, NDEKLER

n s z; t

I./ HERMETlZN ER VE KKENLER, 9

Hermes -T o t -Adris, 9
Uygarln Beiinde, 13
Ortadou'nun Dinsel Kurum ve Oluumlar, 16
Ortaa'a Gelirken, 19
Hermetik Oluumlarda Ortak Olan zellikler, 20
A) Snavlar ve Giri, 22
B) Uygulama Srasndaki Yntemler, 25
C) Ezoterik Simgeler, 32
D) Aamalar, 34

II,i ANTK ORTADOU DNLER, 37

Hermetik Grlerde Eski Dinlerin Etkileri, 38
Gizem Dinleri, 43
Msr 'da Dinsel Uygulama, 44
ran'da Din, 47
Helen Dnyasndaki Hermetik Dnce: Pythagoras, 53
Dionisos Klt, 54
Eleusis Gizemleri, 54
Orpheus, 55
Pythagoras, 56

III./ ISA'DAN SONRA VE ORTAA 'DA

HERMETK OLUUMLAR, 60
Roma imparatorluu'rtdaki Gizem Dinleri, 60
Manes ve Mani nana, 66
Kabbala, 68
Roma Yklrken, 71
Manastrlar ve valyeler, 75
Ortaa'da Kentler ve Zanaatkarlar, 80
Bogomil ve nclleri, 84
Marcion, 85
Mani, 86
Paulisyenler, 87
Bogomilizm, 87
Ismailler, 89
Hallar, 95
Hospitalip'ler, 99
Templiye'ler, 100
Dou lle'Bat Arasndaki Son Etkileim:
Katarlar ve eyh Bedrettin, 102
Bat'da Uyan ve Zanaat Loncalar, 107
Ftvvet ve Ahi'ler, 112
Duvarclar, 116
Masonluk, 118
Dou Dnyasnda Hermetik Oluumlar: Tarikatlar, 131

IV.j HERMETZMtN TOPLUMUN RGTL

YAPILARI ZERlNDEKl ETKLER, 135
Bugnk Hermetik Oluumlar: Ordu ve niversite, 135
Hermetizmin Nedenleri ve Bundan Sonras, 138

KAYNAKA, 141

ONSOZ

Hermetizm ve Ezoterizm kavramlar ou zaman birbirinin yerine

ve iie kulanlagelmitir. Gerekte bunun, her hermetik kuruluun
ezotorik bir sistem gelitirmek durumunda kalmasndan ileri geldii
ni dnyorutf. Hermetik szcnn daha geni bir kullanm ala
n buluundan tr konuyu Hermetizm bal altnda elealmay da
ha uygun buluyorum.
Tarih boyunca d dnyaya kapal ve gizleri kendine bal olan,
kendi ilkelerini balangta kabul edenlere kendilerini aan kurulular
olmutur. Bunun neden olduu, neden her insan topluluunda belli
kesimlerin byle kapal toplumsal oluumlar gerisinde zgn gruplar
oluturduklarn incelemek, bunun dinamiklerini bulmak herhalde
sosyolojinin grevidir. Bu kitapkta tarih boyunca hermetik kurulu
larn nasl birbirini etkilediklerini, tarih iinde hangi koullarda orta
ya ktklarn okuyucuya anlatmaya alacam.
Kukusuz ki tarih boyunca insanln byk ounluu hi ho
lanmad, genelden ayr ve ay kn duran bu gruplardan gerekte ok
byk faydalar grmtr. Bu gruplarda toplanan insanlar hemen
her zaman geri kalanlann hayrna hizmetler yapmlardr. Dnce
nin, bilimin, insanlk ideallerinin ortaya kp gelimesinde bu tr ku
rulular her zaman nc ya da bahe rol oynamlardr. Bu bakm
dan bu tr kurulu ve topluluklarn tarihine ve niteliine pein
yarglardan uzaklaarak bakmak her aydn iin gereklidir.
Trk kamuoyunda bu alanda, yeterli sayda olmasa bile deerli
nitelikte birok kitap bulunmaktadr. Bu kk kitap umarm Trk
kamuoyunun aydnlanmas ilevinde onlarn arasnda yerini alabilir.
stanbul, 1997

I./ HERMETZM'N ER VE KKENLER

Hermetizm ad altnda kendi iine kapal ve eitli giz ve gizemler

evresinde biimlenmi ve gelimi dnce ve inan dizge ve oluumlann incelemek istiyoruz. Genellikle bu tr kendine zg ve ge
ne kendi iine kapal toplumsal oluumlara, dernek, mezhep, din ve
siyasal kurululara Hermetik; bunlarn kulland herkese bilineme
yen ve anlalamayan, anlalmas ve kavranlmas iin o dizgenin,
ancak belirli bir reti,eitim ve abayla kazanlabilecek olan gizemli
anahtar kavramlarnn edinilmi olmasnn gerektii dnce ve kav
ramlara da Ezoterik ad verilmektedir. Gerekte Hermetik ve Ezoterik
szckleri bugn iie ve geili olarak, birbirini kapsayacak balam
da kullanlmaktadr. Bunlardan Hermetik szc o kadar yaygnla
mtr ki teknikte, d atmosfere bal olmayan enerji, gaz ya da sv
dnmlerini anlatmak iin bile kullanlmaktadr. rnein bulundu
u meknn havasn kullanmadan mekn soutmaya ya da stmaya
yarayan soutucu ve stclara "Hermetik" ad verilmektedir. Aynca
bu tr gizem inan ve dnce akmlannm tarih olarak en eskilerin
den biri, Hermes ad verilen tanrsal inanca balanm olandr. Bu ba
kmdan Hermetizm - Ezoterizm szlerinden birincisini semek daha genellemeci ve gerek ykye daha yakn bir seim olacaktr. Gene
konuya, bu tarza adn veren Hermes'le balamak daha uygundur.

HERME - TOT - DRS

Mitolojide iki farkl Hermes grmekteyiz. Genel olarak bilinen
Hermes bir Yunan tanrsdr. Zeus'un Maya'dan olan olu olup Arkadia dalarndan Kyllene zerindeki bir maarada domutur. Bir sa
bah vakti doan Hermes daha len olmadan kundandan km,
bir kaplumbaann kabuundan yapt Kitara'y eline alp ark sy

lemeye balamtr. Apollo'riun ayrda otlamakta olan danalarndan

50 tanesini alm ve sonra gene beiine gidip uslu uslu yatmtr.
Apollo gelip kendisini sulaynca o denli masum bir pozla inkr et
mitir ki Zeus araya girerek ocuk Hermese danalan geri vermesini
buyurmutur. Bunun zerine Hermes sazn alp ark sylemeye
balad. Sazn ezgilerine hayran olan Apollo o zaman yitirdii danalan balayarak karlnda bu saz ald. O gnden sonra ikisi arasn
da sarslmaz bir dostluk balad. Hermes bir yandan ayrlarn ve ot
laklarn, te yandan ozanlarn ve ark syleyenlerin tanrsyd.
Tanrlarn habercisiydi. Ayn zamanda gezginleri ve tacirleri de koru
yan tannyd. Dler de onun getirdii haberlerdi. Bunun yannda
ans olgusu hemen tmyle onun eseriydi. Btn bu becerilerini Her
mes, Apollo'dan ald ve byl olan boumlu Kerykeion dene
i yardmyla baarmtr. Kanatl papular da yollar uarak amas
n salar. llerin ruhlarn Hadesin lkesine gtren de odur.
Kumarbaz ve hrszlann tanns da Hermestir. >
Yunan uygarl Byk lskenderle Msr'a ulatnda Makedonya
askerleri orada karlatklar Msr tanrs Tot'u Hermes'e benzettiler
ve Tot'a Hermes Trismegistos ( kez ok byk Hermes) adn verdi
ler. Bu tannya yaznn bulucusu ve yazya dayal btn sanatlarn da
koruyucusu zellii de verilmiti. Btn bu zellikleriyle usuluun
egemen olduu Helenizm dneminde Tot ya da yeni adyla Hermes
Trismegistos, sezen ve doalamayla bilen usun simgesi oldu. Tot da
(buradaki T'ler grek yazsnda Theta ile yazldna gre latin yazs
na Thoth olarak evrilmektedir) gerekte asl ad Msr dilinde "Covti
ya da Cd" olan bir tanrnn Greke syleniidir. Olaslkla C sesi Helcnler tarafndan kullanlamad iin Theta'ya benzetilmi ve giderekdeTot eklinde okunan Thoth olmutur.
Binlerce tanndan, saysz ruhlardan ve kutsal daha nice bin figr
den oluan Msr inan sisteminde her blgenin, her kyn hatta her
ailenin kendi tanr figrleri ve totemleri bulunmaktayd. Bu totemler
giderek insans zellikler tamaya balamtr. Bir dnem boyunca
Msr tanrlarnn insan bedenli fakat hayvan kafal, ya da insan kafa
l, hayvan bedenli gsterildikleri grlr. Daha sonra bu tanrlar da
ha byk blgelerde sayg grmeye balam, her tannya ok eitli
ilevler yklenmi, daha sonra da baka baka tanrlarn biraraya gel
dii grlmtr. Msrllar hi yksnmeden baka halklarn tanrlann da alm ve bunlar bazan dorudan doruya, ou' zaman da
kendi tannlaryla birletirerek ve onlara yeni grevler vererek kullan
mlardr. te Tot da yukar Msrda, bugnk ad el Amuneyn olan
blgedeki Chmunu kentinin zgn tannlanndan biri olarak ortaya
kmtr, ilk ortaya ktnda.Balkl kuu olarak grlm, daha
sonra Babun maymunlarnn zelliklerini de yklenmitir. Balangta
10

Ay Tanns'dr. Giderek anlama, kavrama ve renmenin tanrs ola

rak nem kazanmaya balamtr. Bu zellikleriyle insanlara yaz ye
teneini balayan odur. Byk bir dnce ve sezgi gc vardr.
Tanrlarn ktibi odur. Gene bu zelliiyle tanrlarn kurallarn yaz
ya dkm ve bylece yasal dzenlemeleri salamtr. Giderek top
lumsal dzen de ondan sorulur olmutur. Hertrl kural, dinsel t
renlerin kural ve yntemlerini dzenleyen o olmutur. Tot lmden
sonra ruhlarn yreklerinin tartlmasn salar ve sonucu, karar vere
cek olan Osiris'e ve br yarg tanrlara bildirir. Tanrlarn elikili
ve tutarsz karar ve yarglarn da yoruma aar ve anlalmalarn
salar. Kararszla dtklerinde tanrlar Tot'tan akl sorarlar. Osiris
sylencesinde Tot, Osirisin kars lsi'e, tanrnn olu, yaayan tanrkral Horus'u douraca srada yardm etmitir. Horus doumundan
sonra Seth tarafndan yaralandnda da onun tedavisini yapmtr.
Tot, akln tanrs olarak dillerin ve gramer kurallarnn da yaratcs
dr.
Msr uygarl bir kerede ve bir btn olarak ortaya km bir
uygarlk deildir. Msr ad verilen uygarln tarihi yaklak olarak
5000 yla yakn bir sreci kapsar. Yaam ortalamasnn henz 50 yl
bile bulmad o ada bu sre binlerce kuak demektir. Bunun do
al sonucu olarak da Msr inanlar 5000 yllk bir geliimi kapsa
maktadr. Bu uygarlk ortadan kalkncaya kadar evresindeki hemen
btn daha ksa mrl uygarlklar derinden etkilemitir ve bu uy
garlklarn devam olan bugnk uygarlmz da etkilemeyi srdr
mektedir, Daha ileride bu uygarln ayrntlarn daha yakndan in
celemek zorunda kalacaz. imdilik Tot-Hermes kltnde kalalm.
Tot btn bu zellikleriyle Msr ve Msrla: ilikiye giren, ondan
etkilenen ada uygarlklarn inan sistemlerini elbette etkilemitir.
Msrda uzun bir sre yaam olan Israiloullar da bu uygarln
etkisi altnda kalm ve kendi uygarlklar ve inan sistemlerini M
sr'n etkisi altnda gelitirmilerdir.
Bugnk tarih bilgileri ve kurallarna gre lsraioular, Kuzey
Suriye, yaklak Harran blgesinden aa ilerleyerek, olaslkla Filis
tin vc Fenikelilerin basklar* sonucunda Msr'a girmi ve orada kabul
grmlerdir. Bir sre sonra ise Msr'n byk igc gerektiren
ekonomik dzeni yznden ar kol gc sunan ve sefalet iinde ya
ayan bir toplulua dnmlerdir. O srada egemen olan 18. slale
nin olduka sava ve gaddar olan krallarnn basks altnda yaar
larken birden, bu krallarn sonuncularndan olan IV. Amcnhotep, 12
yl sren egemenlii dneminde yepyeni bir dinin, Aton adl kozmik
bir tek varla inan retisi tamakta olan bir dinin kurucusu olu
vermitir. Byk olaslkla o srada Msrn zellikle aa tabakalar
tarafndan ok byk bir umut ve inanla tutulan bu din, eski Msr

11

dinlerinin btn temel zelliklerini inkr etmekte fakat trensel yan

larn, belki de daha vurgulayarak srdrmekteydi. Aton inanan
yaymakta olan firavun da adn Ehnaton olarak deitirmi bulunu
yordu. Bu kraln gen yata lmnden sonra ve Msr, Orta Do
udan gelen saldrlarla sarslmaya balad iin onun yerine geen
18. slale firavunlan hzla eski dinsel sisteme dndler ve Aton inan
cna balanm olanlar zerinde byk bir zulm dnemi balad.
Zalim firavun olarak, aslnda Ehnaton'dan sonra tahta gemi bulu
nan, Tut-ank-Amon bilinmektedir ve bu da bu tarihsel karsamaya
ok uygundur. Gerekte ise 15-16 yalarnda bir ocuk olan bu kral
dneminde Msr'n eski ruhban snf gc yeniden eline geirmi ve
byk bir zulmle restorasyon dnemini balatmlardr. Elbette bu
srada, umutlarm I. Ehnaton'a (IV. Amenhotep'e) balam olan yahudi halk da bu zulmden epeyce nasibini almtr.
Kukusuz ki yahudiler iinden firavuna sadakatla hizmet edenler,
onun devletinde yksek yerlere gelenler de kyordu. te Musa bun
lardan biriydi. Hititlere ve Asurlara kar 19. slale dneminde yap
lan savalarda nemli hizmetler grm iyi bir askerdi ve devlet
adamlna kadar ykselmiti. Ancak yahudi olduunu ya unutma
mt ya da, gmenlerde sk grlen bir ekilde, kimlik bunalm
iindeydi. Her ne ekilde olursa olsun, bu adam bir yahudiye zalimce
davranan bir Msr grevlisini ldrm ve cezadan kurtulmak iin
kam, Sina taraflarnda dolamaya balamtr. te bu srada bir a
llkta yanan atei grm ve bylece Yahve ile karlamtr.
Msr uygarl ve lsrailoullannn Msr balants zerinde dur
mamzn nedeni, bu ilintinin Gizem kavram zerinde, ileride daha
ayrntl olarak duracamz gibi, nemli bir etkisi olacamdandr. Ne
olursa olsun bu anlatlan ve benzeri yollarla, Msr'n eski inanlar
nn daha sonraki dinleri ok etkiledii kesindir. Eski akitte ad geen
efsanevi krallarn bir ksmn m,, peygamberler ve meleklerin referans
lar eski Msr inanlarnda rahatlkla bulunabilmektedir. te Tot'un
da daha sonraki Yahudi, Hristiyan ve slm inanlannda dris adyla
geen peygamberle byk bir benzerlii vardr. Tot gibi o da insanla
ra Yaz'y getirmi ve aynca onlann giyinebilmesi iin ebise de dik
mitir. Bu yzden terzilerin de piri saylr.
Gizem topluluk ve kurulularna Tot'un adnn karmas ise ok
daha sonra olmutur. Gizemli konular ve aklamalar ieren bir met
nin Totun greke ad olan Hermes Trismegistosun adn tamas ola
slkla Totun yaznn ve yazya ilikin sanatlann tanrs olmasndan
ve tanrsal kurallan da yazya geiren figr oluundandr. Bylece o
srada yrrlkte olan dinsel kimi kurallarn aklanma ilikin bu
metnin gerek yazan, bu yazlan Hermes Trismegistos adna yazm
tr. Tanra sis'e ve olu Tanr Osiris'e ilikin gizemler daha sonralar

12

Yunan ve Latin yazarlarnca da ilenmi olduundan o sralarda he

nz elde bulunan bu metinler "Hermes Yazlan" olarak tannmtr.
Bunlann gizleri zerinde yzlerce yldan beri birok' ey sylenmi
ve bu metinler ilka insanlarnn bilinmeyen gizlerinden saylmtr.
Gerekteyse bu yazlar bir gizem metni deil, yalnzca gizemlerin in
celenme ve aratrlmasna ynelik metinlerdir. Aslnda tarihte gizem
ieren daha birok metin vardr ve bu metinlerin hepsi, birbirini ol
duka andran bir dizi gizli inancn varln ortaya karmaktadr.
lkada ve hatta orta ada birok inan, evrelerine gizemli bir per
de ekmeyi, inancn temellerini, trenlerini yalnzca bu inanca bal
olanlara aarak inanmayanlara kapal tutmay yelemilerdir. Bylece
birok gizem din ve mezhebi domutur. Orta a sonlarnda ve da
ha yakn alarda ise bu tr gizem sistemleri dnce akmlar, yeni
ve devrimci dnceler ya da eskiden kalm olan dnce ve inan
lar evresinde olmutur. Bu mezhep ve dinlerin gizem ynleriyle eski
alarn meslek ve sanat gruplarnn*kurumlan arasnda olaanst
bir benzerlik, hatta aynlk vardr. Bunun nedeni de, bunlar teker te
ker daha yakndan ele aldmzda greceimiz gibi, sanatlarn ve
inanlarn birbirine benzeyen d tehditler karsnda kapanmaya y
nelmi olmalardr. Yunan-Roma uygarl bu gizemli inanlarn ne
redeyse geni bir kltr dzeyine ulat toplumun genel ve resmi
inan sisteminden baka neredeyse herkesin zgn, kk bir grup
ta yaad kapal bir inancnn bulunduu bir sretir. Hermetizmin
temellerinin bugn etkili olduu biimde atld bu dneme girme
den nce an ekonomik ve toplumsal yapsna yakndan bakmakta
fayda vardr.

UYGARLIIN BENDE
Eski dnyann uygarlklar arasnda Msr ve in, gerek br uy
garlklardan, gerekse bugnk kavramlarmzla uygarlk modellerin
den ayrlr. Bu iki lke tarihte kendi sistemleri iinde ve d glerin
etkileriyle yklp sarslmakszn kendi yolunda giderek 4000 yl
aan, yaklak 5000 yllk bir uygarl srdrmlerdir. Msr ancak
slam devleti tarafndan fethiyle eski uygarln sona erdirmitir; in
ise ayn "ekumenik uygarln halen de srdrmektedir. Buna kar
lk bir ucu Hindistanda, bir ucu Britanyada olan orta uygarlklar ksa
ve kolay etkilenen uygarlk farklaryla birbirlerini srekli etkileyip
yokederek bir btn oluturmaktadrlar. Bununla birlikte bu geni
nc uygarlk ya da ortay uygarlk diyebileceimiz yuman iin
de Ortadounun ayr bir yeri vardr. Anadolu yarmadasnn bat ve
kuzey kylarndan douda Hindiku dalarna kadar, gneyde Basra

13

Krfezi ve Kzldeniz'le Arap Yarmadasnn gney kylarna kadar

uzanan bu blge btnyle bir zgn yap sergilemekte ve Akdeniz
havzas ve Avrupay dourup yetitirmi olan beik olarak karmz
da bulunmaktadr. Bu blgenin kltr ve dinleri bugn evrensel
olarak kabul edilen btn insanlk uygarlnn atalardr.
Bu blgeye genel olarak baktmzda hereyden nce sulamal ta
rmn insanlk tarihinde ilk olarak bu blgede baladnn belirtileri
ile karlayoruz, ilk kk sulama blgeleri I. 7. binde Filistin top
raklarnda, daha byk sulama alanlar da yukar Frat evresinde
Kargam ve Harran blgesinde l. 6. bin balannda grlmektedir.
Hemen ardndan da ran'da 6. bin sonlan, 5. bin balarnda Zagros
da eteklerinde sulamal tanm balamaktadr. Daha 3. binden yukar
Diclede Ninova kentsel yerleimi ortaya kmakta, 2. bin balarnda
da at-tl Arap blgesinde Smer kentsel yerleimi balamaktadr.
Blge, Sami ve Arami arlkl halklar tarafndan zaman zaman igal
edilmekte, zaman zaman daha doudan, Orta Asya blgelerinden
Hint, Avrupa ve Turan kkenli halklar da dalgalar halinde blgeye
girmektedir. Smerlerin Asya kkeninden baka, Hurri'lerin, Kas-r
silerin ve 1700 civarnda Msr istila eden Hiksoslarn Asya kkenle
ri de bilinmektedir.
Blgede ortaya kmakta olan Sami, Hint-Avrupa ve Turan kar
m etnik yapya karn ve byk saylabilecek dil farklar olmakla bir
likte egemen dzenin aa yukar ayn teknolojiyi kullanmakta oldu
u ve bunun bir kltr birlii dourduu grlmektedir. Btn
halklar topra sulamakta, ekili tanm yapmakta, topra piirip kuru
tarak elde edilen kerpile evleri ve kent duvarlarn ina etmekte ve
madeni de ustaca ileycbilmektedir. ite bu teknolojik devrimin kl
tr zerinde nemli bir etkisinin balad grlmektedir. Bunun en
nemli aamas Yaz'nm balaydr.
Blgede ortaya kan en 9ki yaz rnekleri, hiyeroglif, ivi yazs
ve alfabetik yazdan ok nce kerpi kalplan zerine konulmu olan,
yaznn birok zeliklerini gsteren ve hatta daha sonraki ivi yazs
ve hiyerogliflerde de izleri srdrlebilen deogramlardr. Bu dne
min bulular ve retimsel devrimleri ancak XVI.-XVIII. yzyllarn
bulular ve aydnlanma dnemiyle kyaslanabilcek zengiliktedir. Bu
nun yaayan insanlarca ok heyecan verici olduu kadar ok da fke
ve dmanlk duygulan uyandrm olmas kanlmazdr. O dnem
de topra sulama, dzenli tarm, daha nceki yerleim birimlerine
artk hi benzemeyen, ok daha byk ve zorunlu olarak plnl olan
kentsel yerleimler, tunun bulunarak kullanlmaya balay, topra
n piirilerek ev yapmada kullanlabilii gibi yenilikler, byk top
lumsal deiimler olmakszn zmlenebilecek nitelikte deildir. Da
ha nce ky ya da kabile halknn hemen hepsinin ya da ounun
14

rahatlkla yapabilecei testicilik ya da kapkacak yapm, aalarn ya

da kemiklerin ilenmesi, avclk, obanlk ya da aalardan rnlerin
toplanmas gibi iler, toplumsal rgtlenmelerin gerei olarak zaman
zaman belli kimselerce yaplsa ve o kimseler toplumun genel ilevine
katlmad iin ona genel rnden bir pay ayrlmas zorunlu olsa bi
le o srada bu kiilerle toplumlar arasndaki toplumsal szleme, g
nmzde bile ky oban, ky korucusu ve kyn deirmencisiyle
kyl arasndaki iliki, gibidir. O kii toplumun genel kar iin o ii
yapmaya grevlendirilmitir ve o yzden kendi topran ekmek,
kendi rnn toplamak olanan bulamamtr. Dolaysyla gene
lin, rnlerinden bir pay ona cret niteliinde demeleri herkesin
onay ve ortak anlamayla yaplan bir eydir. Ama i madene gelince
durum deiir. Bir kez maden yle heryerde bulunan bir nesne deil
dir. kincisi taa topraa benzeyen cevherin syla ya da o zaman bili
nen, imdi unutulmu olan baka birtakm tekniklerle madenin aynlmas, bir krkle salanan yksek syla ilenebilir yan sv
durumuna getirilii, kalplara dklmesi ve dvlmesi, sonra yeni
den sertletirilmesi ve eskisinden ok daha sert ve dayankl bir nite
lik kazanmas yle kolaylkla herkesin yapabilecei bir ey deildir.
Bunun iin belirli kiilerin toplumun genelinden ayrlmas ve baka
hi bir i yapmakszn yalnzca bu ile uramas gereklidir. Bu mad
delerden yaplan ara gerelerin, orak, kazma ve baltalarn, daha n
ce akmak tandan yaplanlara oranla ok daha dayankl ve verimli
olmalar toplumda tam anlamyla bir "efektif, talep" yaratmaktadr. Bu
ara gerelerin cevherinin kt, retiminin uzun ve zahmetli oluu ise
bu talebin karlnn ykselmesine, yani fiyatn artmasna yolaacaktr. O zaman bu ara gereci elde etmek isteyen ev halknn rnle
ri nden daha byk bir pay saklamalar, kendi paylarn azaltmak da
istemeyeceklerine gre bir artk deeri elde etmeleri ve bunu biriktir
meleri gerekecektir. Ayrca byle gl ara gerece sahip olanlann
bunlar hemen silah olarak kullanmay denemeleri ve bunjprla yakn
daki ya da'uzaktaki, fazlaca artk deer biriktirmi olan zengin kyle
re ve kentlere saldrmalar ok doaldr. Tarma ve sulamal tanma
dayal olan toplumlarsa kendilerini o kadar kolaylkla "Seferi" duru
ma geiremezler. Gelen saldrganlarla dz ovada ayn silahlarla ar
pmak ise kazanma kadar yitirme riskini de tar. O zaman bu silah
lara dayanabilecek duvarlarn ardna saklanmak daha akllcadr.
Bylece, nce savunmas daha zor olan pazar yerlerinden balayarak
btn yerleim birimlerinin duvarlarla evrilmesi, bu i zor olduun
dan da kylerden daha byk topluluklarn biraraya gelmesi zorun
lu olmutu. Bir kentin evresini 2-3 Km. uzunluk, 3-4 metre kalnlk
ve 5-6 m. ykseklikte bir duvarla evirmekse, tan olmad o blge
de 10x10x20 cm. boyutundaki tula ve kerpilerden onlarca milyonu
15

nun yapmn ve teker teker stste konularak birbirine yaptrlma

sn gerektirir. Bylelikle bunu yapabilecek ikinci bir insan grubu da
toplumdan aynlm olacaktr. Bu kinciler geri ok byk bir ustal
gerektirmeyen bir ii yapmaktadr ama gene de sva yapm denilen
esrarengiz i kerpi kesiminden daha zgn bir itir.
Bu ileri yapma bilgi ve becerisinin edinilmesi, yani kiinin o sa
nat edinerek toplumdan ayrlmas ise byk bir olaslkla nceleri ai
le balanna bal olarak srdrlmtr. Bu tr "ocakl" aileler belirli
sanatlar edinmi ve ellerinde tutarak bugn de Mezopotamya, ran
ve Bat Hindistan blgelerinde vardr. Bu arada kendinden bu tr sa
natkrlar yetitiremeyen toplumlarn da bamszlam ve gezginci
sanatkrlardan faydalanm olduklar anlalyor. Aile d kimselere
bu bilgilerin verilebilmesi ise balangta o kimselerin o aile iine
alnmas eklinde olmutur. Bir aileye alnmak demek o ailenin tote
mini kabul etmek ve o totemin de o kiiyi kabul etmesi demektir. Ay
rca ortak akrabalarn da bu akrabal onaylamas gerekir. Ayrca bu
belirli sanatn uygulannda kullanlan yol ve yntemler, varsa o i
iin kullanlan ara ve gereler de eitli ruhlarn, cinlerin, totemlerin
korumas altndadr. Dolaysyla bu yollarn da yeni gelene teker te
ker bir dizi by ve sihirle almas gereklidir. Btn bu nlemlere
ramen o ileme yle paldr kldr girilemez, ilemin uygulanaca
her zaman, ilemle rn arasnda duran bir dizi byl kapnn teker
teker almas zorunludur. rn son durumunu alncaya kadar eitli
zorluk ve ustalk aamalarndan gemektedir. Her aama belli bir s
reten getikten sonra edinilebilen bir bilgi derecesidir. O halde sanata alman, tpk bir aileye ya da klana alnr gibi bir dizi snamalardan
geirilerek ortak ata ve toteme kabul ettirilecek, ondan sonra da sana
tn her aamasnda o aamaya gemeye layk olduunu yeniden ve
durmadan ispat etmek zorunda tutulacaktr. Btn aamalarda ile
me belirli bir trenle balanacak ve ilem boyunca da ilemi koru
makta olan ruh ve cinleri kzdracak hareketlerden kanlacak, by
l iaret ve simgeler her istendiinde sunulacaktr. Bylelikle sanatlar
o an btn dinsel inan kurumlann yklenmi olmaktadr. nk
ayn alarda dinsel inanlar da ayn nitelikleri tamaktayd.

ORTADOGUNUN DNSEL KURUM VE OLUUMLARI

Tarihte "Bereketli Hilal" ad verilen, bat ucunda Msrn Nil delta
s, daha kuzeyde Filistin ve Lbnan'n bereketli ky ovalan, daha ku
zeyde Dou Toroslarm gney yamalarnda doal olarak sulak olan
ovalar, daha douda Frat ve Diclenin sulad blgeler ve en dou
ucunda ise at-tl Arap ve Sinear lkesi olan blge, kuatt btn

16

Mezopotamya ve Arap Yarmadasnn ller dnda kalan blgeleriy

le zgn bir kltrel geliim tarz oluturmaktadr. Burada dzen
yaklak olarak yledir: Her etnik topluluun ya da egemenlik bl
gesinin bir evrensel tanrs bulunur. Bu blge iinde bulunan her alt
topluluun, her kent-devletinin kendisinin de bir dizi tanrlar bulun
maktadr. Ayrca o kent devletinde birlemi olan kabile halklarnn
getirmi olduklar kendi kabile tanrlar, oradaki her ailenin de kendi
ocak tanrs bulunur. Bu tanrlar nceleri totem kkenlerini belli ede
cek zellikler tarlar. Daha sonra ya bu zelliklerinden, ya onu be
nimsemi olan aile ve topluluklarn gereksinimlerinden, ya da o tanr
evresinde yaylan sylencelerden tr birtakm ek zellikler de ona
yklenmeye balar. Zaman zaman kendi topluluu iin faydal say
lan bir tanr, o topluluun baka topluluklarla birlemesiyle br topluluklarca da benimsenir. Ancak bu btn kltr iinde tanrlarn
sunduklar sistemler birbirinden hi de farkl deildir. rnein Kitab Mukaddes'de Rut'un kitabnda Rut, yaayp byd Moabit bl
gesinden karak kaynanas Naomi'nin toplumuna girecektir. Bunun
iin yle yemin eder; "Sen nereye gidersen ben de oraya gidecek, sen ne
rede oturursan ben de orada oturacam. Senin halkn benim halkm, senin
tanrn benim tanrm olacaktr. Sen nerede lrsen ben de orada lecek ve
orada gmleceim." imdi burada bugnk anlamyla bir iltica, ya da
ihtida szkonusu deildir. Rut sadece Kenan ilinin, tanr emu'un
egemenliindeki Moabit sektrnden aynlp, tanr Yahvc'nin ege
menliindeki Yahudi sektrne gemektedir. rnein yeralt tanrlar
Nergal ve Erekigal'in egemen olduu Kuzey Irak'taki Kutah kentin
den, Gney Irak'taki Ay tanrlar Nannar ve Ningalin egemenliin
deki Ur kentine rahatlkla geilebilirdi. Yaplmas gereken zgn bir
ibadet yntemi ve renilmesi gereken zgn trenler yoktu. Niha
yet biri hayvan trnden br bitki trnden sunularla honut edi
lebilirdi. zgn trenler ise o tanrnn hizmetkrlar arasndan gel
mekteydi. Bir ou ya gezginci rahiplerdi, ya da geii olarak davet
edilebilirdi. Nihayet onlar da tanry honut etmenin zgn yollarn
bilen ustalar ve bilirkiilerdi. Bu ustalk bilgilerini ise tpk demirciler
ya da duvarclar gibi usta rak yntemiyle reniyor, o rahipler kla
n arasna gene derece derece geilen dizi dizi snavlarla alnyorlar-,
d. Buradaki gizemli formllert elbette ki daha soyut ve dolaysyla
daha gizli ve gizemli, edinilmesi de elbette daha zor ve daha dar yol
lardan geerek oluyordu.
Tek tanr inanc durup dururken gelmi olan bir kavram olmak
tan ok uzaktr. Gerekte daha nceleri de blgelerin genel ba tanr
larnn birbirinden farkl tanrlar olmayp ayn tanrnn eitli grn
tleri ld, daha dorusu eitli isimlerin ayn szcn eitli
dillerdeki evirileri olduu inanc yaylmaktayd. rnein Ra evrenin

17

yaratcs olduuna gre Babil inancnda, ayn ii yapan byk tanr

Marduk'la ayn kiilikten ibaretti. Heredotos Msr' anlatrken
"Amon, Zeus'un Msrdaki addr" demekteydi. Byk skender Yu
nanllar iin Zeus'un oluydu ama Babillilcr iin Marduk'un, Msrl
lar iinse Amon'un -olu oluyordu. Keyhsrev tebaas iin tanrya yal
varrken, lranllar iin Ahuramazda'y, Babilliler iin Marduk'u,
Yahudi tebaas iin ise Yahve'yi kastediyor ve anyordu.
Kentlerin ve devletlerin egemenleri balangta btn bu ayrlan
ve toplum iinde ncelikli saylmaya balayan sanatlar kendi ellerin
de toplamay yelemekteydiler. rnein Ugarit'tekral btn rahiplik
lere ve askeri pozisyonlara kendi akrabalarn ve yakn arkadalarn
yerletiriyor, akrabas olmayanlarla da akrabalk ilikileri kuruyor,
hepsine gerekenden fazla araziler datarak ekonomik g de elde et
melerine alyordu.
Bu ada zellikle nem kazanan iki bilgi de bu tanrsal zellikle
ri neredeyse btnyle temsil eden bir nitelik kazanmaktayd. Geri
bu bilgiler soyut nitelikteydi ama dier birok olaanst nemli bil
ginin elde ediliinde nem tamaktaydrar. Bu iki bilgi Matematik ve
yaz olmutur. Bunlardan Matematik tarma sk skya bal ve ayr
ca sulu tarm nedeniyle sularn takn yapaca mevsimlerle de yakn
dan ilgili olan Ortadou halk iin meteoroloji ve bunun da zerinde
gibi grnen Astronomi iin byk bir anlam kazanmaktayd. Bunun
da yannda tarm rnlerinin paylam, oluan artk deerin eitli ge
reksinimler iin biriktirilip planlanmas, kent duvarlarnn doru d
rst yaplabilmesi gibi daha birok ilev iin matematik zorunlu hale
gelmiti. Saylar yazndan daha nce ortaya kmtr. Tula ve tablet
lerin zerindeki mhr imgelerle birlikte, hemen hemen ayn zaman
da ilk say figrlerini ve ilem modellerini gryoruz. Bu, yaklak
olarak 1.0 4. bin sulannda oluan gelime, ayn byl formllerle
bir bilgi paradigmas olarak sahiplerinin mlkiyeti iine mhrlen
mitir. Bu kutsallan, gk cisimlerinin ve doa olaylannn, saylarn
ve matematiin, yaznn ve yazsal zellikler tayan izili simgelerin
tad byl deer, insanlarn bunlar karsnda ald by ve gi
zem duygusu bugn de devam etmektedir.
. Mezopotamyada btn grlebilen ve izlenebilen gk cisimleri
ayn zamanda tanrsal kiilikler ve saylarn cisimlemi imgeleriydi.
rnein Vens yldz (Sabah yldz) Babil iin tanra Itar idi. Ayn
yldz tanrsal zellik kazanm olan 15 saysndan ibaretti. Ay yerk
renin bir uydusu deil, tanr Sin'di ve ayn zamanda tannsal say
30*un kiilemi grnyd.
Mezopotamya ve Msrda, ayn zamanda Anadolu, Iran ve Hin
distan'da en nemli say Bir'dir. Bir says yalnzca herhangibir say
deil sfrn tersidir. Yani hilikten varla geildiinde olunandr.
18

Ayrca btn br tam saylar da Bir'in yinelenmesiyle oluur. Dola

ysyla bir yaratcdr. Bu yzden yaratc olann simgesi ve olumu
imgesidir. Msrllar Ra'ya "Bir Bir" adn verirler. Babilde Bir, evre
nin yaratcs olan Anu ile zdetir. ok daha sonra Peygamber Zekeriye yle demektedir: "O gn gelince tanr Bir olacak ve ad Bir olacak
tr." Btn bunlar daha sonra Ortadou mistisizminde ok emli bir
kavram oluturacak olan, ezoterik bat kurumlarn da derinden etki
leyen, bir ok akademik matematikiyi bile bir Kabbala dnr ka
dar etkisi altnda tutabilen Say mistisizminin temellerini oluturmu
tur. Ayn ey yaz iin de szkonusudur. slam ve Yahudi mistikleri
uzun yzyllar boyunca harflerin, yazlarn kutsal ve ezoterik anlam
lar zerinde dnm, yazp izmitir. Bugn bile gerek dounun
gerekse batnn pekok hermctik, ezoterik dzeninde, dahas insanla
rn gndelik yaamnda bu yaz ve harf mistisizminin ok ilgin ve
ok canl izleri bulunmaktadr. Bunlar, bu kitabn hacminin izin ver
dii lde o akmlar ele aldka zetlemeye alacaz.

ORTAAA GELRKEN
Ortadou denilen blge bir yandan olaanst bereketli olan top
raklar zerinde eski alann en byk uygarlklarn dourmu ol
duu gibi daha o alardan balayarak btn komu blgelerin hem
itahn, hem dmanln ekmi, hepsi blgeyi ellerine geirmek
iin ok lmcl saldrlar ve savalara girimilerdir. Blgenin mis
tik rnleri de, bu mistisizmin kkenlerinde yatan etnik kargaann
da etkisiyle, yeryzndeki eitli ekimeleri ve dmanlklar da
besleyen bir nitelik kazanmtr. Unutulmamaldr ki blge, yeryz
nn hemen btn inan ve dncelerinin de beiidir. Bu beik so
nu olarak o inan ve dncelerin sonraki mensuplar iin de nem
li bir blge olarak alglanmasna yolamtr. Karmak etnik yap o
etnik gruplarn daha uzak blgelerdeki yakn akrabalar olan grupla
rn da blge zerinde ncelikli mlkiyet isteklerini besler bir etmen
olmutur. Bu bugn byle olduu gibi taa Isadan nceki yzyllarda
da byle olagelmiti.
Bu dalgalanma ve alkalanmalann sonucu olarak ve zellikle de
blgeye byk egemenlerin saldn ve istilalarnn sonucunda, l. IV .
yzyldan balayarak byk dalgalar halinde, blgeye gre ok daTa
barbar konumdaki dier uygarlklar girmeye balad. nce Persler
geldiler. Onlar btn Anadolu uygarlklarn da kendilerine katarak
ve egemenlikleri altna alarak, uygarlklar karmaasnn ilk tohumla
rn attlar. Aa yukar ayn dnemlerde kkenlerinde yaban ve gzpek bir halk olan Akhalar, atlmc zellikleriyle barbar dnyasyla

19

Anadolu uygarlklar arasndaki kprleri kurmulard. Pers Satraplannn blge halklar zerindeki haksz egemenlii bu kprleri daha
da salamlatrd. Ve Hellenizm denilen a, Ege evresinde dodu.
Bu, kltrler orbasnn mayasn oluturmutur diyebiliriz. Satraplann egemenliklerine son veren Makedonya istilas, toplumsal modelini
Periklesin politikasndan almtr. Iskenderle bu maya ok sert ve zo
runlu nlemlerle tutturulmutur: lskenderin lmnden sonra koca
imparatorluu aralannda paylaan generalleri, zaten birbirlerinden
derinden etkilenmekte olan ve kendi aralannda bir "Ekumene" (tek
bir yaam grnn egemen olduu birlik; daha ok kiliseler iin
kullanlr) oluturmakta olan Ortadou halklarn Hellenik ve Persik
yaam grleri ve "Yeni Dnya Dzeni"nin hamurunda biraraya geti
riverdiler. Ardndan gelen Roma bunu pekitirdi.
Bu karmaann iinde artk tek bir standart kltr ve yaam bii
mi spanyadan rana kadar egemen olmutu. Ama bu kltrn anti
tezini, resmi kltr, resmi politikann bir temsilcisi sayp, ezildikleri
resmi politikaya kar olan savamlarn kltr alannda da srdren
honutsuz halk ynlarnn "Kar" yaam grleri ve kltrlerini
ise, artk yeraltna inmi olan "Eski ve Kkl Ortadou Kltr" temsil
ediyordu. Bylece Ortaa dodu.
Ortaadan nce de zellikle resmi ideolojiye u ya da bu adan
kart olan toplum kesimleri zaten hep ya daha eskiden kalm ya da
daha d lkelerden gelmi gr ve dnceleri inanlar haline geti
rerek bunlarn evresinde rgtleniyor, ondan g almaya alyor
lard. Bu inan topluluklarnn hepsinin temel zellii, baskc d reji
mi ve kaba ounluun "kem gzlerinden" kanabilmek iin gizli ve
kapal, kapal ortamn dourduu gizemin younluundan tr de
gizemli olulardr, ilkalardan balayarak bu tr akm ve topluluk
lar teker teker incelemeye balamadan nce hepsinde varolan bu gi
zem elerini ncelemeye alalm.

HERMETK OLUUMLARDA ORTAK OLAN ZELLKLER

Az nce grdmz gibi hermetik oluumlarn iki ayr kkeni
bulunmaktadr ve bu iki kkenin ikisi de ayn alardandr. Bu k
kenlerden birincisi eski a dinlerinin yaps ve toplumsal konumu
gerei nce toplumun egemenlerine daha sonra da o egemenlere sk
skya bal ve baml olan zgn bir ruhban snfna zel olan ve
alelade kiilere kapal tutulan dinsel yol. ve yntemlerdir. Kent uygar
lklarnn kurulu dnemlerinde dinsel inanlar zorunlu olarak byle
bir konuma girmitir. Din adamlar da, dinler bir kent ve blgenin
zgn dini ve ok zel kent tanrsnn retisi olmaktan kp evren

20

sel bir niteli!; kazanmaya balaynca, adlan farkl da olsa ayn kavra
m temsil etmekte olan eitli tannlar yolagetirme, yumuatma ve
kullanma yollarn ve tekniini bilen sanatlar, ustalar konumuna
girmilerdir. Bu rahipler bir bakma bugnn byc ve falclarna
benzerler. Nasl bir byc, milyonlarca trl ve eitli olan cinleri
ve ruhlari ahsen daha nce grp tanm olmasa da, sipari .ve ta
lep zerine onlarla iletiime girebilir, onlarn huylarn, zayf tarafla
rn bilir ve onlar kandrarak, kovarak kartabilirse, rahipler de ge
nel olarak tanrlarn yumuatlmas, kandrlmas iini bilirler. Daha
ihtisaslam rahipler de, o tanr geni blgelerde egemen bir tanr ol
duu ve br halklarda da onunla ayn ii gren tanryla edeerli
ve eit olduu iin o tanrnn yeryzndeki araclar olmak duru
mundadrlar. Bu bilgi ve ustalklaryla hem o tanrya yakar yntem
lerini ynetecek, hem de tanrdan gelecek yant sradan insanlara uy
gulayacaklardr. rnein bir salk tanrs iter Msrl, ister Yunanl
olsun yakarlardan tatmin olunca salk vermek zorundadr. Bu yz
den onun rahipleri de hem vatandan talebini tanrya iletmesini sa
lamak, hem de tanrdan gelecek olan devay vatandaa iletmek duru
mundadr. Bu yzden bu i belirli bir eitimi gerektirir ve her allahm
kulu da bu eitimi alamaz. Onun bu ie uygun olmas ve eitimin
yalnz, becerilerini edinmekle kalmayp ayn, zamanda o meslek men
suplarnn genel imajn da srdrecek ve ykseltecek zellikte ol ma
, yani ruhban snfnn geneline uygun ve yakr olmas da gerekli
dir. .
eitli sanatlar iin de durum aynen byledir. O sanat uygula
mak artk toplumdaki herkesin yapabilecei bir ey olmaktan kp
ayr bir ura ve eitim gerektiren bir i olmaya balaynca o insan
lar toplumun ortak uralarndan bak tutulmaya balar ve bi ay
rln karlnda toplumun ortak rnlerinden pay alrlar. Onlarn
rnlerinin giderek gittike pahallamas sonucunda bu "ayr" kiile
rin toplumun geri kalan tarafndan her zaman dosta karlanmaya
caklar, rnlerinin zaman zaman gaspedilecei, kiilerin de kar
koyma ve ak dmanlkla karlaaca muhakkaktr. Bu yzden
gerek o sanatn rnleri gerekse sanatn yntemleri eit eit ruhla
rn, cinlerin ve tanrlann korumas altna anr ve o iin btn de
tanrsal bir nitelik kazanmaya balar. Toprak anann barn delen
kazma, saban ve trmklar, dman ldrecek olan silahlar, demiri
ileyecek eki, rs ve krk, tapnaklar biimlendirilmi toprakla
yapacak olan mala, duvarc tokma, ta kalemi gibi aralann kulla
nm toprak anann iznine baldr ve uygunsuz kimseleri arpar.
Hep dzeni gsteren ekl ve tesviye, alan lveren gnye, bir
noktadan ayn uzaklkta olan noktalardan oluan daireyi izen pergel
hep gizli tanrsal glerin kantdr. Saylar gizem dolu anlamlar, ma
21

tematik kutsal bir ilem, bunun somut sonucu olan geometri ise do
rudan doruya tanrnn iidir. O halde apaktr ki ancak belirli yete
nekleri ve zellikleri gsteren kimseler o meslee alnacaktr ve mes
lein bilgilerini de yle saa sola vermeyeceklerdir.
Bu eski alarda her iki bilgi alann, gerek dinleri, gerekse sanat
lar bir gruba kapal tutmaya yarayan yntemler, daha sonraki gizem
li ve kapal, hermetik oluumlarda da aynen tutulmu, gizemin zo
runlu bir paras saylmtr ve bellibal drt alanda toplanabilir:
a) Meslee alnacak olanlarn seimine ve meslee katla yara
yan snav dzenekleri,
b) Meslek iinde uygulanacak olan yntemler, sanatn uygulan
ve yrtlnde kullanlan ilemler ve aralar,
c) Btn bu bilgilerin dorudan doruya kullanm amalar dn
da czotcrik vc simgesel anlamlar da tamalar,
d) Btn bilgilerin belirli aamalarla elde edilii ve her aamaya
ulaanlarn yalnz o aamaya zg ve bakasna kapal olan iaret,
simge ve szlerle donatlmas.
Uzun yllar etkin olan bellibal hermetik kurulular tanmadan
nce bu ortak zellikleri inceleyeceiz.

J i ) SINAVLAR VE GR
Her kapal rgt kendi yeleri arasna katlacak olan kiinin yete
nek ve zelliklerini bir sre incelemek koulunu tar. Burada yalnz
ca belirli bir sanatn uygulanmas iin gerekli el ve kafa becerisi yetisi
deil ayn zamada o kiinin, o rgtn genel toplum iindeki ak ya
da gizli imajna uygun birtakm zellikleri tayp tamad ve rgt
iin temel koul olan az sklk ve gvenilirlie de sahip olmad,
gerekli dayankllk ve sebata sahip olup olmad da incelenmek iste
nir. Bunun iin en basit yntem rgt yelerinden biri ya da birka
tarafndan yeterli sre gzlenmesi ve onlar tarafndan seilmesidir.
ou rgtler adaylar kendileri seer ve nce rgtn dier yeleri
ne, adayn haberi olmadan sorup onlarn bir n onayn aldktan son
ra adaya nerirler. D dnyann bir mensubuna bu neriyi yapmak
her zaman belli riskler tar. Bu yzden neriyi yapacak olan genel
likle kendisini bu risklere amaktadr. Bu yzden neri yalnz bir kii
tarafndan yaplr ve br yelerden ipucu verilmez. Kamu tarafn
dan genel saygnlkla karlanan gruplardan yaplacak nerilerde ise
neri karar rgtn daha yukar kademelerinden ve adayn sahip ol
duu zellikler iyice tartldktan sonra daha fazla sayda ye tarafn
dan, bir kurul halinde yaplr. rnein ortaan byc mezhepleri
yeni yelerine neriyi tek kiiyle gtrrken, daha nceki alarda

22

kamunun genel onayna sahip olan dinler, o inanc zaten tamakta

olan adaylarn arasndan uygun grlen birka rahip birarada gide
rek nerilerini yaparlar. rnek olarak Ra ve Amon inanlar, Zerdt
inanc ve Mani inanc rahipleri, belirli, iaretlere bakarak rahip aday
n seer ve birka birarada adaya ve onun ailesine bu seimi tebli
ederlerdi. Daha sonraki yaygn inanlarda ruhban snfna ya da bir
sanata girmek geri herkese ak bulunuyordu ama bu da ok uzun
bir raklk dnemi geirmeye balyd. rnein katolik ruhban sn
fna katlma ancak ok uzun bir sre kiliseye bal seminer ve ruh
ban okullarnda kalmakla mmkndr. Bir demircinin ya da kundu
racnn yanna da ancak rak olarak girilir ve bu dnemde beklenen,
genellikle sanatn srlarnn renilmesine deil, becerilerin snanma
sna ve nefis terbiyesine ynelik almalardr. rak, ustasndan he
men demir dvmeyi renmeye balamaz; ona hizmet eder, getir g
tr ilerini yapar. Bu srada alkan, hamarat ve itaati olup
olmad, kabaca zeka ve uyankl gzden geirilir, gc kuvveti s
nanr. ran kclpetenle kzgn demiri ilk tutuu onun iin heyecanl
bir aama olmaldr.
Hermctik rgtlerde rakln ilk aamalarna katlmak bile mes
lein eitli n bilgilerinin zetle verildii, biraz korkutucu ve bo he
veslilerin hemen geri ekilmesini salayacak bir katl treniyle ya
plmaktadr. Bu katl trenlerinde gizli rgtlerle sanatlarn
tutumlar arasnda belirli bir fark bulunmaktadr. Zanaatkar loncala
rnda genellikle ran belirli niteliklerinin snanm ve deerlendiril
mi olduu ve bu katlmla yce bir meslee katlla dllendirilece
ini vurgulayan trenlere arlk verilmektedir. Burada tpk
kamunun onaylayp deer verdii dinlerin ruhbanlarna yaplan mo
deller seilir. Ancak bu da tarihin btn dnemlerinde byle deildi.
rnek olarak yap ustalarnn loncalar ele alnabilir. Yap ustal
ilk admlarn Mezopotamyada atm grnyor. Orada daha en
bandan, doada bulunan maddelerden doada bulunmayan bir
maddenin yaratlmas, yani topraktan ta yaplmas, tula ve kerpi
ijrali szkonusudur. Bu yaratclk kukusuz ki o alarda belirli bir
doa ilevinin kopyas, yani doay yaratan tannnn iinin taklidi
alarak alglanmtr. stelik bu insanlar gene o doada bulunmayan
bir eyi, bir da da yaratacaklar, da biimini alacak olan bir Zigti
rat, bir tapmak ina edeceklerdi- Bu Zigurat, gerekte dalarda otu
ran tanrnn kente indiinde konuiaj? oturmas iindi. Dolaysyla
da tanrnn bir konutuydu. Ziguratm stnde ya da iinde bu ie ay
rlm bir oda bulunuyordu. Bu oda tamamlanp kapatlmadan, yani
tanrnn kullanmna tahsis edilmeden nce oray son gren kii du
varc ustas oluyordu. Kendisinden sonra ancak kral zaman zaman
bu odaya girebilirdi. O halde bu duvarc ustas, kraln zelliklerinden
23

birini de bir lde paylamaktayd. Topraktan ta yaratarak, dz

ovada da yaratarak tanrya nasl ortak oluyorsa, bu adam tanrnn
ba rahibi olan krala da, tanry belki bizzat grm olmak zelliiyle
ortak olmaktayd. stelik bu adam kentin bir savunma silah olan
kent duvarlarnn yapmn da salayacak bir kimseydi. Ancak her
usta beceride bir deildi ve daha en bandan n kazanan duvarc us
talarnn br kentler tarafndan davet edilip kullanlmas kanlmaz
d. Nasl biliciler ve rahipler sipari zerine baka kentlere ve baka
kiilere de hizmet ediyorlarsa yap ustalar da br kentlere arm
yorlard. Ancak onlarn yaptklar savunma silahnn yani kent duvar
larnn zayf yerlerini bilmelerini, bu gizleri dmana vermelerini, da
has dmann istei zerine komu kentin duvarlarn zayf
yapmalarn engelleyecek bir ey de bilinrfiyordu. Bu yzden duvar
clarn ketum, gvenilir, giz vermeyen kimseler olarak tanmabilmeleri zorunluydu. te zanaata alnma trenlerinde bu giz tutuculuun,
ketumiyetin gsterilmesi ve gizlerin tanrsal glerin korumas altn
da olduunun belirtilmesi de zorunlu oldu. Bu yzden zanaatlara b
yler ve dinsel treler de kendiliinden kart. Daha en eski metin
lerde, yaplardan nce temellere kurban kan aktmak, by
trenleriyle yapy koruyucu cinlere teslim etmek ilemi grlmekte
dir. Elbette ustalarn da bu ileri bilen kimseler olarak tannmas zo
runluydu. Bu btn zanaatlar iin de byleydi. Temellere kurban ka
n aktmak, elii duru suyla ykamak, demiri ve metal iilii ara
gerelerini zgn dua yntemleriyle kutsamak ve onlan koruyan ruh
ve cinlerin izninin alnmas bu gn bile yaplan ilerdir.
Zanaata katl trenlerinde hangi yntemlerin kullanldn en
iyi olarak Msr metinlerinde buluyoruz. Orada rahiplie giri tren
lerinin benzerleri btn zanaatlar iin de kullanlmaktayd. Msrn
piramitlerin yapmnda kle ynlarn acmaszca kulland sylen
ce ve inanc ancak bir sylencedir. Gerekte buralarda ok sayg gs
terilen yap ustalan ve iileri almlardr. Ramses II. bakr maden
lerinde alacak iiler iin byk sayg ifadesi tayan ilnlar
yaymlam, yani tellallarla lkenin drt bir yannda okutmutur.
nk bu adamlar tanrsal yc byl bir i yapmaktadr ve kzdrl
maya gelmeyen iyi saatte olsunlardr. Btn bu.fTSfteri uygulamaya
zen gstermek iin firavunun ayr bir bakan bile vardr.
Btn trenlerin temelinde e grlmektedir:
a) Yolculuklar: Meslekte geirilecek aamalarn temsil edildii bir
dizi yolculuk btn trenlerde bulanmaktadr.
b) Gei ve snaylar: Her trende birtakm snamalardan sonra
bir ileri aamaya geilmektedir ve bu snamalar tehdit ve korkutma
larla ykldr.
~c) Gizlerim verilii: Her trende aama gizleri adaya trenle verilir.

