, De irmendere Vadisinin 3 ve 4

numaral bantlarndaki grntleri

104

De irmendere Vadisi potansiyel erozyon sahalar

107

Ek ekil 1.

ARC/INFO yazlmnn mimarisi

117

Ek ekil 2.

External ve internal dosya yaplar

124

Ek ekil 3.

Gridin koordinat sistemi

126

Ek ekil 4.

TINin yaps

126

Ek ekil 5.

Grid ve Latticenin kar la trlmas

127

Ek ekil 6.

Bir AML programnn anatomisi

133

Ek ekil 7.

Kullanc arayz olu turma

133

Ek ekil 8.

Register i lemi

145

ekil 52.

IX

TABLOLAR D Z N
Sayfa No
Tablo 1.

Sun Ultra5 i istasyonu ve zellikleri

42

Tablo 2.

Uygulama ekillerine gre GIS ekilleri

50

Tablo 3.

CBSde maliyet

52

Tablo 4.

Yzey temsilinde kullanlan genel polinomal e itlikler

59

Ek Tablo 1.

Arc/Info CBS yazlmnn veri setleri

121

Ek Tablo 2.

Kapsamda bulunan detay snflar

123

Ek Tablo 3.

Kapsam dosya ynetimi

124

Ek Tablo 4.

Yzey veri modeli dn m komutlar

128

Ek Tablo 5.

Detay tiplerinin, topoloji ve znitelik bilgilerinin sakland dosyalar

130

Ek Tablo 6.

Topoloji ve koordinat dosyalarnn yaps

131

Ek Tablo 7.

Debi bilgileri

139

Ek Tablo 8.

Yerle im alanlar bilgileri

140

Ek Tablo 9.

Kirletici tesisler

143

SEMBOLLER D Z N
GIS

: Geographical Information Systems

CBS : Co rafi Bilgi Sistemleri

SAM : Saysal Arazi Modeli

XI

1. GENEL B LG LER
1.1. G R
inde ya ad mz do al evrenin kirlenmesini nlemek ve bunun iin nlemler
almak, devletin ve bireylerin ku kusuz en nemli grevlerinden birisidir. Ancak gzlenen
odur ki; toplumlarn tarm toplumundan sanayi toplumuna gei srecinde verdikleri en
nemli taviz, ierisinde ya adklar do al evreyi ilgilendiren unsurlardr. HAB TAT
sayesinde ismini ska duymaya ba lad mz srdrlebilir kalknma kavram, tarm
toplumu-sanayi toplumu eli kisine en iyi zm gibi grlmektedir [1]. Srdrlebilir
kalknma, gnn gereksinimlerini, gelecek ku aklarn kendi gereksinimlerini kar lamas
olanaklarn azaltmadan, kar layan kalknma eklinde tanmlanmaktadr [2].
Co rafi Bilgi Sistemleri (CBS), son yllarda, klasik ar ivleme yntemlerinin
yeti emeyece i kadar ok ve de i ik trdeki verilerin ynetilmesinde kullanlan nemli bir
aratr. Bunun yannda Co rafi Bilgi Sistemlerinin en nemli yararlarndan birisi de
co rafi varlklara ili kin olaylar zerine do ru kararlarn verilebilmesine yardmc
olmasdr. ok de i ik uygulama alanlar bulunan Co rafi Bilgi Sistemleri, do al evre ile
ilgili verilerin toplanmasnda, ynetilmesinde, sorgulanmasnda ve analizinde ayrca
evreyle ili kili olaylar zerine do ru kararlar vermede kullanlan etkili teknolojik bir
aratr [1].
Co rafi Bilgi Sistemlerinin en nemli bile eni veridir. CBSler, byk hacimli
verilerin verimli bir ekilde ynetilebilmesi ve bu verilere dayanarak amaca ynelik belirli
sonularn elde edilmesi iin kurulur. Bu ba lamda al mann amac ile verilerin niteli i
arasnda nemli bir ba lant vardr. Co rafi veri tabanlarnn geleneksel veri kaynaklar
unlardr:

mevcut co rafi veri tabanlar,

haritalarn saysalla trlmas,

yazl metinler,

yersel jeodezik ller,

fotogrametrik ller,

uydu jeodezisi ,

uzaktan alglanm grntler,

1

Yukarda saylan veri kaynaklar arasnda zellikle uzaktan alglama, evresel bilgi
sistemlerinin en nemli veri kayna dr. Bu teknik sayesinde, gnmzde, yeterli
duyarllk ve do rulukta, ok geni alanlar hakknda veri toplanabilmektedir. Elde edilen
raster yapdaki veriler kolaylkla co rafi veri tabanna aktarlabilmekte, vektrel verilerle
beraber kullanlabilmekte veya do rudan vektrel yapya dn trlebilmektedir.
2000li yllara girdi imiz u gnlerde a mza; bilgi a veya bili im a ad
verilmektedir.

phesiz ki bunda, bilgisayar yazlm ve donanm teknolojisindeki ba

dndrc geli melerin etkisi byktr. Sanayi ve teknolojideki ok hzl geli melerle hzl
bir kirlenme srecine giren evremizi, daha ya anlabilir klmak iin bilgi teknolojisine
dayal aralar kullanmak kanlmazdr. evre ile ilgili ne kadar ok veri toplarsak ve bu
verileri ne kadar iyi ynetirsek, evresel kirlenmeyi o kadar kontrol altna alabiliriz.
1.1.1. Problemin Tanm
Trabzon-De irmendere Vadisinin varl , tarihi Trabzon kentinin kurulmasnn esas
sebebidir. Zira, Do u Karadeniz Blgesinin ky kesiminde bulunan btn kentler,
akarsularn denize kavu tuklar yerlere yakn kurulmu tur. Bu tercihin yaplmasnda,
vadilerin i ksmlara ula madaki neminin de rol vardr. De irmendere Vadisi de,
yzyllar ncesinden beri Asyadan Karadenize tarihi pek Yolu (Silk Road)nun
izlencesi olmu tur. Trabzon kenti ve kyleri sakinlerinin, ula m gzergah olmasndan
ba ka, temiz su temini, i su rnleri avcl , mesire ve dinlenme yeri, de irmen
i letmeleri gibi birok alanda De irmendere Vadisinden yararland bilinmektedir.
De irmenderenin bundan 30 yl nce, bugnk Arde en-Frtna Deresi benzeri temizlik ve
do al gzellikte oldu u bir gerekti.
Gnmzde De irmendere Vadisi ise, yer yer slah ad altnda daraltlm yata yla
adeta bir kat ve sv atk kanal grnmn alm tr. Dere yata , adeta bir antiye
grnmndedir. Her e it evre kirleticisi atk brakan retim ve hizmet tesisleriyle,
bozuk bir karayolu gzergahyla, plansz ve korkusuz bir yapla ma ile, kum, akl ve ta
ocaklaryla, adeta vadi boyunca kurulu yerle im yerlerinin pl ve atk su kanal
olmu tur. stelik bu vadiden, halen Trabzon kenti ve niversitenin temiz su ad verilen
su ihtiyac da kar lanmaktadr [3].
De irmendere Vadisini kirleten, do al ve estetik adan bozan do al ve yapay
yaplar belirlenmedi i srece, bir sre sonra vadinin bu gnk halinin bile aranaca

aktr. Kirlili in kontrol altna alnabilmesi iin, vadiyle ilgili tm co rafi ve evresel
verilerin hzla toplanmas, nitel ve nicel olarak yorumlanmas, planlamada ncelikli
alanlarn belirlenmesi ve ileriye dnk olarak kentsel ve krsal alanlarn dzenlenmesi
gerekmektedir.
1.1.2. al mann Amac
Trabzon kentinin ime suyunu sa layan ve Anadoluya almasn sa layan
De irmendere Havzas sratle kirlenmekte, do al ve estetik olarak bozulmaktadr. Bu
bozulmay azaltabilmek iin Karadeniz Teknik niversitesi, 1998 ylnda; Trabzon Valili i
ile birlikte Trabzon-De irmendere Vadisi evre Dzenleme Projesini (DEVAED)
ba latm tr.
Projenin amac:
ok amal bir evre dzenlemesi olarak, topyekn krsal dzenleme esasna ynelik
planlanan bu proje, Trabzon-De irmendere Vadisinin Maka-Karadeniz arasnda kalan
30 kmlik ksmnn uygun grlen geni likte ele alnarak ula m, temiz su ve atk isale
tesisleri yapm, akarsu yata kullanm, evre, mlkiyet yaps, imar ve yerle me asndan
incelenmesi ve yeniden dzenlenmesi, do al gzelliklerin ve kpr, de irmen, e me vb..
tarihi yaplarn korunmas planlarnn hazrlanmas, bylece, evre halknn do al
ortamdan sa lkl bir ekilde yararlanmasn sa layarak, olmas gereken kamu yararn
tesis etme amacna yneliktir[3].
De irmendere Vadisinin Maka-Karadeniz arasndaki ksm, yo un bir ekilde
iskan, sanayi ve ticaret amacyla kullanlmakta, olu an kat ve sv, evsel ve sanayi atklar
dereye de arj edilmektedir. DEVAED kapsamnda yaplan bu al mann amac,
De irmendereyi hangi kirlilik kaynaklarnn ne oranda kirletti inin saptanmasdr. Bunun
iin ilk nce vadinin halihazr durumunun bilgisayar ortamnda grntlenebilmesi iin,
topo rafya, idari snr, nfus, yerle im alanlar, dereler, yollar ve nemli yapay tesisler ile
ilgili harita ve metin bilgileri de i ik kaynaklardan edinilerek saysalla trlp, bilgisayar
ortamnda depolanacaktr. Bu temel altl n zerine kirletici tesisler, vadinin orman varl ,
derelerin debi bilgileri eklenecek ve olu turulan bu co rafi veri tabann zenginle tirmesi
amacyla blgeyi kapsayan uydu grntleri kullanlacaktr.
Olu turulan bu co rafi veri taban kullanlarak, vadideki evsel atklar, sanayi atklar
ve nfus yo unlu u ili kisi incelenecektir. Ayrca uydu grntleri ve vektrel bilgiler

kullanlarak, vadideki mevcut erozyon sahalar, uzaktan alglama tekni i kullanlarak

saptanmaya al lacaktr.
Ancak bu yksek lisans tezinin ileriye dnk ve temel amac, Trabzon ehri iin bu
kadar hayati nem ta yan De irmendere Vadisinin evresel Bilgi Sisteminin
kurulabilmesi ve bu sistemin srekli ayakta tutulabilmesi iin gerekli olan ba lang
admlarn atmaktr. lerde, bu veri tabanna daha ok ve de i ik nitelikte veriler girildike,
al ma sahasnn snrlar geni leyecek ve yaplabilecek analizlerin says artacaktr.
1.1.3. Metodoloji
Bu al mada, a a daki i lem admlar gerekle tirilecektir:

Yerel ynetimlerden ve ller Bankasndan vadiyle ilgili topo rafik haritalarn

edinilmesi ve saysalla trlmas

Byk lekli haritas bulunmayan alanlarn, 1/25000 lekli haritalardan

saysalla trlmas

Trabzon l evre Mdrl nden vadinin kirlilik durumu ile ilgili metin ve
harita bilgilerinin edinilmesi ve saysalla trlmas

dari snrlarn ve yerle im alan snrlarnn haritalarnn, Trabzon Bayndrlk l

Mdrl nden, Trabzon Kadastro Mdrl nden ve Maka Kadastro
Mdrl nden edinilmesi ve saysalla trlmas

Nfus Mdrl nden, yerle im alan baznda, 1997 Yl Genel Nfus Saym
sonularnn edinilmesi

Trabzon Orman Blge Mdrl nden vadinin orman varl ve orman i letme
efliklerinin snrlarnn harita olarak edinilmesi ve saysalla trlmas

Devlet Su

leri Trabzon Blge Mdrl nden vadideki debi istasyonlar

hakkndaki bilgilerin edinilmesi

Toplanan tm vektrel verilerin Arc/Info CBS yazlmna aktarlmas,

topolojilerinin kurulmas ve znitelik verileri ile ili kilendirilmesi

Saysal arazi modelinin kurulmas ve al ma alannn gereki grntsnn

bilgisayar ortamnda elde edilmesi

Uydu grntlerinin geo-referanslandrlmas ve Arc/Info Grid modlne

aktarlmas

Vadiyi kirleten tesislerle ilgili gerekli sorgulamalarn, ArcView yazlm

yardmyla yaplmas

Evsel atk ve sanayi at merkezleri ile nfus merkezleri arasndaki ili kinin
co rafi analizlerle saptanmas

Uydu grntleri ve al ma alannn e im bilgileri yardmyla, vadideki

potansiyel erozyon sahalarnn saptanmas

Sonu raporlarn ve haritalarn hazrlanmas

1.2. CO RAF B LG S STEMLER

1.2.1. Bilgi Sistemleri
Sistem, bir sonu elde etmeye yarayan yntemler dzenidir. Bilginin toplanp
i lenmesi de belli bir sistemin var olmasn gerektirmektedir. Bu amala kurulan sistemlere
bilgi sistemleri ad verilmektedir. Dolaysyla bilgi sistemi, bilgiye kolayca eri ip, bilgiyi
daha verimli kullanabilmek iin olu turulan bir sistemdir. Bunun yannda, gnmzdeki
bilgi sistemlerinin temel fonksiyonu do ru-karar verebilme kapasitesini arttrmaktr [4].
Bilgi sistemleri, kullandklar verinin tipine gre ikiye ayrlabilir:

Konumsal Olmayan Bilgi Sistemleri

Konumsal Bilgi sistemleri

Konumsal olmayan bilgi sistemleri, adndan da anla labilece i gibi, konum bilgisi
iermeyen bilgilerle ilgilenir. Sistemin ilgilendi i bilgiler, varl n co rafi konumu
d ndaki znitelik bilgileridir. rne in, bu tr sistemlerde bir parselin k e koordinatlar,
ekli ve konumu de il de; sahibi, alan, ada ve parsel numaras, sahibinin adresi, zerindeki
mlkiyetten gayri ayni haklar, vb. tr bilgiler depolanr. Bu tr bilgi sistemlerinde veri
taban, bir Veri Taban Ynetim Sistemi (VTYS) ile ynetilir. Gnmzde kullanlan
VTYSlere rnek olarak; Dbase, Sysbase, Oracle, Access verilebilir.
Konumsal bilgi sistemlerinin konusu, varl n znitelik bilgileri ile grafik (konum)
bilgilerinin etkile imli ve bir btn olarak saklanmas ve ynetilmesidir.
Co rafi bilginin genelde, iki temel karakteristi e sahip oldu u d nlr: (a)
gerek fenomen ya da zellik, rne in de i kenin ismi, snf, de eri, ad, vb.; (b) konum
bilgisi (varl n co rafi uzayda kaplad alan). Bunlarn yannda CBS sistemleri ile ilgili
olarak bir nc karakteristik daha vardr ki; o da zamandr ( ekil 1) [7].
Bilgi sistemleri, yrtlen al mann amacna gre de snflandrlabilir:

Ticari lem Sistemleri

Karar Destek Sistemleri

Ticari i lem sistemlerinde, ama; mevcut i lem ile ilgili bilgilerin kaydedilmesi ve
gerekti inde de i tirilmesidir: bankaclk ve havayolu rezervasyonu sistemleri buna rnek
olarak verilebilir.
6

C O

R A F

V E R
ZAMANSAL
BOYUT

KONUMSAL VER

KONUMSAL OLMAYAN VER

Z

llen X,Y Konumlar

Topolojik Konum

de i ken

snf

de eri

ad

( li ki)
nokta

izgi

poligon

grid

toprak

kum

(network)
.

1.1

1.2

1.3

ekil 1: Co rafi temelli bir bilgi sisteminin 3 kavramsal bile eni [7].

Ticari i lem sistemleri, i lemin on-line (annda) ve ya kme (y n olmasn bekleme)

modunda olmasna baklmakszn, gncelleme ve sunuma ynelik olabilirler ve i lem
admlar kesin olarak tanmlanm tr. Karar destek sistemlerinde, ama, karar vericilerin
(rne in;

irket yneticileri, politikaclar, brokratlar) al malarn desteklemek iin

manipulasyon, analiz ve de zellikle modelleme yapmaktr. Karar destek sistemleri, pazar

analizleri ve taktik sava durumlarnda kullanlmaktadr. Bu tr sistemler, genellikle
sunuma yneliktir ve esnek olmalar gerekir [5].

Bilgi sistemlerinin baz genel zellikleri vardr. Sistem iindeki bilgi, arand nda
kolayca bulunabilmesi iin organize edilmelidir; sistem ierisinde bilgiye eri im dikkatli
bir ekilde tanmlanmal ve ynetilmelidir; sistem ya ad srece, bilgi ve teknoloji,
bakm ve deste i srdrlmelidir; personel ve kullanclarn desteklenmesine ve
e itilmesine ihtiya vardr [5].
1.2.2 Co rafi (Konumsal) Bilgi Sistemleri
Konumsal bilgi sistemlerine (KBS) ili kin ilk al malar 1960n sonlar ve 1970li
yllarn ba nda ba lam tr. Ba langta bilgisayar destekli izim ve tasarm (CAD)
eklinde geli en KBS teknolojisinin ilk uyguland yerlerin ba nda, Harvard niversitesi
Grafik Labaratuvar; Coloroda Kamu Servisleri

irketler Grubu; Houston Gaz

irketi;

Kanada Do al Kaynaklarn Ynetimi Kurumu gelmektedir. Genelde, organizasyon

gruplar ve zel irketler kendi ticari i lemlerini geli tirmek amac ile CAD sistemlerini
kullanm lardr [4].
ok de i ik meslek disiplinlerinin temel haritalar mevcut oldu u zaman,
kullanclar, ihtiyalar do rultusunda; tm haritalar tek bir harita olarak grmek, ya da
haritalar tekrar snflandrabilmek, ya da genelle tirebilmek iin mevcut bilgilerini
(haritalar) birle tirme yollarn aramaldrlar. Amerika Birle ik Devletlerindeki peyzaj
mimarlar ve planclar, de i ik disiplinlerce retilmi

temel haritalarn;

effaf harita

kopyalarn kl bir masa zerinde ak trmak ve de de i ik haritalar zerindeki snrlarn

nerelere tesadf etti ini grmek iin basite birle tirilebileci inin farkna vardlar. Bu basit
tekni in en ok bilinen fikir babas, bir Amerikan peyzaj mimar olan Ian McHargdr.
Mimar ve ehir plancs olan di er bir Amerikal, Howard T. Fisher, bu fikri bilgisayar
destekli harita retmek iin kulland. Fisherin program SYMAP, yani SYnagraphic
MAPping system (synagein kelimesi Yunancada birle tirmek anlamndadr), e ykseklik
e risi retebilmek iin veri analizi ve manipulasyonu yapabilen modller iermekte ve gri
tonlu haritalar sunabilmekteydi. SYMAP, bu konuda ilgi uyandran ve bilinen uluslar aras
ilk harita-retme yazlmdr [8].
CBSnin geli iminde, CAD yazlmlarnn ve Veri Taban Ynetim Sistemlerinin
geli imi nemli rol oynam tr. Bilgisayar Destekli Haritaclk (AM-Automated Mapping)
ve Tesislerin Ynetimi (FM-Facilities Management) sistemleri, genellikle endstriyel
amal problemlerin zm iin geli tirilmi

bilgisayar destekli izim ve tasarm

i lemlerini yerine getiren bir CAD rndr. Veri Taban Ynetim Sistemleri (DBMSDatabase Management Systems) olarak da bilinen DBASE sistemleri, tablo formundaki
yazl bilgileri (Tabular data), depolayan ve i leyen sistemlerdir [4]. Gnmzdeki CBSler
ilerinde btnle ik olarak DBMS ve AM/FM sistemlerini barndrrlar.
CBS iin yaplan baz tanmlar unlardr;
CBS, belirli bir gaye ile yeryzne ait verilerin toplanmas, depolanmas,
sorgulanmas, transferi ve grntlenmesi i levlerini yerine getiren aralarn tmdr [8].
CBS, genel harita bilgilerini grntlemeye yarayan bilgi ynetimi sisteminin bir
eklidir [42].
CBS, co rafik bilgileri bir bilgisayar ortamnda depolayan ve analiz eden bir
aratr [43].
CBS, konumsal veya co rafik koordinatlar referans alan ve bu veriler ile
al may dizayn eden bir bilgi sistemidir [44].
CBS, yeryz referansl verileri toplayan, depolayan, kontrol eden, i leyen, analiz
eden ve grntleyen bir sistemdir [45].
CBS, konuma dayal gzlem ve lmeler neticesinde elde edilen grafik ve grafikolmayan verileri bir btn ierisinde i leyerek, do ru karar vermeye yardmc olan
teknolojik bir aratr [4].
Konumsal Bilgi Sistemi (KBS), planlama ve ynetimin kullanm iin tasarlanan
ve yeryzndeki konumu belirli verilerin modellenmesi, i lenmesi, analizi ve kullanm
amacna gre sunulmas, ksaca ynetimini kapsayan donanm, yazlm ve yntemlerin
btndr [9].
Baz ynetsel istekler iin bilgi retmek amacyla dzenlenmi prosedrlerin
btnl iinde, insan ve teknik kaynaklarn bir kombinasyonu...[ynetim anlamnda
d nld nde]...kesin olarak alglanan objelerin deste inde karar verme bilimi ve
sanat [6].
Bir CBS seimi, basit bir donanm-yazlm satn alma sorunu de ildir...CBS
yakla m bilgi hakknda yeni bir d nme yntemi gerektirir [11].
CBSyi di er bilgi sistemlerinden ayrmak ve tanmlamak iin 4 temel yakla m
oldu u ileri srlmektedir [5];

leme yada fonksiyona ynelim

Uygulama (aplikasyon)

Toolbox (teknoloji)

Veri taban

leme ynelim yakla mnda, nemli olan CBSnin veri elde etme ve i leme
yetene idir. Uygulama yakla m, bilgi sistemlerini, problemi olu turan-ara trma yaplan
konulara gre snflandrmaktadr (rne in; sa lk, bankaclk ve ta maclk bilgi
sistemleri gibi). Toolbox yakla m, CBSnin jenerik (geleneksel) yzdr. Bu yakla m,
phesiz ki, pazar paylarn maximize etmeye al an CBS satclar tarafndan
kullanlmaktadr. Veri taban yakla m, muhtemelen, CBS zerinde veri taban teorisi ve
prati inin etkisinin ok olmasndan dolay en ok kullanlan ve bilinendir. Btn bu 4
yakla ma ek olarak, bir ok yazar CBSnin bir karar-destek sistemi oldu una i aret
etmektedir [5]. Genel anlamda CBS, evremizdeki fenomenlere ynelik verece imiz
kararlarda, do rulu u arttrr ( ekil 2).

B LG
NSAN

ARAZ

DAHA

B LG

ETK L

YNET M

KARAR

TEKNOLOJ
ekil 2: Arazi Bilgi Ynetimi Dngs [10].
CBS teknolojisi, gnmzde, ziraat faaliyetlerinde, kentsel ve krsal alanlarn
planlanmasnda, ormanclkta, yabani hayatn korunmasnda, arkeolojide, jeolojide, yerel
idarelerin kentsel aktivitelerinde, ekolojik ve atmosferik olaylarn incelenmesinde,
kadastral hizmetlerin yerine getirilmesinde ve sayamayaca mz kadar bir ok i kolunda
kullanlmaktadr. Burada gzlenen CBSnin tek bir mesleki disipline ait olmayp, multidisipliner bir kavram oldu udur. Ancak gzden karlmamas gereken bir di er nokta ise;
adndan da anla labilece i gibi co rafi verilerin bu teknolojinin temel ta oldu u ve de
co rafi (konumsal) verilerin toplanmas ve di er disiplinlere sunumu i inin haritaclk i
kolunun temel grevi oldu udur.
10

1.2.3. Co rafi Bilgi Sistemleri ve Di er Bilgi Sistemleri

Bir ok CBS uzman, CBSnin geli imi ile baz veri toplama ve i leme
tekniklerinin geli imi arasnda bir ba lant oldu unu ne srmektedir. rne in; D.J.
Magure [5], CBSnin bu kadar hzl geli mesinin, a a daki bilgi sistemlerinin geli mesine
ba l oldu unu ne srmektedir:

bilgisayar destekli tasarm

bilgisayar destekli karto rafya

veri taban ynetim sistemleri

uzaktan alglama

Yukarda bahsedilen sistemlerin baz zellikleri, CBSde toplanm

sonuta;

disiplinler aras bir teknik ortaya km tr. Ancak, bu sistemlerin hi birinde olmayp da
yalnz CBSde olan bir zellik vardr ki; o da co rafi analiz yetene idir. Bahsedilen
sistemlerle, CBS arasndaki ili ki ekil 3de daha iyi anla lmaktadr.

Bilgisayar
destekli
karto rafya

Uzaktan
alglama

Veri
taban
ynetim
sistemleri

CBS

Bilgisayar
destekli tasarm

ekil 3: CBS, bilgisayar destekli tasarm, bilgisayar destekli karto rafya, veri taban
ynetim sistemleri ve uzaktan alglama bilgi sistemleri arasndaki ili ki [5].
Bu sistemlerin hepsinin CBS ile bir ok ortak zelli i vardr, nk, CBS, bu
sistemlerin evrimlerini tamamlamalaryla ortaya km tr ve bir ok ynyle bu
sistemlerden esinlenmi tir. Yine de, CBS, bahsedilen bu sistemlerde olmayan bir ok

11

yetene e sahiptir. CBSnin en nemli zelli i, analitik operasyonlar (i lemleri)

gerekle tirebilme yetene idir [5].
Bilgisayarlarn konumsal analizlerde ve haritaclkta kullanlmasnn tarihesi,
birbirleriyle ili kili de i ik alanlardaki; otomatik veri toplama, veri analizi ve sunumu
al malarndaki geli melerin paralellik gsterdi ini ortaya koymaktadr. Bu alanlar;
kadastral ve topo rafik harita retimi, tematik karto rafya, sivil mhendislik, co rafya,
konumsal de i imlerin matematiksel uygulamalar, toprak bilimi, yersel lmeler ve
fotogrametri, kentsel ve krsal arazi planlamas, altyap hizmetleri, uzaktan alglama ve
grnt analizi al malardr. Askeri uygulamalar da, burada bahsedilen disiplinlerin
bazlarn kapsamaktadr. De i ik alanlardaki de i ik uygulamalar iin, de i ik mesleki
jargonlar (bir bilim dalna ait kelimeler) ve veri-emek tekrar ortaya kmaktadr. lk
bak ta ayr grnen aslnda birbiri ile ili kili olan bu alanlardaki, emek-veri tekrar sorunu,
gnmzde, teknik ve kavramsal problemlerin zlebilmesi iin, iinde de i ik konumsal
veri i leme yntemlerini barndran genel amal co rafi bilgi sistemleri ile zlmektedir
( ekil 4). Bu mesleki disiplinlerin hepsi, ayn i lem srasn takip etmektedirler; zel
amalarn etkili bir ekilde yerine getirebilecek bir ara geli tirebilmek iin gerek
dnyaya ait konumsal bilgilerin toplanmas, depolanmas, istenilen formatta eri imin
sa lanmas ve sunulmas. Bu bahsedilen ara, bir Co rafi Bilgi Sistemini meydana
getirir [8].
Karto rafya
(Yksek kaliteli tasarm)
Bilgisayar destekli tasarm ve
Bilgisayar grafikleri
Yersel lmeler ve fotogrametri

CBS

Tematik haritalardan taranm veriler

kullanlarak konumsal analizler
Nokta verilerden enterpolasyon
Uzaktan alglama teknolojisi

ZAMAN

TEKN K VE KAVRAMSAL GEL

ME

ekil 4: CBS, bir ok ayr konumsal veri i leme disiplinlerinin ortak geli iminin
birle iminin sonucudur [8].

12

1.2.4. Co rafi Bilgi Sistemlerinin Bile enleri

CBSnin bile enleri, de i ik CBS uzmanlarnca de i ik tanmlanmaktadr. Bir ok
CBS uzman, kendi bak alar do rultusunda, konuyu; organizasyonel-insan kaynaklar
veya teknoloji boyutuyla ele alm tr.
En genel anlatmla CBSnin 3 temel bile eni vardr: teknoloji, veri ve altyap ( ekil 5).

CBS

veri

konum verisi
znitelik verisi
topolojik veri
zamansal veri
teknoloji
yazlm
donanm
yan rnler
alt yap
personel
rgtsel dzenlemeler
kurumsal destek

ekil 5: CBSnin bile enleri

1.2.4.1. Veri
Veri, Co rafi Bilgi Sistemlerinin en temel bile enidir. nk sistemin mevcudiyeti
ve gelece i bu temelin zerine oturtulmu tur. lgilenilen veri kitlesi konuya ynelik olarak,
ne kadar do ru ve ne kadar duyarl ise, yaplan al ma da o kadar gere e yakla acaktr.

13

Bilgi, verilerin i lenmi

ve sistemler tarafndan kullanlabilir hale getirilmi

eklidir. Bilgi ve veri arasnda ok sk bir ba vardr ( ekil 6). Bir mesleki disiplince veri
olarak alglanan eyler, ba ka bir mesleki disiplince bilgi olarak alglanabilir.

B LG

i lem

veriler

yorum

= B LG S STEM

S STEM

ekil 6: Veri ve bilgi arasndaki ili ki [18].

Bir co rafi varl a ait bilgi, 4 temel bile ene sahiptir: varl n co rafi konumu,
varl n znitelik bilgileri, varl n konumsal ili kileri (topolojisi) ve zaman. Daha basit
olarak bu 4 bile en u sorularn yantdr:

Varlk nerededir?

Varlk nedir?

Varl n di er konumsal varlklarla olan ili kisi nedir?

Varlk veya durum ne zaman ortaya km tr?

a) Konum Verisi
Co rafi bilgi sistemlerinin en nemli verisidir. Konum verisi, fenomenin, seilen
global veya lokal bir koordinat sistemine gre dnya zerinde nerede oldu unun
belirlenmesidir. CBSde, genellikle, konum bilgisi; seilen uluslar aras bir datumda
(elipsoid) ve bir projeksiyon sisteminde 3 boyutlu olarak tarif edilir. Bir ok CBS yazlm,
uluslar aras tm datum ve projeksiyonlar desteklemektedir. Konum bilgisi, CBS
yazlmlarnda, bilgisayar destekli izim modlleri ile i lenirler.
b) znitelik Verisi
znitelik verisine zaman zaman; konumsal olmayan veri veya szel veri de
denmektedir. znitelik verisi, varl n konum bilgisi d ndaki bilgileridir ve varl n
gerek dnyadaki grntsnn tarifidir. rne in; bir parselin maliklerinin kim oldu u,

14

vasfnn ne oldu u, zerindeki irtifak haklar, ada/parsel numaras, vb. CBSlerde znitelik
verileri, bir veri taban ynetim sistemi ile ynetilirler.
c) Konumsal li ki (Topoloji) Verisi
Varlklarn birbiri ile olan kom uluk, sa nda-solunda olma durumlar, yaknlklar
gibi metrik olmayan ili kileri; analiz ve sorgulamalarda byk nem ta r. nsan haritaya
bakt nda; buradaki bir derenin hangi kylerin iinden geti ini kolayca anlayabilir.
Ancak, ayn haritay saysalla trd mzda, bu harita iindeki varlklarn topolojik
bilgilerini de bilgisayara retmemiz gerekir. Aksi takdirde yapaca mz al ma,
bilgisayar destekli karto rafya uygulamasndan ileri gidemez. Bu ba lamda topolojinin,
CBSde nemli bir yeri vardr.
Soka n k esinde durup haritaya bakarak, birbirleriyle kesi en sokaklar ve
birbirleriyle kom u olan parselleri belirlemek olduka kolaydr. Bilgisayar bu ili kilileri,
topoloji aracl yla grr. Topoloji, konumsal ili kileri kesin bir ekilde tanmlar.
Uygulamadaki prensipler aslnda ok basittir; konumsal ili kiler bir liste halinde saklanr
(rne in; bir poligonu olu turan izgilerin listesi olarak tanmlanr). Topolojik ili kileri
olu turup, saklamak bir ok yarar sa lar. Veri, verimli bir ekilde depolanr, ok byk
veri kitleleri bile hzl bir

ekilde i lenebilir. Topoloji analitik fonksiyonlarn

gerekle tirilmesini sa lar [12].