24

B) UYGULAMA SIRASINDAK YNTEMLER

Elbette sanatn ya da gizli rgtn iine bir kez girildikten sonra
onu rten btn gizlilik rts hemen ve tmyle kalkmaz. En eski
dinsel inanlardan kkenini alan bu uygulamalarn her admnn gerekten kutsa^ bir yn bulunmaktadr ve inananlar kadar uygulama
y yrtenler de bu kutsalla derin bir inanla baldrlar. lemlerin
en sahtekar grnd anlarda bile inan yalnzca bir iki ynllk
ten ibarettir; inancn basit inananlar iin baka, inancn yneticileri
iin baka bir anlam bulunmaktadr. Bu tutum bugn katolik inan
cnda aynen grlebilir. Bir grngnn olumlu bilimler kanalyla
inanlr bir taraf bulunmasa bile inanmakta olan mminler gznde
bir gerektir ve iin i yzn daha yakndan bilmekte olan rahipler
de olay bir gerek grngnn biraz belirginletirilmesi olarak alg
lamaktadr. rnekse eksorsizm, yani eytan karma olay ele alnabi
lir. Uygulamay izleyenler gerek bir huu iinde bu gsteriyi izler
ken uygulamay yapan rahip de kiinin iinde gerekten eytann
bulunduuna ve kendisinin basite "Apage, Satana!" diye sesleniiyle
eytann kp gittiine inanmaktadr. Kurban olarak oyuna katlan
hasta da genellikle bir kiilik bozukluu ya da nevroz belirtisinden
ibaret olan yaknmalarnn, iindeki eytann rn olduuna, rahi
bin yntemleriyl bu eytann kovulup, huzurun salandna ger
ekten inanmaktadr. Btn olgu sosyal-psikolojik nedenlere bal
olan, rahip hasta ve seyirci arasnda oynanan bir tiyatrodur ve bu katlanlann herbiri ayn inanc farkl kelerinden tutarak paylamakta
drlar. (Bunun bir rnei iin Bkz. Ilipnotizm adl kitabmzda Gass:
ner'in uygulamalar.) Rahibin rol bir tiyatro oyununda roln tam
stlenen bir aktrn rol gibidir.
Hcrmetik niteliini ksmen bugn de srdrmekte olan hekimlik
sanatnn eski uygulamalarnda bu tutum btn aklyla grlebil
mektedir. Eski Yunanda hekimlik sanat, temel olarak salk tanrs
olan Asklaepios inancna hizmet eden ve adlarna Asklaepiad deni
len rahiplerin elindeydi. Onlar da bu inancn uygulamalarn Msr
dan, tp sanatnn tam bir inan olarak kurulmu bulunduu Tep
kentindeki Amon-Tot rahiplerinden almlard. Daha ileride yeniden
ele alnacak ojan Msr inanann henz tam bilinmeyen yntemleri
nin aksine Yunan uygulamalar pekok ayrntlaryla bilinmektedir.
Asklaepios adna yaplm olan ve Asklaepion ad verilen tap
naklar bu kltteki saaltm ilevini yklenmi bulunmaktadrlar. Sa
lk iin yalnzca bu tanrya yakarmak yeterli deildir ve salk bir
kez bozulmusa bunun yeniden onanlabilmcsi iin bu tapmaklara
ulalmas ve orda ayrntl bir ibadetin yerine getirilmesi gereklidir.
Hasta olan kiiler bunun iin uzun gezileri gze alr ve tapmaklara
25

ularlar. Tapmaklar geni alanlar zerinde eitli blmlerden yapl

bir kompleks eklindedir. Tapmak alanna zerinde eitli simgeler
ve yazlar bulunan bir kemerli kapdan girilir. Bu alana girilmeden
nce kiinin ykanmas ve belli, sade giysiler giyinmesi gerekir. Tanr
ya sunulacak adaklar elindedir. Kap nnde grevli asklaepiadlara
hastal ve yaamna ilikin bilgileri verir. Tapnak evresindeki basit
fakat konforlu konutlarda kalnr. Burada ayrca hastalarn saaltm
srasnda tanrya sunacaklar kurbanlar da beslenmektedir. eride
uzun bir stunlu yoldan geilerek daha ayrntl incelemelerin yapla
ca blme gelinir. Burada geirilecek birka saat sonunda kiiye sa
altm iin neler yapacana ilikin ynergeler verilir. Asl saaltm
ilemine balanaca gn sabahtan ayn yollardan geilerek kurban
kesim yerine ulalr. Orada kurban kesilir ve ifal kaynaktan fk
ran suyla ykanlr. Kii tmyle plaktr. Kesmi olduu kurbann
derisine sarnr ve yeraltna doru inen merdivenlerden 7 ya da 9 ba
samak iner. Bir tnele gelmitir. Uzun bir koridor biimindeki bu t
nelde her iki admda bir dua yerlerinde durarak ve dua ya da
adak sunarak ilerler. Bu duraklama yerlerinin zerindeki deliklerden,
seslerin yanklanmasn salayan bir dzenekle darda duran Asklaepiadlar kiiye telkinler fsldamaktadrlar. Zaman zaman da sunak
yerlerinde bulunan testilerden bal ve afyonla kartrlm, iersine si
nir sistemlini etkiledii bilinen daha baka bitkisel maddeler de katl
m olan araptan ierler. Tnelin sonuna varmak bylece yarm, bir
saat kadar srer. Orada byk ve lo bir salon bulunmaktadr. Salon
yerlerde rahata dolamakta olan ylanlarla doludur. Orada buluan
Asklacpiadlar kiinin hasta olan taraflarna ellerinde bulunan, st,
zeytinya ve incir ezmelerinden yaplm olan bir macunu srerler.
Ve kendisine bir ni gstererek burada sessizce yatp tanry bekleme
sini sylerler. Hasta orada yatt srada evredeki ylanlar kendisine
yaklaarak hasta blgeler zerine srl macunu yalarlar. Gerekte
zehirsiz olan bu ylanlar o macunlarla beslenmektedir ve son derece
de uysallamalardr. Hasta itii afyonlu arabn da etkisiyle zaman
zaman uyuklamakta ve eitli dler de grmektedir. Epeyce bir za
man sonra tanrnn klna girmi bir asklaepiad grnr. Bu srada
evresine yaylmakta olan tts dumanlar arasnda hastalara teker
teker yaklaarak elleriyle onlara dokunur ve onlardan uyumalarn ve
kendilerine dlerinde ifa yollarnn bildirileceini syler. Hasta b
tn geceyi orada uyuyarak geirir ve sabahn ilk saatlarnda uyandr
larak dar karlr ve daha uyku sersemi iken grd d anlatr.
Dardaki asklaepiadlar bu d yorumlarlar. D yorumcusu olan
rahip d e ttsler arasnda oturmakta ve uyuklayarak yorumlarn ya
r vecd ierisinde sylemektedir. Bundan sonra hasta yorumlarda be
lirtilen yntemleri uygulayacak, bu uygulamalarda rahipler de kendi

26

sine yardm edecek, geri kalan srede tapnak iinde bulunan tiyatro
da oynanmakta olan umut alayc oyunlar izleyecek, mzik dinle
yecek ve hoa vakit geirecektir. ifa genellikle bu sre iinde kendi
liinden ve orada bulunan dier hastalarn da izleyebilecei ekilde
olur.
Elbette ki bu rahipler o srada yaptklarnn bir gz boyaclk ol
duunu, tanrnn bizzat gelmediini, gelenin rastgele bir rahip oldu
unu bilmektedirler. Ama bunlar yaparken ki ruh halleri kesinlikle
bir katlk hali deildir. Hepsi bu trenlerin ifaya ynelik oldu
unun inanc iindedir. Onlar da kesinlikle hastalar kadar sofu bir
imanla doludurlar. Hasta ve rahip yalnzca ayn trenin iki ucunu
oynamaktadr.
Katolik inancnda da rnein Papa Paskalya gn Sen Piyer kili
sesinin kapsn kazmayla at zaman, gerekte elindekinin oyun
cak bir kazma olduunu, kapy gerekte kapnn ardnda duran ra
hiplerin atm bilmektedir. Ama bu ne onun, ne o rahiplerin, ne de
olay orada ya da televizyonda izlemekte olan mminlerin inancn
sarsabilir. Onlar bunun asl ilahi olgunun bir temsili olduunu bil
mektedir ve ayn olayn cennette vuku buluunun huu dolu imany
la titremektedirler. slm inancnda da rnein Kabe yapsnn iine
Suudi Arabistan kral yln belli gnlerinde yalnz olarak girer ve Ka
be'nin iini, tpk binlerce yl nce Zigurattaki tanr odasn elleriyle
temizleyen rahip kral gibi, elleriyle sprr. Bu srada kukusuz ki o
kral da bu kral da Tanryla babaa olduklarnn derin iman iinde
dir ve kesinlikle numara yapamazlar.
Kutsal bir ilevin, bir ilemin bilirkiisi, ustas olan rahip nasl her
yapt ilemde, gerekte youn bir biimde hissetttii iman yeniden
tazeliyor, gerek bir huu duyuyorsa, zahmetli yollardan geerek
edinmi olduu bilgi ve ustaln uygulamaya koyan usta da her i
leminde, zanaat ve mesleklerin bugnk durumlarnda pek inanlr
gibi grnmese de, gl bir heyecann etkisi altndadr. Bugn bu,
kkenleri ok derin kltrmzde bulunan heyecan ancak bazan
duyabiliyoruz. ok byk makineleri harekete geiren kimi operatr
ler bu heyecan belirtirler. (Btn bir akaryakt doldurma - boaltma
tesisini yukarda bulunan kulesinden tekbama harekete geiren bir li
man operatr ve gene tekbama linyit karmaya yaryan muazzzam bir baggeri altran biri, farkl zaman ve meknlarda iki kii
yaklak ayn szcklerle duyduklar bu heyecan bana sylemiler
di.) Gene plastik sanatlarla uraanlar, bo tuvalin ya da yontuyu
bekleyen tan nnde ayn esritici heyecan duymaktadrlar. Ama
bugn pek basit bile grlse de baz sanatlar ilk ortaya ktklar ta
rihin karanlk gnlerinde, uygulayclarn ayn trden, ama ok daha
youn olarak heyecanlandrmaktaydlar. Ocakta yanan ate, demiri

27

ergitebilmesi iin srekli yank tutulmalyd. O atein krn al

masyla canlan bir sevin kaynayd. Yksek frnlarn ilk ateleniinde bu gn bile kimi by sel trenler yaplr. rnein Karabkteki
her yksek fmn ilk olarak hamile bir gen kadn tarafndan ateienmitir ve o gn kadnn adn tar. (Uzun sren grevler srasnda so
uyarak atlayacandan korkulan ve atlad, atlayacak diye gazete
stunlarnda heyecanla izlenen Aye henz anlardadr.) Yakn za
manlara kadar, belki bugn de, kuyumcular altn ve deerli talar i
leyecekleri aletleri zel bir boha iinde tutarlar ve almak zere bu
bohay atklarnda, islamda grlmeyen bir dua biimiyle, her iki
ellerini aletlerin zerine bastrarak dua eder ve onlarn zerine bir iki
damla temiz su serperek, kkeni Hititlerden kalma bir treni, aletleri
kullanmadan nce onlar koruyan ruhlardan izin alma trenini uygu
larlard.
te bu yzden gerek zanaatlar, gerekse dinsel inanlar ve elbette
gizem tayan rgtler de ilevleri boyunca yrtlen btn ilerin
kutsal anlamlarn da yaatrlar. Hemen btn iler trenlerle balar
ve trenlerle yrr. Bu gn slm inancnda ok ksaltlm olarak bir
"bismillah'' zikriyle yaayan bu trensel tutumun kimi eleri evren
sel niteliktedir. Bunlarn bclliballann sayalm:
a)
Atlye ya da tapmaa giri, bir izin alma niteliindeki bir dizi
szler ya da hareketlerle olur. Girmeden nce secde ya da rku hare
ketleri gerekecei gibi bunlar yalnzca belli ksa dualarn ya da by
l szlerin sylenmesi eklinde de olabilir. Bu trensel tutum tapnak
ya da atlyenin d kapsndan ok ierdii tzel bir kapsnda takn
lacaktr. Tapmak ya da atlyenin gerek d mekan kapsndan baka
ieride, bazan iki simgesel cisimle iaret edilen, bir allegorik giri iz
gisi de bulunur ve atly ya da tapnak ii davran koullan o izgi
nin almasyla balar. Bu gei izgisi ou zafnan iki yana konul
mu olan ve simgesel-byscl anlam ieren iki cisimle ya da yere
serili olan zgn bir yaygyla belirtilir. Kimi zamansa bu izgi bt
nyle hayalidir. Bu isel ve simgesel kap, grnmesi mmkn olma
yan ruhlarn ve cinlerin szkonusu olduunu vurgulamaya yarayan
bir ey olarak balam, daha sonraki uygulamalarda ise isel ve kav
ramsal meknn daha belirginletirilmesini salayan bir simge olarak
etkin olmutur.
Bu simgesel giriten geite belirli izin szlerini sylemek, belirli
el iaretlerini yapmak, admlann belirli atl gereklidir. Genellikle
ieride bulunan ruhsal ya da gerek otoriteye saygy belirtecek v
cut, ba ve el duruu kuraldr. Elle belirli bir iaretin yaplmas gere
kebilir. O hayali izgiden bir ilk admla geilmesi ve belirli admlarn,
atlmas gerkebilir. Genellikle o kltrde daha kutsanm saylan '
28

ayakla ilk adm atlr. Belirli sayda ve ekilde admlar atlr. Ba ya

ne eiktir ya da ksa bir ba selmndan sonra hareket edilir. Girite
belli bir szn sylenmesi de sk kullanlan bir uygulamadr. Bu sz
kimi zaman tmyle anlamsz bir szckten ibarettir. Bunun gizemli
bir anlam bulunduu, kurumun dayand sylencede anlatlr.
b) Atlye ya da tapmakta yry ounlukla belli bir disiplinle
olur. Hergn belli bir ii yapmakta olan zanaat atlyelerinde byle
bir sreklilik zormu gibi grnyorsa da, ustann yolu zerinde durulmamas, hareket eden ustann nnn kesilmemesi, usta harekete
getiinde buyruk almaya hazr bir durua gemek, en basit kundu
rac yada marangoz atlyelerinde bile usuldr. Zanaat loncalarnday
sa bu trensel yryler kuraldr. ou zanaat loncasnda lonca b
yne yz dnk olarak hareket etmek zorunluluu bulunur. Ona
srt evrilemez. zellikle klarda mutlaka yz dnlr ve geri geri
yryerek klr. ou zanaat loncasnda ayaklarn belli biimde
durmas zorunludur. Bir ayan brn rterek durmas ya da
ayaklarn belli bir yn gsterecek ekilde tutulmas gereklidir. Kimi
zaman hareketlerin mutlaka belli ynlere doru yaplmas gerekir.
Lonca iinde btn hareketler saat ynnde ya da saatin tersi ynde
yryerek yaplyor olabilir. Latince bir deyimle Circumambulation
"Dairesel yrme" ad verilen bu yry tarz pek ok loncada kural
dr. Yry srasnda eller bir sayg belirtisi olarak, karn ya da g
s zerinde kavuturulur ya da tek el gs zerinde tutulur. Tari
kat tekkelerindeyse bu tutumlar iyice belirginleir. Dairesel yry
orada da grlr. Yzn her zaman eyhe dnk olmas da geneldir.
Kimi tarikatta sayl admlarn atlmas, byl saylan 3, 5 ya da 7
admdan sonra durularak yn deitirmek ya da belirli iaretleri ver
mek ok yaygn kurallardr. Burada say ve harf mistisizminin de ha
reket mistisizmine katl ok belirgindir.
c) Atlye ya da tapnakta oturmak da belli kurallara gredir. En
basit yrk adrlarnda bile herkes istedii yere oturamaz. nsanla
rn sosyal saygnlklarna gre oturabilecekleri blgeleT bulunur. Bir
yrk ya da krt adrnda genellikle dairesel ekilde evreye oturu
lur. Sosyal rtbesi en dk olanlarn kap nnde oturmas genel
dir. Ancak bu rtbe kiinin d ilevine gre deil adrdaki ilevine
gre biilir. Ayn ekilde atlye ya da tapmakta da kiilerin oturacak
lar yerler belirlidir. likte i srasnda ileve gre oturulaca doal
dr. Ama loncada ya da tapnakta, mekann "$a" olan kesiyle giri
kaps arasndaki blge genellikle o topluluun iindeki itibar ve ko
numa gre belirlenmitir ve kim se yle olur olmaz yerlere oturamaz,
durup dururken ayaa kalkamaz, grup liderleri ayaa kalkarsa otur
29

may srdremez. Oturulan yere yaylarak ve "saygsz" biimde

oturmak da ho grlemez. Ba kede oturmas uygun grlen kii
ler genellikle brlerine gre biraz ykseke oturtulurlar. Birok lon
ca ve tekkede o rgtn manevi lideri olan kii iin bir yer ayrlr ve
o olmad zaman da oras bo durur. O kii lm birisi de olabilir,
ama bo tutulan yerle onun manen orada bulunduu simgelenmi
olur.
d) Dereceler hemen her rgtte bulunmaktadr. Ak olsun gizli
olsun her rgtleni mutlaka bir dizi ilev derecelerinin olmasn ge
rektirir. Kapal olan rgtlenmelerde bu daha belirgindir. Bu derece
leri her rgt modelini teker teker incelediimizde srayla greceiz.
Btn deiecelendirme dzeneklerinde temelde rak - Kalfa - Usta
ls bulunur. eitli ilevsellik alanlarna gre bu temel derece
nin daha alt aamalara blnmesi ya da en st dereceden sonra, uhrevi bir en stn oluncaya kadar bir dizi olgunlama derecesinin ol
mas grlebilir. Bu alt ya da st derecelerde genellikle gizemli
saylar esas alnmtr. 3, 5 ,7 , 11, 13 gibi asal saylar ya da geometrik
bir dzen salayabilen 4, 9, 12, 33, 40, 99 gibi saylarn yelendii g
rlmektedir. Bunlarn hepsi rgtn kkenlerine ilikin sylenceyle
sk skya ilikilidir ve say ve harf mistisizminin etkisi altndadr.
Bu dereceleri ve anlamlarn her rgt modelini incelerken yeni
den greceiz.
e) aret ve ifreler de hemen her rgtn vazgeilmez zelliidir.
Bu iaret ve ifre szcklerin varl okuma yazmann yaygn olmad
ve yazl belgelerin durum ve dereceyi ispat iin gvenli olamad
gnlerden kalmadr. Bir rgtn gerek yelerinin ve bir dereceye
ulam olanlarn tannabilmesi iin en basit yntem yalnz o rgt ya
da o derece yelerinin tanyabilecei kimi hareketli ya da szel iaret
lere sahip olmaktan ibaretti. Bu simgesel iaretlerin ve szlerin ikinci
bir faydas da meslek ya da inan yolunda ykselii tevik edici bir
nitelik tamalaryd. Daha st derecelerin gizleri bulunduunu bilen
ve anlayan kimseler bu gizleri edinmek iin daha istekli ve hevesli
oluyorlard. Bu ifre ve iaretleri yle sralayabiliriz:
Dokunular
Kendini tantmak durumunda olan rgt ya da derece yesinin,
bakalar tarafndan izlenip gzlenmeden karsndakine verebilecei
iaret belirli bir dokunmayla olabilir. Bu rnein, el skma srasnda
dtan belli olmayacak ekilde belirli bir dokunu yapmasyla sala
nabilir. Dokunu ya ba parmakla elin srtna, ya da br drt par

30

makla avu ayasna yaplabilir. Tokalamann daha zel bir biim al

mas da kullanlmaktadr, ancak bu genel tokalama biimi elbette d
ardan da izlenebilecei iin ok elverili saylmaz ve nadiren kulla
nlmaktadr. Baparmakla yaplan dokunular belli bir parmak
boumu ya da eklemine baparmakla bastrmak, el ayasna verilecek
dokunularsa belli bir parman bklerek aya iine bastrmas bii
minde olur. Bu iaret dokunularnn grnmeden veriliinin nedeni,
az nce belirtilidii gibi rgt yelii ve dereceye mensup olu gizi
olmas ve bu yzden dardan, o rgte ya da dereceye mensup olmayanlarca renilmcmcsi gereidir.
aretler
Bir rgt yesinin ya da derece mensubunun kendini tantmas
istendiinde ak ve gsterili ekilde yapmas gereken el ve kol ha
reketleridir. Bu hareketler nasl olsa o rgt yelerinden oluan izle
yiciler nnde yaplaca iin saklca deil tam tersine herkesin grebilecei biimde yaplacaktr. Bunlar tek hareketlerden ibaret
olabilecei gibi bir iaret ve kar iaretten ya da srayla yaplacak bir
ka hareketten ibaret de olabilir. Bu kol hareketlerinin genellikle sa
natn yaplmas iin gereken bir hareketin simgesel tekrar, ya da r
gt ve tarikatn dayand sylencedeki bir durumun simgesel gste
rimi olduu grlr. ou zaman gizin yabancya verilmesi
durumunda verilecek bir cezann onay ve taahhdn belirten bir
simgenin d buna eklendii grlr. rnein gizin ifasyla lme
raz olunacan belirten bir simge hareket kullanlr.
Parola Szckler
yenin kendini tantm iin sylemesi gereken bir szcktr. Bu
szckler de bakalarnn duyamayaca ekildi fsldayarak kulaa
sylenebilir ya da btn topluluun duyaca ekilde yksek sesle
sylenir. Bu szckler giri parola ve kar parolalar, derece simgesi
olan szckler ya da o dereceye gelinceye kadar geirilmi aamalar
simgeleyen szckler olabilir. Genellikle parola ve kar parolalar bir
likte bir anlam oluturan iki szckten seilir. Ve bu szckler tpk
askeri parolalarda olduu gibi zaman zaman deitirilir. Srekli ve
evrensel szckler ise genellikle belli bir dilin dnda l bir dilden
ya da rgt sylencesindeki belli yklerden anlamlar iermektedir.
Kimi rgtlerde asl gizli szcn yitip gitmi olduuna ilikin bir
inantan da szedilmektedir. Bu, kabala ve hurufiliin, pitagoryen
akmlarn bir kalntsdr. Bu temel inantan daha sonra szedilecektir.

31

Dokunu, iaret ve szckler bu gizem rgtlerinin temel gizem

leri ve gizlerini olutururlar. rgtlerin ok yaygnlam ve evrense]
deer kazanm olduu durumlarda bile bu tr parola szckler kul
lanld ve bu sz aynen yinelemenin o inancn temel koulu sayl
d durumlar vardr. slam inancndaki Kelime-i ahadet bunlarn en
bilinenidir. Bilindii gibi Kelime-i ahadet, slm'n be artnn bir
numaral olandr ve bir kimsenin lrken bu sz bir kez sylemi
olmas onun slam yntemlerine gre ibadetle gmlmesi iin yeterlidir. Baka inanlarda, zellikle gizemli kalan inanlarda da byle sz
ler bilinmektedir.
C) EZOTERlK SMGELER
Gizemli, hermetik rgtlerin zellikle eski el sanatlarndan aktarl
m temel elerinden biri sanatn uygulamas srasnda kullanlan
hemen btn ara ve gerelerin, sanatn uygulamasndaki yntemle
rin, kullanmnn ama ve ynelii dnda bir de simgesel anlam ta
masdr. Sembol ve alegoriler btn kapal rgtlerin ortak zellikle
ridir ve gerekte yalnz gizli rgtlerde deil ak toplumlarda bile
simgelerin ok byk nemler tamas, rasyonel olduu sanlan in
san ilikilerinde ve devletleraras hukukta traji-komik olarak grlebi
lecek sonulara neden olmas, amzn garip elikilerinden biridir.
rnein devletlerin bayraklar simgelerle doludur ve uluslar bu sim
gelere byk deerler verir, en kk bir saygszlkta btn gle
riyle terpki gstermekten ekinmezler. rnek olarak st ve alt ayr
olan bir bayran baaa ekilmesinin o devlete sava ilan anlam
tamas uluslararas kural, konuulduunda gln gibi gelse de ha
len geerli olan bir kuraldr. Pekok devlette bayraa hakaret ar e
kilde cezalandrlr. Birok devlet yabanc bayraklarn, hatta dman
bayraklarn bile tahkirini yasaklamtr. Bazan simgesel olarak bayrak
yaklr ve inenir. Yunan kralnn igal altndaki zmire geliinde
Trk bayran inemesi ve kurtuluta Mustafa Kemalin buna kart
olarak Yunan bayran inemeyi reddetmesi bilinen bir ykdr.
Bylece her iki taraf bu simgelere ykledikleri nemi ok vurgulaya
rak gstermi olmaktadr.
Simgeyle amblem arasndaki fark da burada belirtmeliyiz. Amb
lem, bir irket yada bir kuruluun armas olmak zere kullanlan,
iinde birok simgeler de bulunabilen, daha dorusu simgelerden,
olumu olan belirli bir iarettir. Ama simge; doa ya da bireysel
kullanmda bilinen ve belli bir anlam ieren bir grnt, sz, kav
ram ya da dncenin genel olarak bilinen anlamndan baka bir
anlam iin kullanl demektir. Gerekte insan yaam simgelerle
doludur ve gerek konuma gerek yaz, genel kabul gren simgelere

32

dayaldr. rnein aslan kedigiller familyasndan bilinen bir gl

yrtc hayvandr. Ancak aslan yrtc ve gl zelliklerinden ve ay
rca yznn de insan yznde olduu gibi ablak oluundan dola
y insan gc ve otoritesi anlamna gelmek zere simgesel bir an
lam kazanmtr. Beendiimiz bir ii yapan bir kimseyi "Aslan!"
diyerek vdmz gibi bunu ocuklarmza isim olarak da koya
rz. Tarihte Aslan Yrekli Richard vardr. Belika, Hollanda, sve
ve Ingiltere devlet armalarnda aslan bulunur. Banda ta bulunan
bir aslan, karikatrlerde ngiliz imparatorluunun anlalmasna yolaar. Ama ran devletinin eski armas ve bayranda da elinde kl
tutan bir aslan bulunmaktadr. Buradaki aslan, slam tarihine, i
inancna ve rana zg bir ek anlam kazanmtr, nk Tannnn
aslan olarak bilinen Hazrct-i Ali'yi temsil eder. Demekki aslann
daha genellemi g simgesi oluu burada ok daha zgn bir
simgesel ierik kazanm bulunmaktdr. Gene bir ok amblem ve
iarette kl, atlm kllar bulunur. Bunlar grdmzde bir
devletin askeri gcn anlarz. Ama elinde terazi de tutan, gzleri
bal bir kadn figrnn elindeki kl adaletin simgesi oluverir.
Terazi, kitap ve kl biraradaysa adaletin akla gelmesi yaygndr.
Buna karlk bir yengece saplanm, sapma ylanlar dolanm bir
kl kanser savam demek olur. Defne dallaryla evrili ksa bir
roma klc grdmzdeyse, amzn korkulu ryas Gladio r
gtlenmeleri aklmza gelecektir. Grld gibi burada kl, kendi
kullanm amac dnda birok karmak kavramlar akla getiren
simgesel ierikler tamaktadr. Kimi zaman bu kavramlardan ok
daha uzaklalabilir. Bir gen kzn kolyesinde buluna: ucu atall
enli eri kl bu gen kzn alevi inancndan olduunu, ya da o
inanca en azndan sempati duyduunu simgeler. Bylece klcn ilk
amac ve simgesel kullanmnda bulunan iddet kavramndan ok
uzaklalm, adalet gibi, bir belirli inan gibi ok soyut kavramlar
ifade edilmi olmaktadr.
Hermetik kurululardaysa gerek rgtn da tantm, gerekse i
anlamlan bakmndan yaygn bir ekilde sembol ve allegorilerin kul
lanldn gryoruz. Bu tr kapal kurulularda hemen her eya,
tre ve hareket pekok simgesel ve allegorik anlam iermektedir. Bu
tr hermetik rgtlerden biri olan Mevlevi tarikatnn, yaygn bir e
kilde bilinen, pekok resimleri ekilmi olan, turistik eya olarak da
satlan, hepimizin binlerce kez grm olabilecei sem eden dervi
figrne bakalm. Bu derviin her taraf simgesel tutumlarla dolu
dur. Bir kolu daha yukarda ve el ayas yukar dnk, br eli daha
aada ve el ayas aa dnktr. Ba, yukarda olan sa koluna
doru eiktir. zerinde Tennure denilen uzun etekli giysi ve ban
da normal feslerden daha uzun, fes biiminde bir kee klah bulu

33

nur. Bacaklarnda uzun paal bir giysi vardr ve ayaklan plaktr.

Ayas yukar dnk el tanrdan gelen aydnlanmay aldn, aa
dnk el ise bu nuru halka dattn gsterir. Kula tanrdan gelen
sese, yani yukar olan koluna yneliktir. Dn nurun evresinde
dntr. Tennure bu nurun evreye yaylmasdr. Dik duran beyaz
bacaklar Hktan Hakka, yani yerden Tanrya ykselii, plak ayak
lar alak gnlll simgeler. Uzun klah ykselmi benlik de
mektir. Sem alann ayran ve Hait- Ostva denilen izgiden bir sa
a, bir sola doru dnlecektir. Bu iyiler ve ktlere eit yaklam
gsterir. Bu izgiden her geite tam izgide durmakta olan eyhe
doru eilir ve onun dnsel ve duygusal otoritesi nnde baediini gsterir. Halka ynelik kolunun sol kol olmas onun kalpten ver
diini gsterir. eyh semya kalktndaysa btn dnler onun
evresinde olmaya balar. O srada almakta olan Ney vc Kudm de
simgeler tar. Ney, Vahdetten ayr dm olan insan varlnn z
lemini dile getirmekte, Kudm, kalp vurumlaryla Vahdetin dzeni
ne doru gtrmektedir. Btn bunlarn olup bittii tekke ise her
kesinden baka bir simge fkran bir tapnaktr. Mevlevi inann
dan ok uzak, hatta tam tersi saylan Bekta inan ve uygulamalannda ise simgeler ok daha youndur. Daha soyut olan Mevlevi sim
gelerine karn, Huruf ve lsmail akmlannn da etkisiyle bektailikte
pekok somut biim vc kavram soyut kavramlarn simgelerine d
nmtr.

D) AAMALAR
Gerek zanaat loncalarnda, gerekse dier hermetik kurulularda
ustalk ve grevlere gre birka dizi aama bulunmas temeldir. Aamasz herhangi bir hermetik kurulu grlmemitir. ar esnafnn,
Arasta tipi zanaat arlarnn rgtlenmesinde, edeerli ve eit olan
esnaf yelerin yalnzca bir ynetim rgt oluturarak, birka kiiden
oluan bu ynetim birimi dnda tam eit kalmalarna karlk, lonca
rgtlenmelerinde raklardan ustaba ve lonca eyhlerine doru bir
derecelenme szkonusudur.'Daha nce de ksaca deinilmi olan bu
derecelerin temelinde rak, renmi ii ya da usta vc lonca baka
n durumundaki eyh ya da pir bulunmaktadr. eitli hermetik r
gtlerde ise, zellikle inan dzenekleri erevesinde olumu olan
rgtlerde ve askeri ilev grmekte olan rgtlerde olduu gibi daha
ayrntl bir derecelendirme szkonusu olmaktadr. Esnaf loncalar ge
nellikle 3, 4 ya da 5 aamadan ibaret kalmtr. Bunlar yamak, rak,
kalfa, usta ve ustaba aamalardr. Bu aamalar herkese ak olan
aamalardr. Buna ek olatak her loncann bakan durumunda olan
34

bir eyh ya da pir ve onun erknndan oluan bir kademe daha bu

lunmaktadr. Kimi loncalardaysa zanaata ynelik olan aamalarla
hizmetten ibaret ilev grecek olan yardmc snflar ayrlmaktadr.
Bu yardmc elemanlar da loncann btn koruyuculuundan fayda
lanmakla birlikte usta olarak ilerlemekte olan aday ustalardan kesin
likle ayrlrlar. Kimi loncalar iinde bu yamak gruplarnn da ayr bir
rgtlenmesi grlr. Yamak sorumlular, avular ve yamak balar
vardr. Asl eitim basamaklarnn en altnda ise, bazan iki ya da
aamaya da ayrlabilen raklk bulunur. Lonca rgtlerinin en b
yk zelliklerinden biri, en yksek aamaya ulam- bulunan lonca
eyhlerinin bile, semavi bir mertebeye ulam bulunduu farzedilen
meslek piri, yani koruyucu "Patron" karsnda kendilerinin de asln
da birer rak durumunda bulunduklarn belirtecek ekilde, tevazuyla davranmaya zen gstermeleridir. Bundan maksat eitimin hi bit
meyecei ve en yce rtbeye asla ulalamayaca kavramnn
yerletirilmesinden ok, lonca iindeki otoritenin grnen' ve bilinen
bir ahstan deil, semavi ve ilahi ahsiyetlerden geldii inancn sak
l tutabilmektir. Bir Tot tapmanda en ba rahip bile byk gc
elinde tutmaz. Asl egemen olan, asl usta olan, en byk olan Totun
kendisidir. En byk rahip ancak onun yeryzndeki halifesinden
ibarettir ye bu bakmdan en bykln raklnda bulunmaktadr.
O halde kavram olarak o da bir raktr. Katolik kilisesinde en byk
olan, dnce ve kararlar tartlamaz olan Papa, aslnda yalnzca
Tanrnn bir hizmetkrdr ve Tannnn elisi ve olu olan Isann ken
disine halife olarak brakm olduu Sen Piycrin (Pctrus) bir halefi ve
temsilcisidir. Yani nc srada bir temsilcidir. Bu sfatyla o da hal
kn oban ve balksdr. Elinde oban asasn tutar ve parmanda
balk yzn tar. O yalnzca sa'nn istei zerine halknn so
rumluluunu yklenmitir. Bu yzden kararlarndaki uygunsuzluu
yapm olmaktan dolay Koyunlardan ibaret olan halk sorumlu tutu
lamayacaktr. O kararlarn sorumluluunu Papa tek bana tayacak
tr. Hermetik rgtlerin ortaalardan sonraki grnmnde gene
hermetik kurulular olan valye tarikatlarnn byk rol olmutur
ve onlarn dnya gr de kilisenin bu yaklamm, mnafk sayl
m ve iptal edilmi birka tarikat dnda, yanstmaktadr. Bu tarikat
larn az ileride greceimiz gibi dounun tekke ve loncalar ile kar-,
lkl etkileri de sanldndan ok byktr.
Bundan sonraki aama bizim kalfa diyebileceimiz, meslein b
tn esaslarn renmi, fakat incelikleri zerinde yeterince deneyim
kazanmam olan kiidir. Bir sonraki aamada bamsz i yapabileck
olan usta ve meslek retme yetkisi kazanm olan ustaba bulun
maktadr. Loncabann durumu ise bunlardan ayrlmaktadr. Kimi
Loncabalarda ve ou tarikat eyhlerinde belirli bir soydan geliyor

35

olmak gerekli olabilir. Tarikat eyhleri genellikle, hi deilse grece

olarak, belirli bir din byne bal kabul edilirler. Onlar iin bunu
gsteren ecereler hazrlanr ve bunlar son derecede nemlidir. Bu tr
soydan gelme eyhleri bulunmayan rgtlerde deya belirli bir hoca
nn talebesi olmak-ya da saygn bir baka liderden berat almak zo
runludur. Bu, rgtn meruluunu gsteren bir zelliktir. rgtn
en yce olarak kabul ettii mertebeye, yani asl pirlie nasl ulala
mazsa, onun yeryzndeki halifesi olan byk eyhe ve onun da ha
lifesi olan tarikat ya da lonca bakanlna ulalamaz. Ancak o da
yukarda belirtildii gibi kendisinin de aslnda bir rak olduunu be
lirtmeye zen gsterir.
Bu dzen askeri biimde rgtlenmi olan valye tarikatlarnda
da aynen byledir. rnein Sen Jan valyeleri iin tarikat piri, Sen
Jann kendisidir ve o cennettedir. Almas olas deildir. Onun tem
silcisi olan kii de bilinmeyen bir yerde oturan ve tannmayan bir giz
li ahsiyet, belki de mehdidir. Grnebilir olanlar ancak nc sra
dan sonrakilerdir.
Hermetik kurululara ilikin bu n bilgilerden sonra, hermetik r
gtlerin douunu ve rgtlerin birbirini nasl etkilemekte ve gelitir
mekte olduunu grebiliriz.

36

II./ ANTK ORTADOU DNLER

Daha nce de deindiimiz gibi lran-Hindistan kesinden bala

yarak, Frat-Dicle vadilerinden, Anadolu ve Ege kylarndan, FlistinLbnan zerinden Msrn bereketli Nil vadisine kadar uzanan blge,
bugnk evrensel "Bat" uygarlnn ve bu arada btn evrensel
dinlerin doup bym olduu beiktir. Bugn btn inan dizgile
rini etkileyen ye hepsinde yaayan temel inanlar, semav ve uhrev
alglamalar, mistik yaklamlar ve uygulamalar, zaman zaman daha
doudaki uygarlk beikleri olan Hint ve in dnyasndan gelen
esintileri de alm ve ilerinde zmlemi olmakla birlikte antik a
lardan beri Ortadou'da ortaya km, gelimitir ve bugn de, yal
nz dinsel yaklamlar zerinde deil btn dn ve bilimsel ya
amda capcanl etkindir. Bu antik orbay oluturan halklar arasnda
Pcrsler, Protohitit ve Hititler, lonlar, braniler, Smerler, Asurlar, Moabitler, Aramiler, Babilliler, Fenikeliler, Araplar, M isit ve zaman za
man blgeyi istila ederek daha doudan gelen etkileri tayan ve yeni
sentezlere yolaan Asya halklar vardr.
Daha nce de belirtildii gibi btn Ortadou bir Ekumene, yani
sosyal - kltrel - tarihsel birlik oluturmaktadr. Bunu oluturan,
blge halklarnn ekonomik-ticari ilikilerindeki younluk ve zaman
zaman birbiriyle savaarak, birbirlerinin egemenlik alanlarn igal
ederek, aynca blgesel yer deitirmelerle bu kltrel-teknik aama
lar srekli olarak birbirlerine geirmi olmalardr. Uzun alar bo
yunca retim ve hizmetler, etnik snrlarn tesine geerek bir tr ev
rensellik kazanm olan zanaat loncalar tarafndan rgtlenmitir ve
dinsel uygulamalar da bu yntemi, rahata ve bol bol kullanmtr.
retim iin baa klmas gereken doa koullarnn benzerlii, bu
baa kmada yardmc olan dinsel akmlarn da tpk zanaatlar gibi
snrlar tesi kabul grmesine yolamaktadr. Bylelikle din uygula37

maclan olarak ruhban da; dua ve kurban yntemleri, fallar ve by

ler, muska ve sunular gibi bilgileri kltrden kltre tayp durmak
tadr. Din adamlarnn da tanr ad verilen soyut kavramlarn etkileri
ni deitirebilen, ynlendirebilen bilirkiiler olarak grlmeleri, bir
yandan bunlarn yntemlerinin btn blgeye yaylarak yeni sentez
lere katlmas, hemen heryerde rahiplerin, herbiri kendi iinde ok
kapal, fakat gene de birbirine ok benzeyen loncalar halinde rgt
lenmelerine yolamaktadr. Ruhban snfnn bir ok sanat ve zanaat
da tekellerinde bulundurmalar, daha sonra bu zanaatlar dinsel ve
byl kkenlerini tmyle brakarak "laik" hale geseler bile, onla
rn maddeye bak alarnn ve ele allarndaki ruhsal durum ve va
ziyet aln da yaygnlamasna, evrensellemesine ve hemen btn
bilim, sanat, meslek ve zanaatlarda ve giderek btn yaamda, btn
teknolojik ve sosyal gelimeye karn bir trl alamayan bir faktr
haline gelmesine yolamaktadr. nsanlarn bugn de ok gl bir
din gereksinimi iinde bulunmalar ve btn toplumsal, teknik ve si
yasal geliime karn dinlerin, kiliselerin bu denli gl olular, din
lerin ve toplumsal balann zayflad anlarda da hemen yeni mistik
inan ve by akmlarnn fkrmasnda byk lde, bilim ve tek
niklerin iinde sakl tutulmu olan bu arkaik-antik yaam grnn
etkisi vardr. Yani bilim ve felsefedeki gelimeler, spsyal ve politik
devrimler bu temel mistik yaklam gidermek yle dursun, iine en
tegre ederek yaatmakta ve srdrmektedir. O alarda btn lonca
zanaatkarlar gibi rahiplerin de nasl blgeden blgeye dolamakta ve
doa karsndaki temel kavray ve grleri, dua ve by yntem
ve treleri eklinde blgeden blgeye tayp ekmekte olduklarn en
iyi biimde Odisseia'da ve eski Akitte izleyebiliyoruz.

HERMETK GRLERDE ESK DNLERN ETKLER

Eski dinlerin daha sonra ve imdi de hermetik kurulular zerin
deki etkilerini grebilmek iin o dinlerin kimi temel alglamalarn,
imdiki alglamalara ok uzak olduklar iin, daha yakndan incele
mek ve kavramak gerekir. nk bu etkiler yalnzca kimi trenlerin
grn olarak daha grkemli olularndan kaynaklanan bir taklit et
me sreci deildir. Temelde o a insanlarnn tannlar ve insanlar
arasnda yapageldikleri ayrm ve benzerlikler yatar.
Byk lskenderin ya da Msr Firavunlarnn, hatta Roma mpara
torlarnn kendilerini tanr gibi grmeleri, tanrsal davranlar bugn
anlalmaz bir yanlg, ou zamanda o kiilerin evrelerinin yaptkaln bir tr yaclk gibi dnlmektedir. Oysa gerekte o kiiler ken
dilerini gerekten tanrsal olarak alglamaktaydlar, nk o an al

38

glamalarnda tanrlarla insanlar arasnda bir alglama snr bulun

mamaktadr. Eski Ortadou halklarnn hepsi doann her kesinde
tanrlarn yansmasn grmektedir. Yeryzndcki her ey Semav
alemdeki bir rnee gre varolur. Bu yaklam daha sonralar Kitab-
Mukaddes ve Incil'deki grte, "Insan'n Tanr suretinde olduu'' g
rnde yansmaktadr. Tanr birincil gerekliktir ve insan onun yan
smasdr. Msrda Tot, tanrlar arasndaki katipti. lml katipler de
Tot'un insan suretindeki yansmalarndan ibarettir. Karabatan (Ya
ni Tot'un doadaki suretinin) gagas katibin parmadr." (Amenemopeh'in tleri papirs, Bl.XV)
Eski Ortadou halklar maddenin birincil biimi olan Kaos'a Ordo, yani Dzen'in katlmasyla evrenin (Kosmos'un) olutuunu ka
bul eder. Bylece evreni yaratm olan en byk tanrsal g dahil
hibir g mutlak yaratc deildir. Kaos daha ncedir. Kutsal kitapta
bile Tanrnn yer ve g yaratt srada yerin bir kaos durumunda
olduu, ve karanlkla rtl olduu, ondan sonra tanrnn "Ik ol
sun!" buyurduu ve n olduu yazldr. Bylece onda da mutlak
bir hilik kabul edilemez, alglanamaz. Dolaysyla "karanlk" daha
nceden "Var"dr. Babil yaratl destanndaki "Tiamat" adl, btn
varl yutmu olan canavarla, brani anlayndaki, "Derinlikler" an
lamna gelen "Tehom ", ayn nitelikte ve zdetir. nk btn varl
, tanrnn yaratndan nce yutmutur. Tanrnn ilk yarat ilemi
oldurmaktr. Babilin yaratl destan "Enuma Eli"te nce derin
liin erkek "Apsu" ve dii "Tiamat" tanrlar vard. Bunlar bir dizi
tanrlar yarattlar ama onlar o denli yaramaz ve sz dinlemezdiler ki
Apsu onlar yoketmeye karar verdi. Bir ayaklanma oldu ve kaos be
lirdi. Ayaklanan tanrlar arasnda sonradan Babilin yaratc tanrs
olacak olan "Marduk"ta vard. Maddenin asl yaratcs Marduk oldu.
Bu dinlerde tanrlarla insanlar arasndaki snr hi belirli deildir. Glgame destanna gre Uruk'un lml kral Glgamc, tanna Ninsun'dan domutur. Yunanllara gre de Ail, tanra Thctis'in oluy
du. Salk tanrs olarak kabul edilmi olan Asklaepios gerekte
Botia blgesinde bir kysel kraldan ibaretti. Argonotlarn altn pos
tu arama seferine katlmt. Ama giderek ayrlarn ve obanlarn
tanrs, daha sonra da hekimliin tanrs oluverdi. nsanlarn gene in
san olan bir anne ve babalarnn olmas tanr olmalarna engel deil
di. rnein Odiseus, lliada'ya gre, Laertesin Zeustan olma oluy
du. nk varsayma gre annesini Zeus dllemi bulunuyordu.
Ama o ayn zamanda lthaka kralyd, nk annesinin kocas olan
Laertes, lthaka kralyd.
Bu eski Ortadou inanlanna gre tanrlar pekla lebilir ve in
sanlar da lmszleip tann olabilirlerdi. lk tufan sylencesi olan
Smer ve Babil tufan sylencesinde Utnapitim, karsyla birlikte, b

39

yk tanr Enlil'in istei zerine tanrlamt. Msrda krallar daha

salklarnda tanrydlar, ama Hititlerde ancak lnce tanr olurlard.
Msrda Osiris lp paralara ayrlm, sonra yeniden biraraya getiri
lip dirilmitir.
Tanrlar Mezopotamya inanlarnda yemek ve imek iin insanla
ra muhtatlar. Utnapitim tufandan kurtulduu zaman hemen onlar
iin kurbanlar kesip piirdi. Pien kurbanlann kokusu "sinekler gibi
uuan " tanrlarn ok houna gitti. Lezzetli etin zerine kondular ve
tadna baktlar. Tannlar nasl insanlara muhtasa insanlar da tanrlara
muhtatlar. Evreni yaratm tanr evrenin verdikleri iin, kentin tan
rs kentin sal ve esenlii iin, ailenin tanrs ailenin korunmas
iin ve kiinin kendi tanrlan da onun iyilii iin honut edilmeliydi.
Yeryzndcki hereyin bir de tannlar katndaki prototipi bulun
makta idi dedik. Tanrlar kendi saygnlklar iin kentler bile ina
edebilmekteydiler. Ugaritte Baal tapma sanat ve zanaatlarn tanns
olan Kotar ve Hasis tarafndan plnlanm ve yaplmt. Troyann
surlann yapan bizzat Poseidon'du. Hazreti Davuda tapnan plnlan Yahve tarafndan verilmi ve o da olu Sleyman buna memur et
miti. Devletlerin siyasetleri de tanrlarla elele yrmekteydi. Savala
ra karar veren krallar deil, onlann amirleri olan tanrlard. Kral,
Tanrnn bir ajan ve memuru olduuna gre br insanlardan elbette
biraz daha yukarda bulunacakt. Krallar bu grev iin gereken tanr
sal gc belki de tanralardan st emdikleri iin almaktaydlar. Her
firavunun bebekken tanra sisten st emmesi hemen btn duvar
ve papirs resimlerinde grlmektedir. Mezopotamyada krallar bu
greve getiren tannnn temsilcisi olan bir rahip oluyordu. Kimi yer
lerde ise barahip dorudan doruya kraln kendisiydi.
Eski Ortadou dinsel inanlarnda giderek bir tek tanr kavramna
doru yceli grmekteyiz. Dinlerin genel olarak yaymakta olduklar
deer yarglar temelde onur, drstlk ve iyilik oluyordu. Btn
dinler bu kavramlar ince ince ilemekteydi. Buna karlk hrszlk ve
cinayet de evrensel olarak kabul edilen ktlklerdi. Gasp, zulm
ve ldrmeyi ycelten hibir dinsel inan grlmemitir. Geri Mezo
potamya tanrlar genellikle ktlk yapabilen ve korkulmas gereken
varlklard. Glgame destannda Ea'dan baka hibir tanrnn iyilik
yapmadndan vurgalayarak szedilmektedir. Ancak bu tannlar in
sanlardan iyi davranlar beklemekte srarlydlar. Cezalandrlan he
men yalnzca insanlara! dier insanlara ve doaya kar iledikleri
sulard. Bir de tanrlar kendilerine yaplan saygszla tahamml
edemezlerdi. Tanrlar kendilerine hizmet iin yaratt klan insanlar ve
br canllar da korumaktaydlar. Bylece bir insana ya da bir yarat
a kar yaplacak saygszlk, eziyet ve ktlk tannlarca kesinlikle
ho grlemezdi. Msr tanrlarnn ise ihsanlara yardm etmek iin
40

daha rgtl olduklar grlmektedir. Tanrlar belirli ilerde olaa

nst uzmanlam durumdaydlar ve insanlara yardm etmek ama
cyla birbirlerine de yardm ederlerdi. Yce Horus bir insana sal
iin yardm etmek isterse yksnmeden bu ilerde daha deneyimli
olan Tot'u yardma arrd. nsann kural olarak iyicil bir insan ol
mas gerekliydi. lm sonras Mezopotamyallar rktm, onu bir
sonsuzluk ve boluk olarak alglamlardr. Buna karlk Msr uygar
l teki dnyadan ok ey beklemekteydi. Btn o iyi eylere ulaa
bilmek iin temelde iyi ve drst olmak kouldu. lmden sonra ki
inin yrei tartlacakt. Tart arl bir tyd. Yrein cn az bir ty
kadar hafif olmas gerekliydi. Terazinin yree doru en ufak sapma
snda sra sra cezalar hazr bekliyordu. Bu sistem iinde en nemli
ey "sosyal adalet" faktryd. nsan kural olarak zayftan yana arl
n koymak zorundayd. Glyle zayf arasndaki atmalara tank
olan kii, zayf korumak ve gl olan engellemeye almakla g
revliydi. Gl olanlar da karlarnda zayflar ezmemekle ykm
lydler. Fazla kazanan mutlaka daha yoksul olanlarla servetinin bir
blmn paylamalyd. Bencillik olduka byk bir gnaht. te
bu "sosyal gnah" kavram daha sonra tek tanrl dinlere doru gei
in belirtilerini tamaktadr. ounlukla teker teker kiisellemi tan
rlardan tede bir baka ve daha evrensel tanr kavramndan korku
sz konusuydu. Teker teker tanrlarn adlandrlnn dnda bir de
"Tann" szc ve kavram vard ki bu hem btn tanrlar, hem on
larda bulunan ve ortak glerini salayan tanrsal gc ama ayn za
manda btn tannlardan da te bir "Evrenin ulu yaratc gcn an
latmaktayd. Yunancada tanrlarn zgn adlarndan baka bir
"Theos" kavram bu gc anlatmaktayd. Msrllarn "Pa netcer" kav
ram ve branilerin "Elohim" kavram aa yukar ayn anlam ta
maktayd ve herhangi bir tanry deil "Tanr''y anlatmaktayd. te
bu Tanrdan korkulurdu, nk o btn kullar.nm "iyi" olmasn is
terdi. yi insanlar kentlerine ya da evlerine ge.en yabanclara da iyi
davranmak zorundaydlar. Nfusun oranla az ve yerleme birimleri
nin birbirinden uzak bulunduu o alarda byle bir kural kukusuz
ki ticaret ve zanaatlarn gvenli yrmesi iih ok gerekliydi.
Eski Ortadou dinlerinin yksek idealleri by kavramn, daha
sonraki tek tanrl dinlerde olduu gibi temelden yadsmamtr. Bir
kere falclk yani gelecei ve olup biteni bilebilme sanat zaten dinsel
ilevlere entegre durumdayd ve din adamlarn, hi deilse belirli
dinsel gleri bulunan kimselerin greviydi. Bunun yannda koruyu
cu by, gerek bireylere gerekse ara gerelere, evlere, kentlere ve
genel olarak retim mlkne gereken korumay salamak iin mutla
ka uygulanmaktayd. Bunun gibi iyilik salamaya ynelik olan by,
yani ak by de din tarafndan yadsnmamaktayd. Kukusuz ki be
41

endikleri birisiyle evlenmeyi uman genler o zaman da bu tr ak

bylere bavurmaktaydlar. Buna kar Kara by denilebilen kt
cl, tahripkar by ister tek, ister ok tanrl olsun btn dinler tara-,
fndan ktlenmi ve itilmitir. Karaby rgtlenmi bir toplumda,
kabullenilen resm dinin tek ya da ok tanrl olmasna bakmakszn
yasaklanmaya .allr; nk etkili olduuna inanlan karaby,
kurbanlarn ilev d brakr ve toplumun retim gcn sakatlar
Hammurabi kanunlarnn 2. blm byy de, bynn kt kulla
nmn da lmle cezalandrmaktadr. By ayrca resmi ruhban sn
fn hie saymaya yolat iin ve ayrca lleri diriltebileceine, ya
da en azndan onlarn ruhlarn arabileceine gre, lm byk
adamlar da yeniden ibana getirebilecei ve bylelikle egemen erki
yokedecci iin de yasaklanmaldr.
Buna karlk kara ya da ak bynn kulland yol ve yntem
lerle resmi dinin kulland yntemler arasnda da pek byk farklar
yoktu. O halde resmi dinsel erkin dnda ayn yntemlerin kullanl
maya allmas, bunun ruhban gmrnden karlmas demek
oluyordu ki bunda bir iyi niyet grlmesi o dzen iinde olanakszd.
Ancak bu durumun yaygn biimde kullanl, kurumsallam olan
din dnda daha o zamanlar bile bir yeralt dini, bir halk dini bulun
duunu gsterir. Bu da ok doal olsa gerektir, nk btn egemen
toplum ynetim erkleri elbette kendi antitezini mutlaka yaratacaktr.
Resmi dinlerin olduu dnemin 7500 yllk bir zaman dilimini kapsa
dn unutmamalyz.
Ortadou eski dinsel grnnde resmi dinlerin yannda bir de
halk ya da yeralt dininin bulunduunu biliyoruz. Bu din, yalnzca
daha eski dnemlerin ya da komu blgelerden gelen deiik inanla
rn srdrlmesine ynelik kaldka, resmi erkten fazla bir bask gr
memitir. Bu tr inanlara bal sofu kiilerin daha ok erkekler ara
snda bulunduu anlalyor. Buna karlk kadnlarn daha yeraltna
dnk, ak ya da kara byye dkn olduklar grlmektedir. Bu da
onlarn daha ok reme ilevleriyle ilgili oluundandr. Ak konular,
evlenmeler, ocuk sahibi olmak, doan ocuklarn yaamda kalmas,
olan kt bylerin zlmesi, rakiplerin ktlk grmesi, bunlar
iin byler, fallar, eitli afsunlar ve iksirler hazrlanmas, muskalar,
kadnlarn urat yeralt dininin, bugn de olduu gibi balca te
malar olarak grnmektedir. Ayrca spiritalistik yani lm olanlar
la ilikinin srdrlmesine ynelik pratikler de ok yaygnd.
Buna karlk resmi dinsel inanlarda zellikle tanm etkileyecek
doal olaylara bir egemenlik salayabilme abasnn, zellikle balan
gta egemen olduu grlyor. Astronomi, meteoroloji, botanik ve
zooteknik uralarnn kkenleri o alann Ortadou dinlerinde bu
lunmaktadr. Bunlar iin matematik ve geometrinin de bu dinlerde

42

belli bir yeri vardr. Yaz sanat da dinsel bir temele dayanmaktadr.
Bu kavramlarn byk lde insan yaamndaki nemli olgularla
paralellii zerinde durulmakta ve zellikle de retkenlikle ve doa
dngleriyle ilikili olan inanlarn byk lde cinsel kavramlarla
paralelliinin kurulduu ve cinsel temalarn byk bir nem kazan
d grlmektedir. retkenlik, retim ve verimlilik zerine kurulu
olan trensel tutumlarn byk lde cinsellie dayal olmas, cinsel
yk ve sylencelerden yana zengin olmas ve trenlerde de bu cin
sel yklerin nceleri dramatik olarak temsili, daha sonralar simge
letirilerek aln ok doaldr. Bunun bir doal sonucu olarak yuka
rda belirtilen yeralt dini ya da halk dinsel inanlar da aa yukar
ayn temalar, hatta biraz daha abartlm biimde srdrmektedir.
Muska ve kk talisman yani kiisel ve ailesel tanrlar ve tanrala
rn zellikle remeye ynelik zellikler tayan tanr ve tanralar ol
duu grlmektedir. Bunlar zellikle ar fertil, yani reten fallik
tanrlar ve ok retken, geni karnl ve kalal, byk reme organl,
byk ya da ok sayda memeli olan tanralardr. Bu reme kltne
ilikin en bilinen ve zgn olan inan ltar-Astarte-Kibele kltnde
olan reme sylencesi ve buna dayal olan orgisel trenlerdir. Bunlar
daha sonralan zellikle Ege ve Akdeniz kltrlerini ok etkilemitir.
Ege kltrnde de ayn kltn Artemis-Demeter inanlaryla srp
geldiini grmekteyiz. Bunun aynntlanna srayla geleceiz. imdi
hermetik kltr ve kurulularda hemen btn temelleri ok canl
olan gizem inan ve dinlerine bakalm.

GZEM DNLER
nancnn kkeninde herkes tarafndan bilinemeyen ve anlalabil
mesi iin zgn bir abay ngren bir gizemin ya da daha doru bir
deyimle gizemlerin bulunduu dinler ve inanlar, bugnk ekille
riyle gerek douda, gerek batda olsun mistik ve hermetik dncele
ri sanldndan ok daha derin ve kkl olarak etkilemitir ve etkile
meye de devam etmektedir. Bu grup inan ve dinler insanlk
tarihinde zellikle Hellen-Roma uygarl iinden fkrm bulun
maktadr. Trkede sr sznn karl olan Giz kknden tretil
mi olan gizem szyle ifade edilmeye allan bu kavram bat dille
rinde "M ister" ve "Mystery szleriyle anlatlmaktadr. Bu szcn
etimolojisine baktmzda tarihsel geliim daha iyi grlmektedir.
Mister szcnn kkeni greke "Myein" fiilidir ve bu "kapatmak"
demektir. Bu inanlara katlan kiilerin "inisye" edilmeleri yani "ieri
almmalan" gerekir. nisye olana "Mystes", ona yolgsteren kimseye
de "Mystagogos" ad verilmekteydi. Bu kltlerin nderleri arasnda

43

ayrca "Hierofantes" (kutsal eylerin aklaycs) ve "Dadouchos (k

tayclar da bulunmaktayd. Bu dinlerde buluan insanlarn inan
lar erevesinde birarada yaptklar; ortaklaa yemek yemek, birlikte
dansetmek ve ortada gsterilen dramatik sunular izlemek oluyordu.
Asl temelde bulunan ve insanlar biraraya getirmi olan Gizem'in ise
o alardan daha ncesinden, Msr, Mezopotamya, ran ve Andolu
inanlarndan gelen kkenleri bulunmaktadr. Dier blgeden ge
len inanlar genellikle Anadolu iinde bir senteze ulamakta ve ora
dan lonya araclyla Helen dnyasna sramakta ve daha sonra Ro
ma imparatorluunun evrensellii iinde yeniden ve daha evrensel
bir senteze gitmektedir. Bu dinlerin Anadolu kkenlerini oluturan
Dionisos, Orfeus ve Demeter kltlerinin kkenlerindeki Msr, Mezo
potamya ve ran eleri ok belirgindir. Bu bakmdan nce o blgele
rin inan uygulamalarna bakmalyz.
MISIR'DA DNSEL UYGULAMA
Msr uygarlnn binlerce tanr ve cinlerden oluan kozmogoni
sinde elbette ok aynntlam bir ruhban snf da bulunmaktayd.
Herbiri uzmanlam bu tanrlara hizmet ve onlarn insanlara hizme
tine de araclk etmek grevini yklenmi olan bu rahipler, daha n
ceki blmlerde belirtmi olduumuz gibi bir ii ve o tanrya zg
zanaat ileyen kimseler durumuna gelmilerdi ve dolaysyla tpk
zanaatlar gibi onlar da bir lonca sistemi iinde kapal bulunuyorlard.
Bu gizemler tanrsal ilevlere ilikindi ve bu yzden de olur olmaz
kimselere verilemezdi. Mesleklerin genel olarak geliimine yeniden
bakacak olursak bir bilgi ve becerinin bir sanat ve meslek halini ala
bilmesi iin onun kiisel beceri ve yeteneklerle snrl olmaktan ka
rak herkese ve her isteyene retilebilir bir bilgi halini almas gerekir.
Ayn zamanda herkes tarafndan ktye kullanm da nlemek, bu
sanat belirli bir disiplinin altna almak zorunluluu d a ortaya kar.
te Tanrya hizmet ve Tanr adna insanlara hizmet gibi daha yce
ve renilmesi zor zanaatlarn bu zorunluluu daha derinden gr
m olmas doaldr. Ayn zamanda o an ynetici snflaryla bir
likte egemenlii de paylamakta olan ruhban snf bu kapana bir
lde zorlanmtr da. Bunun sonucu olarak da> tpk bir zanaata se
ilen adayn adm adm o zanaatn bilgi ve becerilerine ulamas gibi,
o da tanrnn hizmetine adm adm girecektir. Btn bilgilerin birden
bire ve sonuna kadar almas beklenemez. Kii ancak bir alt basa
makta yeterince piip olgunlatktan sonra bir sonraki aamaya ge
meye hak kazanr ve en alt basamaa da ancak bu sanata genel
olarak yetenekli ve uygun olanlarn alnmas gerekecektir.
Msrn, inan dzenleri iinde hemen gze arpan byk inan
44

gruplar Osiris-sis-Horus inan grubudur. Msr tanrlar iinde en

nemli yeri tutan Osiris'in kkeni bilinmemektedir, l. 2400 yllarn
da ikili bir rolle ortaya kt grlyor. O bir yandan reticiliin
tanrs, te yandan l kraln tannlam kiiliidir. Bu ikinci ileviy
le, yani len kraln ruhu olma zelliini kazannca varolan kraln yet
kesinin kkenini oluturan bir g olarak hemen nem kazanmaya
balam ve bylece firavunun kiisel dini, onun yetkesinin kkeni,
haline gelmitir. Osiris l olduu iin yeraltnm egemenidir. Onun
olu olan Horus ise yaayan kral ve gkyznn egemeni olmakta
dr. Sylencenin en yaygn biimine gre Osiris bir baka tanr olan
Set tarafndan boulup 14 paraya paralanmtr. Her paras baka
bir tarafa atlm olan vucudunu ei sis, kzkardei olan Neftisle bir
likte teker teker toplayp biraraya getirmi ve gmmtr. Bylcce
Osiris'e yeniden yaam verilmi olur, fakat artk yeraltndadr ve ora
nn egemenidir. Onun lmnden sonra doan olu Horus (Horus
aslnda ok daha eski bir tanrdr fakat Osiris sylencesi firavunun
resmi sylencesi halini aldktan sonra byle bir baba-oul ilikisi uy
durulmutur) Gne kral, yaayan firavun ve gkyz ve gndzn
egemenidir. Daha sonra, Amon ve Ra'nm birleik Msrn batanrlar
haline gelmelerinden sonra da bu inan ve sylenceler remeyi sr
drmtr.
Osiris inana ruhban snfnn byk bir trenle greve balatld
ve ondan sonra da yaam boyu bir dizi trenler ve dizi dizi gizem
lerle yaad ilk etkin byk inan saylabilir. Bu inan sistemindeki
tapnak kltrnde tapnak, tanrnn evi olarak ele alnmaktadr. Bu
rada tanrnn bir yontusu bulunur. Gnlk trenler bu yontunun sak
land sandukann almas, tanrnn kumalar ve ieklerle sslenii
ve gnboyu ona yiyecek ve ieekler sunulmasn iermektedir. Ra
hipler tanrnn temsilcileridir. Ruhban hizmetinde temel, gereken te
mizlik ve safln salanmasdr. Rahipler pekok snflara ayrlrd.
Her tapmakta 4 peygamber bulunurdu. Bu kiiler tanrnn genel ya
da gnlk emirlerini alglamak ve aaya duyurmakla grevliydiler.
Bu grev bu kiilerin bir vecd durumuna girmesiyle salanmaktayd.
Hizmette kullanlan btn eya ve yntemler zgn simgesel bir dil
le adlandrlmaktayd. Her trensel tutum ve ritelin adndan bala
yarak her paras simgesel adlarla ve simgesel bir dille konuulmak
tayd. Bir rahibin nemli grevi bu dili, bu simgeleri renmekten
geiyordu. Bu simgesel kavramlar giderek artan ve iie geen sy
lencelerden kyor ve ayrca yeni sylencelere neden oluyordu. Bu
sylenceler ve ierdikleri anlamlarn, asl ama olan temizlik ve saf
lkla olan ilikilerindeki allegori ve sembolizm de renilmeliydi. Ay
rca tapnak bir "Ev" olarak, btn ileri gelen varlkl vatandalarn
evleri gibi, yani mutfa, ahrlan, frnlar, hamamlar, eitli ilikleri
45

olan yaanlan ve rahiplerin gnlerini dolduran almalarn yrtl

d meknlardan oluan byk bir iletmeydi. Burada byk bir
hizmetliler ve iiler kadrosu da.bulunmaktayd. Bunlarn ilevleri ve
ynetimine ilikin konular da ayni ritel diliyle anlatlmaktayd. B
tn bu ilevlerin byk bir huu, iinde yapldn belirtmeye gerek
yoktur. Byk bir Osiris tapna, bugnk byk bir katedral gibi
ruhani bir hava tar. Her hareket ve ilev byk heyecanlara neden
olacak bir eydir ve yle de alglanmaktadr. Tanrnn heykelini rten
sandukann al treninin en az bizim imdiki inanlarmz arasnda
bulunan bir Sakal- erif al kadar ruhani bir ortamda gerekleti
inden emin olabiliriz. Hatta belki ondan da fazla, bir Hrka-i erif
al gibidir. Sradan mminler bu tapmaa batan aa temizlene
rek, zel giysiler kuanarak girebilirler ve tannnn grnm ile sec
deye kapanrlar. Rahiplerin de enaz mminlerin bu saygsndan yay
lan bir ruhsal vecd durumu yaamalar beklenmelidir. Elbette bu
kadar karmak ilevleri grecek olan rahiplerin, eitim srelerinde
belli aamalardan geecekleri besbellidir. Ruhban snfna alnacak
adaylann en az 7 aamal olan ve haftalar sren bir inisyasyon (aln
ma) treniyle kabul edildikleri biliniyor. Bunlarn btn ayrntlar,
gizli olduklar iin bilinmiyorsa da papirs ve duvar resimlerinden
kimi bilgiler cdinilcbiliyor. Bu trenin temelinin ketumiyet retisine
dayal olduu anlalyor. Tren adayn gzleri bal olarak bala
makta, bir dizi yolculuklar yaplarak her yolculukta yeni bir giz ken
disine aklanmaktadr. Bu inisyasyon treninden sonra aday rahibin
uzun ve zahmetli renme aamalar balyor ve her aamaya varld
nda bir st dereceye gene zor ve gittike etrefilleen gei trenle
riyle alnyordu. Adm adm ulalan bu gizem kendisinden sonra ge
len ve kendisinden etkilenen btn inanlarda yinelenmi, kimi
zaman daha simgesel boyutlara indirgenerek, kiminde daha zorlat
rlarak srdrlmtr: Firavunun resmi bir inanc olduundan ve
tanr bizzat erki elinde bulunduran kraln babas, nceki kral oldu
undan, ketumiyetin bozulmas durumlarnda lm cezas da uygu
lanmaktayd. Ayn reti, Osiris inancndan sonra Amon ve Ra inan
lar ve daha ikincil nem tayan uzmanlk tanrlar iin de sz
konusuydu. stelik uzmanlk tanrlarnn rahiplerinin o uzmanla
ilikin el becerilerini de edinmeleri gerekmekteydi. Osiris inanc ra
hiplerinin, kendi bana reti yaymaya yetkili olan rahip, yani ba
msz daha kk tapnaklarda alacak rahip olarak yetki alndan
nce de son bir snavdan gemesi ve sonra da bir kez lp yeniden
dirilme yaantsn geirmesi gerekmekteydi. Bu simgesel lm bir lahitte kapal olarak birka gn geirmek eklinde oluyor ve aday bir
barahip tarafndan yeniden diriltilmi oluyordu.
Bu retilerin Ege blgesini ve daha douya doru Filistin ve Me

46

zopotamya'ya olan etkilerini eitli olgularla aklamak mmkndr.

Bata Msrn btn Filistin, Lbnan, bat Suriye' ve gney Toroslara
kadar egemenliini yaym ve ok uzun yzyllar boyunca oralar
egemenlii altnda tutmu olmas sylenebilir. Ayrca bu blgeyle
olan ilikilerinde Msrn hi de kltrel ovenizm gstermedii, tam
tersine hi yksnmeden oralarn kltrel elerini kabul ettii g
rlmektedir. Bunun sonucunda Msra eitli szlemelerle bal olan
lokal kent prens ve krallar da Msr kltn rahata stlenmilerdir.
stanbul arkeoloji mzesinde bulunan iki Filistin kralna ait olan lahitler de Msr kltrnn kuzey Filistinde ne kadar benimsenmi ol
duunu ok iyi gstermektedir. Yunan halklar da zellikle Nil delta
s kylarnda eitli ticaret kolonileri kurmulard. Daha nce de
Msr uygarlnn Miken ve Akha uygarlklar zerindeki yaratc et
kileri bilinmektedir. Bu yzden Yunan gemici uygarlnn o srada
kendisinden ok stn olan Msr uygarlndan etkilenmemesi sz
konusu olamaz. Daha ok erken dnemlerde tanr kavram ve kimlik
lerinin o tarafa szmakta olduu grlmekteydi. Fakat asl byk
karmaa Byk Iskenderin fetihlerinden sonra balad. Ptolemeler
dnemi Grek ve Msr kltrlerinin tam anlamyla iie girdii bir
dnem oldu. Ancak ok daha nce de Hermctizmin yaygn bir deer
tad grlmektedir.
RAN'DA DN
ran tanrsal anlay bakmndan ok daha deiik bir yndedir.
Temel dinsel ve tannsal kavramlar bakmndan ne dousundaki
Hind uygarlklarna ve batsndaki Anadolu uygarlklarna, ne de g
neyindeki Mezopotamya kltrne benzer. Buna karlk ran ok
gl bir devlet sistemi kurmu, byk askeri g edinmi ve evre
sindeki btn uygarlklar uzun zaman dilimleri boyunca egemenlii
altnda tutmu, onlarda belirli etkiler yapmtr. Bununla birlikte ra
nn kltrel etkisinin, askeri ve politik gcne kyaslanamayacak ka
dar zayf olduunu gryoruz. rann uhrevi sorunlara yaklam tar
znn ok daha sonra, Romann yakn blgelerdeki egemenliinden,
Hristiyanlm yaylmasndan ve en sonunda da slam egemenliin
den sonra birdenbire ok daha etkin olmaya balad gerektir. zel
likle ortaa bat ve dousu ran etkisi gznnde tutulmadan ok
iyi anlalamaz. Ancak Irann eski tarihteki dinsel geliimini incele
mek hi te Msrdaki gibi kolay deildir. Bir keTe ran, Msr gibi bat
igalinde kalmamtr ve eski tarihi onun gibi didik didik edilmemi
tir. kincisi, rann oradaki gibi gzkamatran byk yaplar ve "Es
rar" olmamtr. ran tarihi ancak zorlukla incelenebilmcktedir. Kl
trn inceliklerinin kkenleri ise tarihin karanlklar iinde
47

gmldr. Bununla birlikte rann komu lkeler zerindeki etkisi

ok byk olmutur ve tarihin birok nemli ipucu onlar tarafndan
yazlmtr.
Iran dininin Zerdtten nceki dnemine ilikin birok aratrma
yaplmtr. Ancak bunlarn ou komu lkelerle olan yazmalar yo
luyla ve insanlara verilen tanrlardan yansma adlarn karsanmalanyla bulunan gereklerdir. l. 1700 yllarnda rann halklar ok iyi
bilinmeyen bir ekilde ran blgesinde ortaya kmaktadrlar. evrele
rinde onlarla akraba daha birok halklar vardr ve ayrca lskitler, Sarmatlar, Sakalar gibi onlarla bir akrabal olmayan halklar da bulun
maktadr. Ama ne yazk ki bu halklara ilikin kltr bilgileri de ok
eksiktir ve ancak Heredotos gibi tarihilerden, blgeye gidip gelen ta
cirlerin bildirdiklerinden ve onlarla yaplan saysz savalar srasnda
edinilmi bilgilerden olumaktadr. Ancak rann, Zerdt ncesi din
sel inanlar zerinde bunlarn da ok byk etkileri olduu kesindir.
Anlalan hepsinde benzer bir kozmik prensip szkonusu olmutur.
brleri de yaklak olarak benzer eler tadklar iin belki ran
zerinde en etkili olmu yan kltrlerden biri olan lskitlerin dinsel
inanlarna ilikin bilgileri, bizim tarihimize de k tutabileceini d
nerek biraz inceleyebiliriz. skit inanlarna ilikin en zengin kay
naklardan biri' bugnk siat ve ona komu guruplann folklorudur.
skit tanrlar, birok Hint - ran sistemlerinde de olduu gibi ilev
zerinde younlam bulunuyorlard. Bunlar ynetim, sava ve kollektif destek ilevleriydi. Bu her tanrnn grd zgn iten baka
bu ilevden birine de dahil olmas ilkesidir. Bildirildiine gre Iskitlerin tapmaklar, tanr heykelleri, sunak yerleri bulunmuyordu.
Yalnzca sava tanrs iin zerine bir ksa kl sapl bulunan bir
odun yn yapld biliniyor. Bu odun ynlarnn yaklmak zere
hazrland sanlyor. Ayrca btn tanrlara bolca kurbanlar da ve
rilmekteydi. Kurbanlar eitli hayvanlar ve bu arada dmanlarn
kendileri de olabilirdi. Kurban srasnda ate kullanlmaz, kurbandan
tanrya sunulacak olan piirilmezdi. Dinsel trenler kutsama trenle
riydi. Kutsayc olan rahip bir demet odunu karlkl noktalara da
tarak dualarm ve bylerini okurdu. Bu rahiplere Heredotos
"Enatyan" dendiini sylemektedir. Bu aslnda farsa kkenli olup
"erkek kadn" gibi bir anlam vermektedir. skit dinsel inanlar arasn
da en gze arpan, onlar Altay folkloruna ve daha sonraki Hunlara
da balayan ey cenaze trenleriydi. lnn ardndan herkes kendini
kurban etmeye balard. Byk ve nemli llerin ardndan yaknlar
da birlikte ldkleri gibi trene katlan herkes de en azndan bir ye
rini, zellikle de yzn kanatrd. Bu zelliiyle ok sonraki Kktrk Yularn da andrmaktadr. Bu yzden lskitlerin yzleri katl
dklar yulara bal olarak derin yara izleri tamaktayd.

48

Tanrlarn banda alevin tanras "Tabiti bulunuyordu, ikinci

konumdaysa, lskitlerin Yunanllara anlatrken kullandklar adyla
"papeus" olarak bilinen "Baba" gktann geliyordu. Onun yannda
"Oetosyrus" ya da "Goetesyrus" denilen ve ynetimi temsil eden,
ran'n Mitrasn andran bir tanr daha vard. Sava gcnn temsil
cisi ise ran'n utku tanrs Verethraghna'nn ei ilev gren bir tannyd. "Apia" (Su) ve "Artimpasa" (mutluluk ve dllemeyi anlatan bir
kavram) adndaki iki tanra da reyici ve kollektif gc temsil et
mekteydi. Yazl metinlerde bir de "bakire"den szedilmektedir ama
bu brlerinden birinin bir sfat olsa gerektir. Esrarengiz bir kiilii
olan akarsulann tanrs "Thagimasadas", Osyat mitolojisindeki Don
Batura etir ve olaslkla o da nc ilevle ilgilidir. skit mitoloji
kozmogonisi byk olaslkla bugnk Osyat ve Alan kltrn et
kilemitir. Ama dillerinin ayn olduu ok kukuludur. Kimi andr
malar o dilin Altay ve Hint-Germen dillerinin ikisinin de zelliklerini
tadn dndryor.
ran'n o dnemdeki kltr, evresindeki btn kltrlerle tam
bir uyum iindeydi. Bu kltrler arasnda gene lskitlerin ok yakn
akrabalar olan Sarmatlar, Alanlar, Sakalar ve Sogdlar bulunmakta
dr. Part ve Med kltrleri ise kken olarak. Perslere ok daha yakn
akrabadr. ran tarih ncesi alarnn karanlndan sonra 1.0 IXVIII. yzyllarda gze arpmaya balar. O srada gl bir uluslar
konfederasyonu kurmu olan Medler egemendir. Persler de bu kon
federasyon iinde bamsz bir krallk halindedir. Medlerin, Lidya ve
Asurlarla yaptklan savalar 200 yl boyunca bu taraflarn nemli olgulandr. 1.0. 550 ylnda birdenbire Persler lke iinde egemenlii
elegeirdiler ve ok stn bir idare ustalyla tarihin en ilgin imparatorluklanndan birini kurdular. ktidar allar ve ayn gle batya
yaylmalar o denli hzl olmutu ki btn evre uygarlklann korku
lu d haline gelmiti.
Medler daha nceleri Magi dininin inancndadrlar. Magi szc
bugn btn bat dillerinde by anlamna gelen Magie ve Magic
szcnn kkendir. Ayn zamanda, yanllkla Zerdt rahipleri
iin de kullanlan, Mecus szcnn de kkenini oluturmaktadr.
Zerdt inancnn daha sonraki gcne karn Magi de, rann daha
eski inanlarndan alnm olan tanr kltleriyle birlikte evreyi ve
ran etkilemeyi srdrm, kendisine kar ayaklanm olduklar
iin byk Darius tarafndan ezilmi ve srlm olmasna karn
Selefkuslar, Partlar ve Sasaniler zamannda yeniden byk nem ka
zanmtr. Magi rahiplerinin byler ve bilicilik, falclk alanndaki
byk bilgi ve ustalklar daha sonraki Seluk dneminde de, zellik
le bu dnemi ok derinden etkilemi olan Bilge insanlar figryle,
Mani inana ve aman kltrnn etkileriyle de birleerek, bugnk

49

slm iinde bile byk etkisi olan gizem kltrne byk katklarda
bulunmutur. Doudan gelerek sa bebein ileride geliecek manevi
egemenliini mutulam olan " Bilici" sylencesindeki Baltazar,
Melkon (ya da Melhiyor) ve Kaspar da gerekte, parlak yldzn
birleerek tek bir yldz oluunu gzleyen ve onu batya doru izle
yen (ki sylencenin bu blmnn astronomik geree uyduu imdi
bilinmektedir), astronomide bilgili Magi rahibi olduklan anlal
maktadr. Magi kavramlarn ve etkilerini ileride daha yakndan ve
ayrntlaryla incelemeye alacaz.
ran'n daha eski tanrlarndan olan "M ithra", bu kimlii ve yap
syla zellikle Babil ve sonradan Anadolu zerinde etkin olmutur.
Fakat Mithra, Zerdt kavramlar iinde gelien Zurvan mezhebi
iinde Hrmz ve Ehrimen arasnda araclk ve sentezi salayan bir
tanr olarak byk bir denge dncesine de ulamtr.
"Hrmz" (eski adyla Ahura Mazda), Mithra ile birlikte Ahemeni
slalesi boyunca en yksek tanrlar olmulardr. Bunlar ynetimi
temsil etmektedirler. Buna karlk "Anahita" nc yani retici ve
sosyal ilevi temsil eden tannadr. Bu tanra, Anadolunun tanra
kltyle birleerek Roma dnemlerine kadar blgeyi ok etilemitir.
Medlcrin ba tanrs Zaman ve Kaderin tanrs olan "Zurvan" ile
onun yannda "Milra" ve "Anahita" idi. Perslerdeyse "Ahura Mazda"
ba tanrla ykselmitir ve Zurvan reddedilmitir. Ahemeni sllesi
dneminde Zerd tn egemen olduu ve krallarn resmen Zerdti
olduklar kansna karn uygulamada hibiri Zerdte tam uymuyor
du. Zcrdtn asl ykselii ok sonra, Sasanilcr zamannda olmu
tur. O srada yeniden yazlan "Zend Avesta"nn zellikle nc bl
mnn, Magi inancn byk lde ierdii ve zmsedii de
bilinmektedir.
ran uygarlnn hermetik oluumlar zerindeki nemi; pek fazla
zerinde durulmam olmakla birlikte, ok byk olmutur. Bunlar
dan zellikle iki kavram-inan, Mitraizm ve Magizm zerinde dur
malyz.
Mithra ve Mithraizm
Yukarda belirtildii gibi Mithra, Zerdt ncesi ran dininin g
ne, adalet, dostluk, szleme ve savan tannsiydi. O inanta en b
yk tanr Mithrayd. Btn insanlararas ilikileri salayan ve gvenceleyen oydu. Ahemeni dneminde, yani l. 550den Byk
Iskenderin istilasna kadar olan dnemde ran egemenleri resmen Zer
dt inancna katldklar fakat ileri gelenlerin bir ou arasnda eski
inanc srdrenler de bulunduu iin, daha ok ortalama bir yol tu
tulmu, Ahuramazda yannda Mithra da belli bir sayg grmtr.

50

Helenizm ad verilen, Byk skender istilasndan soa Selfkius ile

balayan dnemde ve onun Anadoludaki paralelleri olan Komagene,
Pontus ve Ermeni krallklarnda Mithra'nm birdenbire byk bir
nem kazand grlmektedir. Bu krallklarn egemenlerinin bir o
u Mithridates, yani Mitradan gelen, Mitradan olma adn tar. Da
ha sonra, Roma egemenlii baladnda Mithra nceleri pek nem
tamad, daha sonra, zellikle Hristiyanln kabul ve ardndan da
Romann ikiye blnnden sonra ise birdenbire Romada Mithrann
en nemli klt boyutuna ulat grlmektedir. Sanki Roma uygarl
Mithray yeniden yaratmtr. Bu canlanmann nedenleri tam ola
rak bilinmemektedir. Ancak bu inancn asker elit arasnda yaylmas,
asker olmayanlarn mezhebe alnmay ve zellikle snrlardaki hu
zursuz blgelerin lejyon ve kolonlar arasndaki yayl bunda bir
sosyal olgunun rol oynadn gstermektedir. Mithrann Roma'daki
yayl srasnda artk Pitagor ve Plato dncelerinin etkileri ok be
lirginlemise de daha eski alarnda bile bu mezhep inananlarnn
gizemli bir nitelik kazanm olmalar, o ada Roma aristokratlarnn
hemen hepsinin Pagan kkenden gelmeleri, yeni Hristiyan kltrne
ve egemen olmaya balayan kiliseye muhalif durumda olmalar, ye
ralt yanmuhalif bir rgt gereksinimi bu mezhebin hzla yaylmas
na yolam olabilir. Mithra mitolojisi balbama yaradla dayanr.
Gne tanr Mithra'ya beyaz boay kurban etmesi iin kargayla ha
ber gnderir. Mithra bu buyruu hemen ve byk bir znt iinde
yerine getirir. Tam boann lm annda bir mucize olur ve beyaz bo
a Ay'a dnr. Mithrann pelerini Samanyolunu ve parlayan yldz
lar oluturur, boann kuyruu ve kanndan ilk buday ve zmler
yeerir ve boann cinsel organndan menisi fkrr. Bu meniden yeryzndeki btn canllar oluur. Gece ve gndzn bilinen dngs
balar, mevsimler yln evresindeki danslarna balarlar. Boann
lm ve doa olarak canlanyla kt ve iyi arasndaki ezeli at
ma da balam olur. Boann kann bir ylan da ier. Bylece karga
havay, ylan topra, arada ortaya kan aslan atei ve meninin top
land dev anak da suyu simgeler. Bylece drt element de ortaya
km olur. Bu kurbandan sonra Mithra ve Gne tanr bir ziyafete
oturur et yiyip arap ier ve dans ederler. Tapnma ve uygulama pra
tikleri de yledir: Tapnak olarak maaralar kullanlr. En fazla 70-80
kiinin toplanabildii bu yerlerde zorunlu olarak yapay k gerekir.
Maarada mutlaka bir kuyu da bulunur. Tapmaa yalnzca inisye
olanlar girebilirler. Bu mezhebe Roma'da sadece askerler alnmlar
dr ve rgtl aristokrasiden kimsenin girdii de bilinmemektedir.
Roma versiyonunda inisyeler 7 derecede rgtlenmilerdir: Corax
(Karga)- Nymphus (Damat), Miles (Asker), Leo (Aslan), Perses (Iranl), Heliodrornus (Gnein habercisi) ve Pater (Baba). Maaraya giri

51

alttan ve yandan oyulmu tnellerden olur. 7 dereceyi temsilen 7 ka

pdan geen tneller inisyasyon trenlerinde 7 geziyle kullanlr. Ma
bede giri 7 basamakl bir merdivenden olur. Her basamak o ada
bilinen 7 gezegenden birini temsil eder. Bu maaralarn duvarlarna
pekok fresk yaplm olduu iin trenlerin birok ayrntlar karsanabilmektedir, lnisye edilecek olann gzlerinin baland, elbisele
rinin soyulduu grlmektedir. nisyasyon treninde vaftiz, temizlen
me, simgesel cezalar, iplerle balanma ve sonunda kurtulu
aamalar bulunmaktadr. Bu arada bir yerde lp dirilme simgele
mesinin de kullanld grlyor.
zellikle l.S. III. yzyl balarndan itibaren hzla gelien bu ak
mn Bat v Dou Roma iinde ok yayld, daha sonra .yaylmay
srdren Hristiyanl da etkiledii, bunun yaygn olduu huzursuz
u eyaletlerinde ksa zaman sonra geliecek olan askeri feodaliteyi de
etkiledii ve valyeler arasnda oluan heraldik tre ve kurallara bir
zemin oluturduu birka yzyl sonra doudan yeniden yaylacak
olan ve mistik Ortadou akmlarnn etkilerini batya tayan akmla
ra bu suretle hazr bir zemin oluturduu apaktr. Hristiyanlm ilk
yaylma dnemlerinde onun da katakomblarda gelimi olduuna ba
klarak ikisi arasnda bir benzeimden szedilmise de Hristiyanlk
ve Mi'thra inanc arasnda kesin bir dmanlk szkonusudur. Roma'da Mithraizm imperyal hizmette bulunan yksek snfn erkekleri
ne hitabeden ve askeri bir dzen salayan bir akm olmasna karn,
Hristiyanlk zellikle fakirler arasnda yaylmakta ve kadn erkek
arasnda bir ayrm da yapmamaktadr1. Benzerlik daha ok bu kurum
sallaan aristokratik gruplarn giderek Hristiyanlk iinde kaynama
lar ve bu arada birok Mithriatik tutumu da kilise hegamonyas iine
srklemi olmalanndan, X. ve XIV. yzyllardaki etkilerden kaynak
lanmtr.

Magizm
Magizmin gizem kltleri zerindeki etkileri ise daha ok anlam,
ierik ve yntemler tarznda olmutur. Magi inanc bilindii gibi bir
ok kereler yeraltna inmi ve eitli yan yollardan etkilerini srdre
bilmitir, Giderek.ve zellikle de Sasaniler dneminde o inanan nere
deyse btnyle Zerdt uygulamalarn etkisi altna ald grl
mektedir. En nemli fark Magilerde olduka vahi trenlerle
kurbanlar szkonusuyken ZerdtiLerde hibir kurban bulunmay
dr. Buna karlk kutsal ate kimi tapmaklarda hi sndrlmeden
2500 yldanberi yanmaktadr ve temizlik ritelleri neredeyse tmyle
srmektedir.
Sasaniler dnemindeki canlanla Magi mensuplan arasnda belli

52

bir hiyerari olumutur. Rahip "Magupat "tr. Onun zerinde "Magupatan magupat" bulunur. Bu deyim tpk ehinah gibi Magupatlarn
Magupat anlamna kullanlmtr. Enalttaki rahip olan "Ehrpat" yal
nz atein beslenmesiyle urar ve daha nemli trenlerde ancak
yardmc roldedir. Onun bir zerindeki ise "mobed "dir. Btn ruhba
nn en zerinde ise "dastur" bulunur. Kelime anlamyla "Elveren" an
lamna gelen bu kii bir ya da iki byk tapna ynetmektedir.
Ruhban snf kaltsaldr, babadan oula geer. Buna karlk btn
genler 7 yanda inisye olmulardr. Bu lnisyasyonla beyaz giysiyi
(adr) ve kua (Kusti) alrlar. Bundan sonra yaamlar boyunca bu
nu tayacaklardr. nan boyunca temizlenme sreci vardr. Padyab, ayak ykamak demektir ve bir abdest eklidir. Nahn da daha ay
rntl bir ykanmadr ve gusl andrr. nc, en nemli
temizlenme ise bir kpekle birlikte yaplr. Aday, varlyla kt ruh
lar karacak olan bu kpein sol kulana eliyle dokunarak ilerler
ve bu tefnizlenme, ate zerinden de geilerek birka gn srer.
Bu tren "patet"le balar, burada bir daha gnah ilememek zere
bir tvbe szkonusudur. Ardndan bir "Dastur"a ya da onun grev
lendirecei bir baka rahibe ilenmi gnahlarn itiraf gelir, ama asl
seramoni "yasm"d\r. Bunda kutsal iki olan Haoma'nm sunulmas ve
dklmesi, ayrca et ve ya yenilmesi de szkonusudur.
Yukanda belirtilmi olduu gibi mezhebin tren ve derecelerinin
bat ya da dou hermetik sistemleri zerinde dorudan doruya etki
si zayftr. Ancak temel felsefesi ve bilge kiilerin byk etkinlii, do
layl yollardan da olsa imdi de srp gelen byk bir etkiye yol a
mtr. Sistemin dorudan doruya etkin olamaynda Zerdt
inancnn o dalist kavramnn o a Batsnda kavranamayacak ka
dar karmak olmas ve ayn zamanda rann evre zerinde kurmu
olduu byk bask rejiminin uyandrd bir tepki de rol oynam
olabilir. Buna karlk bat dn zerinde en byk etkiyi yap
m olan Pythagoras'm rana geldii ve Zerdt retisini yakndan
incelemi olduu sanlmaktadr.

HELEN DNYASINDAK HERMETIC DNCE:

PYTHAGORAS
Hermetik dnce ve kurumlarn sistematik sentezi antik Yunan
dnce ve kltrnde olumutur. Bu sentezin oluumunda Anado
lu kltrnn tam olarak anlalamayan byk bir etkisi olduu ke
sindir. Bu karsamamzn nedeni Helen hermetizminin kkeninde,
ikisi Anadolu kkenli olan temel yaklamn varoluudur. Bu
akm; Dionisos, Orfeus ve Eleusis inanlardr.

53

DlONSOS KLT
Dionisos, aslen Anadolu kkenli olan bir bereket ve tarm tanrs
dr. Bu tanr Yunan anakarasndaki benzeri tanrsal figrlerle de birlecrek l.. IX. yzyl civarnda btn Yunan kentlerinde zellikle a
rabn tanrs olarak sayg grmeye ve tapnlmaya balamtr.
Bereketi simgelemek zere onun enliklerinde bolca cinsel giriimlere
yer verilmekteydi. Ayn zamanda bu enlikler mimik danslarn ve ko
ro mziinin de en yksek icra dnemleri olmaktayd. Her vatanda
bu enliklere katlabilirse de Dionisos inancna katlm bir inisyasyonu gerektirmekteydi. Bu inisyasyonun kkeninde, kabile yaamna
katlm iin gereken bir olgunluk aamasndan balam olduu anla
lyor. Bu da gerekte cinsel yaama adm atmann temsil edilip sa
land trenlerle olmaktayd. Daha sonralarysa bu enlikler Yunan
kltrnn en yksek rnlerinin sergilendii sanat enliklerine d
nmt. Ama her zaman cinsel zellii ve iki ve yemek yeme
arln korumutur. Burada szkonusu olan gizemler, kabile ve
kont yaamnda, normal olarak ocuk ve genlere kapal olan bilgile
rin onlara alndan ibarettir. Bu arada cinselliin eitli boyutlar
zerinde bilgilendirilmeleri de salanmaktadr.
ELEUSS GZEMLER
Atinayla Mcgara arasnda bulunan Eleusis kentinde tanra Demeter'in ve onun kz Pcrscphone'nin en nemli tapmak ve suna bulnuyordu. Tarmn, zellikle de tahln tanrs olan Demeter'in anna
burada tahl ekimi, toplanmas ve yetimesine ilikin enlikler kutlan
maktayd. Tohumun topraa dmekten baaa kadar geen dng
s Pcrscphone'nin. sylencesinde temsil edilmektedir. Homerosn
Dcmcter arksnda anlatld biimiyle bu sylenceye gre yeraltnm
tanrs olan Hades, ayrda arkadalaryla oynamakta olan Perscphoneyi (Baak demektir) karr. Demeter bunun zerine yasa girer ve
yeryznde buday yetiimini durdurur. Tanrlar Hade'se rica eder
ler ve o da Pcrsephone'yi ksa bir sre iin yeryzne gnderir. Ana
kzn bulutuklar yer Eleusis kentidir. Daha sonra Pcrscphonenin,
yln 2/'3'n yeryznde 1/3'n yeraltnda geirmesi iin Had esle
br tanrlar anlamaya vanrlar. Bylcce mevsimlerin bilinen dng
s oluur. Bu sylence ekinlerin geliimini simgelemekte ve ayn za
manda lp gmlen kiinin yeniden yaama dn umudunu da
sergilemektedir. Bu arada Persephone nin yeraltndan tmyle kurtulamayma ydlaru olan Nar da lp diriliin simgesi olur. Eleusiste
bu sylencenin oyunu enliklerle yeniden sergileniyordu. Tpk tohu
mun yeererek yeryzne knda 'olduu gibi haat da, gen kzla

54

rn kzlklarnn ldrlerek yani giderilerek onlarn douma hazr

lanmasyla simgeleniyordu.
Daha sonra Eleusis kenti Atinann egemenliine gemi ve Eleusis
enlikleri heryerde kutlanr olmutu. Ancak gerek Eleusis enlii bir
taneydi ve yalnz Eleusiste oluyordu. Bu mezhebin inanna girebil
mek iin de mutlaka Elcusise gitmek gerekiyordu. Eleusis gizemi ar
tk byk bir gizem olmaktan kmt ancak tam vatandalk haklar
na kavuabilmek iin bu inisyasyon zorunlu saylmaktayd. Giderek
bu koul kaldrlm fakat Eleusis inanc bir hermetik rgte dn
mtr.
Gerek Dionizos, gerek Eleusis inanlarnn sunduu gizlerin geni
bir anlam kapsam bulunmaktadr. Btn esaslar enliklerin iinde
yrmtr. Katlanlarn byk ounluunun bu enliklerin yalnz
ca yzeysel tarafyla ilgilendikleri, bolca eylenip iki imekten ibaret
sandklar anlalyor. Oysa bu trenlerin olduka derine inen anlam
lar, trenlerde ilenen danslar, korolann ezgileri ve oyunlarda gizli
bulunuyordu. Bu gizemlerin szel olarak anlatmlar deil, bu tr et
kinliklerin iinde elde edilmesi gerekiyordu. Bu yzden de bu mez
hebe inisye olmayanlarca anlalmas mmkn olmuyordu, lnisyasyonlar srasnda edinilen bilgileri, danslarn gizlerini ve gizli olarak
yaplan danslar szl ya da yazl olarak aklamak ise ihanetti. Bu
yzden bunlarn ayrntlarna ilikin hibir bilgi kalmamtr. Katlan
ve inisye olmamlarn anlatmlarndan, bunlarn lm ve yeniden
dou, ycelerck ruhsal lmszle ulama, mzik ve hareketlerin
gizemli harmonisi zerine olduunu karsayabiliyoruz.

ORP11EUS
Daha genel uygulama alanlar bulunan Dionisos ve Eleusis inan
larnn yannda, daha derin dinsel bir yaam arayanlara, Opheus'un
adndan getirilerek Orphik denilmitir. Orpheus insanst yetileri
olan bir mzisyen ve ozan olarak, kutsal bir dizi iirin ozan olarak
bilinmekteydi. Anadolu kkenli bu mistik iirler saflk, temizlik ve
teki dnyadaki kurtulutan szeden iirlerdir. Bunlarn gizlerinin
anlalmas iin anda bir inisyasyon sisteminin olumu olmas
kuvvetle olasdr. Ama Orfik bir mezhep hibir zaman olumamtr.
Kk topluluklarn, aile ve soy gruplarnn bu inan evresinde bu
iirlerin gizemlerini kavrayabilmek ve yaamlarn ona gre dzenle
mek iin rgtlenmi olduklar biliniyor. Orfik inancn temelini nefis
terbiyesi oluturmaktadr. Ama yeniden dnyaya dnlerden syr
larak ebedi yaama kavumaktr. Temiz olunacak, et yemekten, arap
imekten ve cinsel ilikiden uzak durulacakt. Ruh vcut ii ne hapsolmutu ve insann amac bu tutsak ruhu bedensel balarndan kur
55

tararak zgrle kavuturmak olmalyd. Kurtulmu ruhlar Elysium'a gider, fakat brleri bir dizi cehennem azaplarndan sonra yeni
bir bedene dnerlerdi.
Ancak kez ardarda ruhunu kurtarmay becermi olanlarn ruh
lar artk Elysiuma ulaabilirdi.
PYTHAGORAS
l.. 580 ylnda doduu sanlan Pythagoras, Sisam'ldr. Pythagoras nce Anadolu, Mezopotamya ve randa uzun yllar geirerek M
srda Osiris tapnaklarnda da bulundu ve krk ya civarnda Sisam'a
dnd. Matematik arlkl olan retisini yaymaya balad. retisi
btn o a filozoflarnda olduu gibi ok ynlyd. Matematikte
kendi adyla anlan teorem ve bulular yapt. Astronomiyle urat
ve Dnya'nn yuvarlak olduunu ve Gnein evresinde dndn
ileri sren ilk kii oldu. Mzikle urat ve mzikteki harmoninin
esaslar zerinde alt.
Pythagoras, Sisamn egemeniyle, retileri nedeniyle anlaamad
iin 532 ylnda talya yarmadasndaki Yunan kolonisi Krotona
g etti ve orada kurduu akademide retisini yaymaya balad. Te
mellerinde Orfik olan Pitogorist dnce orada da egemenlerin hou
na gitmediinden akademi bu egemenlerin tahrik ettii halk tarafn
dan yaklp yklm, bir sre sonra da Pythagoras lmtr.
rencileri ve takipileri tarafndan yaylmas srdrlen ve gney
Italyada olduka yaylan Pitagoryen Kardelik rgt, daha sonraki
Hermetik rgtlerin ilk gerek modelini oluturmutur.
Bu retiye gre insan ruhunun asl vatan yldzlardadr. Ruh
oradan yeryzne dm vejjurada vcutla birlemitir. Bu yzden
yeryznde ruh bir yabancdr. nsann temel amac ruhu btuten ka
fesinden kurtarmak ve yldzlara dnn salamaktr. Yntemleri
mzik, astronomi ve geometridir. Pitagoryenler almalaryla btn
bunlann saylarla ifade edilebileceini bulmulardr. Orfik dnce
lerle bu bulgulann birleimiyle de saylara, saylarla ifade edilebilen
gereklere dinsel anlamlar, yklenmitir. Pitagoryen kardelik rgtle
ri, yalnzca zgr erkek ve kadnlarn girebildii aristokratik dernek
ler eklindeydi. Felsefe, ruhsal temizlenme iin kullanlmakta ve ev
rensel varlkla btnlemek iin matematie bavurulmaktayd.
Kendinden sonraki pekok dnce akmn, bu arada Islm dnce
sini ve tasavvufu da ok derin ve gl etkilemi olan Pythagoras
iin belki ayr bir kitap yazmak gerekir.
Pythagoras'n bizzat kurmu olduu akademide dorudan doru
ya inisye edilmi olan kardelerle buna sempati duyan d evre bir
likte bulunuyordu. Pythagorasn kiiliine ilikin sylenceler ok e-

56

nun ayaklanmayla yaklp yklmasndan sonra eitli yerlerde kuru

lup gelien okullar ise ksa zamanda iki ayr akmn domasna yol
amtr. Bunlardan Akuzmatikler, ezoterik retiye bal kalrken Ma
tematikler ise Pythagoras akmnn bilimsel retiye ynelen ynleriy
le ilgilenmilerdir.
Helenizm dneminin sonlarnda ve Roma'da l.. IV. ve III. yz
yllarda yeni Pitagorien kurulular olumu, bunlarn temel Pythago
ras felsefesiyle ilgisi pek kalmam, daha birok oklt ve ezoterik uy
gulamalarn derlendii gizli rgtler halinde grlmlerdir. l.S. I.
yzylda bir Neo-Pitagorianizm tremi, bu da l.S. IV.-V. yzyla ka
dar etkin olmutur. Ortaalar boyunca ve Rnesansla ise Pythagorasn estetik ve etik dncelerdeki nemi ne gemitir. Leibniz ken
dini Pitagorcu sayan son byk filozof olarak kabul edilir.
Pitagor kardelik rgtlerinde inisyasyon ve ilerki aamalara ili
kin zgn bilgiler elimizde bulunmuyorsa daha ge dnemlerdeki
Roma Pitagorien rgtlerinde olanlara ilikin bilinenler kimi yntem
ler zerinde bilgi vermektedir. Buna gre inisyasyondan nce bir n
bilgileme aamas vard. Kesin olarak ne kadar srd bilinmeyen
bu dnemin sonunda kadnlarn da eit yetkili yeler olarak alnd
bu rgtlere giri trenlerinin ilki sunuluyordu. Adayn bu aamada
bir maarada ve karanlkta tek bana bir gece geirmesi gerekiyor
du. Bu sre iinde kiiden, varolu ve amalar zerinde dnmesi
istenmekteydi. Bu snavn sonunda katlmak isteini yineleyen adaya
a ve susuz brakll yarm ya da bir gnlk bir srenin sonunda
kimi geometrik ve matematik bilgilerden oluan bir snav yaplyor
du. Bu snav baaran aday daha nce katlm olanlarn arasna kat
lyor ve kendisine kltc szler syleniyor, hakaret ve alay edili
yordu. Adayn hi kzmamas, olgunluk ve tevazuyla bunlar kabul
etmesi gerekiyordu. Bu aamay geen aday rakla kabul ediliyor
du. raklk dneminde hi konumamas, soru sormamas, yalnzca
konuulanlar dinlemesi gerekirdi. Bu sre boyunca bedensel temiz
lik ve sala verilen nem kendisine vurgulanrd. raklk dne
minde birka yl kalndktan sonra zel bir gei treniyle ikinci dere
ceye, saylar bilgisi dnemine geerlerdi. Yeterince bu dnemde
kalan kii saylar ve biimler zerinde yeterli bilgiye sahip olduun
da zel bir gei treniyle simgesel olarak lr ve bir usta olarak diriltilirdi. Bu l ve dirili simgelemi Pythagorasn Osiris retisin
den ve Orpheus-Eleusis retilerinden ald klasik bir simgedir ve
daha sonraki birok hermetik retide de yinelenmektedir.