Topolojik veri yapsnn kullanlmasndaki ilk nc giri im, 1967 ylnda Corbett
ve Birle ik Devletler Nfus daresinde (U.S. Bureau of the Census) al an arkada lar
tarafndan geli tirilen DIME (Dual Independent Map Encoding) dosya sistemidir [13].
GBF/DIME (Geographic Base Files/DIME) diye adlandrlan bu sistem 1970
ylndan beri kullanmdadr. GBF/DIME dosyalar, topolojileri kurulmu dosyalardr. 1980
ylna kadar, Amerika Birle ik Devletlerindeki 350 civarndaki yerle imin DIME
dosyalar hazrland. Bu dosyalardaki konumsal veriler; sokak a n, sokak adreslerini,
idari snrlar ve ba lca hidrografik varlklar iermekteydi. 1990 yl nfus saymna
yakla lrken, Nfus

daresi, GBF/DIME sisteminin yerine gelmek zere, TIGER

(Topologically Integrated Geographic Encoding and Referencing) sistemini geli tirdi.

TIGER dosyalar, GBF/DIME dosyalarnn yetersizli inden kaynaklanan bir ok sorunu
zm tr [14].

15

d) Zamansal Veri
Co rafi bilgi, zamandaki veya belirli bir zaman dilimindeki bir noktaya gre
tanmlanabilir. Co rafi verinin toplanma zamann bilinmesi, bu verinin kullanlma
srecinde ok nemli olabilir. Bir arazinin zerinde a alarn oldu unu d nelim, ba ka
bir yl bu a alarn hepsi kesilmi olabilir. Bir kentsel alan, 20 yldr, konut alan olarak
kullanla gelirken ticari alana evrilebilir. Zirai rnler, belirli zamanlarda yeti irler.
Dnyann baz blgelerinde, farkl rnler, ayn alanlarda, farkl zamanlarda
yeti tirilmektedirler. Bu rneklerden de anla labilece i gibi, rnlerle ilgili verilerin
topland zamann bilinmesi nemlidir.
Tarihi bilgi, CBS veri tabannn nemli bir bile enidir. Co rafi bir konumun, daha
nceki durumunun bilinmesi, ok kullan l olabilir. Bir CBSde zamann ifade edilmesi,
karma k ve zordur [14].
1.2.4.1.1. Veri Modeli
Veri Modeli gere in bir algs, onun bir modelidir. Bir veri taban tasarmnda,
veri tabannn konusunu olu turan fenomenin byle bir modelinin tanmlanmasnda veri
modellerinden yararlanlr [15]. Elmasri ve Navathe, 1989 ylnda veri modelinin tanmn
yle yapm lardr; veri taban yapsn tanmlamada kullanlan kavramlar ve kurallar
btn.
Veri modeli kavram, aslnda ok geni tir, bir ok mesleki disipline al ma konusu
olmu tur. Veri modelleri, haritaclk mesle ine konumsal veri modelleri olarak girmi tir.
Bu blmde nce genel amal veri modelleri, ksaca anlatlacak, daha sonra da konumsal
veri modelleri konusu ele alnacaktr.
1.2.4.1.1.1. Genel Amal Veri Modelleri
Bir veri modeli gere in belirli bir perspektifte soyutlanarak alglanmasnn
yaplmas ve bu alglamann tek anlaml olarak tanmlanmas iin birtakm kavram ve
kurallar sa lar [16]. Geleneksel veri taban tasarm, kavramsal dzeyden fiziksel dzeye
do rudur [46] ( ekil 7). Kavramsal tasarmda, gereksinimlere gre kavramsal
belirlenir. Kavramsal

ema

ema tanmlamada, kavramsal ya da mantksal veri modelleri

16

kullanlabilir [16]. Kavramsal tasarm, veri tabannn olu turulaca platformdan (yazlm
veya donanm) ba mszdr.
Bu ba lamda; geleneksel bir veri taban tasarmnda 3 i lem adm vardr:
a) Kavramsal Veri Taban (conceptual model) Tasarm
b) Gerekle tirim Veri Taban (logical model) Tasarm
c) Fiziksel Veri Taban (physical model) Tasarm

GEREK

KAVRAMSAL TASARIM

Kavramsal ema
(Yksek dzey bir veri modelinde

VTYSden ba msz
VER MODEL DN M
VTYSye ba ml

Kavramsal ema
(Belirli bir VTYSnin veri modelinde

F Z KSEL TASARIM

EMA

ekil 7: Veri taban tasarm [16]

17

a) Kavramsal Veri Modelleri

Kavramsal veri modelleri, yksek-dzeyli veri modelleri olarak bilinilirler.
Gere in yksek bir dzeyde, herhangi bir yazlm ya da donanmdan ba msz olarak
tanmlanmas iin bir dizi kavram ve kurallar ierirler. Kavramsal bir veri modelinin
anlatm gc, ierdi i kavramlarla snrldr. Kavram zenginli i arttka gere in oldu una
ya da algland na en yakn bir biimde tanmlanmas olasl da artacaktr [16].
Bu gne kadar en ok kullanlan, kavramsal veri modeli Varlk- li ki (V ) Modelidir
(Entity-relationship model) ve bu model ilk defa, 1976 ylnda Chen tarafndan, ileri
srlm tr.
V modelinin temelinde 3 kavram vardr; varlk, varlklarn znitelikleri ve varlklar
arasndaki ili kiler. Varlklar tek ba na bir varolu ifade eden eylerdir [17]. evremizdeki
varlklarn ya da durumlarn, kendilerini tanmlayc znitelikleri vardr. rne in; bir
PARSEL varl nn znitelikleri, parselin ada/parsel numaras, cinsi, zerindeki mlkiyet,
irtifak, gayrimenkul mkellefiyeti ve rehin haklar gibi. Varlklarn birbirleriyle aralarnda
de i ik ili ki tipleri vardr. rne in; bir PARSELe birden ok MAL Kin sahip olmas ya
da birden ok MAL Kin bir PARSELe sahip olmas veya da bir PARSELe bir MAL Kin
sahip olmas durumlar gibi. V

modelinde bu ili kiler; 1:1, 1:M, M:N

eklinde

snflandrlmaktadr ( ekil 8).

znitelik

znitelik
znitelik

znitelik

varlk

ili ki
1:1
1:m
n:m

varlk
znitelik
znitelik

ekil 8: Varlk- li ki Modeli

Bir veri taban tasarmnda yaplmas gereken ilk i ; herhangi bir kavramsal veri
modeline gre, kavramsal bir emann hazrlanmas i idir.

18

b) Gerekle tirim Veri Modelleri

Gerekle tirim veri modelleri, kavramsal veri modellerine gre, veri tabannn
fiziksel yapsna daha yakndrlar. Kavramsal veri modelinde tanmlanan ema, burada bir
veri taban ynetim sisteminin zerine oturtulur ve kullanlacak olan veri taban ynetim
sistemine karar verilir. lk gerekle tirim veri modeli, 1960l yllarda ortaya atlan
Hiyerar ik veri modelidir. 3 tr gerekle tirim veri modeli vardr:
1. hiyerar ik veri modeli (hierarchical model)
2. a veri modeli (network model)
3. ili kisel veri modeli (relational model)
Gnmzde en ok kullanlan gerekle tirim veri modeli; ili kisel veri modelidir.
En ok bilinen ili kisel veri taban ynetim sistemleri; INGRES, ORACLE, DBASEdir.
Hiyerar ik, a ve ili kisel veri modelleri gnmzde bir ok al maya konu oldu u ve
genel hatlar ile bilindikleri iin burada detaylar ile anlatlmayacaktr.
c) Fiziksel Veri Modelleri
Fiziksel veri taban tasarmnda, verinin veri tabannda fiziksel olarak depolanmas
iin kullanlacak dosya yaplar ile veri tabanna giri yol ve yntemleri belirlenir. Fiziksel
tasarm sonunda elde edilen i ema seilen fiziksel modele gre dosya, kayt, ve kayt
alanlarnn nasl organize edildi ini ve birbirleriyle nasl ili kili oldu unu ve veriye giri
yollarn gsterir [16].
Fiziksel veri taban tasarmndaki ama; nasl iyi bir performans elde edilebilece i
ve bilgisayar kaynaklarnn nasl en iyi ekilde kullanlabilece i sorularna yant aramaktr.
Burada bir rnek verilecek olursa; bir parsel MAL K nin adnn fiziksel kayt alannda ka
byte alan kaplayaca na ve hangi tipte (character ya da integer) saklanaca na, fiziksel veri
taban tasarmnda karar verilir.
1.2.4.1.1.2. Konumsal Veri Modelleri
Konumsal veri, karma k veri tipleri ve karma k ili kiler iermektedir. Bu
durumda karma k verinin basit yapl kaytlar zerine aktarlmasnda sorunlar ya anmakta,
anlam kayplar ortaya kmakta ve gerek ancak bir takm anlamsal kayplarla veri
tabannda temsil edilebilmektedir. Bir sorun, de i ik uzunluktaki (x,y olarak) izgilerin,
sabit uzunluklu kaytlara aktarlmasdr. Anlamsal kayplar asndan, yitirilen anlamn

19

uygulama programlarnda, bir ekilde yeniden kazanlmas gerekmekte, bu da uygulama

programlarnn ve programcnn ykn ok nemli lde artrmakta ve verimsizli e yol
amaktadr. rnek olarak, SINIRLI ili ki tipinin veri modelinde tanml olmamas
nedeniyle, btn adalar ait olduklar gllerle listelemek isteyen bir programc bunun iin
zel bir program geli tirmek durumundadr. zm, veri modellerinin anlatm glerini
artrmak ve bylece gere in veri tabannda, algland na en yakn bir biimde temsil
edilebilmesini sa lamaktr. Bu amala, konumsal veri iin bugne kadar ok e itli
konumsal veri modelleri

geli tirilmi tir. Konumsal veri modelleri genel amal veri

modelleri zerine yeni bir takm kavramlar ekleyerek onlar anlamca daha zengin bir
duruma getirirler. Konumsal veri modelleri kullandklar genel amal veri modellerine
ba l olarak, kayt tabanl ve nesne tabanl olmak zere iki ayr gurupta d nlebilir [16].

KONUMSAL VER MODELLER

Nesne Tabanl

Kayt Tabanl

Varlk- li ki VM
Semantik VM
Nesneye Dayal VM
Fonksiyonel VM

Hiyerar ik VM
A VM
li kisel VM

ekil 9: Konumsal veri modellerinin, kullanlabilecekleri genel amal veri modellerine

gre bir snflamas [16].
Nesne tabanl modeller, kayt-tabanl modellerden daha yksek bir seviyede ema
tanmlamay mmkn klarlar. Veri tabannn konusunu olu turan fenomen, kendilerine ait
konumsal ve konumsal olmayan znitelikleri ve birbirleriyle ili kileri olan e itli
nesnelerin bir kolleksiyonu olarak grlr. Yani temel modelleme eleman nesnedir.
Semantik veri modelleme alanndaki al malarn bir sonucu olarak, son zamanlarda
geli tirilen modeller genellikle nesne tabanl modellerdir [15].
Nesne tabanl veri modelleri, kayt tabanl veri modellerinden daha yksek bir
dzeyde tanmlanrlar. Burada nemli olan varlklarn znitelikleri ve birbirleriyle olan
ili kileridir. Nesne tabanl modellere; detay-tabanl, varlk-tabanl gibi isimler de
20

verilmi tir. Son yllarda en ok gze arpan nesne tabanl modeller; varlk-ili ki veri
modeli ve nesneye dayal veri modelidir.
Kayt tabanl modellerde, nesne tabanl modellerde tanmland

ekliyle bir

nesne kavram mevcut de ildir. Onun yerine gerek dnya sfr, bir ve iki boyutlu temel
geometrik elemanlar (nokta, izgi, poligon) yardmyla modellenir. Bu geometrik
elemanlarn birbirleriyle olan konumsal ili kileri topolojik olarak tanmlanr. Ayrca, bu
geometrik elemanlar veri tabannda, gerekte neyi temsil ettiklerine dair znitelik bilgileri
ile ili kilendirilirler. Genellikle veri taban, znitelik bilgilerine gre dzenlenmi
katmanlar halinde organize edilir [15]. Bu yzden bazen, kayt tabanl veri modellerine
katman-tabanl da denilmektedir. Gnmzde en ok kullanlan kayt tabanl veri
modeli; ili kisel veri modelidir.
Konumsal veri taban tasarmnda o u zaman; nesne tabanl ve kayt tabanl veri
modelleri birlikte kullanlr. ncelikle, yksek dzeyli kavramsal bir tasarm yapmak iin
nesne tabanl bir veri modeli kullanlr. Bundan sonra kayt tabanl bir veri modeli tasarm
yaplr.
1.2.4.1.2. Konumsal Veri Yaplar
Konumsal veri yaplar kavram, konumsal veri tabannn fiziksel tasarm ile ilgili
bir kavramdr. Yani hangi konumsal veri yaplarnn kullanlaca na karar verme i lemi,
fiziksel veri taban tasarm esnasnda yaplmaktadr.
Konumsal veri yaps, bir co rafi varl n, veri tabanndaki, fiziksel saklama ve
gsterim tekni idir. Ksaca, varl n, veri tabanndaki rneklenme tekni idir de denilebilir.
Aslnda, konumsal veri yaps, bilgisayarda,

ekilleri temsil etmede kullanlan bir

yakla mdr.
Geleneksel olarak 2 de i ik tr konumsal veri yaps vardr; raster ve vektr veri
yaplar ( ekil 10).
Vektrel veri yaps trlerine, bazen TIN (Triangulation irregular network) veri
yaps da eklenmektedir. nk TIN, yzey verilerinin temsilinde kullanlan, vektr
tabanl topolojik bir veri modelidir [14]. Bu blmde TIN, bu ba lamda ele alnacaktr.

21

1.2.4.1.2.1. Vektrel Veri Yaplar

Vektrel veri yaplarnda, varlklar; nokta (0 boyutlu), izgi (1 boyutlu), ya da
poligon (2 boyutlu) eklinde ifade edilir. Bu durumda, varlklar bilgisayar ortamnda; e er
nokta iseler tek bir koordinat ifti eklinde, e er izgi iseler bir koordinat ifti dizisi
(vektr) eklinde, ve e er alan iseler bu alann evresini olu turan kapal poligon yine bir
koordinat ifti dizisi (vektr) eklinde ifade edileceklerdir.
Vektrel veri yaplarnn kullanlmasnn en nemli avantaj; bu veri yapsyla,
jeodezik hesaplamalarn ok kolay bir ekilde yaplabilmesidir.

KONUMSAL VER YAPILARI

Raster (hcresel) veri yaps

Zincir kodlar (chain codes) yntemi

E tarama uzunlu u kodlar (run
length codes) yntemi
Blok kodlar (block codes) yntemi
Drtl a a yaps (quad-tree)

Vektr veri yaps

Spaghetti veri yaps

Topolojik veri yaps
TIN veri yaps

ekil 10: Konumsal veri yaplar

22

a) Spaghetti Veri Yaps

Spaghetti veri yaps ekil 11de gsterilmi tir. Bu veri yapsnda, varlklar; nokta,
izgi ve kapal alan ekillerinden birine benzetilerek, bilgisayarda depolanr ve sunulur.
Nokta varlklar ya da detaylar tek bir XY koordinat ifti eklinde ifade edilirken izgi ya
da poligonlar bir XY koordinat ifti serisi eklinde ifade edilir. Bu veri yapsnda detaylar
ya da varlklar, snflarna gre kodlandrlabilirler ( ekil 11).
Ortak snrlar, bu yapda, iki defa kaydedilir. Bu yzden btnsel bir depolama
veya gsterim ekli de ildir, kayt veya gsterim, varlk baznda yaplr. Bu yzden,
spaghetti yap denmektedir. Btn detaylarn, koordinat iftleri ve detay kodlar
kaydedilirken; bu detaylar arasndaki kom uluk, sa da-solda olma durumu, iinde-d nda
olma durumu gibi konumsal ili kiler (topolojik ili kiler) kaydedilmez. rne in; iki varlk
arasnda kom uluk ili kisi olup olmad nn ara trlmas istendi inde, bilgisayardan
annda bir yant alnamaz. Bu durum spaghetti veri yaplar ile topolojik veri yaplar
arasndaki en belirgin farktr [14].
Spaghetti model, herhangi bir konumsal ili kinin hesaplama sonrasnda elde
edilmesi gerekti inden, bir ok konumsal analizin gerekle tirilmesinde yetersiz
kalmaktadr. Ancak, saysal harita o altlmasnda etkin bir modeldir, nk, izim i lemi
iin gerekmeyen bilgiler, rne in konumsal ili kiler, depolanmamaktadr [47].

23
63

64

Veri Yaps
detay

numaras

Yeri

nokta

XY (tek nokta)

izgi

23

X1Y1,X2Y2, ... ,XnYn (dizi)

poligon

63

X1Y1,X2Y2, ... ,X1Y1 (kapal alan)

64

X1Y1,X2Y2, ... ,X1Y1 (kapal alan)

ekil 11: Spaghetti veri yaps [7].

23

b) Topolojik Veri Yaps

Topoloji,varlklarn metrik zelliklerinden ok birbirleriyle olan konumsal ili kileri
ile ilgilenen bir matematik daldr. Topolojide 2 temel element vardr; d m noktalar
(nodes) ve izgiler (arcs).

b
a

ekil 12: Topolojik olarak e it iki ekil [20].

Topolojinin temelinde, bir matematik teorisi olan; graph theorysi (grafik teorisi)
vardr. Grafik teorisine gre, detaylar 2 setin birle iminden olu ur; d m noktalar seti ve
izgiler seti. D m noktalar seti snrl sayda eleman ierir ve bo olamaz yani en az bir
elemana sahip olmas gerekir. izgiler seti ise snrsz sayda elemana sahip olabilir ve de
bo olabilir yani hi eleman olmayabilir. Ancak izgiler seti e er bir elemana sahip ise bu
eleman, d m noktalar setinin 2 elemanndan meydana gelmektedir [20].

ekil 12yi

rnek verecek olursak:

D m noktalar seti = {a,b,c}, izgiler seti = { (a,b),(b,c) }
Topoloji ekillerin byklk ve biim zellikleri ile de il, ekil bozulmalar kar snda
de i meden kalan zellikleri ile ilgilenir. Geri karto rafyada ekillerin bozulmasna (baz
transformasyonlar hari) izin verilmez ama burada sz edilen zellikler co rafi verilerin
yaplandrlmasnda nemli katklarda bulunabilir. Topolojinin bu katklar
zetlenebilir;

24

yle

(a) Daha hzl veri seebilmek zere ili kilerin (ak klk, kom uluk vb.) kolayca
tanmlanmasna yardm eder.
(b) ak klk (detay tanmlarnda ayn kenar veya ayn d mn yer almas) bir kez
tanmland nda ortak izginin bir yerde depolanmas suretiyle fazla veriyi en aza
indirir.
(c) Geometrik veri boyunca navigasyona yardmc olur.
(d) Geometrik verinin kendi iinde tutarl kalmasn sa lar [19].
Bir CBS yazlmnda topolojiye gereksinimin en byk nedeni, topoloji sayesinde
kom uluk, do rultu, kapsama vb. analizlerin koordinat bilgisine ihtiya duyulmadan
yaplabilmesidir. Bu sebeplerden dolay, gnmzde, topolojisi olmayan bir CBS yazlm
yoktur. Bilinen ilk topolojik veri yaps DIMEdir. Daha sonra de i ik topolojik veri
yaplar ortaya km tr.
Burada, bilinen baz topolojik veri yaplarn ayrntl bir ekilde gstermede yarar var.
DIME (Dual Independent Map Encoding), CARIS (Computer Aided Resources
Information System) ve ARC/INFOnun topolojik yaplarnn ayrntlarna girilecek ancak
ARC/INFOnun topolojik veri yaps blm 7.1.3.de anlatlacaktr.
DIMEnin topolojik yapsnda; poligon snrlar, bir noktadan ba layp, di erinde biten
do ru izgi paralaryla tanmlanr. E ri izgiler, do ru izgi paralaryla temsil edilir. Bir
snrn sa

ve solundaki poligonlar belirtilir. DIME yapsnda, bir kapal alann tm

kom ularnn belirlenmesi ok zaman alc olabilir. Do ru izgi paralarnn kullanlmas,

nokta nolarnn tekrarlanmas nedeniyle, depolama alan gereksinimini arttrr. DIME,
kentsel alanlarda adalarn kodlanmas iin uygundur. Ancak, genel CBS uygulamalar iin
uygun de ildir ( ekil 13) [24].
CARISde anlaml noktalar; noktann koordinatlar ve zerinde bulundu u izgi
parasnn adyla beraber kaydedilir. izgi parasna, ba nda ve sonunda ba lanan izgi
paralar gsterilir. Bu, bir noktadaki izgi paralarnn saat ibresi ya da tersi ynde
sralanmasna gre yaplr. Poligon snr iin, tek bir izgi paras tutulur, di erleri
istendi inde bulunabilir ( ekil 14) [24].

25

12

1
a

P3

i
7

2
P2

P1

3
c
10

11

P4

izgi paras

lk nokta

Son nokta

Sol poligon

Sa poligon

P1

P2

P1

P2

P1

P2

P3

P2

ekil 13: DIME topolojik veri yaps [24].

26

P3

P2

P1

vana

2
P4

Nokta

izgi paras

Vana

izgi

lk

Son

Ba ta

Sonda

paras

nokta

nokta

sa daki

soldaki

ilk izgi

ilk izgi

paras

paras

Sol

Sa

Nokta

poligon poligon

P1

P2

Vana

-B

P3

P2

-D

P4

P2

-A

-C

P4

P1

(eksi) i aretleri; izgi parasnn, di er izgi parasnn ba lang noktasna

birle ti ini gstermektedir.

Poligon

izgi paras

ye adadr

P1

P2

P3

P2

ekil 14: CARIS topolojik veri yaps [24].

27

c) TIN Veri Yaps

Sreklilik zelli i ta yan yzeylerin gsterimi iin, raster modele alternatif olarak
kullanlan yntemdir. Genellikle co rafik varlklarn 3.boyutunu tanmlama ve yzey
modelleme gibi uygulamalarda kullanlr. Herhangi bir co rafik noktann (x,y) ile
tanmlanan yatay dzlemdeki koordinat de erine, z ile tanmlanan ve yksekli i ifade eden
bir 3.koordinat de eri eklenir. Dolaysyla nokta tanmlamada (x,y,z) koordinat de erleri
kullanlr. Triangulated Irregular Network (TIN) yakla myla, herhangi bir yzeyi
tanmlamak iin, seri halde birbirine kom u genler olu turulur. genlerin ekilleri
tamamen yzey zelli ine ba l olarak de i im gsterdi inden, dzensiz genlerden
olu an bir a meydana gelir ve bu a a ili kin topoloji dzenlenerek tm analizlerin bu a
topolojisiyle gerekle mesi sa lanr [18].
TIN veri

yaps,

yzeylerin gsterilmesinde, raster veri

yapsnn baz

dezavantajlarn ortadan kaldrmak iin, vektrel model zerinde yaplan baz

de i ikliklerden ibarettir. TIN veri yapsnn da kendisine zg bir topolojisi vardr. ekil
18de ARC/INFO yazlmnn, TIN topolojisi grlmektedir.
ekil 15de de grld gibi koordinat (metrik) verileri ve topolojik veriler
tablolar halinde saklanmaktadr. Topolojik tablolar; kenar tablosu ve d m noktas
tablosudur. Kenar tablosunda; her genin, kom usu olan di er genlerin numaralar
saklanrken, d m noktalar tablosunda; her geni olu turan 3 d m noktasnn
numaralar saklanr.
TINi olu turan genler; xyz de erleri olan veri noktalar kmesinden
alnabilece i gibi yksekli i tanmlanm izgilerden (e ykseklik e risinde oldu u gibi)
de elde edilebilir. Bu verilerden genlerin olu turulmas iin de i ik algoritmalar vardr.

28

6
1

A
K

11

C
8
2

10

E
F

X-Y koordinatlar
Node#

Koord.

Kenarlar

D m noktalar

in kom ular

D m noktas #

X1,y1

B,K

1,6,7

X2,y2

A,C,L

1,7,8

X3,y3

B,D

1,2,8

C,E

2,3,8

D,F,L

3,8,9

x11,y11

E,G

3,4,9

F,H,M

4,9,10

G,I

4,5,10

Z_de eri

H,J,N

5,10,11

z1

I,K

5,6,11

z2

A,J,N

6,7,11

z3

B,E,M

7,8,9

G,L,N

7,9,10

I,K,M

7,10,11

11

Z koordinatlar
Node#

11

z11

ekil 15: TINin yaps ekilde grlmektedir. TIN, topolojik bir veri modelidir. Veriler,
yukarda da grld gibi, koordinat de erleri ve bunlara ek olarak gen
yzlerinin her birinin konumsal ili kilerinin sakland tablolar eklinde saklanr
[14].

29

1.2.4.1.2.2. Raster (Hcresel) Veri Yaplar

Vektrel gsterim daha ok harita zerindeki zelliklerin izgisel gsterimi
eklinde olurken, raster gsterimi, ayn co rafik zelliklerin ekilmi bir foto raf gibidir.
Bu foto raf bir byte yardmyla incelendi inde grlecektir ki ok kk boyutta farkl
renklere sahip kare

eklindeki kutucuklarn bir araya gelmesi

eklinde olu mu tur.

Kutucuklar, ayn boyutta olup, farkl renkte olabildikleri gibi, birbirini izleyen ayn renk
tonlar eklide de olabilir. Raster gsterim, foto raf zelli ine sahip bir gsterim ekli
olup, piksel (pixel) veya hcre (cell) ad verilen seri haldeki grid noktalarndan meydana
gelir. zellikle, foto raflarn bilgisayarda gsterimi iin raster veri modeli kullanlr [18].
Raster gsterimde bilgi ta yan en temel yap pikseldir, daha do rusu piksellerin
renk de erleridir. Varlklar, yansttklar renk de erlerine gre veya bilgi tiplerine gre;
renk skalasndaki de erlere atanrlar. Bu renk skalasna grnt derinli i (image depth)
denir. Buradaki gsterimin bir di er boyutu da piksellerin boyutlardr ki buna znrlk
(resolution) denir. Piksellerin boyutu, bilgisayardaki veya foto raf zerindeki boyutu
(mikron biriminde llr) ve bunun gerekteki boyutudur (metre veya santimetre
biriminde llebilir). Piksellerin gerekteki boyutuna yersel znrlk de denmektedir.
Piksellerin boyutu ne kadar kk ise varlklar, o kadar net grnr ve grnt derinli i ne
kadar fazla ise varlklar o kadar gere e yakn grnr. Gnmzde kullanlan en genel
grnt derinlikleri unlardr:
21 =1 bit

=2 renk

(siyah ve beyaz)

28 =8 bit

=1 byte =256 renk

(gri tonlar)

28 =8 bit

=1 byte =256 renk

(renkli)

16

(renkli)

24

2 =24 bit =3 byte =16,777,216 renk

(renkli)

232=32 bit =4 byte =4,294,967,296 renk

(gerek renkler)

2 =16 bit =2 byte =65,536 renk

Raster veri yaplarnn gsterim gcnn arttrlmas iin piksel boyutlarnn

azaltlmas ve renk derinli inin arttrlmas gerekmektedir. Ancak raster gsterim,
bilgisayarn belle inde, vektrel tekni e gre daha fazla yer kaplar. Raster grntlerin
sk trlarak saklanmas iin de i ik yntemler kullanlmaktadr. Bunlar srasyla;

30

a) Zincir Kodlar (Chain Codes) Yntemi

b) E Tarama Uzunlu u Kodlar (Run-Length Codes) Yntemi
c) Blok Kodlar (Block Codes) Yntemi
d) Drtl A a Yaps (Quad-Tree) Yntemi
a) Zincir Kodlar (Chain Codes) Yntemi
Zincir kodlar ynteminde bilgisayarda kodlanacak olan blgenin snrlar belli bir
orijinden ba lanarak ana ynlerdeki birim vektrler dizisi halinde saat ynnde tanmlanr.
Ynler (do u=0, kuzey=1, bat=2, gney=3) biiminde kodlanr. Tekrarl ynler s olarak
belirtilir [19].
1

1
2
3
4
5
6
7
8
ekil 16: Zincir kodlar
ekil 16daki raster gsterimi 1 bit renk derinli inde zincir kodlar eklinde
saklayaca mz d nrsek, 2.satr ve 2. stundan ba layarak, yle kodlamamz gerekir:
02,3,02,32,0,3,25,13
b) E TaramaUzunlu u Kodlar (Run-Lenght Codes) Yntemi
E tarama uzunlu u ynteminde kodlanacak blge (harita birimi) satrlar halinde
ele alnr. Her bir satrda ayn de ere sahip (tarama sonunda ayn de eri yanstan)
pixellerin hangi stunda ba layp hangi stunda bittikleri kaydedilir [19].
ekil 16daki raster gsterimi 1 bit renk derinli inde e -tarama uzunlu u kodlar
eklinde saklayaca mz d nrsek, yle kodlamamz gerekir:
31

Satr 2

2,4

Satr 3

2,6

Satr 4

2,6

Satr 5

2,7

Satr 6

2,7

c) Blok Kodlar (Block Codes) Yntemi

E -tarama uzunlu u d ncesi iki boyuta yaylarak e it de erde piksellerden olu an
kare bloklarnn kodlanmas biiminde bir ynteme dn mektedir. Bu veri yapsnda her
bir kare blok say ile (karenin orijini yani sol st k enin satr-stun numaras ve kenar
pixel says) kodlanmaktadr. Karelerin mmkn oldu unca byk olmas bellek
gereksinimini azaltmaktadr [19].
ekil 16daki raster gsterimi 1 bit renk derinli inde blok kodlar
saklayaca mz d nrsek, yle kodlamamz gerekir ( ekil 17):
1

1
2
3
4
5
6
7
8
ekil 17: Blok kodlar
Stun,satr no: 2,2

kenar pixel says: 3

Stun,satr no: 5,3

kenar pixel says: 2

Stun,satr no: 2,5

kenar pixel says: 2

Stun,satr no: 4,5

kenar pixel says: 2

Stun,satr no: 6,5

kenar pixel says: 2

32

eklinde

d) Drtl A a Yaps (Quad-Tree) Yntemi

Bu veri yapsnda 2*2 boyutlu dizi a amal olarak drtdllere ayrlr. Adm adm
drtdllere ayrma i lemi blnecek alann tamamen dolu veya tamamen bo kalmasna
kadar srdrlr. Drde blme i lemi en ok piksel boyutuna kadar inebilir. Bylece her
d mde 4 dal olan bir drtl a a yap elde edilmi olur. Herbir d mn temsili iin
2 bit yeterlidir: (11:dolu, 00:bo , 10:blnme devam, 01:blnme bitti) [19].
ekil 16daki raster gsterimi 1 bit renk derinli inde drtl a a yaps eklinde
saklayaca mz d nrsek, yle kodlamamz gerekir ( ekil 18):

ekil 18: Drtl a a yaps

Kuzey-bat: 10
Kuzey-bat: 10
Kuzey-bat: 00
Kuzey-do u: 00
Gney-bat: 00
Gney-do u: 11
Kuzey-do u: 10
Kuzey-bat: 00
Kuzey-do u: 00
33

Gney-bat: 11
Gney-do u: 11
Gney-bat: 10
Kuzey-bat: 00
Kuzey-do u: 11
Gney-bat: 00
Gney-do u: 11
Gney-do u: 11
Kuzey-do u: 10
Kuzey-bat: 00
Kuzey-do u: 00
Guney-bat: 11
Guney-do u: 00
Guney-bat: 10
Kuzey-bat: 10
Kuzey-bat: 00
Kuzey-do u: 11
Gney-bat: 00
Gney-do u: 11
Kuzey-do u: 11
Gney-bat: 00
Gney-do u: 00
Gney-do u: 10
Kuzey-bat: 11
Kuzey-do u: 10
Kuzey-bat: 11
Kuzey-do u: 00
Gney-bat: 11
Gney-do u: 00
Gney-bat: 00
Gney-do u: 00

34

1.2.4.2. Teknoloji
Mevcut teknoloji tarafndan sunulan potansiyel kapasiteler, geleneksel arazi bilgi
sisteminin yeniden yaplanmas ve yenilerinin geli mesi iin bir odak olmu tur. Fakat bir
arazi bilgi sistemi, otomasyonun gereklili i anlamna gelmez ve de bilgisayar faaliyetleri
tek ba na bir arazi bilgi sistemi olu turmaz. Bir ok geleneksel arazi bilgi sisteminde,
rne in, teknik kaynaklar; bir telefon, daktilo belki de bir fotokopi makinesi ile
snrlandrlabilir. Daha geli mi sistemlerde, veri i leme ve veri ileti imi iin bir ok
teknolojik bile en olabilir. Teknoloji, arazi bilgi sisteminin sadece bir boyutudur [6].
Co rafi bilgi sistemleri, bu gn geldi i noktay teknolojiye borludur. Bilgisayar
teknolojisindeki de i im, zellikle 1990l yllardan sonraki ilerlemeler, bir anda co rafi
bilgi sistemlerini ilgi oda haline getirmi tir.
Teknoloji, co rafi bilgi sistemlerinin, en ilgi eken yndr. Hatta bazen, co rafi
bilgi sistemlerinin, yazlm ve donanmdan ibaret oldu u ne srlmektedir. zellikle,
CBS yazlm-donanm satclar, byle tanmlar yapmaktadr. rne in, ESRInin tanmna
gre: CBS, dnya zerindeki blgeleri tarif eden verileri saklayan ve kullanan bilgisayar
sistemidir [21]. Teknoloji, co rafi bilgi sistemleri iin ok nemli bir kavramdr, ancak,
teknoloji tek ba na, co rafi bilgi sistemleri terimine kar lk gelemez.
Co rafi bilgi sistemlerinde teknoloji denildi inde, akla; yazlm, donanm ve yan
rnler gelmektedir.
1.2.4.2.1. Yazlm
Kurulan bir co rafi bilgi siteminin analitik kapasitesi, do rudan kullanlan
yazlmla ilgidir. Yazlm, tasarlanan ya da gerekle tirilmi olan sistemin, gerek anlamda
snrlarn izer. Bu ba lamda, sistemin tasar a amasnda, do ru yazlmn seimi ok
nemlidir. Ancak burada hemen belirtmekte yarar vardr ki; kullanlacak olan yazlm
kadar, bu yazlmn zerinde ko aca i letim sistemi (operating system) de nemli bir
kavramdr.
a)

letim Sistemi (Operating System)

letim sistemi, bilgisayarlarn merkezi i lem birimi (CPU) ile di er birimler

arasndaki ili kileri dzenleyen, programlanan i lemlerin yaplmasn sa layan ve bunlar

35

kontrol eden bir programlar toplulu udur. Belli szckler, birer komut olarak bilgisayarn
kullanlmas srasnda hizmet edecek ekilde hazrlanm lardr.

letim sistemleri, disk,

disket src, terminal v.b. gibi yan birimlerin i letilmesini de stlenmi lerdir. rnek
olarak bir sabit disk alnrsa, sabit diskin okuma kafalar sadece bilinen iz ve sektr
zerinde okuma yapabilir. Ancak uygulama programlar, ok e itli dosyalar zerinde
al rlar. Programn kulland dosyalar ile sabit disk zerindeki fiziksel bilgi depolama
i lemleri arasndaki ba lanty ve dzenlemeyi i letim sistemi sa lar [22].
letim sisteminin i levleri ksaca unlardr [24]:

i lem (process) ynetimi

ana bellek, sabit disk ve girdi/kt (I/O) ynetimi

dosya ynetimi

koruma sistemi

komut yorumlama sistemi

a olu turma (networking)

1981 ylnda ilk IBM PC piyasaya srld nde, bu gn bir yazlm devi olan
Microsoft da MS-DOS (ya da PC-DOS) i letim sistemini piyasaya srd. lk PClerde
sabit disk olmad iin, DOS, disketten yklenmek iin ve Intelin 8086 ve 8088
i lemcilerinde al mak iin tasarlanm tr. Bu i lemcilerin adresleyebilecekleri maximum
bellek, teorik olarak 1 MB idi. 8088e uyumlu olma zorunlulu undan dolay, uygulama
programlarnn teorik olarak maximum boyutu 640 MBdr. MS-DOSun en zayf yn
budur. DOS temel olarak bu sebebden dolay (geriye uyumluluk zorunlulu u), geli en
yazlm-donanm gereksinimi ile ba a kamam tr. DOS en son 6.xx srme kadar
geli tirilmi ve uzun yllar en ok kullanlan i letim sistemi olmu tur.
Microsoft, DOSun yetersizli ini a mak iin Windowsu piyasaya srd. Windows
ilk defa 1985te piyasaya srld. Windows 3.1 srmne kadar yeni bir i letim sistemi
de il de DOSun zenginle tirilmi bir ara yz eklindeydi. Teknik olarak Microsoft
Windows bir i letim sistemi de il DOSun bir uzantsdr (en azndan 3.1 srmne kadar
yledir). Bu nedenle Windows sistem alr almaz yklenmez, DOS bilgi istemi
satrndan WIN komutuyla ba latlr. Ancak Windows bir kere ba lad m bir i letim
sistemi gibi davranr [23].
Microsoft, en nemli atlmlarndan birini de Windows 95 srmn pazara sunarak
yapt. Windows 95, geli tirilmi bir arayze sahip, glendirilmi a deste i olan, nesneye
36

ynelimli (object oriented), tak ve al tr (plug and play) teknolojisine sahip, al mak iin
DOSa gerek duymayan, 32 bitlik bir i letim sistemidir. Windowsun bu srmn;
Windows 98 ve Windows 2000 takip etmi tir. Windowsun 9x serisi i letim sistemleri
kk uygulamalar ve ev kullanclarna ynelik olarak tasarlanm tr. Daha byk
uygulamalar, kurumsal al malar ve LAN (local area network) uygulamalar iin Windows
NT srmleri piyasaya srlm tr. Gnmzde bir ok CBS yazlmnn Windows 9x ve
Windows NT versiyonlar vardr.
IBMin

yeni

PS/2

ki isel

bilgisayar

serisi

PC

pazarna

srld nde,

geli tirilmesine Microsoftun da yardm etti i yeni i letim sistemi OS/2 de piyasaya
srld. Bu i letim sisteminin bir ok zelli i oldu u ve DOS ile kar la lan btn
problemleri zd sylenebilir [23]. OS/2nin en belirgin zellikleri; 1 GBlk sanal
belle i (virtual memory - ana belle in yetersiz kald durumlarda, sabit disk yzeyinin ana
bellek gibi kullanlmas), adresleyebiliyor olmas, ok grevli al abilme (multitasking),
ok kullancl (multi-user) al abilme ve DOS ile uyumluk idi. OS/2 1.0 srm bu kadar
ba arl bir i letim sistemi olmasna ra men; yanl pazarlama stratejisi, DOSdan pahal
olu u ve donanm olarak zamannn nnde olmas gibi nedenlerden dolay ok geni
kitlelere hitap edemedi ve pazar pay ok kk kald.
1968de (Ken Thompson ve Dennis Ritchie tarafndan Bell Labaratuvarlarnda)
yazlm olan UNIX en eski i letim sistemlerinden biridir. MS-DOSun ve OS/2nin o u
zellikleri aslnda UNIXden kopyalanm tr. Bunun en ak rne i bu i letim
sistemlerinin dizin (directory) sistemlerinde kullanlan a a biimli hiyerar idir. UNIXde
altnda farkl alt dizinleri barndran bir kk dizini (veya ana dizin) kullanlr [23].
1972li yllara gelindi inde Dennis Ritchie ve Brian Kernighan C programlama dili
zerindeki al malarn byk lde tamamladlar. 1973 ylnda UNIX, C programlama
dili ile yeniden yazld. Bylece bilgisayar tarihinin yksek seviyeli bir dil ile yazlm
olan ve donanmdan ba msz ilk i letim sistemi ortaya km oldu [25].
Geli en teknolojiyle birlikte gnmzde baz byk bili im firmalar kendi UNIX
trevlerini yaratm tr:
IBM

: AIX

DEC (Digital Equipment Corporation)

: ULTRIX

HP (Hewlett-Packard)

: HPUX

SIEMENS

: SINIX

Sun Microsystems

: SunOS (SOLARIS) gibi..

37

UNIXin zellikleri u ekilde zetlenebilir [25]:

ok kullancl bir i letim sistemidir. Kullanld bilgisayarn bir anda birden fazla
ki i tarafndan kullanlmasn, daha do rusu payla lmasn sa layabilmektedir.

ok i dzenini sa layan bir i letim sistemidir. Kullanclarn her birinin ayn anda
birden fazla i yapmalarna olanak sa lar.

Donanmdan

ba mszdr.

Hangi

bilgisayar

zerinde

kullanlrsa

kullanlsn,

kullanclarna grnd ekil ayndr.

yi tasarlanm tr. Teknolojideki geli melere kolaylkla uyum sa lad ve sa layaca

kantlanm tr.

Bir i letim sistemi standard olarak kabul edilmi tir. Bu sayede farkl marka ve model
bilgisayarlar birbirleriyle uyumlu klnabilmektedir. Son gnlerde ska sz edilen
Bilgi Sper Otoyolu (Information Super Highway: Internet) bu sayede olu abilmi tir.
Btn bunlarn yannda; can skc kullanc arayz, kullanlan donanmn pahal

olu u, uygulama programlarnn azl gibi nedenlerle UNIXin pazar pay, Windows kadar
yksek de ildir. Ancak profesyonel alanda UNIX hala en parlak gelece e sahiptir. Bu,
zellikle u anda piyasadaki tek evrensel (yani retici ve i lemciden ba msz) ok
kullancl i letim sistemi olmas nedeniyle do rudur [23]. Bu kadar gl bir i letim
sistemi olan UNIX, do al olarak, CBS pazarnda en ok kullanlan i letim sistemidir.
Yukarda saylan i letim sistemleri d nda, halen bilgisayar pazarnda kullanlan;
Linux (UNIXin PC versiyonu da denebilir), Novel, VMS gibi i letim sistemleri de vardr.
Ancak bu i letim sistemleri, CBS pazarnda Windows ve UNIX trevleri kadar yer
bulamam lardr.
b) Co rafi Bilgi Sistemi Yazlmlar
CBS pazarnda, en ok gelir getiren rn, phesiz ki; yazlmdr. Gnmzde,
CBS yazlm endstrisi, donanm teknolojisinin, nlerinde atklar yolda adeta
ko maktadr.

u anda piyasada olan CBS yazlmlarna birka rnek verecek olursak;

Arc/Info, Geomedia, MapInfo, SmallWorld, Span saylabilir.

Bir CBS kurulmasnda, verilecek en ciddi kararlardan bir tanesi de seilecek olan
yazlmdr. Yazlm seimi yaplrken her eyden nce ihtiyalarn belirlenmesi gerekir.
Bunun yannda bir CBS yazlm seiminde a a daki kriterler de dikkate alnmaldr:

Veri yaplar ve standartlar, destekledi i veri de i im formatlar

Topololojik yaps
38

Analitik kabiliyetleri

Makro dili

Kullanm kolayl

Dkmantasyon

Teknik destek
u anda CBS yazlmlar arasnda byk bir ticari mcadele vardr. GISWorld

(1990) ve di er periyodikler bu yazlmlarn bir o unun sofistike bir seviyeye eri tiklerini
belirtmektedir. Ba lca yazlm paketleri, yzlerce de i ik komuta ve ok de i ik
fonksiyonlara sahiptir. Her ne kadar CBS yazlmlarnn yaplanmalarnda ve
kabiliyetlerinde

de i iklikler

olsa

da

yazlm

konusunda

temel

tasarm

de erlendirilmektedir. Bunlar: dosya i leme, hibrid ve uzatlm (geli tirilmi ) tasarmlar.

Dosya i leme tasarmnda, her veri seti ve fonksiyonu ayr bir dosya olarak kaydedilir ve
analitik operasyonlarla birbirlerine ba lanrlar. Bu tasarm kullanan yazlmlara rnek;
IDRISI ve MAPdir. Bu yakla m, harita i leme sistemlerinden esinlenerek tasarlanm tr.
Hibrid tasarmda, znitelik verisi geleneksel bir VTYSde kaydedilir ve bundan farkl olan
esas yazlm ise co rafi veriler iin kullanlr. ARC/INFO ve Deltamap/Genamap
yazlmlar, hibrid tasarma rnektir. znitelik verilerinin ili kisel bir veri taban ynetim
sisteminde saklanmas halinde, bu tr yazlmlara genellikle, geo-ili kisel denmektedir.
nc tasarm tipi olan, Uzatlm (geli tirilmi ) VTYSde, hem co rafi hem de znitelik
verileri, gerekli co rafi analitik fonksiyonlar yapabilecek seviyede geli tirilmi bir Veri
Taban Ynetim Sisteminde saklanr. Uzatlm (geli tirilmi ) tasarma bilinen iyi rnekler;
SYSTEM9 ve TIGRISdir [5].
1.2.4.2.2. Donanm ve Yan rnler
1981 ylnda, 16 bitlik ntel 8088 i lemcili ve 16K bellekli ilk PC piyasaya sunuldu.
20 yl iinde, bilgisayar teknolojisindeki mthi geli me, 1981 ylnda hayal edilemeyecek
bir noktaya geldi. Co rafi Bilgi Sistemlerinin en nemli bile enlerinden birisi olan
donanm teknolojisi, kendisinin geli mesiyle birlikte CBSyi de geli tirdi. CBSnin tarihi
ile yazlm-donanm tarihi arasnda byk bir paralellik vardr.
Gnmz bilgisayarlar; PC ve Workstation olmak zere ikiye ayrlabilir. PC
teknolojisini, Workstation (i istasyonu) trnden ayran en temel fark kullandklar i lemci
teknolojisidir. ntel486 kendisinden nceki i lemcilerin tm komut kmelerini de ieren bir
39

komut kmesine sahiptir. Bu karma k bir i lemci mimarisi gerektirmi tir. Kendinden
ncekiler gibi i486da bir CISCtir (Complex Instruction Set Computer Kompleks Komut
Kmeli Bilgisayar) ve geriye do ru uyumludur. Geriye do ru uyumluluk i486nn orijinal
8086 dahil kendinden nce kan i lemciler iin yazlm

tm uygulamalar

al trabilece i anlamna gelir. CISC i lemciler geni komut kmeleri nedeniyle ok

esnektirler. Ancak bu yetenekleri hzlarn d rr. RISC (Reduced Instruction Set
Computer ndirgenmi Komut Kmeli Bilgisayar) i lemcileri ise genellikle zel bir
uygulamaya ynelik (CAD gibi) indirgenmi

komut setleri kullanarak daha verimli

al abilirler. Ancak bu, i lemcinin ba ka uygulamalar al tramayabilece i anlamna

gelir. Yani hz ykselirken esneklik azalm tr [23].
Kullandklar CISC i lemcilerinin performansnn d k olmas nedeniyle CBS
pazarnda PCler uzun bir sre kullanlmad. Ancak bu durum uzun srmedi. 1993 ylnda
586 serisi 64 bitlik i lemciler pazara girdikten sonra, RISC i lemcilerin performanslar ile
CISC i lemcilerin performanslar arasnda fazla bir fark kalmad. Gnmzde piyasadaki
en iddial PC i lemciler; Intel firmasnn Pentium serisi i lemcileri, Motorola, IBM ve
Apple firmalarnn ortak retimi olan Power PC ve AMD firmasnn K6 x ve Athlon
i lemcisidir. Athlon i lemcisi 1999 ylnda 600 MHz frekans ve 200MHz bus hzyla
dnyann en hzl PC i lemcisidir. Pazar pay dnyadaki en fazla i lemci reticisi olan Intel
firmasnn Pentium II i lemcisiyle donatlm , bir gnmz PCsi

ekil 19da

gsterilmi tir.
Gnmzde Pentium veya AMD i lemcili, 300-550 Mhz saat frekans hzna sahip
32-64 MB bellekli, 4-6 GB sabit disk alan olan PCler (minumum konfigrasyon), ok
byk rahatlkla CBS yazlmlarn ko turabilmektedirler.
PClerdeki bu hzl geli meye ra men, i
stnlklerini korumaktadrlar.

istasyonlar hala performans

istasyonlarnn tm paralar birbirleriyle uyumludur ve

genelde ok byk irketlerce retilmektedir. Digital Alpha ve Sun Sparc, gnmzde

pazar pay yksek i istasyonlarna rnektir.
istasyonlarnn, RISC i lemcilerinden ba ka, en nemli farklarndan birisi de IDE
arabirimi (Gnmzde 66 MB/saniye UDM66 teknolojisi) yerine SCSI (Small Computer
System Interface) arabiriminin kullanlmasdr.

SCSI kartlar bir donanm aygtyla

(rne in; sabit disk, yedekleme nitesi, CD-ROM , vb..) PCniz arasnda anakart ve
donanmlar arasndaki veri yolu gibi ileti imi sa layan bir veri yoludur. Yani SCSI kartlar
alternatif bir veri yoludur [28].

40

Pentium II
(Deschutes)
350-450 MHz

L2 nbellek
512K

lemci
I/O veriyolu
100 MHz

lemci hznn yars

Intel
440BX
yonga seti
66 MHz

AGP
Grafik

Ana Bellek
100 MHz

PCI veri yolu

33 MHz

Sabit Disk

Ses

A kart

ekil 19: Pentium II (Deschutes) [27]

ekil 20: SCSI ve di er arabirimlerin veri transfer hzlar [30]

41

ekil 20de SCSI arabiriminin IDEye olan stnl grnmektedir. Bunun

yannda 2 IDE kanalna toplam 4 cihaz ba lanabilirken, SCSI, kendisi ile beraber 30 cihaz
(disk, CD, yedekleme nitesi, vb..) ynetebilmektedir. Bunun yannda SCSI ile
160MB/saniye veri transfer hz elde edilebilir.
CBS pazarnda, en ok bilinen i istasyonlarndan biri de Sun Microsystems
tarafndan retilen Sun UltraSPARC serisi i istasyonlardr. Tablo 1de, bu i istasyonlar
arasndan birisi olan Ultra 5in teknik zellikleri verilmi tir. Bu rnekte de grld gibi
PCler ve i istasyonlar arasnda nemli performans farklar vardr.
Co rafi Bilgi Sistemlerinde kullanlan, bilgisayar yan rnleri, ok geni bir
yelpazeye sahiptir. Bilgisayar donanm teknolojisinin geli mesine paralel olarak, yan
rnler de sratle geli mi tir. Gnmzde 600 dpi znrl e sahip yazclarla, foto raf
kalitesinde kt almak mmkndr.

Tablo 1: Sun Ultra 5 i istasyonu ve zellikleri [31]

LEMC LER

Hz/ lemci/Cache

Benchmarks
(SPECint95 / SPECfp95)
270 MHz / UltraSPARC-IIi / 256KB 9.1 / 10.6
333 MHz / UltraSPARC-IIi / 2 MB 14.1 / 18.3

BELLEK

Size

512 MB

Size/Speed

D SKLER

4.3-GB/5400-rpm veya
9-GB/7200-rpm

GRAF K

Frame Buffer
2D vectors/sec benchmark
Expansion Slots

I/O

PGX24 / PGX24
709K / 721K
3 tane 32-bit 33MHz PCI

LET M S STEM

Solaris 7 Ultra 5 ve Ultra 10 sistemlerine yklenmi tir.

Co rafi Bilgi Sistemlerinde kullanlan bilgisayar yan rnleri; saysal veri

toplamada, sunumda, verilerin i lenmesinde, yedeklenmesinde, tablo ve harita olarak
ka da dklmesinde kullanlmaktadr. Bu rnlere unlar rnek verilebilir: iziciler,
yazclar, saysalla trma masalar, tarayclar, network (a ) rnleri, yedekleme niteleri,
CD yazclar vb..

42

1.2.4.3. Altyap
Kurulmu olan bir Co rafi Bilgi Sisteminin, kullanclara grnen yz; teknoloji
ve veri boyutudur. Ancak sistemin ya ayp-ya amayaca na, sistemin alt yaps karar
vermektedir. rne in, bir belediyenin imar ve fen i lerinde al an mhendisler, bir
belediye bilgi sistemi tasarlam ve veri tabann olu turmaya ba lam olsun. Sistem, bu
birimde al an tm personele retilip kabul ettirilmedike, belediye ba kan tarafndan
destek bulmadka ve bu konuda bir politika olu turulmadka, verimsiz saylr. nk bu
atlm yapan ki iler bu birimden ayrldktan sonra, bu sistemin ya amas ok zordur.
Co rafi Bilgi Sistemi projeleri, uzun vadeli yatrmlardr, ilk yatrm maliyetleri
yksektir ve beklenen faydalar uzun zaman sonra elde edilebilmektedir. Bu bakmdan
sistemin ya amasnda; personelin, rgtsel dzenlemelerin ve kurumsal deste in nemi
byktr.
1.2.4.3.1. Personel
CBSde ba arnn anahtar, uygulamann geli imine, i lemlerine ve kullanmna
ba ldr. yi e itilmi ve sisteme motive edilmi , sadece geleneksel bilgi teknolojisi
konusunda de il konumsal uygulamalar konusunda da becerileri/yetenekleri bulunan
personel, kanlmaz bir gerekliliktir. Personel konusunda baz beceri/yetenek/bilgi
dzeyleri vardr. Bunlar unlardr: d k dzey (veri giri i, teknik destek, sonu rn
tasarm), orta dzey (son kullanclar, bilgi sa layclar), yksek dzey (uygulama
uzmanlar, sistem yneticileri ve sistem analizcileri). Bir yerel idarenin yeterli dzeydeki
personeli edinmesinin iki yolu vardr: Birincisi, konusunda tecrbeli yeni personelin i e
alnmasdr. kincisi de mevcut personelin yeti tirilmesidir. kinci seenek daha iyi bir
seimdir, nk mevcut personel, al ma evresini daha iyi tanyor, kurumun al ma
alann/konusunu biliyor ve CBSnin i lerinde hz, kalite ve verimlilik asndan neler
getirece ini biliyor olacaktr. Buna kar lk maliyet gz nnde bulunduruldu unda, bu iki
yakla m birle tirilerek, full-time veya dan man olarak yeni personelin i e alnmas, CBS
stratejisini

ok

iyi

biliyor

olduklarndan

yeti tirebileceklerinden daha iyi bir seenektir [11].

43

ve

orta-alt

dzeydeki

personeli

1.2.4.3.2. rgtsel Dzenlemeler

phesiz ki; bir CBS programnn uygulamaya konulmas idarenin tm
blmlerinde byk bir etki yapacaktr. CBS, bilgiyi herkes iin mevcut klarak, blmler
aras ve kurumlar aras ileti im olanaklarn mmkn klarak ve karar verme hiyerar isini
ve protokoln yeniden dzenleyerek geleneksel i

yapm yntemlerine meydan

okuyacaktr. Buna ek olarak CBS, baz yeni i ler ortaya karacak, bazlarn yeniden
tanmlayacak ve bazlarn da ortadan kaldracaktr. Bu yzden, ba arl bir CBS
stratejisinin uygulanmas, do ru yazlm donanmn satn alnmasndan ok dikkatli
personel ynetimine dayanr.
Genel amal bir CBS uygulamasnda, yaplmas gereken rgtsel dzenlemeler unlar
olmaldr:

Veri organizasyonu iin standartlarn geli tirilmesi

Veri ak iin standartlarn belirlenmesi

Veriye eri im yetkilerinin belirlenmesi

Personel iin yeni grev tanmlarnn yaplmas

rgtn (idari organizasyon) yeniden yaplanmas

leti im ve i birli i

ekil 21de grld gibi, bir CBSde rgt ii i leyi ok nemlidir. Bu dng, ne
kadar prensiplere ve prosedrlere ba l yani ne kadar sistematik ise sistemin mr o kadar
uzun olacaktr.
YNET M

Ynetim iin
B LG

Ynetimin hedefleri
ve sorunlar

CO RAF B LG
S STEM

Veri Toplama

ekil 21: Co rafi Bilgi Sistemlerinin rgtsel grn [8].

44

1.2.4.3.3. Kurumsal Destek

lkemizde, byk yatrm projelerinin hayata gemesi iin, kurumun en stndeki
politikac veya yksek brokrat tarafndan onaylanmas gerekir. Projenin gelece ine,
kurumun en stndeki ki ilerin etkisi byktr. Trabzon ili Maka ilesi Kadastro
Mdrl nn, bilgi sistemi kurmak istedi ini d nelim. Bu iste in gerekle mesi; Tapu
ve Kadastro Genel Mdrl nn bilgi sistemleri konusundaki kurumsal politikasna ve
verece i maddi-personel deste ine ba ldr.
Kurumsal destek denildi inde, akla CBSnin finansal boyutu gelmektedir. CBS
al malar, yatrm uzun sren al malardr. Bu sre boyunca, ya anacak bir finansal
sknt, sistemin geli mesini etkileyebilir.
Di er bir kurumsal problem, CBSnin, zellikle veri toplama ve sunumu,
personelin yeni grevleri, vb. konularda mevcut mevzuat ile eli mesidir. Yasalar,
teknolojinin geldi i noktaya ekebilmek iin, en azndan politikaclardan bunu talep
edebilmek iin kurumsal deste in sa lanm olmas gerekir.
Arazi bilgi ynetimi iin resmi bir politika, bu konuda belirlenmi

bir ok

gereksinimi kar lamak iin temel olu turur. Politika, sistemi kendi iinde koordinasyona
ve i birli ine zorlamayacaktr, fakat, iinde e itli guruplarn ve ajanslarn (kurumlarn
veya idarelerin) nceliklerini belirleyebilecekleri ve koordinasyonlu programlar ve
planlar geli tirebilecekleri bir at olu turur. Resmi olarak kabul edilmi bir politika,
uygulamann sresi yllar veya on yllar ald nda, hkmetteki de i ikliklerde ve
ekonomik durumun belirsizle ti i zamanlarda, gereken srekli kurumsal deste in
sa lanmasnda da sistemin idarecilerine yardm edecektir [6].
1.2.5. Co rafi Bilgi Sistemlerinin Snflandrlmas
Bilgi sistemlerinin snflandrlmas konusunda ok de i ik ltler vardr.
Buradaki ana tema genellikle yaplan al malarn konusu zerine kurulmu tur. Bu
blmde literatrde kar la lan baz snflama rnekleri verilecektir.
ekil 22de bilgi sistemleri iin bir taxonomi rne i grlmektedir [6], [10].
Burada yaplan snflandrmann temeli parseldir. Bu yzden bu snflandrmaya parsel
temelli bir snflandrma da denebilir. Veri kaynaklarna gre yaplan di er bir
snflandrma rne i ekil 23de grlmektedir.

45

B LG
S STEMLER

KONUMSAL OLMAYAN
B LG S STEMLER
(rn; muhasebe)

KONUMSAL
B LG S STEMLER

CO RAF
B LG
S STEMLER
(CBS)

ER CO RAF
B LG
S STEMLER
(rn; sosyo-ekonomik)

ER KONUMSAL
B LG
S STEMLER
(rn; CADCAM)
X,Y,Z

ARAZ
B LG
S STEMLER
(ABS)

,,h
Nfus saym blgesi

PARSEL TEMELL
ARAZ B LG
S STEMLER

ER ARAZ
B LG
S STEMLER
(rn; orman belirleme)
X,Y,Z / Orman
Ynetim blgesi

KADASTRO
(rn; ok amal)
Parsel etiketi (PID)

ekil 22: Bilgi Sistemleri iin bir taxonomi rne i [6].

46

ARAZ L K L YA DA CO RAF K B LG LER

ARAZ B LG LER
EVRESEL
B LG LER

ALTYAPI
B LG LER

KADASTRAL
B LG LER

Toprak
Jeoloji
Akarsular
bitki rts
yabani hayat

kamu hizmetleri
binalar

mlkiyet
de erlendirme
arazi kullanm
kontrol

ula m-ileti im
sistemleri

SOSYOEKONOM K
B LG LER
sa lk
sosyal hizmetlerin
organizasyonu
nfus da lm

YE YNEL K

ARAZ YE YNEL K

NOKTA VE POL GON

REFERANSLI

PARSEL REFERANSLI

ekil 23: Arazi ili kili bilgilerin referanslarnn snflamas ve tipleri [48].

47

ekil 23 gz nne alnd nda, Co rafi Bilgi sistemleri iin a a daki gibi bir
snflandrma yaplabilir:
1) evresel (environmental) Bilgi Sistemi
2) Atyap-Mhendislik (infrastructure) Bilgi Sistemi
3) Kadastral (cadastral) Bilgi Sistemi
4) Sosya-Ekonomik (socio-economic) Bilgi Sistemi
Arazi Bilgi Sistemleri, tek bir fonksiyonu yerine getirmek zere tasarlanabilecekleri
gibi birden fazla fonksiyonu yerine getirmek iin de tasarlanabilirler. Bazlar, stratejik
planlamaya destek olacak

ekilde geli tirilmi lerdir. Bu durumda, a rlk, rgtsel

konularn belirlenmesine ve konuyla ilgili kaynaklarn ynetilmesine verilir. Baz bilgi

sistemleri, ynetime, do ru kararlarn verilmesinde yardmc olur, ve kaynaklarn verimli
kullanlmasyla ilgilenir, bu durumda yaplan i do al olarak rgtsel bir grevin yerine
getirilmesidir. Di er bilgi sistemleri ise spesifik amalarn verimli bir ekilde yerine
getirilmesinde, operasyonel kontroller iin tasarlanm lardr ( ekil 24) [10].