59

III./ SA'DAN SONRA VE ORTA ADA

HERMETK OLUUMLAR

ROMA MPARATORLUU'NOAKI GlZEM DNLER

Roma Bar (Pax Romanum) btn Akdeniz blgesini tek bir y
netim ve.ekonomik sistem iinde birletirdiinde ve Roma inan d
zeni her tarafa egemen olunca hermetik oluumlarn altn a da
balam oldu. Bunun nedeni Roma'nn kendi bana zgn bir uy
garlk gelitirememi, kendisinden hemen nceki Hellenizm dnemi
nin modeline uyarak bu kltrlerin deerlerini biraraya toplayp ev
rensel bir deerler sistemi yaratmaya alm olmas olabilir. Daha
en eski alardan balayarak birok Yunan kolonisinin yerlemi bu
lunduu talya yarmadasnda Roma cumhuriyetinin kuruluundan
nceki yerlilerin, yani Etrsk ve italiklerin zgn bir tanrlar sistemi
ya da ayrntl dinsel inanlar bulunmuyordu. Etrskler'de bir tanr
inancnn bulunmad, doadaki varlklarn ruhlan inancna bal bir
inan sistemi vard. Daha sonraki latinler de daha ok Yunan tanrlann aldlar. Roma cumhuriyeti olutuunda Yunan Pantheonunun he
men tamam, latin adlan ile adapte edilmi bulunuyordu. Pythagor
retisinin talya yarm adasnda kurulup gelimi olmasnn da etki
siyle Yunan uygarlnn gizem inanlar ad verilen aykr ve zgn
inanlarna salam bir zemin olumu bulunuyordu.
I.. II. yzyldan itibaren imparatorluun her kesinde gizem
dinleri neredeyse iek amaya balamt. Bata Yunan yarmadas
olmak zere Anadoluda, Ege adalarnda, Tuna boyunda, Italyan yar
madasnda ve Romann iinde Dionizyak ve Bakkik topluluklar olu
mutu. Heryerde bu inanlarn gizemlerine ilikin yzlerce yazt bu
lunmaktadr. Roma iinde Orfik ye Dionizyak inan da ok yaygnd.
Orfik mezhep mensuplar Romann Porta Maggiore'sinin (Byk Ka
p) altnda bulunan yeralt bazilikasnda geceleri toplanmaktayd.

60

Dinsel trende kansz sunular, ttsler, dua ve lhiler bulunuyordu.

Bu eski kltrlerce bilinen gizem inanlarna ek olarak imparatorlu
un yayld blgeler halklarnn dinleri ve inanlar da ayn biim
de topluluklar halinde yaylyordu. Helenize edilmi versiyonlar- ile
yaylmakta olan bu inanlar tadklar oriental tatla Roma halk iin
zellikle ekici oluyorlard. Bu oriental kltlerden en tutulan lsis
inancyd. Bu gn sis inanc olarak bilinen pekok ayrnt, Msrdaki
zgn inancn deil bu greko-romen versiyonun gelitirdii, biraz
abartl oriental elerdir. Romann zgn dinini gelitirmeye alan
imparator Augustus'un btn uralarna karn Mesalla gibi byk
bir generalin de btn gcyle lsisin yannda yerald ve mparato
ra kar koyduu grlmtr. l.S. t. ve II. yzyllarda lsis inanc Roma'da ok yaygnlamtr. Yahudi ve Hristiyan inanlarnn da ks
men bu oriental etkiden faydalanarak bu dnemde ok hzl bir
yaylma gsterdii anlalmaktadr.
Anadoludan gelen inan sistemleri ise daha az nemliydi. Bunlar
dan zellikle "Kibele", ei olan "Attis" ile birlikte "Magna Mater" (B
yk Ana) adyla I.. 200 civarnda Roma tannlar arasna katlm
bulunuyordu. l.S. 50 ylnda mparator Claudius zamannda bu inai
zellikle doruuna ulamtr. Bu inanta toprak anann ocuklaryla
olan ilikisi, reme ve lmden sonra yaam umuduna ynelik inan
ve riteller n plndadr. l.S. II. yzyldaysa rann tanrs Mithra
nem kazanmaya balamtr. Bunun ayrntlan daha nce verilmiti.
Suriyeden de eitli tanrlar gelmekteydi. Bunlar arasnda Lbnandaki Baalbek yaknlannda bulunan Heliopolisin yerel tanrs "Jpiter
Heliopolitanus" ve Gaziantepin eski yerleim merkezi olan imdiki
Dlk kynn yerinde bulunan Dolihenin yerel tanrs "Jpiter Dolichenus" en nemlileridir. Byblosun tarm tanrs olan "Adonis" zaten
Yunanllarca da alnmt ve bu tanrnn inanc Osirise benzemektey
di. Bu yzden her ikisi geili olarak- kabul .grmekteydi. Adonisin
dii ei "Atagalis", daha yaygn bilinen adyla "Astarte"de ayn ekil
de alnmt. mparator Marus Aurelius zamannda Abonouteichos'lu (Abana) Aleksander adnda biri bat Karadeniz blgesinde
"Glycon" ad? verilen efsanevi bir ylanla ilgili bir din kurmu ve bir
sre olduka etkin olmutu.
Roma zerindeki Suriye etkisi l.S. III. yzylda Suriye tanrlarn
dan "Sol" (Gne) Roma Imparatorluu'nun ba tanrs durumuna
ykseltilince doruuna vard. Bu tanr, mparator Heliogabalus tara
fndan 220 ylnda Romaya getirilmi ve Marcus Aurelius tarafndan
en byk tanrla ykseltilmiti. Ona ve dier gezegenlerin tanrlar
na sunulmu byk tapmaklar yapld. Hatta Byk Konstantin de
bir sre "Sol" ile Hristiyanlk arasnda ikircikli kald. Bir sre her iki
si Romann resmi inanc oldu ve Hristiyanlk sonra ne geti.

61

Romann bu gizem dinlerinin temel olarak birbirlerinden byk

farklar yoktur. Riteller, az aada belirtilecei gibi birbirini andr
maktadr. Ama bu dinlerin etki altna ald sosyal snflar arasnda
byk farklar vardr. Yunan ve Roma kentlerinin orta snf Dionizyak derneklere tercih edilmektedir. Isise liman ve ticaret kentlerinin
alt orta tabakalarnca tapl maktadr. Kibeleden gelen Magna Materin
yandalar daha ok zanaatkrlardr. Mithra ise askerlerin, imparator
luk grevlilerinin ve azatl klelerin tanrsdr. Klelere zg bir der
nek ya da topluluk yoktur. Fakat, zellikle de enliklerin olduu gn
lerde, zgr olup olmadna baklmakszn herkes toplulua
alnmaktadr ve herkes eittir.
Romada, zellikle de I.. II. yzyldan I.S. III. yzyla kadar b
tn bu eitli inan, mezhep ve gizemli rgtlerin yanyana ve bu ka
dar yaygn bir ekilde rabet grmesinin balca nedeni Akdeniz uy
garlklarnn Pax Romanum ile ayn ynetim ve ayn ekonomik
sistem iinde bylesinc biraraya gelmi olmalardr. Byle bir ortam
da ok eitli kltrlere bal olan ok eitli insanlarn ayn dar or
tamlarda, yani pazar kentleri ve limanlarda biraraya gelmeleri ve ay
n zamanda btn imparatorluun tek bir egemen tarafndan, ok
kk bir ynetim ve karar merkezinden ynetiliyor olmasdr. Bu
ortamda blgesel dzen ve kar farklarnn, snfsal srtme ve a
tmalarn politik davurumu tmyle olanakszlamtr. Blgede
geri yerel krallar vardr ama bunlar da Roma konsllerine bal ve
arkalarnda ayn imparatorluk yetkesinin desteiyle ayakta duran k
k egemenlerdir. Altklar corafi ve toplumsal evreden uzakla
m, karmakank bir toplumsal yap iinde kendini yalnz hisseden
insanlann kendilerini kucaklayan, kendilerine kardelik ve dayan
ma sunan topluluklara gereksinimleri ok byktr, ite bu hermetik
demekler hereyden nce bu gereksinimi karlamaktadr. Etnik ya
da sosyal kkenlerine bakmakszn, yalnzca ayn dernein yesi ol
mak ve ayn gizemi paylamakla insanlar birbirlerini gerek bir kar
demiesine kucaklamakta, birbirlerine hemen her ite ve zorlukta
byk destek salamaktadrlar. Bu tr bir kardelik, zellikle de bu
karmak yap iinde baan kazanmak isteyen, en azndan byk re
kabet ortamnda ezilmekten korkan insanlar iin bulunmaz bir ola
naktr. Ezotcrik sistemler etrafnda biimlenen bu hermetik dernekler
bireylere hem bir birey olarak nem kazanma, hem de gl bir kar
delik iinde destek ve scaklk bulma olanan salamaktadr. Btn
bu rgtler arasnda ortak olan en nemli zellik katlanlann etnik ve
sosyal kkenlerine baklmakszn btn yelerin sarslmaz balarla
bal kardeler olutandr.
Bu derneklere ye olu kiisel bir seim sonucu olduundan der
neklerin. ye ekmek iin propaganda niteliinde vaazlar ve misyo-

62

ncr almalar nem kazanmt. zellikle Isis ve Mithra inanlarn

da bu misyon hevesi ok ak grlmektedir. Her iki mezhebin men
suplar Roma'y kendi inanlar iin kutsal bir kent olarak kabul et
milerdi. Onlarca Roma'nn ad "Sacrosancta Civitas" (Kutsallarn
Kutsal Kent) idi. Hermetik mezheplerin rgt emalar genellikle
ok sk deildi. Dionizos inancnn rahipleri zengin kiilerden oluu
yordu. Yunanistanda da bu genellikle byleydi. Magna Mater inanc
nn toplumunda kalabalk bir rahip snf vard. Bunlara Gallus ad
verilmekteydi. Ba rahip de Archigallus adn alyordu. Bunlar kadn
giysileri tayan, salarn uzatan, eitli kremlerle parfmler kulla
nan hadmlard. Bu rahiplerin yannda rahibeler de bulunuyordu.
Danslar, mzik ve ilahilerle bir vecd hali salanncaya kadar trenler
yaplmaktayd. Katlanlar trenlerde aldklan rollere gre derccelenmekteydi. Aa tayanlar Dendropkori, kam tayanlar Canophori
idiler. Jpiter Dolichenus'un yontusunu trenlerde tayanlara tahtravan tayc (lecticarii) denilmekteydi. Isis gizeminin yksek ruhban
snf Msrn ruhban snfndan domu olmay gerektiriyordu. Bu
zellik mezhebin yaylmasna bir engeldi. Ama Msrda bu kastn d
nda olup da gene de ikinci derecede nem tayan Isis grevlileri
vard. Bunlar kutsal kalntlann bekileri olanlard. Msrda btn
ruhban snfnn altnda ycralsa da Yunanistan ve Roma iin bu sfat
birden en nemli rahip anlamn kazand. Pastophori adn alan bu
kiiler blgelerindeki cemaatn liderleri halini aldlar.
Btn mezheplerde katlm iin bir dizi trenden oluan bir inisyasyon gerekliydi. rnein Isis inancnda 11 gnlk et, arap ve cin
sel ilikinin yasak olduu bir dnem gerekiyordu. Bu adaylar, toplu
luun oturduu mahallelerin ortasndaki zel evlerde otururlar ve
"iffetli yaayanlar" anlamna "Hagneuontes" adn alrlard. Gene b
tn mezheplerde adaylarn katlm srasnda sr tutmak zere and i
meleri esastr. Bunlardan Isis and papirs zerinde elde kalmtr.
Gene inisyasyon balangcnda adayn su ve gnahlarn itiraf etme
si beklenmekteydi. Bu itiraf uzun bir listenin saylp dklmesi ek
linde olabildii gibi byle bir itirafa hazr olunduunun beyannn,
treni yneten rahip tarafndan yeterli saylmas ve adayn gnah ve
kusurlarnn farknda olmas, fakat bunlar iinde saklamasnn daha
uygun olacann iln edildii tren biimleri de vard. nisyasyon t
reninin belli bir noktasnda bu gnahlarn ykanp temizlendii bir
vaftiz treni de oluyordu. Bu vaftiz bazan suyla, bazan da ttsyle
yaplmaktayd. Mithra inancnda bilindii gibi 7 derece bulunuyor
du. Bunlardan en altta olan Corax, yani karga trenler srasnda ce
maata hizmetle ykmlyd.
nisyasyon trenlerinin en nemli aamas lp dirilme olaynn
simgelendii trendi. Bu bazan en bata, bazansa daha ilerki bir dere

63

ce aamasnda oluyordu. Bu tren bazan ok abartl biimde olabili

yordu. Aday bir lahit iine kanatlyor ve saatlar, hatta gnlerce kapa
l tutuluyordu. Adaylann simgesel olarak balarnn kesildii ya da
boulduklar seramoniler de vard. Baz mezheplerin seramonilerinde
adayn' kam zerinde bir hayvan kurban edilerek barsaklar karl
yor ve aday ondan sonra mumyalanyordu. Dionysus Zagreus mez
hebinin orfik efsanesine uygun olarak bir kurbann kalbi kartlarak
kzartlyor ve katlanlarca birer lokma yeniyordu. Bunun bazan k
k bir ocuk olduu da ileri srlmtr.
Bu katl trenleri iin an bilgilerine uygun birok esrarengiz
gsteriler de dzenlenmekteydi. rnein bir kkrt topa suya batnlyor ve sudan kar kmaz slak slak yaklyordu. Karanlk tapma
n duvarna nceden yazlrri olan bir yaz birden parlayarak gr
nr hale geliyordu. Kimi mezheplerde bir rahibin salar kaznyor
ve koruyucu merhemlerle svandktan sonra alkole batrlm bir ma
deni halka bu baa yerletiriliyordu. Belli bir anda rahibin ba ze
rindeki alkoll halka tutuuyor ve bylece rahip bann zerinde bir
hle tayor gibi grnyordu. Dionizos ve sis trenlerinde bir kut
sal evlilik de szkonusu. oluyordu. Bundan tanrnn heykelinin hazr
bulunanlar nnde bir kadnla iftlemesi temsil edilmekteydi.
Btn bu inisyasyon trenleri mzik ve danslarla yryor ve ol
duka kalabalk aktr gruplar tarafndan icra ediliyorlard. Daha n
ce inisye olanlardan ya da rahiplerden oluan bu aktrler trenlerde
temsil edilen sylencelerin canlandrlmasnda tanrlarn rollerini oy
namaktaydlar. Dionizos ve Ariadne, Palaemon, Afrodit, Protoritmos,
Kore, Demeter, Asklepius, Pan, Silen ve Satirler, Menadlar ve Kentuarlar, temsil edilen balca karakterlerdi.
Bu gizem inanlarnn temel felsefelerinde ortak olan yanlar bir te
mel kozmogoni, yani evrenin varoluuna ilikin temel dnceler ve
ruhun ycelmesi ve temizlenmesi iin yol ve yntemler, reenkarnasyon yani tam olgunlua ulancaya kadar ruhun bedenden bedene
geecei inanc, lmden sonra yeniden douun ve teki yaamn
kutsan gibi inanlar ve bu amalara ynelik uygulamalardr. Genel
likle bu gizem inanlarnda bir "tek tanr" inancnn yerlemeye bala
d sezilmektedir. Btn eitli tanr adlanna karn, tpk eski Mezo
potamya inancnda olduu gibi, hepsi ayn evrensel byk gcn
eitli grntleri gibi kabul edilmektedir. Bu yzden bu inanlar
arasnda da belli bir bar geerlidir.
En yaygn olduklar dnemlerde bu inanlar ok grkemli tap
naklara da kavumulardr. Dionizos tapmaklan bunlardan en gzel
ve grkemli olanlard. sis tapmaklar genellikle daha mtevaz yu
nan tapnaklar gibidir, yalnz tapman tepesine bir kubbe oturmak
tadr. Ama rnein Bergama'da, bugn de kalntlar bulunan byk

64

Bazilika gibi, olaanst grkem ve gzellikte sis tapnaklar da ol

mutur. Bu tapnaklarn ounda, inisyasyon trenlerinde kullanlan
yeralt yollan ve gizli geitler bulunmaktadr. Bergama'daki Basilikurnda bir gizli yol dev lsis heykelinin iine kmakta ve bylece tan
rnn azndan rahipler konuabilmektedir. Dier gizli yollar tapma
n kulelerine kmak ve oralardan tren ve ibadetler iin gereken
anlar, ezan gibi mzikal ekilde yaplmaktadr. skenderiye'de tan
r Serapis iin yaplm olan Serapeum doaya dnktr ve yln belli
bir gnnde doan gnein ilk klar dorudan doruya tannnn
ban aydnlatmaktadr. Bu tapnakta aynca inisye olanlarn tren
ncesinde bekletildikleri dnce hcreleri de bulunmaktadr.
Daha ncede belirtildii gibi Hristiyanlk, temelde btn bu mez
heplere kardr. Ancak Hristiyanln yaylnda bu mezheplerin da
ha nce hazrlam olduklar ortamn ok byk yardm olduu da
su gtrmez. Hristiyanln ilk gnlerine ilikin gerekler ounlukla
kilisenin amacna uygun olarak uydurulmu ve deitirilmi ykler
den epeyce farkldr. Romann, Hristiyanlara kar olduu ve zulm
uygulad sylencesi geree uygun deildir. Roma ilk bir iki yz
yl, onlar da tpk dier mezhepler gibi kabul etmi ve olduka ho
gryle karlamtr. Yaplan mezalim daha ok, Hristiyanln ken
disine deil, o inanca katlm olanlarn sosyal statlerinden tr
ilemi olduklar kabul edilen baz sulara kar balam ve Hristiyanln teki dnyada ehit sfatyla cennete gidilecei propaganda
s byk kitlelerin gnll olarak kendilerini aslanlara paralatmala
rna ya da atelere atmalarna yolamtr. Roma yetkilileri tam
tersine Hristiyanlarn kendilerini aslanlarn nne atmalarn nleye
bilmek iin nlemler almak zorunda bile kalmlardr.
Bu mezheplerin Ortadoudan getirilmi kimi ritellcri de, toplu
luklar zerinde ok etkin olduklar bilindiinden, zellikle Hristiyanlm Germen topluluklarna yayl srasnda, Hristiyanla adap
te edilerek bolca kullanlmtr. Bugn byk bir Katolik
katedralindeki bir tren birok ynleriyle Mithra ya da lsis tapnakla
rndaki trenleri andrmaktadr. Fakat bu mezheplerin asl byk et
kisi hemen bu dnemi izleyen Ortaa dneminde gelien zanaat
loncalarnn ve derebeylik srecinde oluan valye birliklerinin ku
rulular ve trenlerinde grlmektedir.
Ortaan ok nemli siyasal ve sosyal oluumlar olan bu val
ye tarikat ve mezhepleri ayn zamanda hermetik kurum ve oluumla
rn bugnn de dourmu akmlardr. Bunlar yalnzca tarihin alaca
karanlnda kalm eski hermetik ve czterik dncelerin devam
ve yeniden douu olmakla kalmam, ayn ada insanlk dnce
ve uygarlnn Avrupadaki karanlkta yitip gitmesini nleyerek ko
runmasn ve ilerlemesini salam olan Dou-lslm dnce ve uy-

65

garhmn Avrupaya gemesine, yeni bir senteze ulamasna ve Rne

sans ve Reformasyonla iek aarak bugnk evrensel deerlerin
domasna yolaim olan arac yollar olarak da ok nemli bir ilev
grmlerdir. Bu dinsel-yar dinsel tarikatlar incelemeden hemen n
ce, gene Roma'mn ykl, Ortaan douu srasnda, yani III.-V.
yzyllarda, nceleri sessiz sedasz domu olan, ksa zamanda Dou
toplumsal yaamnda, felsefe ve siyasal olgularda nemli saylabile
cek roller oynayan, fakat asl etkilerini ok sonralan gsteren iki
nemli gelimeden, akmdan, yani Mani ve Kabbala'dan da sz et
mek uygun olacaktr.
MANES VE MAN NANCI
l.S. 216 ylnn muhtemelen 14 Nisan'nda, o zamanki ad Marde
olan bugnk Mardin kentinde Manes adnda bir ocuk dodu. O ta
rihten ksa zaman sonra Ardeir tarafndan alnarak ran egemenlii
ne geen Mardin nemli bir ticaret ve uygarlk merkeziydi. Hemen
yaknndaki Harran'da skenderiye akademi ve okullarnn Sezar tara
fndan yaklp yklmasndan sonra douya, ran egemenlik blgeleri
ne kaan birok bilginden bir ksm nemli bir bilimler akademisi
kurmu bulunuyorlard. te Manes adndaki bir ocuk bu ortamda
byd, Mardin ve Harran'da eitimini tamamlad, daha douya ki
mi geziler yapt ve Joir ressam ve filozof oldu. Onun ok zgn, figr
lerden ok hareketlere nem veren, konturlar ok belirginletirerek
pek ok ta ayrnt ekleyen resim teknii dou resmini XVI. yzyla
kadar derinden etkilemitir. Bugn Topkap Saray'nda bulunan ve
(Mehmet) Siyah Kalem adyla bilinen bir ressamn yapm olduu re
simlerden oluan olaanst gzel albm bu tekniin ge dnem ya
ptlarndan biridir. Mancsin felsefesi ise blgede en orijinal biimiyle
yaamakta olan Hristiyan inanlaryla Zerdt inanlarnn bir sente
zini oluturmak abasna ynelikti. Daha sonralar ok yaylp benim
senerek bir din halini alacak olan bu inanca gre eytan, Tanrnn zt
ei olan bir tanrdr. nsan; bu zt Tanr, yani eytan tarafndan yara
tlmtr. Evren bu iki zt varln. Tanr ile eytann, iyilikle ktl
n, olumluyla olumsuzun sava alandr. yilik her zaman k, ay
dnlk, gzellik ve ruh olarak , ktlk de daima karanlk, irkinlik,
madde, beden ve zarar olarak ortaya kar. Ruh ve bedenden oluan
insan varl da bu iki gcn srekli atma alandr. Mutluluk bu
iki gten birinin egemenliine deil, de.nge ve uzlamasna baldr.
yilikle ktlk arasnda kiinin iinde srp giden sava tam bir
dengeye ulaabildiinde, yani ruh ve beden, dnceler ve istekler,
lkler ve drtler uzlatnda " Birlik" oluur, iyi ve kt arasnda
seim yapmak insann kendi elindedir. Hangi g stn gelirse ona
66

gre insan hep iyi ya da hep. kt olabilir. Ama asl olan "Birlik"e
ulaabilmektir. Bu birlik de ancak akl, duyu ve bilgi ile salanabilir.
Bilgi yani kltr ve irfan, akldan daha stn bir g olan sevgi ile
kazanlabilir. Sevgi, bilinenler arasnda anlalamayann da kavran
masn salayabilen Sezgiyi salar. Sevgi bu yzden gerek bireysel
mutluluun, gerekse insanlar arasndaki eitlik, kardelik ve bann
kaynadr. Bu yzden iyi ve gzel olan sevmek, dnya malna ilgi
duymamak, varolan insan kardeleriyle paylamak, yalandan, gste
riten, gurur ve hasetten kanmak ve btn bu edimler srasnda ite
bulunan ktnn, olumsuzun, irkinin farknda olmak "Birlik"e gt
ren doru yoldur.
Manesin dncelerinin temelinde Sinoplu gnostik filozof Marciondan etkilendii de grlmektedir. Ama bu inancn daha sonraki
gelimesinde btn Ortadou inanlarndan ylesine gl karlkl
etkileimleri olmutur ki, temeldeki bu gnostik dncenin hibir
nemi olmamaldr. Belki daha nemli olan bir gerek, Manes'in bu
dncelerini oluturmadan nce, Hristi'yanln gelimesinde olduk
a nemli rol olan ve bir tr sa ncesi Hristiyanlk demek olan, ad
larna Nasri'ler de denilen (sa'nn doum yeri olan Nasradan geti
rilerek) Yahya Peygamber mezhebine katlm olmasdr. Bu mezhep,
Vaftizci Yahya'nn asl peygamber, Isa'nnsa bir sahtekr olduunu
ileri srer, her trl perhiz ve riyazeti yadsr, bekar kalmay kabul et
mez. Bu Yahya peygamber bilindii gibi Herodes tarafndan, Salome
araclyla kandrlarak kafas kesilen, sa'nn isteiyle onu vaftiz et
mi olan, peygamber Zekeriya'nm olu Yahyadr. te Mancs ya da
daha ok bilinen adyla Mani bu mezhepten sonra Zerdt incele
mi, oradan Hindistana da giderek Buda retisini renmi ve d
nnde kendini Isa, Buda ve Zerdt'le bir tutarak bir ermilik ileri
srmtr. Amac eski a bilgelerinin bulgularm birletirerek ev
rensel bir kurtulu retisi yaymakt. Mani eski ahitin eytana ait ol
duunu, aziz Paulusun yazdklarnn deer tamadn ileri sr
yordu. Ona gre Isa bir Ik taycyd. Cismani grnm ve
yaam ise bir d grnt. Mani kendisi de bir Ik habercisiydi.
1sann haber verdii ve onun yaptn tamamlayacak olan Kutsal Ruh
olduunu belirtiyordu.
Mani retisinde mal, mlk ortakl, oru, temizlik, bize
gnderen Gne ve Ay'a tapnmak esast. Yaamda vaftiz bulunu
yordu. Bunlar doumdan sonra yaplan kutsama, ergen yaa girilince
yaplan inisyasyon ve lmden nce, ileri yaa girildiinde yaplan
avuntuydu. Kardee, birarada yenilen'yemekler dinsel trenlerin en
nemlilcrindendi. Dine giri hangi yata olursa olsun bir inisyasyon
treniyle oluyordu. Zerdt inisyasyon unu andran bu tren aslnda
olduka basit bir vaftiz treninden ibarettir.

67

Mani retisi iki ynden hermetizm zerinde ok etkin olmutur.

Birincisi birleimdi oluu ve kt ve aa olann bilgiyle geriletilebi
lecei inancnn her an aydnna ok sempatik gelii ve aydn olan
kimselerin bu retiye ilgi duymalar, ayn yceli amacn tayan
hermetik kurulularca da ilgi grmesidir. kinci yn ise bu dinin I.S.
763 ylnda Buku han tarafndan Uygur devletinin resmi inanc haline
getiriliidir. Bylece Orta Asya halklarnda ok etkin olan bu inan,
blgenin daha nceki inan sistemi olan amanizmle de birleerek,
kendinden sonra blgeye giren slm inanc iinde daha sonraki yl
larda Batn geliimlere, bakaldrlara, hermetik rgtlenmelere yol
am olmas ve temellerindeki dncelerin hal valyelerince de
benimsenmesi, Avrupaya iki yoldan tanmas ve daha sonraki her
metik akmlarn birok temel modellerini oluturmu olmasdr.
Mani retisinin bir din halinde hzl yaylm Zerdt ve Hristiyan inancn tehdit edince, ah ahpur Behram tarafndan 276 ylnda
derisi yzlmek suretiyle ldrld. Sylentiye gre iine hava dol
durulan derisi haftalarca kentin surlarnda asl kald.
Mani inancnda bir sradan inananlar ve inisye olmu olanlar, bir
de yetkin arnmlar bulunuyordu. Bu annm saylanlar iin ok da
ha karmak bir gei inisyasyonu yapld bilinmektedir. Fakat bu
nun ayrntlar da hermetik tutulmu olduundan pek bir bilgi kalma
mtr. Ufak ayrntlarnn Yesev ve Bekat dervilerince uyguland
sanlyor. Mani inancnn daha sonraki etkileri ileride bu etkilerle geli
en hermetik oluumlar incelenirken yeniden ele alnacaktr.
KABBALA
Hz. Sleyman'n en byk gce ulatrm bulunduu brani Kral
l onun lmnden sonra giderek zayflad ve az sonra, l.. 587 y
lnda Babil kral Nabukadnazar tarafndan ykld. lke halknn b
yk bir blm kle olarak Babile gtrld. Orada o srada Elam,
Asur ve Smer inanlarndan oluan Mezopotamya inanlan btn
gyle yaamaktayd. Bu inanlarn gerek temelleri, gerekse yn
temleri yahudilcrc pek de yabanc deildi. Daha nce de belirtildii
gibi yer ve toplum deiimiyle yeni inan gruplarna katlmak btn
ortadouda ok kolayd. Yahudilerin byk bir blm de Babil'de
bulduklar Marduk inancna ve kimi hermetik inanlara katlmaya
baladlar. Temeldeki Yahve inancnda ve yklm olan byk devlet
lerine olan zlemlerinde bir eksilme olmadan, bu inanlara ilikin
pekok e de Yahudi toplumunu etkilemekteydi. Bu Babil esareti 50
yla yakn srd, t. . 530 ylnda Babili ele geiren Pers kral Kiros
(Keyhsrev) burada bulduu lbranilerin de lkelerine dnmelerine
izin verdi. Baz kaynaklar Keyhsrev'in kendi lkesinde yaygn olan

68

dinlerin etkisiyle (Mithra, Magi ve Zerdt inanlarnn etkisiyle) Yahudilerin esaret aclarn kolayca anlayabildiini ve bu hogry
gsterdiini ileri srmektedir. Bu izinden sonra lbraniler, Filistine
dndler, orada kalm olan eski akrabalaryla yeniden biraraya gel
diler ve yaklp yklm olan byk tapna (Sleyman mabedini),
Keyhsrev'in de katkda bulunduu kstl olanaklaryla, daha mte
vaz boyutlarda yeniden inaya giritiler. Bu arada Babilden dnen
lerle Filistinde kalm olanlar arasnda kimi inan farklar olduu or
taya kt. Rahipler bunun zerine inanla ilgili btn bilinenlerin bir
yazl metin haline getirilmesine, bu yaplmazsa yeni bir esaret ya da
benzeri felaket halinde inancn btn btn yitip gidebileceine ka
rar verdiler. Bylece bir grup rahip, Rahip Ezra'nn bakanlnda
Tekvin ve Tevrat yeniden yazmaya giritiler. Ancak en eski metin
lerde Musa'nn ve adalarnn kullandklar dil Msrn dili ve me
tinler Hiyeroglifleydi. Ondan 800 yl sonraki lbraniler ise ne bu yaz
y, ne de o dili biliyorlard. Kral Sleyman zamannda Finike dili ve
alfabesine evrilmi olan bu metinlerde de kken anlamlarn nemli
deiikliklere urad kukusu vard. Babil'deki inanlarla temastan
sonra bu kukular btn btn ortaya kt ve bugnk metinlere
esas olan bu yazma nemli sayda muhalif olanlar belirdi.
Buna karlk daha Musann da bu tr yorum farkllklar olabile
ceinden kuku duyduu ve bu yzden kendi en yaknma en gven
dii 70 kiiyi toplayarak onlara, Msr'da ancak ayak takm olabilen
halknn anlayabilecei basit dilden ok daha yksek dzeyde gr
ler aklam olduuna ilikin eski bir sylence de bulunmaktayd.
te bu derleme yazm srasnda bir grup yahudi kendilerinin en eski
kaynaklardan, bu 70 sekinden intikal eden kavramlar izlemekte olduklann ileri srerek ayrlmayabaladlar. 800 yl .iinde bilgi ve
kltr dzeyleri ok ykselmi, ayrca Babil esareti srasnda Mezo
potamya'nn, sonraki ezoterik sistemlere de yolam olan retileri
nin de etkisiyle zengin bir dnce yaamna ulam bulunuyorlar
d. te bylece Musa'nn 70 sekininin yolunu izlediklerini ileri
sren, gerekteyse ok daha zengin ezoterik ve hermetik dnceler
den esinlenen bu ayrlklar kendilerine Kabbala zleyicileri adn ver
diler. Kabbala szc arapadaki ''Kabul" szcyle ayn kkenden
gelmektedir ve bylece ''Kabul Edilenler" demektir. Burada kabul edi
lenlerden kast hem kabul edilen sekin kiileri, hem de metnin lafz
yani szel anlam tesinde "kabul edilen anlam" gibi bir anlam ta
maktadr. Bu ikinci anlamyla "Kabbala"' szc "Batn" szc
nn tam karl olmaktadr.
Yahudi inanc iinde hep ezoterik ve hermetik bir kavram olarak
bu lafz ve Batn ayrm kalmtr. Peygamber Zekeri ya, Peygamber
Yahya ve sa'nn ortaya knda, bu Batn dncelerin byk etkisi
S

69

vardr. Asl Kabbala ad ise XII. yzyldan sonra kullanlmaya bala

mtr. l.S. I. yzylda ortaya kan ilk biimi Merkava adn tamak
tayd. Araba demek olan Merkava, l.. VI. yzylda Peygamber Ishak'a grnm olan araba ya da tahttan gelmektedir. Bu inan Ishak
peygamberin akn grnt yaantsna ulaabilme amacn gden bir
reti tamaktadr ve l.S. I. yzylda yaylmaya balamtr. Bu te
melden gelen yahudi mistisizminin ilk bilinen yazt l.S. III. yzyl
dan sonra ortaya km olan "Sefer Yeisim "dr. Bu esere gre yarad
l, 10 kutsal aamayla ve brani alfabesinin 22 harfine gre ortaya
kmtr. Bunlar birarada "gizil bilginin 32 gizil yolu"nu oluturur. XII.
yzylda yazlm olan "Sefer ha Bahir" klasik Kabbala ezoterizminin
temel yapt olmutur ve Tevratn her satrnn, her szck ve harfi
nin ayr ayr yorumlanmas yol ve yntemine ilikin bir reti sun
maktadr. Daha sonra Ispanya'da yazlm olan "Sefer ha Temuna" ve
"Sefer ha Zohar" ile birlikte Kabbala son biimine ulamtr. Kabbala'nn hermctik dnceler iin nemi bir yandan daha sonraki Yahu
di ve Hristiyan retilerine olan katklarndan, te yandan slm iin
deki aynlk gruplar zerindeki etkilerinden trdr. zellikle
Hurufilik ve lsmaililik zerindeki etkileriyle Ortaa dou ve batsn
ayn ekilde etkilemi olan bir yneli ortaya kmaktadr. Bu etkiler,
daha sonra da greceimiz gibi hem Dou felsefelerindeki batm e
leri dourmu, hem de hal seferleri srasnda valye tarikatlann
ve dolaysyla da Avrupa dncesini etkilemilerdir.
Denilebilir ki l.S. II. ve XII. yzyllar arasnda Avrupanm uygarl
, dorudan ald bu etkilerle yorulmu ve XIII. yzyldan bala
yarak uyan ve yeniden dou zn bu hamurdan almtr. Bu yz
den de o dnem akmlannm ve sonu olarak bugnk evrensel
kltrn temellerinde srasyla buraya kadar anlatlan akmlar bulun
maktadr. Bunlar k srasyla;
1. Isis-Osiris-Horus inanc
2. Mithra ve Magi inanlar
3. lon ve Helen gizem inanlar: Pythagoras ve Plato
4. Mani dini
5. Kabbala akm
olarak saylabilir. Bu kltrler, zellikle l.S. III. yzyldan balyarak,
bir yandn dourmu olduklar Ortodoks kltrn karsnda, dura
anlk ve katlk kart olan, ortaya kan yeni gereksinimlerin gerek
tirdii bilgi ve dnce geliimlerini besleyen Heterodoks akmlarn
da dourgan kkeni olmay srdrmlerdir. Gelien btn felsefe
ve dn akmlar, bilimsel geliimler, nc olduklar toplurnsal dei
imler iin gereken moral temellerini hep bu akmlardan almlardr.

70

Hermctik oluumlar ve onlarn ezoterik moralleri daha sonraki btn

dnce ve ahlak devrimlerinin besleyici kayna olmulardr ve bu
ilevlerini amzda da srdrmektedirler. Bunlar bu sistemlerin II.
yzyldan sonraki geliimlerini inceleyerek greceiz.

ROMA YIKILIRKEN
Roma mparatorluumun ikiye paralan yalnzca Roma'nn i
sorunlarndan olmamtr. Gerekte uzun sren Pax Romanum sra
snda Akdenizin dousunda ve batsnda iki farkl sosyo-ckonomik
geliim szkonusuydu. Bat Roma bgelerinde egemen olan Germen
halklarnn etkilerine, Avrupa anakarasnn tarm ve zanaatlar alann
daki zayflna karn, Dou blgelerinde ok gl el zanaatlar ve
ok verimli topraklar zerinde zengin bir tanm szkonusuydu. Bu
durum, dou ve batnn farkl kltrel yaplarndan da hz alarak iki
u arasnda farkl sosyo-ekonomik yaplanmalara yolamtr. Dou
eyaletlerinin, imparatorluun byk tketim gereksinimini karla
yan kaynaklar salamas, buna karlk o tketicilerin temsilcisi olan
memurlarca ynetilmesi dengeyi bozuyor ve honutsuzlua yolayordu. Batda Roma ardarda gelen hkmet darbeleri ve taht kavga
larndan gzaamazken, doudaki eyaletlerin vatandalar ve. vatan
dalk hakkna sahip olmayan yerli halk ellerinde gittike bir servet
biriktiini ve politik g kavgalarndan gz dnm romal memur
larn kendilerine ancak bir ayakba oluturduunu farkediyorlard.
Bu yzden siyasal ve ynetici gcn de kendi karlarn daha iyi
kollayabilecek, kendi gereksinimlerini daha iyi anlayabilecek ellere
gemesi emelini tayorlard. Artk siyasal g merkezini de douya
tamak zorunlu hale gelmiti. I.S. 303 ylnda imparator Diokletian
bakenti Iznike tad. Daha da hzlanan kavgalar arasndan syrlan
Konstantin, rakibi olan br general ve konslleri silip bertaraf ede
rek tek bana egemen olmay baard ve 330 ylnda gelitirip imar
ederek adn verdii Konstantinopolisi bakent yapt. Ancak douyla
bat arasndaki g ekimesi bununla da bitmedi ve 395 ylnda im
paratorluk douda Arcadius ve batda Honorius arasnda resmen ve
kesin olarak paraland. IV. yzyln bandan itibaren iki dnyann
birbirinden tmyle ^farkl ekonomi ve ticaret yaam, kltr, sanat,
bilim ve dnce farkll, Dou Roma mparatorluuna olaanst
zengin Ege, Anadolu, Mezopotamya ve Msr insan ve kltr deer
lerini aarken, Galya-Germanya arenasnn egemenlii altna giren
Bat Roma ve Avrupanm 1000 yldan fazla srecek bir karanla g
mlmesine yolat. Bu dnemin geliimi bu yzden temelden farkl
izgilerde olmutur.

71

Bat Roma'nn geliiminde en nemli etken kuzeyden ve doudan

gelen kavimler gnn, Avrupa anakarasna gittike egemen olan
barbar Germen ve Norman halklar getirmekte oluudur. Yklndan
nceki son 4 yzyl boyunca bu halklara kar amansz bir sava ve
ren, onlara byk bir zulmle kitle imhalar yrten Roma gene de
bo Avrupa anakarasnn tarm ve hayvanclkla verimli klnabilmesi
iin bu halklara muhtat. Dou Romann yksek deerli mallarnn
alnabilmesi ise giderek zorlamaktayd. Dounun aktt servet yok
olunca benzeri bir servetin oluturulup biriktirilebilmesi iin pek faz
la bir olanak kalmamt.
Bylece giderek bu barbar halklar, Vandallar, Lombardlar, Frank
lar, Gotlar bir yandan g kazanmaya, bir yandan da kendi toplum
sal biimlenmelerini oluturmaya baladlar. Bu toplumsal biimlen
me kk kabile krallarnn, yaknlarndaki Roma garnizon ve pazar
yerlerinde uygulad toplumsal dzenin kendi kabile yaamlarna
uyarlanmas biiminde balad. Romallarla daha uzunca bir sredenberi temas halinde bulunan Kelt halklarnn gelitirmi olduklar uy
garlk modelleri de bu yeni gelenler zerinde etkili oldu. Ancak bu
barbar kitlelerinin Bat Asya blgelerinden getirmi olduklar sosyal
rgtlenmelerde vardr. Buna ek olarak hi deilse zaman zaman Do
u Roma mparatorluu da Bat'nn topraklarn igal ediyor, ksa ya
da uzun sreli egemenlikler kuruyor ve daha dou ve gneyden ge
len toplumsal deerlerin bu taraflara da yaylmasna yolayordu. Ge
lenler hereyden nce oban ve sava insanlard. Toplumsal biim
lenme de srler peinde sava gereksimlere gre dzenlenmiti.
Blgedeki yerlemi Kelt kltr ise daha tarmsal bir kltr olutur
mutu. Roma pazar ve garnizon yerleimlerinde de ticaret ve el zana
atlar gelimekteydi. te III. yzyl boyunca Avrupann toplumsal bi
imlenmesi bu modelin giderek bir sentezinden olutu. Sava bir
dzen iinde gittike yerleik dzene geen obanlk, gsz bir ta
rm ve ou zaman dei-tokutan teye pek geemeyen bir ticaret,
yeni olumakta olan toplumsal yaplann ana izgilerini oluturdu.
Belli bir siyasal gcn olmay, sava birliklerin ok kolaylkla ge
liip usuz bucaksz alanlarda egemen olmasna yolaabiliyor, ancak
idare ve ticaretin yokluu bu egemenliklerin ksa srmesine yolayordu. Blgede kltrel birtakm deerleri gelitirebilecek bir din d
ncesi de yoktu. Yaygn olan ilkel byclk ve amanistik baz uy
gulamalardan ibaretti.
Roma garnizonlarndaki askerlerin youn ekilde Mithra inancna
ynelmi olmalar ve evrelerindeki sava barbarlarn Roma ile ban yaparak onun hizmetine girmi olanlarnn asil kesimlerini de ken
dilerine denk asil savalar olarak kabul etmelerinin, bu inan trele
rinin yava yava Germen gruplar iinde de yaylmasna, buna

72

karlk kleleen Germenler zerinde de, btn Roma kleleriyle

birlikte, ezilenlere umut datan Hristiyanlm etkin oluu da bu
inancn gittike Avrupa topraklarna yaylmasna yolamaktayd.
Bylcce kltr birlemeye balad. Mithrann salad zengin riteller ve kardelik birlikleri, Hristiyanlm getirdii insanlarn birli
i, teki dnyadaki dllenme ve sosyal adalet duygular ve Kekle
rin doa varlklarnn ruhlarnn gizli gleri inanc biraraya gelince
eit eit tarikatlarda youn bir mistisizmle harmanlanan by ve
banazlaan inanlar ile Ortaa kltrnn temelleri atlm oldu.
Avrupann her tarafnda Hristiyanlm ilk gnlerinden kalma ular
genileyen bir han ortasn saran bir daireden oluan Kelt halar
grlr. Germen boylarn Hristiyanla vaftiz eden ve imdi azizler
olarak kutsanmay srdren o a misyonerlerinin hemen hepsi r
landa kkenli, yani Kelttir. 340 yl civarnda Ulfilas adl misyoner
kardinalin abalar ile balayan Vizigotlarn Hristiyanlatrlmas da
ha bandan beri "Arien inan" ad verilen zgn bir Hristiyanlk ek
linde olmutur. Yaklaan Gott tehlikesi karsnda Roma, Franklar
Belika blgesine yerletirmek ve Fransada byk alanlar da onlara
amak gibi arelere bavurduysa da arkadan gelen Hunlarm baskla
ryla Vizigotlarn ve Vandallarn batya akmasn engelleyememitir.
azan barlar yaparak, bazan savaarak egemen olduu bu karma
kark halklar giderek kendi irili ufakl krallklarn kurdular. Elbete
her krallk gerekte ynetimsel bir rgtlenme demektir. Barbar Ger
menlerin elinde o srada ynetim amacyla bulunan kurallar, ancak
Asyadan Avrupaya kadar birka yzyl srm olan glerini ger
ekletirmelerine yardmc olan bozkr gebe oban dzeniydi. Ama
Avrupa topraklarnda artk zledikleri yerleik tarm dzenine ge
meleri gerektiinde bu model onlar iin elverili delidi. O zaman
evrelerinde grebildikleri btn sosyo-ekonomik modelleri kopya
etmek ya da kendi grgleriyle uyarlamak yoluna gitmek zorunda
kaldlar. Bu iki modelin temel farklarn birko tmceyle zetlemek
istersek, yle bir tabloyla karlarz:
Ekonomik yaplar balca hayvanclk evresinde biimlenmi
olan oban gebe topluluklarnda sava/demokratik diyebilecei
miz bir yaplanma oluur. Srekli hareket halinde olan ve zayf ya da
gl dmanlarla srtebilen bu insanlar iin kiinin, bireyin kke
ni ya da herhangi bir baka zellii hi nemli deildir. Bireyler'top
lum iinde bir ilev grmek zorundadrlar ve bu ilevler arasnda bir
nem sralamas yoktur. Bu insanlar toplumun ancak en zayf yesi
kadar gl olabileceinin ok iyi farkndadrlar. Bunun iin bireyler
soy ya da soplarna gre, ya da ellerinde bulundurduklar servete g
re deil, toplum iinde grdkleri ileve gre bir sayg grrler ve
bu ilevler edeerlidir. Bu rgtlenmede bakann yeri "Primum in73

ter pares", yani eitler arasnda birinci olmaktan ibarettir. Bakanlar

da ou zaman seilerek ibana getirilirler. Toplum bu efin otorite
sini her an iptal edebilir. Otoritesi kaldrlan bey de ok gaddar bir
ekilde hemen ortadan kaldrlr. Zaten daha i bana getirmede bile
toplumun bu erki ok sert bir biimde hatrlatlr. rnek olarak, Ha
zar ve Altnordu egemenlik blgelerinde geerli olduu bildirilen bir
bey seme ynteminde, olaya tank olan Bizans ve Arap tacirlerinin
anlatmlarna gre, adaylarn boyunlarna bir ip dolanr ve bu ipin iki
ucu kabile savalar tarafndan kuvvetle ekilir. Aday eer bunun
sonucunda boulmazsa bey yaplr. Bu toplum erkini hatrlatma ade
tinden Osmanlya sembolik "marur olma padiahm; senden byk al
lak var" nlemi kalmtr. Germen ve Hun boylarnn, daha doudaki
Avar boylarnn kalntlar incelendiinde toplumun iinde ok ayrn
tl bir askeri rtbeleme dzeni de olduu anlalyor. Bu rtbe iaret
leri uzaktan grnecek ekilde tanmaktadr ve rk olarak birbirlerin
den uzak olmakla birlikte Germen ve Macarlarn, Gott ve Hunlarm,
Norman ve Avarlarn ayn rtbe iaretlerini tadklar grlmektedir.
Demek ki o srada Kuzey ve Dou Avrupa havzasnda ayn sosyoekonomo-kltrel Ekumcnc olumu durumdayd.
Buna karlk tarm ve ticaret erevesinde biimlenmi olan Ak
deniz Avrupa tpplumlarnda, yerleik iftilerin zorbala kar koy
ma olanaklar zayf olduu iin ifti toplumlarnn kyllerden tacir
lere ve savalara doru piramidal rgtlenii grlr. iftiler
kendilerini dmanlara kar koruyacak olan savalara haralar
der ve onlara itaat ederler. O savalar dmana yenildiklerinde de
yenen savalarn mal olur, haralarn onlara demeye, onlara itaat
etmeye balarlar. Roma, btn Pax Romanum boyunca, btn ege
menlik blgesini, esasta kendi memurlar, eski askerleri ve birinci s
nf vatandalar olan kiilere blm, bunlar arasnda keskin bir hiyarari sistemi kurmutur. Latifundia ad verilen ok byk araziler
byle bir memurun ynetimindedir ve ikinci snf halk olan kyller,
toprakla alnp satlan kyller ve klelerden oluan bir emek gcy
le iletilmektedir. Bu sisteme skskya bal olan askeri garnizonlar
bu iftliklerde gereken dzeni, pazar kasaba ve kentlerinin gvenlii
ni ve yollarn korunmasn salamakla grevlidirler. Gerek Latifundialar gerek askeri birlikler olan Legio ve Colonlar gene Romadan gn
derilmi olan bir Consul'un ynetimindedir.
te barbar Germen topluluklar Roma egemenlik alanlarnda ister
zorla, ister Roma'nn izniyle yerleme izni aldklarnda nlerindeki
model buydu. Kendi eitliki ve sava dzenlerini, Roma'nn toprak
idaresi sistemiyle birletirdiler ve bundan Feodalite ad verilen sosyo
ekonomik biimlenme dodu. Bu dzende blge saysz beylere b
lnmt. Bu beyler topraklarn ynetebilmek iin gl bir asker

74

kadrosunu da beslemekteydi. Beyler, daha byk alanlar egemenlik

leri altnda tutmakta olan prenslere, dklere, kontlara balydlar.
Bunlardan birka da bir krala balyd. Krallklar Ostgottlar, Westgottlar, Gcrmanlar, Burgundlar, Franklar, Vandallar, Lombardlar ek
linde etnik temelliydi. Btn IV. ve V. ve VI yzyllar bu krallklarn
birbirleriyle savalaryla geti. Avrupanm Germenler tarafndan isti
lasnn, 572 ylnda Lombardlarn Kuzey Italyay istilasyla bittii ka
bul edilir. Bu srada Frransada da Merovenjler az ok dzenli bir
krallk oluturabilmilcrdi. Bu dzenin iine kilisenin giderek yerle
ip yayld ve bu para para Avrupada tek merkezli tek g halini
almakta olduu grlr. VI. yzyl sonu ve VII. yzyl artk Avrupann duraanlamaya balad ve yeni bir uygarln doduu adr.