STRATEJ K
PLANLAMA
MAKRO
LEK
(Eyalet,
Blge)

YNET M
KONTROL

OPERASYONEL
KONTROL

EVRESEL
S STEMLER
RNEKLER
CBS
Ormanclk Envanteri
Blge Planlar
KURUMSAL
S STEMLER

M KRO
LEK
(Parsel,
Ada)

RNEKLER
ABS
Tapu ve Kadastro
Arazi De erlendirilmesi

ekil 24: Kurumsal ve evresel Sistemler [10].

48

Konumsal Bilgi Sistemlerinin, kullanm alanlarna gre snflandrlmas

ekil

25de verilmi tir. Bu snflandrmada yer alan konumsal bilgi sistemleri, parsel bilgilerini
de i ik oranlarda kullanrlar. Tapu ve Kadastro Bilgi Sisteminde kurumun grevleri gere i,
yo unluk parsele dayal al malar zerinedir. Arazi Dzenleme Bilgi sisteminde ise,
al ma blgesi iindeki parsel bilgilerine ihtiya duyulmakla birlikte, asl ama zirai
retime uygun dzenli parsellerin olu turulmasndan sonra, retim alanlarna ula m,
toprak kalitesi, sulama miktar, rn rekoltesi ve bunlarn izlenmesidir. Kent Bilgi Sistemi,
Orman Bilgi Sistemi de benzer farkllklar gsterir. Bu yzden baz kaynaklarda ifade
edilenin aksine, Arazi Bilgi Sistemi (LIS Land Information System) o u CBSnin
kapsam iinde d nlm ve bu snflamaya dahil edilmemi tir [9].

B LG S STEMLER
Konumsal

Konumsal Olmayan

B LG S STEMLER

B LG S STEMLER
KTPHANE, BANKACILIK,

CO RAF

CAD/CAM

B LG

S STEMLER

REZERVASYON vd B LG S STEMLER

S STEMLER

EVRESEL ZLEME

TAPU-KADASTRO

EMN YET

KENT

B LG S STEM

B LG S STEM

B LG S STEM

B LG S STEM

TOPRAK

METEOROLOJ

ORMAN

AM/FM

B LG S STEM

B LG S STEM

B LG S STEM

B LG S STEM

ULA IM

ARAZ DZENLEME

KAYNAK YNET M

B LG S STEM

B LG S STEM

B LG S STEM

ER

B LG S STEMLER

ekil 25: Co rafi Bilgi Sistemlerinin bilgi sistemleri arasndaki yeri [9].

49

CBS, baz ara trmaclara gre konumsal bilgi sistemlerinin tmn ieren bir
kavram, bazlarna gre konumsal bilgi sistemi ierisinde zel amala kullanlan bir sistem
olarak yorumlanmaktadr. Dolaysyla, bilgi sistemlerinin snflandrlmasnda, CBSnin
yeri konusundaki tart malar hala devam etmektedir. Ancak u bir gerek ki, CBS
genellikle uygulama ekline gre de i ik isimler ile ifade edilmektedir. Bunlardan bazlar
Tablo 2de listelenmi tir [4].

Tablo 2: Uygulama ekillerine gre GIS e itleri [5].

Kadastral Bilgi Sistemi (Cadastral Information System)

Grnt i leme tabanl Bilgi Sistemi (Image based Information System)
Arazi Veri Sistemi (Land Data System)
Arazi Bilgi Sistemi (Land Information System)
Co rafik referansl Bilgi Sistemi (Geogrophically referenced Inf. Sys.)
Do al Kaynak Ynetim Bilgi Sistemi (Natural Resource Management Inf. Sys.)
Ticari Analiz Bilgi Sistemi (Market Analysis Information System)
ok Amal Kadastro (Multipurpose Cadastre)
Planlama Bilgi Sistemi (Planning Information System)
Mlkiyet Bilgi Sistemi (Property Information System)
Toprak Bilgi Sistemi (Soil Information System)
Mekansal Bilgi Sistemi (Spatial Information System)
Mekansal Karar-destekli Bilgi Sistemi (Spatial desicion support Inf. Sys.)
Kent Bilgi Systemi (Urban Information System)

1.2.6. Co rafi Bilgi Sistemi Kurulumunda

lem Admlar

Bir CBS kurulumunda, a a daki i lem admlar (al mann amacna gre gerekirse
ekleme-karma yaplarak) takip edilebilir.
1) F Z B L TE ETD
2) S STEM ANAL Z
2.1) Sistem i lemlerinin ve mevcut sorunlarn analizi
a) analizin ba latlmas
b) sistem genel ak nn ara trlmas
c) sistem veri yapsnn ara trlmas
d) sorun/gereksinim listesinin hazrlanmas
e) sistem ara trma sonularnn kullanc ile gzden geirilmesi

50

2.2) Gereksinimlerin saptanmas

a) mantksal veri ak nn hazrlanmas
b) izleme, kontrol, ve gvenlik gereksinimlerinin belirlenmesi
c) kullanc gereksinimlerinin birle tirilmesi
d) gereksenen veri ak larnn hazrlanmas
e) gereksenen veri yapsnn hazrlanmas
f) varlk ya am yklerinin hazrlanmas
g) i lem taslaklarnn hazrlanmas
g.1) veri taban i lemleri
g.2) co rafi analiz i lemleri
g.3) grntleme i lemleri
h) saptanan gereksinimlerin kullanc ile gzden geirilmesi
2.3) Kullanc seeneklerin seimi
a) kullanc seeneklerinin hazrlanmas
b) kullancnn seimi
c) seilen seene in ayrntlandrlmas
d) performans hedeflerinin belirlenmesi
3) S STEM TASARIMI
3.1) Veri tasarm
a) normalizasyon
b) co rafi veri yaps tasarm
c) karma mantksal veri yaps tasarm
d) co rafi veri szl nn hazrlanmas
e) mantksal veri tasarmnn do rulanmas
3.2) lem tasarm
a) co rafi veri taban sorgulama i lem taslaklarnn hazrlanmas
b) co rafi veri taban gncelle tirme i lem taslaklarnn hazrlanmas
c) co rafi analiz i lem taslaklarnn hazrlanmas
d) grntleme i lem taslaklarnn hazrlanmas
e) mantksal veri modelinin kontrol
3.3) Fiziksel Tasarm
a) taslak programlarn hazrlanmas
b) co rafi veri taban fiziksel tasarm

51

c) fiziksel tasarm kontrol

d) sistem test plannn hazrlanmas
e) ktk/veri taban tanmlarnn hazrlanmas
f) program zelliklerinin hazrlanmas
g) kullanc i lemlerinin hazrlanmas
h) geli tirme plannn hazrlanmas
4) S STEM GEREKLE T RME
4.1) Donanm ve yazlm seimi ve kurulmas
4.2) Veri tabannn kurulmas
4.3) Programlarn hazrlanmas
4.4) Pilot proje
4.5) Uygulamaya hazrlk
5) UYGULAMA VE BAKIM [32].
1.2.7. Co rafi Bilgi Sistemlerinde Maliyet
Tablo 3, (mali de erler eklenmemi tir) bir CBS stratejisinin benimsenmesiyle
ortaya kacak maliyetlerin bir zetidir. Tablodaki veriler tamamen, yetkililerin tecrbesi
ve sistemle ilgili olan di er ki ilerle yaplan gr melerden toplanm tr. Di er
kurulu lar/uygulayclar burada gsterilenden farkl konulara nem verebilirler. Bu yzden
tablodaki maddeler (i lem admlar), kesin de ildir, sadece rehber olmas amacyla burada
verilmi tir [11].
Tablo 3: CBSde maliyet [11]
ba langta

srerken

gncelleme

veri toplama

pahal

ucuz/orta

ucuz

veri giri i

ucuz/orta

ucuz

ucuz

veri i leme

orta/pahal

ucuz

orta/pahal

veri k

pahal

ucuz

pahal

e itim

orta/pahal

ucuz

orta/ucuz

malzeme

pahal

ucuz

orta/pahal

52

Kentsel bir CBSnin kurulmas a amasnda yaplacak en nemli harcamay mevcut

haritalarn saysal hale getirilmesi olu turur. Gerekli haritalarn var oldu u kabul edilirse
bunlarn saysalla trlmas, yazlm ve donanm masraflarndan ok daha fazla olacaktr
( ekil 26) [41].

Bakm-onarm

%6

%4

di er

%13

Teknik destek

saysalla trma

%15

%46

Yazlm-donanm

%16
Bro kurulu u

ekil 26: Yerel CBS kurulmasndaki masraf da lm [41]

53

1.3. ARC/INFO CO RAF B LG S STEM YAZILIMI

1990l

yllara

girerken,

batl

lkeler

tarafndan,

konumsal

bilgilerin

ynetilmesinde ve bu bilgilerin deste inde e itli sosyal, ekonomik, evresel ve alt yap
hizmetlerine ynelik kararlar vermede, CBS bir ara olarak kullanlmaya ba land. Bugn,
CBS, yakla k 10 milyar $lk bir pazar olarak, bir ok mesleki disiplinin kesi ti i bir
noktada durmaktadr. CBSnin bu kadar hzl geli mesinin ve bu kadar popler olmasnn
sebebi neydi?
CBSnin bu noktaya gelmesinin arkasndaki ncelikli itici g; bilgisayar ve evre
birimlerinin maliyetinin hzla d mesiyle beraber donanm endstrisinin hzl geli imidir.
Donanm endstrisinin hzl geli imi, yazlm teknolojisinin de hzl geli mesinde etkili
olmu tur. Gnmz yazlmlar, kullanm kolaylklar ve geli tirilmi

arayzleri ile

kitlelerin, yksek bilgisayar bilgisi olmadan, bilgisayardan istenen verimi alabilmelerini

sa lam tr. Btn bunlarn yannda, gnmz sorunlarnn co rafyadan ba msz
d nlmesinin imkansz olu u ve CBSnin co rafi verilerin ynetilmesindeki gc,
Co rafi Bilgi Sistemlerinin bugnk nnn nedenlerindendir.
CBS pazarnn en nemli zm reticilerinden birisi de 1969 ylnda kurulan
(ABD, California) ESRI (Environmental Systems Research Institute Inc.)dr. ESRI, bu
gn, CBS pazarnda, pazar pay dnyada en fazla yazlm reticilerinden bir tanesidir.
ESRInin bir ok CBS rn olmakla beraber, en bilinen yazlm Arc/Infodur.
Bu blmde, tezin uygulama ksmnda ESRInin CBS yazlm rnleri kullanlm
oldu undan, bu rnler hakknda ayrntl bilgi verilmeye al lacaktr. Daha ayrntl bilgi
iin blm 7.1.e baknz. Bu bilgiler; yazlmlarn kullanm klavuzlarndan, ESRInin
internet sayfas olan http://www.esri.com adresinden ve ESRInin Trkiye da tmcs
olan

LEM

irketinin internet sayfas olan http://www.islem.com.tr adresinden

derlenmi tir.
ARC/INFO Yazlmnn Genel zellikleri:
ARC/INFO, ESRI tarafndan dnyada ilk olarak geli tirilmi veri taban temelli
gl ve esnek yapya sahip Co rafi Bilgi Sistemi yazlmdr. Sistemin sunumu gerek
uygulamalar iinde yer alan veri ynetiminde ve saysal karto rafyada bir devrim
yaratm tr.

54

ARC/INFO'
yu benzerlerinden ayran en byk zellik, saysal harita sistemlerinin
geleneksel kartografik yaplarn ili kisel veri taban ynetim sistemleri etrafnda kurulmu
olan gl analiz sistemleri ile entegre edebilmesidir. Bu sistemler bir arada, mekansal
verilerin giri i, analizi, ynetimi ve grntlenmesine olanak sa lamaktadr.
ARC/INFO yazlm haritalar ve tablosal verileri ortak bir co rafi veri tabannda
btnler. Bu verilerden, kullanm kolay yazlm dilini renirken ksa zamanda yksek
karto rafik nitelikli haritalar, karma k analizler, ve sorgulama yaplabilir. ARC/INFO,
zgn uygulamalardaki kullanm amacna uygun harita ve tablolarn retimi iin
kullanlabilir. Ak mimari yapsndan dolay mekansal ve tablosal verileri kullanc
arabirimleri ile btnle tirmek mmkndr. ARC/INFO co rafi olgular arasndaki
ili kilerin daha iyi anla lmasn sa lam tr.
ESRI tasarm filozojisi esnek, btnl sa lanm , modler, kullanc dostu,
kolayca ta nabilir, donanm ba msz ve iyi dokmante edilmi programlar yaratmay
amalamaktadr. ESRI kullanclarn ihtiyacn kar layacak en iyi bilgisayar sistemini
almasn amalamaktadr. ARC/INFO, NT, Data General, DEC, HP, IBM, Intergraph,
NEC, Silicon Graphics, SUN ve Prime marka bilgisayarlarda al abilen donanm ba msz
bir Co rafi Bilgi Sistemi yazlmdr. Bu yazlm ayn zamanda PC, workstation, mini ve
main-frame bilgisayarlarda al abilme avantajlarn da ta r. Yazlm yaps tm bu
platformlar iin veri transferi olana n ta r [40].
ARC/INFO, Co rafi bilginin; otomasyon, co rafi veri ynetimi, veri ynetimi ve
giri i, mekansal analiz, grntleme, kt, kartografi, Makro Programlama, Grafik
Sorgulama, Hardcopy (ARCPLOT), Grafik/nongrafik veri giri i, veri gncelleme
(ARCEDIT), Harita ak trma (OVERLAY), Veri Dn m (DATA CONVERSION),
li kisel Veri Taban Ynetim Sistemi Arabirimi ve raster grntleme gibi tm temel
i levlerini gerekle tirir.
ARC/INFO yazlm her trl;

Harita otomasyonu

Veri dn m

Veri taban ynetimi

Harita ak trma

Mekansal analiz

Etkile imli grntleme ve sorgulama

Grafik veri giri i ve dzeltme

55

Adres haritalama ve kodlama

Network analizi

Niteliklerin harita zerine yazlmas

Topo rafik analiz

i lemlerinde etkin zmler sunmaktadr. Bu nedenle, belediye alt yap ynetimi, imar
plan yapm ve uygulamas, kadastral veri tabanlar olu turma, ula m planlamas,
madencilik, ormanclk, yerel ve merkezi hkmet uygulamalar, e itim, pazarlama, in aat
mhendisli i, savunma, fabrika ynetimi gibi yzlerce uygulamada etkin olarak
kullanlmaktadr [40].
Arc/Info yazlm hakkndaki daha detayl bilgiler tezin 7.Ekler ksmnda
verilmi tir.

56

1.4. SAYISAL YKSEKL K MODEL

1.4.1. Yzey Temsili
Dnya zerinde, sonsuz sayda, XYZ de erleri bulunan noktalarn birle mesiyle
yzeyler olu ur. Sonsuz saydaki bu nokta kmesinden, sonlu sayda XYZ de erleri
llen ya da hesaplanan noktalarn yardmyla, yzeyler temsil edilebilir. Buradaki ama;
modellenen yzeyin, az nokta kullanarak, orijinal yzeye olabildi ince yakla mas ya da
benzemesidir.
Do adaki varlklar, srekli veya sreksiz olabilirler. Yollar, parseller, sreksiz
varlklara rnektir. Ykseklik, nfus, kirlilik gibi bilgiler sreklilik arzederler.
Fonksiyonel yzeyler, her bir XY koordinat bilinen nokta iin tek bir ykseklik (Z)
de erinin sakland yzeylerdir [38]. Zeminle 900lik dik a yapan bir ev d nelim.
Orijinal yzeyde, ev zerindeki her noktann farkl ykseklik de erleri vardr. Byle bir
yzeyin, fonksiyonel yzey olarak ifadesinde, tavann ykseklik de erinin mi yoksa
tabann ykseklik de erinin mi saklanaca sorusu ile kar kar ya gelinir. Fonksiyonel
yzeylere 2.5 boyutlu yzeyler de denir.
Fonksiyonel yzeylerin tersi olarak, solid (kat) modeller, gerek 3 boyutlu
modellerdir [38]. Yani, tek bir XY koordinat bilinen nokta iin, birden fazla ykseklik
de eri saklayabilirler. Binalarn, makine paralarnn ve benzeri varlklarn, bilgisayar
ortamnda modellenmesinde, solid modeller kullanlr. Solid modeller, genellikle,
Bilgisayar Destekli Tasarm (CAD) al malarnda kullanlr.
1.4.2. Haritaclkta Yzey Temsili
Haritaclkta, en geleneksel ykseklik gsterimi; e ykseklik e risi (contour)dir.
Bu yntemde, dzenli veya dzensiz da lmdaki, XYZ de erleri bilinen noktalar
yardmyla, belli bir ykseklik de erinin geti i yerler izgi olarak ifade edilir. Bu
yntemin yzey ve hacim hesaplamalarnda yetersiz kalmasndan dolay alternatifler
geli tirilmi tir.
Yzey temsilinde yo un olarak kullanlan yntem; Saysal Ykseklik Modelidir
(Digital Elevation Model). Saysal Ykseklik Modelleri, yzeyi, dzenli gridler eklinde

57

veya dzensiz genler eklinde ifade ederler. Saysal Ykseklik Modellerinin zerine
di er arazi bilgileri eklendi inde, Saysal Arazi Modeli (Digital Terrain Model) elde edilir.
Bilgisayar destekli yzey temsilinde gnmzde 2 yntem kullanlmaktadr.
Bunlar;

Dzenli grid

Triangulated Irregular Network (TIN)

1.4.2.1. Dzenli Grid Temelli Saysal Ykseklik Modeli

Bu yakla mda ama; rneklenecek yzey zerine oturtulacak olan dzenli gridin
k e noktalarnn ykseklik de erlerinin, boyutlu koordinatlar bilinen noktalar
yardmyla hesaplanmasdr. Grid kenarlarnn uzakl , do rudan rneklemenin ba ars
zerinde etkili olur. Grid kenarlar ne kadar kk olursa, orijinal yzeye o kadar
yakla lr, ancak bu durumda hesap yknn artaca da bir gerektir. ARC/INFO
yazlmnn Lattice veri seti, dzenli grid temelli bir saysal ykseklik modelidir.
Grid k e noktalarnn yksekliklerinin hesaplanmasnda de i ik yntem vardr:
a) Pointwise yntemi
b) Global yntem
c) Patchwise yntemi
a) Pointwise (Noktasal) Yntemi
Noktasal yntemde, belirli bir kritere gre, grid k esi evresindeki 3 boyutlu
koordinatlar bilinen noktalarn ykseklik de erleri, enterpole edilir.

Grid k e noktas
Enterpolasyona
dahil edilen,
yksekli i bilinen
nokta

Enterpolasyona
dahil edilmeyen,
yksekli i bilinen
nokta

ekil 27: Pointwise ynteminde kullanlan de i ik yntemler [49].

58

Bu yntemde, grid k e noktalarnn ykseklik de erlerinin belirlenmesinde 3

de i ik alt yntem vardr.
lk alt yntem olan en yakn kom ular ynteminde, belirli bir d yakla m
mesafesindeki en yakn n adet noktann ykseklik de erleri enterpole edilir. stenirse bu n
nokta yakla m mesafesi olan dye gre w=1/dm eklinde a rlklandrlabilir ( ekil 27.a).
kinci alt yntem, en yakn kom uluk ynteminin biraz de i tirilmi halidir. Bu
yntemin ad n adet en yakn kom ular yntemidir. Buradaki lt, d mesafesi yerine n
adet yksekli i bilinen nokta saysdr. Grid k e noktasna en yakn n adet noktann
ykseklik de eri enterpolasyona sokulur ( ekil 27.b).
nc alt yntem ise sektrel en yaknlk kom uluk yntemidir. Bu yntemde
her sektrden n adet en yakn yksekli i bilinen nokta enterpolasyon i lemine sokulur
( ekil 27.c).
b) Global (Tek Bir Fonksiyon) Yntem
Bu yntemde, yksek dereceli bir polinomla, tek bir 3 boyutlu yzey tanmlanr.
Polinomun parametreleri, yksekli i bilinen noktalar yardmyla belirlenir. Polinomun
parametreleri belirlendikten sonra, bu polinoma gre, her grid k esinin ykseklik de eri
hesaplanr.
Yzey temsilinin matematiksel yntemi, kompleks yaplar, yksek derecede
yumu aklkla (smoothness) ifade edebilen boyutlu srekli fonksiyonlar zerine
kurulmu tur [8]. Tablo 4de Tek Bir Fonksiyon ynteminde, sk kullanlan polinomlar
verilmi tir.
Tablo 4: Yzey temsilinde kullanlan genel polinomal e itlikler
Polinomun terimleri

Terimlerin

Tanm

derecesi
Zi=a0
+a1x+a2y
+a3x2+a4y2+a5xy
4

2 2

+a10x +a11y +a12x y+a13x y +a14xy

5

+a15x +....

59

says

Sfrnc

Planar

Birinci

Linear

Quadratic

nc

Cubic

Drdnc

Quartic

Be inci

Quintic

kinci

+a6x3+a7y3+a8x2y+a9xy2

Terimlerin

Buradaki ama z=f(x,y)

eklinde bir fonksiyon yardmyla yzeyin temsil

edilmesidir.
lk a amada, 3 boyutlu koordinatlar bilinen noktalar yardmyla, polinomun ai
katsaylar hesaplanr. Bundan sonra verilen herhangi bir XY koordinat iin Z de eri,
polinom kullanlarak hesaplanr.
c) Patchwise (Para Para)Yntemi
Patchwise ynteminde, tm alan, ncelikle, ayn ekildeki yamalara (alt blme)
blnr. Yamalar, kare veya dikdrtgen eklinde olabilir. Her yamann ierisine d en
koordinat bilinen noktalar yardmyla, matematiksel fonksiyonlar tanmlanr ve sonuta
her yamaya bir yzey uydurulur. Bylece, her yama ierisindeki grid k e noktalarnn
ykseklik de erleri hesaplanabilir.
1.4.2.2. Triangulated Irregular Network
TIN (Triangulated Irregular Network), dzensiz genlerin olu turdu u bir saysal
ykseklik modelidir. Gnmzdeki yazlmlarda, en ok kullanlan yntemdir. Tm veri
kmesini, i leme dahil etmesi en byk stnlklerinden birisidir. boyutlu koordinatlar
bilinen noktalar, arazide e imin de i ti i uygun yerlerden lldyse, saysal ykseklik
modeli, orijinal yzeyi, gere e en yakn ekliyle rnekleyecektir.
TIN olu turulmasndaki en temel sorun, bir genin hangi l noktasndan
olu turulaca sorunudur. genleri belirleme algoritmas, her defasnda ayn sonucu
vermek zorundadr. genlerin olu turulmasnda, ba lca iki yntem vardr:
a) Delaunay genleme yntemi (The Delaunay Triangulation Method)
b) Radyal tarama algoritmas (The Radial Sweep Algorithm)
a) Delaunay genleme Yntemi
Bu yntemde, ncelikle, veri kmesinin etrafna yapay ereve noktalar
yerle tirilir. Bu noktalar keyfi olarak tanmlanr ve veri setine dahil edilir. Alann sol alt
k esindeki iki snr noktas, genlemeye ba lang yeridir. Bu iki snr noktasndan, ap
bu iki nokta arasndaki mesafe olacak ekilde, bir daire geirilir ve saat istikameti ynnde,
dairenin iine d en nokta olup olmad ara trlr. E er bu daire iine d en nokta
saptanamazsa, dairenin alan belirli bir oranda arttrlr. Bu dairenin ierisine, saat ynnde

60

d en ilk nokta, ilk genin nc noktas olarak belirlenir. Bu i lem saat ynnde, ta ki
ba langca gelene kadar srdrlr ( ekil 28).

A
A

ekil 28: Delaunay genleme yntemi [49].

b) Radyal Tarama Algoritmas
Veri setinin merkezine en yakn nokta, genlemeye ba lang noktas olarak
seilir. Bu noktadan, di er tm noktalara giden mesafeler ve semt alar hesaplanr, semt
alarna gre sonular sralanr. Bu i lemden sonra, her izginin ucu, bir nceki ve bir
sonraki izgilerle birle tirilerek, dar ve uzun genler olu turulur. Bylece ilk tarama
yapldktan sonra, d kenardaki ibkeyliklerden genler olu turulur. Her noktann, bir
nceki ve bir sonraki noktayla irdelemesi yaplarak, gen olu turup olu turmad
irdelenir ve olu an genler veri tabanna aktarlr. E er olu turuyorsa bir sonraki nokta,
artk d snr noktas olarak kabul edilmez. Bu tamamlandktan sonra elde kalan d m
noktalar ve noktalar, modelin d bkey kenarlarn olu turmaktadr. Bu i lem tekrarlanr.
1.4.3. Saysal Ykseklik Modellerinin Uygulama Alanlar
Saysal Ykseklik Modelleri (SYM), mhendislik uygulamalarnda, ok de i ik
amalar iin kullanlmaktadr. Bunlardan bazlar unlardr:

Herhangi bir noktann ykseklik de erinin hesaplanmas (enterpolasyonu)

E ykseklik e rilerinin ve ykseklik bantlarnn olu turulmas
E im ve bak hesab
61

 Gerek yzey alannn hesaplanmas

Yzey uzunlu unun hesaplanmas
Hacim hesaplar
Grnebilirlik analizleri
Kesit karma
Yzey morfolojisinin analizi
Hillshading ( n belirli semt ve ykselme alarnda gelmesi durumunda, k alpalmayan alanlarn belirlenmesi)

62

2. YAPILAN ALI MALAR

2.1. Trabzon-De irmendere Vadisi evre Dzenleme Projesi (DEVAED)
Trabzon kentinin ime suyunu sa layan ve kentin Anadoluya alan kaps olan
De irmendere Vadisi, sratle kirlenmekte, do al ve estetik olarak bozulmaktadr. Bu
bozulmay azaltabilmek iin Karadeniz Teknik niversitesi ve Trabzon Valili i, 1998
ylnda, Trabzon-De irmendere Vadisi evre Dzenleme Projesini (DEVAED)
ba latm tr.
DEVAED projesinin gerekesi, u ekilde ifade edilmi tir:
Trabzon-De

irmendere Vadisinin varl , tarihi Trabzon kentinin kurulmasnn esas

sebebidir. Zira, Do u Karadeniz Blgesinin ky kesiminde bulunan btn kentler,

akarsularn denize kavu tuklar yerlere yakn kurulmu tur. Bu tercihin yaplmasnda,
vadilerin i ksmlara ula madaki neminin de rol vardr. De irmendere Vadisi de,
yzyllar ncesinden beri Asyadan Karadenize tarihi pek Yolu (Silk Road)nun
izlencesi olmu tur. Trabzon kenti ve kyleri sakinlerinin, ula m gzergah olmasndan
ba ka, temiz su temini, i su rnleri avcl , mesire ve dinlenme yeri, de irmen
i letmeleri gibi birok alanda De irmendere Vadisinden yararland bilinmektedir.
De irmenderenin bundan 30 yl nce, bugnk Frtna Deresi benzeri temizlik ve do al
gzellikte oldu u bir gerekti.
Gnmzde De irmendere Vadisi ise, yer yer slah ad altnda daraltlm yata yla
adeta bir kat ve sv atk kanal grnmn alm tr. Dere yata , adeta bir antiye
grnmndedir. Her e it evre kirleticisi atk brakan retim ve hizmet tesisleriyle,
bozuk bir karayolu gzergahyla, plansz ve korkusuz bir yapla ma ile, kum, akl ve ta
ocaklaryla, adeta vadi boyunca kurulu yerle im yerlerinin pl ve atk su kanal
olmu tur. stelik bu vadiden, halen Trabzon kenti ve niversitenin temiz su ad verilen
su ihtiyac da kar lanmaktadr.
Bu proje, vadinin eski do al gzelli inde olmasa bile, daha temiz ve daha gzel,
kamuya daha ak ve kamunun isteyerek yararlanp gelecek nesillere brakabilece i bir
grnm almasnn mmkn oldu unu gstermek, kazanlmas zor fakat kaybedilmesi ok
kolay olan su ve topra n muhafazasn sa lamak, yarnlara ve yabanclara gururla
gsterilebilecek bir tablo izmek amacyla hazrlanm tr.

63

..zet olarak, bu proje uyguland takdirde, plerden ve sv atklardan arnm

temiz ve gerekten slah edilmi bir dere, ye il bir evre, standart bir otoyol, amur
olmayan tali yollar, planl yerle im yerleri ve ok sayda kamu dinlenme alanlar ile,
korunmu tarm alanlar ve ye il alanlar olu acaktr[3].
DEVAED Projesinin resmi amac ise u ekilde dile getirilmi tir:
ok amal bir evre dzenlemesi olarak, topyekn krsal dzenleme esasna
ynelik planlanan bu proje, Trabzon-De irmendere Vadisinin Maka-Karadeniz arasnda
kalan 30 kmlik ksmnn uygun grlen geni likte ele alnarak ula m, temiz su ve atk
isale tesisleri yapm, akarsu yata kullanm, evre, mlkiyet yaps, imar ve yerle me
asndan incelenmesi ve yeniden dzenlenmesi, do al gzelliklerin ve kpr, de irmen,
e me vb.. tarihi yaplarn korunmas planlarnn hazrlanmas, bylece, evre halknn
do al ortamdan sa lkl bir ekilde yararlanmasn sa layarak, olmas gereken kamu
yararn tesis etme amacna yneliktir[3].
De irmendere Vadisinin Maka-Karadeniz arasndaki ksm, yo un bir ekilde
iskan, sanayi ve ticaret amacyla kullanlmakta, olu an kat ve sv, evsel ve sanayi atklar
dereye de arj edilmektedir. DEVAED kapsamnda yaplan bu Yksek Lisans Tezi
al masnn amac, vadinin konumsal veri tabannn kurulmas ve bu veri tabanndaki
evresel bilgilerden yola karak, De irmenderenin do al yaps ve evresel kirlili i ile
ilgili baz saptamalar yapmaktr.
Bunun iin ncelikle vadinin halihazr durumunun bilgisayar ortamnda
grntlenebilmesi iin, topo rafya, idari snr, nfus, yerle im alanlar, dereler, yollar ve
nemli yapay tesisler ile ilgili harita ve metin bilgileri de i ik kaynaklardan edinilerek
saysalla trlp, bilgisayar ortamnda depolanm tr. Bu temel altl n zerine kirletici
tesisler, vadinin orman varl , derelerin debi bilgileri eklenmi ve olu turulan bu co rafi
veri tabann zenginle tirmesi amacyla blgeyi kapsayan uydu grntleri kullanlm tr.
Olu turulan bu co rafi veri taban kullanlarak, vadideki evsel atklar, sanayi
atklar ve nfus yo unlu u ili kisi incelenmi tir. Ayrca uydu grntleri ve vektrel
bilgiler kullanlarak, vadideki mevcut erozyon sahalar, uzaktan alglama tekni i
kullanlarak saptanmaya al lm tr.
Ancak bu yksek lisans tezinin ileriye dnk ve temel amac, Trabzon ehri iin bu
kadar hayati nem ta yan De irmendere vadisinin evresel Bilgi Sisteminin
kurulabilmesi ve bu sistemin srekli ayakta tutulabilmesi iin gerekli olan ba lang

64

admlarn atmaktr. lerde, bu veri tabanna daha ok ve de i ik nitelikte veriler girildike,

al ma sahasnn snrlar geni leyecek ve yaplabilecek analizlerin says artacaktr.
2.2. al ma Alannn Tantlmas
al maya konu olan De irmendere Vadisi, Do u Karadeniz Da larnn kuzey
yamacnda, toplam 1103 km2

izd m alanna sahiptir. Havzann do al snrlar

ierisindeki alann 1013 km si Trabzon, 90 km2si Gm hane illerine aittir. Trabzon ili
ynetimi snrlar iinde kalan kesimde 1 ile (Maka), 5 belde (a layan, Esiro lu,
ahinkaya, Akoluk, ukurayr) ve 66 adet ky yerle mesi bulunmaktadr. Havza alannn
tmnde geici olarak yerle ilen 223 yayla, 126 mezra, 11 adet de gzle mevcuttur ( ekil
29 ve 30).
Bu yksek lisans al masnda, DEVAED proje sahasnn tamam yerine, al ma
alan, gneyde Maka ilesi Co andere ky ile snrlandrld. De irmendere Vadisi
boyunca gneyden kuzeye yakla k 30 km uzunlu unda, 15 km geni li inde ve 438 km2
geni li indedir. Co rafi koordinatlarla yakla k yeri; 400 45 - 410 0 (N) ve 390 32 390
50 (W) dir. Blgede ilk tesis kadastrosunun tamamlanma oran %70dir. al ma
alanndaki akarsularn toplam uzunlu u 384 km olup, Trabzon ehrinin su ihtiyacn
kar layan Esiro lu Su Artma Tesislerinin bulundu u noktada derenin yllk ortalama
debisi 16.44 m3/saniyedir. al ma alannn %30u ormandr, kalan alan iskan, ziraat ve
di er amalar iin kullanlmaktadr, ekonomik olarak tarm yaplabilecek alan, blgenin
%16s kadardr. al ma alannda nfus 278417 ki idir ve nfus De irmendere akarsuyu
kenarnda yo unla maktadr.
2.3. Gereksinim Analizi
Bir co rafi veri taban olu turulurken yaplmas gereken ilk i ; gereksinim
analizidir. Gereksinim analizinde mevcut durum gzden geirilir ve ula lmak istenen
hedeflerle kar la trlr. Bu ba lamda, hangi formatta ve ne tr veriye ihtiya duyuldu u
saptanr. Son olarak da; belirlenen bu verilerin hangi kaynaklardan toplanabilece i
belirlenir.

65

ekil 30

ekil 29: al ma alan.

evresel bilgi sistemi kurma amacyla yola klan bir al mada, arazinin
topo rafyasna ili kin bilgilerin olmamas mmkn de ildir. al ma alannn mevcut
durumu, gerek dnyadan, rneklenerek ve soyutlanarak, bilgisayar ortamnda
modellenmelidir. Bu yzden al ma alanndaki do al ve yapay yaplara (dereler, yollar,
nemli bina ve tesisler, vb..) ve arazinin topo rafik bilgilerine ihtiya duyulmaktadr. Bu
mevcut durumun zerine; vadinin orman varl n gsteren bilgiler, yerle im alanlar, idari
snrlar, nfus ve vadiyi kirletti i tespit edilen yaplarla ilgili bilgilerin eklenmesine gerek
duyuldu u belirlendi. Ayrca, veri tabann zenginle tirmek ve analizlerde kullanlmak
zere, uydu grntlerinin edinilmesine karar verildi. Sonu olarak veri tabannn
a a daki bilgileri iermesi gerekti i belirlendi:

66

ekil 43: al ma alannn 2 boyutlu grnm

ekil 30: al ma alannn 2 boyutlu grnm.

67

 al ma alanndaki topo rafik yapy gsteren halihazr harita detaylar

Vadideki dereleri debilerini len istasyonlarn konumlar ve lm bilgileri
Vadideki yerle me alanlar, idari snrlar ve nfus bilgileri. Buna ek olarak
ky/mahalle biriminde olmak zere, tesis kadastrosunun yaplp yaplmad

al ma sahasndaki orman alanlar-ziraat alanlar snrlar, Orman

letme

Mdrlklerinin sorumluluk sahalar

Vadideki yer kontrol noktalar

Vadiyi kirleten yap ve tesisler, bu tesislerin ne tr ve ne hacimde atk rettikleri ve
bu at n de arj ekli ile ilgili bilgiler

al ma alannn uydu grntleri

2.4. Kullanlan Donanm ve Yazlm
Bu al mada, a a da zellikleri belirtilen, KTU Jeodezi ve Fotogrametri
Mhendisli i Blm, Co rafi Bilgi Sistemleri Laboratuar (GISLAB)da bulunan yazlm
ve donanmlar kullanlm tr.
Sun Ultra 5 i istasyonu:
UltraSPARC i 270MHz RISC i lemci, 256KB cache
UPA/PCI (X3, 32bit, 33MHz), 256MB bellek, PGX24 graphic card
letim sistemi:
Sun OS Release 5.6 Version Generic-105181-03
[UNIX System V Release 4.0]
zerinde ko an CBS yazlmlar:
ARC/INFO 7.2.1 (full installation)
ArcView 3.1
ArcView Spatial Analyst 1.0
ArcView Network Analyst 1.0

68

IBM PC:
Intel Celeron 400Mhz CISC i lemci, 256KB cache, 64MB SDRAM
letim sistemi: Windows 98 Second Edition
zerinde ko an CBS&haritaclk yazlmlar:
ArcView 3.1
ArcView Spatial Analyst 1.0
ArcView Network Analyst 1.0
ArcView 3D Analyst 1.0
AutoCAD R14
Calcomp saysalla trc: Drawing Board

, 3200 serisi

2.5. Grafik ve Grafik Olmayan Verilerin Edinilmesi

al ma

alannn

geni

olmas

sebebiyle,

zellikle

halihazr

haritalarn

edinilmesinde byk zorluklarla kar la ld. Bunun sebebi de, tm vadinin ayn standartta
tek bir haritasnn olmamasyd. Bu sebeple de i ik lekte ve koordinat sistemindeki
halihazr haritalar dn mler yardmyla birle tirilmeye al ld.
Gereksinim analizleriyle, veri tabannda olmasna karar verilen bilgiler, Trabzon
ilindeki de i ik resmi kurumlardan edinildi.
ncelikle, vadinin halihazr haritalar ara trld.

ller Bankas 17. Blge

Mdrl nden, De irmendere Vadisinin Trabzon giri inin 1/1000 lekten 1/5000
le e kltlm halihazr haritalar edinildi. Maka Belediyesinden, Maka ehir
merkezinin 1/1000 lekli halihazr haritalar alnd. Edinilen bu haritalarn hepsi, yerel
koordinat sisteminde ve yerel pafta indeksinde idiler. Vadinin kalan alanlarnn halihazr
bilgileri; Harita Genel Komutanl tarafndan fotogrametrik yntemle retilen 1/25000
lekli askeri haritalardan alnd ve bu haritalar KTU Jeodezi ve Fotogrametri
Mhendisli i Blmnde mevcut oldu undan kolaylkla edinildi. al mada u 1/25000
lekli haritalardan yararlanld:
TRABZON F43.d.3
TRABZON G43.a.2
TRABZON G43.a.3
TRABZON G43.a.4
TRABZON G43.b.1

69

al ma alannn yakla k %98inin halihazr bilgileri, 1/25000 lekli haritalardan

edinildi. Bunun en byk sebebi, vadinin ok byk bir ksmnn byk lekli topo rafik
haritalarnn olmamasdr. Vadinin byk lekli topo rafik haritalar, sadece belediye
olan yerle im alanlarnda mevcuttur. kinci byk sebebi ise; tm vadi iin byk lekli
topo rafik haritalar mevcut olsa bile, bu kadar byk hacimdeki veriyi, eldeki mevcut
donanm ortamnda ynetmek ok zor olacaktr. al ma alan byk oldu undan,
halihazr harita bilgilerinin o u 1/25000 lekli haritalardan alnarak, veri hacmi nemli
lde azaltlmasna ra men, Sun Ultra 5 i istasyonu ile al lrken sk sk bellek
yetersizli i sorunu ile kar kar ya kalnm tr. al mann amacnn; De irmendere
Vadisi iin evresel Co rafi Bilgi Sistemi kurulmas oldu u d nld nde, nemli
yerle im alanlar d ndaki alanlarda, halihazr harita bilgilerinin 1/25000 lekli
haritalardan saysalla trlarak alnmas, konumsal veri tabanndaki bilgilerin do rulu u ve
duyarll asndan yeterli olaca d nlm tr. Ancak her eye ra men burada bir lke
gere inin de gzard edilmemesi gerekir. O da udur: Trkiyede Co rafi Bilgi Sistemi
kurma al malarnn nndeki en byk engellerden birisi de; tm lke apnda, ayn
koordinat ve pafta indeksi sisteminde, standart topo rafik (ST) haritalarn olmamasdr.
De irmendere Vadisini kirleten tesislerle ilgili bilgiler, Trabzon

l evre

Mdrl nden edinildi. Trabzon l evre Mdrl tarafndan, 1995 ylnda; Su

rnleri Ara trma Enstits, Orman Blge Mdrl , Sa lk Mdrl , Tarm l
Mdrl , Trabzon Belediyesi evre Mdrl , DS 22.Blge Mdrl , Bayndrlk
ve skan Mdrl , ller Bankas 17.Blge Mdrl nn katlmlaryla ve KT evre
Sorunlar Uygulama ve Ara trma Merkezinin dan manl nda, Trabzon Valili ine
sunulmak zere, De irmendere Havzas evre Sorunlar Envanteri adl bir al ma
yaplm t. Bu al mada, vadiyi kirleten tm tesisler harita zerine i aretlenmi tir, ayrca,
her tesisin ad, al an says, atk cinsi, de arj ekli ve atk miktar gibi bilgiler de
toplanm tr. Trabzon l evre Mdrl nden bu envanter al masnn tam metni,
haritas ile beraber edinildi ve elden geldi i lde gncellenmeye al ld. Kirletici
tesislerle ilgili evresel veri tabanndaki bilgiler, 2000 yl iin tam olarak gncel de ildir.
Bu yksek lisans al masnn uygulama ksmnn tek bir ki i tarafndan yapld ve alann
ok byk oldu u d nld nde, veri tabannn gncellenmesi i i, bu konu ile bundan
sonra al acak ki ilere braklm tr.

70

Bayndrlk l Mdrl , Trabzon Kadastro Mdrl ve Maka Kadastro

Mdrl nden, vadideki, ky/mahalle/belde/ile bazndaki yerle im alan snrlar
edinildi. Bu snrlar, 1/25000 lekli haritalar zerine i aretlenmi olarak alnd. Ayrca,
Trabzon Kadastro Mdrl nden ve Maka Kadastro Mdrl nden, bu yerle im
alanlarndaki ilk tesis kadastrosu al malarnn tamamlanma durumu ve vadi boyunca baz
yer kontrol noktalarnn (nirengi) koordinat de erleri ve tesis cinsleri ile ilgili text bilgiler
alnd.
Trabzon

l Nfus Mdrl nden 1997 yl Genel Nfus Saymna gre

ehir/mahalle/ky birimlerinin nfus bilgileri alnd. Genel Nfus Saym sonular,

yerle im alanlarnn idari snrlar ile ilgili bilgilerle kar la trld ve gerekli irdelemeler
yapld.
Trabzon Orman Blge Mdrl ne, vadinin orman varl ile ilgili bilgi almak
iin ba vuruldu. Buradan, vadinin 1/25000 lekli me cere haritalar edinildi. Bu me cere
haritalarnda; bir alannn ziraat alan m, orman alan m, e er orman alan ise ierisinde ne
tr a a trlerinin bulundu u bilgileri mevcuttur. Ayn haritalar zerinde, ayrca, Orman
letme Mdrlklerinin ve

letme

efliklerinin sorumluluk sahalarnn snrlar da

bulunmaktadr.
Vadideki akarsularla ilgili bilgi edinmek iin, Devlet Su

leri 22.Blge

Mdrl ne ba vuruldu. Buradan, akarsularn debilerini len debi istasyonlarnn

konumu ve lm bilgileri edinildi. Su Temin Tablosu diye adlandrlan bu tablolarda;
istasyonun ad ve numaras, yllk en byk ve en kk debi de erleri (debinin birimi
m3/saniyedir yani; bir noktadan saniyede akan m3 biriminden suyun hacmi), yllara gre
hazrlanm aylk toplam akm (toplam akm bir periyot ierisinde o istasyondan akan hm3
biriminde toplam su hacmidir) de erleri, yllk toplam akm, yllk ortalama debi ve yllk
havza verimi (ylda km2 ye d en mm biriminde su yksekli i) de erleri bulunmaktadr.
Ancak bu bilgilerin hukuki olarak gizlilik boyutu oldu undan, 1992 ylna kadar olan
bilgiler verildi, 1992 ylndan gnmze kadar olan lm sonular edinilemedi.
al ma alannn tamamn kapsayan LANDSAT-5 TM 120*120 m yersel
znrl e sahip, 8 bit renk derinlikli (radyometrik znrlk), 541 bant
kombinasyonlar sonunda tek bantl hale getirilmi ve gerek renklere yakn bir uydu
grnts, http://www.mta.gov.tr adresinden temin edilmi tir. Bu grntnn dosya ismi
trabzon.tifdir. Ayrca yine Maden Tetkik Arama Kurumundan, al ma alannn byk
bir ksmn kapsayan, 30*30m yersel znrlkl, 8 bit renk derinlikli, LANDSAT-5 TM

71

321 ve LANDSAT-5 TM 754 bantlarn ierir, 01.08.1985 tarihli iki adet multi-band
(trb123.tif ve trb457.tif dosya isimli) grnt edinildi. Bu grntlerden; trb123.tif, truecolor ve trb457.tif, false-colordur. Sonuta ekil 31de verilen 3 adet uydu grnts
elde edildi:
Trabzon.tif
Trb123.tif
Trb457.tif
2.6. Kavramsal Veri Taban Tasarm
Bir veri taban tasarlanrken, daha nce blm 1.2.4.1.1.1.de de bahsedildi i gibi,
ilk yaplmas gereken, gereksinim analizleri do rultusunda veri tabannda bulunmasna
karar verilen varlklar, kavramsal dzeyde tasarlanr. Bu tasarm, kullanlacak olan yazlm
ve donanmdan ba msz ve yksek dzeyli olacaktr. De i ik kavramsal veri taban
modelleri mevcuttur. Gnmzde en ok Varlk- li ki (V ) modeli kullanlmaktadr.
Varlk- li ki Modelinde; veri tabanna dahil edilecek varlklar, bu varlklarn
znitelikleri ve varlklar arasndaki ili kileri gsteren kavramsal bir diagram hazrlanr. V
modelindeki VT (veri taban) tanm standart sembollerle ifade edilir ve V diyagram
olarak anlr. Dolaysyla V diyagram, veri tabannda hangi varlklarn bulundu unun,
bunlarn zelliklerinin ve aralarndaki ili kilerin standart bir dilde ifadesidir [17].
Burada yaplan al ma, vadideki kirlilik kaynaklarna ynelik bir veri modeli
tasarm oldu undan, varlklar arasnda net ili kiler kurulamam tr. rne in; mlkiyete
ili kin veri modeli tasarmnda (parsel, malik, bina, imar durumu, vb..), bu ili kiler daha
net bir

ekilde gzlenmektedir. Bu nedenden dolay, Varlk- li ki diyagramnn

hazrlanmasna gerek duyulmam tr.

Kavramsal tasarmn ardndan, veri tabannn Gerekle tirim Tasarm yaplr.
Gerekle tirim veri modelleri, kavramsal veri modellerine gre, veri tabannn fiziksel
yapsna daha yakndrlar. Kavramsal veri modelinde tanmlanan ema, burada bir veri
taban ynetim sisteminin zerine oturtulur ve kullanlacak olan veri taban ynetim
sistemine karar verilir. Bu al mada ARC/INFO yazlm kullanlaca ndan ve de
ARC/INFOnun VTYS, li kisel Veri Modelini kulland ndan, li kisel Veri Modelinin
kullanlmasna karar verilmi tir. Gnmzde en ok kullanlan model, li kisel Veri
Modelidir.

72

Trabzon.tif

Landsat5 TM 541, 60X56 km

120X120m yersel znrlk

Trb123.tif
Landsat5 TM 321, 50X25 km
30X30 m yersel znrlk

Trb457.tif
Landsat5 TM 754, 50X25 km
30X30 m yersel znrlk

ekil 31: MTAdan edinilen uydu grntleri.

73

li kisel Veri Modelinde temel kavram tablodur. Bir tablo satr ve stunlardan
olu ur. li kisel bir veri tabannda varlklar, znitelikler ve ili kilere ait btn veriler
tablolarda bulunur. Tablo stunlarnda varlk ve ili ki tipi znitelikleri yer alr. Her bir
varl a ait veri ise tablonun ayr bir satrn olu turur. Bir varl a ait veri birden ok tabloda
bulunabilir. Veri tekrarnn nlenmesi, veri fazlal nn kontrol ve veri kazanmnn hzl
olabilmesi iin, tablolarn, Normal Formlar olarak bilinen, belirli formlara uymas
gerekir. li kisel VT tasarmnda, bu formlar belirleyen kurallara gre bir Normlandrma
yaplarak VT de bulunmas gereken tablolar ve ierikleri (znitelikler) belirlenir [17].
ekil 32de, veri tabannda bulunacak tablolar grlmektedir. Tablolarda alt izili
stun isimleri anahtar (key) olarak adlandrlrlar. Bu anahtar de erleri sayesinde,
birbirinden fiziksel olarak ba msz olan tablolar arasnda gei sa lanr. li kisel veri
tabanlarnda anahtar de erlerinin nemi byktr.

E YKSEKL K
E ykseklik no

Ykseklik

DERE
Dere ekseni numaras

Dere ad

YOL
Yol numaras

Yol ad

Cinsi

Katsays

Bina tipi

Geni lik

B NA
Bina no

Bina ad

TEPELER
Tepe numaras

Tepe ad

Ykseklik

Debi numaras

stasyon ad

stasyon no

DEB

74

DEB .TAB
stasyon

Ekim

Kasm

Aralk

Ocak

ubat

Mart

Nisan

no

ortalama

ortalama

ortalama

ortalama

ortalama

ortalama

ortalama

debi

debi

debi

debi

debi

debi

debi

Mays

Haziran

Temmuz

A ustos

Eyll

Yllk

Yllk

Havza

ortalama

ortalama

ortalama

ortalama

ortalama

ortalama

toplam

verimi

debi

debi

debi

debi

debi

debi

akm

DAR SINIR
dari snr

le ad

Belde ad

Ky/mahalle

no

Nfus

ad

Kadastro

Ky veya

var/yok

mahalle
mi?

ME CERE
Me cere numaras

ORMAN

Arazi tipi (orman/ziraat)

LETME

Orman i letme numaras

letme mdrl ad

Blge (i letme efli i) ad

N RENG
Nirengi

Numaras

no

Tesis

Tesis

Durumu

cinsi

eden

(mevcut/

kurum

tahrip)

Ekbilgi
no

N RENG .LUT
Ekbilgi no

Ekbilgi

K RLET C
Kirletici no

No

Katsays

K RLET C .TAB
No

Tesis ad

Personel

Sanayi at

says

75

Evsel atk

Toplam atk

ATIK.TAB
No

Kapasite

De arj

Atk su

Ya

Gress

Boya

ekli

(var/yok)

(var/yok)

(var/yok)

(var/yok)

Evsel atk

Kmr

Mermer

imento

Tuz

(var/yok)

tozu

tozu

tozu

(var/yok)

(var/yok)

(var/yok)

(var/yok)

ekil 32: li kisel veri taban emas.

2.7. Grafik Verilerin Veri Tabanna Aktarlmas
De irmendere Vadisi Trabzon giri i ksmnn 1/5000 lekli halihazr haritalar,
AutoCAD R14 yazlm ile saysalla trld. Maka

ehir merkezinin 1/1000 lekli

halihazr haritalar da saysalla trld. Bu haritalardan her ikisinin, hem le i hem pafta
indeksi hem de koordinat sistemi birbirlerinden farkldr. zellikle koordinat sistemleri,
yerel (lokal)dir. Bu iki blgenin de; lkemizde mhendislik uygulamalarnda en ok
kullanlan projeksiyon olan 30 lik UTM projeksiyonuna dn m parametrelerinin mevcut
olup olmad ara trld. Her iki blge iin de ayr ayr olmak zere helmert (benzerlik)
dn m parametreleri; kayklk (X0,Y0), dnklk ( ) ve lek (k), edinildi.
Saysalla trma sonunda elde edilen bu iki AutoCAD dosyas, eldeki bu dn m
parametrelerinin yardmyla, AutoCAD yazlmnn rotate komutuyla, 30 lik UTM
projeksiyonuna dn trld. al ma alannn 1/1000 veya 1/5000 lekli halihazr
haritas olmayan di er alanlar, HGK tarafndan fotogrametrik olarak retilen, 1983 ylnda
revize

edilen

60

lik

UTM

projeksiyonundaki

1/25000

lekli

haritalardan

saysalla trlm tr.

Bu farkl haritadan genellikle, e ykseklik e rileri, akarsular, yollar ve nemli
yapay tesisler saysalla trlm tr. 1/1000 ve 1/5000 lekli haritalardan, e ykseklik
e rileri genellikler her 10m de bir saysalla trlm tr. 1/25000 lekli haritalardaki
e ykseklik e rileri ise; 300 metreye kadar her 50 metrede bir, 300 metreden sonra ise her
100 metrede bir saysalla trlm tr. Byle bir tercih yaplmasnn en byk nedeni;
al ma alannn ok byk olmasdr. Aksi takdirde, veri hacmi ok byk olacakt ve
kullanlan i istasyonunun bellek sorunlaryla (fatal error) kar kar ya gelinecekti. Veri
hacmi, yukarda bahsedildi i gibi e ykseklik e rileri de i ik aralklarla saysalla trlarak,

76

azaltlmaya al lm

olmasna ra men, yine de donanm sorunlaryla kar kar ya

kalnm tr.
1/1000 ve 1/5000 lekli halihazr haritalardan saysalla trlarak, 30 lik UTM
projeksiyonuna koordinat dn m ile dn trlen izim dosyalar DXF (Drawing
Exchange Format) formatna dn trlerek, yerel a zerinden, FTP (File Transmission
Protocol) yardmyla, Sun Ultra5 i istasyonuna aktarlm tr. Bu aktarmda, bir ftp yazlm
olan; Ws_ftp32 program kullanlm tr. Bu yazlm, PC tabanl bilgisayarlarla, UNIX
tabanl i istasyonlar arasnda dosya al -veri ini mmkn klan bir programdr.
istasyonuna aktarlan bu iki DXF dosya, ARC/INFOnun dxfarc komutuyla
ARC/INFO kapsam (coverage) haline getirildiler ve clean, build komutlaryla
topolojileri kuruldu. Kapsamlarn topolojik hatalar a a daki komutlarla ara trld:
Arc: NODEERRORS <cover> {ALL|DANGLES|PSEUDOS}
Arc: LABELERRORS <cover>
Arc: INTERSECTERR <cover>
Hatalarn bulundu u tespit edildi inde, Arcedit modlnde gerekli dzeltme (edit)
i lemleri yapld ve yeniden topoloji kuruldu.
Veri tabannn btnl asndan, tm katmanlarn standart bir datumda ve
projeksiyon sisteminde bulunmas gerekmektedir. Aksi takdirde; katmanlar ste
getirilemez ve gerekli analizler yaplamaz. Bu al mada datum olarak; International
(Hayford) 1909 elipsodi ve projeksiyon olarak da; 60 dilim geni likli UTM (Universal
Transverse Mercator) projeksiyonu seildi. Yani, veri tabanndaki tm katmanlarn bu
datum ve projeksiyon sisteminde olmas sa land.
Bu ba lamda, 1/1000 ve 1/5000 lekli haritalardan saysalla trlarak ARC/INFO
yazlmna aktarlan, topolojileri kurulmu olan bu iki kapsam, 30 dilim geni likli UTM
projeksiyonunda olduklarndan, 60 dilim geni likli UTM projeksiyonuna dn trlmeleri
gerekmektedir. Bu dn m ARC/INFO yazlmnn project komutuyla gerekle tirildi.
Bu i lem iin kullanlan komut ve alt komutlar a a da verilmi tir:

77

Arc: PROJECT <COVER|GRID|FILE> <input> <output>

{projection_file} {NEAREST|BILINEAR|CUBIC}
{out_cellsize}
...
Define Projection
Project: INPUT
Project: PROJECTION TRANSVERSE
Project: UNITS METERS
Project: SPHEROID INT1909
Project: PARAMETERS
Scale factor at central meridian : 1.0000
Longitude of central meridian : 39 00 00
Latitude of origin : 0 00 00
False easting (meters) :500000
False northing (meters) : 0
Project: OUTPUT
Project: PROJECTION UTM
Project: UNITS METERS
Project: ZONE 37
Project: SPHEROID INT1909
Project: PARAMETERS
Project: END
Arc:
1/25000 lekli haritalardan saysalla trlan izim dosyas da, DXF formatna
dn trlerek, ARC/INFO yazlmna okutturuldu, topolojisi kuruldu. Bu kapsamn
projeksiyonu, zaten 60 lik UTMdir. Bu nedenden dolay, bu kapsama datum-projeksiyon
dn m yaptrlmad sadece projeksiyon-datum tanmlamas yapld. Bunun iin
kullanlan komut projectdefine dr. Bu i lemin alt admlar a a da verilmi tir:

78

Arc: PROJECTDEFINE <COVER|GRID|FILE|TIN> <target>

Define Projection
Project: PROJECTION UTM
Project: UNITS METERS
Project: ZONE 37
Project: SPHEROID INT1909
Project: PARAMETERS
Arc:
Bylelikle her 3 kapsam da ( 1/1000 lekli haritalardan saysalla trlan ksm,
1/5000 lekli haritalardan saysalla trlan ksm ve 1/25000 lekli haritalardan
saysalla trlan ksm) ayn datum ve projeksiyon sistemine getirilmi oldu. Bu 3 kapsamn
hepsi, ayn konuyu (theme) ierdiklerinden birle tirilip tek kapsam haline getirilmeleri
gerekmektedir. Bunun iin Arcedit modlnn baz komutlar kullanlm tr. Bu i lemde
kullanlan komutlarn kullanl (usage) a a da verilmi tir:
Arcedit: ...
Arcedit: editfeature <feature_class>
Arcedit: select all
Arcedit: PUT <coverage>
Coping selected features to <coverage>...
Arcedit:
Bylece esyukseklik isimli, ierisinde e ykseklik e rileri olan tek bir kapsam
elde edilmi oldu. Benzer i lemler; dereler, yollar ve binalar iin de yapld. Ancak burada
yollarla ilgili olarak bir bilgi vermekte fayda var; yollarn sadece eksenleri saysalla trld,
daha sonra znitelik tablolarna, yol geni liklerini ieren bir item ald ve gerek yollar bu
itemlardaki bilgilerden yararlanarak buffer analizi ile elde edildi.
Trabzon l evre Mdrl nden alnan De irmendere Havzas evre Sorunlar
Envanteri ekinde bulunan harita zerine etiketlenmi olan, vadiyi kirleten yapay tesisler,
halihazr kapsamlarn da (e ykseklik e risi, yol, dere, bina bilgilerini ieren kapsamlar)
yardmyla, ayr bir kapsam olarak, ARC/INFO ortamnda hazrland.

79

Bayndrlk l Mdrl , Trabzon Kadastro Mdrl ve Maka Kadastro

Mdrl nden alnan ve mahalle/ky baznda idari snrlar gsteren 1/25000 lekli
haritalar, AutoCAD R14 yazlmnda saysalla trld. Bu izim dosyas, DXF formatna
evrilerek, ARC/INFO yazlmna dahil edildi, topolojisi kuruldu ve projectdefine
komutu ile projeksiyonu (UTM) tanmlanarak szel bilgi girilmeye hazr hale getirildi.
Trabzon Kadastro ve Maka Kadastro Mdrlklerinden alnan yer kontrol noktalar da,
nokta varlk olarak benzer ekilde szel veri girmeye hazr hale getirildi.
Orman Blge Mdrl nden alnan 1/25000 lekli me cere haritalarndan,
sadece arazi tipleri ve orman i letme efliklerinin sorumluluk sahas bilgilerinin edinilmesi
d nld ve bu ekilde saysalla trld. Bu vektrel katmanlar da yukarda bahsedildi i
ekilde szel veri girmeye hazr hale getirildi.
DS

22.Blge Mdrl nden

debi

istasyonlarnn

lm

de erleri

ve

istasyonlarn konum bilgileri alnd. ARC/INFO yazlmnda, halihazr kapsamlarn da

yardmyla, bu istasyonlar yeni alan bir kapsam zerine i aretlendi ve kapsamn
projeksiyon tanmlamalar yapld. ARC/INFOda yeni bir kapsam yaratmak u ekilde
yaplr:

Arc: CREATE <out_cover> {tic_bnd_cover}

Sonuta ekil 33deki katmanlar veri tabanna dahil edilmi oldu. Bundan sonra

retilecek olan tm katmanlar ve yaplacak tm analizler, bu kapsamlardan yararlanlarak

yaplacaktr.
2.8. Uydu Grntlerinin

lenmesi

Uzaktan alglama uydular zerindeki alglayclar, elektomanyetik spektrumun

dnya zerindeki varlklardan yansyan nmlarn ve scakl alglayabilirler. Bu
nmlar spektrumun de i ik dalga boylarndaki nmlar olabilir; grnr mavi, grnr
ye il, grnr krmz, yakn kzltesi, orta kzltesi veya sl kzltesi gibi. Her blge,
alglaycnn spektral znrl ne gre ayrlr ve buna band denir. rne in Landsat5
TM (Thematic Mapper) alglaycsnda 7 tane bant vardr. Her banttaki yansma de erleri,
0-255 arasnda, parlaklk derecelerine gre llr. 0n anlam parlakl n en az olmas
durumudur ve gri tonlu bir grntde siyah renge kar lk gelir. Ayn mantkla 255 de
beyaza kar lk gelir. Gnmzde kullanlan alglayclarn byk blmnn radyometrik
znrl 8 bittir. Yani her pikselin parlaklk de eri bellekte, 8 bit=1 byte olarak
saklanr. 8 bit renk derinli i de 28=256 farkl renk anlamna gelir.

80

Katmanlar

zellik snf

kapsam ismi

E ykseklik
e rileri

izgi

esyukseklik

Dereler

izgi

dere_ekseni

Yollar

izgi

yol_ekseni

Binalar

poligon

bina

Tepeler

nokta

tepeler

Debi istasyonlar

nokta

debi

dari snrlar

poligon

idari_sinir

Me cere

poligon

mescere

Orman i letme
eflikleri snrlar

poligon

orman_isletme

Yer kontrol
noktalar (nirengi)

nokta

nirengi

Atk reten yaplar

poligon

kirletici

ekil 33: Veri tabannda olu turulan kapsamlar.