MANASTIRLAR VE VALYELER
Bat ve Dou Roma ayrldkan sonra,463 ylnda St. Jean Studio
adna bugnk Samatya srtlarnda ina edilmi olan ve Aiuos Ioannis kilisesi adnda harap bir kalntsyla mrahor Ilyas Bey camii ady
la camiye evrilmi bir kesimi, ok harap bir halde bugnde grle^bilcn Studion manastr, muhtemelen bilinen en eski manastrdr. 463
ylnda kurulan bu manastr byk bir dini aratrmalar ve eitim
merkezi olmu, Bizans iindeki kilise kavgalarnda ok nemli roller
oynam bir merkezdi. Burada rahipler bir Hristiyan komn olarak
yaar, hem byk tesislerin ekonomik yaam iin fiilen alr, hem
de aratrmalar ve eitime katklarda bulunurlard. Manastrn elbet
te, daha sonraki btn modellerinde de grlen, da ynelik halk
hizmetleri de vard. Fakirlere yiyecek datan byk bir imareti ve
kimsesiz yallarn barnd bir yurdu, dinsel amalarla mobilya ya
pan atlyeleri, eitli ikonlann yapld bir merkezi bulunuyordu. O
yllarda henz Hristiyanla geii bile tamamlanmam olan batda
bunun benzeri bir kurumun gsterilmesi olanakszdr.
529 ylmda Napoli yaknlarndaki Monte Casinoda Aziz Benedikt
tarafndan ilk Avrupa manastr kurulmutur. Aziz Benedikt kendi
evresinde toplad bir grup rahip ve keile birlikte, temel misyonu
gszlere bakm olan bu kurumu oluturmu ve inancn yaymaya
balamtr. Bcnediktin inancna gre, sa'nn bedeninde yeryzne
inmi olan Tanr ac ekmitir. Elbette ki Tann bu acy bilerek e k -'
mitir. Tanrnn en gl olduu dnlrse bunun ancak bedensel
ac eken bir grnm bilerek ve belli bir amala semi olduunu
kabul etmek gerekir. O halde Tanrnn sureti ac eken insanda gr
nr hale gelmektedir. Her ac eken insanda Tanr grnr. Bu ac
ekenlere yardm etmek ve onlarn hizmetine girmekle Tanrnn hiz

75

metine girilmi olur. Byle bir kimse iin ayrca ibadete gerek yoktur.
Bu "Infirmorum cura omnia et sper omna adhibenda est et sicutreversa
Christo ita eis serviatur" (Hastann bakm hcreyden nce gelir; o yz
den onlara Isann kendisiymi gibi hizmet edilsin) ilkesi bu ekliyle
en gl Hristiyan tarikatnn olumasna da yolamtr.
Normal, sradan halk tarafndan uygulanmakta olan dinin daha
youn ve aratrc biimde uygulanmasna ynelik bir kurum olarak
manastr kavram bugn ounlukla Hristiyan kltrnn bir zelli
i sanlmasna karn gerekte kkenleri ok daha eskilerde ve dou
dadr. Bu kkenlerde hereyden nce Hindu ve Buda retisinin ma
nastrlarn grmekteyiz. Toplumsal yaamdan ekilerek kendini daha
isel bir yoldan Tanrya adamak ve kendisiyle birlikte olanlarla, top
lumun dnda birarada yaamak retisi hemen btn inan sistem
lerinde kendini gstermitir. Eski Msrda, randa, Eski Yunan klt
rnde de benzeri tutum ve akmlar gryoruz. Birok eski Yunan
inancnda rahipler kendilerini hadm ettirirler ve toplumun genel i
levlerinden, "dnyev" istek ve gereksinimlerden ekilirlerdi. Dionizyak ve Orfik inanlarda, genel enlik ve trenlerdeki ar "dnyev"
grne karlk, bu inanlarn rahipleri bu tr "Selibatik" bir yaa
ma ekilmekteydiler.
Hristiyan inancnda byle bir mnzev yaam ilk yelemi olan
lar Msr llerinde inzivaya ekilmi olan Msrl Antonius, Thebesli
Paul gibileridir. Bunun hemen ardndan ya da e zamanl olarak M
sr gneylerinde ve Habeistandaki Koptlar grlebilir. Daha sonra
greceimiz gibi btn yadsmlara karn lslmiyetin iinde de ol
duka gl Monastist akmlar olmutur ve bunlarn birou gn
mzde de ok etkindir.
Ancak sistematik Hristiyanlk iinde bir kurulu olarak ilk Manas
trlarn ve keiliin Dou Roma kilisesinde Aziz Vasili ve Bat Roma
kilisesinde de Aziz benedikt tarafndan kurulduu kesindir. te Papa
Gregorius zamannda, VI. yzyln son gnlerinde Irlandal kei ve
rahipler Avrupann her yannda manastrlar kurarak Hristiyanl
yaymaya baladlar.
Merovenjlerin, tembel krallar olarak da adlandrlan son krallar
dneminde Frank krallnn saray khyaln stlenen Kari Martell
btn gc eline geirmiti. Onun nclnde Hristiyanlar Ispan
ya'da ilerlemekte olan slm ftuhatn durdurunca bu aile byk bir
itibar kazand. Kari Martel'in olu Pippin, Papa Zacharias'n onayyla
son Merovenj kraln tahttan indirdi ve onun yerine geerek Karolenjler hanedann kurdu. Pippin'in lmyle de Frank taht sonradan
Byk olarak adlandrlacak olan olu Karla geti. Bu oul Frank
devletinin snrlarn Ispanya'dan ekoslovakya'ya, talya'dan Dani
marka'ya kadar geniletti ve 800 ylnda Papa III. Leodan Roma lm-

76

paratoru unvann ald ve Byk Kari (Carlus Magnus Charlemangne - arlman) adyla Kutsal Roma mparatoru oldu. Kari
46 yl sren saltanat boyunca Avrupanm Hristiyanlatrlmas iin
ok byk abalar sarfctti. rlanda'dan gelen keiler her yerde, bu
gnk katedral mimarisinin temeli olan, rlanda kkenli ve Karolenj
tipi olarak adlandrlan kiliseler kurdular; Hristiyanln retimi iin
de manastrlar atlar. te bu gelimeler srasnda, daha nce sz
n ettiimiz kaynak birbirini etkileyerek bir senteze ulatlar. Ya
ni, Cermen sava toplum dzeni, Hristiyanlk ve Roma ynetim
dzeni biraraya gelerek sonraki Avrupa modelini oluturdular. Bu
yeni dzen, bir dzende olabilecek btn elerle, yani snfsal kat
manlamalar, dzene muhalefet, resm inan ve o resm inanca iki
uta, yani hem asiller ucunda, hem de avam halk arasnda kart ola
rak gelimekte olan kamu inanlaryla birlikte domu ve gelimitir.
Gene de en az yzyllk bir dnemi kapsayan bu yerleim (Konsolidasyon) dnemi ynetimscl-ekonomik sistem olarak Feodaliteyi, y
net im sel-asker sistem olarak da valyelii dourmutur.
Feodal sistem oluum aamasnda tam bir Tmar-Zeamet sistemi
dir. Yani topraklan gcyle ele geirmi olan bir kral bu topra ya
rarln grd, kendine balamak istedii bir kiiye dl olarak
verir. Bu toprak hakk araclyla o kii kendinden beklenen hizmet
bakmndan bir bor yklenmi olur. Avrupa feodalizmi Frank krall
yla balam ve gelimitir. VIII. yzyln Ortalarnda tam ve ayrn
tl bir Vassalaj, yan piramidal bir bamllk dzeniyle gelimi olan
bu sistemle ksa zamanda egemenden alnm bir beratla lokal yne
tim yrten derece derece ynetim halkalarndan oluan bir adem-i
merkeziyet ortaya km oldu. Daha en banda meru bir berata sa
hip olan g sahipleriyle byle bir berat olmayan g sahipleri ara
snda kyasya bir dv balam oluyordu. Ayn ekilde, bir vassala
balanabilen kyllerle, kendine efendi bulamayan kyller arasnda
da bir sava szkonusuydu. Unutulmamaldr ki feodal ynetimin en
byk zellii, vassal ile egemen bey arasndaki ballk akdinin hi
bir otomatik toplumsal olguya, vatan, ulus, din, soy, sop bana bal
olmayp tmyle kiisel bir akit olduu, yani iki kiinin mutlaka kar
karya gelip zgrce ve belli bir trenle birbirlerine kar belirli
grevleri ve ball taahht etmesiyle olumu bir akit olmasdr.
Bu balamda bir feodal dzen rnein Japonyada da olumutur fa
kat ne Bizans ne Seluk, ne de Osmanl devlet dzeninde grlmez.
Ancak yar feodal balanlarn Mool genilemesinde ve Akhunlar,
Cazneliler gibi ilk Mslman Trk devletlerinde de grldnden
szedilebilir. rnein, Dcndenakan sava ncesinde Seluk boylary
la Gazne devleti arasndaki szleme bu trdendi. Feodal dzenin te
melinde bulunan bu zgr szleme ve btn bu tr szlemelerde
77

meruiyeti salayan kilisenin amaz arabuluculuu daha sonralar

Avrupa uygarlnn pluralist temellerini meydana getirmektedir.
Orada her zaman toplum iinde ekimeli taraflar vardr ve her za
man bu ikisinin belirli temalarda bir uzlamaya varmalar ve karlk
l olarak taahhtleri zgrce kabul etmeleri gereklidir. deo ve ldiotopik, yani dnceden kaynaklanan ve kendiliinden varsaylan bir
devlet kavram Avrupada ancak XIV. yzyldan sonra yeniden olu
turulmaya balam, bunda da kilisenin onay ve tankl gibi g d
bir faktr gene de varolmutur.
Ynetimin barbar Germen kkenleri ok ge zamanlara kadar,
hatta monarilerde bugn bile, ynetimin devralmnda kendini gs
termektedir. Kral grevine bir dizi trenlerle balar. Bu trenlerde,
nceleri tahta hak sahipleri arasndan bir ihtiyarlar meclisi tarafndan
seilerek kralla getirilen kii, nce seen gcn, rnein kendisini
seen ihtiyarlar meclisinin nnde diz kerek, belirli simgesel nesne
lerin eline verilmesi ve vcuduna belirli simgesel dokunulann yapl
masyla gcn alm olur. Bunun ardndan kendi egemenlik blge
sinde kendine bal btn vassallerin teker teker ziyaret edilmesi ve
bir nceki kralla yaplm olan szlemenin tazelenmesi trenleri ge
lir. Ksa Pipin'in kilise tarafndan Frank krallna getirildii 751 yln
da Aziz Bonifatius tarafndan konsakre edilmesi, yani egemenliinin
belirli bir trenle kabul edilmesi, ondan sonraki btn egemenlerde
dikkatle uyulan bir usul olmutur. Ta giyme treni denilen olguda
tahta kacak olan krala teker teker yetkesinin simgesi olan kl, pele
rin, ta ya da mifer, yazl belgeleri iin kullanaca mhr ve krall
n daha nceki savalarda ele geirmi olduu kimi eya tevdi edilir.
Krallk alnrken kral, kendini iln edecek olan yetkenin temsilcisinin
avular iine her iki elini brakr. Tan bana giydirilmesiyle krallk
balar ve yetke belirtisi olan tahta oturtuluuyla bu simgeleme doru
una ular. Bundan sonra kralla dorudan bal olan grevlilerin
ve varsa merkeze yakn asillerin-bi'at, yani krala ballk taahhtleri
ne sra gelir. Bu ballk taahhtlerinde de diz kme esastr. Bir ba
llk yemini edilir ve kral da ya yetkesinin en nemli simgesi olan k
lcn ya da asasn o kiinin omuzlarna ve bana dokundurarak ona
ksmi yetkesini vermi olur.
Bu oluumlar iinde silahl g de merkezi bir otoriteye bal ol
maktan ok, tpk ynetimsel otoritenin datm gibi merkezi otorite
nin eitli vassallerine datlm durumdayd. Yani her feodal, belirli
sayda silahl adam besliyor ya da grevlendiriyor, merkezdeki kraln
istei zerine bunlar sefere de gnderiyordu. Sava olmad durum
larda bu silahllarn grevi kalelerin ve yollarn korunmasndan iba
ret oluyordu. Genellikle ylda bir, 40 gn olarak kabul edilen bir si
lahl grev oluyordu. Bu kiilere genellikle bu sre iin bir cret
78

veriliyor, ayrca beslenmeleri ve silahlanmalarn salamak iin gere

ken masraflar da karlanyordu. Bu kiilere ya atl adam anlamna,
Caballustan getirilerek Cavaliero, Caballero, Chevalier, ya da kul gibi
bir anlam olan eski bir germen szc olan Cneht, Knecht szck
lerden Knight ad verilmekteydi Almancada ise gene binicilikten ge
len bir deyimle Ritter adn alyorlard. Frank krallnn ilk gnlerin
de gelimeye balayan bu sistem, yani senyre belirli durumlarda
sava hizmeti verme taahhdnde bulunan vassallerden oluan in
sanlar grubu, gerek krsal gerekse kentsel blgelerde ksa zamanda
bugnk spor kulpleriyle ya da politik partilerle kyaslanabilcn
zellikler kazandlar ve giderek romantik elerle bezeli, abartl bir
valye ahlk dodu. Model alnan davranlar henz tmyle Hristiyanlamam olan sava boylarn usul ve adetleri, art, blgede ya
kn zamana kadar bulunan Roma lejyonlarnn askerlerinin kendi
aralarnda kurduklar kardelik birlikleriydi. Daha IV. yzylda Hristiyanln birlik ve ayrlk kavgalar srerken, sa'nn tanr ol
mayp yalnzca insan olduunu, Oulun Babayla ayn ve e olmad
n ileri sren skenderiyeli Arius'un dncesine dayal olan
Arianizm adl bir mezhep, zellikle Dou Avrupada yanda bulmu
ve yaylmt. Bu mezhep insann tanr gibiliini reddediyor ve dola
ysyla tanrya yaklam giriim ve amalarn yadsyordu. Dardan
ve objektif olmaya allarak baklrsa bugn bu mezhebin k ve
kiliseden dlanmdan 3-4 yzyl sonra Avrupada bu kadar tutulma
snn nedenleri arasnda daha sonraki birok tarikatn ve gizemli halk
inanlarnn douundaki temel nedenin bulunduu anlalabilir. Ya
ni, youn bir inan yaygnlamasnda muhalif olan kesimler, genel
inanc kabul edip onun iinde daha ayrlk bir grup oluturma yo
lunu semilerdir. Benzeri bir gelime yaklak ayn dnemde, kl
zoruyla Islama sokulmakta olan Orta Asya halklar arasnda da gr
lecek v bundan, Islm inancn hlen de ok derinden etkilemekte
olan tarikatlar doacaktr.
Benzeri zelliki, zgnlke tutum ve davranlarla barbar ro
mantizmini srdren valyeler hemen zengin bir ezotorik sistem
oluturdular. Ortaya kan simgelerin incelenmesi Haraldik adnda
tmyle ayr bir bilimi gereksindiren bu zgn sembolik kavramlar
ve sembolik davranlar, valyelerin dardan bakan iin kolaylkla
anlalamayan ezoterik bir dizi davranlar edinmi olmalar ve ger
ekte hi okumas yazmas olmayan basit ky ocuklarndan oluan
bu kitlenin uyguladklar, ou anlamsz bir sr hareket iin kulak
tan kulaa anlatmla yaplan szde aklamalar bir yn sylencenin
domasna ve kutsanmasna yolat. valyeler feodal sistem iinde
entegre olduklarnda bu ezoterik eler oktan olumutu. Bundan
sonra silahlar gittike arlap pahal bir hal aldka ve sava teknik
79

leri daha uzun eitimleri gerektirdike bu zmrenin kendini evre

avam halktan iyice ayrmasyla da her admda daha ayrntl ezoteriksembolik anlamlar eklenerek bu manev zemin gittike zenginleti.
Bu adetlerin tipik rnekleri, valyelie inisyasyon trenleri ve
valyelerin kendi aralarndaki atmalar ve valyelerin davranlar
n yarglamak iin kurulan bir eit mahkeme olan Feme'lerdir. Za
man ilerleyip valye zmresi artk daha ocukluktan balayan bir
eitim gerektirdiinde aday genlerin belirli aamalardan, son derece
de zgn ve dardan bakan iin son derecede anlamsz bir yn aa
malar ve snavlardan geirilmeye balad grlr. Her aama gittik
e atafatl ve gizemli olan ve temelinde st yetkeden ksmen
devralnm yetkenin gene ksmen aaya verilii anlamn ieren t
renler yaplmaktadr. Feme'lerde ise btn valyelerin sayg gster
dii valyelerden oluan bir kurul, yalnz belirli derecenin zerinde
ki valyelerin katlabildii ve izleyebildii bir oturumda durumu
yarglamaktadr. Bu trensel yarglama, birok eleriyle Romann
Mithra inancnn trelerinden olumaktadr. Toplant yakndaki bir
dadaki bir maarada, mealelerin nda gizemlerle yaplmakta ve
yarg ustalarn kestii'hkm kesin olmakta, fakat mutlak gizli tu
tulmaktadr. En kk bir' sr vermek valye sisteminden ebediyen
kovulmaya yolaar. Feme'ler daha sonra Teuton valyeleri tarafn
dan doruuna ulatrlm, ok sonralan IX. yzyl romantizmi iinde
Alman niversitelerinin Mensalarnda canlandrlm, oradan da
Amerikadaki gln renci birliklerine, askeri okullara sramtr.
Ayn dnemde daha nce anlatlan manastrlardaki rgtlenmeler
de garip bir ekilde, kkenleri putperestlie aka dayanmakta oldu
u halde, ayn yntemleri uygulamaktadr. Orada da kesin bir isel
disiplin, rahiplerin adaylktan balayrak manastr bana gemelerine,
Abt - Abbott olmalarna kadar dizi dizi aamalar, smsk riteller uy
gulanmakta, bunlar ounlukla kesin bir gizlilikle yrtlmektedir,
Bu ritellerden ancak pek az darya ve yazl tarihe szabilmitr.

ORTAADA KENTLER VE ZANAATKARLAR

Ortaa kentlerinin ou, derebeylerin ynetim merkezlerinden
ibarettir. Ancak bir kyden ok az daha byk olan bu merkezler, tanma dayal bir ekonominin de vazgeemeyecei el sanatlarn, zana
atlar ve ticareti konulandrmaktan ok uzakt. Gereken pek ok i
ler, feodal sistemin dnda bulunan bir dizi meslek erbab tarafndan
grlmekteydi. rnein deirmenciler ounlukla birok kyn orta
snda, korumasz deirmenlerde oturmalarna karn, btn kyler
tarafndan ortak korunmakta ve beslenmekteydi. Kk kentlerin k
80

k pazar yerleri de senyrn dorudan korumas altndayd ama

gene de kyden kye, kentten kente dolaan tacirler, feodal sistemin
dnda ortal dolduran bir sr haydudun insafna kalm durum
daydlar. ou zaman valyelerin gereksindii atolar ina edecek
yap ustalar ise o valyenin blgesinde hi bulunmuyordu, ite bu
ortamda farkl zanaat uygulama biimi, rgt ortaya kt. Bun
lardan birincisi eitli ky, kent ve ara blgelerdeki herkese gerekli
zanaatlar icra edenlerin genel kabul gren dokunulmazl stats
dr. rnein haydutlann kol gezdii blgelerde bile ne deirmenci
lere, ne de hanclara dokunulmutur. ikinci bir yntem de kyden
kye, kentten kente dolaan serbest 'zanaat erbabdr. Bunlar giderek
kendi aralarnda sk bir eitim retim amal rgtlenmeye gitmi
ler, icra ettikleri zanaat gerekten bildiklerini kendi meslektalarna
ispat edebilecek gizli bir iaret ve dil sistemi gelitirmiler, bylece
hem her tarafta kabul grmelerini, hem de senyrleTn yersiz d
manlklar ve kukularna kar gvenliklerini salayan bir dzen
oluturmulard. Benzeri koullar benzer zmlere yolamaktayd.
Tpk eski Mezopotamyada olduu gibi bu evrenselcik kazanm
meslekler kendi loncalarnda, loncann usullerine gre trenlerle inisye ediliyorlar, aamalarla meslein incelikleri ve ulatklar aamann
gizli iaretlerini ediniyorlar ve ancak btn koullar yerine getirilirse
usta sfatn kazanabiliyorlard. Avrupann btn nemli katedralleri
kalyann Comacine loncasna bal usta duvarclar tarafndan inaedilmilerdir. Yaptlar loncann iareti olan Aslan iaretini eitli yer
lerinde gururla tamaktadr. Ayn ekilde daha dk derecelerdeki
ustalar ve kalfalara da kendi derece iaretlerini yaptklar paralar
zerine brakmlardr. Ortaan nc bir rgtlenme biimi de
feodal sistemin dnda kalan, bamsz kentlerdi. Bu kentler ok de
mokratik bir biimde rgtlenmekteydi. Genellikle eitli zanaatlarn
topland bir zanaat ars, her zanaatn kendi loncasnn ar iin
deki temsilcisi, bunlar tarafndan seilen bir kent ynetim kurulu
(Magistrat) bulunmaktayd. Bu kentler genellikle yalandaki bir bey
den ya da uzaktaki bir kraldan bir berat alarak meruiyet kazanmak
taydlar. Ama bu meruiyet, en korkun ve uzun savalarda bile d
man taraflarca da nedense kabul edilmi, bu kentlerin yamalanmas
nadiren vuku bulmutur. Bazan bu kentlerin-silahl milisleri de bulu
nuyordu. Bazan bu milisler yalnzca ar iinde ve kentteki dzeni
salamakla, kentin evresine-ipsiz sapszlarn sokulmasn nlemekle
grevli oluyorlar, bazansa kenti dmana kar savunabilecek kadar
gl oluyorlard. arlarda zanaatkarlar bir yandan ar ortak y
netimine, te yandan kendi lonca rgtlerine bal olarak disiplin
iinde almaktayd. Zanaatlarn eitim dneminde raklk zorunlu
olarak uzun srdnden genellikle, en gezginci olan zanaatlarda b i

81

le benzeri kentlerdeki loncalar tarafndan eitilmeleri esast. Uygun

zanaatlarda mutlu son, ran kalfa ve usta aday olduu zaman us
tasnn kzyla evlenmesi ve daha sonra da ustann atlyesini devralmasyd. Ancak genellikle pek byle olmazd. O zaman rak yeterin
ce yetiip beratn aldnda gezginci ii olarak yollara dyordu.
Bunlarn almalar altklar gn hesabna gre olmaktayd. Bu
gezginci iilere ngilizcede Journcyman denilmektedir. Fakat bu ad
ngilizcedeki gezi .anlamna Journey'den deil, Franszca gn anlam
na gelen Jour'dan tremi olan Jornee adndan gelmektedir.
l.. 1800 yllarndan kalma Hammurabi yasalarnda ustalarn
rak yetitirmek zorunluluundan szedilmektedir. Endstri devriminin kesinlikle toplum dzenine egemen olduu XX. yzyl bana ka
dar insan yetitirmenin balca yolu olarak kalm olan raklkkalfalk-ustalk kurumu en az 3700 yl srm olan bir egemen yn
tem olarak insanlk kltrnn en deimez temellerinden biri ol
mutur. Yalnz zanaatlarda deil, insann toplumsal uralarnn her
alan ve boyutunda bylesine yerleik hibir kurumsallk olmamtr.
Kltrmzn heryan usta-rak- sisteminin dourduu ilikiler
ayla doludur. Bunun iin gerek balamda ruhlarmza ilemi bir
Archetyp (Jung retisine gre her insan tarafndan paylalan top
lumsal bilinaltnn mozaik talarna verilen ad) olarak kabul edilebi
lir. Psikopatolojik bir bak asyla, bu yntemden olan sapmalarn
kiilerde bir yabanclama ve anksiyete (nedensiz isel kayg) duru
mu yaratmalar kanlmaz. Hermetik retilerin bugn de toplumlar
iinde bylesine canl ve etkin olularnn temelinde byk bir olas
lkla bu zellik de yatmaktadr. Bunu kitabn sonunda yeniden ele
alacaz.
Ortaa bu yaplanmasn tamamlamaktayken VIII. yzyldan ba
layarak Avrupa ve Yakndouda, insanlk tarihini derinden deitire
cek yeni oluumlar yaanyordu. 622 ylnda, yani Hicretle doan Is
lm devleti, yaama yeni bir bak as ve btn uygarlklarn beii
olan Ortadounun en eski kltrlerinden szlm felsefelerin yep
yeni bir sentezi ile hzla yaylmaya ve o zamana kadar olumu olan
dengeleri altst etmeye balamt. Bu slam devletinin ftuhat gc
olaanstyd. Daha 614 ylnda, yani hicretten yalnz 8 yl nce Kuds zaptcdccek kadar gl olan Iran Sasan imparatorluu, Hicret
ten yalnz 13 yl sonra araplara yenilmi, rann istilas balamt. 638
ylnda Kuds, slm Araplarn eline geti. 673 ylnda slm devleti
karadan ilerleyerek Bizans kuatmt bile. Bizansa kar daha 649 y
lnda denizden bir Arap saldns da olmutu. Bir yandan da btn
Kuzey Afrika, Mslmanlarn eline gemi, Tark bin Ziyad, spanya
ya gemi ve hzla ilerleyerek Endlsn hemen hemen tamamn Islmlatrmt. Arap nc kollan ancak Fransa topraklarnda, Poiti-

82

ers'de durdurulabildi. Bu da yetmiyormu gibi Ruslar bir saldryla

stanbul'a gelmi ve Beykozdan Kadkye kadar Boazn btn dou
yakasn igal edivermi, Bizans mparatorluunun Anadoluyla ba
lantsn kesmilerdi.
ok ksa bir srede Maverannehre giren Araplar, orada karla
tklar Trk halklaryla amansz savalara girmilerdi. slm egemen
liini kabul etmekte ok direnen Trk boylar teker teker arap klc
na boyun eiyor ve kleleiyorlard. Bu sava boylardan slm
adna faydalanmak ancak Emev saltanat ykldktan sonra, Abbas
halifelerinin aklna geldi. slm doru drst kabule asla yanama
yan bu sava boylardan toplanan askerler, kitleler halinde Kuzey
Iraka yerletirilerek, Halifeliin yeni bakenti Badat' Bizanstan gele
bilecek saldrlara kar korumak zere Badat'n kuzeyine yalnz
Trk askerler iin Semara gibi garnizon kentleri kuruluyordu. .Halife
liin zel muhafz birliklerinde de Trk askerleri ncelikliydi. Kendi
boylarnn egemenleri tarafndan Araplara kle olarak satlan ya da
rehin olarak verilen bu genler genellikle ve doal olarak krgn ve
bu kendilerine hi tandk olmayan iklim ve kltr iinde yabancla
m durumdaydlar. Ftuhatn salad zenginlikle gittike zenginle
yip rahatlayan, geveyen Araplara bir sayglan da yoktu. Halifenin
hassa ordusundaki Trk askerleri sk sk Badat' yamalyor, Araplar da onlar yalnz yakaladklarnda ldrveriyorlard. Giderek Hi
lafetin i savunmas ve yakn savunmasnda Iranllar, Trkler vc
Krtlerden oluan birlikler grev yklenmeye balad. Bunlarn din
sel inanlar zayf olduu gibi, btn pohpohlanmalara karn Hilafe
te sadakatlar da zayft. Giderek Trk komutanlar, henz bilincinde
olduklar Ouz boy ilikilerinden faydalanarak akraba boylardan ge
len askerleri bir araya toplamaya ve Kuzey Mezopotamyada Satcllit
u beylikleri halinde hareket etmeye baladlar. 1071'de Malazgirt'te
Anadolunun kaplarnn ald efsanesinin gerekle hemen hibir
alakas yoktur. Trkler o tarihte yz yldanberi Dou Toroslar ok
tan am, Anadolu bozkrlarnn arasndaki verimli blgeleri igale
balamlard. Mardin oktan bir Trk Satellit boyu olan Artukoullannn elindeydi. Diyarbakn da onlar igal etmi, tahkim ve imar et
meye balamlard. Diyarbakr surlarnn pek byk blmleri Artukoullan tarafndan yaplmtr ve onlarn aslan armasn tar.
Kentteki camilerin bir ounun yapm tarihi 1000li yllardan ncesi
ne rastlar.
te bu srada douda Maveranehir'de Arap dorudan boyundu
ruundan silkinerek bamsz devletler oluturmaya balam Trk
boylar da bulunuyordu. Bunlardan zellikle Gazncliler muhteem
bir devlet kurmay baarabilmilerdi. Ancak Gazne soyu, geleneksel
Ouz boylarndan deildi ve devletin yapsnda ok gl iz boy

83

lar da bulunuyordu. Gazne egemenliiyle Ouz boylan arasnda bir

atma kanlmaz olmaya balamt. Nitekim 1038 ylnda Gaznelilerle Scluklar arasnda Dendenakan sava oldu ve Gazneliler yenil
diler. Seluklar stnl salar salamaz, satellit Ouz devletikle
riyle hemen balantlar kurdular ve Seluk devleti birka yl iinde,
fetih iin kolunu ile kprdatmadan, ran, Irak ve Suriye zerine yaylVerdi. Kolaylkla Artukoullaryla da birleti ve daha 1067 ylnda
Kayseri Seluklularn eline dt. Malazgirt aslnda sadece Anadolu
zerindeki son Bizans gcnn de temizlendii, Anadolunun igali
nin tamamland savatr. Bylece XI. yzyln sonlarna varlmt.
te bu srada Hilafet de Snni ve ii grler arasndaki atmalarla
oktan ikiye blnm, daha VIII. yzylda Badat'a taman Snni
halifelie kar, Kahirede bir Fatm halifelii kurulmu bulunuyordu.
Az sonra daha yakndan incelemek zorunda kalacamz bu Fatm
halifelerinden Abdlaziz ve El Hakmin Msr ve Kuzey Afrika'daki
Hristiyanlara kar ayrmc ve elikili tutumlarna ilikin haberler birebin katlarak Avrupaya ve Papala dehet haberleri eklinde ula
yordu. Papa II. Urban hop oturup hop kalkyordu. Ortadou, bir ucu
Romada, bir ucu Maverannehirde olan byk bir karmaann tam
ortasndayd. 200 yldan fazla srecek bir inanlar savann afayd.

BOCOML VE NCLLER
lslamiyetten hemen nce Uygur halklarnn Mani dini inancnda
oklularn, bu dinin bir yandan Uygur devletinin dzenli ve yksek
kltrl grnmyle evredeki Altay halklarn, hatta uzak akraba
Tibet, Mool ve Manu kltrlerini de etkilemekte olduunu, rnein
Buda inanc Hindistandan kp ini getikten sonra Sinkiang blge
sine ulatnda, zellikle de.Buda'nn resim ve yontularnda kendini
gsteren byk bir karakter deiimi yaadn, Sinkiang'dan geriye
gene ine doru ve hatta Hindiiniye kadar bu yeni Buda karakteri
nin yayldn artk biliyoruz. Hindistan'dayken kuvvetle eril zellik
tayan Buda, Sinkiang'a ulap geri dndnde Diileril (Android)
zelliktedir. Bu konu halen de sanat tarihinin bir aratrma alandr.
Bizim iin nemli olan, Uygur lkesinde o srada ok nemli bir dinsel-kltrel sentezin, sa, Musa, Buda, Mani, Zerdt inanlarnn a
man kltrnn potasnda biraraya gelmesiyle ve kaynamasyla be
liren bir sentezin ortaya kmakta oluudur. te Arap - Islm
ordular bu sentezin ortasna bomba gibi dm ve insanlk tarihini
deitirmilerdir. slm egemenliine Trk halklarnn kar koyuu
zerine yazlanlar ya Orta Asya halklarnn vahi barbarlar oluu, ya
da airet demokrasisi tipinde yaayan aman zgr ruhunun spontan

84

kar koyuu biiminde aklamalara ynelmektedir. Oysa pek ve

Baharat yollarnn dm noktasnda bulunan, gebelikten yerleik
dzene gemi Uygur - Altay halklarnn tam da o srada ulam ol
duklar yksek dnsel uygarlk dzeyi gzden kamaktadr. Arap
istilasndan hemen nce blgede, manifaktr, ticareti, eitim ku
rumlan ve manastrlaryla yzden fazla kentin yksek bir sanat ve
bilim kapasitesiyle kervansaraylarn yanbanda olumu olduu
unutulmaktadr. Bu kentler XI. yzyldan balayarak blge halklar
nn nasya ve rana doru akmaya balamasyla terkedilmi, Buhara,
Semcrkand, Takent, Urumi gibi birka dndakiler Gobi, Taklamakan ve Tarm havzalarnn kumlar altnda esrarengiz hayalet kalnt
lar haline dnmlerdir.
te bu sralarda, slm istilasnn hemen balangcnda blgeden
batya doru bir inan zincirinin olutuunu vc X. yzyl sonu, XI.
yzyl banda bu inanlarn garip bir etkinlik kazandn gryo
ruz. Orta Asyada gelimi olan Mani inancn grmtk. Bunun he
men batsnda, Kafkasya Hazar denizi gneyinde VIK yzyldan ba
layarak Paulisyenler denilen garip bir Hristiyan mezhebi
tremektedir. Asl etkinliini IX. yzylda kazanan bu mezhep muh
temelen Konstantin adnda bir Ermeni tarafndan kurulmutur. Mez
hebin bir ucu Hristiyanlm ilk gnlerinde ortaya kan bir mezhep
olan ve kkeni Sinopta bulunan gnostik - dalist Marcion mezhebi,
brucu da gene dalist bir sentez neren Mani inancyd. Maninin
kendisinin de kendinden hemen nce yaam olan bu Marcion'dan
etkilenmi olduu kuvvetle ileri srlmektedir ve temel grlerdeki
benzerlie baklrsa bu pekl gerek de olabilir.
Bunlara ksaca bakalm
MARCON
lk hristiyan kaytlara gre Marcion, Sinop Piskoposunun oluy
du ve gemicilikle urayordu. Bir ticaret filosunun sahibi olarak 140
ylnda R om ayagitti ve oradaki Hristiyanlara katld. Fakat ksa za
manda yar gnostik bir hermetik ve heretik dnce tad gereke
siyle-144 yl temmuzunda ekskomnike edildi. Marcion grlerinde
Yahudi inancn kesinlikle reddediyor, Ahd-i Atik'in batanbaa uy
durulmu olduunu ileri sryor, ayn zamanda yeni Akit'ten de yal
nzca Paulusun mektuplarn, sa'nn Zeytindandaki vaazn ve Lukasm ncilini kabul ediyordu. Ona gre Tanr ikiydi. Bunlardan biri
Yahudilerin Yahvesi olarak kabul edilirse, kincisi de gene Yahudilerin Elohim'i olarak ele alnmalyd. Bunlardan birincisi emir veren, k
stlayan, atk kal, zalim, tiran bir tanr, kincisiyse sevecen, veren,
affeden bir tanryd. Marcion'a gre sann tanrs aslnda bu ikinci-

85

siydi. O tanr kendisini tanmayanlara da efkatle yaklaan, yaratkla

r arasnda iyi ya da kt olarak hibir fark gzetmeyen, Rahman ve
Rahim Allaht. Bu sann dadaki vaaznda ok ak bir ekilde grlmekyedi. Bu inanlarla Marcion, ncili yeniden yazd. Instrumentum adn verdii bu ncil balca Lukas nciline dayanmaktayd. Bu
na Paulus'un baz seilmi mektuplar da eklenmekteydi. Aynca bu
ncile Marcion bir de Antitheses adl blm ekledi. Bunda Yahudi
inancn, deitirilmi sayd eski Akiti' eletirmekteydi. Ona gre in
sann bedeni yaratc Tanrnn eseriydi. Fakat ruhu sa'nn kastettii,
bilinmeyen Tanrya aitti. Bu bilinmeyen Tanrya ulaabilmek iin asketik bir yaam ve ezoterik yollar gerekliydi. O Tanryla bu evren
arasnda hibir kendiliinden balant bulunmuyordu. O Tanr olu
nu, rnek alnmas amacyla insanlara gndermiti ve bu yzden
onun armha gerilii de seilmi bir eylemdi. Dolaysyla askez, yani
melmet, perhiz, dnyevi isteklerden uzaklamak ve iyilik iin yaa
mak ona yaklamann tek yolu olabilirdi. Ona ulamak yalnzca
lmden sonra deil, yaamda da olurdu. Kurtulmular aramzda ya
ayabilir ve bize rnek olmay srdrrlerdi. Marcionik kilise III. ve
IV. yzyllarda Avrupada marnlamayacak kadar yayld. Hemen her
kentte, zellikle de liman ve pazar kentlerinde Marcionik kilise ve ce
maatlar bulunuyordu. Bu mezhep Batda IV. yzyldan sonra gerile
mi ve ksa zamanda ortadan kalkmsa da Douda*X. yzyla kadar
btn gcyle yaamay srdrd. zellikle Dou Anadolu, Bat Su
riye ve Gney Kafkasya'da ok etkin oldu.
MAN
Daha nceden anlatlmsa da yeniden anmsatmak iin zetle;
Maninin inancnda da eski Akit yanlm ve yanltlmt. ki tanr sz
konusuydu. Bunlardan biri iyi, biri kt yaratclard. Kt olan me
tinlerde eytan olarak adlandrland. Evren, Dnya ve insann bedeni
bu eytann eseriydi. Asl Tanrysa daha tede, ruhlara hkmeden, iyi
ve gzel olan salayand. Lukas ncili ve Paulusun baz mektuplar
doru saylmalyd. nsan kesin bir temizlik ve dnyadan elini ekile
ruhunu kurtarabilirdi. Bunun iin ok karmak olmayan fakat gizem
li melmet yollar vard. Kii bu yoldan "kurtulmu" olurdu. 216 y
lnda doan Mani 276 ylnda ah ahpur Bahram tarafndan derisi
yzdrlerek idam edildi. retisi VII., VIII. yzyllarca parlayarak
bir din halinde yayld.

86

PAULSYENLER

Kurucusu Konstantin, kendine Silvanus adn da almt. (Silas,

Paulusun arkadalarndan birinin adyd.) retisine gre bir iyi, bir
de kt Tanr bulunmaktayd. Bunlardan birincisi bu evrenin ve dn
yann yaratcs, kincisi ise gelecek olan evren ve dnyann ynetici
siydi. Isa gerekte Meryemin olu deildi. nk iyi Tanr ete br
nerek insan olamazd. Bu inanca gre de Lukas ncili ve Paulusun
mektuplar esast. Bu mezhepte tapnmalar, dualar yoktu ve kurum
sal kilisenin yetkesi kabul edilemezdi. Bu mezhep ortaya kndan
ksa bir sre sora byk bir isyana neden oldu. 668-698 yllar arasn
da III. Constantin ve I. Justinianus iki kez bu mezhep zerine seferler
dzenlediler. Bunlardan kincisinde Konstantin Silvanus ele geirile
rek taa tutulmak suretiyle idam edildi. Arkada ve yardmcs Simcon Titus da diri diri yakld. IX. yzylda bu mezhep Kilikya ve Orta
Anadolu'da yeniden canland. mparator ve Theodora'nm btn bas
klarna ve katliamlarna karn mezhep canlln korudu. I. Basil ta
rafndan gnderilen bir seferde askeri gleri krldysa da mezhep
olarak canlln Hallarn Anadoluya girilerine kadar korumay
srdrmtr. Paulisyenler zellikle Trakyada X. yzyllarda nem
kazanmlardr. nk byk yenilgilerinden sonra sa kalanlar im
parator tarafndan Bulgarlara kar bir set oluturmak zere Trakya
snrlarna yerletirilmilerdi. Bu mezhep orada giderek dald, Ma
kedonyalIlar, Bularlar, Yunanllar arasnda zayflayarak yaamay
srdrd.
te bu ortam iinde biri bat blgelerinde, biri dou blgelerinde
olmak zere, iki ayr inan sistemi, Hristiyanlk ve slm iinde, iki
ayr, ama ayn rzgrlardan esinlenmi hareket daha dodu. Bunlar
dan batdaki Bogomilizmdir.
B O G O M L Z M
X. yzyln ikinci yarsnda ya eski ad Philadelphia olan Alaehirden, ya da Filibeden kan Theophil adl bir rahip yeni bir heterodoks reti yaymaya balamt. "Tanr sever" demek olan adn bilin
meyen bir ekilde ayn anlama gelen slavcayla Bogomil olarak
kullanmaya balad ya da bu sre tersine oldu. Hangisi olursa olsun
Bogomilin ad Bulgaristan'da olduka nemli bir frtna kopmasna
neden oldu. Daha yeni kurulmu olan Bulgar Kilisesinde Evangelist
ynde bir refoma gidilmesini isteyen bir milliyeti hareket ortaya k
mt ve bu hareket Bogomilin retisini neriyordu. Bogomilin re
tisinde grnen evren, dnya ve yaratklar eytann yaratklarydlar.
Gerek Tanrya ulaabilmek iin insan maddeye yaklatran btn
87

edim ve eylemlerden olabildiince uzaklalmas gerekliydi. Bedene

ilikin btn dinsel pratikler de bylece reddedilmekteydi. Vaftiz, et
yemek, evlenmek, arap imek hep eytana ilikin olgulard Kilisede
kullanlmakta olan simgeler de bo eyler ve eytann oyunlaryd.
Yaplmas gereken tek ey tam mistik bir yaamla dnyadan el etek
ekmekti. Bu mezhepte de inananlar iki gruptular. Bunlardan biri bel
li bir inisyasyonla mezhebe katlan ve uzun aamlarda dervileenler
ki bunlara aydnlananlar ya da kurtulanlar deniyordu. br de mez
hebe inanm olan ama ezoterik yola henz girmemi olanlardr. Bu
genel inanmlar iin de dnya malndan uzak durmak, kardee bir
arada yaamak ve mistik inanca olabildiince yaknlamak gerekliydi.
Mezhebe sadece inanm olarak katlanlar iin de daha basit inisyasyonlar gerekiyordu. XI. ve XII. yzyllarda Bogomilizm Balkanlarda
ve Anadoluda ok yanda bulmu ve yaygnlamt. Yaygnlama
nn temel nedeninin mezhepte mal beraberlii kural oluu ve belli
bir ruhbann olmay, kurtulmu denilen nde gelenlerin de btn
dnya zevklerinden el ekmi derviler oluu olduu dnlmekte
dir. Gerekte bu zellik, buraya kadar anlatlan o dnem kardelik
mezheplerinin hepsinin ortak zelliiydi. Manihaistler, Paulisyenler,
Marcion ve Bogomiller ve buradan devam edecek olan Katarlar, eyh
Bedrettin Simavnav Hareketi, Ismailler hep ayn temel ilkeleri be
nimsemekteydiler. Belli derecede kamu ortakl, zahir olan yaygn
inanlarn tesinde Batn olan anlam kavramaya alma abas, bu
na ulaabilmek iin gl bir kardelik birlii, ezoterik bilgi ve bu
ezoterik bilgiye giden yolda inisyasyonla balayan ve uzun sren aa
mal ykseli. Bogomilizm, Bizansm iinde 1100 ylnda byk kar
klklara yolat ve hareketin o sradaki nderi Basil, kent ortasnda
yaklarak cezalandrld. nancn bundan sonraki etkisi zellikle Bos
na zerinde oldu. XII. ve XV. yzyllar arasnda bu hareket Bosna'nn
ulusal kimlii haline geldi. Bulgaristan'da da Bogomilizim Trklerin
geliine kadar Bizansa kafa tutan nemli bir gTup olarak kald. Trk
lerin Balkanlara geliiyle bu hareket mensuplan olduka zgr kal
m olmakla birlikte pekou da Pomak ve Bonak adlaryla Msl
manl setiler. Ancak bu Mslmanlar gnmze kadar slmiyet
iinde daha zgn ve giderek aydnlanan bir grup oluturmulardr.
Bu Mslmanlam BosnalIlar ve Bulgarlarn, yani Bonak ve Pomaklarn arasnda, slmiyeti bir Bogomilizm yolundan getikten son
ra kabul eden dier blge halklar, Makcdonlar, Arnavutlar ve benze
ri gruplarda, daha sonralar-Bektailik ve Sufi tarikatlar da ok gl
bir yatak bulmulardr. Konumuz iin daha nemli bir ge etki de Bogomil inancnn XII. yzylda Gney Fransada Katharlar v e Italyada
Albigcnslcr adyla ortaya kmalar ve bu kez Avrupada yerleik eski
hermetik akmlar da canlandrmalardr. XIII. yzylda dalistik

88

inan topluluklar Kafkaslardan Atlantie kadar tam bir a halinde

rlmt. O dnemin etkisini Hallarn seferlerinden sonra yeni
den ele alacaz. Ancak, Hallarn, Dou Roma kilisesi alanlarna
geldiklerinde karlatklar manzara bylesine heterodoks olmutu.
SMAlLLER
Islm dncesi incelenirken, Islm inanlarnn ve felsefesinin
hi bir zaman tek ve niforme bir sistem olmadn, 1400 yl iinde,
zellikle de bu dnemin ilk yarsnda ok byk dalgalanmalara, at
lamalara, blnmelere, birok inan ve mezhep savalarna da yolam olduunu, bu sre iinde Avrupa ya da Asyanmkinden hi de
az ve nemsiz olmayan felsefe akmlannn ortaya ktn^ bu akm
larn sosyal gelimelerin ncl ve nedeni ya da sonucu olduu hi
unutulmamaldr. zellikle banaz gruplarca ve yle banaz grupla
ra akllar sra dn vermeye alan bilgisiz ve dncesiz gnmz
aydnlarnca tek ve kesin bir retiymi gibi sunulmasna karn s
lm, birbirine temelden kart pekok yorumu, zengin felsefe akmla
rn birarada barndrabilen, insan dncesini kstlamak yle dur
sun 1000 yldan daha uzun bir sre btn klasik dncelere
yataklk ederek hem onlardan kuvvetle esinlenmi, hem de insanlk
tarihini bugne tamakta en nemli ve belki de tek kpr olmu,
kendisi iin bu gn batklarn kullanmay yeledikleri tanmla "bir
dnya dini"dir.
te bu 1400 yllk tarihin en balarnda ortaya km olan ve onu
bugne kadar ikiye blm olan temel fay hatt, Hz. Ali'nin hilafeti,
Muaviye olay ve Kerbcla katliamyla ortaya km olan Snn - i
ayrldr. mametin yalnzca Hz. Muhammed'in ailesinden olanlara
hak olduu iddiasndan kaynaklanm olan ia bu balamda daha
onun lmyle ortaya km ve ilk halife, ilk imam olarak Ali'nin
adayl ileri srlmtr. Sylencelere gre Salman el Fars ve bir
ka kii tarafndan daha o anda ileri srlm olan bu hak,
Ebbckir'e bi'at ile haktan sapmann balad inancn da birlikte ge
tirmi ve ayrlmann balangc olmutur. Ancak Hz. Alinin birok
tartma ve uyumazlklarla sren gerek hilafeti eh fazla be yl sr-,
m ve ondan sonra gerekten Hz. Muhammed'in soyundan gelen
lerce kurulan ilk Ali ailesi hkmdarl ancak 789 (Hicr 172) ylnda
I. Idris tarafndan Fas'ta kurulabilmitir.
Tmyle ayr bir konu olan ve zerinde imdi de ciltler yazlabi
lecek olan Snn - i ayrmna burada girecek deiliz. Yalnzca konu
muz ve Islmiyatin ok nemli bir dnce akm olan Ismaillii an
latmaya altmz srada geecek birka ad aklayabilecek kadar
dokunacaz. ia'nn en nemli unsurunu burada belirtmeden geme

89

meliyiz. Bu unsur, Hz. Hseyinin ehadetiyle "Hak iin ac eken ve e

hit olan insan" kavramnn ortaya km olmasdr. Gerekten de Ali
ve Muhammet soyundan gelen pekok kiinin, tarih bakrmdan
nemli bir rolleri olmad halde egemenlerce katledilmi olmalar,
bu "din iin ac ekme" unsuru (Passion kavram) bugn de i, Alev,
Batn inanlann en' temel elerindendir ve en nemlisi "lah varl
n insan iinde tecellisi" kavramm Islmiyetin iine tam olmakta
dr. Bu kavramn olabilirlii Hz. Muhammet ve Kuranca da yadsn
mam, Kuranda Hz. sa'dan "kalimat min Allah" olarak szedilmi
olmas (Al-i mran suresi, 38-5) Tanrsalln bir insan vcudunda
biimlenebilecei inancn, g ve dn, Passion ve Epiphanie, ya
ni ac ekme ve tecelli etme kavramalarn, olabilen btn etki ve
kaynaklaryla islamn iine tam olmaktadr. Bu yolla birden Pythagoras'tan, hatta daha eskilerden bu yana daha doudan Brahma ve
Buda inanlarndan beriye gelebilecek olan btn etkiler ve dnce
ler ortaya kmaktadr. Bu inanlarn en grnr biimi Mehd d
ncesidir. Tpk Tanrnn sa suretinde yeryzne indii inanc gibi,
ama temelinde Tanrnn bizzat kendisinin deil de tanrsal gcnn,
bir tr Ruh-l Kuds'n insan suretinde tecellisi szkonusu olmakta
dr. Bu daha deiik kaynaklardan gelen Vahdet-i vcut, yani btn
varln birlii kavramyla da birleince yle bir sra domaktadr:
Tanr insanolunu kendi suretinde yaratmtr;
Zaman zaman kimi insanlarda bu tanrsal suret daha gerek olarak te
celli eder;
Ali bu insanlardan biridir;
Ancak gerektiinde bu tanrsal g yeniden kimi insanlarda temerkz
ve tecelli eder;
Bu insanlar Mehdidir.
Orta Asya ve Alevi inancinda bu kavram daha da rasyonellemi
ve her varlkta zaten tek bir btn Tanrnn znn ve bir parasnn
varolduu, dolaysyla bu bilinci en yksek tayan Alinin de Tanr
nn bir sureti olduu, ayrca her insann yznde Ali'nin ye Tanrnn,
eer kalp gzyle baklrsa, grlebilecei gibi ok yksek bir kav
ram halini almtr. Ancak ykmze konu olan ada bu kavram he
nz o denli zenginlemi bulunmuyor, Alinin ve Tanrsal zelliin
vcuttan vcuda geerek her dnemde bir kiide tecelli ettii, yani
bir kiinin Mehdi olduu inanc bulunuyordu.
ia'nn anlaylar bakmndan birbirinden ok farkl olan kolu
olumutur. Bunlardan Zeyd denilenler Allahn, imamn ahsnda te
cellisini yalnzca lah bir hidayetle snrlarlar ve bir lah nurun s
rekli olarak bir Ali oluna akn yadsrlar. Bunun tam kart olan
ve Gl ya da Gulat denilen kesim ise bu tecelliyi tam bir Hull ek
linde alrlar. Bunlara gre mamn kendi kiilik ve varl bu ruhun
90

ieri girmesiyle tamamen ortadan kalkar ve o kii artk Ali'nin ve Al

lah'n kendisi olur. Bunlarn en ucunda bulunan Drzlerde, mamn
lm kendi seimiyle ve bir vcuttan dierine gei amacyla olur.
Bu iki u arasnda kalan ve mam adn alan kesime greyse mam
bir insan olarak kalmakla birlikte ona ksm bir hullle ksm bir lah
nur gemi olur. te daha ok Gulat kesimine yakn olan Ismail d
ncesinin temelinde yatan dnceyi bylece ksaca grdkten son
ra onun tarih iinde ortaya kma bakalm.
Ali soyundan gelen, 6. mam saylan Cafer el Sadkn 765 ylnda
ki lmyle veraset kendiliinden byk olu smail'e gemek gere
kirken halen bilinmeyen ve anlalamayan nedenlerle mamlk hakk
ondan alnarak kk kardei Musaya verildi. Bundan doan eki
melerle Ismail yandalar Ebul Hattab'n abalaryla smail'in ve
onun lmnden sonra da olu Muhammed'in evresinde bir hare
ket oluturdular. ok ksa bir zamanda, tam irdelenemeyen evre ko
ularnn ve toplumsal gereksinimlerin etkisiyle bu hareket ok disip
linli ve ok olgun bir rgt halini ald. Kolaylkla Kuzey Afrika,
Kuzey Irak, Gney ran ve Endls blgelerine yayld. ki utaki ya
yln baarlar sonucunda 909 ylnda mezhebin o gne kadar gizli
kalan mam ortaya karak kendisini Mehd iln etti. Bununla, ken
disine Fatm ad verilen bir ayr devlet dzeni de olutu. Badattaki
Halifeyi tanmayan bu inan mensuplarnn ok glenmesiyle Fatm
halifelii giderek glendi ve 4. Fatm halifesi devlet merkezini Kahire'ye tad. Ismail'lcr Kahirede el Ezher medresesini kurdular. Bu
rada lsmail din adamlar yetitiriliyordu. Burada yetien Da ve
imamlar, mezhebi her tarafa yaydlar. Mezhep, uygulamalarnda mal
ve mlk ortakl nermekteydi. lsmail dnce sistemi "Baln tevil"
yoluyla uyarlanmaktadr. Yani kitab dnce yannda uyarlanm
dnce de deer tar ve birinin yetmedii yerde br aynen geerlidir. Halen zulm ve cevr ile dolu olan yeryz, Mesih'in yolun
dan gitmekle adalet ve hukukla dolacaktr.
eitli toplumsal honutsuzlarn biraraya topland bu inancn
rgt o ada olduka gizli olarak srp gitmitir. rgt herbiri
brne kapal olan basamaklar eklinde bir piramid sistemi gelitir
miti. Bunun en alt derecesini Mminler oluturuyordu. Bu derecede
temel retim szkonusuydu ve birka yl bu derecede kalndktan
sonra eer istenirse rgt iinde grevler almak iin bavurulabilirdi.
Bu bavuru bir Mmin olarak snandktan sonra kabul edilirse M
kellef denilen ikinci dereceye geiriliyordu. Mkelleflik aamasnda
eitim ve retim geniletiliyor, felsefe ve dier inanlara ilikin bil
giler veriliyordu. Mkellefler kendi aralarnda en lyk bulduklarn
Marifet kaps dedikleri nc dereceye gnderirlerdi. Bu aama
mensuplarna Dai ad verilmekteydi. Dai'lik, mezhebin genii emesin-