81

Her hangi 3 bant ayn anda grntlenebilir. Do adaki tm renklerin; mavi, ye il

ve krmznn birle mesinden olu tu u d nld nde, her bant bu renkten birine
ynlendirilerek, multi-bandl grntler, ekranda grntlenebilir.
Uydu grntleri, platformun hz, dnyann yuvarlakl ve dnmesi vb..
sebeplerden dolay, geometrik bozulmalar iermektedir.
Bu nedenle, grntler, vektrel bir katmanla st ste getirilmek istenirse, mutlaka
vektrel katmann koordinat sistemine dn trlmesi gerekir. Grntler ok kez bir
harita bazna oturtulur. Bunun iin de geometrik hata olsun, ya da olmasn grnt bir
geometrik dn mden gemek zorundadr. Bilinen baz hatalar tek tek dzeltmektense,
yer kontrol noktalar kullanlarak hepsi birden dzeltilebilir [51].
Bu tr al malarda kullanlan dn m yntemi genelde affin dn mdr.
Koordinat dn mnn ardndan

ekilde baz bozukluklar ortaya kacaktr ki bu

normaldir aksi takdirde sadece konum telemesi yeterli olurdu. ekildeki bu bozukluklar
rnekleme (resampling) i lemi ile giderilir [1].
ARC/INFO, bahsedilen geometrik dzeltme i lemlerini; REGISTER ve RECTIFY
komutlaryla gerekle tirir. Register komutu, grntye, bir vektrel katmana gre veya
en az 3 ortak nokta yardmyla affin dn m uygular. Buradaki uygulamada, ierisinde
sadece derelerin ve ky izgisinin oldu u bir kapsam (bu kapsamn veri tabanndaki ismi;
ztoplamdr) zerinden ortak noktalar, hem bu katman hem de grnt zerinden interaktif
olarak seilmi

ve dn m gerekle tirilmi tir. Her 3 grnt iin bu i lem

gerekle tirilmi tir ve iyi da lm en az 5 ortak nokta kullanlm tr. rne in; trb123.tif
grnts iyi da lm 5 ortak nokta ile 16.8 m karesel ortalama hata ile ve trb457.tif
grnts iyi da lm

6 ortak nokta ile 18.6 m karesel ortalama hata ile

dn trlm tr. A a da REGISTER komutunun kullanl ve uygulama penceresi

grlmektedir.
Arc: REGISTER <image> {cover} {cover_color} {band|COMPOSITE} {red_band}
{green_band} {blue_band} {ARC|POINT|TIC|ALL}

82

ekil 34: ARC/INFOda register i lemi.

Dn mden sonra ortaya kan

ekil bozukluklarn gidermek iin yaplan

resampling i lemini, ARC/INFOnun rectify komutu yapabilmektedir. A a da

RECTIFY komutunun kullan ve trb457.tif grntsnn rectify i leminden nceki ve
sonraki durumlar grlmektedir.
Arc: RECTIFY <in_image> <out_image> {NEAREST|BILINEAR|CUBIC}
{DEFAULT|COLORMAP|NONE} {clip_cover|BOX} {xmin} {ymin}
Bu i lemden sonra grntlerimizin yeni dosya isimleri yle oldu; rectrb123.tif,
rectrb457.tif ve rectrabzon.tif.

83

rectify komutu uygulanmadan nce

rectify komutu uygulandktan sonra

ekil 35: trb457.tif grntsnn, rectify komutundan nce ve sonraki durumu.

Bylece her 3 uydu grnts de, REGISTER i leminde kullanlan ztoplam
kapsamnn datum ve projeksiyon sistemine getirilmi oldu. Yani artk uydu grntleri,
International 1909 datumunda ve UTM projeksiyon sistemindedir. Bundan sonra bu raster
grntlerle, vektrel katmanlar kolaylkla st ste getirilebilir.

84

2.9. Szel Verilerin Veri Tabanna Aktarlmas

Szel veriler, ESRI firmasnca ARC/INFOnun sunum program olarak tasarlanan
ancak sonradan de i ik co rafi analizler de yapabilecek hale getirilen ArcView
yazlmnda girilmi tir.
ncelikle, esyukseklik kapsamnn znitelik tablosu olan esyukseklik.aat
dosyasna yukseklik isimli yeni bir item eklendi. ArcView yazlmda, etkile imli olarak, her
e ykseklik e risinin yksekli i bu stuna girildi. Bu stun, ileride TIN olu tururken,
ykseklik bilgilerinin alnaca stun olacaktr.
idari_sinir kapsamyla, nfus bilgileri ve kadastro yaplp yaplmad bilgileri
ili kilendirildi. Buradaki ili kilendirme, idari_sinir kapsamnn znitelik tablosu olan
idari_sinir.pat tablosuna, ilgili stunlarn almas ile gerekle tirildi. Bu stunlarn
bilgileri, yine ArcView yazlm yardmyla girildi.
debi ve kirletici kapsamlarnn znitelikleri ok fazla oldu undan, znitelik
tablolarna eklenmedi. Bunun yerine bu bilgiler ayr tablolar halinde hazrland. Aradaki
mantksal ili ki, anahtar stunlar sayesinde kuruldu. Bu kapsamlar, ARC/INFO
yazlmnca kullanm halinde iken, aralarndaki mantksal ili kilerin srekli olarak
ya ayabilmesi iin, bu ili kilerin RELATE komutu ile tanmlanmas gerekir. A a da
relate komutunun kullanm ve

ekil 36da ili kileri tanmlayan relate dosyas

grlmektedir:
Arc: RELATE ADD {<relate> <table> <database> <info_item> <relate_column>
<LINEAR|ORDERED|LINK|TABLE|FIRST> <RW|RO|AUTO>}
Di er kapsamlarn znitelik bilgileri, blm 2.6.da anlatlan tasarm do rultusunda
veri tabanna aktarld.

85

RELATES dosyas
KIRLETIC
kirletici.tab
info
NO
no
LINEAR
AUTO
0
0
DEBILER
debi.tab
info
ISTASYON-NO
istasyon-no
LINEAR
AUTO
0
0
ATIK
atik.tab
info
NO
no
LINEAR
AUTO
0
0
NIRENGI
nirengi.lut
info
EKBILGI
sirano
LINEAR
AUTO
0
0

ekil 36: RELATE komutunda kullanlan dosya.

86

2.10. al ma Alannn Pafta ndeksinin Olu turulmas

al ma alannn pafta indeksi, TRABZON F43.d, TRABZON F43.c, TRABZON
G43.a ve TRABZON G43.b paftalarnn co rafi koordinatlarndan yola karak ve co rafi
koordinatlar zerinden blme yaparak elde edildi. Burada tamamen, ARC/INFO
yazlmnn analitik kapasitesi kullanlm tr. al ma alannn; 1/25000 lekli haritalar
iin, 1/10000 lekli haritalar iin ve 1/5000 lekli haritalar iin pafta indeksi
olu turulmu tur ( ekil 37).

ekil 37: al ma alannn pafta indeksi.

87

2.11. TIN, Lattice ve Hillshade Katmanlarnn Olu turulmas

ARC/INFO yazlmnn TIN modl kullanlarak, e ykseklik e risi (esyukseklik)
katmanndan, saysal ykseklik modeli olu turulmu tur (bu katmann ismi covertindir).
Bu i lemi gerekle tiren CREATETIN komutunun kullan a a da verilmi tir:
Arc: CREATETIN <out_tin> {weed_tolerance} {proximal_tolerance}
{z_factor} {bnd_cover|xmin ymin xmax ymax}
Createtin: COVER <in_cover> {POINT|LINE|POLY} {spot_item}
{sftype_item|sftype} {densify_interval}
{logical_expression|select_file}
ARC/INFOnun TIN gsterimi ok ba arl de ildir, burada TIN genellikle yzey
analizlerinde kullanlmaktadr. Burada kullanlan veri kmesinden yararlanlarak, ArcView
3D Analyst yazlmnda da ayn TIN olu turuldu. Bu TINin zerine yollar ve dereler
eklenerek arazinin gereki grnts elde edildi ( ekil 38 ve 39).

Maka

Esiro lu

a layan

ekil 38: ArcView 3D Analyst yazlmnda olu turulan SAM.

88

Maka

Esiro lu

a layan
Karlk Tepe

ekil 39: ArcView 3D Analyst yazlmnda olu turulan ba ka bir SAM.

Bu TIN katman (covertin) kullanlarak, al ma alannn e ykseklik e risi haritas

yeniden rneklenmi ve 10m-25m-50m ve 100mde bir geen e ykseklik e rilerinin
oldu u izgi kapsamlar olu turulmu tur. Bu i lem iin TINCONTOUR komutu
kullanlm tr. A a da TINCONTOUR komutunun kullanl n ve arazinin 100mde bir
geen e ykseklik e risi haritas grlmektedir ( ekil 40):
Arc: TINCONTOUR <in_tin> <out_cover> <interval> {base_contour} {contour_item}
{subdivision_degree} {weed_tolerance} {z_factor}

89

ekil 40: Arazinin 100 mde bir geen e ykseklik e risi haritas.

90

ARC/INFO yazlm, yzey gsteriminde, TINin yannda, bilgilerin raster olarak

depoland lattice ad verilen bir gsterim biimini daha desteklemektedir. Lattice
katmanlar, ykseklik bilgilerini, de i en renk tonlarndaki dzenli gridler

eklinde

grntler. Bu al mada, TIN katmandan, TINLATTICE komutuyla, lattice katman (bu

katmann ismi lat_lindir) elde edilmi tir ( ekil 41). TINLATTICE komutunun kullanl
a a da verilmi tir:
Arc: TINLATTICE <in_tin> <out_lattice> {LINEAR|QUINTIC} {z_factor}
{FLOAT|INT}
ARC/INFO yazlmnn bir di er yzey gsterim ekli de hillshadedir. Burada
ama, belli bir semt asnda ve ykseklik asnda (inklinasyon) gelen k altnda, yzeyin
hangi blmlerinin k alaca ve hangi blmlerinin karanlk kalaca nn saptanmasdr.
Bu i lem iin HILLSHADE komutu kullanlr. A a da hillshade komutunun kullanl
ve sabah gne i altnda arazinin k alan blmlerini ve vadinin orman varl n (ye il
alanlar) gsteren bir lattice verilmi tir ( ekil 42):
Arc: HILLSHADE <in_lattice> <out_grid> {azimuth} {altitude}
{ALL|SHADE|SHADOW} {z_factor}

2.12. Uydu Grntleri le Veri Tabannn Zenginle tirilmesi

Register ve rectify i lemleri yaplarak, di er kapsamlarla ayn datum ve
projeksiyon sistemine gelen uydu grntleri, veri tabannn zenginle tirilmesi amacyla
kullanlm tr. Bu amala, uydu grntleriyle vektrel katmanlar ak trlm , de i ik
kombinasyonlar elde edilmi tir ( ekil 43 ve 44).

91

ekil 41: al ma alannn lattice katman.

92

ekil 42: Hillshade rne i.

93

darca
akaabat
s tl

trabzon
yalncak

u urlu

yomra
arsin

esiro lu
soldoy yaylas
figanoy yaylas

zdil
sincankaya tepe
maka

cuma tepe

goflagol yaylas
hamsiky

smela manastr
kranbey tepe

ekil 43: Veri tabannn uydu grntleriyle zenginle tirilmesi.

94

Liman

Havaalan

Hacmehmet

Akoluk

a layan

Esiro lu

Matarac

ATASU Baraj

ekil 44: Veri tabannn (izgisel nitelikler) uydu grntleriyle zenginle tirilmesi.

95

2.13. Kirletici Tesislerin Sorgulanmas

Kirletici tesislerle ilgili grafik ve szel veriler veri tabanna girilip, aralarndaki
ili kilendirme yapldktan sonra, verilerin trne gre istenilen tr sorgulama yaplabilir.
A a daki rnekte, ArcView yazlmnn Query Builder komutu kullanlarak, vadiye gnde
20000 litreden daha ok atk atan tesislerin sorgulamas yaplm tr. Sorgulama sonular,
hem grafik hem de szel olarak elde edilebilir. Bir sorgulama rne i,

ekil 45de

verilmi tir.

ekil 45: Vadiye 20000 litre/gn den daha ok atk de arj eden tesisler.

ArcView yazlm, grafik veriden szel veriye ve szel veriden grafik veriye
etkile imli sorgu yapma imkann da vermektedir.

96

2.14. Yzey Analizleri

Veri tabanndaki lattice katman (lat_lin) kullanlarak, de i ik yzey analizleri
yapld. Lattice katmanlar, raster yapda saklandklar iin, bellekte ok yer tutmaktadrlar.
Latticein her bir hcresinin yersel kar l kldke, bellekte kaplad yer artmaktadr.
Bellek sorunlaryla kar kar ya kalmamak iin, lat_lin katmannn yersel kar l ,
LATTICERESAMPLE komutu kullanlarak, 50*50 metre boyutlarna getirildi. Daha sonra
LATTICEPOLY komutu kullanlarak; e im, bak ve ykseklik de i imi kapsamlar
(coverage) elde edildi ( ekil 46, 47 ve 48). Bu iki komutun kullanl a a da verilmi tir:
Arc: LATTICERESAMPLE <in_lattice> <out_lattice> {z_factor}
Arc: LATTICEPOLY <in_lattice> <out_cover>
<SLOPE|ASPECT|RANGE|NODATA|BOX|EXTENT> {lookup_table}
{z_factor}

97

ekil 46: De irmendere Vadisinin bak haritas.

98

ekil 47: De irmendere Vadisinin e im haritas.

99

ekil 48: De irmendere Vadisinin ykseklik de i imi haritas.

100

2.15. Nfus ve Kirlilik Merkezleri Arasndaki li kinin Ara trlmas

Kirlilik merkezleri katmanlarna, rettikleri atklarn hacimleri ile orantl olacak
ekilde buffer analizi yaplm tr. Bylece her tesisin, dereyi, birbirine gre ne lde
kirletti ini grebilme frsat elde edildi. Ayn i lem, nfus bilgileri kullanlarak, yerle im
alanlar katmanna da uygulanm sonuta nfus yo unlu unun azalp-o ald yerler
daha belirginle mi tir. Bu iki analiz katman st ste getirilerek evsel atklar, sanayi
atklar ve yerle im alanlar arasndaki ili ki incelenmi tir.
A a da buffer komutunun kullanm verilmi tir:
Arc: BUFFER <in_cover> <out_cover> {buffer_item} {buffer_table}
{buffer_distance} {fuzzy_tolerance} {LINE|POLY|POINT|NODE}
{ROUND|FLAT} {FULL|LEFT|RIGHT}
ekil 49da, krmz kk noktalar kirlilik merkezlerini, mor daireler nfus
yo unlu unu ve krmz daireler kirlilik yo unlu unu gstermektedir. Bu izim tamamen,
l evre Mdrl tarafndan hazrlanan De irmendere Havzas evre Sorunlar
Envanterindeki veriler ve bu verilerin zerine yaplan gncelleme al malarna
dayanlarak hazrlanm tr.
ekilde, iki byk kirlilik kayna hemen dikkati ekmektedir. Di er kirlilik
kaynaklar, bu iki kirlilik kayna na kyasla ok kk kalmaktadr. Kirlili in yo unla t
bu iki blgede, nfusun da yo unla t gzlenebilmektedir. Bu blgeler; Maka, Esiro lu,
a layan ve Akoluk konutlardr.
Bu ba lamda, De irmendere Vadisini, yerle im alanlar, sanayi tesislerine oranla
ok daha fazla kirletmektedirler. Kirlilik kayna olarak, sanayi atklar, evsel atklarn
yannda ok etkisiz kalmaktadr. Trabzon ehrinin temiz su ihtiyacnn ok byk bir
ksmnn De irmendereden sa land d nld nde, bu durum ok byk tehlike
olu turmaktadr.

101

ekil 49: Kirlilik ve nfus merkezleri arasndaki ili ki.

102

2.16. Potansiyel Erozyon Sahalarnn Belirlenmesi

Do al kaynaklara ynelik al malarda, gnmzde, byk lde uzaktan
alglama tekni i kullanlmaktadr. Uzaktan alglama, do adaki her varl n gne n
farkl parlaklklarda yanstt gere inden yola karak bu parlaklk de erlerini metrik
hale getirmektedir. Metrik hale gelen bu parlaklk de erleri, kolayca bilgisayar yardmyla
de erlendirilebilmektedir.

bitkilerin spektral yansmalar

parlaklk (%)

50
40
30

parlaklk

20
10

0.
90

0.
80

0.
70

0.
60

0.
50

0.
40

dalga boyu (mikrometre)

ekil 50: Bitkilerin spektral yanstmalar.

ekil 50de, genel olarak bitkilerin, de i ik dalga boylarndaki yanstma yzdeleri

grlmektedir. Srasyla mavi, ye il ve krmz ile boyanm blgeler, elektromanyetik
spektrumun grnr mavi, ye il ve krmz blgeleridir ve foto rafik olarak alglanabilirler.
Elektromanyetik spektrumun grnr krmzdan sonra gelen 0.7-0.9

m dalga boylu

blgeye near-infrared (yakn kzltesi) denir. ekile dikkat edilirse; bitkilerin, grnr
blgede en fazla yansmay grnr-ye il bantta yaptklar, daha sonra gelen grnr
krmzda ise yanstma de erlerinde d

oldu u grlr. Ancak, bitkiler en fazla

yanstmay yakn kzltesi blgede yapmaktadrlar. Uzaktan alglamada, bitkilerin di er

cisimlerden ayrt edilmesinde, bitkilerin ekil 50de grnen zelli inden yararlanlr.

103

Landsat-5 TM bant3 (grnr krmz)

Landsat-5 TM bant4 (yakn kzltesi)

ekil 51: Landsat-5 TM alglayacsnn, De irmendere Vadisinin 3 ve 4 numaral

bantlarndaki grntleri.
Landsat-5 TM (Thematic Mapper) alglaycsnn, 3 numaral bantnn duyarl
oldu u dalga boyu aral ; 0.63-0.69 m (grnr krmz), 4 numaral bantnn duyarl
oldu u dalga boyu aral ise; 0.76-0.90 m (yakn kzltesi)dir. ekil 51de ayn yerin,
grnr krmz ve yakn kzltesi grntleri grnmektedir. Grnr krmz grntde,
a alk olarak bilinen alanlarn siyaha yakn tonlarda grnmesine kar , ayn yerlerin
yakn kzltesi bantta daha parlak (soldaki resme gre beyaz rengine daha yakn) olarak
grnmektedir. Grnr krmz grntde, bitki rtsnn bozuk oldu u alanlar ok
parlak (beyaz) grnmektedir. Potansiyel erozyon alanlarnn tespitinde, Landsat-5 TM
bant3 grntlerinin bu zelli inden yararlanlm tr.

104

Toprak erozyonu iddeti, iklim (ya miktar, yo unlu u ve da lm), toprak

zellikleri (toprak yaps, bnyesi, organik madde miktar v.b.), fizyo rafya (e imin
dikli i, e im uzunlu u), arazi kullanm ve arazi ynetimi gibi i lemleri ieren
parametrelere ba ldr. Bu etmenlerden herhangi bir tanesinde meydana gelebilecek nemli
bir de i me, toprak erozyonu

iddetindeki de i meyi ba latr [52]. De irmendere

Vadisindeki erozyon sahalarn belirlerken iki kabulden yola kld:

E imi %10u geen alanlarda ziraat yaplmaz, bu alanlar ok e imli arazi kabul
edilir ve bu tr alanlarda erozyon tehlikesi vardr.

Bitki rtsnn ok bozuk ya da hi olmad alanlar, erozyon tehlikesi ile kar

kar yadr.
ncelikle, rnekleme mesafesi 50x50m olan lattice katmandan, LATTICEPOLY
komutu ile ierisinde, sadece, e imi %10un altnda olan ve e imi %10un zerinde olan
poligonlarn bulundu u bir kapsam (bu kapsamn ismi; latp_slope3 dir) elde edildi.
Daha sonra rectrb123.tif grnts, ARC/INFOnun raster veri i leme modl olan
GRID modlne gnderildi. Bu i lem iin IMAGEGRID komutu kullanld. Bu komut
uygulandktan sonra, yazlm, bu multi-band grnty bantlarna ayrd ve her bantn
sonuna *c1, *c2 ve *c3 son eklerini koydu. Bu durumda; rectrb123c1, rectrb123c2 ve
rectrb123c3 grid katmanlar elde edildi. Bunlardan rectrb123c1 grid katman, bizim
ilgilendi imiz katmandr, yani, grnr krmz grntdr. Bu grnt zerinde parlakl
yksek olan yerlerin, bitki rtsnn bozuk oldu u alanlar oldu u kolaylkla
anla lmaktayd. Arcplot modlnde, CELLVALUE de eri ile bu alanlarn parlaklk
de erleri sorguland ve 250-255 parlaklk de erleri oldu u grld. Bundan sonra
yaplmas gereken, bu grntden, parlakl 250-255 de erinde arasnda olan tm
alanlarn belirlenmesi, daha sonra da bu raster blgelerin vektrel hale getirilmesidir. Bu
amala GRID modlnn, RECLASS komutu ile parlaklk de eri 250-255 arasnda olan
hcreler seilerek, bu hcrelerden ba ka bir grid katman (bu gridin ismi gridreclass dr)
olu turuldu. Daha sonra, bellek sorunlar ya amamak iin bu gridin piksel boyutlar, yersel
kar l 100x100 m olacak ekilde, RESAMPLE komutu ile yeniden rneklendi. En son
olarak da, GRIDPOLY komutu ile bu grid, poligon bir kapsam (gridpoly1) haline
dn trld.
ARC modlnn INTERSECT komutu ile gridpoly kapsam (bitki rtsnn bozuk
oldu u alanlar) ve latp_slope3 kapsam (e imi %10 dan fazla olan alanlar) ak trld.
Elde edilen yeni poligonlardan; Trabzon ehir merkezi, yola 25 metre ve daha fazla yakn
105

alanlar ve alan 50000 m2 den az olan alanlar atld. Sonuta, potansiyel erozyon sahalar
tespit edildi. Bu al mada, KT evre Kolu tarafndan halen a alandrma al malar
devam eden Esiro lu Erozyonla Mcadele Sahas da potansiyel erozyon sahas olarak
tespit edilmi tir.
A a da bu al mada kullanlan ARC/INFO komutlarnn kullanl verilmi tir:
Arc: IMAGEGRID <in_image> <out_image> {out_colormap_file} {in_band}
{NEAREST|BILINEAR|CUBIC|DEFAULT|NODATA}
Arcplot: CELLVALUE <grid> <xy | *> {item...item}
Grid: <out_grid> = RECLASS (<grid>, <remap_table>, {DATA|NODATA},
{in_item}, {out_item})
Grid: <out_grid> = RESAMPLE (<grid>, {cellsize},
{NEAREST|BILINEAR|CUBIC|SEARCH})
Grid: <out_cover> = GRIDPOLY (<in_grid>, {weed_tolerance})

ekil 52de krmz renkte grnen poligonlar, uzaktan alglama ve Co rafi Bilgi
Sistemleri tekniklerinin beraber kullanlmas sonucunda belirlenen, De irmendere
Vadisindeki potansiyel erozyon sahalardr.

ekilden, potansiyel erozyon sahalarnn

Matarac ky ve Akoluk beldesi arasnda ve Trabzon-Gm hane karayoluna yakn

alanlarda topland grlmektedir. Bu durumdan, bu alanlardaki bitki rtsnn, insan
eliyle bozulmu olabilece i sonucunu karabiliriz.
Yaplan saptamann do rulu u, istatistiki olarak ara trlamam tr. al mann
do rulu unun belirlenebilmesi iin, yersel al ma yaplarak, elde edilen yer gere i
bilgilerinin, yaplan bu kontrolsz snflandrma (unsupervised classification) sonucunda
elde edilen bilgilerle kar la trlmas gerekir.

ekil 52de mor okla gsterilen sahada

(KT evre Kolu Erozyonla Mcadele Sahas), erozyon tehlikesi oldu undan, halen, KT
evre Kolu, burada, erozyonla mcadele al mas yapmaktadr. Halen erozyon
tehlikesinin oldu u bilinen geni bir alan, bu al mada, erozyon tehlikesi olan alan olarak
belirlenmi tir. Bu da, yaplan saptamann do rulu unun yksek oldu unu gstermektedir.

106

Trabzon

Havaalan

Be irli

Pelitli

Hacmehmet

Karlk Tepe

Akoluk

KT evre Kolu
Erozyonla Mcadele Sahas

a layan

Esiro lu

Matarac

ATASU Baraj

ekil 52: De irmendere Vadisi potansiyel erozyon sahalar.

107

3. BULGULAR ve TARTI MA
Gnmzde, do al evreye ynelik al malarda, byk lekli al malara oranla
duyarl az, do rulu u yksek, geni kapsaml alan bilgilerine ihtiya vardr. evre
hakknda daha sa lkl bilgi sahibi olmak ve evre dzenlemesine ili kin daha do ru
kararlar verebilmek ancak szkonusu evrenin tm zellikleriyle bilinmesine ba ldr. Bu
anlamda, evreye ait verilerin ncelikle toplanmas, saysal ortamda depolanmas ve
konumsal analizlere olanak sa layacak

ekilde sorgulanmas iin gerekli ortamlarn

hazrlanmas zorunludur. Co rafi bilgi sistemleri (GIS), bu anlamda kullanlan en etkili

teknolojik ara olarak grlmektedir. Bilgisayar ortamnda olu turulan arazi modelleri,
bilhassa uydu grntleri ile desteklenen mevcut konum bilgileriyle, evre hakknda
kullanclara ok ynl dinamik bir sorgulama ortam sunmaktadr [1].
Bu al mada, byk ve orta lekli haritalardan, De irmendere Vadisinin; ula m,
akarsular, do al ve yapay yaplar, idari yaplanma, yerle im alanlar, orman varl ve atk
reten

tesisler

ile

ilgili

grafik

bilgiler

saysalla trlm

ve

szel

bilgilerle

ili kilendirilmi tir. Olu turulan veri taban ile, De irmendere Vadisi, bilgisayar ortamnda
modellenmeye al lm tr. Bu kadar ok ve byk hacimli bilgilerin ynetilmesinde ve
analizlerin yaplmasnda; Co rafi Bilgi Sistemlerinin gcnden faydalanlm tr. Ayrca,
geni alanlar kapsayan, elektromanyetik spektrumun de i ik bantlarn ieren bilgiler,
Uzaktan Alglama sayesinde edinilmi tir. Sonuta, De irmendere Vadisinin evresel
Bilgi Sistemi iin gerekli altlk olu turulmu tur.
Gnmzde, evresel Bilgi Sistemi kurulmas al malarnda, Uzaktan Alglama
ve Co rafi Bilgi Sistemlerinin entegrasyonundan yararlanlmaktadr. Co rafyaya ynelik
tm uygulamalarda, Co rafi Bilgi Sistemi+Uzaktan Alglama entegrasyonu, olduka
ba arl sonular vermektedir. Nitekim yaplan al ma ile bu bir kez daha kantlanm tr.
Bundan sonra yaplmas gereken verilerin gncellenmesi i lemidir. Bununla birlikte, evre
konusunda u ra

veren de i ik meslek disiplinlerince elde edilen verilerin, sisteme

aktarlmas ve ok ynl analizlerin yaplmas gere i vardr. zellikle DEVAED iin

retilecek proje nerileri kapsamnda, CBSnin kurumsalla mas gzard edilmemelidir.

108

4. SONULAR
De irmendere Vadisi, Trabzon ehrinden gney blgelere ula mn sa land tek
gzergahdr. Kentin temiz su ihtiyac, bu havzadaki derelerden ka land gibi, bir ok
sanayi, orman ve tarm alanlar da bu blgede bulunur. Vadi ierisinde, dereye yakn
alanlarda, nfus ve yapla ma yo undur. Blge iin bu kadar nemli olan De irmendere
Vadisi, son yllarda sratle kirlenmektedir.
Bu al mada, ncelikle, bu vadi zerinde al ma yapacak di er meslek
disiplinlerine ve gelecekte yaplacak uygulamalara altlk olu turmak zere, De irmendere
Vadisinin evresel Bilgi Sistemi kurulmu tur. Bu co rafi veri taban, ileride ortaya
kacak ihtiyalar do rultusunda geni letilebilir.
CBS tekni i ile olu turulan model ile blgeye ait birok veri toplanm ve bu
verilerin analizlerinden de bir takm sonular elde edilmi tir. ncelikle nfus yo unlu u ve
kirlilik yo unlu u arasndaki ili ki incelenmi tir. Vadide, nfusun en yo un oldu u
Maka, Esiro lu, a layan ve Akoluk ehir merkezlerinin, vadiyi en ok kirleten kirlilik
merkezleri oldu u grlm tr. Eldeki verilere gre, di er kirlilik kaynaklarnn dereye
de arj etti i atklarn hacmi, bu yerle im alanlarnnkine oranla ok azdr. Bu da gsteriyor
ki evsel atklar, dereyi, sanayi atklarna gre ok daha fazla kirletmektedir. Bunun da en
byk nedeni, bu yerle im alanlarnda evsel atklarn, szdrmal fosseptik veya artma
i lemine tabi tutulmadan do rudan dereye verilmesidir. De irmenderenin kirlili inin
nlenmesi amacyla yaplacak bir al mada, ilk nce, bu yerle me alanlarnn bir
kanalizasyon sistemine kavu turulmas zerine odaklanlmas gerekmektedir.
CBS ve Uzaktan Alglama tekniklerinin kombinasyonu ile, tespit edilen kriterlere
ba l olarak, De irmendere Vadisindeki olas erozyon sahalar belirlenmi tir. Bu al ma
sonrasnda, byk bir ksm, Trabzon-Gm hane Karayoluna ok yakn, toplam alan
yakla k 544 hektar (5.4 km2) olan 22 adet, erozyon tehlikesi ile kar kar ya olan blge
tespit edilmi tir. Bu alanlarn, devlet karayoluna ve yerle im alanlarna ok yakn olmas
dikkat ekicidir. Bu alanlarda sratle erozyonla mcadele al mas yaplmas
gerekmektedir.
DEVAED

Projesi

kapsamnda

bu

ve

benzeri

analizlerin

sonular

detaylandrlacak, alnmas gerekli nlemlerle birlikte rapor haline dn trlp, ilgililere

sunulacaktr.