91

de en byk rol oynam olan kesimdir. Olabilen her yne yaylm

vb ok youn bir baskya karn baaryla misyonerlik grevini sr
drmlerdir. Szck anlamyla Dai, aran demektir. Baanl
Dai'ler 4. dereceye alnarak byk Dai ya da Baba olurlar. D dnya
daki aktivitelere gre deerlendirme burada sona erer ve 5. derece
den balayarak i dnyaya yneli balard. Bunun iin bu dereceye
Tarikat kaps ad da verilmektedir. Bu aamada artk ezoterik reti
verilir ve kiinin bir Batn yorumcu olabilmesi iin gereken btn
bilgi ve beceriler salanrd. Bu aamada duru ve eitimin belirli bir
snr yoktur. Olgunlama sonsuza kadar srebilir. Ancak takdir edi
lirse Hccet ad da verilen 6. dereceye yani Hakikat kapsna varlr
d. Burada btn grece gereklerin anlamszlk ve hilii artk anla
lm oluyordu. nk bunun tesinde bir derece daha vard ve
orada tek kii, eyh-el Cebel bulunuyordu. Ona Bcla- Azam (Byk
Konuan) ya da Namus-u Ekber gibi adlar da veriliyordu.
lsmail mezhebi ve Fatm halifelii slm dncesine ok byk
katklarda bulunmutur. Unutulmamaldr ki o srada slm dnyas
Maverannehir'den Ispanya'ya kadar uzanmaktayd ve Roma'dan, Bizanstan artakalan muazzam bir insan hzinesinin de sahibi saylrd.
Blgede Avrupa dncelerinden Asya blgelerinde kalm orijinal
Hristiyan dncelerine, Phythagoras, Plato ve Aristo'nun dorudan
tercmelerinden Yahudi ve Kabbala dnrlerine kadar an btn
bilgileri dolamakta, snrlarn hemen telerinde daha nce anlatlm
olan ve blgelerinde mnafk kabul edilen btn dnceler oluup
gelimekteydi. Nasl slm tbb Musev, Mecus, Marun, Sryan,
Zerdt bilgelerin almalaryla olumusa, nasl o an medresele
ri ayn bilgelerin katklar ve abalaryla germise, felsefe ve dinsel
dnce de ayn bilgelerin naklettii ve gelitirdii dnce ve gr
lerden etkilenecekti. Hi beklenmedik bir hzla genileyen slam dev
leti, bir devlet kuruluu olarak idare hukukundan, ticaret hukukuna,
aile hukukundan devletler ve tekilt hukukuna kadar btn bir sis
temi birden ve ok ksa zamanda oluturmak zorundayd. Dou dev
letlerinin hzl gelimenin getirebilecei sorunlarda, Batda bulunma
yan bir bilgelikleri vardr. Gebe ve oban bir halkn birden, birka
yl iinde tarihin en byk imparatorluklarn kuruverdikleri ve byle
usuz bucaksz imparatorluklarda ok orijinal ve mkemmel ynetim
ustalklar sergiledikleri sk sk grlmtr. Makedonya, ran, Mo
ol, Kk-Trk ve Hun, Seluk ve Osmanl imparatorluklar hep bir
insann ksa mr iinde usuz bucaksz snrlara ulam ve hi zor
lanmadan karlarna kan yepyeni dar ve hukuk sorunlara yepye
ni zmler getirebilmilerdir. Belki de bu yzden Douda, Avrupann bin yl boyunca sergiledii feodal danklk hi grlmemitir.
Ayn ekilde gen slm devleti de olaanst ksa bir dnemde yep
92

yeni sentezlere ulam, ama bu arada karlam olduu insanlk

dn mirasn da btn sorun v atmalaryla almtr.
te Ismail dncesi de byle bir dnceler sentezinin rn
dr ve slm dnne son derece de deerli sentezler de armaan
etmitir.
lsmail mezhebi bu dnce zenginliine karn ve belki tam da
bu yzden, Fatm devletinin ordu komutanlarnn bakaldrlaryla
sarslmaya balad. Giderek halifelik yerel bir Msr hanedan haline
geriledi. Ama tam bu srada Kuzey Dou taraflarnda tam bir lsmail
geliimi grlyordu. Bu hareketin banda Haan Sabbah adnda bi
ri bulunuyordu. Sabbah, Iran'lyd ve Niapur'da mer Hayyam'n
yakn arkadayd. Hilafetteki bir taht anlamazln bahane ederek
Sabbah ve evresindeki bir blm lsmail ayakland. Kendilerine hali
fenin olu Nizar dinsel lider setiler. Nizar ise Msrda egemenlii
ele geiren kesim tarafndan ldrld. Ama yaylan bir sylenceye
gre onun torunu ran'a karlm ve Haan Sabbah tarafndan sak
lanmt. Bylece meruiyet iddia eden bu kesim kendine Nizar ad
n takt ve Fatm-lsmail inan sisteminden ayrlmaya balad. Nizarler, kendi inanlarna Dava-i Cedide (Yeni Dava) adn taktlar ve
asl lsmail inan sistemine de Dava-i Kadime (Eski Dava) dediler. ki
yaklam arasnda son derecede nemli kimi farklar bulunmaktadr.
Bir kere bu yeni inanca gre Batn eler, zahir elerden stn ve
nceliklidir. Yani karsanm ve uyarlanm olan dnceler, kitab,
dzenli retiye gre stnlk ve ncelik tar. Batn da Mehd ve
mam tarafndan saptanr. Ama ou zaman lsmail mam gizlidir,
ortaya kmaz. Bir kere ilk 150 yl boyunca mam hi ortaya kma
m, onun yzn gren, kimliini bilen olmamtr. Ve nitekim Ha
an Sabbah tarafndan meru saylan mam, yani Nizar'm torunu da
sakldr ve adn bilen bile yoktur. Grnen yalnzca 6. derece, yani
Hcce sahipleridir. mam "Doudaki Nurdur ve lah iradedir. Nizarlerin getirdii bir yenilik de inan dmanlarnn katlinin vacip olu
udur. Bu ldrme ilemi 2. derece olan Mkelleflerin iidir ve bu
mkellefler artk Feda adn almtr, Mminler iin de Feda olmak
bir haktr. Yani isterlerse ldrme iini yklenebilir. Bu grev Fedai
ler iin ise zorunludur.
ran'n kuzey eyaletleri olan Deylem ve Azerbaycan eyaletleri
uzunca bir sredir rafzi depolan haline gelmiti. Sabbah buralardan
istedii kadar mmin ve fedai toplayabiliyordu. Sabbah bunlardan
oluturduu bir kuvvetle 1090 ylnda Azerbaycan yakmlanndaki
Alamut kalesini ele geirdi ve buray bir karargh haline getirdi. Bu
radan Seluk egemenliine kar bir terr hareketine giriildi. Seluk
ellerinde bulunan serpili yandalarnn da yardmlaryla ran, Irak,
Suriye ve Anadoludaki irili ufakl birok kale ve kenti Ismaililer ele
93

geirdiler. Alamuta yerlemi olan eyh kendisine bal olan Da, Fe

da ve Mridlerle korkun bir terr ve gerilla savan ynetiyordu.
Bu terr iki yz yldan fazla srd. Blgeye, az sonra szn edece
imiz Hallar da girmi bulunuyordu. Scluklar bir yandan Anadolu
ve Suriye'den geip giden Hallara, znik'i ele geirmi olan kuvvet
lere kar savamaya alrken, kuvvetleri ve ikmal yollar arkadan
smailler tarafndan da vurulmaktayd. Ufak-tefek smail kaleleri alnabilse de saldrlarn ardarkas kesilmiyordu. Suriye Seluklular da
bir yandan Kuds' kurtarmaya alrken biryandan da arkalarndan
saldran Ismaillerle boumak zorunda kalyorlard. Selahaddin-i Eyyiibi'ye iki suikast giriimi oldu. El Ezhcr'in ve daha ikincil smail
merkezlerinin rettii propagandaya kar durabilmek iin Badatta
ve dier byk merkezlerde birok medreseler ald ve Snn reti
nin tutmasna alld. Bu arada 125 ylnda Msr'da, Klemenlerin
egemenliiyle El Ezher'in bamsz hareketi de engellenebildi. Fakat
asl temizlik Moollarn istilas, Hulgunun askeri harekt ile olabil
di. Bunun ardndan btn br merkezler ve topluluklar da birer bi
rer imha edildi. smailler bugn ok kk aznlklar halinde Suriye,
ran blgelerinde, daha zgn bir Fatm kolu olarak Yemen'de ve
oradan sram bir kol olarak da Hindistanda serpili bulunmaktadr.
Bu mezhebin Fedalerinin nce esrarla, yani Haile sarho edilerek
girecekleri cennet bahelerine ilikin hayaller gsterildikten sonra sui
kastlara gnderildiklerine ilikin bir sylenti vardr. Gerekte bu sy
lenti Alevler hakkndaki Kzlba ya da Mum-snd sylentileri gibi
masaldan ibarettir. smailler btn eylemlerine ilikin ok ayrntl
kaytlar tuttuklar halde byle bir nemli hususu es gemeleri olas
deildir. Ayrca esrar da byle bir sarholuk yapmaz. Ama bu sylen
ce yznden bu mezhep mensuplarna genel olarak Hain ad veril
mi ve bu szck giderek inanc uruna kanl cinayetler ileyebilen
kii anlamna gelmitir. Blgedeki Hallar da bu szc bylece al
m ve kullanmlardr. Szck bylece bat dillerine gemitir. Bu
gn de btp bat dillerinde "Assassin", cani ya da suikast anlamna
kullanlan szcktr. Yalnzca bu szcn bu ekliyle bat dillerine
yaylm olmas bile Hal istilalar sonucunda blgeye yerlemi
olan valye devletlerinin, an Ortadou inan ve sylencelerinden
ne kadar youn etkilenmi olduklarn ve o kltr batya nasl ta
m olduklarn ok gzel gstermektedr. imdi ite bu Hallara ya
kndan bakalm.

94

HALILAR
Kahire'de egemen olan Fatm halifelerinden Abdlaziz, inancn
da etkisiyle blgedeki Yahudilere kar ok ayrmc ve aalatc
davranyor ve onlar ar mkellefiyetlerle eziyordu. Daha sonra
onun yerine geen olu El Hakm ise bu ayrmcl blgedeki Hristiyanlara da yayd ve onlar yalnz maddi mkellefiyetlerle deil ayn
zamanda belirli davran, giyim kuam, yerleme ve hareket zorlama
laryla da kstlamaya balad. Bu kstlamalarda ok ileri gittii, Hristiyanlara ve Yahudilere kar, ok sonra Hitlerin uyguladn and
ran ayrm ve imha giriimleri olduu gerektir. Bunlarn andaki
nedenleri pek bilinmiyor. Ancak bu kstlamalar ve zulmn ykle
ri bat lkelerine ve Vatikan'a korkun zulm ykleri olarak ula
maktayd. Birebin katlarak yaylan yklerle Fatm ve genel olarak
slm imaj Batda, Humcyn zamannn ran' gibi bir grnm ka
zanm bulunuyordu.
Hal seferlerinin balaynn pekok sosyal ve siyasal nedeni
vardr. Bunlarn arasnda Avrupa lkelerinin artk, ngilterenin Nor-'
manlarca istilas, Sicilya ve Istanbula Viking seferleri gibi'denizar
askeri saldr dzenleyecek kapasiteye ulam olmalar, talyan tica
ret gcnn Akdcnize egemen olan Arap ticaretiyle rekabeti, Avrupann konsolidasyonunun tamamlanm ve btn Anakara'da grece
bir bar durumunun olumu bulunmas gibi faktrler de gzard
edilemez. Hzl Seluk yayl, 1071de Malazgirt, 1085'te Antakya'nn
fethi ve ardndan 1092de znikin alnmas, 1095'de Bizans mparato
ru Alexius Comncnus'un yardm isteinin, tam da Piaceriza Konseyi'nin toplants srasnda ulamas da ateleyen faktrlerdir. O srada
genel hava byk bir seferbelik hazrl eklindeydi ve 18 Kasm
1095te toplanan Clermont Konseyi de darda silahlarn kuanp
zrhlarn giyen valyelerin ve kalabalk halk ynlarn da onlara
katlmak iin kkrtmakta olan Pierre l'Hermite in kamu basks altn
dayd. Bu yzden bT yandan Tanrnn barl zelliini vurgulayan
bir karar alan Konsey, ayn zamanda Hal Seferini balatt. Clermont
ve btn blge "Deus volt" (Tanr yle istiyor) lklaryla inliyordu.
Bylece Papa Urban H'nin komutasyla 1096 Austosunda denizden
ve karadan 4 byk ordu halinde I. Hal Seferi balad. 19 Haziran
1097'de znik, 3 Haziran 1098de Antakya dt. Seluklularn bu zor
durumundan faydalanan Fatmiler de 1098 Austosunda Kuds'
alverdiler. Ama ilerleyen Hal Ordusu ertesi yl 7 Haziran 1099'da
Kuds' kuatmaya balad. 13-15 Tcmmuz'daki ok kanl savalarla
Godfroid de Bouillon kente girmeye balad. Savatan ok savan so
nundaki katliam korkuntu. Kentin btn Mslman ve Musevi hal
k, kadn, erkek, oluk ocuk demeksizin katledildi.

95

gal edilen Filistin topraklarnn yeni bir idareye gemesi gereki

yordu ve grece ksa sren ekimelerden sonra 11 Kasm 1100'de
Godfroid'in kardei Balduin Kuds Kral oldu.
Bu krallk, izleyen yzyl iinde bir feodal krallk eklinde organi
ze olmaya balad. Bir yandan am ve yakn blgelerin fethi devam
ederken biryandan da blgesel'Arap ve Trk egemenleriyle eitli an
lamalar yaplmaktayd. Bu feodal oluum iinde olup bitenler oun
lukla alacakaranlkta kalmsa da Kuds Krallnn kaytlar biraz
daha iyi bilinmektedir. Bunun nedeni bir yandan Arap mverrihlerin
kaytlarndan, bir yandan Selahaddin-i Eyyubi'nin bu krall dzenli
bir devlet gcyle geri alm olmasndan, te yandan da merkezi
krallk olarak kaytlarnn Papalka da tutulmu olmasndandr. Asl
kaynaksa, bu devletin btn yasal dzenlemelerinin XIII. yzylda
"Assisses de Jerusalem" adnda bir kolleksiyonda toplanm olmasdr.
Bu krallk Sina Yarmadas dousundan balayarak nce geni bir
alan, daha yukanda ince bir erit ve Hatay'dan balayarak gene ge
nileyen bir alandan oluan bir alanda, yaplan savalarla genileyip
daralan snrlarla XIV. yzyl sonlarna kadar varln srdrebilmi
tir. Bu devlet blgelerini yle sralayabiliriz:
a) Beyrut'un az kuzeyinden gneye doru inen bir eritte ve Ku
ds'ten balayarak gittike genileyen ve btn Filistin ve rdn
kaplayan Kuds Krall 1099-1187 yllan arasnda egemen olabilmi
tir.
b) Beyrut'un biraz kuzeyinden balayarak kuzeye doru Lazkiye
gneyine kadar dar bir eritte Trablus Kontluu 1109-1287 yllar ara
snda egemenliini srdrebilmitir.
c) Lazkiye kuzeyinden balayarak bugnk Hatay ilinin hemen
tamam 1098-1268 yllan arasnda Antakya Prenslii egemenliinde
kalmtr.
d) Hatay'n hemen dousundan balayarak Gaziantep'in tamam,
Mara, Ur fa ve Mardin blgelerinde 1098-1144 yllar arasnda Edessa
Kontluu egemen olmutur.
e) Antakya Prenslii ve Edessa Kontluunun batsnda kalan bl
geler, yani Adana ilinin tamam Ermenistan Krall olarak 1198-1375
yllar arasnda egemen kalmtr.
f) Beyruttan balayarak Yafa gneyine kadar olan dar eritte ise
Kbrs'n tanmyla birlikte 1192'den sonra, Kbns'm Lala Mustafa Paa
tarafndan fethine kadar Kuds Akr Krall adyla bir devlet srmtr.
Bu olduka uzun yaayan ve blgede etkin olan kralln yapsna
ilikin bilinenler, az nce belirtildii gibi ok ak deildir. Yalnz XII.
yzyln ilk yansnda Krallk, tipik bir Avrupa feodal monarisi gibiy
di. Yalnz blgede egemen olanlarn ok kk bir aznlktan ibaret
olmalar, ynetilenlerin ise ok eitli etnik yaplardan gelmeleri ne

96

deniyle nemli kimi farklar da gze arpmaktadr. Birkez geni bl

geler zerinde mlkiyet sahibi olan asil aileler yoktur. Aynca feodal
beylerin konutlar, Avrupada olduu gibi atolar ya da konaklar de
ildir. Blgede bolca ato ve kale bulunmaktadr, fakat bunlar ar
zrhl valyelerin topland garnizonlar halindedir. Ve zamanla bu
kaleler dinsel-sava tarikat dzenlerinin eline gemektedir. Aynea
kral ok daha geni ynetim yetkilerine, yarg yetkesine ve dorudan
kendine bal topraklara sahiptir. Bu yzden de Kuds'te Monari ol
duka gl bir posizyonda bulunmaktadr.
XII. yzyln ortalarndan balayarak bu durumun deitiini g
ryoruz. Bir kere batdan yeni gelmekte olan gmenlerle Baronlarn
saylar artmakta ve giderek daha byk toprak sahipleri ortaya k
maktadr. Bunlar Yksek Kurul'da (Hautc Cour) kraln yetkesine ra
hatlkla kar koyabiliyorlard. Ayrca kraln merkezi yetkesinin azal
masndan ve yarg erkinin sarslmasndan dolay Baronlar arasndaki
ekimeler ve atmalar da gittike daha sert ve acmasz oluyordu.
Fakat krallk yetkelerinin sarslmasnda en nemli nedenlerden bi
ri de Tarikat valyelerinin g kazanmasyd. Bu tarikat rgtleri iki
taneydi. Bunlardan daha eskisi olan "Kudsn Sen Jan valyeleri" ya
da daha bilinen adyla "]Iospitalier"\er rgt XI. yzylda Amal fi ta
cirleri tarafndan, hasta ve yoksul haclara bakm ve yardm iin ku
rulmutu. Tarikat bu temel amacndan hi vazgememitir. Kaytlar
insancl hizmetlerin ne kadar youn olduunu gstermektedir. Ama
XII. yzylda askeri zorunluluklarla tarikat giderek br tarikat tak
lit etmeye balad ve giderek bir valye tarikatna dnt. "sa'nn
ve Sleyman Mabedi'nin Yoksun valyeleri" ya da daha iyi bilinen ad
laryla "Templier\er ise kararghlann Sleyman Mabedi'nin olduu
yerde kurmu ve Kuds'e hacca gelenleri yakn evrede ve yol bo
yunca korumak amacna ynelmi askeri-dinsel bir tarikat rgt
olarak kurulmulard. Bunlarn tzkleri Sen Bernard de Cleirvaux
tarafndan dzenlenmi ve 1128de Troyes Konslnce onaylanmt.
Bu iki tarikat hzla byd, Avrupa anakarasnda da rgtlendi
ve ok ksa zamanda uluslararas bir nitelik kazand. Bunlar Papalk
tan dorudan doruya yetkili ve lokal kilise mahkemelerinin deneti
minden bamsz olduklar iin bir yandan rahiplerin kskanlk ve
dmanln ekiyor, bir yandan da krallk yetkeleri iin ok ciddi
bir rakip oluyorlard.
Hallar fethettikleri lkelerde sk bir Latin - Katolik dzen kur
maktaydlar. Antakya Ortodoks Piskoposu ve Kuds Piskoposu yer
lerinden edilmi ve blgedeki btn Latinler ve Ortodokslar Latin jridikasyonuna balanmlard. Bu merkez aznln dnda ok
sayda Ermeni ve Yahyac, bir miktar Nasturi de bulunuyordu. Lbnanda bulunan Maruniler, Latin Obedyansn kabul etmilerdi.
97

Avrupadaki gl manastrlardan desteklenen ve kaynaklarn da

oralardan salayan bu tarikatlara, Kuds Krallnn yaam boyunca
daha bakalar da eklenmitir. Bunlarn arasnda Teuton valyeleri
tarikat zellikle anmsanmaya deer. Bu valyeler daha sonraki yl
larda Kuzey ve Dou Avrupa'da zellikle etkin olmular ve Baltk l
keleri ile Dou Slav lkelerinin Germenletirilmesinde ok nemli
roller oynam, yzyllar sonra Alman Emperyalizminin ideal model
lerini oluturmulardr. Aleksander Nevski'nin arpt Teuton
valyeleri bunlardr. Bu tr tarikat valyelerine St. Lazarus valyele
rini ve Ispanya'dan Araplarn kartlmasndan sonra kurulup gelien
Calatavra, Santiago ve Alcantara tarikatlarn da eklemek gerekir. Ay
rca Portekiz'de de Avis'li St. Bencdict tarikat kurulmutur. Orta a
larn sonlarnda giderek din d (sekler) ordinasyonlann da katld
, onlara
modellik eden bu tarikatlann, daha dorusu
ordinasyonlann niteliini iyi kavrayabilmek iin, bunlarn temelde
Roma'nn son zamanlarnda Galya-Germanya blgelerinde yaylm
olan Mithra mezhebi tapnak ve gruplarndan ilham alarak ve tam da
o ada, yeni Hristiyanlam olan Avrupada byk ilgi gren Heterodoks tarikat ve mezheplerin verdii bir motivasyon ve drtyle, fa
kat ilk nce kutsal topraklar zerinde ve btn evrelerini kaplayan,
onlarla iie ve ittifak halinde yaayan byk Hcterodoks slm sa
va tarikat Ismailler'in modeliyle olumu olduu gereini akl
dan karmamak gereklidir. Daha sonraki ve XIX.-XX. yzyl din d,
kilise kart, devrimci rgtlere de model oluturan bu ordinasyonla
nn iyi bilinmesinde fayda vardr. Hallar zerinde lsmaillerin etkile
rini daha iyi kavrayabilmek iin, Kuds Krall ile Trablus Kontluu
topraklarnn arasnda kalan bir blgede bamsz bir Ismail ynetim
blgesinin, stelik de Msr'daki Fatm halifeliine bal olan Ismaillerden deil de Haan Sabbahla balayan Nizar Ismail kolunun bir
s olarak kulland bir blgenin "Assassin zerk Blgesi" adyla, Selahattin-i Eyyubi tarafndan ortadan kaldrlncaya kadar yaadn da
anm samak gerekir.
Dinsel valye tarikatlarndan zellikle ikisinin daha sonraki
valye ordinasyonlar ve sekler, yani din d hermetik kurulular
zerinde, model oluturmak bakmndan, etkin olduu dnlmek
tedir. Gerekte bu etkinin yalnzca rgt modeli ve kimi derece gi
zemlerinden ibaret olduu, bu ordinasyonlann temel inan ve felsefelirinin tmyle brakld, hatta birok sivil ordinasyonlann bu
ilkelere kkten kar olduu da bilinmektedir. Yalnzca rgtlenme
nin mkemmellii ve bu mkemmellik ardnda yatan rom antik'gi
zem, btn ayrntlar da bilindii iin hazr bir model oluturuyor
denilebilir. Etkilenmi kurululardan szederken bu daha iyi grle
cektir. nce bu ordinasyonlardan ksaca szedelim:
98

HOSPTALE 'LER
Tam ad Kuds Sen Jan Hastanesi Ordinasyonu ya da Kuds Sen
Jan'nn Hospitalye valyelerinin Hakim ve Askeri Ordinasyonu
olan bu dzenin kkeni Kuds'te bulunan ve hastalanan -haclara
bakma iini yklenen bir hastaneydi. Bu hastane Vaftizci Yahya (Sen
Jan Baptist) Kilisesi'nin ok yaknnda bulunuyordu ve dinsel bir kar
delik rgt tarafndan idare edilmekteydi. 1099 ylnda Kuds'n
Hallarca alnmasndan sonra bu hastanenin amiri olan Grard adl
bir kei almalarn younlatrarak, Provenal ve Italyada da, Hac
yolu zerinde bulunan eitli noktalarda ayn tarikattan keilerce
ynetilen konak yerleri ve hanlar at. Savalar srasnda yaralanan
ve Ortadouda karlatklar yeni hastalklara yakalanan hal val
yeleri bu hastanede tedavi gryor ve lkelerine dnenler de yolboyunca bakla bakla handan hana iletiliyorlard. Gene burada tedavi
gren birtakm valyeler de daha sonra kutsal topraklara yerlemi
ve bu kei grubuna yardm etmeye, hac yollarnn dzen ve gvenli
i iin almaya balamlardr. Bu uralarn sonucunda bu grup gi
derek zenginlemi ve ok byk bir g kazanmtr. Akkann d
mesiyle Kuds Krall sona erince Hospitalyeler Kbrsa ekilmi ve
ilerini orada srdrmlerdir. Bu valyeler 1309da Rodos'a yerle
mi, orada byk bir hastane ve misafirhane kurarak, evresinde de
btn ordinasyonun yerlemesini, byk bir kale iinde rgtlenme
sini salamlardr. Burada byk bir deniz gc de oluturmu, ada
nn eitli blgelerinde tesis ve tahkimatla Dou Akdenizin en nem
li glerinden biri
haline gelmilerdir.
1522'de Rodos'un
Osmanllarca alnmasndan sonra yersiz yurtsuz ve gsz/ kalan
Hospitalyelere, mparator arlken 1530 ylnda Malta adasn verdi.
Malta'da gene Rodos'da olduu gibi bir hastane ve konukevi evre
sinde byk kaleler ve tahkimat ina eden Hospitalyeler burada eski
glerini abuk toparladlar ve denizden yaplan Osmanl saldrlar
na iyi kar koyabildiler. OsmanlIlarn nce denizler zerinde daha
sonra hac yollan zerindeki gcnn azalmasyla XVII. ve XVIII.
yzyllarda, bu valyeler de nemlerini yitirerek zayfladlar.
1798'de Napoleon'un Malta'y igaliyle bu ordinasyonun toprak ze
rindeki egemenlii sona, ermi oldu. Bununla birlikte Malta valye
leri rgt Kzlhan yannda bir salk yardm kuruluu olarak bu
gn de etkinliini srdrmektedir. Bugnk konumuyla Grand Mitre'in (byk stadn) bulunduu yer Vatikandr. Ordinasyonun ye
leri snfa ayrlrlar. Bunlardan birincisi manastrda yetiip yemin
etmi olanlardr ve Yarg valyeleri ve Meclis Kaplanlar olarak ad
landrlan (Kaplan bir katedralde ayin ynetmeye yetkili olan ya da
zel olarak kilisece grevlendirilmi olan rahiplere verilen addr. La

99

tince Capellane - Capella: Kilise'den gelmektedir.) kinci snfta Obedians valyeleri ve Yarg.yetkisi balanm olanlar vardr. nc
snfta kadnlar da bulunabilir ve kendini vicdanl bir Hristiyan yaa
mna adam olanlardan oluur. Katlm belirli ve karmak bir inisyasyonla olmaktadr. Birinci ve ikinci snflar iin kilise kkeni ya da
soylu kken zorunludur. nc snftakiler u derecelere blnm
lerdir: Onursal ve dlsel valyeler ve damlar, onursal Konvan Kap
lanlar, Devosyal ve Grasyal valyeler ve damlar, Majistral Kaplan
lar, Majistral valye ve Damlar, Majistral dllenmiler. Bu
ordinasyon 34 devlet tarafndan Devletler Hukuku korumasnda ba
msz kiilik olarak tannm bulunmaktadr ve onlarla diplomatik
dzeyde iliki iindedir. Ordinasyon 5 blgeden, 14 Avrupa ve 13
Denizar rgtten olumaktadr. ye says yaklak 9-10 bin kadar
dr. Ordinasyonun iareti krmz zemin zerinde beyaz hatan ibaret
tir. Ayrca tepeleri bir araya gelen ve tabanlar entikli olan drt
genden oluan Sen Jan ha da bu ordinasyona bal yardm
kurulularnn iaretidir. Bu kurulular zellikle gmen ve mltecile
re yardmlaryla, acil tbbi yardm iin hazr tutulan hizmet ekipleriy
le tannmaktadr.
Bu ordinasyona bal olan Rodos valyeleri, ordinasyona katlan
valyelerin ok eitli lkelerden gelmeleri nedeniyle ve onlar birbirleriylc anlaamadklar iin dillere gre "Langue" olarak gruplanm
bulunuyorlard. Navarra, Allemagne, France-Aubergne, Portugal,
Angletairre, Castille/Aragonne ve Provence Languelarmdan oluan
bu blmlerin banda Grande Commandeure de Langue bulunmak
tayd ve bunlar en yukandaki Conventde (Meclis) temsil edilerek bu
meclisin banda bulunan Souveraine Grand Maitre et Commandeur
tarafndan yretilmekteydiler.

TEMPLtYELER
1119 ylnda Hugo de Payens adl bir valye tarafndan Kudse
gelen haclarn korunmas amacyla bir ordinasyon kuruldu. Resmi
adyla "Fratres Militae Templi" ya da "Pauperes Commiltones Christi
Templicjue Salamoris" olan bu ordinasyon Troyes Konsl tarafndan
onaylanm bulunuyordu. Bu onayn alnmasnda "Yeni valyelie
vg" adyla bir kitap da yazm olan Bemhards de Clairvaux un b
yk abalan etkin olmutu. Tcmpliyeler dnya nimetlerinden ellerini
ekmek, cinse) ilikide bulunmamak (Selibat), yoksulluk, itaat ve ka
firlere kar sava and imekteydiler. Grand Maitrein makam Sley
man Mabedi'nin kalntlarnn bulunduu yerdeydi. Ordinasyon kar
deleri valyeler, zhlarnn zerine alman beyaz nlkte krmz
sekiz ulu Sen Jan han tamaktaydlar. Ordinasyonun rahipleri be

100

yaz, hizmet eden kardeler de siyah ya da kahverengi cbbeler giyer

lerdi. 1139dan itibaren bu tarikat tmyle Papaya balanmtr. B
tn vergi ve harlardan muaft ve zellikle de Fransa'da byk serve
te sahip bulunuyordu. Burada zellikle not edilmelidir ki bu
ordinasyon ksa zamanda evredeki Araplar ve Mslmanlarla da s
k ilikilere girmek zorunda kalmtr. zellikle hemen yanbalarna
konulanp karargh kurarak ayr ve bamsz bir blge de edinmi
olan smail savalaryla son derece iyi bir iliki kurmulardr. Tpk
Hallar gibi hem Kahire Fatm halifeleriyle, hem Seluk gcyle
korkun bir bouma ve gerilla sava srdren bu insanlar Hal
valyelerinin doal mttefiki olarak alglanmakla kalmyor, ayn za
manda dnya malndan elini eteini ekmek ve byk bir tevazu
iinde yaamak ilkeleriyle de onlar ok andmyorlard. Hallar bu
gzpek savalardan ok etkileniyorlard. smail! fedaileri, sava ve
suikastlar srasnda beyaz bir elbise giyiyor ve bellerine krmz bir
kuak saryorlad. Ayrca balarndaki sarklara da krmz bir kuma
balyor, bazan sank yerine de krmz tlbent saryorlard. Sonradan
Baba! isyanlan srasnda da kullanlan bu niforma, btn Alev'ler
iin Kzlba adnn domasna yolamtr. Ancak Hallar hemen
kendi blgeleri iinde zerk bir ynetim alann ellerinde tutan bu Ismaillerin, onlarn deyimiyle Assissin'lerin dzenini kopya etmek ve
onlarn felsefelerine derinlemesine dalmaktan kendilerini alakoyamamlard. Fransa'nn, ngilterenin, Flandran kylk blgelerinden ge
len bu saf insanlar iin lsmailler hayran olunacak idealleri oluturu
yorlard. Dolaysyla giderek ayn klklar da benimsediler.
Zrhlarnn zerinde tadklar gmlek (Tappert) beyaz oldu ve bunu
bellerinden krmz bir kuakla sardlar. Gmlein n ve arkasna i
zilen dikine bir krmz izgiyle bu kuak iki krmz ha oluturuyor
du. Ayrca miferlerinin zerine de krmz bir ba sarmay ihmal et
miyorlard. iki yz yl boyunca iki grup birbirlerini derinden
etkilemeyi srdrdler. Ancak Osmanl Devleti'nin merkez yneti
miyle Bat ve Dou arasndaki bu ezel etkileim tmyle kesilmi,
Batda olan gelimelerle durum aydnlanmay ve uyan salayan
byk sramalara hazrlanrken, Osmanl, hilafeti de eline geirdik
ten sonra btn Trk ve Islm alemini kendi iine kapal, kendi dert
leriyle uraan ve gittike Bizantiyen bir grn kazanan bir karan
la doru gtrmtr. O zamana kadar btn toplumal
gelimelerde Dou veTrk-tslm dnyas batdan ncelikli ve nde
giderken, be yz yl sren bu ayrlktan sonra ve ancak XIX. yzyl
dan itibaren dou, batya yaklamaya ve gelimeleri yakalamaya a
lmaya mahkum olmutur. Az sonra anlatlacak olan Katarlar - eyh
Bedrettin paralelliinden sonra bu boluk ve uurum inceleyenlere
gerek bir ac duygusu vermektedir.

101

1291'de Akka kalesinin dmesiyle Templiyeler, Fransa topraklar

na ekilmek zorunda kaldlar ve orada ok ksa bir zamanda Fransa
krall ile anlamazla dtler. Fransa kral IV. Filip, kendi ege
menlik blgesinde byle gl bir rgte tahamml edemezdi.
Templiyeler bu arada douda renmi olduklar ve orada yzlerce
yl saklanm ve korunmu olan bilgi hzinesini de Avrupaya tama
ya balamlard. Kimya ve astronomi bilgilerini de edinmekte, bilim
le fiilen uramaktaydlar. Bu zelliklerinden faydalanarak Filip onla
rn eytan ii uygulamalar iinde olduklarn ileri srd' ve mahkum
edilmelerini istedi. 1305'de bulabildii btn Templiyeleri tutuklatt,
uydurma mahkemelerde ikenceler altnda mahkum ettirdi ve bata o
sradaki Grand Maitre Jacques de Molay olmak zere hepsini lme
mahkum ettirdi. 1 Mart 1313'te Molay, Paris'te yoldalaryla birlikte
yaklarak ldrld. Molay'n kahramanca lm, hemen ksa za
manda balayacak olan uyan ve reformasyon hareketlerinde kutsan
masna, aydnlar ve an bilim adamlarnca bir ehit saylmasna yol
amtr. O an uyannda, yeralt savan srdrmeye balayan
hermetik rgtlenmeler de onu ve rgtn model olarak semiler
dir. Gelimekte olan zanaat loncalar zerinde de Templiyeler, kendi
lerinin el zanaatlanna verdikleri nemden tr zaten ok etkin olu
yorlard. mhadan sonra rgtn kendisi de, saklanabilen templiyeler
ve yandalaryla birlikte daha kuzeye ve batya ekilerek yeniden r
gtlenmeye alt. Flandre ve lskoyada, Templiye odaklar oluma
ya balad. Iskoya Kral I. Edvvard'm himayesinde lskoyada bir r
gtlenme oldu. Daha sonra sko kral Robert (Bruce) nderliinde
Kilwinning'de sko Kral Ordinasyonu kuruldu (Royal Order of Scotland). 136Tde Templiye Byk stadlk makam Iskoyaya, Old
Aberdeen kentine tand. 1312'de Vienne Konslnde Papa V. Klemens btn ordinasyonun iptalini, mallarna el konularak bunlarn
Hospitalyclcre verilmesini kabul etmiti. Hopsitalyeler, bu mallara
hi dokunmakszn bu gne kadar idare etmeye almlardr.

OGU LE BATI ARASINDAK SON ETKLEM:

KATARLAR VE EYHBEDRETTN
Bogumil akmnn Bulgar-Bizans snrlarnda ve Bulgaristan'dan
te Balkanlarn eitli halklar, zellikle de Makedonlar, Amavutlar
ve hepsinden fazla da Bosna'nn Srp halk zerinde etkin olduunu
ve bu etkinin Islmm, Osmanl ftuhatyla blgeye egemen olmasna
kadar srdn belirtmitik. Islmla bu inanlar, Islmn o zamanki
geni dnce paleti iinde de kendine bir yer bulmu oldu. te yan
dan daha yzlerce yl nce ancak Ariusu bir yorumla Hristiyanl

102

kabul edebilmi olan bu blgelerde Bogumilden nce ve sonra da

pekok Hristiyan inancna gre heterodoks ve batn saylabilecek
olan inanlar yaylm, kendinden daha dou ve batdaki bir ok ben
zeri dnceyle karlkl etkileerek, blge insanlarnda bir inan
sistemi olmaktan da km, dnya, insan ve evrene bir bak tarz,
bir zihniyet biimi gibi yerlemi bulunuyordu. VIII. ve XII. yzyllar
arasndaki dnem btn ynleriyle pekaz bilinen, anlalmas da zor
bir dnemdir. Genel tarih retiminde konular ve kronoljik srann
birbirinden ayn sunulmas ve retilmesi, bu eitli oluumlarn bir
arada ve bir sre gibi ele alnarak dnlmesine ou kez engel ol
maktadr. Aslnda bu dnem, yarmar yzyl ncesi ve sonrasyla da
birlikte ele alnrsa, 500 yllk bir dnem, hem batda, hem douda
ok byk toplumsal oluumlarn ve yerlemelerin, sonra yeniden
yaplanma ve yeniden yerlemelerin olup srd, ok canl, dolay
syla da ok kanl, aclar, umutlar, inanlar ve inan savalarnn da,
ekonomik nedenli kargaalarla iie yaand (ve lnd) ok il
gin ve garip bir ekilde gnmzdeki yeniden yaplanma oluumla
rna da k tutacak bir dnemdir. Bir yandan slm yaylmakta, bir
yandan Seluklular ilerlemekte, ardndan btn bir Asya, Moollarn
eisra yollara dm yer deitirmekte, te yandan Dou Roma
mparatorluu kmekte, Bat Roma mparatorluunun siyasalcorafi miras zerinde yeni halklar yeni oluumlar gelitirerek, yeni
bir Avrupa dourmaktadrlar. Koca Avrasya'da sancsz bir tek yer
bile yoktur. Btn bu alkantlar arasnda Ortadou'nun eski inanla
r yeniden yeermekte, bir yandan Avrupann Barbar halklarnn, te
yandan Orta Asya'nn bilge halklarnn tencerelerinde yeniden kayna
yp yeni hamurlara dnmekte, bu bulamalar yeniden doudan ba
tya, batdan douya geip yeni tencerelere dklerek yeniden kayna
maktaydlar. Bat ve Douyu solit, Ikat oluumlar gibi ele alp
bakmakla bu dnemin retici karmaasnn anlalmas olanakszdr.
XII. yzyl artk Mavcrannehir'den Ispanya'ya kadar uzanan, ortas
da Sina Yarmadas'na kadar genileyen, ak hill biiminde koca
man bir potaya dnmtr. Btn sosyo-ktrel yaplaryla her
oluum birbiriye korkun bir etkileim halindedir. Bu arada siyasal
gler, hangi noktada olursa olsunlar altlarnda gelimekte olan bu
1 kaynamalardan her zaman huzursuz ve honuzsuzdurlar. Tarihin
grd on korkun bastrma yol ve yntemleri gaddarca uygulan
maktadr. Her trl inan farkll kanla bastrlmaktadr. Kl ege
menler iin tek kualdr. "inler arma siknt leges" (silahlarn arasnda ya
sa susar) tek geerli kuraldr.
Yaylan inan retilerinin bir ortak ilkesi olduu ayrdedilebilmektedir: Tanr iki ayr zellik tar. Bu zellikler yaratc, dzenleyi
ci ve atkkal zelliklerle, koruyan, balayan, veren zelliklerdir.

103

Bu iki grup zellik ya iki ayr Tanrnn kabul edilmesini, ya da Tanr

nn d bir varlk olarak varolmadn, insann kendi iindeki iki ayr
ynn bir yansmasndan ibaret olduunu kabul etmeyi gerektirir.
Her iki halde de kurtulu, iyiden yana btn arl koyup kt ile
savamaktan geer. Bu da smsk bir riyazet ve niyazet yolunu ge
rektirir. Dnya mal kiiyi kt ve kat olana balayan "Et "e aittir.
te olan iin bu etin gereksinimlerini reddetmek birinci kouldur. Bu,
muhta olanlara devredilmelidir.
Bu temel inan erevesi iinde, aralarndaki fark daha ok ayrn
tlarda olan birok mezhep, tarikat ve felsefe ortaya kmtr. te XII.
yzyln ortasnda Anadolu Baba isyanlarnn afana doru yakla
rken gney Fransada Bogomil retisinin birden yeniden canland
n gryoruz. Marsilya batsndan Pirenelerc doru olan blgede,
kkeni Kclt olan, daha bir iki yzyl nce Araplarla da karan bir
halk yaamaktadr. Kendilerine Occ (Ok okunur) adn veren bu halk
Franszcanm, spanyolca ve eski Kelteyle karm ayr bir biimini
konuur. spanyann Katalanlanyla akrabadr. Konutuklar dil nede
niyle bu blge bugn bile Languedoc (Occ dili) adlandrlr, ite bu
blge halk birdenbire, tam da Hal Seferlerinin afanda Bogomil
mezhebini seiverdi. Piren el erdeki saysz derebey atosu ve kylerini
et yemeyen, evlenmeyen, mal-mlk edinmeyen birtakm insanlar do
lamaya balad. Bunlar kendilerine "Tanr Dostlar" adn veriyorlar
d. Blge halk akn akn bu yeni mezhebe yneldi. Carcassone Vikon
tu Trencavel de bunlarn bana geti. Artk kendilerine, Yunanca
temiz, ar anlamna gelen bir kelimeden alarak "Katar" adn veriyor
lard. Toulouse Kontu Raimond, b gc ardna alarak Papa ve Parisc bakaldrd. Beziers, Narbonne, Montpclier senyrleri ve Cassone
Kontluu bu mezhepte birlemilerdi. 1167 ylnda Toulouse yaknla;
nnda toplanan St. Felix de Caraman konseyinin karanyla bu mezhep
blgenin resmi mezhebi olarak kabul edildi. 1204 ylnda Aragon Kra
l, Katarlarla Katolikler arasnda bir uzlama konseyi toplamaya al
t. Fakat bu konseyden uzlama yerine tam bir ayrlma kt. 1207 y
lnda Toulouse afaroz ve ekskomnike edildi. Papa III. Innocentin
arsyla kuzeyden bir Hal Ordusu blgeye doru ilerlemeye ba
lad. nanmlar bu hallara ok sert kar koydular. Fakat 1244 ylma
kadar dzenlenen birka Hal Seferiyle blge adm adm alnd.
En sonda bir avu valye Montsegur kalesine snmt. 1243'de
kale Hallarca kuatld. Kuatma ertesi yln bir martna kadar sr
d. ve sonunda dt. Toplam 500 kadar olan son Katarlar atee atl
dlar. Katarlarla masum halkn nasl ayrdedilebileceini soran kuzey
li valyelere Kardinal Amaury, "Hepsini ldrn. Tanr kendi kullarn
ayrabilir" diye yant veriyordu. Bylelikle Montsegur evresindeki
btn halk, Montpclier'e kadar birok kyn insanlar da kltan ge-

104

irildiler. Bir aydnlanma istemi daha yok edilmi oluyordu. Bundan

120 yl kadar sonra Bogomilin asl lkesinde, Edirnenin Simavnasnda mezhep yeniden ve son olarak parlayacakt.
'
Tahminen 1359 ylnda Simavna Kasabas kadsnn bir olu dn
yaya geldi. ocua Mahmut Bedrettin adn verdiler. Bedrettin, a
na gre tam anlamyla bir bilge eitimi grd. Memleketinde, Edir
nede, Konya'da, Kahire'de mantk, felsefe, Fkh rendi-. ntisap
ettii Ahlatl eyh Seyid Hseyinin istei zerine Tebrize gitti ve ora
da Timurun bilgeler arasnda .dzenledii tartmalara katld. Ora
dan Horasan, Semerkand ve Kagara da -ziyaretlerde bulundu ve
oralardaki tarikatlarla gr al-veriinde bulundu. Memlk hkm
darlarndan Berkukun olu Feraha ders verdi. eyhi Seyid Hse
yin'in lmnden sonra da onun yerine geti. Halep, Konya ve Ti
re'ye giderek vaazlarda ve syleilerde bulundu. Sakz Adasnn ba
rahibini de mritleri arasna ald. Edirne'ye dnd ve Musa elebi'nin kazaskeri oldu. elebi Mehmet saltanat clegeirince znik'e s
rld. Orada halka vaazlara balad. Kendi mridlerinden olan Brklce Mustafa araclyla Aydn, Mula ve zmir yrelerinde geni bir
mrit kitlesi kazand. znik'ten kaarak Isfendiyaroullarnn yanma
snd. Oradan Zara'ya gitti. Yeniden Trakyaya geerek Dobruca, Silistre, Deliorman blgelerinde dncelerini yayd. Batmlikle birle
en grleri, kendinden hemen nce Anadoluyu kasp kavurmu
olan Baba harketinin de etkisiyle hzl bir yaylma gsterdi. elebi
Mehmet onun yakalanmas iin zerine askeri birlikler gndermeye
kalknca, mritleri Brklce Mustafa ve Torlak Kemal silahl yan
dalaryla birlikte ayaklandlar. Birok mezhepten binlerce yanda
bu ayaklanmaya katld. Torlak Kemal Manisada, ardndan da Brklcc Karaburun'da yenildiler. Bedrettin ele geirilerek Serez'c getiril
di. Padiahn karsnda szde bir bilim kurulu tarafndan sorguya
ekildi. Bu kurul nnde hi korkmadan btn Batn grlerini
aklad. Bunun zerine Mevlana Haydan Accrnin verdii bir fet
vayla "mal haram, kan helal" iln edildi ve Screz arsnda asld.
Edirne'de bir zaviyesi, Bursa'da bir mescidi bulunmaktadr. Bedret
tin'in naa da ilgin bir serven yaamtr. 1924'de Cumhuriyet h
kmeti kendisine stanbul'da bir ant mezar yaptrmak gibi bir ama
la Serez'deki mezarndan kalntlarn alm, stanbul'a getirmi, fakat
bu kalntlar an eitli siyaset ve din adamlannn dalaveralaryla
yllarca bir torbann iinde kalakal mtr. Ancak 1960 devriminden
sonra durum ortaya km ve kemikler MBK hkmetinin emriyle
Sultan Mahmut Trmesi haziresinde 196Tde yeniden topraa verile
bilmitir.
Bedrettin'in inanc tam anlamyla monist bir zdeydi. Ona gre
Tanrnn Ztyla mahlkat arasnda hibir ayrm yoktu. Tam anla

105

myla bir Vahdet-i vcut szkonusuydu. Evren yaratlmam, varol

mutu. Kadimdi, yani ezel ebed vard. Yok da olmayacakt. lah ira
de aslnda yalnzca varoluun iinde bulunan varolma cevherinden
ibaretti. Tanry oluturan Vahdet bunun olmasn istemektedir. On
dan sonras varoluun kendi kanlmaz oluundan ibarettir. Varln
zndeki varolma ve varolmay srdrme yasalar lah iradedir.
Onun dnda bir Tann iradesi yoktur. Dua ve riyazetle bu temel is
temde deiiklik olmas beklenemez, istenemez. Dnya ve Ahiret de
birdir. lmden sonra dirilme s konusu olmad gibi, alemin dn
da bir baka alem de yoktur. Doum, evreni oluturan vahdetten ge
ici bir ayrl, lm de o vahdete geri dnten ibarettir. Ruh beden
den ayr bir varlk deildir. Hibir ey kaybolmaz ve yeniden,
yaratlamaz. Varln vahdeti sreklidir. Kur'andaki buyruklar birer
rnektir. Ama insanlarn dorularla yanllar daha ak bir biimde
kavramalarn salayabilmektir. Dnya mal insann ortak varldr,
insanlarn ve btn mahluktn ortaklaa yararlanabilmesi iindir.
lmle yaam arasnda snrlar olmad gibi evrenin iinde de hi
bir gerek snr yoktur. Mlkiyet snrlar ise kfr saylmaldr. B
tn kavramlar insann zihninde olumutur. Ve dinlerin esas amala
r insanlara doruyu bulmakta yardmc olabilmektir. Ayrntlanna
ilikin bir bilgi olmamakla birlikte bu tarikatta da tarikata girecek
olanlarn bir inisyasyonla alnd ve tarikat yolunda ykseli derece
leri bulunduu muhakkaktr. Hatta zorunlu olarak bir askeri rgt
lenme giriimi de olmutur. Ancak gerek bu giri trenlerinin, gerek
se ykseli aamalarnn, en basit kyllerin bile anlayabilecekleri
basitlik ve aklkta olduu su gtrmez. Yalnz Anadolu halknn
dnce yaamnn, srekli olarak esip geen, kiileri ok derinden
etkileyen yzlerce inanla, inanlarn yolat savalarla, o srada da
ha yeni bastrlm olan Baba! hareketinin etkileriyle o srada, bu gn
le yaslanamayacak lde zengin olduunu da unutmamak gerekir.
Trk ky kesiminin ok derin ve kk binlerce yla uzanan bir dn
yaam vardr. Bugnk durum aslnda Osmanl egemenliinin zorla
yc ve bastrc karakteriyle. Celali isyanlarnn ypratc etkileriyle,
XVIII. yzyldan balayarak gittike glenen smrgeletirme gay
retlerinin sonucunda olumutur. Ky ve kasaba kesimlerinin bugn
de yakndan grenleri artan zengin sanat ve edebiyat deeri, ilk
yerleme gnlerinde, Seluk egemenlii boyunca ve OsmanlInn ku
rulu aamasnda ky ve kasaba halknn, Trkmcnlerin fiil! katl
myla olumu o uygarln kalntlarndan ibarettir.
Katarlarla Bedrettin yiitleri arasnda bu anlatlan etkileim, ve
eit kaynaklardan esinlenim, izleyen 500 yl boyunca Dou ile Bat
arasnda bir daha olmayacaktr. Bundan sonra Bat, Douya ancak s
mrgeci olarak yaklaacak ve Dou da kendi iine kapandka kapa

106

nacak, kendi sorunlar ve toplumsal yapsnn alkantlaryla uraa

cak, insanlk deerlerine katk ve etkileri gittike azalacaktr. Douda
yeniden uyan iin sistemin "dibe vurmasn" koca imparatorluklarn
ac ve ar yenilgilerinden alnacak dersleri beklemek gerekecektir.
Bu aradaki dnemde Batnn ve Dounun geliimleri ve dolaysyla
hermetik oluumlar birbirinden ayr ve olduka da ters ynlerde ola
caktr.

BATDA UYANI VE ZANAAT LONCALARI

Daha nce Ortaa boyunca Avrupada kentlerin ve bu kentsel
blgelerde zanaatlarn biimleniine ksaca dokunmutuk. Dou kay
naklarndan uzak ve yoksun kalan Avrupa gereksinimlerini kendi
bana karlamaya alacak, nce zayf tarmn rnlerinin zayf
yntemlerle ilenmesi ve pazar yerlerinde dei-tokuuyla balayan
ekonomik yaam, derebey atolannn evrelerindeki ky ve kasaba
larda, eski Roma garnizonlarndan kalma kentsel yerleim merkezle
rinde giderek canlanacak ve Avrupa, doudaki retim yntemlerin
den yan ve kendine zg yntemlerle buralarda giderek stn el
becerilerine dayal gelimi bir manifaktr dzeni oluturabilecektir.
Bu derebeylik sreci boyunca el zanaatlarnn zellikle iki branta,
duvarclk ve demircilikte zgn bir rgtlenme emasna da ula
makta olduu grlmektedir. Bu zanaatlarn ikisi de lokal dercbeylerin savunma endstrisi saylabilirler. Bunlardan demircilik, ya da da
ha doru bir deyimle metal iilii, her derebeyinin donatp hazr
tutmakla grevli olduu silahl adamlann silah donanmlarnn hazr
lanmas iin gerekliydi. O sralarda kllardan zrhlara kadar elle i
lenmekte olan bu aralarn ilenmesinde kk yanllar, savunma ve
savalar srasnda byk zararlara yol aabilecek nitelikteydi. Oysa
iyi demirciler her yerde bulunamyorlard. Metal iilii henz top
lumda herkesin yapabilecei bir i olmaktan uzakt. Metalin crgitilmesi, dklmesi, dvlmesi ve su verilmesi ancak belli ustalarn ula
abildii bir beceriydi. Ayrca henz barbar kkenlerden gelen bu
insanlar iin btn bu ilemler doann gizemli olgularyd ve kor
kuyla karlanyordu. Basit bir krk ya da bir rs son derece gizemli
aygtlard ve bunlarn imlettii, yaratmay baard aralar da ayn
derecede gizemliydi. Barbar halklar, olduka usta demirci ustalarna
da sahiptiler ve bunlar yolboyunca, yani kendilerinin Asya derinle
rinden Avrupaya glerine kadar onlara ok yardmc olmulard.
Ancak bir elie su vermek olay gene de bylerin ve gizemli yn
temlerin yardmyla baarlabilen bir olayd. Byk demirci ustalar
nn yaptklar silahlarn gizemi dilden dile dolayor, bu silahlara ili

107

kin sylenceler masallara geiyordu. Saksonlann ngiltereye getikle

ri dnemden kalma Arthur sylencesi, onlarn Hunlarla henz temas
ta bulunduklar dnemlerin izlerini tayordu. Arthur sylencesindeki
"Escalibur" bunun tipik bir rneidir. Taa saplanan ve o sapland
yerden ancak bir kii tarafndan karlabilecek olan bu kl ok z
gn ve gizemli bir usta tarafndan yaplm ve kaderi de byc
Merlin tarafndan tayin edilmiti. Merlin, sylenceye gre ya eytann
ya da Attila'nn oluydu. Sylencenin anlatt gizem, Avrupann bu
ilk yzyllarnn zengin masal dnyasnn kkenlerine ilikin birok
ipucu vermektedir. O dnemde henz byk demirci ustalar Dou
mitolojilerini de igal etmektedir. Demirci Kavvadan tutun da Ergenekon Destam'na kadar birok sylence ve destan tanrsal glere sahip
olan demircilerin kutsanmasn salamaktadr.
Duvarclarn durumu ise biraz daha kritikti. Duvarclk meslei
basit ev yapmakla deil, kent duvarlarn yapmakla balamt. Evleri
herkes kendisi ya da konu komunun yardmyla iyi kt yapabilirdi.
Oysa savunma amacyla kentlerin duvarlannm ardna ekilmek ge
rektiinde yerine gre yzlerce kiinin, toplumun genel ilevinden e
kilerek o iin bana gemesi gerekiyordu. Ayrca duvar yapm, ma
tematik ve geometri denilen gizemli bilgileri gerektiriyordu. Orta a
gelip de feodalite sosyo-ekonomik yapya egemen olduunda Avrupa
binlerce dcrcbeyle doldu. Hemen her irice kyn senyr bulunuyor
du. Her derebeyine bir ato gerekiyordu. Ayrca evresindeki yerle
im merkezine de bir duvar ekilmesi gerekliydi. Her senyr evre
sindeki btn br senyrlcre dmandi. Ayrca dizboyu sefalet
yznden ortalkta kolgezen haydut eteleri de hesaba katlmalyd.
Bu yzden bu atolar gittike daha ayrntl savunma silahlar halini
aldlar. Her atonun yzlerce savunma gizi bulunuyordu. Yeralt ge
itleri, ift duvarlar, gizemli mekanizmalarla alp kapanan kaplar,
olmadk yerlere karan geitler, ok ince bir sr geometrik ve mate
matik hesab gerektiriyordu. Bu kadar ince hesab , o inaatlar yapa
bilecek ustalar ve mimarlar ise son derecde azd. Her derebey .nn
duyduu mimar davet ediyor, gene nl ustalar aryor, atosu
nun tam bir savunma silah haline getirilmesini onlara emanet edi
yordu. Ancak ayn mimarlar komu feodallerin atolarn da ina et
mekteydiler. Dolaysyla bu ok gizli savunma gizlerinin dman
feodallere bildirilmesini nleyecek bir dzenek olmalyd. Yoksa bu
mimarlarn kafalarn inaat biter bitmez koparmaktan baka bir are
kalmazd. Onun iin bir zanaat erbabnn gvenilir ve-olabildiince
ketum kiiler olduunun garantisini bu kukulu feodallere salayabi
lecek bir dzen zorunluydu. te* bu iki sanattaki ketumiyet ve gven
zorunluluu sonucunda, ayn zamanda katedralleri de ina eden bu
ustalarn, kilisenin himayesindeki baz lonca rgtlerinde toplanmas
108

bir are olarak ortaya kt. Ayn ekilde pazarda satlacak mallarn
kalite garantilerinin de alc ve tccarlara benzeri bir gvenceyle veri
lebilmesi iin br zanaat erbab da ayn yolu tuttular. Bu yntemle
zanaat tekkeleri iinde rgtlenmek zaten eski Msr'dan, Mezoportamya'dan beri bilinen bir yoldu. Bu tip bir rjgtlenmenin hemen IX.
yzyldan balayarak olutuunu gryoruz. Bunun daha evrensel
bir grnm kazanmas ise gotik mimari stili diye bilinen, ta iilii
ne dayal muhteem yaplarla olmaktadr. Bu mimarlk stili yalnz ka
tedrallerin yapmnda deil, ayn zamanda atolarn ve mstahkem
kalelerin yapmnda da kullanlmaktadr. Daha nce de belirtildii gi
bi birok Katedral talyadan gelen ustalarn eseridir. Bu yap loncala
rnn feodallerden nasl bir dmanlkla karlam olduunun tipik
rnei byk usta Leonardoda Vincinin, o ada feodallerin etkileri
artk iyice zayflam olmasna, nnn btn Avrupa'da o denli
yaygn olmasna karn ge yalarnda bile eitli anlayszlklarla
huzursuz edilerek oradan oraya getmek zorunda kaldr. Bunun
temel nedeninin aslnda Leonardonun resim ve.heykellerinden ok o
sradaki askeri danman ve mimar rol olduu bugn bilinebiliyor.
Bu anlayszlklar karsnda VIII. ve IX. yzyllardan balayarak
btn Avrupada gl lonca birlikleri kurulmaya balamt. Ayn
dnemlerde Avrupada kent rgtleniinin de gelitiini gryoruz.
Birok blgelerde, zellikle de Avrupann kuzey kesimlerinde, Flandre, Danimarka, Kuzey Almanya gibi yerlerde hemen btn zanaat
kollarnn gl loncalarda birletii grlmektedir.
O srada Trk ve Iran Islm topluluklannda da gclimeayn e
kildedir; hatta daha da gldr. Douda bu geliimi spontan olarak
douran geleneksel pek Yolu'dur. Uzun bir izgi boyunca hareket
eden kervanlar, hem konaklayabildikleri hem de btn gereksinimle
rinin, onarmlarnn karlanabildii bir dizi kentler boyunca hareket
etmekteydiler ve bu kentlerin evrensel bir birlii olumaktayd. Ker
van yolu boyunca her kent, en yabanc kervancnn bile kolaylkla
her gereksinimini karlayabilecei ekilde rgtlenmiti. Bankaclk
ve sigortaclk bile kkenlerini, Akdeniz limanlarndan Ortadou li
manlarna ve oradan ta ine kadar ilerleyen bu yollar zerindeki,
ok farkl egemenlerin ok farkl yasal dzenlemelerine karn bir u
tan bir uca ileyen evrensel sistemlerden almaktadrlar. te ayn e
malarn, grece daha dar bir blgede, daha kk, fakat daha zorba
bir sr egemenin bulunduu Avrupada uyarlanmasyla, her hangi
bir egemene bal olmayan bamsz kentler ve btn bu feodal bey
lerin ve egemen kentlerin blgelerinde sayg gren kanlmaz kural
larla bal rgtlenmeler dodu. Daha en erken dnemlerden bala
yarak gerek bu rgtlerin, gerekse zanaat ve ticaret. kentlerinin ayn
zamanda silahl ilevler de grmeye balad izleniyor. O ada za

109

ten silahl rgtlenmeler, kilise rgtlenmeleri ve zanaat rgtlenme

leri arasnda ema bakmndan hibir fark yoktur. Hepsi hiyerarik
bir dzen iinde, en acemi yeden en usta yeye doru aamalardan
geerek, katlm iin belirli grup taahhtlerinin gerektii, aamalar
arasnda gei dzeneinin bulunduu, rgt iindeki kurallarn bu
dzeni koruyabilmek amacyla yar kutsal birtakm gizemlerle ancak
uygun grlen ve ehil saylana verildii birtakm rgtlerdir. Btn
rgtler kukusuz birbirinden grerek benzeri bir sistem oluturmak
tadr. Byle rgtlerin temel emalar ilkalardan beri deimemitir
ve bu, bu kitabn banda ele alnmtr.
Hal seferlerinin sona ermesiyle ve daha bu seferler srasnda or
taya kan bir baka olgu daha vardr. lkalardan bu yana toplan
m olan bilgi birikimi o srada slm egemenliindeki Ortadou l
kelerinde saklanmaktadr. Oralarda daha merkezi devletlerin, daha
byk egemenlik alanlarna yaylm olmasnn da verdii bir olanak
la eski ustalarn yaptlarnn eviri ve kopyalar ok geni alanlara ya
ylmakta, birbirinden ok uzak blgelerde bilim ve dn adamlar
nn topland uygarlk merkezleri olumakta ve bunlar arasnda da
hararetli bir bilgi ve dn alverii yaanmaktadr. te Hal val
yeleri de, Ismailler gibi, Ortadou'da yerlemi olan ve egemenlere
gre aznlkta olduklar iin daha ok bilim ve zanaatlara ynelmi
birok Hristiyan ve Yahudi cemaatnn da etkisiyle hzl bir tempoyla
bu bilimler ve zanaat tekniklerini edinmeye ve bunlar Avrupa ya ta
maya baladlar. Matematik ve astronomiden, metalrji ve dokumac
la kadar birok bilgi ve bu arada eski byk dnrlerin evirileri
de Avrupaya tanmaya balad.
Bu bilgiler o an Avrupas iin, kafirlerden alman, iinde eytan
ii pekok ey bulunan garip eylerdi. Bir yandan kilise, bir yandan
feodaller bu bigileri ok tehlikeli bulmaya ve yaylmasn engelleme
ye baladlar. Top ve tfek yapmnn Hallar araclyla Avrupaya
getii, bu silahlar araclyla birtakm merkezi krallarn g kazan
dklar ve vasallcrini daha byk bir gle denetim altna almaya
baladklar, valye atolarnn toplarla kolaylkla yklabildii ve bu
nun Avrupada tam bir sistem deiimine yolat birok okul tarih
kitabnn bile irdeledii bir gerektir. Gelen bu bilgilerle sisteme he
nz egemen olan feodaller hzla zayflayacak, kilise de bamsz ve
evrensel egemenliini ksmen yitirecek, ar esnaf ise yeni retim
yntemlerinin rekabetiyle karlaacakt. Dolaysyla gelen bilgiler
herkes iin tehlikeliydi. Her senyr gelen bilgilerden bir ksmn alp
hemen kullanmaya fakat byk bilgi akmnn geri kalann da engel
lemeye alyordu. Daha, Byk Kari zamannda balam olan b
yclk itham bunun zerine hemen glendi ve nl cad davalar
ortaya kt. Bilgi zorunlu olarak yeraltna indi.
no

Ancak bu gelen bilgi birinci derecede bir teknolojik bilgiydi. Ve

bunun kullanlabilirliini, ie yarayacan hemen farkeden de elbette
zanaatkrlar oldu. Bunun zerine bilgiyi tamakta olan valyelerle
zanaatkarlar arasnda mthi bir ibirlii dodu. Asaletini seferlerde
kazanm olan valyeler dndkleri zaman kendilerine toprak bula
myorlard. Dolaysyla sistemden honut olamazlard. Kilise iinde
fakat ondan ayr bir rgtte toplanm olan bu sofu valyeler gide
rek bilim ve dnce zgrlnn de koruyucusu olmaya balad
lar. Bylece daha yeni glenen merkezi krallar iin de tehlikeli ol
maya baladlar. Edindiklerini yalnzca hasta insanlar zerinde
kullanan Hospitalye ve Bencdiktin gibi tarikatlar grece olarak Papa
nn himayesinde kalabildiler fakat Avrupa anakarasndan dar s
rldler ya da akademik oluumlarn yapsna ekildiler. Buna kar
lk Templiyeler, Katarlar gibi enterne edilmekten kurtulamadlar.
Anlatld gibi nce mahkum edildiler, kaanlar nce kuzeye, daha
sonra ksmen ngiltere ve Iskoyaya sndlar. XIII. yzyldan bala
yarak teknoloji, bilim ve Tcmpliyclerin yeraltmdaki ibirlii balad.
Uyan bir tr gerilla savayla dodu.
O an aydnlarnda iki birbirinden farkl yaklam grlmekte
dir. Bunlardan bir blm bugn bilim adn verdiimiz temel bilgi
lerin felsefe ve metodolojilerine uygun olarak almakta olanlar ki
bunlar gene o alarda biimlenmeye balam olan niversitelerde
toplanmaktadrlar; br ise halkn kltrnde'gizli bulunan daha il
kel ve eski inanlarn devamn Ortadou'dan gelmekte olan brgilerde bularak bu yeni bilgileri daha pragmatik ve karc amalarla kul
lanmaya alanlar. Bu ikisi arasnda o alarda hemen hibir snr
yoktur. rnein tbbn o alardan ok sonra ortaya kan ve bugn
k tp sanatnn babalan saylan birok isim, aslnda bolca arlatanlk
da yapmlardr. niversiteler evresinde toplanan bilginler ise daha
balangta bilimin metodolojisi zerinde, yani bilimin hangi yntem
lerle alabilecei, amalarnn neler olmas gerektii gibi konularda
tartm, yani metodolojik ve etik saptamalar yapmlardr. Bu d
nemde iki temel bilginin brlerinden syrlarak zgn bir geliim
gstermekte olduunu gryoruz. Bunlar mimarlk ve duvarc ustal
zanaat ile kimya bilimidir.
Duvarc ustalnn br zanaatlardan daha zgn bir konuma
gemeye balamasnn nedeni tarih bilgisinin iinde ak ve seik ola
rak bulunmuyor. Bunu bugn ancak karsayabiliyoruz. Kimyann
zgnlemesinin nedeni de Alemi, yani Simya denilen ve maddenin
zelliklerinden ok gizemi zerinde almaya ynelen bir daln var
oluudur. ou zaman daha pragmatik amalarla alan bu insanlar,
rnein tatan altn yapmak gibi bir hedefe ynelenler gerekte bu
gnk bilimlerin, zellikle de son bilimsel devrimlerden sonraki ana
111

hedeflerinin ve etiinin olumasnda rol oynamaktaysalar da zama

nnda tam tersine etik d amalara daha kolay ynelebilmekteydiler.
O a, bir yandan barut yapm gibi esrarengiz bir ile uramakta
olan, te yandan merkezilemeye balam olan krallarn kendi vasallcrini ortadan kaldrmak iin bulduklar br yol olan zehirleri hazr
layan birsr simyac ve kimyacyla doluydu. Simyann ilevlerini bu
diziden daha ileride kacak olan bir kitapta (Okhltizm) daha yakn
dan inceleyeceiz. Buna karlk duvarc ustalar ve mimarlarn rol
burada, az ilerdeki bir blmde ele alnacaktr. Ancak Tem pliye
valyelerinin tam da o srada yeraltna, inmek zorunda brakl, R
nesans ve aydnlanma alarnda ok nemli sonular vermitir. An
cak buraya gelmeden nce, Dou ve Bat dncelerinin ayrlmaya
balad yllarda Douda varolan ve Hal valyeleri derinden etki
leyen iki kurulua da bir gzatmakta fayda olacaktr. Bunlar Ftvvet ve Ahi rgtleridir.
FTVVET VE AHLER
Szck anlamyla Ftvvet; yiit ve delikanlda bulunmas gere
ken zellikler demektir. Hazrcti Muhammede atfolunan "La fata ilk
Ali" (Aliden yiit yoktur) szne dayanarak sonraki Ali soyu kiiler,
bu yiitliin kendilerine de miras kaldn ve dolaysyla da Ftvva'nn asl sahibi olduklarm iddia etmekteydiler. Fatm halifesi Na
sr el Dinillah'n (1180-1225) birok komutanlara ve devlet adamna
Futuva payesi tevcih ettii anlatlmaktadr. Bu payenin verilii onlara
"Libas al fuluvva" denilen bir alvarn resmen giydirilmesi ve futuvva
kadehinden iirilmesi ile yaplmaktayd. Futuvva sahipleri bu kade
hin ya da alvarn tasvirini silahlarnn zerine koymak hakkna da
sahip oluyorlard. Daha sonra bni Cubayr, Suriye'de ve bni Batuta
Anadolu'da bu payeyi yelerine veren bir rgtten bahsetmilerdir.
'Suriyedekiler, Rafzlere aka dman olduklarn belirtmekte ve Ftuvva zerine ettikleri yemine sk sk bal kalacaklarn belirtmekte
dirler, Anadoludakiler ise daha sk rgtlenmilerdir ve ayn akide
ye baldrlar, Ahi ad verilen bir eyhin etrafnda bir zaviyede
kalmaktadrlar. Bunlar darda alarak emeklerinin rnn ortak
laa paylaarak yaarlar. bni Batutaya gre "fityan" adn alan bu r
gt mensuplar "zaviye" ad verilen yerlerde akam yemeklerini bir
likte yiyor, gecenin bir blmn Ayin ve Sema ile geiriyor ve belli
bir klk tayorlard. Bu giysi "Kaba" adl bir hrka, "Kalansuva" deni
len bir kee klahla bunun zerine sanlan, ucu dar sarkan bir en
daze boyunda bir sarktan ve "Ahfaf" adn alan mest eklinde bir
ayakkabdan ibaretti. Bunlar bir kuak ve zerine bir korner takar ve
bu koiere sokulu, iki endaze boyunda bir kama tarlard. Yabancla

112

ra son derecede misafirperverdiler ve hakszlk karsnda amansz

dmanlar olmaktaydlar. bni Batuta, Konya'da Kazi bni Kelm ah
zaviyesinde misafir kalmtr. Buradaki Fityan da Ftvvet alvar
(Saravil) giymekte ve mensup olduklar ftvveti Aliye kadar uzat
maktaydlar. bni Batuta, Anadolu gezisi srasnda bu ftvvet tekke
lerinin bir ounda konuk olmu ve hepsini ayrntlaryla anlatmtr.
Onun anlatmna gre btn tekkeler konukseverlikte ve arda kar
latklar haksz durumlara kar fkelerinde birbirleriyle yarmak
taydlar. Sufler arasnda ftvvet belli bir ruh durumunu anlatr. Bu
durumun belirgin zellii bakalarn kendi nefsinden daha yksek
tutmaktr. Bu zellik cmertlik, kar kayglarndan uzak duru, ken
di nefsini unutmak, skntlar karsnda dinginlik, bakalarnn ku
surlarna hogr ile karakterizedir. Gazalye gre bu durum "Shnn" en yksek mertebesini oluturmaktadr. Bundan baka
ftvvette "Makarim al Ahlk" denilen iyi huylar gereklidir. Bu zel
likleriyle ftvvet rgtleri Anadolu ve Suriye'deki meslek dernekle
rinin esasn oluturmaya balam, daha dorusu ar rgtlenii
ftvvetin denetiminde olmutur.. Bu rgtn kurulu ve ileyiinde,
yaylmasnda smail Dalerin ok byk rol olduu da biliniyor.
Seluklularn sonradan Ismaillerle amansz bir kavgaya girmi olma
larna karn, devletin temel dinamikleri, ftvvet ve ahilikle atma
ya engelledi. nk Seluk ekonomik yaam, pek Yolunun son
ucunu oluturan kent ve kasabalardaki ar rgtleniiyle,skskya
balyd. Seluk dzenine gre iki ayr ar ve kent rgtleni biimi
vard. Bunlardan biri lonca arlar, br de Arasta denilen arlanma yntemiydi. Arasta, Derbcnd ad verilen yerlerde bulunmas
zorunlu olan arlard. Derbent, kervan yollar zerinde bulunan
kentlerdi ve olduka otonom olarak ynetilmekteydi. B kentlerin
banda lldeba denilen bir yetkili bulunurdu ve devletin bu kent
lerdeki otoritesini yalnzca kad temsil ediyordu. Ildebat, lonca tem
silcilerinin katld bir meclis tarafndan seilir ve o meclisi de yne
tirdi. Arasta, kural olarak bir kervann olas btn gereksinimlerini
karlayabilecek bir ar tipiydi. Yani orada her zanaatn ustas bu
lunmaktayd. Bu tr kentler kendi evrelerindeki kprlerin, yollarn
bakmyla da urarlar ve mutlaka bir kervansaray bulundururlard.
Kervanlarn getirdikleri mallarn orada lokal pazarlanmas iin bir
bedesten de mutlaka bulunurdu. te bu dzenden tr Seluk dev
leti kendi topraklarndaki ftvvet rgtne kar bir ey yapamyor,
onlarn Ismaillere kar ak sempatilerine ramen onlarla ak bir
atmaya girmiyordu. Ahilik bu yzden Mool saldrsndan sonraki
lhan egemenliinde ve Anadolu beyliklerinin atmalar arasnda
yeniden dzenin kurulmasnda, Osmanl devletinin kurulu ve geli
mesinde, Anadolu birliinin yeniden olumasnda son derecede
113

nemli roller yklenmitir. Onlann gelenek ve trelerinin hi olmazsa

grnte benimsenmesi zorunluluu sonucu olarak her Osmanl pa
diahnn bir sanat edinmesi ve o loncann da bir kulu olmas tresi
son padiahlara kadar srmtr. Abdlhamid'in marangozluu by
le bir gelenein sonucudur. Ftvyet rgtnn kl kyafeti gibi,
Ahiler de ayn giysileri tarlard. Ahilik ve Ftvvct birbirinden ayr
kurulular deil, ftvvct merkezlerinin eylerine Ahi ad verildii
iin sonradan ayr rgtler sanlm olan bir dzendir. Ahilie ya da
ftvvete alnan ayn zamanda bir meslee de rak olur. Meslek
raklnda ykselme dereceleriyle ftvvct iindeki ykselii de az
ok paralel gider ama birbirinden ayndr. Ftvvct yalnz iteki usta
la deil genel karaktere de deer vermekte ve temelde batm olan
felsefede bilgilenmeye de bakmaktadr. Kurallar, trenler ve i anla
maya bal olan ezoterik szler srdr ve darya ve o dereceye ula
mayana verilmez. Bunlarn bir ksm bu gn bilinmektedir. Genellikle
ykseli dereleri 9 basamakldr. Bunlarn en altnda raklk bulunur.
En az yl sren raklktan sonra "Feta" ad verilen kalfalk gelir.
raklktan nce meslee mensup olunan ama daha ayak ilerinin g
rld bir yamaklk dnemi de vardr. rakla giri bir sre ya
mak olduktan sonra, meslekte rakla alnaca zaman derghta ya
plan bir trenle olur. Zaviyeye elinden tutularak sokulan rak aday
nce Ahi Baha'nn elini per ve sonra gene ustas tarafndan elinden
tutularak evredeki Ahilerin nne gtrlp srayla drt bir yana
tantlr. Sonra gene elinden tutularak rak kesine oturtulur ve bir
Ahi kardei olduu belirtilmek iin ustas tarafndan eli plr. O da
ustasnn elini per. Bu derece, bir tepsi baklavayla btn ar esna
fna iln edilir. Feta derecesinde yeni kalfay ustas verek kurula ta
ntr, kalfala ehil olduunu bildirir, kuruldan izin isteyerek yerine
oturur. Bundan sonra dualar edilir ve kalfaya ksa bir nlk giydiri
lir. Yeni kalfa ustasnn, babasnn ve ileri gelenlerin ellerini per ve
kurula armaanlar verir. En az yl sonra meslekte usta olabilecei
ne kanaat getirilince nce usta yaplr, sonra da Ahi olur. Bunun tre
ninde adaya iki yolda refakat eder. zel hareketlerle lonca ihvan
nn arasnda defa dolatrlr. Bu srada sa eli parmaklan ak
olarak kalbinin zerinde durur. Durular srasnda sa ayann par
maklaryla sol ayan rter. Kendisine ayrntl tler verilir ve son
ra kendisine petemal taklr. tlerin unutulmamas iin de eyh
tarafndan kyla ekilir ve ensesine vurulur. Bu dereceye gelenin r
gt iinde yetkileri tamdr. Artk o tarh bir Ahi kardeidir. Ancak fel
sef bakmdan ilerliyorsa ulaabilecei alt derece daha vardr. Bunlar
Nakip, Nakibl Nakiba, Ahi Baba, Halife, eyh ve eyhl Masayhi
dereceleridir. Ahilerin birbirlerini belirli selmlama biimleri ve el s
klaryla selmladklar da bilinmektedir. Bu el sklardan son za

114

manlara kadar Ankara ve i Anadolu'da yaayan bir rnekte eller to

kalatktan sonra her iki taraf karsndakinin kolunu svazlayarak
dirseine kadar tutar, bu srada br elle karsndakinin srtn s
vazlayarak her iki yanaktan per. Ftvvet ve Ahi ahlaknn drt te
mel kural hibir zaman inencmez. Bunlar:
Kuvvetli ve galip durumdayken affetmek,
Hiddetliyken yumuak davranmak
Dmana iyilik etmek
Muhtaken bile bakasna vermek
kurallardr. Osmanl padiahlar balangta Ahiyken ve Batn d
nceyi benimserken, elebi Sultan Mchmetten sonra Snni tarikatlar
benimsenmi, Ahi gelenekleri yalnz sembolik olarak korunmutur.
Daha sonralar ise Ahi gelenek ve treleri btn btn yozlam,
Celal ayaklanmalar sonrasnda Anadolu'da btnyle silinmitir.
Ftvvet rgt, btn bu zellikleriyle, dnya ilerinden el ve
eteklerini ekerek kendilerini Tanr hizmetine adadklarn dnmek
ihtiyac iindeki Hal valyelere ok ekici gelmiti. Aynca temel
deki smail? dnce de onlara, kendilerine retilmi olan sofu sla
ma oranla ok daha tandk geliyordu. Sanki bu adamlarla ayn dili
konuuyor gibiydiler. Hem onlar da Mslman olduklar halde br
Mslmanlarla arpyorlard. Demek dmanmn dman; o hal
de dostumdular. Bylecc iki grup arasndaki yaknlama, o kutsal
topraklar zerindeki yalnzlklar iinde, tehlikeli boyutlarda artt.
Templiye olarak buralara gelmi olan Portekizjn, Brtanyann, Bavyerann, Saksonyann saf kyl ocuklarnn duygu ve dnce zengin
lii de artyordu. Barutu, dokumay, pusulay, uskurlab, ayrca mate
matii, astronomiyi, kimyay renmeye balamlard. Bunlarn
hepsi onlara Dounun gizemli ndan kvlcmlar gibi geliyordu.
Ama uzun yllar sonra o zledikleri vatanlarnda kendilerini yeniden
bulduklarnda grdkleri kara cbbeli birtakm keilerin yaktklar
ateler oldu. Bu ateler ya o byc dedikleri zavalllar, ya da veba
dan lenlerin cesetlerini yakmak iindi. Kendilerinin Dou'nun
ndan getirdikleri ve kendi halklarna sunacaklann dndkleri
bilgiler ise hemen eytann ve kfirin ii olarak damgalanyordu. Az
sonra onlar da ikencelere alnmaya ve odun atelerinin zerine k
maya baladlar. Daha sras gelmemi olanlar, bir yolunu bulup ka
abilmi olanlar, byk statlar o saygdeer dost insan Jacques de
Molayn, yaveri ve 54 valyeyle birlikte alevler iinde kahraman
ca can veriine tank olmulard. Bir yerlere snmak iin dost elleri
aradlar. Ve onlara yalnz duvarclarn elleri uzand.

115

DUVARCILAR
Tarih boyunca kurulmu olan eit eit meslek ve zanaat loncala
rnn iinde birinin, duvarc loncalarnn daima zel bir yeri olmutu.
Bu yukardan beri anlatld gibi, Mezopotamya'da, Msrda da byleydi. Fakat Avrupada X. yzyldan itibaren daha da zel'bir konum
lar olmutu. Bunun nedeni Gotik mimar idi.
Daha nce belirtilmi olan atolar, kaleler, kent duvarlar ve tahki
matn dnda duvarclarn bir grevi de tapnaklarn yapmyd. Ve
bu tapnaklarn yapmndan tr eski alarda belirli bir kutsanma
yaayabilmi, bu sayede iyi kt korunabilmilerdi. Ama Hristiyanlm yaygnlat ilk gnlerde yaplan tapnaklann yani kiliselerin
ahrlardan ve ambarlardan pek de fark yoktu. ok sayda insan bir
arada alabilmekten baka hibir zellii olmayan bu yaplarn en b
y saylan Byk Karln devlet merkezi olan Aachen'de yaptrd
ve o kente Franszcada Aix le Chapelle denmesine yolaan o nl ka
tedral bile uzunluu 50 metreyi bulamayan, ykseklii ise ancak 5-6
metre olan bir ambardan ibaretti. O kilisede uygulanan mimarlk bii
mi, yani bu gn Karolenj tipi kadetraller denilen yaplar, ok sonra
yaplanlar da dahil olmak zere ayn biimdeydi. Ana gemi ad veri
len uzunca bir bina, giriinin zerinde duran bir an kulesi ve mihra
bn iki yanna, eski Mithra tapmaklarna benzetilerek yaplm olan
iki tane kubbeli girinti. Bir ky halknn da ellerindeki basit malze
meyle pekla ina edebilecekleri trden bir yap. te tam bu srada
nce Romanesk, sonra da Gotik mimar dodu.
an ta ve duvarc ustalar, Doudaki ve Endlsteki ta ve
tula yap tekniini grerek, hatta zaman zaman yapmnda ala
rak, gerekten krallara layk bu mimarlk stillerini gelitirdiler. X. XII. yzyllarda baarl olan Romanesk stil gerekten ihtiam ve hu
u salamt ki Gotik birdenbire bu eski Germen halklarn derinden
sarst. lk Gotik'in nerede doduu pek bilinmiyor. Genellikle Paristeki St. Deni kilisesi ilk Gotik yap saylmtr. Bu, yapsnda Karolenj
ve Romanesk eleri henz tayor olmasndandr. Ama ondan he
men sonra XIII. yzyl banda yapmna balanan Ntre Dame ve ar
dndan gelen Reims Katedralleri, bu sanatn btn inceliklerini en g
zel ortaya koyan yaptlardr. Bu katedraller Gottlandm, Burgenlandn
o yce kayn ve ladin ormanlarn kentlerin ortasna getirivermiler,
bolukta kesilen, sarktlar biimindeki yarm stunlar ve panel eklin
deki duvarlar, ince uzun pencerelerle salanan k oyunlar bu Kelt
ve Germen kkenli halklar derinden etkilemiti.
te bu yaplar, mimarlar ve talara ve duvarc ustalarna birden
ok byk bir saygnlk kazandrverdi. Zaten daha tedenberi ustal
ok iyi bilinen Comacini ustalar (Como gl evresinden gelen us
116

talar), gibi uluslararas n yapm ustalar Avrupay oradan oraya- ge

zerek ina etmekteydiler. Ayn Cmaciniler, XII. yzyldaki Katedral
yapmlarn da stlenmeye balamlard. Bu loncaya mensup mimar
lardan Fossati, Ayasofya'nn yapmnda bile almtr. Bu gelenek,
talyada Ampione ustalar ve Antelami ailesi tarafndan da srdrl
mt.
Bu nedenlerle duvarc ustalarnn XI. ve XII. yzyllarda ok sk
bir sisteme bal, ok disiplinli ustalar olduunu gryoruz. Daha X.
yzylda bile sk disiplinli duvarc loncalan kurulduunu gryo
ruz. Bu disiplin ve bu meslekte ustann bir yerde oturarak mal ile
mesinin deil, maln bulunduu yere giderek almasnn art olma
s, bu meslek mensuplarna, br mesleklerde bulunmayan bir
hareket zgrl salyordu. Ayn zamanda loncalarna kem gzle
rin girmesine engel olular da sayg gryordu. te matematik ve
geometri gibi sanatlarda da ustalaan bu duvarclar, Templiyelerin
doudan getirdikleri bilgilerin hi de eytan ii olmadn da ilk an
layanlar olmulard. Bunun iin bu kaak asillerin ellerinden tutmaya
ve onlar, duvarc ustas olmadklar halde loncalarna kabul etmeye
baladlar. Bu srada daha baka birsr dinamikler de rol oynamtr
kukusuz. Ama onlan pek bilemiyoruz. Bildiimiz XIII. yzylda bu
duvara loncalannda tektk de olsa meslekten olmayan, fakat zellik
le bilimlere vakf, aydn diyebileceimiz kimselerin de bulunduu
dur. Elbette Hal Templiyelerin, Ftvvet rgtlerinden grerek be
nimsedikleri ketum kardelik, rgtlenme yol ve yntemleri de
bylcce duvarc loncalarna girmi oluyordu. Bu sk ahlk ve ketumi
yet ilkelerinin, dier loncalarda bulunmayan bir lde duvarc lon
calarna girdiini, 1390 ylnda kaleme alnd sanlan "Regius" adl,
duvarcln ve temel bilimlerin bir iir halinde anlatld bir kitap
ktan anlayabiliyoruz. Bu iirin daha eski bir metinden kopya edildi
i anlalmaktadr, "lalliwell Manuskripti" adyla da tannm olan bu
eser VII. Hcnry tarafndan alan bir kitaplkta bulunmutur. iirde
masa adabn anlatan bir blm vardr ki bundan kitabn gerek du
varc usta lan iin deil de duvara loncalarna kabul edilmi dier ze
vat iin kaleme alnd sonucu kartlmaktadr. nk bu blmde
masada Lordlarn, hatta Laydlerin bulunuundan szedilmektedir.
"Hic incipiunt constituciones artis geometride secundum Euclydem"
(Euclid'e gre goemetri sanatnn esaslar burada balar) szleriyle
balayan kitapk Chaucer ngilizcesiyle yazlmtr ve matematik ve
geometrinin baz esaslann, duvarclk mesleinin kimi zelliklerini
anlattktan sonra meslekte uyulmas gerekli kardelik kurallar sayl
makta, sk kurallarla drst bir ahlak retilmektedir. Bu srada ngiltcrede "zgr duvarc" (Frcc Mason) deyimi kullanlmaya balan
mtr.

117

MASONLUK
Bugn genellikle ngilizce duvarc anlamna gelen Mason szc
yle tannan rgtn temeli ite bu, nce dou bilimlerini Avru
pa'ya aktardklar iin lanetlenmi Tcmpliyelerin sndklar, daha
sonra da gelenek ve grenek olarak btn aydnlarn bilimsel ve d
nsel almlaar yapmaya baladklar yerler haline gelen duvarc
loncalardr. Baka hibir meslek grubunda byle bir gelime olmad
gibi, krallardan izinli ve yetkili olduklar halde "zgr" sfatn ka
zanm bir meslek ,grubu ve loncas da yoktur. Hi bir zaman Frce
Carpcntcr y da Free Taylor sz kullanlmamtr. Oysa bir zaman
marangozluk da kutsanm bir meslekti ve rnein Templiye rg
tnde "Grand matre charpentier" adyla bir derece bulunuyordu.
Duvarc loncalarnn o dnemlerine ilikin pekok belgeden sz
dilmekteyse de bunlar ounun sonradan uydurulmu belgeler ol
mas kukusu ok gldr. rnein 627 ylnda Yorkta bir duvarc
lar kurultay toplanm ve btn tzkleri gzden geirerek yeniden
kaleme alm olduuna ilikin bilgi tutarszlklarla doludur ve gere
e ilikin olduu hibir zaman ispat edilememitir.
Kesinlikle bilinen ilk kaytlar Edinburgh bir numaral locasnn
1599 ylna kadar uzanan tutanaklardr. Bunlarda meslekten duvarc
olmayan baz kimselerin de localara ye olduu izlenimi alnmakta
dr. Ama gene de bu localar, XVI. yzyln sonlarnda bile henz
meslek loncalar zelliini muhafaza etmektedir. E. Ashmole adnda
bir Masonun kendi notlarnda "11 Mart 1682 tarihinde free mason der
neine alt centilmen kabul edildi" eklinde bir not grlmektedir, bu
kabul edilmek (ing. accepted) sz ondan nceki tarihleri tayan ki
mi metinlerde de zaman zaman ortaya kmaktadr. Bylece XVI. ve
XVII. yzyllarda bu loncalarda "to accept" kavramnn ve "accepted"
diye ayrlan meslek d yelerin bir zgn stat tad karsanabilmektedir. 1646 ylndan nceyse bu deyim grlmemektedir. Ashmole'un yukandaki notundan sonraysa artk localar iin "Free and Accept
ted Mason" localan deyimi kullanlmaktadr. Demek ki artk
ounluun kabul edilmi olduu hatta yalnz kabul edilmiler iin
kurulmu localar bulunmaktadr. Bylece Opratif ve Speklatif Ma
sonluk, yani bilfiil duvarclk yapanlarla, yle gibi kabul edilenler
arasnda bir ayrm ortaya km olmaktadr. Bu deiikliin olduu
dneme, yani XV. ve XVII. yzyllarn arasna baktmzda korporatif meslek loncalarnn Avrupann birok yerinde ortadan kalkmakta
olduunu ve batta birok yerde resmi otoritelerce kapatlarak yasak
landn gryoruz. Oysa ngilterede birok devlet adamnn ve aka
demik dereceler sahibi tannm kiinin, hatta lordlarm da ye oldu
u bu speklatif meslek mensupluu sayesinde duvarc localar
118

yaamakta, fakat onlarda da meslekten olmayan "kabul edilmiler" gi

derek oalmakta, ounluu ele almakta, hatta artk yalnz kabul
edilmilerden oluan localar grlmektedir. Saygn kiilerin bu loca
larda boy gstermesi duvarc ustalarnn localarnn kapanmasn n
lemitir. Bu tercihin zamanndaki gerek nedenleri ve dinamikleri
hakknda kesin hibir bilgi yoktur. Neden baka bir meslek mensubu
locas deil de duvarc localarnn tercih edilmi olduuna ilikin an
cak karsama ve tahminler ileri srlebilmektedir. Bir sylenceye g
re de alemi ve kimya merakls birtakm aydnlarn topland GlHa (Rose-Cros; Rose-Croix; Rosenkrcuz) derneklerine ye olmann o
sralarda pek iyi gzle grlmedii ve bu yzden bir blm aydnn
duvarc localarn bu yzden semi olduklar yolundadr.
Bu arada o dnemde ortaya kan reformasyonun, yani Protestan
mezheplerin durumu da aklda tutulmaldr. Fransada IV. Henri Pro
testan Kilisesinin devlet iindeki durumunu dzenleyen ve "Edil de
Nantes" (Nantes ferman) olarak bilinen emirnameyi 1598'de yaymla
mtr. Ondan sonra mezhep kavgalar dinmi ve iki mezhep arasnda
grece bir bara kavuulmutu. Bu karar "perptuel et irrvocable" (S
rekli ve geri alnamaz) nitelikteydi. Ama Papaln basklaryla bir yz
yl kadar sonra 17 Ekim 1685'de XIV. Louis bu emirnameyi kaldrd ve
btn Protestan haklarn geri ald. Huguenot'lar olarak bilinen Fran
sz Protestanlar bundan sonra dalm, Renin tesinde hatta Tuna
boylarnda yaam olanaklar aramlardr. ngiltere'ye de bu gruptan
genlerin says epeyce yksektir. Bunlarn byk ounluu kentli
zanaatkarlar ve bilginlerdi. Bir olaslkla bu gmenler arasndaki kay
nama v.e en gl ngiliz meslek locas olan duvarc loncalarnn, tam
da meslek loncalarnn k srasnda bir canlanma yaamalarnn
ardnda ngiltere ve btn Avrupadaki mezhep atmalarnn nemli
bir rol olduu genellikle kabul edilmekte, fakat ayrntlar bilineme
mektedir. Ne olursa olsun XVIII. yzyl banda artk aydnlarn ve
bilgelerin topland duvarc loncalar tmyle speklatif duvarclar
dan, yani meslek erbab olmayp kabul edilmi olanlardan oluuyor
du. Bu tr localardan Londra'da bir hayli vard. te 1717 ylnn ubat
aynda Londrada alan drt locann balca yeleri Apple Tree bira
hanesinde bir araya geldiler. Bu drt locann adlar unlardr:
Goose and Gridron, Crown, Apple Tree ve Ruminer and Grappes Loca
lar. Bu localar dzenli toplandklar tavernalarn adn tamaktadr.
Bu toplantya katlan kabul edilmi duvarclar kendilerini geici b
yk loca olarak iln etiler. Ve ayda bir birarada toplanmaya karar
verdiler. 24 Haziran 1717de Goose and Gridon tavernasnda yaplan
ikinci toplantda bu birleik localarn esaslar saptanmtr.
Burada dikkati ekmesi gereken ok nemli bir nokta Hal Sefer
lerinin sona erii ve Kuds Krallnn ortadan kalkmasyla Tcmpliye

119

valyelerinin Avrupaya dnlerinden, duvarc rgtlerinin spek

latif ad verilen meslekten olmayan lonca yelerinin egemenliinde
yeniden canland XVIII. yzyl balarna kadar geen srede, ne ka
ra Avrupasnda, ne de ngiliz adalarnda canl bir hermetik faaliyetin
olmaydr. Bunun nedenlerini ve ayn zamanda XVII. yzyl sonlanndaki bu yeniden canlan anlayabilmek iin bu aradaki srede Avrupann yapsna bakmak gereklidir.
Bu dnem Avrupa iin bir sosyo-ekonomik yapnn yerini baka
oluum ve geliimlere brakt, nceki g odaklaryla daha yeni ge
limekte olan gler arasnda ve ayrca yeni glerin kendi aralarn
da, geni halk ynlarnn da eylemle katld ve byk aclara da
yol aan bir boumann srp gittii bir dnemdir. Roma Katolik
Kilisesi'nin gcnn zayflamaya balamas, eitli yeni Protestan"
Kiliselerin ortaya kmas, bir yandan blgesel ve kk glerden
oluan feodal dzenin ortadan kalkarak yerini merkezi krallklara brak, te yandan mahalli finans-sermayc ve blgesel arlarda ile
yen ustalarla, yaayan el sanatlarnn giderek yerlerini snrlartesi ve
denizar ticarete ve daha fazla ii altran imalthanelerle alan
smrgccilik-manifaktr dzenine brakmaya balamasna denk d
mektedir. Bu yolla ve giderek makine ad verilebilecek tezgahlarn
kullanlmasyla, ii adm adm renerek ustalaan meslek erbab ye
rine, ii gren daha az eitimli iilerin, iilerinden daha uzak duran
ve ticaret ve finans yollarna daha fazla ilgi duyan "Patron "lann tre
mesiyle sanatlarn giderek nemsizletii ve bugnk retim ilikile
rine benzer bir ortamn ortaya kt grlmekteydi. Bu dnem sos
yo-ekonomik zorlamalarn, inan ayrlklar yoluyla ifadelerini
bulduu ve toplumlar iinde byk atlamalarn olutuu bir dnem
olmutur. 30 yl savalar gibi, kardein kardee dman olduu ve
bir ailenin bile birbirine dman birka paraya blnd savalar
gerekte btn Avrupada, birka ay aralarla parlayp duruyordu.
Katliamlar artk gndelik olaylardand. nanlar yznden smrge
lere kaan ya da Avrupa iinde bir lkeden brne sman kitleler
heryan dolduruyordu. Bu srada belirli bir sanatn ahlk lleri d
zeyinde gelimi disiplini ya da insanlar arasnda kardelik ve ban
lkleri bile hemen yeni bir mezhep haline geliyor ve atein iine e
kiliyordu. Bu bakmdan*hermetik kurulularn toplum iindeki etkin
liklerinin azald, daha dorusu nce hermetik biimlerde kurulsa
bile ksa zamanda kitle iinde yandalar ve militanlar kazandklar ve
ak atmalarda taraf olduklar anlalmaktadr.
Dokuma zanaatkrlarnn gl loncalarnn, marifaktrn gide
rek kitle retimine ynelmesi sonucunda ortadan ekilmesine karn
iki lonca rgtnn oranla gl kalabildii grlmektedir. Bunlar
Tersane yani gemi yapm ustalaryla Duvara yani yap ustalarnn lon120

alandr. Tersane ustalarnn yakn zamanlara kadar gl birlikleri

olmutur. Ve amzda bile tersane iilerinin zgn bir konumu
vardr. Ama tersanelerin ancak kys ve liman olan ve denizar ti
caretle, deniz gcyle ilgili lkelerde nemli olmasna karlk, Gotik
mimariyle en stn dnemlerine ulam olan yap ustalarnn bu s
tnlkleri btn Avrupa'da Rnesans ve yeni mimari stilleriyle arta
rak srmekteydi.
Ancak gene de lonca tipi rgtlenme XV. ve XVI. yzyllarda gide
rek ortadan kalkmakta ve bu rgt tipi kukusuz ki yap ustalarnn
rgtleniini de etkilemektedir. Daha nceleri yalnz duvara ustalar
tarafndan bilinebilen geometri ve.statik gibi bilimler, artk yaylmak
ta ve duvarc olmayanlar iin de ulalabilir bilgiler halini almaktadr.
Bunun sonucunda, yeni mimari stilleri gelimekle birlikte, bunlar ya
pabilecek ustalar da daha kolaylkla yetiebilmektedir. Avrupamn her
yerinde bu gelime srp giderken ve benzeri bir gerileme ngilte
re'de de olurken nedense ngiltere'de XVI. yzyldan itibaren birtakm
aydnlarn yap ustalannn loncalar iine katldklar grlmektedir.
Bu loncalarn onlara nasl bir ortam salayabildii nlalyorsa da ne
den o loncalarn byle bir ekicilii olduu, aydnlarn neden baka
bir loncay deil de yap ustalar loncalarn canlandrmaya baladk
lar bilinememektedir. Gerek yalnzca XVII. yzyl bandan itibaren
duvarc loncalarnda, duvarc olmayan, aydn nitelikli kimselerin de
tam yetkili yeler olarak grnmeye balad gereidir.
Bu belirtilen dnemden hemen nceki sre Ingiltere tarihinin en
kark, ayn zamanda en hzla gelitii dnem olarak belirmektedir.
ngiliz Kilisesinin Roma'dan ayrlm olmas, gl bir donanma ku
ruluu, smrge imparatorluuna gei ve krallkla halk arasnda
araclk yapabilen Parlamento gibi bir oluumun varl Ingiliterenin
zellikleridir. Tudor Hanedan krallar hem kilisenin ruhani lideri
hem de devletin btn erklerinin ba olarak grnmektedirler. Bu
hanedann son bireyi Kralie Elisabeth'tir. Bu kralie bilindii gibi ev
lenmeden ve dolaysyla varisi olmadan 1603 ylnda lnce taht bir
denbire onun can dman olan Stuart hanedannn eline gemiti.
Bu hanedann ilk kral, Kralie Elisabeth'in kafasn kestirdii Mary
Stuart'n olu, veraset yoluyla I. James adyla tahta geiverdi. James,
Katoliklerin bulunduu ve Presbiteryen Kilisenin egemen olduu lskoya'da, Kalvinist olarak yetimiti. ngiltere'ye gelip de Anglikan
Kilisenin bana geince Tudor hanedannn kurmu olduu byk
yetke ok houna gitti. Kendi yetkesini snrlandrmaya alan parla
mentoyu nemsemeyerek Ingiltcrcde kabul edilen btn kiliselerin
kendi yetkesini kabul etmesi iin urat. Daha Tudorlar zamannda
balayan mezhep ayrllar onun bu giriimleri yznden giderek
keskinleti ve Kato liklcrde'n baka Protestan Kilisesi olutu.