109

5. NER LER
Trkiyede, Co rafi Bilgi Sistemi kurma al malarnda kar la lan en nemli
sorunlardan bir tanesi, yeterli lekte ve do rulukta haritalarn bulunmay dr. Bu
al mada, alann yakla k %98inin grafik bilgileri, 1/25000 lekli haritalardan
saysalla trlm tr. Tm lkeyi kaplayan standart lekteki tek topo rafik harita, Harita
Genel Komutanl tarafndan retilen 1/25000 lekli ve gizlilik derecesi hizmete zel
olan haritalardr. o u CBS uygulamasnda, bu lek yetersiz kalmaktadr. Trkiyenin,
tm lkeyi kaplayan, standart topo rafik byk lekli haritalara ihtiyac vardr. Bu
haritalar iin en ideal lek, 1/5000 olarak d nlmektedir. Dnyada, tm lkeyi
kaplayan standart topo rafik haritalar sratle retilmektedir.
rne in, ngilterede, Millennium Mapping Company Limited isimli bir irket,
Milenyum Haritas (Millennium MapTM) adl bir proje srdrmektedir. 1999 yl ierisinde,
ngilterenin %80ninin 1/10 000 lekli renkli foto raflar ekilmi ve 24 bit renk
derinli inde, 1200 dpi znrlkte taranm tr. Bu foto raflar, 25 cm yersel znrlkle
ve 1/2000 le e kadar bytlebilecek

ekilde, CD ve DVD formatnda sat a

sunulmu tur. 2000 yl Ocak ayndan itibaren bu grntlere, internet zerinden de sahip
olunabilecek. Bu grntler, orto-rectify edildi inden, harita do rulu unu sa lamaktadr,
tek fark vektrel format yerine raster formatta olmasdr. Tm ngilterenin grntlerinin,
2001 yl sonuna kadar i lenmesi planlanmaktadr. Benzeri bir al ma, gizlilik prosedrleri
ile ilgili yasal dzenlemeler yapld takdirde, Trkiyede de yaplabilir. Byle bir al ma
zel sektr tarafndan yaplabilece i gibi, Trkiyede fotogrametrik al malarda ciddi
deneyimlere sahip iki kurulu olan Tapu ve Kadastro Genel Mdrl veya Harita Genel
Komutanl nca da yaplabilir. Bylece, hem ciddi bir lke ihtiyac kar lanm olacak
hem de nemli bir gelir sa lanacaktr.
Analizler sonrasnda anla lm tr ki; Maka, Esiro lu, a layan ve Akoluk
konutlarnn, De irmendereye de arj ettikleri atklarn hacmi, dereyi kirleten di er tm
tesislerin de arj etti i atklarn hacminden fazladr. Bunun nedeni; bahsedilen yerle me
alanlarnda, kanalizasyon alt yapsnn bulunmamasdr. 1999 yl sonunda, Makann
kanalizasyon

ebekesi,

ller Bankas tarafndan yaptrlmaya ba lanm tr. Benzeri

al mann, di er beldeler iin de yaplmas gerekmektedir.

110

Uzaktan Alglama tekni i kullanlarak yaplan analizler gstermi tir ki;

De irmendere Vadisinde yakla k olarak 5.4 km2 lik (544 hektar) bir alan, erozyon
tehlikesi ile kar kar yadr. Bu alandan yakla k 30 hektarlk bir ksmnda, halen, KT
evre Kolunun gnll olarak yapt erozyonla mcadele al mas devam etmektedir.
Esiro lu ehir merkezine ok yakn olan bu alanda, Esiro lu Belediyesinin de katklaryla,
1996 ylnda, KT rencilerince a alandrma al malar yaplm tr. Yerel dareler ve
Trabzon Valili i tarafndan, benzeri al malar zendirilmeli ve desteklenmelidir. Bu
alanlarda, Trabzon ilindeki; meslek odalar, kamu kurumlar ve ticari irketlerce, hatra
orman dikme kampanyas yaplabilir. Byle bir al mann, Trabzon Valili ince organize
edilmesi gerekmektedir.

111

6. KAYNAKLAR
1. Yomralo lu, T., Aka, M. D., evresel Bilgi Sistemleri iin Model Altlk Tasarm:
Trabzon-De irmendere Havzas rne i, Yerel Ynetimlerde Kent Bilgi Sistemi
Uygulamalar Sempozyumu, 13-15 Ekim 1999, Trabzon, Bildiriler Kitab, 297-306.
2. TMMOB HKMO, HABITAT II Trkiye Ulusal Raporu: ncelikli Konular, stanbul,
1996.
3. Karadeniz Teknik niversitesi, Trabzon-De irmendere Vadisi evre Dzenleme
Projesi, Trabzon, 1998.
4. Yomralo lu, T., elik, K., GIS?, 1. Ulusal Co rafi Bilgi Sistemleri Sempozyumu, 1820 Ekim 1994, Trabzon, Bildiriler Kitab, 21-32.
5. Maguire, D. J., An Overview and Definition of GIS, In Maguire D.J., Goodchild M,
Rhind D (eds), Geographical Information Systems: Principles and Applications, Vol.1,
Longman, London, 1991.
6. McLaughlin, J.D., Nichols, S.E., Parcel-Based Land Information Systems, Department
of Surveying Engineering Publication, UNB, 1986.
7. Dangermond, J., A Classification of Software Components Commonly Used In
Geographic Information Systems, In Proceedings of the US-Australia Workshop on Design
and Implementation of Computer-Based Geographic Information Systems, 1982,
Honolulu, Hawaii, 70-91.
8. Burrough, P.A., Principles of Geographical Information Systems for Land Resources
Assessment, Clarendon Press, Oxford, 1986.
9. Banger, G., Yomralo lu, T., Cmert, ., Demir, O., elik, K., Bilgi Sistemlerine Genel
Bir Bak ve Karadeniz Teknik niversitesi Bilgi Sistemi, 1. Ulusal Co rafi Bilgi
Sistemleri Sempozyumu, 18-20 Ekim 1994, Trabzon, Bildidiler Kitab, 1-10.
10. McLaughlin, J.D., Dale, P.F., Land Information Management, Oxford University Press,
London, 1987.

112

11. Heywood, I., System Selection for Local Authorities: Criteria, Guidelines and
Timetabling, Department of Geography, University of Salford, UK, ?.
12. ESRI, ARC/INFO Data Management, ESRI Inc., Redlands, USA, 1994.
13. Masry, S.E., Lee, Y.C., An Introduction to Digital Mapping, Department of Surveying
Engineering Publication, UNB, Canada, 1988.
14. Aronoff, S., Geographic Information Systems: A Management Perspective, WDL
Publication, Ottawa, Canada, 1989.
15. Cmert, ., Konumsal Veri De i imi; Trkiye in Bir Durum De erlendirmesi, 1.
Ulusal Co rafi Bilgi Sistemleri Sempozyumu, 18-20 Ekim 1994, Trabzon, Bildiriler
Kitab, 65-79.
16. Cmert, ., Co rafi Bilgi Sistemleri (CBS)nin Temelleri: Veri Modelleri ve Veri
Yaplar, KT Jeodezi ve Fotogrametri Mhendisli i Blm Ara trma Raporlar, Faklte
Yayn No:1997/1, 1997, Trabzon.
17. Cmert, ., Bostanc, H.T., Kentsel Geli tirme Projeleri iin Co rafi Bilgi
Sistemlerinin nemi: Trabzon Za nos Dere Havzas rne i, Yerel Ynetimlerde Kent
Bilgi Sistemi Uygulamalar Sempozyumu, 13-15 Ekim 1999, Trabzon, Bildiriler Kitab,
273-285.
18. Yomralo lu, T., Co rafi Bilgi Sistemleri, Yksek Lisans Ders Notlar, KT Fen
Bilimleri Enstits.
19. Sarbano lu, H., Co rafi Veri Yaplar, Harita Dergisi, 105, 1990, 1-44.
20. Lee, Y.C., Lecture Notes on Geographic Information Systems, Department of
Surveying Engineering Publication, UNB, Canada, 1991.
21.

LEM irketler Grubu, ARC/INFO Tantm Dkman, Ankara, 1999.

22. Banger, G., Bilgisayar Programlamann Temelleri, Cilt 1, Karadeniz Teknik

niversitesi Basmevi, Trabzon, 1995.
23. Ylmaz, M., PC Donanm, nc Basm, Sistem Yaynclk, stanbul, 1996.

113

24. Cmert, ., Co rafi Bilgi Sistemleri Lisans Dersi Notlar, KT Jeodezi ve

Fotogrametri Mhendisli i Blm.
25. Ayfer, C.U., Kim Korkar UNIXten?, Pusula Yaynclk, stanbul, 1995.
26. Ergl, C., t, E., Yi it, Y.G., Introduction To Unix, METU, Ankara, 1996.
27. nal, H., Pentium II PCler, PC Magazine Trkiye, 55, 1998, 70-75.
28. Yksektepe, B., PC Donanm Bilgisi, Trkmen Kitabevi, stanbul, 1998.
29. ADAPTEC Co., http://www.adaptec.com/products/solutions/scsi.html.
30. http://www.ultra160-scsi.com.
31. GANTEK Ltd. ti., http://www.gantek.com.tr.
32. Sarbano lu, H., Co rafi Bilgi Sistemi Geli tirme ve Gerekle tirme Yntemi, Harita
Dergisi, 105, 1990, 45-73.
33. ESRI, Understanding GIS: The ARC/INFO Method, ESRI Inc., Redlands, USA 1995.
34. ESRI, Getting Started with ARC/INFO, ESRI Inc., Redlands, USA 1994.
35. ESRI, Map Projections, ESRI Inc., Redlands, USA, 1994.
36. ESRI, ArcView, ESRI Inc., Redlands, USA, 1994.
37. ESRI, ArcView 3D Analyst, ESRI Inc., Redlands, USA, 1997.
38. ESRI, Users Guides, ESRI Inc., Redlands, USA, 1992.
39. Environmental Systems Research Institute Inc., http://www.esri.com.
40. lem irketler Grubu, http://www.islem.com.tr.

114

41. Yomralo lu, T., Demir, O., Kentsel Bir Co rafi Bilgi Sistemi Modelleme, 1. Ulusal
Co rafi Bilgi Sistemleri Sempozyumu, 18-20 Ekim 1994, Trabzon, Bildiriler Kitab, 276290.
42. Devine, H., Field, R., The gist of GIS, Journel of Forest, August, 1986, 17-22.
43. ESRI, Arc/Info Programmers Manual, Vol.1, ESRI Inc., Redlands, USA, 1987.
44. Star, J., Estes, J., Geographical Information Systems: An Introduction, Prentice Hall,
New Jersey, 1990.
45. AGI, GIS Dictionary, Ver.1.1, Association for Geographical Information Standards
Commitee Publication, UK, 1991.
46. Elmasri, R., Navathe, S.B., Fundamentals of Database Systems, Benjamin/Cummings,
California, 1989.
47. Peuquet, D., A Conceptual Framework and Comparison of Spatial Data Models,
Cartographica, 21 (4), 1984, 66-113.
48. Palmer, D., A Land Information Network for New Brunswick, Technical Report
No.111, Department of Surveying Engineering, University of New Brunswick,
Fredericton, N.B., 1984.
49. Petrie, G., Kennie, T.J.M., Terrain Modelling in Surveying and Civil Engineering,
CAD, Vol.19, No.4, Butterworth&Co Ltd., ?, 1987.
50. Trabzon Valili i l evre Mdrl , De irmendere Havzas evre Sorunlar
Envanteri, Trabzon, 1995.
51. rkl, E., Uzaktan Alglama, T Matbaas, stanbul, 1987.
52. Toy, I.J., Introduction to The Erosion Process, In Erosion Research Techniques and
Sediment Delivery, GEO Books, Norwich, 1977.

115

7. EKLER
7.1. ARC/INFO Yazlm
7.1.1. ARC/INFO Yazlmnn Mimarisi
ARC/INFO, katman tabanl bir mimariye sahiptir; yazlm, co rafi veri tabanna
eri en ve yneten bir veri taban motoru zerine kurulmu tur. Bir sonraki dzeyde,
ARC/INFO, destekledi i de i ik veri kaynaklar zerinde ok geli mi konumsal veri
i leme yapabilen, gl ve esnek bir komut diline sahiptir. Komutlar; veri editleme, harita
retimi, analiz, tablo i lemleri ve veri ynetimi fonksiyonlarna gre, bir programlar serisi
eklinde organize edilmi lerdir. AML (Arc Macro Language), geli mi makro prosedrlerin
otomatikle tirildi i bir evre arabirimi sa lar ve kullanc arayzlerinin (user interface)
olu turulmasn sa lar. Bir AML men sistemi olan ArcTools, ARC/INFO yazlmnn,
temel kullanc arayzdr. Kullanclar, AML ile, kendi al ma konular ile ilgili,
a lacak kadar de i ik uygulamalar geli tirebilirler. Her uygulama arayz, ARC/INFO
iindeki fonksiyonlara, kullanc eri imini mmkn klar. ARC/INFOya eri menin nc
bir yolu ise, uygulamalar aras ileti imin (IAC Inter-application Communication)
kullanlmasdr. AML ierisinde bulunan Uygulamalar Aras leti im, di er uygulama
yazlmlarnn, ARC/INFOdaki komutlar al trabilmelerini sa lamaktadr. Bylece
ARC/INFO, bir CBS veri ve i lem sunucusu (server) olarak kullanlabilir [34].
ARC/INFO, ana program modlleri ve yardmc program modllerinden olu ur.
Ana program modlleri, standarttr yani seimlik de ildir. Ancak yardmc program
modlleri seimliktir. Ana program modlleri al rken, komut satrnn solunda daima
belirtilirler. Ana program modlleri unlardr:
ARC : Ana modldr. al ma alannn ynetilmesinde, veri dn mnde (export ve
import i lemleri) ve konumsal analizlerde kullanlr.
ARCEDIT : nteraktif saysalla trma ve veri editleme modldr.
ARCPLOT : Harita gsterimi-sunumu, sorgulama i lemlerinin yannda; gzergah
belirleme, dinamik segmentasyon, yzey analizi ve konumsal yer seimi gibi bir
ok geli mi konumsal operasyonlar yapabilen bir modldr.

116

INFO ve TABLES : Tablosal veri ktklerinin ve varlk znitelik tablolarnn i lendi i iki
ayr modldr. li kisel veri taban ynetim sistemidir. DBASE, ORACLE,
INGRES, SYBASE ve INFORMIX gibi VTYSleri destekler.

kullanclar

Kullanc
arayz ve zel
uygulamalar

ArcToo
ls

Uygulama
geli tirme
malzemeleri

Programlar

Tapu
Uygulamalar

skan
Uygulamalar

Di er
Uygulamal
ar

AML (Arc Makro Programlama Dili)

Arc

Arcplot

Co rafi
veri taban

Arcedit

Info

Di er
yazl
m

IAC

Tables

Grid

Veri Taban Motoru (Database Engine)

Kapsamlar

Tablolar

Resimler

Gridler

Tinler

Ek ekil 1:ARC/INFO yazlmnn mimarisi [34].

Ek cret denerek satn alnmas gereken yardmc modller ise unlardr [39], [40]:
GRID
ARC/INFO yazlm ile entegre edilmi , raster veriye dayal
co rafi i lem modldr. Bu modl arazi kullanm planlamas,
pazar ara trmalar, uygunluk analizleri, koridor ve yol
analizleri, da lm ve hidrolojik modelleme gibi co rafi bazda
gerek dnya sorunlarn zmek iin kullanlan bir modldr.

117

ARCSTORM

ok byk veri tabanlarnn etkin olarak ynetimini ve

saklanmasn sa layan co rafi veri taban yneticisidir. Bu
veri taban ynetim sisteminin ba lca zellikleri:

zellik ve cisim bazl veri ynetimi

Veri taban ierikleri konusunda ar ivleme

Srekli, kesintisiz co rafi veri taban

Client/Server mimarisi

Entegre ili kisel veri taban deste i

PC ve al ma istasyonlarndan eri ilebilir veri taban

Gvenilir veri taban gizlili i

COGO

Elektronik lm aletleri ve koordinat verilerinin co rafi

bilgi sistemine aktarm, mhendislik uygulamalar.

ARC/INFO ortamndaki yzey bilgisinin olu turulmas, saklanmas,

TIN

analiz edilmesi grntlenmesi i levlerini yerine getirmek iin kullanlan

bir modldr. ERDAS Triangulated Irregular Network XYZ koordinat
verilerinden topo rafik ve boyutlu analizler, e ykselti (mnhani)
e rileri retimini sa lamaktadr. Ya

ve gaz depolar, hacimsel ve

yarma-dolgu analizleri, grntsel kalite kymetlendirmesi, mhendislik

mnhanilerinin olu turulmas ve yer alt sular analizlerinin 3 boyutlu
olarak uygulanmas iin idealdir.

NETWORK

Mekansal a larn analizi ve modellemesinde kullanlan bir yazlmdr. Bu

yazlm; ula m ve iletim a lar analizi, adres haritalama, ula m
ynlendirme,

etki

alanlar

hesaplamalarnda,

aralarn

rotalarnn

belirlenmesi, ula m analizi ve planlamalar, kentsel planlama, pazarlama,

okul alanlar ve otobs yollar, nakil ve da tm optimizasyonu ve politik
alanlarn belirlenmesi konularnda etkin olarak kullanlmaktadr.

118

ARCSCAN

Taranarak saysalla trlm haritalar vektrize etme yetene ine sahip

co rafi bilgi sistemleri modldr. Bu kapsamda raster veri taban
olu turma, raster n i letimi, etkile imli rasterdan vektre dn m
(izgi izleme) ve raster verilerin kt aralar iinde grntlenmesi
sa lamaktadr.

ARCEXPRESS
Unix Workstations larda yo un co rafi verilerin hzl
grntlenmesini sa layan ARC/INFO yazlmnn bir
modldr.

ARCPRESS

Arcpress; Arcinfo, Arcview ortamnda olu turulan harita ktlarnn

raster dn mn ve yksek kalitede bask i lemini sa layan bir
modldr. ArcInfo yazlmnn destekledi i desktop printers ve raster
printerlardan EPS, Scitex, RTL, HPGL, VCGL ve CCRF
formatndaki ktlar desteklemektedir.
Arcpress modlnn destekledi i raster formatlar:

HP RTL

HP PCL

Epson (ESC7PC)

Versatec Raster (VRF)

Calcomp (CCRF)

Raster Graphics (RGI)

Windows Bitmaps (BMP)

PC Paintbrush (PCX)

Tag Image File Format (TIFF)

Band Interlaved by Pixel (BIP)

Portable Bitmaps (PGM, PBM,PPM)

119

7.1.2. ARC/INFO Yazlmnn Veri Yaps

Arc/Info CBS yazlmnn ierisinde barndrd veri setleri, Ek Tablo 1de,
aklamalaryla beraber verilmi tir.
Coverage (kapsam), vektrel verilerin ynetilmesinde, ARC/INFOnun kulland
temel veri setidir. Co rafi detaylar, kapsamda; nokta, izgi ve poligon ekillerinde ifade
edilir. Bir ARC/INFO konumsal veri taban, ilgilenilen veri kmesine gre de i ik
kapsamlar ierir. Yani kapsamlar, katman (layer) tabanl depolanr. Her kapsamn iinde
yalnzca bir tip co rafi detay (nokta, izgi ya da poligon) ierir. rne in; yollar, dereler,
parseller farkl kapsamlarda depolanr. Bu ba lamda, ARC/INFO, nesne tabanl CBS
yazlmlarnn aksine, karma k veri tiplerini desteklemez. Bu durum katman tabanl
CBS yazlmlarnn geleneksel zelli idir.
Kapsamlarda, gerek dnyadaki co rafi detaylarn gsteriminde; nokta, izgi ve
alan detay snflar kullanlr. Bu detay snflar, noktasal detaylar (alan olmayan varlklar)
iin; point (nokta), do rusal detaylar iin; arc (izgi paras), node (d m noktas) ve
route system (gzergah-geki- sistemi), ve alansal detaylar iin; polygon (kapal alan) ve
region (blge) ierir. Bu detay snflarnn hepsi, znitelik (tanmsal) verilerini, uygun birer
detay znitelik tablosunda (feature attribute table) saklarlar. Bunlara ek olarak sembol
gsterimi, veri toplama ve sorgulama i lemlerini desteklemek zere, ek detay snflar
vardr. Bunlar; annotation (harita kitabe bilgileri-semboller ve gsterim), tic (kayt
noktalar veya kontrol noktalar - karelaj noktalar gibi d nlebilir) ve boundary
(kapsamn snrlar)dir [12].
Yukarda bahsedilen detay snflar Ek Tablo 2de gsterilmi tir.
Arc/Info, her coverage (kapsam), grid, tin ve lattice iin, al ma dizini altnda, veri
setinin ismi ile bir alt dizin aar. Konumsal bilgiler burada depolanr. Detay znitelik
tablolar da yine burada saklanr. Ayrca her al ma dizinin altnda info isimli tek bir
dizin alr. Info dizinin altnda ise tabular veriler, gerek verilerin dizin yolu (pathname)
ve veri dosyalarnn item (stun) tanmlamalar saklanr. Burada sadece, coverage
(kapsam) veri setlerinin yaplar ayrntl olarak anlatlacaktr. Ek Tablo 3de kapsam dosya
ynetimi grlmektedir.

120

Ek Tablo 1: Arc/Info CBS yazlmnn veri setleri [33].

Co rafi veri setleri
Coverage(Kapsam)

Yap
Vektr,
Arc-node,
Topolojik,
Konumsal ili kili,

Konumsal
varlklar

Etiket noktalar,
izgi paralar,
D m
noktalar,
Poligonlar
Semboller,
routes,
sections,
tics,

znitelik
tablolar

PAT,
AAT,
NAT,
PAT,
TAT,
RAT,
SEC,
TIC,

Kulanm alanlar

Karto rafik
taban

Konumsal
otomasyonu
gncelleme

veri
veri
ve

Do rusal
obje
(varlk) modelleme

Karto rafya iin

temel harita

Grid

Konumsal
taban ynetimi
Raster,
Konumsal ili kili,

Hcreler,

VAT,

veri

Konumsal analiz
ve modelleme,

Konumsal sre
modelleme
(ak ,
yangnn
yaylm,
koridor hesaplamalar)

Yzey gsterimi

Veri otomasyonu
iin tarama (scanning)

Tin

Lattice

mage (grnt)

Yzey,
Tin
(dzensiz
genler a ),

XYZsi bilinen
d m
noktalar,
Kenarlar,
genler,

Yok

Yzey,
Saysal
ykseklik
modeli (SAM),
Grid,
Raster,

XYZsi bilinen
noktalar,

Yok

Raster,

Pixeller,
Bantlar,

Yzey gsterimi
(zellikle arazi)

Yzey modelleme
ve sunum (rne in; e
yksekli
e risi,
grnebilirlik analizi,
3-D gsterim, kesit)

Yzey gsterimi

Yzey modelleme
ve sunum (rne in;
yarma-dolgu,
glgeleme,
3-D
gsterim, e im/bak)

Yok

Harita
resmi
eklindeki grntler

znitelik
eklindeki grntler

Veri otomasyonu
Gsterim

De i imlerin
belirlenmesi

Multimedya veri
tabanlar

121

Co rafi veri setleri

Drawing (izim)

Yap

Konumsal
varlklar

CAD,

Varllar,
Katmanlar,

znitelik
tablolar

Yok

Kulanm alanlar

Harita arka fonu

olarak izim

znitelik
izim

olarak

Ek Tablo 3deki dosyalara ek olarak; kapsamn harita projeksiyon ve datum

bilgilerinin sakland , bir .PRJ dosyas ve kapsamn, analitik i lemlerdeki metrik tolerans
(hata pay) bilgilerinin sakland bir .TOL dosyas da bulunur. Bu dosyalar, kapsam dizini
altnda saklanr.
Info dizini altndaki dosyalar, internal (i) olarak saklanr. Yani, info dizini altnda
ls l komutu kullanld nda;
Arc0001.dat
Arc0001.nit
Arc0002.dat
Arc0003.nit
...
gibi dosyalar grlr. Bunlar ierdikleri dosyalarn gerek isimleri de il sadece internal
(i) bir isimlendirme eklidir. Bu dosyalarn external (d ) isimleri DIRECTORY
komutu ile grlebilir. A a daki Ek ekil 2de bu durum daha iyi grlebilir.
Info dizini altndaki; arcxxxx.dat uzantl dosyalar, gerek verilerin sakland
pathname (dizin yolu)i saklar. rne in Ek ekil 2deki arc0002.dat dosyasnn ierisinde
../akca/water/pat.adf gibi bir bilgi vardr. Arcxxxx.nit dosyalar ise, veri dosyalarnda
bulunan item (stun)larn tanmlamalarn ierir. Ayrca RELATE komutunda
kullanlacak olan, detay znitelik tablolarndan ba msz, veri dosyalar da info dizini
altnda saklanr.

122

Ek Tablo 2: Kapsamda bulunan detay snflar [33].

Detay snf

Tanm

znitelik

rnek

tablosu
Arc
(izgi paras)
Node
(d m
noktas)
Label Point
(etiket
noktas)
Polygon
(kapal alan)

Region
(blge)

Gzergah eklindeki bir XY koordinat

serisini tanmlayan bir izgi. Do rusal
detaylarn ve poligon snrlarnn
gsteriminde kullanlr.
Bir izgi parasnn (arc) son noktas
ya da bir veya daha fazla izgi
parasnn birle ti i nokta
Bir XY koordinat ile tanml tek bir
nokta bir nokta detay ya da bir
poligonun User-IDsi
erisindeki aday tanmlayan izgi
paras ieren, d snrlar izgi
paralar ile tanmlanm olan kapal
bir alan. User-IDsini tanmlamak iin
bir etiket noktas kullanlr.
Poligon detaylar tarafndan olu turulan
bir kapal alan

AAT

NAT

PAT
23
PAT
17
PAT.subclass

3
1

poligonlar

3
1

Region 1=poly 1 & poly 2

3
1

2
Region 2=poly 2 & poly 3

Tic
(kontrol
noktas)

Bir kapsamdaki koordinatlar dn m

yaptrmak ve register (kayt) yapmak
iin kullanlan kontrol noktalar

TIC

Annotation
(kitabe)

Bir co rafi detay aklayan bir text

(metin) dizisi. ekil noktalar, kitabe
bilgilerinin
yerle tirilmesinde
ve
izilmesinde kullanlrlar.

TAT.subclass

Bir veya daha fazla arcdan veya arc

paralarndan olu an , izgisel bir
detay.

RAT.subclass

Route
(gzergah)

Rize
KT
Trabzon
asvalt

akl

asvalt

12

13
Arc IDleri

Section
(blm)

Bir route nin tanmlanmasnda

kullanlan bir arc ya da arc paras.
Routeleri olu turan bloklar.

123

SEC.subclass
1

Sectionlar

Ek Tablo 3: Kapsam dosya ynetimi [12].

Detay tipi
Point
Arc
Node
Route
Section
Polygon

Kapsam dizinindeki
konumsal veri
lab.adf
arc.adf
arc.adf
arc.adf, sec.adf
arc.adf
pal.adf, cnt.adf,
lab.adf, arc.adf
rxp.adf,
<region>.pal

Region
Annotation
Tic
Link
Coverage extent

<anno>.txt
tic.adf
lnk.adf
bnd.adf

Kapsam dizinindeki
detay znitelik
tablosu
pat.adf
aat.adf
nat.adf
<route>.rat
<route>.sec
pat.adf

INFO veri tabanndaki

detay znitelik
tablosu
<cover>.PAT
<cover>.AAT
<cover>.NAT
<cover>.RAT<route>
<cover>.SEC<route>
<cover>.PAT

<region>.pat

<cover>.PAT<region>

<anno>.tat
tic.adf
lnk.adf
bnd.adf

<cover>.TAT<anno>
<cover>.TIC
<cover>.LNK
<cover>.BND

akca

info

water
arc.dir
arc0001.dat
arc0001.nit
arc0002.dat
arc0002.nit
...

Arc: INFO <enter>

ENTER USER NAME >ARC <enter>
ENTER COMMAND >DIR <enter>
TYPE
NAME
DF
DF
DF
DF
DF
DF
DF

WATER.TIC
WATER.BND
WATER.PAT
WATER.TATNAM
WATER.AAT
WATER.LUT
SOIL.BND

soil

elev

tic.adf
bnd.adf
arc.adf
log
pal.adf
pat.adf
aat.adf
txt.adf
river.sec
river.rat

INTERNAL
NAME

NO.RECS

LENGTH

EXTERNAL

ARC0000.DAT
ARC0001.DAT
ARC0002.DAT
ARC0003.DAT
ARC0004.DAT
ARC0005.DAT
ARC0010.DAT

24
1
3336
1213
9179
17
1

12
16
46
26
42
38
16

XX
XX
XX
XX
XX

Ek ekil 2: External ve internal dosya yaplar [12].

124

XX

Burada belirtilmesi gereken bir di er ayrnt ise; yeni bir znitelik dosyas
olu turulaca zaman veya mevcut olan bir znitelik dosyasna yeni item eklenece i zaman
mutlaka itemlar tanmlanmak zorundadr. Bu tanmlamalar; itemn ismi, tipi ve geni li i,
desimal hane says (sadece F ve Nde) ve grnen (ekrandaki) geni liktir. Seilen item
ismi en fazla 16 karakter uzunlu unda olabilir. Desteklenen tipler ve geni likleri ise
yledir:
I

integer

1-16 hane

binary integer

2 ya da 4 byte

character

1-320 karakter

number (floating)

1-16 hane

binary floating

4 ya da 8 byte

date

yyyymmdd

Grid veri seti, kapsamn, hcre temelli kar l dr. Yani vektrel gsterim
kapsamlarla yaplrken, raster gsterim grid veri seti ile yaplmaktadr. Grid, ARC/INFO
GRID modl tarafndan kullanlan, temel veri yapsdr, bu yzden GRID ve grid
terimleri kar trlmamaldr. GRID yazlm modlnn ismidir, grid ise, GRID yazlmnn
ynetti i hcre tabanl veri kmesidir [12].
Grid veri setinde, veriler hcre-hcre saklanr. Her hcre karedir ve di er hcrelerle
ayn boyuttadr ve de bulundu u noktann de erini ifade eden bir say ierir. Hcre
de erleri 32-bit integer ya da gerel (float -kesirli) say olabilir. [12]. Her grid katman iin
bir znitelik tablosu (VAT) saklanr. Bu tabloda hcre de erleri ve bu de erlerden grid
ierisinde ka tane bulundu u saklanr. Her gridin koordinat sistemi Ek

ekil 3de

gsterilmi tir. Buradan da anla labilece i gibi gridin koordinat sisteminin kapsamlar iin
kullanlan koordinat sisteminden fazla bir fark yoktur. Tek fark XY de erleri yerine stunsatr numaralarnn kullanlacak olmasdr. Bu yzden gridler kolaylkla bir projeksiyon
sistemine oturtulabilir ve kapsamlarla st-ste getirilebilmektedir. Grid ok de i ik
fenomenleri gsterebilir, rne in; ykseklik, belirli bir detaydan olan uzaklk, spektral
yanstma de erleri gibi..

125

(0,0)

Ek ekil 3: Gridin koordinat sistemi.

Triangulated Irregular Network kelimesinin bir akronomisi olan TIN,

ARC/INFO yazlmnda srekli yzeylerin ifadesinde kullanlan veri yaplarndan birisidir.
Yzeyin ok engebeli olmad durumlarda, tin, yzeyi rneklemek iin ok sayda
rnekleme noktasna ihtiya duymaz.. Tin, ok engebeli ve iinde krklklar ve kesik
(sreksiz) detaylarn bulundu u yzeylerin gsteriminde kullanlr. Tinin ana bile enleri;
genler (triangles), d m noktalar (nodes) ve kenarlardr (edges). D m noktalar,
tini olu turan ve XYZ koordinat de erleri bilinen noktalardr. genler, d m
noktalarnn kom ularndaki d m noktalaryla birle melerinden meydana gelirler.
Kenarlar, genlerin kenarlardr. Tinin kesin yaps (genleri hangi d m noktalarnn
olu turaca ), bilinen genleme algoritmalar ile elde edilir [12].

D m noktas (XYZ)

gen

kenar

Ek ekil 4:Tinin yaps [12].

126

Lattice, bir yzeyi temsil edebilmek iin dzenli da lm rnekleme noktalarndan

(mesh points) olu ur. Her nokta, yzey zerindeki bir XYZ konumunu belirtir. XYZ
rnekleme noktalar dzenli olduklarndan, lattice, yzeyin morfolojisini tanmlayan,
yzeydeki ani de i imleri gsteren noktalar ayrt edemez [12].
Lattice, aslnda, VAT tablosuna sahip olmayan bir griddir. Bir grid hcresinin orta
noktas ayn zamanda bir lattice noktas (mesh point)dir. Grid hcresi bir alana sahiptir
ancak, lattice rnekleme noktalarnn alan yoktur, onlar sadece yzey zerindeki
konumlardr. Bir di er nemli fark ise; grid, hcrenin kenarna kadar gider, ancak,
latticenin snr en d taki hcrelerin orta noktasna kadardr. Aradaki farklar Ek ekil 5de
gsterilmi tir.
TIN ve Lattice nin, grid ve kapsamdan en nemli fark, bunlar iin herhangi bir
detay znitelik tablosunun saklanmyor olmasdr. ARC/INFO yazlmnda, grafik
bilgilerle beraber znitelik bilgilerini beraberce bnyesinde bulunduran veri setleri sadece
coverage (kapsam) ve grid dir.
ARC/INFOnun esnek yaps gere i; kapsam (coverage), tin, lattice, grid ve image
(grnt) veri setleri arasnda birbirlerine dn m mmkndr. Dn m komutlar Ek
Tablo 4de verilmi tir.

Lattice
rnekleme
noktas (mesh point)

Gri renkli
alanlar
latticedir

Gridde
hcre boyutu

Latticede
rnekleme
mesafesi

Ek ekil 5: Grid ve latticenin kar la trlmas.

127

Ek Tablo 4: Yzey veri modeli dn m komutlar [38].

TO

Coverage

Tin

Lattice/grid

FROM
Coverage

Tin
Lattice/grid

Image

TINARC
TINCONTOUR
GRIDLINE
GRIDPOLY
HIGHLOW
LATTICECONTOUR
LATTICEPOLY
VIP
-

ARCTIN
CREATETIN
LATTICETIN

KRIGING
LINEGRID
POINTGRID
POLYGRID
TINLATTICE
LATTICERESAMPLE

IMAGEGRID
ERDASGRID

Burada Image (grnt) ve Drawing (izim) veri setleri hakknda ayrntl bilgi
vermeye gerek duyulmam tr. ARC/INFO yazlmnn destekledi i grnt ve izim veri
yaplar a a da verilmi tir.
ARC/INFO tarafndan desteklenen grnt formatlar:

GRID (bir ERDAS format)

ADRG (Arc Digitized Raster Graphics)

ERDAS .GIS ve .LAN formatlar

IMAGINE

GRASS

RLC (Run-Length Compressed) monochrome grntler

BIL (Band-Interleaved-by-Line)

BIP (Band-Interleaved-by-Pixel)

BSQ (Band SeQuential)

TIFF (Tag Image File Format)

Sun Rasterfiles

128

ARC/INFO tarafndan desteklenen vektrel formatlar:

DXF (binary ya da ASCII)

Intergraph IGDS (Interactive Graphics Design Software) dosyalar

IGES (Initial Graphics Exchange Standard)

DLG-3 (USGS Digital Line Graph Version 3)

GBF/DIME (Geographic Base File / Dual Independent Map Encoding)

TIGER (Topologically Integrated Geographic Encoding and Referencing)

AMS (Automated Mapping System)

MOSS (US Department of Interiors MOSS file)

SCITEX format dn m program

CGM

GERBER

MIADS (Map Information Assembly Display System)

7.1.3. ARC/INFO yazlmnn Topolojik Yaps

Arc/Info yazlmnn coverage (kapsam) ve tin veri setlerinin topolojisi vardr. Tin
veri yapsnn topolojisi, Blm 1.2.4.1.2.3., TIN Veri Yaplar ba l altnda
anlatlm tr.
Kapsamlarn topolojik yaps ise yledir: detaylar tanmlamada, 3 topolojik
kavram kullanlr: arc-node (izgi-d m), left-right (sol-sa ) ve area definition (alan
tanmlama). izgi paralar (arc), etiket noktalar (label point), semboller (annotation),
kontrol noktalar (tic), ba lant noktalar (link) ve katman snrlar (coverage extent), XY
koordinat bilgisi ierir. Bunlarn d ndaki; poligonlar (polygon), d m noktalar (node),
gzergah sistemleri (route), blmler (section) ve blgeler (region) izgi paralarnn
birle mesinden olu mu tur (topolojik olarak tanmlanrlar) ve bu yzden koordinat bilgisi
iermezler. [12].
Burada fazla ayrntya girmemek iin sadece; nokta, d m noktas, izgi paras
ve poligon iin topolojik ve koordinat bilgilerinin nasl sakland ndan bahsedilecek, di er
detay tiplerinden (rne in; region, route-section) bahsedilmeyecektir.

129

Arc/Info yazlmnda, koordinatlarn ve topolojinin sakland dosyalarn o u,

rastgele eri imli ve de i ken uzunluklu dosyalardr. Topoloji ve koordinat bilgilerinin
sakland dosyalar tekrar hatrlayalm:

Ek Tablo 5: Detay tiplerinin; koordinat, topoloji ve znitelik bilgilerinin sakland

dosyalar.
Detay tipi

Topolojik ve koordinat

znitelik bilgilerinin

bilgilerinin sakland

sakland dosya

dosya
Point

lab.adf

pat.adf

Arc

arc.adf

aat.adf

Node

arc.adf

nat.adf

pal.adf, cnt.adf

pat.adf

Polygon

Her topolojik ve koordinat bilgilerini ieren dosyalarn item isimleri Ek Tablo 6da
verilmi tir.
Arc.adf dosyas, Ek Tablo 6da da grlece i zere; izgi paralarnn (arc),
koordinatlarn saklamakta ayn zamanda da topolojisini kurmaktadr. Arc.adf dosyas;
ba lant (connectivity: arc-node topology) ve kom uluk (contiguity: left-right topology)
yapsn olu turmaktadr. Daha nce de belirtti imiz gibi; d m noktalarnn (node)
koordinatlar saklanmamaktadr, yazlm, arc.adf dosyasnn koordinatlar stunundaki ilk
ve son noktalarn, d m noktalar oldu unu anlamakta ve gerekti inde koordinatlarn
buradan almaktadr.
Pal.adf (polygon arc list) dosyas, alan tanmlama (area definition: polygon-arc
topology) yapsn olu turmaktadr. Pal.adf dosyasnda, her poligon iin tek bir satr
(record) bulunmaktadr. lk poligon, her zaman d (universe-outer) poligondur. Cnt.adf
(centroid) dosyalar, her poligon iin, poligonun iinde bulunan etiket (label) saysn
saklar. Etiket noktalarnn koordinatlar, lab.adf dosyasnda saklanr [12].

130

Ek Tablo 6: Topoloji ve koordinat dosyalarnn yaps [/24/ den uyarlanm tr].

Arc.adf

izgi paras koordinatlar ve topolojisi

Arc#

lk

Son node

Sol poligon

Sa poligon

Nokta

node
1

says

Pal.adf

koordinatlar

X1,Y1,...XnYn

poligon topolojisi

Polygon#

Xmin

Ymin

Xmax

Cnt.adf

Ymax

Arc

Arc#

Node#

says

numaralar

numaralar

1,3,5

4,5,7

(centroid) poligon merkezi tablosu

Polygon

Poligon

Poligon

Etiket

merkezi

merkezi

says

1
Lab.adf

Etiketler

1,..,n

etiket koordinatlar ve topolojisi

Label#

Kapsayan poligon

7.1.4. ARC/INFO Yazlmnn Analitik Kapasitesi

Bir CBS yazlmnn analitik kapasitesini, veri ynetimi ve co rafi analiz
i lemlerindeki ba ars ortaya koyar. Arc/Info yazlm, analitik kapasitesi ok yksek bir
yazlmdr.
Arc/Info, 46 e it projeksiyonu ve 26 de i ik datumu (hesap yzeyi-elipsoid ya da
kre) ierisinde barndran bir yazlmdr. Ayrca, yeni datum tanmlamay da mmkn
klmaktadr. Bu yazlmla, dnyann her yerinden toplanan co rafi bilgiler kolayca
ynetilebilmektedir. Buna ek olarak, afin ya da projektif koordinat dn mleri de
yaplabilmektedir. Arc/Info tm bu i lemleri, 3 komutla (PROJECTDEFINE, PROJECT,
TRANSFORM) gerekle tirmektedir.

131

Byk bir al ma alannda al lmas durumunda, bu alann konumsal olarak

paftalara blnmesi ve ya blnm paftalarn kenarla trlarak yeniden birle tirilmesi bu
yazlmla mmkndr.
Arc/Info yazlm a a da ana ba lklar verilen analizleri gerekle tirebilmektedir:
Buffer analysis

tampon blge analizleri

Boundary operations

snr operasyonlar

Polygon overlay

bindirme analizleri

Surface analysis

yzey analizleri

Tabular analysis

non-grafik analizler

7.1.5. ARC/INFO Yazlmnn Makro Dili

ARC/INFO yazlmnn, tm fonksiyonlar; komut satrna, komutlar yazlarak
gerekle tirilir. Tm i lemler bu komut satrndan gerekle tirilir. Bu yzden, kullanc
dostu (user friendly) bir yazlm oldu u sylenemez. Yksek seviyeli kullanclar,
genellikle bu komut satrn kullanrlar. Ancak, d k seviyeli kullanclar d nlerek,
ok geli mi bir makro programlama dili (AML - Arc Macro Language) de vardr. Bir
AML programnn anatomisi Ek ekil 6da verilmi tir.
AML programa dili ile a a da saylanlar gerekle tirilebilir:

Sk kullanlan komut setlerinin otomatikle tirilmesi

Kullancnn kendine has komutlar olu turmas
D k seviyeli kullanclar iin arayzler hazrlanmas
Tm kullanclar iin, menl kullanc arayz hazrlanmas
A zerinden di er programlarla ileti im kurabilmek iin, uygulamalar aras ileti im
(IAC- Inter-application communication) sa lanmas (gerek-zamanl ve istemcisunucu mimarili CBS uygulamalarnda)

132

AML
dosyas

AML processor
(komut
yorumlaycs)

(program kodu)

ARC program
(ARC program)

komut satrlarnn
yerine getirilmesi

programdaki her satr

srayla yorumlar

ki e it AML program
dosyas vardr

3 tip AML eleman

vardr

menuler

Komut
makrolar

Pulldown
Sidebar

&directive

Matrix
Form

[function]

Key
Tablet

%variable

digitizer

Ek ekil 6: Bir AML programnn anatomisi ([33]den uyarlanm tr).

tasarm
Tasarmn tekrar gzden
geirilmesi
kodlama
Hatalarn (bug)
dzeltilmesi
test

Kullanc
arayz

Ek ekil 7: Kullanc arayz olu turma [33].

133

AML dili ile ve nesneye-ynelim (object-oriented) programlama metodolojisi ile

yazlm bir kullanc arayz olan ArcTools, Arc/Infonun komutlarnn ok byk bir
ksmn kapsamakta ve d k dzeyli kullanclara kolay al ma imkan sunmaktadr.
ArcTools, Arc/Info yazlm ile standart olarak verilmektedir.
7.1.6. ARC/INFO Yazlmnn Dkmantasyonu
Arc/Info yazlmnn, dkmantasyonu ok iyidir. Yazlmn kullanlmas ile ilgili
bilgilerin yannda, CBSnin kavramsal boyutu da geni bir ekilde aklanm tr. Yazlmla
beraber gelen dkmanlarn nemli olanlar a a da listelenmi tir.
Training guides (e itim klavuzlar)

Getting started

Understanding GIS-The ARC/INFO Method

Concepts guides (kavramsal klavuzlar)

ARC/INFO Data Management

Map Projections

Command References (yazlm anlatan dkmanlar)

ARC Command References

INFO Command References

ARCEDIT Command References

Editing Coverages & Tables with ARCEDIT

Data Conversion

COGO Users Guide

ARCPLOT Command References

Map Display & Query

Image Integration

GRID Command References

134

Cell-based Modelling with GRID

Surface Modelling with TIN

Dynamic Segmentation

Network Analysis

Adress Geocoding

AML Users Guide

AML User Interface Style Guide

Kitaplara ek olarak yazlmla beraber Online Help CDsi de gelmektedir. Online

help sayesinde programla al rken bile, herhangi bir sorun hakknda (komutlarn
kullan , komut listesi vb..) annda bilgi alnabilir. Ayrca yukarda verilen dkmanlarn
bir o u, Online help ierisinde mevcuttur ve istendi inde yazcdan kt alnabilir.
7.1.7. Destek
ARC/INFO yazlmnn retici firma (ESRI) ve Trkiye da tcsnn adresleri
a a da verilmi tir. Yazlmla ilgili her trl bilgi bu adreslerden edinilebilir. irketlerin
internet sayfalarndan da bu konuda yararlanlabilir.
Environmental System Research Institute, Inc.
380 New York Street, Redlands, CA 92373 USA
http://www.esri.com
lem irketler Gurubu
13.Cadde No:14 06530 Beysukent/Ankara
http://www.islem.com.tr

135

7.1.8. ESRI irketinin Di er CBS rnleri

Bu blmdeki bilgiler, lem irketinin internet sayfasndan derlenmi tir [40].

renilmesi ok kolay olan masa st haritalama ve Co rafi Bilgi Sistemleri

yazlmdr. ArcView yazlm kullancnn de i ik kombinasyonlardaki veriyi ve bilgiyi
kolayca semesini ve grntlemesini sa lamaktadr. Bu yazlm, ArcStorm yazlm
tarafndan ynetilen mekansal veri tabanlar da dahil olmak zere direkt olarak
ARC/INFO, ArcCAD ve PC ARC/INFO veri tabanlar ile al maktadr. ArcView
yazlm; masast tm haritalama fonksiyonlarn, tablosal veri ynetimini, birden ok
veri e idi deste i ve gl geli tirme ortamlar sa lamaktadr. ArcView yazlm zellikle
Co rafi Bilgi Sistemlerini part-time olarak kullanan ve bu i e yeni ba lam ki iler arasnda
larda
kullanm kolayl asndan tercih edilmektedir. Workstation, PC ve Macintosh'
al an bu yazlm bilgisayar ve GIS e itimine gerek olmadan tm kullanclar tarafndan
co rafi veri tabanlarna eri im sa lamaktadr. ArcView yazlm, vektr ve raster kkenli
co rafi veri tabanlarndan grafik ve grafik olmayan veri sorgulama olana veren bir
yazlm olup ok d k maliyettedir.
ArcView 3D Analyst: Arcview GIS iin
3 boyutlu yzey grntleme ve analiz
modldr.
Arcview Spatial Analyst: Arcview GIS iin
btnle ik raster/vektr i leme ve analiz
modldr.
Arcview Network Analyst: Arcview GIS iin
co rafi a modellemesi ve gzergah analiz
modldr.
Arcview Internet Map Server: Arcview GIS iin
Web harita yaynlama modldr.

136

Avenue:
ArcView yazlm nesne-bazl programlama dili ve uygulama geli tirme ortamdr.
ESRI firmas Avenue yazlmn, uygulamalarn geli tirilmesi ve kullanc ihtiyalarna
uyarlanmasn kolayla trmak iin bir geli tirme ortamnda yaratm tr. Avenue
yazlmnn; ArcView ile yaplan al malarn kullanc ihtiyalar do rultusunda
geli tirilmesi,

zel

bir

hizmetin

sa lanmas

konusunda

ArcView

yazlmnn

ynlendirilmesi yada ArcView yazlmnn grafik kullanc ara birimi ile al an bir
uygulamann geli tirilmesi gibi pek ok uygulama alan bulunmaktadr. Avenue, ArcView
yazlm ierisinde hi bir ek cret demeye gerek kalmayacak ekilde dahil edilmi bir
yazlmdr.

PC ARC/INFO: DOS bazl AT ve PS2 Mikrobilgisayarlarda al an bu rn

modllerden olu ur:

STARTER KIT : Temel modl
ARCPLOT : Grafik ve non-grafik sorgulama, kartografik retim
ARCEDIT : Grafik veri giri i, dzeltme, gncelleme
OVERLAY : Harita ak trma
DATA CONVERSION : Veri dn m
NETWORK : Ula m ve iletim a lar analizi, adres haritalama, ula m ynlendirme, etki
alanlar belirleme
PC : PC bazl topografik analiz ve e ykselti (mnhani) e rileri retimi.

SDE, ESRInin yksek performansl, nesneye dayal uzaysal veri giri aracdr.
Ticari kullanc/servis sa layc mimarisini kullanan RDBMSler (Oracle,INFORMIX,
SYBASE,SQL Server ve DB2) SDE kullanr.
137

SDE, gnmzde piyasadaki en

hzl uzaysal teknoloji olup, karma k ve
uzaysal
zamanda

sorgulamalar
zellikleri

iin
elde

en

ksa
etmeyi

ba armaktadr. Onlarca hatta yzlerce

kullanc eklense bile performanstaki
azalma en az dzeyde kalr.
SDE, blgesel ve geni apl olan a larn da uzaysal veri giri ine imkan tanr.
TCP/IP protokol ve XDR kullanarak; Unix, Win 3.1, Win NT, Win 95 sistemlerini ieren
a larda, hzl bilgi giri i ve bilgilerin geri a rlmas imkann elde edebilirsiniz. ArcInfo
geli tiricilere C, C++ ile arabirim programcl iin Visual Basic gibi sratli uygulama
geli tirici (RAD) aralar arasnda seim yapmaya izin verecek ekilde kurulabilir. SDE,
ayrca haritalama uygulamalarnda kullanlan di er bilgi teknolojisi rnleri ile
btnle meye uygundur.

Masast haritalama ve CBS uygulamalarna ynelik topolojik verilerin

olu turulmas iin ESRI tarafndan retilmi , PC ARC/INFO yazlmnn zelliklerini
ta yan bir Co rafi Bilgi Sistemi yazlmdr.
Sistem Gereksinimleri;

Data Automation Kit ( DAK ) ile;

486 ve zeri CPU

Yksek kalitede saysal veri retimi

12 MB disk alan

Veri Gnleme

4 MB bellek

Topolojik veri in as

Win 9x, Win NT

Harita projeksion dn m

Veri Dn m yaplabilir.

138

7.2. KULLANILAN TABLOSAL B LG LER

Ek Tablo 7: Debi Bilgileri

stasyon_no
22-59
22-61
22-86
22-88

suyun_adi
Galyan
Altindere
Degirmendere
Macka

stasyon_adi eki_ort_debi kas_ort_debi ara_ort_debi

Ciftdere
1,93
2,20
1,67
Ortakoy
2,16
2,48
1,82
Ogutlu
6,70
10,57
5,98
Ormanustu
1,52
2,78
1,22

oca_ort_debi sub_ort_debi mar_ort_debi nis_ort_debi

1,19
1,72
4,26
6,01
1,25
1,28
2,79
7,34
5,00
6,05
11,69
27,68
0,79
1,20
4,16
12,10
may_ort_debi haz_ort_debi tem_ort_debi agu_ort_debi
6,25
4,85
2,23
1,58
11,64
9,73
3,87
2,75
32,18
19,46
8,58
5,23
8,03
3,95
1,10
0,55
eyl_ort_debi yillik_ort_debi yillik_top_akim havza_verimi
1,52
2,91
91,81
755,76
1,80
4,02
126,74
485,64
9,20
13,53
426,64
585,73
0,87
3,15
99,20
661,36

1983-1992 yllar arasndaki debi bilgilerinden derlenen bu tablo, Trabzon DS

22.Blge Mdrl nden alnan bilgilerle olu turulmu tur.

139

Ek Tablo 8: Yerle im Alanlar Bilgileri

Idari_nok_ Ilce
1 merkez
2 merkez
3 merkez
4 merkez
5 merkez
6 merkez
7 merkez
8 merkez
9 merkez
10 merkez
11 merkez
12 merkez
13 merkez
14 merkez
15 merkez
16 merkez
17 merkez
18 merkez
19 merkez
20 merkez
21 merkez
22 yomra
23 merkez
24 merkez
25 merkez
26 merkez
27 merkez
28 merkez
29 merkez
30 merkez
31 merkez
32 yomra
33 merkez
34 merkez
35 merkez
36 merkez
37 merkez
38 merkez
39 merkez
40 merkez
41 merkez
42 yomra
43 merkez
44 merkez
45 merkez
46 akcaabat
47 merkez
48 merkez
49 merkez

Belde
merkez
merkez
merkez
akyazi
merkez
merkez
pelitli
cukurcayir
pelitli
merkez
merkez
merkez
merkez
yalincak
merkez
merkez
merkez
merkez
merkez
merkez
gurbulak
kasustu
merkez
merkez
merkez
merkez
yesilova
merkez
merkez
merkez
merkez
merkez
merkez
merkez
merkez
merkez
merkez
merkez
merkez
merkez
merkez
merkez
caglayan
merkez
merkez
akoluk
akoluk
merkez

Koy_mahalle Nufus Kadastro K_m

trabzon
177904
2m
bostanci
0
2m
toklu
0
2m
akyazi
2860
2m
konaklar
0
2m
besirli
0
2m
yesilkoy
1566
2m
cukurcayir
2964
2m
pelitli
7309
2m
soguksu
2640
2m
cilekli
882
2k
cimenli
1313
2k
camoba
523
2k
yalincak
2646
2m
ugurlu
1429
2k
bestas
494
2k
bengisu
1126
2k
bulak
775
2k
aktoprak
547
2k
kirechane
726
2k
gurbulak
2070
2m
kasustu
3230
2m
dolayli
1649
2k
kutlugun
1333
2k
yenikoy
566
2k
kavala
1498
2k
yesilova
2191
2m
golcayir
1369
2k
karlik
821
2k
karakaya
671
2k
subasi
480
2k
cinarli
468
2k
duzyurt
1808
2k
gundogdu
418
2k
ayvali
456
2k
dogancay
574
2k
incesu
295
2k
akkaya
694
2k
toskoy
651
2k
yesilyurt
1380
2k
agilli
496
2k
ikisu
1232
2k
gozalan
636
2m
yesilbuk
635
2k
gecit
365
2k
0
0k
aydinli
0
2m
akoluk
3482
2m
sayvan
975
2k

140

Ek Tablo 8in devam

50 macka
51 merkez
52 macka
53 macka
54 merkez
55 macka
56 merkez
57 macka
58 merkez
59 macka
60 macka
61 macka
62 macka
63 macka
64 macka
65 macka
66 macka
67 macka
68 macka
69 macka
70 macka
71 macka
72 macka
73 macka
74 macka
75 macka
76 macka
77 macka
78 macka
79 macka
80 macka
81 macka
82 macka
83 macka
84 macka
85 macka
86 macka
87 macka
88 macka
89 macka
90 macka
91 macka
92 macka
93 macka
94 macka
95 macka
96 merkez
97 macka
98 macka
99 macka

esiroglu
akoluk
esiroglu
merkez

tosunlu
kamisli
kirankas
kaynarca

merkez
caglayan
esiroglu
merkez
esiroglu
esiroglu
esiroglu
esiroglu
merkez
merkez
merkez
merkez
merkez
esiroglu
merkez
merkez
merkez
merkez
merkez
merkez
sahinkaya
merkez
merkez
sahinkaya
sahinkaya
sahinkaya
merkez
sahinkaya
merkez
merkez
merkez
sahinkaya
merkez
merkez
merkez
merkez
merkez
merkez
merkez
merkez
merkez
caglayan
merkez
merkez
esiroglu

alacam
okcu
esiroglu
pinaralti
sakizli
bahcekaya
durali
ogutlu
hizarli
mataraci
gayretli
sevinc
yenikoy
kumrulu
ornekalan
akmescit
ocakli
ogulagac
yesilyurt
zaferli
yemisli
kapukoy
simsirli
konaklar
cinali
tasalan
bakircilar
isiklar
catak
yazlik
sindiran
arikaya
ormanustu
cesmeler
ergin
ormanici
sukenari
kuscu
yukarikoy
kopruyani
kirantas
caglayan
gunay
armagan
isiklar

141

0
0
0
572
0
102
0
7512
860
0
0
0
0
138
428
206
301
191
0
190
204
772
418
142
138
0
260
420
2710
0
0
86
0
459
711
322
0
309
208
158
128
295
173
452
429
325
5894
320
577
0

2m
2m
2m
1k
1k
1k
2m
2m
2k
2m
2m
2m
2m
2k
2k
2k
1k
2k
2m
1k
2k
1k
2k
1k
1k
2m
1k
1k
2m
2m
2m
1k
2m
2k
1k
1k
2m
2k
2k
1k
1k
1k
1k
1k
1k
1k
2m
2k
2k
2m

Ek Tablo 8in devam

100 macka
101 macka
102 macka
103 macka
104 macka
105 macka
106 macka

merkez
merkez
merkez
merkez
merkez
merkez
merkez

ardicliyayla
cosandere
ortakoy
kozagac
macka
barisli
temelli

170
477
191
187
13875
337
623

2k
2k
2k
2k
2m
2k
2k

Bu tablonun nfus stunundaki bilgiler, 1997 yl Genel Nfus Saym sonulardr

ve Trabzon l Nfus Mdrl nden edinilmi tir.
Not : kadastro stununda; 0: bilinmiyor, 1: kadastrosu yaplmam , 2: kadastrosu
yaplm anlamndadr.

142

Ek Tablo 9: Kirletici Tesisler

No Tesis_adi
1 orman_kereste_deposu
2 adiguzel_petrol_istasyonu
3 oltanlar_findik_entegre_tesisi
4 shell_petrol_istasyonu
5 atasu_su_aritma_tesisi
6 kastas_beton_fabrikasi
7 karayollari_asfalt_tesisi
8 sabirlar_findik_fabrikasi
9 petrol_istasyonu
10 polat_insaat
11 bulbuloglu_hazir_beton
12 komur_satis_deposu
13 cavdaroglu_yikama_yaglama
14 meslektas_yikama_yaglama
15 trabzon_belediyesi_asfalt_santiyesi
16 muzaffer_aslanturk_yikama_yaglama
17 hayvan_kesim_yerleri
18 et_lokantasi
19 tum_is_makinasi_atelyesi
20 istanbul_dokum_sanayi
21 trabzon_motor_gomlek_sanayi
22 hatas_mozaik_polyester_banyo_malzemesi_dokumu
23 ozevim_aluminyum_dokum_sanayi
24 karadeniz_mermer_isleme_atelyesi
25 muzaffer_selim_aluminyum_imalathanesi
26 dokum_anonim_sirketi
27 karceliktas_dokum_sanayi
28 ipragaz_dolum_tesisleri
29 mincanlar_tas_kirma_tesisi
30 selvi_petrol_istasyonu
31 akabe_insaat_komur_deposu
32 c_tas_kirma_tesisi
33 habas_oksijen_dolum_tesisi
34 sahil_tuz_fabrikasi
35 bp_madeni_yag_deposu_yikama_yaglama
36 kalyon_insaat_karo_silme_atelyesi
37 gur_mozaik_mermer_sanayi
38 shell_petrol_istasyonu
39 kantekin_petrol_istasyonu
40 karimpeks_komur_deposu
41 volga_komur_deposu
42 biriket_atelyesi
43 kereste_atelyesi
44 madeni_yag_deposu
45 dogu_karadeniz_mermer_fabrikasi
46 cakil_kirma_tesisi
47 konur_alp_yikama_yaglama
48 ipekyolu_sanayi-sitesi

143

Personel Sanayi Evsel

Toplam
_sayisi
_atik
_atik
_atik
15
0
1000
1000
4 10000
0 10000
200
0
0
0
4 10000
200 10200
100
150
8000
8150
100 30000 10000 40000
139 10000 13900 23900
180
0 18000 18000
5 10000
200 10200
150
0 15000 15000
30 20000
3000 23000
5
100
500
600
2 10000
200 10200
2 10000
200 10200
50 30000
5000 35000
2 10000
200 10200
100
5000 10000 15000
4
0
2000
2000
4
0
400
400
5
0
1500
1500
15
0
1500
1500
4
100
400
500
2
0
200
200
4 50000
400 50400
9
0
900
900
6
0
600
600
45
1000
4000
5000
22
20
0
20
10 30000
1000 31000
4 15000
400 15400
6
60
600
660
8 15000
0 15000
6
0
0
0
16
50
1600
1650
4 10000
400 10400
14
1000
1400
2400
4
50
400
450
4
12
400
412
4 30000
400 30400
3
100
300
400
3
50
300
350
3
20
300
320
2
10
200
210
1
2000
100
2100
2
50
200
250
2
50
200
250
2
50
200
250
200
2000
0
2000

Ek Tablo 9un devam

49 fatih_sanayi_sitesi
50 sanayi_sitesi
51 temiz_is_mermer_granit
52 bostanci_kalkinma_konutlari
53 deliklitas_dolayli_konutlari
54 hacimehmet_duzyurt_konutlari
55 akoluk_konutlari
56 caglayan_konutlari
57 esiroglu_konutlari
58 mataraci_konutlari
59 macka_konutlari
60 or-koy_sut_fabrikasi
61 galyan_konutlari

350
400
3
500
250
350
1500
4200
1500
200
5000
20
2000

2000
2000
50
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0

0
0
0
50000
25000
35000
150000
420000
150000
20000
500000
0
200000

2000
2000
50
50000
25000
35000
150000
420000
150000
20000
500000
0
200000

Bu tablodaki bilgiler, Trabzon l evre Mdrl nden edinilen, De irmendere

Havzas evre Sorunlar Envanteri nden olu turulmu tur.
Not: Atklarn birimi; litre/gndr.

144

7.3. REGISTER

LEM

Ek ekil 8: Register i lemi.

145

8. ZGEM
27/05/1975 tarihinde, el ilinin Glnar ilesinde do du. lk ve orta renimimi,
el ilinin merkez ilesi olan Mersinde tamamlad. 1989-1993 yllarnda, Ankarada, 4
ylllk e itim veren Anadolu Tapu ve Kadastro Meslek Lisesinde lise renimini
tamamlad. 09.07.1993 tarihinde, Zonguldak ili Yenice ilesi Kadastro Mdrl ne,
Kadastro Teknisyeni nvan ile ilk atamas yapld. Burada yakla k 4 ay grev yaptktan
sonra, Karadeniz Teknik niversitesi, Jeodezi ve Fotogrametri Mhendisli i Blmn
kazand iin ayn yl Ekim aynda memuriyetine ara verdi. 1997 Bahar Yarylnda, KT
Jeodezi ve Fotogrametri Mhendisli i Blmnden, blm birincisi olarak mezun oldu.
Ayn yl Ekim aynda, Karadeniz Teknik niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, Jeodezi ve
Fotogrametri Mhendisli i Anabilim Dalnda, Yksek Lisans renimine ba lad. 1997
yl Aralk aynda, Trabzon ili Maka ilesi Kadastro Mdrl nde Mhendis nvan ile
al maya ba lad ve halen bu grevine devam etmektedir.

146