121

Bunlardan biri yksek kilise saylan asl Anglikan Kilisesi, kincisi

Presbiteryen Kilise, ncsyse bamszlar denilen ve kilisenin Ro
ma Kilisesine benzer btn ritellerini reddeden, hem Anglikan pis
koposlara, hem Presbiteryen Sinod Meclisine kar kan Pritenler.
Bu arada kraln bana buyruk hareket ve kararlanyla parlamentoyla
kralln aras da giderek almaktayd. Devlet hukuku tartmalar
artk en nemli bir konu haline gelmiti. I. James'in lmnden sonra
yerine geen I. Charles ise ileri btn btn kartrd. Uygunsuz da
nmanlarnn ve Fransa kralnn kk kz olan kansmn tlerine
uyan Charlc'sm tutumuna kar parlamento, bir yandan krala yanl
akllar veren nazrlarn parlamento tarafndan yarglanmasna karar
vermi, bir yandan da 1629 ylnda kraln btn yetkilerini sfrlayan
kararlar almtr. Charles nce parlamentoyu feshetti, fakat sonra ge
ne ona bavurmak zorunda kald. Karlkl srp giden tertipler so
nunda ngiltere i savaa srklendi. Cromwcll'in komutasndaki
parlamentocular kral yendiler ve sonunda Charles idam edildi. Par
lamentonun kesin egemenlii amacyla balayan dikta rejiminde
Cromwell, ngiltereyi tam Priten bir yaama sokmaya balad. Her
trl sanat geliimi reddedildi. Edebiyat olarak yalnz ncil ve en eski
Siyon ykleri dnda hibir ey kabul edilmiyordu. Cromwell, ok
baanl bir devlet adam olmasna karn bu priten zellikleri y
znden okcanskc oldu. Lord Protector unvann tayan Cromwellin Ingilteresindc koyu bir dikta rejiminin btn eleri olumu ve
gndelik yaam etkilemiti. Onun 1658de lmyle halk derin bir
nefes ald. Bask ortadan kalknca 1660 ylnda ldrlen kraln olu
II. Charles dyla tahta geirildi ve kraldan daha kralc olan bir parla
mento da i bana geti. 18 yl alm olan bu parlamento, Charles,
linin mezhepler arasnda uyuma salama giriimlerine kesinlikle
kar kmaktayd. O yzden kral istemeden gittike mstebit biri du
rumuna dmekteydi. Btn olup bitenler karsnda halkn politik il
gisi en olmadk boyutlara ykselmiti. Sonunda yaplabilen seimler
de 1679'de, muhalefet partisi olan Whigler iktidara getiler. Bunun
sonucunda bir monariyle parlamenter ynetim arasndaki snrlar
kesin bir biimde saptanyordu. Parlamento insan haklar kuraln ge
tirdi. Tutuklananlarn 20 gn iinde yarg nne karlmasn art
kotu. Fakat 1681 de yaplan erken seimlerde yeniden Toryler iktida
ra getiler. Bu sefer de Whigler kovuturmaya uradlar, birok kii
daraalannda can verdi. 1685'de II. Charles lnce yerine II. James
geti. Bu kral Katolikti. O srada ngiltere orta snfnda Katolikler ok
azalm olduu halde kral Katoliklerin serbest olduuna ilikin bir
ferman kiliselerde okutmaya kalkt. Ayrca XIV. Louis'ten de mali
bir destek salam bulunuyordu. Kraln fermann kilisede okumay
reddeden Canterbury Bapiskoposu ve 6 Piskopos tutuklanarak

122

"Tower"a gnderildi. Fakat bunlar mahkemede berat ettirildiler. Ksa

bir zaman sonra ayaklanan halk ve parlamento tarafndan II. James'in Protestan kalm olan kz Mary ile onun kocas Hollanda Kra
l III. Willem tahta geirildiler ve James, Fransaya kat.- 1689'da tahta
geen III. William, haklar beyannamesini hemen imzalad ve btn
icraatyla ngiliz demokrasisinin kurucusu oldu. Fakat buna ramen
hi sevilmedi. O 1702'de lnce yerine geen II. Jamesin kz Anne,
Anglikan inanlarna dayal bir Torry egemenlii kurulmasn sala
d. Parti atmalar iddetlendi. Fakat artk Bill o f Rights" yerlemi
kurallard ve rejim sarslmad. 1714'dc Kralie Anne lnce yerine I.
Jamesin kk kznn kocas olan Hanover elektr, I. George adyla
getirildi. Bylecc Stuart hanedan sona eriyor ve Hanover hanedan
balyordu.
te speklatif masonluk denilen, duvarc ve yap ustas olmayan
larn duvarc loncalarna alnmas ve giderek de ounluu almalar
olgusu bu koullarda gelimitir. Bu dnmn 1619-1620 yllarn
da, yani I. Jamesin krall srasnda olduu bilinmektedir. 1717 yln
da yani Hanover hanedannn ilk yllarnda da speklatif masonlu
un bir merkezi otorite altna girii ve btn kurallarnn
saptanmaya balay olmaktadr. O halde btn sylencelerden
uzaklaarak dnldnde masonluun oluumunun ngiltere'nin
bu en kark dnemi olan XVII. yzyl boyunca vuku bulduunu ve
Bill of Rights evresinde srp giden mcadelelerin bu oluumda et
kin olduunu kabul etmek gerekir. Daha nceki btn gelimeler, ta
rihteki kurulular, ksmen rnek olarak, ksmen ideal olarak etkili ol
mu, onlarn tren ve adetlerinden birok uyarlama yaplarak
masonlua da gemi olmakla birlikte, sosyal' gelime izgisinde o a
n siyasal gr ve ideallerinden baka bir etken aranmamaldr.
Bu arada, ngiltere'deki bu geliimler srasnda skoya ve Fran
sa'da olan gelimeler duvarc loncalarnn 1717 ncesi nasl bir nitelik
kazanm olduklarn az ok sezdirmektedir. Duvarc loncalarnn fel
sefi almalar yapmakta olduklar sezildii zaman bunlarn bir kar
gaalk karabileceinden kukulanan resmi makamlar Fransada bu
dernekleri bask altna almaya balamlard. Bu derneklerin 13061382, 1539'da kraliyet emirnameleriyle 1501 ve 1524'de de parlamento
kararlaryla ardarda kapatld grlmektedir. XIV. Louis de,
1674'de yerel yarg bamszln iptal etmi ve btn kararlar Pa
ris'e balam bulunuyordu. O srada Compagnonnage adyla kurul
makta olan zanaatkr kardelik topluluklar da iddetli bir yasak ve
ceza basks altnda bulunuyorlard. Almanyada da durum buna ben
ziyordu. Orada da zanaatkar topluluklarnn gelimesine, eski anla
mazlklarnn da zorlamasyla, derebeyler engel olmaktayd. Buna
karlk skoyada 1439'de II. Jamesin verdii bir ayrcalkla bu lon-

123

alarn en st bakanl Saint Clair of Rosselyn derebeylerine kaltsal

olarak verilmekteydi. Mary Stuart'n babas olan V. James dneminde
koyu bir hmanist olan o zamanki derebeyi ltalyaya geziye gitti ve
oradan byk heyecanla dnd. talya'dan getirdii duvarclar sko
duvarclaryla biraraya getirdi ve hepsini kraln korumas altnda bir
zanaat loncas haline getirdi. Bu gelimeler loncalarn ve zellikle de
duvarc loncalarnn, aydnlarn daha sonraki ilgisine neden olacak
nitelikte imtiyazl ya da itibarl durumunu aydnlatmaktadr. ngilte
re'de ilk Stuart Kral I. James'in de 1607de kendisini duvarc loncalarnn koruyucusu olarak iln ettii grlmektedir. nigo Jones bu lon
caya kral tarafndan byk stad olarak atanmtr ve o da bu
loncalar talyan Academia'lar gibi rgtlemeye girimitir. Kuku
suz ki bu gelime, tam da siyasal kargaalarn ngiltere'yi kasp ka
vurduu dnemde, her yandan aydnlarn bu derneklerde bir korugan, bir liman bulmalarnn nedeni olmutur. Stuartlarla parlamento,
Cromvelle kral, Stuartlarla Orangelar, Orangelarla Hanoverler ara
snda ekimelerde; Torylerlc VVhigler arasndaki srtmelerde ge
rek iktidardaki, gerekse muhalefettekiler bu g kazanm aydn
klplerinin desteini kazanma1yolunu semilerdir. O dnemde ma
sonluk iin dinsel grevler ve Katoliklik kanlmazd. Orange hane
dan srasnda mason loncalarnn Katolik kald York Locasnn
1693 tarihli yasasnda grlmektedir. Bu yasa Tanrya ve Kutsal Kili
seye ball art komaktadr.
24 Haziran I7l7'd e toplandklar meyhanelerin adn tayan drt
Londra locas biraraya gelerek Byk loca ad altnda bir rgt kur
dular. Anthony Sayer' da btn kardeler zerinde yetkeye sahip
Byk stad setiler. 24 Haziran 1718'de onun yerine George Payne
geti ve masonluu ilgilendiren btn yazl metinlerin biraraya top
lanmas iin almalar balad. Arada bir yl Desaguliers'in stad
Az.amlndan sonra 1920'de Payne yeniden Byk stad oldu ve g
revi Montague dkne devrederken ilk birleik ana tz de kabul
ettirdi. Bu yeni birleik yasann yazm iini Saint Paul Locas'ndan s
ko Protestan rahip James Anderson yerine getirmiti. Bu kitap
1723'dc yaymland. Anderson yasas adyla bilinen bu kitap bugn
de masonluun en temel kitaplarndandr. Bunun Giri blmnden
hemen sonra gelen Ykmllkler blmnn 1. maddesi yledir:
"Bir Mason ayrcal nedeniyle ahlak yasasna itaat etmek zorundadr.
Ve sanat iyi anlam ise hibir zaman aptal bir tanrtanmaz ne de inat
bir dinsiz olur. Ancak eski alardaki masonlar yaadklar memleketin ve
ulusun dininden olmak zorundaydlar. Bugn ise herkesin kendi dncesi
ne sayg gsterilerek genel kabul gren dinlerden birisine bal olmas yeter
li grlmektedir. Yani mason olmak iin hangi mezhep ve inana semi
olursa olsun, hangi nvan ve mevkide bulunursa bulunsun, kiinin iyi ve

124

doru insan olmas veya eref ve namus adam olmas gerekir: Masonluk
bylece birlik merkezi olur ve kiileraras mesafeler ne olursa olsun mason
luk insanlar arasnda uzlatrc gerek dostluk arac haline gelir."
Bu maddeyi izleyen madde devlet otoritesi iin bar bir unsur
olmay, ulusun bar ve refahna kar entrika ve suikastlar iinde
hibir zaman bulunmamay emretmektedir. 3. madde loca kavramn
tanmlamakta, locann kabul edilmi yesi olmak iin iyi ve drst
erkeklerden olmak, hr domu,' ergin yata olmak gibi koullardan
szedilmcktcdir. Daha sonra, dier ykmllkler teker teker anlatl
makta, localarn genel ileyi esaslar ayr bir blmde ncelenmekte
ve bunun ardndan da gnn tarih bilgisine gre ayrntl bir tarih ve
sylenceler anlatlmaktadr. Kitabn arkasna localarda alnp syle
nebilecek mzik ve arklar da notalaryla birlikte eklenmitir. Gr
lebilecei gibi birinci maddede belirtilen tanrya ballk basit bir
"Deizm" niteliindedir. Yani Tanrnn tanmlanamaz ve btncl
zelliini kabul art koulmutur. Ona giden yollar arasnda ise bir
ayrm gzetilmemektedir.
Balangta yalnz 4 locadan oluan bu byk loca uzun zaman
snrl bir yetkiye sahip olmutur. br localar bu arada daha eski
gelenek ve kurallarm uygulayagelmilerdir. Gene 1722'de Eski Yasa
nn bir basm da yaplmtr. Bunda, yukardaki maddeye karlk;
"Szleri Tanrya kutsal kilisesinde tapnmaya, deersiz insanlarn szlerine
kulak verip dncelerinizde sapknla, ayrla ve hataya kaplmamaya
armak zorundaym" denilmektedir. Bu ilke aka tek kilise ve inan
ca ballk demek oluyordu. Bu eskilere daha ok York Locas nc
lk etmekteydi. Daha sonra onlar da bir byk loca ats altnda bir
araya gelmi,'daha sonraysa XIX. yzyl ortalarnda her iki byk lo
ca birlemilerdir.
Fransadaysa daha ilgin bir gelime olmu, ngiltere'de Stuartlar'dan ikinci kral olan I. Charles'm kafas kesildikten sonra onun
Fransz asl olan eine Saint Germain atosunun snak olarak tahsi
si ile bir sr ngiliz ve sko subay ve asker de Fransaya gelmiler
di, Bunlar arasnda birok da mason vard. Bu mason subaylar Cromvvell'e kar hazrladklar giriimleri bu mason localar almalar
iinde yrtyorlard. Bu tarihlerde ngiliz alaylar iinde kurulmu
olan ve daha sonra Parfaite Egalit adn alm olan bu locann
25.3.1688'de kurulmu olduu resmen kabul edilmitir. Bylece Fran
sada Ekosse (sko tipi) masonluk ad verilen bir loca sistemi geli
meye balam oldu. Fransa'da daha sonra ngiliz tipi localar da ku
rulmutur. Bir sre Fransa'da her iki* tipte localar olumay
srdrdler. 1753'de ilk Fransz Byk stat greve getirildi. Daha
sonra ngiliz tipi localarda br tara locas kurmak iin ngiltere'deki
ana byk locadan izin istenildiysede de bu izin verilmedi. Bunun
125

zerine onlar kendi aralannda biraraya gelerek 1736'da Byk Tara

Locasn kurdular. 1738de fiilen Fransa Byk Locas kuruldu. Fran
sa'da bir byk stadn kiiliinden tr .Fransa'daki masonlar'arasnda kanklklar ve anlamazlklar kt. e polis kart ve alma
lara 177Te kadar ara verildi. Gene kark abalardan sonra 1773'de
mahalli bir rgt kendisini Fransa Mark- Azami (Byk Dousu)
olarak iln etti. Bylece masonluk iinde bugne kadar srecek olan
nemli bir ayrln temelleri atlm oldu. Masonluun bundan son
raki ve eitli lkelerdeki gelimelerine ilikin deerli kaynak kitaplar
trkemizde bulunmaktadr. (zellikle: Paul Naudon; Masonluk; Var
lk Yaynlar, 1990, stanbul) Bu bakmdan bu konunun ayrntlarnn
burada verilmesi zorunlu bulunmuyor. Masonluun bugnk duru
mu ve ezoterik sistemi hakknda biraz bilgi verilmesi daha nemli sa
ylabilir.
Mason birlii evrensel bir oluumdur fakat enternasyonal deil
dir. Yani dnya masonlarnn bal olduu uluslararas bir kurulu
yoktur. Devletler hukukuna gre bamsz olan bir lkede tamamen
bamsz ve egemen bir byk loca kurulur. O lkede daha nce, da
ha baka lkelerin topraklarndaki mason rgtlerinde masonlua in
tisap etmi yeterli sayda mason bulunursa bunlar biraraya gelerek
kendilerine yakn bulduklar bir devlet byk locasndan tannmay
talep ederler. Durumlar o lke byk locas tarafndan uygun bulu
nursa onlara bir berat verilir. Bundan sonra o berat veren byk lo
cay tanyan lkeler byk localar, teker teker bu yeni byk locay
da tanmaya balarlar. Zaman zaman bamsz byk localarn tem
silcilerinin bir araya geldii genel konferanslarda bu tanma kararlan
gzden geirilir ve eitli tavsiye kararlar da alnabilir. Ancak bu tr
kararlar buna katlm olan byk localar dahil hibir byk locay
balamaz. Her bamsz lkede bir sisteme bal olarak bir tek byk
loca kurulabilir. Elbette bir lke iersinde kk anlamazlklar ya da
farklar yznden bir byk loca ikiye blnebilir. Ancak bu durum
o lkenin kendi i iidir ve dier lkeler byk localar bu iki ulusal
byk locadan birini ya da brn tanmakta serbesttirler.
Bir lkede bir byk loca olutuktan sonra o lkede kullanlacak
olan ritel ve usulleri bildii btn yabanc lkeler byk localarna
gnderir. Onlar bu usulleri, kendi uyguladklar temel esaslara uygun
bulurlarsa bu byk locaya bir tanma mektubu iletirler. Eer ritel
ve yntemler uygun, fakat o byk locann genel faaliyetleri mason
luun genel ilkelerine uygun grlmezse gene bu fikirde olan yaban
c lke ya da lkeler byk localar, o locay dz:end olarak kabul
eder ve tant dier byk localara da bunu nerebilir. Durum ge
ne byk localarn ortak toplantlarnda konuulabilir ve ortak karar
lar d alnabilir. Bir lkedeki byk loca stat derecesine ulam 7
126

masonun biraraya geldii her duruma bir berat vererek yeni bir loca
kurar. Localar meru olduklarn belirtmek iin bu berat her toplant
larnda hazr bulundururlar. Localarn toplantlarnda bal olduklar
byk locann, bal olduu lkenin bamszln belli etmek iin
her toplantlarnda gndere ekili olarak o lke bayran bulundu
rurlar. Hibir lke bir baka bamsz lk< topraklarnda o lkenin
egemenliini kabul etmeyen bir loca kurulmasna izin veremez. ok
zel durumlarda misafir localarn o topraklarda almasna izin veri
lebilir ancak onlar o lkenin vatandalarndan ye kabul edemezler.
Bir mason locasna ye olabilmek iin o locann kaytl yelerin
den enaz birinin o kiiyi aday olarak teklif etmesi gerekir. Bundan
sonra gene o locann yelerinden en az iki ya da daha fazla kii o
adayla tanr ve onu tanmaya alrlar. Bunlar da o kiinin yelii
iin olumlu gr bildirirler ve adayn daha nce bir baka locaya
bavurarak reddedilmedii saptanrsa oylama yaplr ve aday ye
olarak kabul edilir. Adayn kabul belli bir inisyasyon, yani katlm
treniyle yaplr. Bundan sonraki derece ykselmeleri de yeniden
ykselme trenleriyle olur. te masonluun srr denilen ey bu t
renlerden ibarettir. Kabaca bu trenlerden ilki yani inisyasyon treni
adayn gzlerinin balanmasyla balar, bir dizi sembolik geziler yap
trldktan sonra gzlerindeki ban zlmesiyle sonar erer. Bu gz
lerin balanp almas olay eski hermetik kurulularn inisyasyon
trenlerinde de olan bir olgudur. Anlatlmak istenen kiinin di dn
yaya kapan ve bir i dnyada yeniden buluudur. Masonlu
un son derecesi olan nc derecede yeni bir- yaama dou sembolizmas da kullanlr. Gerekte sr olan, anlatlm as. mmkn
olmayan bir yaant durumudur. Bu yaantnn anlatlarak tarifi
mmkn olamad iin herkesin bunu yaayarak renmesi istenir.
Bu yzden de trenin ayrntlar mason olmayanlara verilmez. Geri
kalan sembolizma bu yeni ortamn d dnyadr n farkl bir ortam ol
duunu vurgulamaya yarayan bir dizi iaretler ve szlerden ibarettir.
Asl art olan her masonun kendi kiisel ruh durumuna gre bu kat
l trenini ahsen yaayabilmesini salamaktr. Gene her derece yk
selite de bu ykseli heyecannn bizzat yaanmas gerekir. Her ne
kadar birok kitapta bu trenlerin hemen btn ayrntlar oktan ya
zlmsa da mason olanlar bu trenlerin insan zerinde brakt gr
kemli etkiden szeder ve bu etkiyi her yeni masonun yaamasnda s
rar ederler.
Masonluun temel rgtlenmesi bu dereceden ibarettir. rak,
kalfa ve stad olarak adlandrlan bu derecenin dnda, stad ma
sonlarn daha ilerlemelerine ynelik olarak ileri derece sistemleri de
gelitirilmi bulunmaktadr.
1686 ylnda Iskoyada doan ve 1743'de Fransa'da len Andrew

127

Michael of Ramsay, Isko diye anlan fakat kkeni Fransa'da olan ma

sonluk retisinin en nemli addr. Ramsay hereyden nce yksek
olgunlama derecelerini ihdas etmitir. Masonluun bu yeni rgtlen
me modeliyle uramaya Ramsay'in 1727 ylnda balad sanlmak
tadr. O zamana kadar da stad derecesinden teye kimi dereceler
olumaya balamt.
1738'de yaymlanan nl sylevi ile Ramsay yeni derecelerin d
zenine ilikin iareti de vermi oldu. Bundan sonra 1754 ylnda Pariste toplanan Clermont Kurulu ve ardndan Dou ve Bat mparatorlar
Konseyi adyla bir kurulun kurulmasyla yksek dereceler oluturul
maya baland. Bu son kurul Olgunluk ya da Heredon treleri adyla
25 dereceden oluan yeni dereceleri yrrle koydu. 1761'de bu im
paratorlar kurulu Amerika'ya gitmekte olan Etienne Morin adl bir
yesine oradaki localar yksek derecelere gre rgtleme yetkisi ta
nyan bir berat verdi. Bu yeni dereceler Amerikada byk heyecanla
karland ve bu dereceleri yeterli bulmayarak bunlarn saysn 33'e
kardlar. 31 Mays 1801'de Charleston'da eski ve kabul edilmi lskoya treleri otuz nc ve sonuncu derecesi yksek konseyi ku
ruldu. 22 Eyll 1804'dc de ayn ad tayan ikinci bir yksek konsey
Paris'de kuruldu. Bu iki yksek konsey ileri dereceler'sisteminin babasdrlar. Bylelikle bir lkedeki mason rgt iki bamsz yap ha
lindedir, Mavi localar ad verilen ve ilk dereceyi kapsayan localann dorudan doruya bal olduklar lke byk locas, o lkede
masonluun en yksek ve tek temsilcisidir. steyen masonlar nc
dereceden sonra sko riti denilen olgunlama" dereceleri iin ikinci
bir dernee girmek zorundadrlar. Drdnc derccden otuz nc
dereceye kadar bir dizi felsefe derecelerinin rgtlendii bu kurulu
un en yksek organ 33. dereceye ulam 33 kiiden oluan Yksek
Konseydir. Fransamn Grand Oricnt (Mark- Azam/Byk Dou) ti
pindeki rgtlenme modelinde ise bu klasik masonlua gre iki
nemli ayrlk vardr.. Birincisi bu rgtlenmede 14 Eyll 1877 tarihin
den itibaren ana tzn ilk maddesindeki "Hr masonluun ilkesi
Tanrnn varl ve ruhun lmezliidir" paragraf kaldrlm ve onun
yerine "Metafizik kavramlar mnhasran yelerin kiisel takdir alanna ait
olduu grnde olan bir masonluk dogmatik olan her trl beyandan ka
nr. Hr masonluun ilkeleri zgrlk, eitlik, kardeliktir" paragraf
konulmutur. Bu deiiklik zerine Ingiliz byk Locas ve ngiltere
ile dostluk ilikileri iinde bulunan byk localar Fransz Grand Orient' ile ilikilerini kesmilerdir. imdi Grand Orient de France ile ili
ki kuran mason rgtlerinde yemin krss zerinde kutsal kitaplar
bulundurulmaz ve almalar da Evrenin Ulu Mimar sembolyle ad
landrlan Tanrnn adyla balamaz. Buna karlk tngiliz byk loca
syla ilikide bulunan Byk localara bal localarda her alma ve
128

her yaz Evrenin Ulu Mimar adn anarak balar ve yemin krss
zerinde de kutsal kitaplar bulundurulur. Ayrca Grand Orient tipi
rgtlenmi olan mavi localar, en yetkili olarak Yksek uray tanr
ken, klasik tipte alan mavi localar iin en yetkili organ Byk Lo
cadr. Normal olarak byk localar, kendilerine bal localarn de
mokratik katlmyla aadan yukarya doru rgtlenirken, Isko
riti rgt ve Grand Orient tipi rgtlerde otorite Yksek uradan
aaya dorudur. Bu biimsel farklar nedeniyle iki sistem arasnda
yz yl akn bir sredir sren bir ayrlk bulunmaktadr. Gerektey
se Grand Orient localan da Tanrnn varln inkr etmez ve ona
saygy temel olarak grrler. Ancak yelerine bunu bir koul olarak
ileri srmezler.
Mason rgtlerinden ilham alarak ve onlardan gelierek daha bir
ok rgt modeli oluturulmu ve zaman zaman eitli lkelerde et
kin olmutur. Ancak bu gn evrensel olan bu iki modeldir.
Masonluk insan haklan kavramnn savunulmas ve bu alanda ak
tif almalar nedeniyle XVIII. yzyldan balayarak btn ulusal de
mokratik devrim hareketleri iinde nemli bir yer tutmutur. Ameri
kann bamszlna olan dorudan katksndan sonra Fransz byk
devriminde de mason localar yeleri barolleri oynamlar, daha
sonra Avrupa lkelerinin bamszlk ve cumhuriyet devrimleri ze
rinde de ok etkin olagelmilerdir. Bunun iin btn monarilerce ve
anti-demokratik rejimlerce istenmemi, kovuturulmu ve yasaklan
mlardr. Genel olarak otoriter monarilerle iyi ilikiler iinde bulu
nan kiliseler de masonlar ve masonluu ilke olarak reddetmi ve bu
nun iin de inanlarna aykr ve "kfir" olarak kabul etmilerdir.
nsan haklar, zgrlk, adalet ve eitlik gibi kavramlara verdii
nem yznden masonluk, Osmanl Imparatorluu'nda zgrlkler
ve bamszlk iinde nem kazanm, imparatorluk iinde sk sk ko
vuturmaya uramtr. Bununla birlikte Tanzimat ve Birinci Merutiyet'in kabulnde byk rol oynam, asl nemli roln ise ttihat ve
Terakki Partisinin kuruluunda gstermitir. 1908hrriyeti balbana masonlarn eseridir. Nitekim o tarihe kadar, imparatorluk iinde
kapitlasyonlarn salad ayncalklardan faydalanarak tektk kuru
lan eitli mason localarnda harekete katlm olan Trklcr, kinci
Merutiyet'in ilnndan hemen sonra, dzenli bir byk loca olan M
sr byk locasndan aldklar bir beratla, 1909 da Trkiye Byk. LocasT. kurmular ve Talat Paa'v da ilk Byk stadla getirmiler
dir. Kurtulu Savan da Trk Masonlar dorudan doruya
ynlendirmemilerse de Anadolu'ya silah karmak, eski muharip su
baylarn Anadolu'ya gemesini salamak, bizzat savaa katlmak gibi
byk destek salamlar,ve Cumhuriyetten sonra da devrim kadro
larnda aktif grevler almlardr.

129

Kimi zaman kimi mason gruplarnn dorudan doruya politik

amalan mason kurulularna empoze ettikleri grlebilmektedir., Bu
genel anlamda masonlukta izin verilmeyecek olan bir tutumdur. Her
mason kendi grne gre siyasal kurulularda grev alabilir ve bu
nun iin alabilir. Ancak bunda ne masonluk adn kullanmasna, ne
de bu grlerini localar iinde savunup rgtlemeye almasna
gz yumulamaz. Hele bir grup masonun bu amala bir kurulu olu
turmalar hi dnlemez. Bununla birlikte talyan masonlarndan
bir blmnn politik amalara ynelik olarak zgn bir kurulu
oluturduklar bilinmektedir. "Propaganda due (P-2)" adyla kurdukla
r bir locann dorudan doruya siyasal bir amala hareket etmekte
olduu ve bu amala talya'nn en kark dneminde en kark kimi
eylemlere karmalar ksa zamanda ayi olmu, bu da gerek tal
yann iinde, gerekse Avrupann dier mason rgtleri arasnda hu
zursuzlua neden olmutur. eitli mason localar kendi byk loca
lar araclyla bu rahatszl talyan byk locasna ileterek
dikkatini ekmeye almlardr. Giderek bu konu iyice ayyuka k
m ve en sonunda talya'daki temiz eller operasyonu olarak bilinen
kovuturmalar srasnda gerekten byle bir locann eitli yasad
ya da yasaalt saylabilecek etkinlik ve eylemlere kart mahkeme
kaytlaryla ortaya kmtr. Bunun zerine Avrupa'nn hemen btn
byk localan bu hareketin uygunsuzluu zerinde gr birliine
varm vc bir ou talya byk locasyla ilikilerini askya almlar
dr. Konu zerinde, yava ileyen bir mekanizmayla da olsa, gr
birlii oluunca 1995 ylnda talyan byk locas btn masonlar ta
rafndan dzcnd "Gayri muntazam" olarak kabul ve iln edilmitir.
O andan beri talyan locas olduu kadar, talya'yla ilikilerini kesme
yen btn localar da derhal gayr muntazam duruma dmektedir
ler, yani masonluk camiasndan kartlmaktadrlar. Ayn karar, ma
sonluk eylemlerini politik amalarla kullanmaktan vazgemeyen,
masonluu Kbrs, Ege ve Makedonya gibi sorunlara bulatrmakta s
rar eden Yunanistan byk locas iin de alnm bulunmaktadr.
ili'nin Unidad Popular hareketinin banda bulunan ve Pinochenin ayaklanmasyla len Salvador Ailende, tipik bir mason sayla
bilir. Baarl bir ocuk hekimi. Dnya ocuk Hekimleri Federasyonu
nun bakam, Unicefin baarl bir nderiyken lkesindeki insan
haklan iin mcadeleye girmi, halk hareketinin bana gemi, lke
sinin Cumhurbakan olmu ve faist ayaklanmaclara kar mcade
lede elinde silahyla yaamn yitirmitir.

130

DOU DNYASINDA HERMETlK OLUUMLAR:

TARKATLAR
Hal seferleri daha srerken ve Kuds Krall henz yaarken
Ortadou, doudan da byk bir saldryla kar karya kald. Bu,
Cengiz Han'n, Mool devletinin saldrlaryd. IX. ve X. yzyllarda
genel olarak in ve Trk egemenliinde yaam olan eitli boylar
dan oluan Mool ulusu 1162 ylnda doan Temuin'in miras olarak
ald boy yetkilerini akllca ve kurnazca kullan sayesinde bir bir
lik altnda birlemeye ve evredeki kargaalar nedeniyle verimsizlemi olan pek Yolu'nun iki ucunu da yava yava kontrol altna al
maya balamt. Ksa zamanda btn Orta Asya'y tek ynetim
altnda birletirebilen Temuin, 1227 ylnda lnce gney bat 'top
raklan zerinde egemen kld ikinci olu aataya bal olan u
beyleri lhanlar ve onlarn en by olan Hulagu bu byk birliin
denetimini hzla daha batya yayd, btn ran, Irak ve Anadoluyu
eline geirdi. Daha olduka gen olan Anadolu Seluk Hanl bylece lhanlara tabi bir federatif devlet haline gelmiti. Hulagu ordular,
Seluklara aman vermeyen Ismaillere kar amansz bir imha hareke
tine giritiler ve onlar kknden imha ettilerse de Seluk lkesini
br ucundan tehdit etmekte olan Hal devletine ve Bizansa dokun
madlar. Yalnz zaten yllardanbcri sistematik olarak yrmekte olan
Orta Asya'dan n Asya'ya g hareketi bu byk Mool egemenlii
dneminde tmyle denetimsiz bir akn halini ald ve Anadolu bylece Orta asya blgelerinde gelimekte olan yeni kltr karmaasnn
etkisi altna girdi. Bu yeni kltr karmaasyla birlikte Orta Asya'nn
yeni felsefe akmlar da zaten slm kltrne akn ettiler. Eski Hintlran dinleriyle Yunan felsefesinin karmyla Islm iinde canlanmas
demek olan Batmlik, Ismail dnce ve Ftvvctin de etkisiyle ve
ekonomik deiim ve zorluklarla alkalanmakta olan Anadolu topraklannda mkemmel bir zemin bulmu oldu. Orta Asyann zanaat
ve ticarete dayal kentlerinin halk Anadolu'ya gnce,, bir yandan
Hallar bir yandan Bizans tarafndan kstrlmakta olan, llhanlar'm
da acmasz boyunduruu altnda ezilen Anadoluda yzlerce kasa
bada zengin bir el sanatlar uygarl yaratabilmi, yzlerce medrese
de temeli kent kltrne dayal zengin bir kltr de gelimeye bala
mt. Ancak siyasal zayflk, ekonomik olanakszlklar keskin
atmalara yolamaktayd. Islmm kitab yrumlam, Uzak Dou
kltrlerinden de esinlenmi olan bu kitleye hide yetmiyordu. Bu s
rada blgenin zengin gemi kltrnden de esinlenen yzlerce
inan akm domaktayd. Bu akmlar Islmn yorumu ynnde dei
ik yollar sunmaktaydlar. Arapa "Yol" anlamna gelen" Tarik "ten
tretilerek bunlara tarikat denmektedir. Kadiri, Rfa, Ekber, Kbrc-

131

v, Yesev, Halveti, Bekta, Mevlevi, Celvet, Nakbend gibi adlarla

anlan bu tarikatlarn, eitli alt dallanmalarla saylar binleri bulmak
tadr. Bunlarn tasavvuf asndan snflandrmasn A. Glpnarl y
le yapmaktadr:
1) Tekke, ayr giyim-kuam, tren, vakftan geinme gibi eyleri, halktan
bu zelliklerle ayrlmay kabul edenler, Tanrya zahidlik ve riyazatla, yani
az yemek, az imek, az uyumak ve boyuna ibadet ve zikirle ulalacana
inananlar. Esma yolu ve Suf tarikatlar.
2) Halktan hibir suretle ayrlmamay kabul eden, vakfla geimi redde
den, tanrya zikir ve niyazatla deil ak ve cezbeyle ulalacan dnen
ler. Msemma yolu.
Btn tarikatlarda tarikata katlm, belirli trenlerle yaplmakta,
tarikat yolunda ilerleme belirli derecelerle olmaktadr. Her tarikat bu
yolu kendi mensuplarna amakta, tarikatn temel retisine katlma
yanlarn temel retiyi ve usulleri renmesini istememektedir. Bu
bakmdan btn eski ve bu kitap boyunca anlatlm olan hermetik
yol ve yntemler tarikatlarda da grlmektedir. rnein Batn rgt
lenmesi 7 dereceye ayrlr. Bunlar yukardan aaya doru sralan
m olarak mam, Hucce, Z-massa Da-i Ekber, Da-i Mezun, Mkelleb, Mstecb dereceleridir. Gene en nemli tarikatlardan olan
Bcktailike girite aday nce bir kurban kestirir ve o geceki masraf
grr. Akam gne battktan sonra "meydan" denilen tekke odasna
alnr. Ak postu denilen ve kap yanndaki posta oturtulur. Toplan
tya gelenler tarikata giri srasyla meydana girer. Baba, on iki ima
ma salavat ieren arapa virdi okur. Sonra ak, yani aday huzuru
na arr, bu yolun gln anlatr. Aday hereye raz ve hazr
olduunu sylerse kimi rehber olarak istediini sorar. Ak rehberlik
hizmetini grenin adn syler. Baba da, git rehberine niyaz et, der.
Ak gidip rehberlik edecek kiinin dizini per. O da aka gidip yeri
ne oturmasn syler. Sonra babann emriyle erac basamaktan
ibaret olan krsde duran mumlar terceman denilen szleri syleye
rek uyandrr, yani yakar. Sonra rehber, ak alp dar kar. Caferi
mezhebi usulnce abdest alr ve adaya da aldrr. O gn kesilmi
olan kurbann ynnden rlm bir ipi onun boynuna takar ve sa
elinden tutarak meydana getirir. Meydann Dr ad verilen orta nok
tasnda babadan ve meydandakilerden izin alndktan sonra drt ka
pya, yani eriat erenlerine, tarikat pirlerine, hakikat ahlarna ve ma
rifet kmillerine teker teker selm verdirerek Baba'ya gtrr. Baba
aka ktlke bulunmamas, srrn saklamas, eline, diline, beline
sahip olmas iin tte bulunur. Mezhebinin Caferi, mridinin Muhammed, rehberinin Ali, pirinin Hac Bekta- Veli olduunu bildirir,
bana arakiyyesini tekbir eder, boynundaki- ipe eline, diline sahip ol
may gsteren iki dm atar. Sonra ipin ucuna beline balanacak e

132

kilde balanrken zlecek ekilde dmleyerek balar. Bu sonun

cu dm harama balanmas ve hella zlmesi iin beline sahip
oluu simgelemektedir.
Btn dier tarikatlarda da benzeri dereceler, benzeri trenler
vafdr. Ve hepsi bir tarikat srrndan szetmektedir. Bu sr ise gerek
te, tpk daha nceki Mason srlarnda olduu gibi, kiinin bu katlm
olgusu ile yaadklarndan ibarettir. Ayrca tarikatlar iinde yzlerce
sembolik yaz, sz, hareket, eya ve nesne bulunmaktadr. Bu simge
ler ksmen tarikatn kendi efsanelerine dayal olduu gibi tarikatn
felsefesinin aklanmasna ynelik anlamlar da iermektedir. Anadoluyu en derinden etkilemi bir yol olan Hurufilik bu simgeleme ile
minde olaanst boyutlara ulamtr. Bu inan kkenini-, bu kita
bn balarnda anlatlan Orta Dou inanlarndan almaktadr. Etkisi
ise hemen btn batini yollara ulamtr. A. Glpmarl'ya gre tari
katlarn sonraki geliimindeki gelime yle olmutur:
ama gene de
bu zmre, hereyiyle ayr bir zmre, ayr bir elit snf haline gelmiti; gene
de bilgisizlerinde, medrese yobazlna kar bir tekke yobazl ahlanm
t.... Tasavvuf ehlinin bu halktan ayrl melamet erenlerini meydana getir
mi, bilhassa ikinci devre melamileri ve ftvvet erbab tasavvufulara ve
iktidara kar bir cephe ald ." Tekkelerin denetlenmesi olanaksz bir e
kilde yaylmas sonucunda hertrl felsefe ve uyank dnceden
uzak, olabildiine banaz gruplarn da bu tr tekkeler halinde rgt
lenebilmesine yolamt.
1
Osmanl mparatorluu, bir zamanlar Batdan dlanan ileri d
ncelerin ihtimamla saklanarak beslendii btn topraklar^ tek bir
ynetim, tek ve kk bir zmrenin, zdenetimi olmayan ynetimin
de toplamtr. 700 yl sren bu devletin zellikle sn.500 yl boyun
ca btn o topraklar dnyann baka blgeleriyle tarih boyunca srdrcgeldikleri etkileime giderek kapanm,
sosyo-ekonomik
yaamn da duraan ve verimsiz hale geliiyle btn imparatorluk
lagar, hareketsiz, ksr bir kitleye dnmtr. Bylece ksrlaan
dnce yaamnda da giderek insan dncesinin en ilkel biimleri
ne geri dn izlenmektedir. Batda hzla doaya ve insan ilikileri
nin en verimli al-vcriine ynelirken, Osmanl Devleti kendi iine
doru gmlerek gdklemektedir. Benzeri bir gelime, gene ayn
alarda in ve Hindistanda da grlmektedir. Bu gdkleme, o
lkelerin gittike acarlaan Batnn smrgesi haline gelmeleri iin bi
rebirdir. O yapnn en inat koruyucusu, en muhafazakar keimi bu
smrgeleme srecinin i dinamiini oluturmaktadr. Osmanl Imparatorluunun bat blgelerinde Felemenk smrgeciliinin yayl
srasnda, Makbend derghyla, olan feci ibirlii bu balamdan ibret
alnacak boyuttadr. Bunun sonucu olarak btn bu duruma den
lkelerde uyank ve zinde olan toplumsal gler, ksa zamanda bu i
133

mekanizmay da kavram ve d dmanla bouurken ona yardm

eden bu i mekanizmay da hedef almak zorunda kalmlardr. S
mrgelikten silkinme sreci hl tamamlanamam olan bu lkelerde
yani eski Osmanl topraklarnda, in'de ve Hindistan'da smrgeci
glerle i muhafazakrlar arasndaki bu etkileim de, ok zayflam
olmakla birlikte hl nemli bir rol oynamakta ve her frsatta yeniden
canlanmaktadr. Yaklak 150 yldanberi giderek tarikatlar lkemizde,
eski byk kltr kkenlerinin ok ackl ve habis karikatrleri haline
girmektedir.

134

IV./ HERMETZMN TOPLUMUN RGTL

YAPILARI ZERNDEK ETKLER

BUGNK HERMETK OLUUMLAR:

ORDU VE NVERSTE
amzda toplumlarn en uygar ve rgtl yaplarn olutur
makta olan silahl kuvvetlerde ve akademik kurumlarda hermetik
zellikler btn canllyla yaamaktadr. Akademik kurumlarm gi
derek meslek okullar haline dntkleri durumlarda bu zellikler
silinmekte, fakat akademik yap, yani zgr bilim ve aratrma orta
m canlanr canlanmaz, yeniden canlanmaktadr. niversiteler kuru
lularnda son derecede kapal zanaat loncalar gibi kurulmulardr.
Burjuvazinin kilise egemenliinden silkinerek kendi yntemlerini
kendi doasna gre dzenlemeye balad dnemin, XII. ve XIII.
yzyln eseri olan niversite kuruluu, anda br meslek loncala
rnn modellerini yakndan izlemek zorunda kalmtr. Bilginin istei
ve yetenei olana verilmesi, fakat ehil olmayandan da saklanmas zo
runluluu daha o zaman da farkedilen bir durumdu. Bunun iin en
ehil olanlarn en gl olanlarla biraraya getirilerek bilginin iletilmesi
ve gelitirilmesi abasnn biimlenmi kurumu olarak niversite b
tn hermetik yntemleri benimsemi ve kullanmtr. XIV. yzyl
balarnda, en eski tp okullarndan olan Montpelier Tp Okulunun
eitim sreci, bu konuda bir fikir verebilir.
Montpelier'de tp eitimi 3 yld. Bunun sonunda Bakalorya sna
v vard. Drt saat sren bu snav sonunda adayn Apollo'nun defne
elenginden bir zm koparm olduu iln edilirdi. Bakalorya sz
c, "Bacca aurea - Defne zm" sznden gelir. Bunun ardndan
aday kamuya ak konferansta, tbbi metni okuyup yorumlar.
Bundan sonra "Per intentionem adapiscendi licentiam" adl snav gelir.
135

Bu adayn ikier gn arayla drt kez en az birer saat bir tezi savun
masdr. Bunun ardndan "Rigorosum" gelir. Saat 12den 16'ya kadar
sren bu snavda aday kurayla ektii iki konuyu anlatmak zorunda
dr. Bunun ardndan "licentium" treni gelir. Kamuya ak olan bu t
rende niversite rektr, iki profesrn huzurunda adaya rtbesini
tevcih eder. Artk Licentiat adm alan aday bundan sonra iki yl daha
eitim grr ve ardndan "Triduanes" adl byk snav gelir. gn
sren bu snavda aday hergn leden nce ve sonra birer saat sna
nr. Bu baarldnda "Actus triumphalis" ad verilen byk trene s
ra gelir. Tren bir nceki gn anlar alnarak iln edilir. Tren ada
yn evinin nnde balar. Byk bir alayla niversitenin btn
rencilerinin refakatnda niversiteye gelinir. Latince konumalarn
ardndan adaya Doktor bal, altn bir yzk, altn bir kemer ve Hipokratn bir kitab verilir. Aday jri nnde yemin eder. Sonra ayaa
kaldrlarak jri yelerinin arasna oturtulur. Bu onun doktorlar aras
na katldnn gstergesidir.
Bugn benzeri trenler ana hatlaryla ayn emada, Batnn btn
byk niversitelerinde srdrlmektedir. Daha 50-60 yl ncesine
kadar niversite rencileri kl bile tar ve kamuya kapal gizli top
lantlarda belirli gizemleri de paylarlard.
Bugn bu geleneksel yaklam, niversitelerin yeryznn her ye
rinde kalite ercjzyonuna uray ve basit meslek yksek okullar d
zeyine indirgenmi olmas sonucunda nemini yitirmi grlyor.
Ancak bununla birlikte niversiteler arasnda nem farkllamas da
gzleniyor. Kimi niversitelerin gerek ynetim gerekse bilim alanla
rnda deer tadklar, kimilerininse daha ayakilerine gre insan
yetitirdikleri grlyor. Yeryznn nemli karar ynetifn organla
rn ellerinde tutan kesimlerin ve akademik ar toplarn ise gene de
ancak belli niversitelerin diplomasn tamalar, en azndan o ni
versitelerin at eitli yan eitim olanaklanndan faydalanm olma
lar gerekiyor. Yale, Harward, Oxford ve Cambridge niversiteleri,
Johns Hopkins, Massachusets Institute of Technology gibi kurumlar
alanlarnda tekel gcn ellerinde bulunduruyorlar. Dikkat edildiin
de bunlarn yzyllar tesinden kalm geleneklerini ya da daha ya
kn zamanlarda oluturulmu da olsa salamca kurumlam treleri
byk bir kskanlkla koruduklan dikkati ekiyor.
rnekse ne denli modernlemi bir grnt kazanrlarsa kazan
snlar hemen hibir niversite akademik kisveden vazgeemiyor. Ba
tnn btn niversiteleri "Godeatnus igitur" szleriyle balayan ve as
lnda apknca bir bohem yaama vg niteliinde olan lhi benzeri
arky bir ulusal mar gibi ayakta sylyor.
Gene rnek olarak Stockholm niversitesinde "Doktor ".rtbesi al
nnn trensel seyri verilebilir. Aday bir dizi n snavlarda baars-

136

m ispat etikten sonra son snava sra gelir. Bu snava aday, biri henz
doktora rencisi, br halen doktor olan iki "adjutant" -refakati
n e birlikte gelir. Snav niversitenin byk auditoriumunda yaplr.
niversitenin btn retim kadrosu ve ayrca olabildiince doktor
lar, niversite kisveleriyle hazr bulunurlar. Soru bir tektir. Ve aday
bu soruyu adjutantlarna danarak hazrladktan sonra yantlar. Ya
nt yeterli olduunda niversite rektr, salon kapsndaki terifat
ya iaret eder. Bunun zerine terifat elindeki tokma yere vurarak
"hora est" -vakit geldi- diye barr. Bunun zerine btn salon ayaa
kalkar. Aday, rektrn nne giderek dizker ve elini ona uzatr.
Rektr, onun elini ellerinin arasna alarak latincc yemin metnini okuyama balar. Aday bunu tekrarlar. Bu srada, niversite Stockholm
Belediyesinin bir organ olduu ve sve kral da Stockholm Belediyesi'nin konuu olarak o kentte oturduu iin, kraliyet sarayndan
top at balar ve kentin kiliseleri anlaryla bunu kutlarlar.
Bylesine hermetik yaplanm olan niversitelerde oluan bilim
de ezoterik zellikler kazanmtr. Ve pozitif bilimlerin olsun, hukuk
ve sosyal bilimlerin olsun, Bat lkelerinde oluturulmu temellerine
ulaabilmek iin bu ezoterik sistemin de edinilmi olmas arttr, yok
sa renilebilenler ancak onlarn son rnlerinden ibaret kalr.
Silahl Kuvvetler de bir meslek olarak olumaya baladktan son
ra, yani XVIII. yzyldan bu yana hermetik zellikleri edinegelmilerdir. Bugn hemen btn ordularn skskya muhafaza ettikleri ni
forma zellikleri, ayrntl ve baletize trensellikler, belirli konuma
ve davran kalplar, darya anlamsz ve gln bile grnse, vatan
iin arpmaya ve kann aktmaya hazr olmas gereken bu insanla
rn motivasyonlar iin son derecede nemlidir. Bu trensellikler ha
zan ok anlamsz, hatta barbar zellikler gsterebilirler. rnein Al
man ordusundaki "zapfenstreifen" treni kkeninde meyhanelerde
imekte olan askerlerin klaya dnme saatini belli eden boru tn
den ibaretti. Bugnse bu tren emekli olan suoaylarn onuruna, za
man zaman mehul asker iin de yaplan bir tren halini almtr. Ge
ce karanlnda ellerinde mealelerle esas durua geen byk
niformal kta, komutla miferlerini karr ve diz ker. Ondan son
ra da uzun bir trompet slosu balar. Btn askerler diz km ola
rak, ellerinde mealeler ve balan ak olarak soloyu dinlerler. Ameri
kann
West Point Askeri Akademisi'nin trenleri, ngiliz
donanmasnn gnbatm trenleri, bizim ordumuzun sancak devir
teslim trenleri ve Harp Okulunun, Mustafa Kemal'in numaras oku
duunda "iimizde" diye yantladklar tren, bu tr trenlerin bir sa
nat gsterisi dzeyine ulat en gzel rnekler olarak saylabilir.
Doaldr ki gsterinin baletize gzellii dnda gerek anlamn kav
rayabilmek ve yaayabilmek iin o ordunun ezoterik denilebilecek
137

yaamna katlm olmak gerekmektedir. Bunlar hermetizmin insan

ruhunun en .derinlerine ilemi kklerinin ne denli gl olduunu
bize gstermektedir.
Tpk akademik kurulular gibi silahl kuvvetler de hermetik iz
gileri izlemekte ve bunun kanlmaz sonucu olarak kendi iinde^zoterik bir tutum da gelitirmektedir. O kadar ki birbirlcriyle dman
olan ordularn askerleri birbirlerini kendi lkelerinin devlet adamlar
ya da politikaclarndan daha iyi anlayabilir hale gelirler. Ordularn
bu hermetik modellere yatknl, akademik kurumlann nedenlerin
den farkl olarak daha biyolojik nedenlere baldr. nk bir ordu,
hereyden nce kendi bireyleri arasnda en iyi iletiim sistemini bul
mak ve bu yolla hareket etmek zorundadr. En iyi iletiimi salayabil
mek de insann doas gerei oluturabilecei bir iletiim sistemiyle
mmkndr. Ayn kurallarn br sonucu da ite hermetik kurulu
lardr. Bunu aklamaya altmzda hermetizmin neden zellikle
de belli bir uygarlk trnde ve bir aamadan sonra bylesine ekici
bir nitelik kazandn da aklamaya yaklam oluruz.

HERMETZMN NEDENLER VE BUNDAN SONRASI

eitli canl trlerinin doada kendi yapsal zellik ve yetenekleri
ne bal olarak aralarnda belli bir iletiim ve etkileim dzeni kur
maya abaladklar kolaylkla gzlenebilmektedir. Koyunlarn biraraya gelilerinde belli bir geometrik dzen, sr ve mandalarnsa bir
baka geometrik dzen izledikleri kolaylkla grlebilir. Telgrafn tel
lerine konan kularn konu biimleri, tel zerinde dizilileri de trle
rine zg olarak farkl farkldr. Srcklarn duruu baka, krlanglarnki bakadr. te bu, her trden olan canlnn birinci kaygs olan
tr ve tr yoldalarn korumak ve onlarn arasnda da korunmak
kaygsnn sonucudur. Her birey kendi fizik yetilerine uygun olarak
br bireyleri en iyi grebilecei konumda durmak ister ve onlarn
belli davranlarn kendi davranlarn belirleyici sinyaller olarak
alr. Ancak br btn canllarda kolaylkla izlenebilen ve birka
yzyldan beri de bilimsel olarak aratrlabilen bu zellikler, szkonusu insan olunca zorlamaktadr. nk insan konusunda dinlerin,
inanlarn, felsefelerin ve ideolojilerin ngr ve yarglar bulunmak
tadr ve bilim adamlar da bu yarglar atlayarak incelemelere kolay
kolay balayamazlar. Bu yzden' insan tr olarak incelemeyi grev
edinmi olan bilim, antropoloji en gen bilimlerden biridir. Ve insan
toplumlarmn incelenmesine ynelik sosyoloji, pedagoji sosyal psiko
loji gibi bilimler ise daha disiplinlerini son zamanlarda kurmaya ba
lamlardr.

138.

Antropolojinin daha en balarda salad gzlem malzemesi in

sanlarn da tpk tellerdeki krlanglar gibi/ ya da ayra yaylm
mandalar gibi kendi trlerini en iyi koruyabilecekleri bir toplumsal
rgtlenme modelini izlediklerini ortaya karmtr. Byk kentler,
metropol yerleim birimleri, byk lkeler ve devletler ve hatta kre
selleme zerinde yaplan btn speklasyonlara karn insann eniyi iletiim kurabildii ve kendisini gvende ve salkl hissettii top
luluun 200-800 aras bireyden oluan bir grup olduu anlalmakta
dr. Bu saydan az olan grup yeterli gveni salamamakta, daha b
yk olan bir grupta da iletiim kopmakta ve bireysel farkllamalar
artarak i gveni ortadan kaldrmaktadr.
te uygarln belli bir aamasnda, belli blgelerdeki hzl dei
im, kentsel yerleme birimlerinin douu, kentsel yerleimler arasn
da ve kentsel yerleim blgeleri arsnda ticaret ve zanaatlann srekli
insan gidip gelmelerine yolamas, kitlesel glerin ve istilalann olu
u, zellikle de en hareketli yerleim ve blgelerden balayarak top
lumun btn iinde ok etkin ve aktif kalmakla birlikte ondan gene
de daha zel ve zgn olmak, gene de yapayalnz kalmadnn g
vencesini elde tutabilmenin hemen tek zm olarak alt-grup oluu
munu ortaya karmtr. zellikle alt izilerek belirtilmesi gereken,
bu alt gruplarda ok gl toplumsal duygularn da mutlaka bulun
mas ve zenle saklanmas gerektii gereidir. Bu alt. gruplarda ok
sk i disiplinde en hafif geveme derhal "Anti-sosyal". dediimiz top
lumsallamaya kar bireylerin buralara dolmasna ve bu bireylerin
zelliklerinden tr de grup balarnn hzla zayflamasna ve
zlmelere yolaar. te bu yzden, ilk k gnlerinde daha baka
toplumsal ve ekonomik zorlamalar da bulunmakla birlikte hermetik
kurulularn bu modeli bu ekonomik alt nedenler ortadan kalktktan
sonra da srdrmeleri ve btn heTmetik kurulularn temel ortak
zellii olan kapal ezoterik sistemlere sk skya balanmalarnn al
tnda yatan gerek neden bizce budur.
Bu yzden ticaret ve kentlemenin ilk olutuu blgeler nce eko
nomik ve sosyal baz zorlamalara da bal olarak bu modeli gelitir
miler ve giderek byk anakaralararas imparatorluklar gelitike
altyap nedenlerinin ortadan kalkmasna kar bu modele daha da s
k sarlmlar ve ondan sonra toplumlann btn kargaa ve karmaa
dnemlerinde ve onu izleyen konsolidasyon dnemlerinde hemen
ayn yaplar bir gereksinim ve toplumsal yaplama modeli olarak or
taya kmlardr. Tarihin bize gsterdii bu resme bakldnda glo
balleme ya da kreselleme denilen gelimenin btn insanlar ara
snda snrsz bir birlik ve kardelik douraca, iletiim devrimi
sonucunda btn insanln byk bir kye dnecei gibi beklenti
ler bize hi de gereki grnmyor. Bize kalrsa insanlk yakn ve

139

uzak gelecekte ok daha byk bir hzla alt gruplara blnecek ve

kendi biyolojik yaps gerei dorudan doruya hissedebilecei g
venlii onlarda arayacaktr. nemli olan bu gruplamalarn olabildi
ince akl yolunda rgtlenen birlikler olabilmesidir. Aklin, dnce
nin ve bilginin stnlk ve egemenliini ama edinecek alt gruplar
kukusuz ki gelecein uygarln daha umutlu ve aydnlk ufuklara
doru gtrebilirler. Byle temel ideallerden yoksun gruplamalar ise
ovenizme, fanatizme ve tmyle akld banazla da alabilirler.
evremize biraz daha eletirel bir bakla lkemizdeki akld tari
katlardan, Amerika'da toplu intiharlara kalkan akld tarikatlara
kadar eitli belirtileri bulmakta zorluk ekmeyiz. Bnlann arasnda
akl yolu guplarnn ilerideki aydnlanmann tohumlarn tayacakla
r da kolaylkla anlalabilir.

140

KAYNAKA

Masonik Demirci, G z e l s ta n b u l Y a y ., 1 9 9 4 , s ta n b u l.
Nasl Mslman Olduk; B a a k Y a y ., 1 9 9 4 , s ta n b u l.
B o r a , T ., C a n , K .: Devlet Ocak Dergah; ile ti im Y a y ., 1 9 9 4 , s ta n b u l.
B u l u t , S .: Arkeolojiden Demirci Kawa'ya k; K o m a l Y a y ., 1 9 9 6 , s ta n b u l.
C h a l la y e , F .: Dinler Tarihi, V a r l k Y a y ., s ta n b u l.
C h i ld e , G . Tarihte Neler Oldu; A la n Y a y ., 1 9 8 2 , s ta n b u l.
C h ild e , G .: Toplumsal Evrim; A la n Y a y ., 1 9 9 4 , s ta n b u l.
C h ild e , G .: Kendini Yaratan nsan; V a r lk Y a y ., 1 9 8 8 , s ta n b u l.
C l a s t e s , P .: Devlete Kar Toplum; A y r n t Y a y ., 1 9 9 1 , s t a n b u l .
a m u r o l u , R : T a r ih , Tleterodoksi ve Babailer, M e t is Y a y ., 1 9 9 2 , s ta n b u l.
a v d a r , T .: Talat Paa; D o s t Y a y ., 1 9 8 4 , A n k a ra i.
, M .I .: Kuran, ncil ve Tevrat'n Smerdeki Kkeni; K a y n a k Y a y ., 1 9 9 5 ,1 s t ..
E c e v it, A .: aretler, ( z g n b a s m ) , 1 9 9 6 , s ta n b u l.
Encyclopaedia Britannica, 1977, C h ic a g o .
E p s t e i n , P .: Kabala, D h a r m a Y a y ., 1 9 9 3 , s ta n b u l.
E y b o lu , I.Z .: eyh Bedrettin ve Varidat; D e r Y a y ., 1 9 8 7 , s ta n b u l.
G e n e r , C .: Ezoterik - Batni Doktrinler Tarihi, G e c e Y a y ., 1 9 9 4 , s ta n b u l.
G l p n a r l , A .: Trkiye"de Mezhepler ve Tarikatlar, G e r e k Y a y ., 1 9 6 9 ,1 s t ..
G l p m a r l , A .: Tarih Boyunca slm Mezhepleri ve iilik; D e r Y a y ., 1 9 8 7 , 1 s t .
H a n e r l i o l u , O .: Dnya inanlar Szl, R e m z i Y a y ., 1 9 9 3 , s ta n b u l.
H a r r i s , M .: Yamyamlar ve Krallar; im g e Y a y ., 1 9 9 4 , s t a n b u l .
H o m o , A .: Sources cf Masonic Symbolism, M a c o y , R i c h m o n d , 1 9 8 1 .
slam Ansiklopedisi, M illi E i ti m B a s m e v i, 1 9 7 4 , s ta n b u l.
K o lo lu , O .: ttihatlar ve Masonlar, G r Y a y ., 1 9 9 1 , s ta n b u l.
K u h n , T .S .: Bilimsel Devrimlerin Yaps; A la n Y a y ., 1 9 8 2 , s ta n b u l.
N a u d o n ,P .: Masonluk, V a r lk Y a y ., 1 9 9 0 , s ta n b u l.
P ir e n n e , H .: Ortaa Kentleri; il e ti i m Y a y ., 1 9 9 4 , s ta n b u l.
S a u ln i e r . M .G .: Gln teki Ad; C e p Y a y ., 1 9 8 9 , s ta n b u l.
S c h v v e n d te r , R .: Theorie der Subkultur; S y n d ik a t , 1 9 8 1 , F r a n k f u r t.
S i m o n s , G .: Die geburt Europas, T im e -L ife , 1 9 7 4 , W e e x t.
A y a n , T .:

A y d n , E .: