\^'/,

'M^

V'.V

'm
K*

^ \k.

_^^:^:s2?

sL^

KoVys^*> iVljJkA^l

i^OVvV.C^

S.

AURELII

AUGUSTINI

CONFESSIONES
POST EDITIONEM PARISIENSEM NOVISSIMAM
AD FIDEM

CODICUM OXONIENSIUM RECOGNIT^,

ET POST EDITIONEM M. DUBOIS

KX IPSO AUGUSTINO ILLUSTRAT^.

OXONII,
H.

J.
J.

G.

ET

F.

PARKER

RIVINGTON, LONDINI.

MDCCCXXXVIII.

MONITUM
QuuM Patrum
Anglicana

studium omni fere tempore

floruerit,

in Ecclesia

sane accidit, non nisi

mirum

unum

S. Augustini opusculum", quod sciam, idque historici tantum

argumenti, typis apud nos

unquam mandatum

Auspi-

fuisse.

sumpturam

catius ergo a nullo alio exordiuni

fore Biblio-

thecam hanc Patrum duximus, quam ab ipso Augustino,

neque opera ejus selecta quam ab

tum quia indolem

Sancti

optime declarent, tum vero quia

nunquam non

studuerunt,
versatse sint.

sufFragiis,

quod immoremur;
in

iis.

modo

(si

Confessionibus,

qui pietati gnaviter

licuerit)

in

manibus

quam

Operi tam insigni, et saeculorum plus

tredecim quae id in succum

verterunt,

ipsius

ingenium, vitam, mores

Patris,

id

sanguinem

et

pietatis suae con-

amore, studio, comprobato, non est

ergo paucis tantum exponemus, quod

hac editione praestare voluerimus.

Et nos quidem

quam

Patrum editione minus diliMonachi quidam ordinis illius impigerrimi,

certe, (si in

genter egerint

editione Benedictina contenti fuissemus,

hac vel

illa

deque Patribus optime meriti,)

maque cura

et fidelitate

summa cum

solito labore et patientia,

concinnarunt, prassertim

denuo recensita

cum

sum-

recen-

emeneorum tamen scrupulis occurrere voluimus, quibus

suspectum est quicquid Ecclesiae Romanoe elaboraverint as-

tius

adhuc

diligentia

sit et

data;

seclae,

quosque a Patrum studio absterret corruptelarum

nescio

quarundam

suspicio.

Quo

ergo huic timori niedere-

mur, codices Manuscriptos, quotquot Bibliothecae nostras

et

textum Benedictinum pro funda-

mento quidem ponentes,

varias etiam lectiones, quas notarunt

habent, contulimus

^ De Hacresibus c. Comm. L. Danaei,

8vo. Oxon. 1631, et cum Vincentii Liri-

nensis

r2mo.

Commonitorio,

Cantabr.

1687,

MONITUM.

Tiii

Benedictini, sedulo pensitantes, codicum Oxoniensium quo-

jamdudum

quatuor quidem ex

iis

Benedictinorum, hic

illic

editorum

gratiam

in

erant

collati

Et

opem adhibuimus.

que, in nova hac editione paranda,

quod tamen,

etsi

Quos

non

infide,

cum

accuratius contulissemus, e duobus eos fontibus pro-

negligentius

fluxisse apparuit

tamen

factum

certe

eorum quidem, quos

et

literis

est.

ABCD

signivimus^, tantam esse inter se affinitatem, ut ex

eos exscriptos esse suborta

rarius

nere

visi

suspicio; alias tamen, (etsi

majoris momenti,) adeo in diversa

lectionibus

in

ierunt, ut

sit

in-

uno Ms.

unam potius, quam dicunt, " familiam" pertiCodex

sint, quam ab uno exemplare desumpti.
ad

autem reliquus E, ad aliam omnino familiam pertinet adeo

ut mirum sit eum qui codices BCDE olim contulerit, " codd.
;

Anglicanis*' toties

hanc vel illam lectionem

cod.E ut plurimum a

horum Mss.

caeteris

diversam

tribuerit,

cum

Indoles autem

sistat.

clarius nobis innotuit, inspectis Varr. Lectt.,

quas editor recentior Benedictinus D. Martin, suae Confes-

sionum

editioni (Parisiis 1741) subjecit, quippe qui Mss.,

adhibuerit, nominatim fere ubique adducat.

horum lectiones sedulo notaveramus,

cum antiquissimo illo codice Germ.

codd.
1.

quos

Postquam ergo

ABCD

maxime

(sseculi, sicut ille

autumat, octavi, adeoque vix quadringentos post editas Confessiones annos descripto) congruere

potius

cum

Bertinensi.

Hi autem

reperimus

vero

in libb. x. et xi universis,

quater tantum, (quoad saltem lectiones utriusque notavit

D. Martin,) inter se concordant

Gislen.

Camer. Aquic. Torn.

congruentibus,

quoties

tamen ut Germ.

1.,

caeteris

cum

Mss. praecipuis,

utroque ut plurimum

a lectione vulgata discedant;

plerumque cum Germ.

uterque vero, ut et Bertin., lectiones plures

habeat.

**

Familias" ergo, quas vocant, duas

versas exhibent.

gruunt,ut in

aliis

Codd. autem Oxon.

ita

cum

1.

sibi

ita

congruat,
proprias

admodum

di-

utroque con-

rursus discedant, unde liquet eos e codicibus

antiquis, his affinibus, potius

quam ex

b Vid. inf. p. 183.

ipsis fuisse derivatos

MONITUM.

IX

saepissime vero eas lectiones habent, qiias Benedictini, tanto

siipellectile

muniti, in " codd. antiquissimis" vel

**

optimis"

exstare testati sunt.

Cum

ABC, quos

Codd. ergo

per benevolentiam Prse-

fectorum et Sociorum Colleg. Mertonensis et ^Enei

mihi domi habere

licuit,

amicorum juniorum ope

adhibita,

textum Confessionum a capite ad calcem contuli

DE, quos non

vero

licuit,

tum

nisi in

haud paucis sane,

inter se discreparunt.

nuUius

fere,

momenti

melius innotesceret
subtilem

tinus

Rhetor olim

et

tum

satis

exploraverim,

inspexi, ubi codd.

iis

jam

tan-

collati

Lectt. porro Varr. minoris saepe, vel

notavi,

quo codd. nostrorum indoles

limatum imprimis adhibet, utpote qui

" acutis auribus" prseditus,

harum minutiarum

fidem immutavi.
sit,

codd.

verborum autem ordinem, quem Augus-

fuerit et

taedio foret crebra

dem

Bibliotheca Bodleiana conferre

postquam eorum indolem

in locis,

Nasi,

tacite,

adnotatio, ad

Immutavi autem, cum,

etsi

ne

eorumminu-

Opere vero jam ad

Benedictinas adeo non ele-

suum tamen habeat leporem.

finem perducto, merita editionis

vare vellem, ut nequeam non admirari

summam

fidem,

diligentiam, acumen, quse in ea concinnanda, adhibuerunt

Monachi Benedictini '.

Notulas, quas textui subjecimus, utiles fore speravimus,

quod Augustini mentem subinde plenius declararent, vel

rem aliquam, quam in Confessionibus obiter tantum tetigerit,

quadam parte ante oculos

Eas autem ex editione M. Dubois (Paris. 1776)
sisterent.
maximam partem desumptas esse, jam diximus quasdam
expressius tractarent, vel ex alia

ipsi

adjecimus, maxime, quae ad Manichaeorum haeresin per-

tinent.

Ubique autem

fere verba ipsius Augustini adhibui-

mus, tum ne nostra cum ipsius sententiis miscere quibusdam

videremur, tum vero quod ipse sensus suos magis vivide esset

Indicem rerum itidem ex Indice

Benedictino excerpsit Clericus junior
optimaaque spei J. A. Ashworth, A.B.
iEdis Chrisli Capellanus, ita tamen ut
<=

sanum ubique judicium exercueiit, pauca

qurdam, minus recte posita, correxerit,
alia etiam de suo addiderit.

MONITUM.

aperturus, tuni denique quod thesaurus

tentiarum et
ii,

dictorum Sancti

illius ita

quodammodo

sen-

evasurus foret, unde

qui in operibus ejus minus versati essent, divitias, quas

per insignem hunc servum

rectius

sestimarent.

Suum Ecclesiae

Faxit

Ille,

Suae contulit Deus,

ut scripta

inclyti

sanctique propugnatoris sanse fidei pietatisque

num

hujus

virilis,

reg-

Ejus, " cujus erat et cui serviit" nunc etiam promo-

veant.

E. B. P.
Oxonii

Diefesto S. Bartholomcei

A.D. 1838.

AUGUSTINUS DARIO COMITI, EPISTOLA

" Sume

libros,

231, N. 6.

quos desiderasti, Confessionum mearum.

me inspice, ne me laudes ultra quam sum ibi non aliis

de me crede, sed mihi ibi me attende, et vide quid fuerim
et si quid in me tibi placuerit,
in meipso, per meipsum
neque enim
lauda ibi mecum, quem laudari volui de me
Ibi

me. Quoniam ipse fecit nos, et non ipsi nos nos autem
perdideramus nos ; sed qui fecit, refecit. Cum autem ibi
me inveneris, ora pro me, ne deficiam, sed perficiar."
:

EX LIBRO DE DONO PERSEVERANTI^,

" Quid autem

CAP. XX.

meorum opusculorum frequentius et delectaquam libri Confessionum mearum ?

bilius innotescere potuit,

Cum

et ipsos

ediderim antequam Pelagiana haeresis exsti

Deo nostro, et saepe dixi

Da quod
jubes, et jube quod vis.'
Quse mea verba Pelagius Romae
cum a quodam fratre coepiscopo meo fuissent eo praesente
commemorata, ferre non potuit et contradicens aliquanto
commotius, pene cum eo qui illa commemoraverat, litigavit."
tisset, in eis certe dixi

'

LIB.

II.

RETRACTATIONUM CAPUT

VI.

Confessionum mearum libri tredecim, et de malis et de

bonis meis Deum laudant justum et bonum, atque in eum
excitant humanum intellectum et affectum
interim quod
ad me attinet, hoc in me egerunt cum scriberentur, et agunt
cum leguntur. Quid de illis alii sentiant, ipsi viderint
multis tamen fratribus eos multum placuisse et placere scio.
A primo usque ad decimum de me scripti sunt in tribus
caeteris, de Scripturis sanctis
ab eo quod scriptum est, In
principio fecit Deus coelum et terram^^ usque ad sabbati
**

requiem."
a

Gen.

1, 1,

ARGUMENTUM.

LIBER PRIMUS.

Dei laudibus exorsus, recolit

lusum

vitae suae

et puerilia

annum decimum

primordia ad

Infantise peccata agnoscit et pueritise

quintum.

quaeque obiectamenta,

quam

in

atque hac aetate in

litterarum

studia

procliviorem se fuisse confitetur.

p.

LIBER SECUNDUS.
Ad

aliam progreditur, primumque adolescentise suse,

aetatem

id

est,

sextum decimum vitae annum, quem in paterna domo studiis intermissis

consumpserat arbitrio proprio ac libidinibus indulgens, ad mentem
revocat cum gravi dolore, in quibus maxime miratur, se furtum quoddam gratis perpetrasse ; quod contra, cor humanum non nisi aliqua

malum

boni specie in

18

trahi.

LIBER TERTIUS.
De

annis aetatis

decimo septimo, decimo octavo,

illius

dum studiorum

transactis Carthagine, ubi

culis et flagitiis ultro se dedit.

entise accenditur.

Eam

quorum dum

incurrit,

et

decimo nono

gratia commorabatur, specta-

Ciceronis Hortensio in

amorem

sapi-

superbe quserens, in Manichaeorum haeresin

hic obiter errores et ineptias exagitat, de flagitiis

et facinoribus, et de vera justitia disserit luculenter.

nes pro
certior

filio
fit,

Uberes ac perenlachrymas fundens Monnica de futura ejus resipiscentia

Deo immisso somnio,

et

sancti

cujusdam Episcopi

sponso.

re-

27

LIBER QUARTUS.
Pudet se Manichaeorum sectae addictum fuisse per novennium, atque alios

secum

in

maticos

eumdem errorem
et

amicum

sibi

pertra isse

tum etiam

consuluisse mathe-

interea morte prsereptum, acerbiori

quam

ajquum esset aiiimi dolore fuisse prosecutum

cujus insiguem conversionem meraorat, et mortis ejus occasione, de vana et de solida amicitia
;

ARGUMENTUM.

XIV
et

quam

tionem

Men-

fluxa sint et caduca terrena omnia, pluribus disserit.

librorum de Pulchro et Apto, a se anno

facit

sexto aut vigesimo septimo conscriptorum

necnon quam

vigesimo

setatis

facili

negotio

liberalium artium libros atque Aristotelis Categorias, anno setatis ferme

45

vigesimo, per sese intellexerit.

LIBER QUINTUS.
Annum

suse

setatis

propositum in

nonum, quo

exhibet vigesimum

Fausti Manichaei imperitia in

iis,

quae

secta proficiendi abjecit;

illa

resipiscere,

Dei providentia missus est

Manichaeismo

et

Catholica denuo

fieri

comperta

quo etiam Romam, ubi

rhetoricam profiteretur, et deinde Mediolanum ut

ceret, abdita

scilicet,

se divinitus scire jactitabant,

isti

eamdem artem

catechumenus

abdicato,

do-

ubi coepit audito Ambrosio

in

Ecclesia

63

decrevit.

LIBER SEXTUS.
pium erga Ambrosium obsequium.
Aug. annum Ktatis agens trigesimum,
Ambrosii conciones frequentat, et doctrinam Catholicam a Manichaeis

Monnicse matris ejus, adventus,

et

Ambrosii mores et vitse habitus.

falso insimulari

haud

attingit.

clarius intelligit;

tamen naturam

fidei

Alypii amici ejus mores.

vita melius instituenda deliberat

et utilitates

In diversa rapitur,

dum

de

mortis quoque ac judicii metu per-

82

culsus, ad vitse conversionem in dies accenditur.

LIBER SEPTIMUS.
Juventutis suse exordium, id est

mentis oculos reducit.

annum

setatis

trigesimum primum, ob

Narrat se argumento quodam Nebridii valde

perculsum, crassis tamen adhuc tenebris obvolvi,

corporaliter sentire potuerit
cernit, Ecclesiae vero fidem

erroribus revocatur

plurimum

cum

de

Deo non

nisi

Manichaeos ergo impie sentire probe

omnino amplecti nequit

qusestione tamen, unde

e Platonicorum libris proficit,

de Christi incarnatione prave senserit

a Mathematicorum

malum ? misere

neque tamen

torquetur

sufficiunt,

cum

arreptis vero S. Scripturis, et

prsesertim Apostolo Paulo, dubitationes ejus

omnes concidunt.

103

LIBER OCTAVUS.
partem attingit celeberrimam, annum setatis trigesimum secundum, quo nempe cum Simplicianum consuluisset, audita ab eo Victorini conversione, ad imitandum exarsit.
Tum vero, iis quae de Antonio
/Egyptio monacho et duorum aulicorum conversione a Pontitiano didicit, magis magisque accensus, post vehementem luctam inter carnem
et spiritum, codicem Apostoli co^lesti admonitus oraculo inspexit;
lectoque qui ipsi primus occurrit versiculo, omnino immutatur, et

Vitae ipsius

diruptis cupiditatum vinculis totus ad

Deum

convertitur.

125

ARGUMENTUM.

XV

LIBER NONUS.
Unijam Deo

vivere studens, Rhetoiicse professionem, sed non antetrans-

proxime instabant, abjicere

actas vindemiales ferias quse

terim rure Cassiciaco apud

Baptismi gratiam se parat

ac tandem

cum

matre Monnica, cujus vitam

et

pendio cxhibet, quaeque

ibidem

In-

statuit.

Verecundum ad percipiendam

ejus

Nec multo post, Africam

dato baptizatur.
amicis

amicum

Alypio, et

filio

suo Adeo-

repetens, Ostiam venit,

et sanctos

anno

defungitur,

cum

mores brevi comsetatis

suse

56,

145

Augustini 33.

LIBER DECIMUS.
Quemadmodum
gratiam

fuerit, in

Ac primum

dum

prioribus Libris aperuit, qualis ante perceptam baptismi

se

ineunda

hoc scrutatur, qualis esset quo tempore hsec scribebat,

profitetur.
Tum quae ad ipsum cognoscen-

Deum amare

sit via

disquirens,

omnes animse

suae facultates lustrat

sed in primis memoriam, cujus vim plane stupendam exhibet,

in ipsa habitare dignari ostendit.

affectus suos,

ex

et quid circa

unamquamque

lentur docet.

Deumque

Deinde inquirit in actus, in sensus

et

triplici tentatione, voluptatis, curiositatis et superbiae

Tum

prsescribat temperantia Christiana, lucu-

de Christo Mediatore disserit, cujus ope omnes

animae suae languores sanatum

iri

168

confidit.

LIBER UNDECIMUS.
Quae ex instituto dicenda occurrebant, quo tandem

exequenda

fuerit perductus, silentio praeterit,

quod Scripturae

suae interiora

sensim

modo ad

ei aperuerit.

tantibus,

unde

**

ei in

fecisset.'*

De

Divina

ex eo iaudaturus,
Moysen non nisi in

Christo intelligendum esse fatetur, neexordium quidem

Inprincipiofecit Dens coelurn et tcrram.

Officia

Deum

libri

Geneseos,

his disserens, occurrit obtrec-

quid faceret Deus antequam ccelum et terram conderet; et

mentem

Dum

venerit

vero

iis

tandem aliquando ea

refellendis insistit, de

accurate disserit.

facere,

cum

antea non

Tempore copiose

et

205

LIBER DUODECIMUS.
Primi Geneseos versiculi interpretationem prosequitur, Jn principio fecit
Deus coclum et terram ; in quo coeli nomine significari docet creaturam
illam spiritualem vel intellectualem, quae faciem Dei semper contemplatur ; terrce autem vocabulo informem materiam, ex qua rerum cor-

porearum species fuerunt posthac formatae. Verum alias interpretandi

haudquaquam improbandas esse
imo ex Scripturae divinje
profuuditate sensum multiplicem erui posse et debere, quinimo, quidquid omnino veri in ejus verbis inveniri potest, id in iis revera conrationes

tineri, confitetur.

226

ARGUMENTUM.

XVI

LIBER DECIMUS TERTIUS.

Dei bonitatem vel ex hoc maxime commendari docet, quod cum rebus a se
creatis nullatenus indigeret, eas non tantum condiderit, sed singulas
quasque in suo genere perfecerit. Trinum Deum, ipsiusque Spiritus
sancti proprietatem, primis Geneseos verbis insinuari ostendit ; et de
ejus in nobis effectibus prseclare

omnino

disserit.

Deinde tota conditi

Universi historia nobis allegorice exhiberi docet mirabilem illum ordi-

nem, quem

cum non

in instituenda et sanctificanda Ecclesia

alio

plane fine condita fuerint universa.

Deus servare

voluit,

249

AUR. AUGUSTINI

S.

HIPPONENSIS EPISCOPI

CONFESSIONUM
LIBRI TREDECIM."

LIBER PRIMUS.
A

Dei laudibus exorsus, recolit

quintum.

primordia ad

vitse suae

Infantiae peccata agnoscit etpueritiae; atque

quam

et puerilia quseque oblectamenta,

annum decimum

hac

setate in

lusum

litterarura studia procliviorem

in

se fuisse confitetur.

1.

Magiius

es,

tua,et sapienticB

Domine, et laudahilis valde: magna virtus l

Et laudare te vultyuitlautiixe non est numerus,

homo, aliqua portio

creaturae tua3

et

liomo circumferens ^^^^

.

moilalitatem suam, cu-cumierens testimomum peccati sui,

testimonium quia superhis

homo, aliqua portio

donec requiescat in
prius

sit,

sit

te*.

te, et

Da

excitas, ut laudare te

te,

an laudare

te

te invocat,

pro alio potest invocare nesciens

jac. 4,

et scire te

nesciens te

te.

An

potius

in

quem

Quomodn autem invocahunt

invocaris, ut sciaiis?

etcitatus.

te vultg''* g'*^

inquietmn est cor nostrum, ^*

Sed quis

te.

tamen laudare

mihi, Domine, scire et intelli-5.

prius invocare

an invocai'e

Ahud enim

ad

et

Tu

creaturae tuae.

delectet ; quia fecisti nos

gere uti-um

resistis:

^^

ipso ex-

'Rom.

non crediderunt ? aut quomodo credent sine prcedicante ? '^' ^^'

Et laudahunt Domimim qui rcquirunt eum. Qucerentes Ps.2\,
enim invenient eum, et invenientes laudabimt eum. Quaeram^^*
te,

Domme, mvocans

catus

emm

es nobis.

dedisti mihi,

quam

te

et

mvocem

inspirasti

per ministerium pra^dicatoris

anno

Scripti

>

Tam magnum

400.
quippe bonum

te,

credens

m te

praedi-

Domine, fides mea quam

mihi per humanitatem Filii tui,

Invocat

te,

tui.

circiter

tura rationalis ut nullum sit bonum quo

beata sit nisi Deus. Aug. de Nat. boni, c. 7.

est na-

7.

'

AUGUSTINI EPISCOPI

S.

Et quomodo invocabo Deum meum, Deum et Dominum

Quoniam utique in me ipsum eum vocabo% cum
quem"
invocat invocabo eum.
Et quis locus est in me quo veniat in me
Dcus
meus
quo
Deus veniat in me, Deus qui fecit coelum
?
esse, ipsiimque (,|
teiTam ?
Itane, Domine Deus meus, est quidquam in me
quod capiat te? An vero coelum et terra quae fecisti, et in
quibus me fecisti, capiimt te? An quia sine te non esset
quidqiiid est, fit ut quidquid est capiat te ?
Quoniam itaque
et ego sum, quid peto ut venias in me, qui non essem, nisi
Non enim ego jam in inferis*, et tamen etiam
esses in me?
Ps. 138, ibi es.
Nam etsl descendero in m/ernum, ades. Non ergo
essem, Deus meus non omnino essem, nisi esses in me. An
Rom. potius non essem, nisi essem in te, ex quo omnia, per quem
omnia, in quo om^na? Etiam sic, Domine, etiam sic. Quo
te invoco, cum in te sim ? aut unde venias in me ?
Quo enim
recedam extra ca^lum et terram, ut inde in me veniat Deus
TI.

2.

meum ?

Jer. 23,

meus, qui dixit

3.

III.

Deus

sic Qr^ }

totus, ut

Ccelum

et

terram ego impleo f

quoniam non

quoniam
capiunt ?

Et quo

An non

^j^ imples, et restat,

habes, ut

quoquam

te

continearis, qui contines

quoniam qua3 imples, continendo imples?

totum

tu imples

refundis quidquid impleto ccelo et teiTa restat ex te ?

ipsum ^^P^^^
^^^'^

Capiunt*^ ergone te coelum et terra,

omnia;

Non enim

vasa

quai te plena sunt, stabilem te faciunt; quia etsi frangantur,

Act. 2,

efiimderis.
Et cum effunderis super nos, non tu jaces,
sedcrigisnos; nec tu dissiparis*, sed colligis nos. Sed qui*

non

te toto imples omnia?

An quia non possunt
totum capere omnia, partem tui capiunt, et eamdem partem

imples omnia,
te

simul

omnia capiunt?

An

singulas

majora, minores minora capiunt?

An

major, aliqua minor.

singula,

Ergo

ubique totus

majores

et

est aliqua pars tui

res nulla te

es, et

totum capit?
ly*
jestas et

4. Quid es
Deus r Quis

ergo,

Deus meus?

emm Dommus

Deum

quid, rogo, nisi

Dominus

Domimim?

aut quis

prceter

perfec-

2)^^^ pr(Bter

inexpli-

omnipotentissime, misericordissime et justissime, secretissime

cabiles.

32.

'

^^ praesentissime,

nostrum ?

pulchemme

prehensibilis; immutabilis,

potentissime,

et fortissime, stabilis et

incom-

mutans omnia; nimquam novus,

*^
Invocas quidquid amas
invocas
quidquid in te vocas
invocas quidquid vis ut veniat ad te. Aug. in
:

Summe, optime,

Psal. 85.
d c. Manichoeos, vid.
et c. 5.

1. vii.

c. 1. $. 2.

;
!

CONFESSIONUM LIBER
nunquam
supcrbos%
ligcns, ct

velus

innovans omnia, ct in vetustatem perducetis Job 9, 5.

semper agcns, semper quictus; col-^.J^^^'

non egens; portans, ct implens, et protegens;

e^ nesciu?it:

crcans, et nutriens, et perficiens

Amas, nec

tibi.

I.

iiDstuas;

quaerens,

cum

nihil desit

zelas, ct secui*us es; poenitet te, et

non dolcs; irasceris et tranquillus es; opcra mutas, nec

mutas consilium: recipis quod invcnis, et nunquam amisisti*;
nunquam inops, et gaudes lucris; nmiquam avams, et usuras Mat. 25,
exigis. Supererogatur tibi, ut debeas et quis habet quidquam
;

donas debita nihil

non tuum? Reddis
vita mea, dulcedo
meus,
perdens. Et quid diximus*, Dcus
mea sancta? aut quid dicit aliquis, cum dc te dicit? Et va3
tacentibus de te; quoniam loquaces muti simt.
debita nulli debens,

Quis mihi dabit acquiescere in

5.

te

Quis mihi dabit ut

V.

mcum, et inebries iUud, ut obliviscar mala^j^Qjg^

mea, et unum bonum meum amplectar te ? Quid mihi es ? Dei, et
Quid tibi sum ipse, ut amaii te jubcasrum
Miserere, ut loquar.
venias in cor

a me,

et

ingentes

faciam irascaris mihi, et mineris

nisi

^^"'^"^-

?
Pan ane ipsa cst*, si non amem te ? Hei mihi
Dic mihi per miserationes tuas, Domine Deus meus, quid sis
Sic dic, utPs. 34,
mihi. Dic anim(B mecd: Salus tua ego sum.
audiam. Ecce aures cordis mei ante te, Domine; aperi eas,
CuiTam post vocem
et dic anim(e meoi: Salus tua ego sum,
Noli
abscondere a me faciem Ex. 33,
hanc, et apprehendam tc.
tuam: moriar, ne moriai*, ut eam videam.
6. Angusta est domus animaj mcic quo venias ad eam
dilatetur abs te.
Ruinosa est; refice eam.
Habet quae
offendant oculos tuos
fateor et scio
sed quis mundabit

miserias

eam

clamabo,

aut cui alteri praeter te

mundii me, Domine.

et

propter quod et loquor ; Domine, tu

cutus
sisii

sum

adi:ersum

me

Ah

occultis meis Ps.\8,

ah alienis^ parce servo tuo?

Non

'

,'

Ps. 115,

Nonne

mea, Deus meus;

delicta

impietatem cordis mei

scis.

Credo.^

tihi prolo- lo.

et tu

dimi-

^^- ^^*

judicio contendo tecmujobg

qui veritas es; et ego nolo fallerc meipsum,

7ie

mentiatur'^^^Ps. 26,

Omnis homo qui

quitur superbus

cum anima

est,

seipsa

spiritum

suum

se-

Aug.

in Ps. 141, 4.
delectatur superba

summo

habet, cum
superior sit Deus.
Idem. ep. 55. $.
18. Versio vetus habet " niontes" quos
de superbis exponit Aug. ad Ps. 96, 5.
143, 5. cf. ad Ps. 45, 4. 35, 7. Tract.

est;

quia se

pro

i.

3. in

Joann.

De

loc
Duai sunt enim

Vers. vid. Sabatier,

Bibl. Lat. ad
^

una spontanea

origines

peccatorum

cogitatione, alia persua-

sionealterius; quopertinere arbitrorquod

propheta

dicit,

Ab

occultis nieis

munda

me, nominc, et ab alienu p;irce servo

tuo. Aug. de Lib. Arb. I. iii. c, 10.

B 2

Ps. [29,

AUGUSTINI EPISCOPI

miquitas mea

sibi.

Non ergo judicio

contendo tecum; quia

si

Domine, quis sustinebit?

VI.
7. Sed tamen, sine me loqui apud misericordiam tuam,
^^ terram et cinerem. Sine* tamen loqui; quoniam ecce
tiam
suamde-jnisericordia tua est, non homo imsor meus, cui loquor.
Et
tu
fortasse
irrides
me;
sed
conversus
misereberis
mei.
Quid
landat'
PJ"" enim est quod volo dicere, Domine Deus meus, nisi quia
J?*^
tiam et nescio unde venerim huc ? in istam dico vitam moilalem *,
^^ mortem vitalem, nescio. Et susceperunt me consolationes
tatem!
Gen.iS.miserationum tuarum, sicut audivi a parentibus camis meae,
ex quo et in qua formasti me in tempore; non enim ego
memini.
Exceperunt ergo me consolationes lactis humani.
15.
Nec mater mea, vel nutrices meae sibi ubera implebant: sed
tu mihi per eas dabas alimentum infantiae, secundum institutionem tuarii et divitias usque ad fundum rerum dispositas.
iniquitates observaveris, Domitie;

'

Tu

etiam mihi dabas nolle amplius

tibus

me

Nam bonum
'

"

clamante

Nam

milii
te

et nutrien-

te

abundabant.

quod non ex eis*,

ex te quippe bona omnia, Deus; et ex Deo
nniversa.
Quod animadverti postmodum,

erat eis

sed per eas erat:

meo salus

bonum meum ex

Dare enim mihi

ordinatum affectum volebant quo ex

per

2 Reg.

quam dabas

dare mihi velle quod eis dabas.

eis;

mihi per haec ipsa qua^ tribuis intus et

foris.

tunc sugere noram, et acquiescere delectatiqnibus,

flere

autem offensiones camis meae nihil amphus.

8. Post et ridere coepi, dormiens primo, deinde vigilans.
Hoc enim de me mihi indicatum est et credidi, quoniam sic
videmus et alios infantes: nam ista mea non memini. Et
;

ecce paulatim sentiebam ubi essem, et vohmtates meas volebam

ostendere eis per quos implerentur, et non poteram; quia
illa?

intus erant, foris

introire in

autem

animam meam.

illi,

nec ullo suo sensu valebant

Itaque jactabam

membra

et voces,

signa simiha vohmtatibus meis, pauca qua) poteram, quaUa

poteram:

non enim erant

veri simiha.

Et cum mihi non

obtemperabatm', vel non intellecto, vel ne obesset; indignabar

non

subditis majoribus, et Hberis

ilhs

flendo

vindicabam.

discere potui, et
nescientes,

me

quam

non

servientibus, et

me

de

Tales esse infantes didici quos

talem fuisse magis mihi ipsi indicaverunt

scientes nutritores mei.

9. Et ecce infantia mea oUm mortua est, et ego vivo.

autem, Domine, qui et semper vivis, et nihil moritur in

Tu
te,

CONFESSIONUM LIBER

I.

quoniam ante primordia saeculorum, et ante omne quod vel

antc dici potest, tu es, et Deus es Dominusque omnium qua)

et

apud

et

creasti:
et

remm omnium

te

instabilimn stant causa^;

renim omnium mutabilium immutabiles manent origines;

omnium iiTationabilium et temporalium sempitemaB vivunt

Dic mihi supplici

rationes.

tuo; dic mihi

mea

infantia

Nam

et

de

alicui setati

an

quam

illa

illa est

egi intra viscera matris meae

Nam

quis mihi dicat

An

ista,

ahomm

me ista quaeme jubes, et confiteri

irrides

10. Coniiteor tibi,

tibi

praegnantes

nec pater nec mater potuemnt, nec

expeiimentum, nec memoria mea.

tibi*

est, et

Quid ante hanc etiam, dulcedo mea, Deus

alicubi, aut aliquis?

rentem, teque de hoc quod novi,laudari a

me

misero

et miseiicors

meaj mortu^e successerit

mihi nonnihil indicatum

ipse vidi feminas.

meus? fuine
non habeo;

Deus,

tuo,

utmm jam

de primordiis

Domine coeli et terra), laudem

mea qiiae non memini et

et infantia

ea homini ex aliis de
miUierculamm multa de

dicens
dedisti

se conjicere, et auctoritatibus etiam

Eram enim et vivebam

mea nota aliis facerem,
Unde hoc tale animal nisi

se credere.

etiam tunc, et signa, quibus sensa

jam

in fine infantiae quaerebam.

abs

te,

idla

Domine ? An quisquam se faciendi erit artifex ? aut

vena trahitur aliunde, qua esse et vivere cmTat in nos,

pra^terquam quod

tii

non ahud atque aliud

facls nos,
est;

Domine, cui esse

quia

Summus enim

vivere idipsum es?

smnme
es, et

esse,

et vivere Ps. 99,

atque summe*^"

non mutaris; nequeMal.

3,

tamen in te peragitm*, quia ^'

in te simt et ista omnia: non enim haberent vias transeundi,
nisi contineres ea.
Et quoniam anni tui non 'deficiunt*, anni Ps. loi,
tui hodiemus dies: et quam multi jam dies nostri et patnim^^'
nostromm per hodiemum tuum transiemnt, et ex illo accepenmt modos, et utcumque exstitemnt, et transibimt adhuc
alii, et accipient, et utcumque existent!
Tu autem idem ij)se Jbid.
es; et omnia crastina atque ultra, omniaque hestema et retro
hodie facies, hodie fecisti. Qiiid ad me, si quis non intelligat^?

hodiemus

peragitur in te

? Sic intelligamus

quantum possumus,
sine quantitate

Deum,

si

possumus,

sine qualitate

magnum

dies, et

bonum

sine indigentia

creatorcm ; sine situ prssidentem ; sine

habitu omnia continentem ; sine loco ubi-

que totum

sine

tempore sempiternum

sine uWk sui mutatione mutabilia facientem, nihilque patientem. Quisquis Deum
ita cogitat, etsi

invenire quid

tum
non

nondum

sit,

pie

potest, aliquid
sit.

Aug. de

omni modo
quande eo sentire quod
potest

tamen

Trinit.

1.

cavct,

v. c. 1.

6
Ex.

16,

^^*

S.

Gaudeat

et

AUGUSTINI EPISCOPI

ipse, dicens:

sic;

niendo non invenire

VII.

hoc?

est

Gaudeat etiam

quam

peccatum non

inve-

te.

Et homo

Va? peccatis hominum!

Exaudi, Deus.

11.

Juoq^urdicit ha3C, et
peccatis

Quid

et amet non inveniendo invenire potius,

ejus;

misereris

fecisti in eo.

quoniam tu

eum,

fecisti

et

Quis me* commemorat peccatum

mea3 ? Quoniam nemo mundus a peccato coram te,

nec infans cujus est unius diei vita super terram. Quis me
commemorat? An quiUbet tantillus nunc paiTulus, in quo

infantiae

Job 25,
^*

me ?

Quid ergo tunc peccabam ?

An quia uberibus inhiabam plorans? Nam si nunc faciam,
non quidem uberibus, sed escae congruenti annis meis ita
video quod non memini de

Tunc ergo

inhians, deridebor atque reprehendar justissime.

reprehendenda faciebam

non poteram;

Nam
Joh. 5,

sed quia reprehendentem intelligere

nec mos reprehendi me, nec ratio sinebat.

Nec

exstirpamus et ejicimus ista crescentes.

quemquam scientem; cum aliquid piu-gat*,

An pro tempore etiam illa bona erant, flendo

bona

quod noxie daretur

non

indignari acriter

vidi

projicere.

petere etiam

subjectis hominibus,

est, muUisque
non ad nutum vohmtatis obtempeferiendo nocere niti quantum potest, quia non

liberis et majoribus,

hisque a quibus genitus

praeterea prudentioribus

rantibus;

Ita imbe-

obeditur imperiis quibus peniiciose obediretur?

membrorum infantiHum innocens est, non animus

infantium.
Vidi ego et expertus sum zelantem parvulum:
nondum loquebatur, et intuebatur pallidus amaro aspectu
ciUitas

collactaneum suum.
ista

Expiare

Quis hoc ignorat?

matres atque nutrices nescio quibus remediis.

ubertim manante atque

et ista innocentia est, in fonte lactis

abundante, opis egentissimum, et

vitam ducentem, consortem non

ha)C,

non quia nulla

peritura sunt.

vel

Quod Hcet

illo

pati.

parva,

probes,

cadem ipsa non possmit, quando

se dicunt

Nisi vero

adhuc uno aUmento

Sed blande tolerantur

sed quia

cum*

aetatis

ferri

accessu

a^quo animo

in aJiquo annosiore depre-

henduntm*.
12.

Tu

itaque,

infanti, et corpus,

Domine Deus meus,

quod

ita ut

videmus

qui dedisti

vitam

instruxisti sensibus,

compegisti membris, figura decorasti, proque ejus universitate

atque incokimitate omnes conatus animantis insinuasti; jubes
Ps.9i,2.me laudare te in istis et conjiteri tibiy et psallere

nomini

tuo^

CONFESSIONUM LIBER

I.

quia Deus es omnipotens et bonus, etiamsi sola

ista fecisses, qua) nemo alius potest facere, nisi tu, une, a quo
est omnis modiis; formosissime, qui formas omnia, et lege
Altisslme:

Hanc

tua ordinas omnia.

vixissc*

ex

hoc

non memini, de qua

sit,

piget

me annumerare

Quantum enim

sseculo.

qua vixi
iniquitate canceptus sum,
bras, par

illi

tempus:

te,

multum

liuic vita) meoe,

attinet

Deus meus,

quando innocens

eo

fida con-

qua vivo in

Quod

si

et* twPs.

me mater mea

50,

in

Domine, ego servus

Sed ecce omitto illud

ubi,

fui?

cum

egisse

ad oblivionis mea3 tene-

et in peccatis

quid mihi jam

et

ista

quam me

in matris utero.

est

utero aluit; ubi, oro

tuus, ubi aut

aliis credidi, et

quanquam

infantibus conjeci,

aliis

jcctura

me

ergo aBtatem, Domine, qua

est,

cujus nulla vestigia

recolo ?
13.

vel

Nonne ab

infantia

potius ipsa in

me

huc pergens veni in pueritiam;

VIII.

Nec

^^.^1^

venit,

et

successit infantiae?

quo enim abiit? et tamen jam non erat. Nonquiditlienim eram infans qui non farer, sed jam puer loquens eram.
Et memini hoc et unde loqui didicerim, post adverti. Non
enim docebant me majores homines praebentes mihi verba
certo ahquo ordine doctrinae, sicut paulo post litteras: sed
ego ipse mente quam dedisti mihi, Deus meus, cum gemitibus
discessit illa :

et

vocibus variis, et variis

membromm

motibus edere- vellem

sensa cordis mei ut vokmtati pareretur, nec

valerem qua?

volebam omnia, nec quibus volebam omnibus, pra)sonabam

memoria*; cum ipsi appellabant rem aliquam, et cum
secundum eam vocem corpus ad aliquid movebant, videbam
et tenebam hoc ab eis vocari rem illam, quod sonabant, cum
eam vellent ostendere.
Hoc autem eos velle ex motu
cor]3oris

aperiebatur,

tanquam

verbis

naturalibus

gentiiun, qua? fiunt vultu et nutu oculorum,

membromm
in

omnium

caeterommque

actu, et sonitu vocis indicante affectionem animi,

petendis, habendis, rejiciendis,

fugiendisve rebus.
Ita
verba in variis sententiis, locis suis posita, et crebro audita,
quai*um rerum signa essent, paulatim coUigebam, measque

jam vohmtates edomito

in eis signis ore, pcr haec cnuntiabam.

quos eram, vokmtatum enuntiandanun signa
commmiicavi, et vitae humanoe procellosam societatem altius
ingressus sum, pendens ex parentum auctoritate, nutuque

Sic

cum

his inter

majorum hominum.

S.

14.

IX.

Deus, Deus meus, quas

ludificationes

httera-

AUGUSTINl EPISCOPI

ibi miserias

quandoquidem

sum

expertus

et

mihi vivere puero id

recte

proponebatur, obtemperare monentibus, ut in hoc sseculo

rum.

suT et flo^^rem, et excellercm linguosis artibus, ad honorem homivapulan-num ct falsas divitias famulantibus.
Inde in scholam datus
"

in

pue-

"*

sum

ut disccrem litteras, in quibus quid utiHtatis esse igno-

rabam miser, et tamen si segnis in discendo essem, vapulabam.

Laudabatur enim hoc a majoribus et multi ante nos vitam
istam agentes, praestruxerant semmnosas vias, per quas transire cogebamur, multiphcato labore et dolore filiis Adam.
Invenimus autem, Domine, homines rogantes te et didicimus
ab eis, sentientes te, ut poteramus, esse magnum ahquem, qui
posses, etiam non apparens sensibus nostris, exaudire nos et
;

subvenire nobis.

meum

Nam

puer ccepi rogare

te,

auxilium

et

tuam invocationem rumpebam nodos

et rogabam te parvus, non parvo affectu, ne in
linguae meae
schola vapularem. Et cum me non exaudiebas, quod nou
erat ad iiisipientiam mihi^, ridebantur a majoribus hominibus,

refugium

et in

Ps. 21,
^'

usque ab

ipsis parentibus, qui

bant, plagae meae,

magnum

mihi accidere mali nihil vole-

tunc et grave

makim meum.

Estne quisquam, Domine, tam magnus animus,

grandi affectu tibi coha^rens } estne, inquam, quisquam
15.

enim hoc qua^dam etiam

cohaerendo ita

sit

est ergo,

stoUditas,)

prae(facit

qui tibi pie

affectus granditer, ut equuleos et ungulas,

atque hujuscemodi varia tonnenta, pro quibus effugiendis

per universas terras

cum

timore

magno

gestimet, deridens* eos qui hajc acerbissime formidant,

admodum

tibi

supplicatur, ita parv i

quem-

parentes nostri ridebant tormenta quibus pueri

a magistris affligebamur ? Non enim aut minus ea metuebamus, aut minus te de his e^adendis deprecabamur
et
:

peccabamus tamen minus scribendo, aut legendo, aut cogitando de litteris, quam exigebatur a nobis. Non enim
deerat, Domine, memoria vel ingenium, quae nos habere
voluisti

pro

illa oetate satis

sed delectabat ludere

nugaj negotia vocantur

puerorum autem

h Multi clamant in tribulatione, et non

exaudiuntur ; sed ad salutem, nnn ud
irinpientiam.
CMamavit Paulus ut aufcrretur ab eo stimulus carnis, et non est
cxauditus ut auferretur, et dictum est ei

Sufficit

tibi

gratia

et vindi-

Sed majorum

cabatur in nos ab eis qui taha utique agebant.

talia
mea,

injirmitate perjicitiir.

cum
nam

sint,

virtns

Ergo non

in

est ex-

auditus sed non ad insipientiam, sed ad

rapientiam. Aug. ad loc.
;

CONFESSIONUM LIBER

I.

puniuntur a majoribus et nemo miseratur pueros, vel illos,

Nisi vero approbet* quisquam bonus rerum
vel utrosque.
arbiter vapulasse me, quia luclebam pila puer, et co ludo
:

impediebar quominus
deformius luderem

vapulabam

qui

celeriter

discerem

litteras,

quibus major

aut* aliud faciebat idem ipse a quo

in aliqua qua^stiuncula a condoctore suo

si

quam ego
meo superabar ?
X.
16. Et tamen peccabam, Domine Deus, ordinator et creator
ordinatantum
autem
peccatorum
naturalium,
rerum
omnium
j^sus et
faciendo contra praecepta spectator': DomineDeus meus, peccabam
^
culorum
victus esset, magis bile atque invidia torqueretur,

cum

in certamine pilae a collusore

parentum

uti litteris,

Non

mei.

magistrorum illorum. Poteram enim postea bene avocatur

quas volebant ut discerem quocumque animo illi ^ ^^^^'
enim meliora eligens, inobediens eram, sed amore studio.

et

amans

ludendi,

in certaminibus superbas victorias, et scalpi

aures meas falsis fabellis, quo pmrirent ardentius,

eadem

magis magisque per oculos emicante in spectacula*

quos tamen qui edunt, ea dignitate
ludosque majorum
prasditi excellunt, ut hoc pene omnes optent parvulis suis
quos tamen caedi libenter patiuntur, si spectaculis talibus
impediuntur a studio, quo eos ad talia edenda cupiunt pervenire.
Vide ista, Domine, misericorditer, et libera nos jam
curiositate

invocantes

invocent
17.

te

nondum

libera etiam eos qui

te, et

te invocant, ut

liberes eos.

Audieram enim
,

eofo

.-,.

adhuc puer de

b T-.

Vn

vita aeterna nobis,,^!*

-1
, Moibo
1
.

promissa per humilitatem^Domim Dei nostri descendentis adpressus

superbiam nostram; et signabar jam signo crucis ejus, et^^P'*^"
condiebar ejus
*

In Ps. 7.

V.

fin.

jam inde ab utero matris mese,

sale',

Non

dixit

tenebra^ et factae sunt tenebrae

et

Fiant

tamen

Aliud
aliud autem non fecit, sed tamen etiam
hoc ordinavit. Jam vero tenebris significari peccata&c. De Civ.Dei.l. ii. c. 17.
Deus sicut naturarum bonaruni oplimus
Creator, ita raalarum voluntatum justissimus ordinator. c. 20. sola lux placuit
ipsas ordinavit.

fecit et ordinavit

quaeflagiiat,

non est in eorum potestate sed

Dei dividentis tenebras, et ordinantis

faciant,

eas.

^ IJt enim causa omniura

morborum

curaretur, id est superbia, descendit et

humilis factus est FiliusDei . . .Superbia

omnia bene ordinantis

Praedestin. Sanctor. c. 16.
Est in malorum potestate peccare.
Ut

quippe facit voluntatem suam ; humilitas

facit voluntalem Dei.
Aug. tractat. 24.
in Joann.
1 In ecclesiis scilicetOccidentalibussal
Catechumenis gustandum dederunt, quo
animum incorruptum, sincerum, et sapientem, declararent, qualis Chrislianorum
vid. Liturgias Eccl. Occ.
esse deceret.
ap. Assem. Codex Liturg. t. i. Aug. de
Catechizandis rudib. c. 26. Concil. Car-

autem peccando hoc vel hoc

thag.

Creatori
tcnebras autem angelicje etsi
fuerant ordinandae, non tamen fuerant
:

approband.

c. 21. nec mala voluntas,

quia naturae ordinem servare noluit, ideo

justi

Dei

efTugit.

leges

De

illa

malitia

i.

can. 5.

10

S.

AUGUSTINI EPISCOPI

quem

inultum spcravit in

inater

essem, et

quodam

Ccrto
Cviusili o
ciiffirt

Domine, cum adliuc puer

pene

Vidisti,

te.

die pressu stomachi*repente aestuarem

moriturus; vidisti, Deus meus, quoniam custos meus jam eras,

quo motu animi et qua fide baptismum Christi tui Dei et
Domini mei flagitavi a pietate matris meae, et matris omnium
nostrum Ecclesiae tuae. Et conturbata mater carnis mese,
quoniam et sempitemam salutem meam charius parturiebat

jam

corde casto in fide tua,

cm^aret festinabunda ut Sacra-

mentis salutaribus initiarer et abluerer,

te,

Domine

Jesu,

confitens in remissionem peccatorum, nisi statim recreatus

Dilata est itaque mundatio mea, quasi necesse esset

essem.

ut adhuc sordidarer,
ilkid

major

si

viverem

quia videlicet post lavacrum

et periculosior in sordibus

dehctorum reatus

foret.

jam credebam, et illa et omnis domus, nisi pater solus,

qui tamen non evicit in me jus matema? pietatis, quominus in
Ita

nondum crediderat. Nam illa

satagebat ut tu mihi pater esses, Deus meus, potius quam
ille: et in hoc adjuvabas eam ut superaret vimm, cui melior
Christum crederem, sicut

ille

quia et in hoc

tibi

servdebat

Rogo

utique id jubenti serviebat.

Deus meus, vellem scire, si tu etiam velles,

quo consilio dilatus sum ne tunc baptizarer: utrum bono ineo
mihi quasi laxata sunt lora peccandi, an non laxata sunt*?
Unde ergo etiam nunc de aliis atque ahis sonat undique
18.

in

auribus

te,

nostris,

baptizatus est:

Sine

ilkim.

tamen in

et

Sine, vulneretur amplius

nondum enim

non dicimus,
Quanto

sanatus est

ergo melius et cito sanarer*, et id ageretur

meaque

nondum enim

faciat*;

salute corporis

.?

mecum meorum

dikgentia, ut recepta salus animse meae tuta esset

tutela tua, qui dedisses

eam

MeUus

vero.

Sed quot

et

quanti fluctus impendere tentationum post pueritiam videbantur, noverat eos

postea formarer,
XI
^'^

1.

'''^*

19.

illa

mater; et terram per eos* unde

efligiem committere volebat.

In ipsa tamen pueritia, de qua mihi minus

adolescentia metuebatur,

oderam;

co-eba-

urgeri

tanien "
l^eus

facicbam ego bene

bene.

jam

quam ipsam jam

non amabam

litteras, et

urgebar tamen, et bene mihi

et
:

non enim discerem,

quam de
me in eas

fiebat,

nisi cogerer.

nec

Nemo

autem invitus bene facit, etiam si bonum est quod facit. Nec
9.^^ ^^^ urgebant, bene faciebant; sed bene mihi fiebat abs
te, Deus meus. IUi enim non intuebantur quo referrem* quod
nie discere cogebant, prajterquam ad satiandas insatiabiles

CONFESSIONUM LIBER

11

I.

Tu

cupiditates copiosse inopise et ignominiosae glorise.

instabant ut

niihi

vero

omnium

cui numerati sunt capilli capitis nostri, errore

discerem, utebaris ad utilitatem

qui Mat.

10,

meam

qui discere nolebam, utebaris ad pcenam meam,

non eram indignus tantillus puer et tantus peccator.
de non bene facientibus tu bene faciebas mihi
et de

meo autem,
qua
Ita

plecti

peccante meipso juste retribuebas mihi.

ut pcena sua sibi

est,

Quid autem

20.

sit

Jussisti enim, et sic

omnis inordinatus animus.

cur Graecas litteras oderam, XIII.

erat causoe

quibus puerulus imbuebar, ne nunc quidem mihi

ploratum

est.

Adamaveram enim

Latinas,

satis ex-sJudii"^

non quas primi potissi-:

magistii, sed quas docent qui grammatici vocantur.

primas ubi legere

illas

et scribere et

numerare

Nanidelec-

discitur,

non *^'"^-

minus onerosas pcenalesque habebam, quam omnes Graecas.

Unde tamen et hoc nisi de peccato et vanitate vitse, qua caro
erani *, et spiritus amhulans et non revertens f Nam utique Ps.
meliores, quia certiores erant primae

me,

in

tum

et

factum

est, et

habeo

invenio, et scribam ipse

illae litterae,

illud ut et
si

legam

quibus fiebat ygj^

si

quam

quid volo,

quid scripillse

quibus

^neae nescio cujus eiTores, oblitus erronun

meomm et plorare Didonem mortuam, quia se occidit ob
amorem, cum interea meipsum in his a te morientem, Deus
tenere cogebar
;

mea,

vita

21.
flente
flente

siccis oculis ferrem miserrimus.

Quid enim miserius misero non miserante seipsum, et

Didonis mortem, quae fiebat amando .^neam; non
autem mortem suam, quae fiebat non amando te, Deus

lumen cordis mei,

et

panis oris intus animae meae, et virtus

mentem meam '" et sinum cogitationis meae ? Non

te amabam, et fomicabar abs te, et fomicanti sonabat imdique,
Euge, euge. Amicitia enim mundi hujus, fomicatio est abs
maritans

te "

Et

et

haec

Euge, euge dicitur, ut pudeat si non ita homo sit.

non flebam, sed flebam Didonem " exstinctam, ferro-

" que extrema secutam"," sequens ipse extrema condita tua,

relicto te, et teiTa* iens in teiTam
et si prohiberer ea legere,
;

dolerem, quia non legerem quod dolerem.

"

viri

Subjugemus nobis hdiXicfaminam si

sumus
sequamur Christum caput
:

nostrum, ut et nos sequatur cui caput

sumus. Aug. de vcra relig. c. 41. vid.
inf. 1. xiii. c.

32.

" Recedere ab illo simplici ct singu-

Talis dementia

bono.in istam multitudinem voluptatum, in amorem saeculi corruptionemque

lari

terrenam.fornicariest a Deo.
142. c. 2.
o

^neid.

vi.

456.

Aug.Serm.

vid.

77,
^^^

Sa-

12

S.

AUGUSTINl EPISCOPI

honestiores et uberiores

putantur,

litterse

quam

illue

quibus

legere et scribere didici.

22.

Sed nunc

tua dicat mihi

in

anima mea clamet Deus meus, et veritas

melior est prorsus
est ita, non est ita

Non

docti'ina illa prior.

Nam

ecce paratior

sum

oblivisci errores

quam

scribere et legere.
At
Mnesc, atque omnia ejusmodi,
cnim vela pendent liminibus granmiaticarum scholarum sed
non illa magis honorem secreti, quam tegumentum erroris
Non clament adversus me, quos jam non timeo,
significant.
dum confiteor tibi quae vult anima mea, Deus meus, et acquiesco in reprehensione malarum viarum mearum, ut dihgam
Non clament adversum me venditores
bonas vias tuas.
emptores
quia si proponam eis, interrogans
vel
grammaticae
utrum verum sit quod ^neam aHquando Carthaginem venisse
:

Poeta

dicit;

indoctiores se nescire respondebunt, doctiores

autem etiam negabunt verum esse. At si quaeram quibus

litteris scribatur Mnedd nomen, omnes mihi, qui haec didicesecundum id pactum et placitum,
runt, verum respondebunt
quo inter se homines ista signa firmamnt. Item, si quseram
;

quid horum majore

tur,

vitse

hujus incommodo quisque oblivisca-

legere et scribere, an poetica

videat quid responsurus

Peccabam ergo puer cum

pra^ponebam, vel potius

unum

et

imum

illa

figmenta;

quis non

qui non est penitus oblitus sui

sit,

illa

ista

inania

oderam,

amore
Jamvero

istis utilioribus

illa

amabam.

duo, duo et duo quatuor, odiosa cantio mihi

dulcissimum spectaculum vanitatis equus ligneus

plenus ai"matis, et Troja3 incendium, atque ipsius umbra
erat;

et

Creusse p.

XIV.
Gra^cas
oderat.

Cur ergo Gra^cam etiam grammaticam oderam taha

Nam et Homerus poritus texere tales fabellas, et
?
dulcissime vanus est, et mihi tamen amarus erat puero. Credo
23.

cantantem

etiam Gra^cis pueris Virgilius

cogimtur, ut ego illum.

ita sit,

Videlicet

cum eum

difficultas*,

sic discere

diflicultas

omnino ediscend;c peregrina) lingua^, quasi felle aspergebat

omnes suavitates Grsecas fabulosarum narrationum. Nulla
enim verba illa noveram, et sasvis terroribus ac poenis ut
nossem instabatur mihi vehementer. Nam et Latina aliquando
infans utique imlla noveram et tamen advertendo didici sine
ullo metu atque cruciatu, inter etiam blandimenta nutricum,
;

P jEneid.

ii.

CONFESSIONUM LIBER

Didici vero

et joca arridentium, et la^titias alludentiiim.

sine pocnali onere urgentium,

pai-ienda concepta sua, quae

cum me

13

I.

urgeret cor

non possem*,

illa

meum

nisi aliqua

ad

verba

didicissem, non a docentibus, sed a loquentibus, in quorum et

ego auribus partm*iebam quidquid sentiebam. Hinc satis
elucet majorem habere vim ad discenda ista liberam cm*iosita-

tem,

quam meticulosam

restringit legibus tuis,

necessitatem.

Deus, legibus

usque ad tentationes martyrum

fluxum haec
a magistrorum ferulis

Sed

tuis

illius

valentibus legibus tuis mis-

cere salubres amaritudines, revocantes nos ad te a jucunditate

qua recessimus a

pestifera,

te*.

meam ne deficiat XV.

'
neque deficiam in confitendo ^^^^^
tibi miserationes tuas, quibus eruisti me ab omnibus viis meisl^eum.
pessimis; ut dulcescas'' mihi super omnes seductiones quas
sequebar et amem te validissime et amplexer manum tuam
totis praecordiis meis, et emas me ab omni tentatione usque
in finem.
Ecce enim tu, Domine, rex meus et Deus meus,
tibi serviat quidquid utile puer didici;
tibi serviat quod
loquor, et scribo, et lego, et numero quoniam cum vana discerem, tu disciplinam dabas mihi
et in eis vanis peccata
delectationum mearum dimisisti mihi. Didici enim in eis
multa verba utilia; sed et quae in rebus non vanis disci
possunt et ea via tuta est in qua pueri ambularent.
25. Sed vae tibi, flumen moris humani! Quis resistet tibi ? XVI.
quamdiu non siccaberis ? quousque volves Evas filios in mare J^t^^J.
magnum et fomiidolosum, quod vix ti*anseunt qui lignumdumjuconscenderint^? Nonne ego in te legi et tonantem Jovem et gri^di^en.
adulterantem ? Et utique non posset haec duo; sed actum est, ^ias.
ut haberet auctoritatem ad imitandum verum adulterium,
lenocinante falso tonitmo.
Quis autem penulatomm magistrorum audit aure sobria, ex eodem pulvere hominem clamantem et dicentem: " Fingebat heec Homems, et humana ad
" Deos transferebat
divina mallem ad nos'?" Sed verius
24.

Exaudi, Domine,

deprecationem

anima mea sub disciplina tua

*1
Non enim expugnatur in nobis temporalium amor nisi aliqua suavitate ajternorum. Aug. de Musica, 1. vi, c. 16.
' Quare crucifixus est ?
Quia lignum
tibihumilitatisejusnecessarium erat. Superbia enim tumucras, et longe ab illa
patria projectus eras; et fluctibus hujus

saeculi interrupta est via,

etqua transeatur

ad patriam non

nisi ligno

est,

porteris.

Ipse factus est via, et hoc per mare

tu,
qui quomodo ipse ambulare in mari non
potes, navi portare, ligno portare
crede
in crucifixnm et poteris pervenire.
Aug.
;

in

Joan.

tract.

ii. .

Cicero, Tuscul.

4.
i

c.

26.

14

AUGUSTINI EPISCOPI

S.

quod fingebat

dicitur

quidem

hsec

sed

ille;

hominibus

divina tribuendo, ne flagitia flagitia putarentur*,

flagitiosis

et ut quisquis ea fecisset,

non homines

perditos, sed ccelestes

deos videretur imitatus.

26. Et tamen, o flumen tartareum, jactantur in te fihi
hominum, cum mercedibus ut haec discant; et magna res
agitur, cum hoc agitur publice in foro, in conspectu legum
supra mercedem salaria decementium; et saxa tua percutis
Hinc verba discuntur, hinc acquiritur
et sonas dicens
:

eloquentia

maxime

persuadendis

rebus

Ita vero

necessaria.

sententiisque

explicandis

non cognosceremus verba

imbrem aureum, et gremium, et fucum,

et

templa

haec,

coeli, et

aha

verba quae in eo loco scripta sunt, nisi Terentius induceret

nequam adolescentem proponentem

stupri,

dum

spectat tabulam

sibi

Jovem ad exemplum

quamdam pictam

in pariete, ubi

inerat pictura haec : "

Jovem quo pacto Danaae misisse aiunt

" in gremium quondam imbrem aureum, fucum factum
" muheri ?" Et vide quemadmodum se concitat ad hbidinem,
quasi coelesti magisterio
At quem deum (inquit) ? Qui templa coeli summa sonitu concutit.
Ego homuncio id non facerem ? Ego vero feci illud ita, ac lubens r.

Non omnino
discuntur

per hanc turpitudinem verba ista commodius

sed per haec verba turpitudo ista confidentius

perpetratur.

Non

pretiosa; sed

vinum

accuso verba, quasi vasa electa atque

eiToris

ab ebriis doctoribus:

quod

nisi

et

in eis nobis propinabatur

biberemus, csedebamur, nec

aUquem judicem sobrium licebat. Et tamen ego,

Deus meus, in cujus conspectu jam secura est recordatio
appellare

mea, hbenter haec

didici, et eis delectabar miser, et

ob hoc

bonse spei puer appellabar.

xvir.
quitmcontra

27. Sine

me

lit-

teraria.

de ingenio
satis

meo

Propo-

inquietum,

plagarum metu, ut dicerem

non ^posset ItaHa
dolentis quod
^

laudis, et dedecoris vel

verba Junonis irascentis et

ventutis
in re

et

defiramentis atterebatiu*.

nebatur enim mihi negotium animae meae

exercen- pj^semio

daeju-

me, Deus meus, dicere aliquid

niunere tuo, in quibus a

regem " quae nunquam Junonem dixisse

^udieram
sed figmentorum poeticorum vestigia en'antes
sequi cogebamm*, et tale aliquid dicere sohitis verbis, quale

Teucrorum

avertere

* InEunucho.act.iii. scen.5.
de Civ. Dei, 1. ii. c. 7 sqq.

cf.

Aug.

" yEneid.

i.

36

75.

CONFESSIONUM LIBER
Poeta dixisset versibus

15

I.

et ille dicebat laudabilius, in

pro dignitate adumbratai persona),

iraj

ac

doloris

quo

similior

affectus eminebat, verbis sententias congruenter vestientibus.

Utquid mihi illud, o vera vita mea, Deus meus, quod mihi
acclamabatur pra) multis coa)taneis et conlectoribus
meis? Nonne ecce illa omnia fumus et ventus? Itane aliud
non erat ubi exerceretur ingenium et lingua mea? Laudes
tuae, Domine, laudes tuse per Scripturas tuas suspenderent
pahnitem cordis mei, et non raperetur per inania nugai*um
recitanti

Non enim imo modo

turpis prseda volatihbus.

sacrificatur

transgressoribus angcUs.

Quid autem mirum quod in vanitates ita ferebar, et a xvill.

te, Deus meus, ibam foras, quando mihi imitandi propone- ^"f^
bantiu- homines, qui ahqua facta sua non mala, si cumcurant
28.

bai'barismo aut soloscismo enuntiarent, reprehensi confunde-

jg^^^'^

autem libidines suas integris et rite consequentibus grammaverbis copiose omateque narrarent, laudati gloriabantur ? Vides et non
haec, Domine, et taces, longanimis, et multum misericors, et divinoverax.
Numquid semper tacebis? Et nunc eruis* de hoCpriEcep.
immanissimo profmido qua^rentem te animam, et sitientem *'"""delectationes tuas, et cujiis cor dicit tihi
QiKBsiri rultnm Ps. 26,
*
tiium ; mdtum tuum, Dmnine, requiram. Nam * longe a vultu
tuo, in affectu tenebroso.*
Non enim pedibus aut spatiis
locorum itm* abs te, aut reditm* ad te. Aut vero fihus ille
tuus minor equos, aut currus, vel naves qua^sivit, aut avolavit
penna visibili, aut moto pophte iter egit, ut in longinqua
regione vivens prodige dissiparet quod dederas proficiscenti ?
Dulcis pater quia dederas, et egeno redeunti dulcior. In Luc. 15,
affectu ergo libidinoso, id enim est tenebroso, atque id est^^~^^*

bantm';

si

'

longe a vultu tuo.

29. Vide,

Domine Deus, et patienter ut vides vide, quomodo

hominum pacta litterarmn, et sylla-

diligenter observent fiUi

barum accepta a

prioribus locutoribus, et a te accepta aetema

pacta perpetua) sahitis negUgant; ut qui iUa sonorum vetera

placita teneat aut doceat,

si

contra discipUnam gi'ammaticam,

ominem, dixerit, dispUceat

magis hominibus, quam si contra tua praecepta liominem
oderit, cum sit homo.
Quasi vero quemUbet inimicum homisine aspiratione prima) syllaba),

nem

pemiciosius sentiat

quam ipsum odium, quo

imtatur, aut vastet quisquam persequendo

in

eum

alium gravius.

16

S.

AUGUSTINI EPISCOPI

qiiam cor suum vastat inimicando.

quam

litterarum scientia,

quod

Is.33,5.facere

excelsis in silentio,

Deus

est inlerior

tu secretus es, hahitans in

magnus, lege

solus

gens poenales caecitates super

homo

non

certe

scripta conscientia, id se alteri*

Quam

nolit pati.

Et

infatigabili spar-

cupiditates

illicitas

Cum

famam quaerit, astans ante hominem judicem, circumstante hominum multitudine, inimicum suum odio
eloquentiae

immanissimo insectans, vigilantissime cavet ne per linguae

errorem dicat, Inter hominibus*; et ne per mentis fm^orem

hominem

auferat

Horum

3^-

XIX.

ex hominibus, non cavet.

ego puer

morum

qusein

SfateT
trans-

mum

faccre,

i^videre.

quam cavebam

Dico haec

laudabar ab

eis,

facerem,

si

et confiteor tibi,

^on enim videbam voraginem

23.

eram ab
fiiit,

jacebam miser,

et

non

facientibus

Deus meus,

in quibus

quibus placere tunc mihi erat honeste vivere.

Ps. 30,

ociilis

in limine

ubi magis timebam barbaris-

^.".^"^^^hujus arenae palaestra erat illa,

Nam

tiiis.

turpitudinis in
in

illis

quam projectus

jam quid me

foedius

ubi etiam taUbus displicebam, fallendo innumerabilibus

mendaciis et paedagogum, et magistros, et parentes amore

kidendi, studio spectandi nugatoria, et imitandi hidicra in-

quietudine } Furta etiam faciebam de cellario parentum et de

mensa, vel gula imperitante, vel ut haberem quod darem
pueris,

ludum suum mihi, quo

tamen vendentibus.

pariter utique delectabantur,

In quo etiam ludo fraudulentas victorias,

ipse vanae* excellentiae cupiditate victus, stepe

Quid autem tam nolebam

pati,

aucupabar.

atque atrociter,

si

depre-

henderem, arguebam, quam id quod aliis faciebam, et si

deprehensus arguerer, sa3vire magis quam cedere libebat?
Istane est innocentia puerihs?
te,

Deus meus.

Nam

Non

Domine, non

est,

haec ipsa sunt

est:

quae a paedagogis

oro
et

magistris, a nucibus, et pilulis, et passeribus, ad pra?fectos et

reges,

aurum, praedia, mancipia, haec ipsa omnino quae suc-

cedentibus majoribus aetatibus transeunt, sicuti ferulis majora

suppHcia succedunt.
Mat.i9, pueritiae,
^^'

XX.
bonis

Rex

Humihtatis ergo signum in

noster, probasti,

cum

aisti

Talium

est

statiu*a

regnum

ccelorum.
31.

Sed tamen, Domine,

tibi

excellentissimo atque optimo

Deo nostro gratias, etiamsi

Eram enim etiam tunc,
sentiebam, meamque incolumitatem, vestigium

conditori et rectori imiversitatis,

sibi in

me puerum tantum

coHatis^

vivebam* atque

esse voluisses.

CONFESSIONUM LIBER

17

I.

ex qua eram", curae habebam; custodie- Deo gra^^'

sensuum meorum, inque ipsis '^^
parvis, parvarumque rerum cogitationibus veritate delectabar.
Falli nolebam, memoria vigebam, locutione instruebar, amicitia mulcebar, fugiebam dolorem, abjectionem, ignorantiam.
Quid in tali animante non mirabile atque laudabile ? At ista
omnia Dei mei dona sunt non mihi ego dedi haec et bona
sunt, et haec omnia ego.
Bonus ergo est qui fecit me, et ipse
est bonum meum, et illi exsulto bonis omnibus quibus etiam
puer eram. Hoc enim peccabam, quod non in ipso, sed in
secretissimae unitalis

bam

interiore sensu integritatem

creaturis ejus,
veritates

me

atque caeteris*, voluptates, sublimitates,

quaerebam

fiducia mea,

atque

Gratias

siones, errores.

Ita

ita

tibi,

Deus meus:

mihi ea serva.

irruebam in dolores, confu-

dulcedo mea, et honor meus, et

gratias tibi de donis tuis; sed tu

enim servabis

me

perficientm* quae dedisti mihi, et ero ipse

et

augebuntur, et

tecum

quia et ut

sim, tu dedisti mihi.

* Nihil

est

esse,

quam unum

esse.

Itaque in quantum quidque unitatem adipiscitur, in

tantum

est.

Unitatis est

enim

operatio convenientia et concordia, quil

sunt, in

quantum

sunt.

Nam

simplicia

per se sunt, quia una sunt ; quae autem

non sunt simplicia, concordia partium
imitantur unitatem, et in tantum sunt,
in

quantum assequuntur.

bus Manich.

c. 6.

Aug. de mori-

LIBER SECUNDUS.
Ad

primumque adolescentiae suse, id est,sextum

annum, quem in paterna domo studiis intermissis con-

aetatem aliam progreditur,

deciinum

vitse

sumpserat arbitrio proprio ac libidinibus indulgens, ad mentem revocat

cum gravi dolore, in quibus maxime miratur, se furtum quoddam gratis
perpetrasse

malum

centiee

quod contra, cor

humanum non

nisi aliqua boni specie in

Recordari volo transactas foeditates meas, et camales

1.

I.

Adoles-

trahi.

corruptiones animae meae

non quod eas amem

Amorc amoris

Dcus mcus.

aetatem

te,

recoht.

meas nequissimas

sed ut

amem

tui facio istud, recolens vias

in amaritudine recogitationis mese, ut tu

dulcescas mihi, dulcedo non fallax, dulcedo felix et secura, et

colligens*

dum

quando

sum

me

ab uno

a dispersione in qua frustatim discissus sum,

te aversus in

satiari inferis*

vaiiis et

Exarsi enim

*.

ali-

umbrosis amoribus; et contabuit species mea;

computrui coram oculis

et

multa evanui

in adolescentia, et silvescere ausus

tuis placens mihi, et placere cu-

piens oculis hominum.

2.

II.

Et quid erat quod me delectabat, nisi amare et amari }

^^^ tenebatm' modus ab animo usque ad animum qua-

xEtTtis

^^^^

suiE de-

tenus

est

sextum nebulae de
\"

^^-,.

dore hbidinoso

tatis,

et

himinosus* Umes amicitiae

Hmosa concupiscentia camis

sed

...

obnubilabant atque ofFuscabant cor

exhalabantur

et scatebra

meum,

discerneretur serenitas dilectionis a cahgine libidinis.

puberut non

Utmm-

^^^'

que in confuso aestuabat,

tum.

abrupta cupiditatum, atque mersabat gurgite fiagitiomm.

valuerat super

me

ira

imbecillam aetatem per

et rapiebat

tua,

et

nesciebam.

In-

Obsurdueram*

stridore catenae mortaUtatis meae, pcena superbise animse meae

ibam longius a te, et sinebas; et jactabar, et effundebar,

ebulhebam per fomicationes meas, et tacebas.

et

et diffluebam, et

Ut enim in circulo quantumvis araplo

est medium quo cuncta convergunt,
quod centrum geometraj vocant, et quam*

unum

vis totius

ambitus partes innumerabiliter

secari queant, nihil

unum, quo
et

tamen

est pra?ter illud

caetera pariliter dimetiantur,

quodomnibusquasi quodam aequalitatis

Hinc vero in quamhbet

jure dominetur.

partera
nia,

si

quo

egredi velis, eo amittuntur oraplurima pergitur. Sic aniraus

in

k seipso fusus, immensitate quadara diverberatur, et vera mendicitate conteritur,

cum eum

natura sua cogit, ubique

unum

qu2erere,et multitudonon sinit. Aug. I.i.

de Ordine, c. 2. vide inf. 1. ix. c. 4. , 10.
et

xii-

c. 16.

sub

fin.

CONFESSIONUM LIBER

meum

tarclum gaudiuni

longe a

Tacebas lunc,

19

IT.

ego ibam porro

et

plura et plura sterilia semina dolorum, superba

te in

dejectione, et inquieta lassitudine.

aemmnam meam, et novissiusum verteret, earum-

Quis mihi modularetur*

3.

marum rerum

fugaces pulchntudines in

que suavitatibus metas

usque ad conjugale

praBfigeret, ut

littus exa^stuarent fluctus a^tatis

mea^,

si tranquillitas

in eis

procreandomm liberomm contenta,

sicut praescribit lex tua, Domine, qui formas etiam propaginem mortis nostrae *, potens imponere lenem manum ad
temperamentum spinamm a paradiso tuo seclusanmi ? Non
enim longe est a nobis omnipotentia tua, etiam cum longe
sumus a te. Aut certe sonitum nubium tuanim vigilantius
adv erterem
Trihulationem autem carnis Jiahebunt hujus- Cor.
modi ; ego aniem vobis parco ; et, Bonum est hmiini mulierem non tangere ; et, Qui sine uxore est, cogitat ea qu(B sunt ver. 32,
Dei, quomodo placeat Deo qui autem matrimonio junctus'^^'
est, cogitat ea qu<B sunt mundi, quomodo placeat uxori.
Has
ergo voces exaudirem vigilantior, et abscisus propter regnum Mat. 19,
non potcrat

esse, fine

'

ccelorum, felicior exspectarem amplexus tuos.

Sed

4.

te

efferbui miser, sequens

et excessi

omnia legitima

quis enim hoc mortalium

impetum fluxus mei

tua,

Nam

tu semper aderas misericor-

diter saeviens, et amarissimis aspergens offensionibus

illicitas

relicto

nec evasi flagella tua

omnes

jucunditates meas, ut ita quaererem sine ofllensione

jucundari;
praeter te,

et

ubi hoc possem, non invenirem quidquam,

Domine,

dolorem in proicepto,

praeter te qui Jingis^'

Ps. 93,

nos ne moriamur abs te. Ubi

eram, et quam longe exsulabam a dehciis domus tuae, anno 32,
illo sexto decimo aetatis camis meae, cum accepit in me scepet percutis ut sanes, et occidis

tmm,

manus ei dedi, vesania libidinis*, licentiosae

humanum, illicitae autem per leges tuas ? Non
cura meorum mentem excipere me matrimonio sed cura
tantum ut discerem sermonem facere quam optimum, et
et totas

per dedecus
fuit
fiiit

persuadere dictione.

>

Fingis enim est, facis, fonnas, plasmas

Formas,

dolorem in peccato,
i. e. de dolore pra;ceptum nobis facis, ut
ipse dolor praeceptum sit nobis. Quomodo
nobis dolor est praeceptum 1
Quando te
flagellat qui pro te mortuus est.
Qui et
inquit,

istos filios sic

sic voluisti

voluisU excrcere et erudire,

praecepta dare, ut non

eis

essent sine tiraore, ne

amarent aliquid

aliud, et oblivLscerentur te

suura.

c 2

S.

Aug. ad

loc.

verum bonum

39.

;;

20

tione

AUGUSTINI EPISCOPI

Et anno quidem

5.

III.
^^jjP^/^"

S.

illo

intennissa erant studia mea,

dum

mihi reducto a Madauris, in qua vicina urbe jam coeperam

litteraturae

atque oratoriaj percipienda^

gratia

peregrinari,

Carthaginem peregrinationis sumptus

orum"
causa,
prgeparabantur, animositate magis quam opibus patris, municipis Thagastcnsis admodum tenuis. Cui narro haec ? Neque
pa-en.
*"'". P"^""
enim tibi, Deus meus; sed apud te narro hsec generi meo,
generi humano, quantulacumque ex particula incidere potest
Et utquid hoc ? Ut videlicet ego et
in istas meas litteras.
Ps. 129, quisquis hajc legit, cogitemus de quam profnndo clamandiim
longinquioris

apud

Et quid propius auribus tuis, si cor confitens et

Quis enim non extollebat laudibus tunc
?
hominem patrem meum *, quod ultra vires rei famiUaris suaj

sit

ad

vita

te.

ex

fide est

quidquid etiam longe peregrinanti studiorum

causa opus esset? Multoriun enim civium longe opulentiorum
nulhim tale negotium pro hberis erat cum interea non sataimpenderet

filio

idem pater quahs crescerem tibi, aut quam castus essem

dummodo essem disertus, vel desertus potius a cultura tua,
Deus, qui es unus verus et bonus Dominus agri tui cordis
geret

mei.

decimo anno, interposito otio ex

necessitate domestica feriatus ab omni schola, cum parentibus
6.

Sed ubi sexto

illo

et

esse coepi, excessermit caput

nulla erat eradicans manus.

bahieis vidit pubescentem, et

meum

vepres libidinum;

et

Quinimo, ubi me ille pater in

inquieta indutum adolescentia,

jam ex hoc in nepotes gestiret, gaudens matri indicavit

gaudens vinolentia in qua te iste mundus obhtus est creato-

quasi

rem suum,

et

creaturam tuam pro

te amavit,

de vino invisibih

ima voluntatis suae. Sed matris

in pectore jam inchoaveras temphim tuum, et exordium sanctae
habitationis tuae nam ille adhuc catechumenus, et hoc recens
perversae atque incHnatse* in

erat.

Jer. 2,

^^'

Itaque

illa

exsihvit pia trepidatione ac tremore;

et

quamvis mihi nondum fideU, timuit tamen vias distortas, in

quibus ambulant qiii po}nmt ad te tergum^ et nonfaciem.
et audeo dicere tacuisse te, Deus meus, cum
7. Hei mihi
Itane tu tacebas tunc mihi? Et cujus
longius
irem abs te
!

matrem meam, fidelem tuam,

quae cantasti in aures meas? Nec inde quidquam descendit
in cor, ut facerem ilhid. Volebat enim illa, et secreto memini
ut monuerit cum solhcitudine ingenti ne fomicarer, maxime-

erant, nisi tua, verba illa per

CONFESSIONUM LIBER
quo ne adulterarcm cujusquam uxorem.

21

II.

Qui mihi monitus

nuiliebres videbantur, quibus obtemperare erubescerem.

Illi

nesciebam et te tacere putabam, atque

illam loqui, per quam mihi tu non tacebas, et in illa contem-

autem

tui erant, et

nebaris a

me

filio

ejus,>7/o

sciebam, et prajceps

a?icill(e tttw,

ibam tanta

servo tuo.

Sed ne-Ps.

115,

caecitate, ut inter coa^taneos

meos puderet me minoris dedecoris, quoniam audiebam eos

jactantes flagitia sua, et tanto gloriantes magis, quanto magis
turpes essent: et libebat facere non sokim libidine facti,
verum etiam laudis. Quid dignum est vituperatione nisi vitium ?
Ego ne vituperarer, vitiosior fiebam et ubi non suberat quo
admisso a^quarer perditis, fingebam me fecisse quod non feceram, ne viderer abjectior quo eram innocentior, et ne vilior
haberer quo eram castior.
8. Ecce cum quibus comitibus iter agebam plateanmi
Babyloniae, et volutabar in cceno ejus, tanquam in cinnamis
Et in umbilico ejus, quo tenacius
et unguentis pretiosis.
;

haererem, calcabat

me

inimicus invisibilis, et seducebat me,

quia ego seductilis eram.

Non enim et illa,

Bahylojns fiigerat, sed ibat in

meae, sicut monuit
viro suo audierat,

me

quoe jam de medio

caeteris ejus tardior,

pudicitiam, ita curavit

jamque pestilentiosum

et in

mater carnis

Jer. 51,
*

quod de me a

postemm

peri-

culosum sentiebat, coercere termino conjugalis affectus, si

Non cm^avit hoc, quia metus
resecari ad vivum non poterat.
non spes illa
erat ne impedu*etiu: spes mea compede uxoria
quam in te futuri sajculi habebat mater, sed spes Htterarum,
quas ut nossem nimis volebat parens uterque ille, quia de te
prope nihil cogitabat, de me autem inania; illa autem, quia
non solum nuUo detrimento, sed etiam nonnuUo adjumento
ad te adipiscendum futura existimabat usitata illa studia doctrinae.
Ita enim conjicio, recolens, ut possum, mores parentum
meomm. Relaxabantur etiam mihi ad ludendum habense,
ultra temperamentum severitatis, in dissohitionem affectionum
variamm, et in omnibus erat caligo intercludens mihi, Deus
meus, serenitatem veritatis tuae etprodibat tanquam ex adipe Ps. 72,
iniquitas mea.
9. Furtum certe punit lex tua, Domine, et lex scripta in
IV.
cordibus hominum, quam ne ipsa quidem delet Jiiiqiiitas.
J^jJ^^*"^
Quis enim fur aequo animo furem patitur? Nec copiosus ^alibus
adactum inopia. Et ego fiurtum facere volui et feci, nullatTatmn.
;

22

S.

AUGUSTINI EPISCOPl

compulsus egestate nec penuria, sed

sagina iniquitatis.

Nam

dabat, et multo melius

nec ea re

fastidio justitise*, et

sum quod mihi abunvolebam frui quam furto

id furatus

Arbor erat pirus in

vicinia vineae nostrae pomis onusta, nec fonna nec sapore
Ad hanc excutiendam atque asportandam, neillecebrosis.
quissimi adolescentuli perreximus nocte intempesta, quousque ludum de pestilentiaj more in areis produxeramus ; et
abstuKmus inde onera ingentia, non ad nostras epulas, sed
vel projicienda porcis, etiamsi aliquid inde comedimus
dum
tamen fieret a nobis quod eo liberet quo non liceret. Ecce
cor meum, Deus, ecce cor meum quod miseratus es in imo
Dicat tibi nunc ecce cor meum quid ibi quaerebat,
abyssi.
ut essem gratis malus, et malitiae meae causa nulla esset nisi
Foeda erat, et amavi eam ; amavi perire
malitia.
amavi
defectum meum ; non illud ad quod deficiebam, sed defectum
meum ipsum amavi turpis anima et dissiliens a firmamento
tuo in extenniniuni ; non dedecore* aliquid, sed dedecus ap-

appetebam

sed ipso furto et peccato.

petens.
^':

nem
peccare
causa.

Etenim species est pulchris corporibus, et am-o, et

argento, et omnibus et in contactu camis congnientia valet
plurimum, cajterisquc sensibus est sua cuique accommodata
modificatio corporum ; habet etiam honor temporalis, et
imperitandi atque superandi potentia suum decus, unde etiam
vindictae aviditas oritur et tamen in cuncta haec adipiscenda
non est egrediendum abs te, Domine, neque deviandum a
lege tua. Et vita quam hic vivimus habet illecebram suam
10.

propter

quemdam modmn

cum
hominum

decoris sui, et convenientiam

his omnibus infimis pulchris.

Amicitia quoque

charo nodo didcis est propter anitatem de multis animis.

Propter miiversa hacc atque hujusmodi, peccatmn admittitiu-,

dum immoderata in ista inclinatione cum extrema bona sint,

summa deseruntur'', tu, Domine Deus noster, et

meliora et

Habent enim et ha3C ima delectaDeus meus qui fecit omnia quia m

veritas tua, et lex tua.

Ps. 63,

tiones, sed

non

sicut

ipso delectatur justus, et ipse est deliciae rectorum corde.

11

credi

Cum
non

itaque de facinore qu^eritur

solet, nisi

cum

qua causa

factiun

appetitus adipiscendi alicujus

* Animum enim peccati arguimus,

cum cum convincimus superioribus de-

sit,

illo-

ad fruendum inferiora praeponere.

Aug. de Lib. Arb. 1. 3. c. 1.

sertis

CONFESSIONUM LIBER
min bononmi,

infima diximus, esse potuisse apparuerit,

qiiae

Pulchra sunt enim et decora, quan-

aut metus amittendi*

quam

23

II.

pra) bonis superioribus et* beatificis abjecta et jacentia.

Homicidium

Cur

fecit.

fecit

Adamavit ejus conjugcm aut

pra)dium, aut voluit depra^dari unde viveret, aut timuit ab

illo tale

Num

aliquid amittere, aut la)sus ulcisci se exarsit.

homicidium sine causa faceret, ipso homicidio delectatus ?

Quis crediderit ? Nam et de quo dictum est vecordi et nimis
cnideH homine, quod gratuito potius malus atque crudeHs
" Ne per otium, inquit, torerat, praedicta est tamen causa
*'
pesceret manus aut animus''."
Quare id quoque ? cur ita ?
LJt sciUcet ilhi exercitatione scelemm, capta urbe, honores,
imperia, divitias assequeretur, et careret metu legum, et diflficultate remm, propter inopiam rei familiaris, et conscientiam
scelemm. Nec ipse igitur CatiHna amavit facinora sua sed
:

utique aliud cujus causa

12.

ilhid

Quid ego* miser

meum noctumum

enim pulchmm
ut loquar ad te

eras,

illa faciebat.

in te amavi, o furtum

meum, ofacinus

sexti decimi aimi aetatis meae

VI.

Non ^^^^^

cum furtmn esses aut vero aliquid es, ^oni

poma illa qua3 furati sumus, ad vitia
;

Pulchra erant

quoniam creatura tua erat*, pulcherrime omnium, creator !^'^^^'

omnium, Deus bone, Deus smnmum bonum, et bonum vemm Deo
meum pulchra erant illa poma sed non ipsa concupivit ^^^^^ ^^
anima mea miserabihs. Erat enim mihi meliomm copia perfecta.
illa autem decerpsi tantum ut furarer.
Nam decerpta projeci, epulatus inde solam iniquitatem *, qua laetabar fmens*.
:

Nam

et si

mentum

quid illonim

pomorum intravit in os meum, condiEt nunc, Domine Deus meus,

ibi* facinus erat.

quajro quid

me

in furto delectaverit, et ecce species nulla est:

non dico sicut in aequitate atque pmdentia sed neque sicut

in mente hominis atque memoria et sensibus et vegetante
vita neque sicut speciosa sunt sidera et decora locis suis et
terra et mare plena fetibus, qui succedimt nascendo decedentibus
non saltem ut est quaedam defectiva species et
;

umbratica
13.

vitiis

Nam

et

faUentibus.

superbia celsitudinem imitatm-;

imus super omnia Deus excelsus.

cum

tu sis

Et ambitio quid

nisi

honores quaerit et gloriam cum tu sis pra> cunctis lionoraiidus imus et gloriosus in aetemum? Et saevitia potestatum
;

Sallust.

de Bell. CatU.

c. 9.

24

S.

timeri vult:

AUGUSTINI EPISCOPI

quis autem timendus,

potestati eripi aut subtrahi

aut quo,

quo*?

vel

iiisi

mms

Deus? Cujus
quando, aut ubi,

quid potest?

Et

blanditiae

lascivientium

amari

sed neque blandius est aliquid tua charitate, nec

volunt:

amatm* quidquam salubrius, quam illa prae cunctis formosa

Et curiositas affectare videtur stuet luminosa veritas tua.

dium scientiae; cum tu omnia summe noveris. Ignorantia

quoque ipsa atque stultitia, simplicitatis et innocentiae nomine tegitur; quia te simplicius quidquam non reperitur.
Quid te autem innocentius, quandoquidem opera sua* malis
inimica sunt^? Et ignavia quasi quietem appetit: quae vero
quies certa prseter

abundantiam

Domimun?

ficiens copia incon'uptibilis

es.

omnia.

Tnvidentia

de excellentia

Ira vindictam

litigat:

te justius

quaerit:

et tu possides

quid

te excel-

quis vindicat?

amantur
enim quid insoliseparat quod diligis?

insolita et repentina exhorrescit, rebus quae

adversantia,
Rora.8,

largitor affluentis-

Avaritia multa possidere vult;

simus tu

Timor

Effusio liberalitatis

suavitatis.

umbram: sed bonomm omnium

obtendit

lentius?

Luxuria satietatem atque

autem es plenitudo et inde-

se cupit vocari: tu

dum

praecavet securitati:

tum? quid repentinum? aut quis a te

aut ubi, nisi apud te, firma securitas ?

tibi

Tristitia rebus amissis

contabescit, quibus se oblectabat cupiditas;

quia ita

sibi

nollet, sicut tibi auferri nihil potest.

14. Ita fornicatur anima,

cum

avertitur abs te, et quarit

extra te ea, quae pura et liquida non invenit, nisi

cum

redit

omnes qui longe se a te faciunt,

Sed etiam sic te imitando
et extollunt se adversum te^
indicant creatorem te esse omnis naturae; et ideo non esse
quo a te omnimodo recedatm'. Quid ergo in illo fiirto ego
ad

Perv^erse te imitantur

te.

dilexi

imitatus

et in

quo Dominum

An

sum ?

meum

quia potentatu non poteram, ut

tum

vel vitiose atque perverse

libuit facere contra

Posthancautem dispensationem jusveniet judicium

de quo ita dicit,
;

ut intelligamus unicuique homini supplicium fieri de peccato suo, et ejus iniquitatem in poenam converti; ne putemus
illam tranquilhtatem et ineffabile lumen
Dei de se proferre unde peccata puniantur.sed ipsa peccala sic ordinare, ut quae
fuerunt delectamenta homini peccanti

legem saltem

mancam

fallacia,

libertatem captivus

instnimenta Domino punienti. Aug.

7,15.
^ Nam et animae in ipsis peccatis suis
nonnisi quamdam similitudinem Dei, superbS, et praepostera.et ut itadicamservili
libertate sectantur.
Axig. de Trin. 1. xi.
Ipsum etiam Deum Patrem pecc. 5.
cantes imitantur impia superbia, justi pia
liberalitate c. Secundin. Manich. c. 10.
sint

in Ps.

CONFESSIONUM LIBER

25

II.

quod non liceret, tencbrosa omniEcce est ille seiTus fugiens Dominum
suum, et consecutus umbram. O putredo, o monstrum vitae,
Potuitne libere quod non licebat, non
et mortis profunditas
non
licebat ?
ob aliud, nisi quia
15. Quld retrihiiam Dmnhio, quod recolit haec memoria Vll.
mea, et anima mea non metuit inde ? Diligam te, Domine, aaji Ueo
et gratias agam, et confitear nomini tuo, quoniam tanta dimi- ^^? \^Gratiae tuae deputo etpeccasisti mihi mala et nefaria opera mea.
misericordia3 tuae, quod peccata mea tanquam glaciem solvisti.
^^'^J'^ ^^
Gratia3 tuae deputo et quaecumque non feci mala: quid enimaniultis
non facere potui, qui etiam gratuitum facinus amavi? ^5^^'^^^*"^
onmia mihi dimissa esse fateor; et quae mea sponte feci mala, Ps. 115,
et qua3 te duce non feci. Quis est hominum qui suam cogitans
imitarer faciendo impuiie
potentia; similitudine

"**

infirmitatem, audet viribus suis tribuere castitatem atque inte, quasi minus ei necessaria
qua donas peccata conversis ad te ?

nocentiam suam; ut minus amef^

fuerit misericordia tua,

Qui enim vocatus a te secutus est vocem tuam, et vitavit ea

quae me de meipso recordantem et fatentem legit, non me
derideat ab eo medico aegrum sanari, a quo sibi praestitimi est
ut non aegrotaret, vel potius ut minus aegrotaret et ideo te
tantumdem, imo vero amphus diligat; quia per quem me
:

peccatomm meorum languoribus exui, per eum

peccatomm languoribus non impHcari.
16. Quem fructum /m^/// miser aliquando iniis quoi nunc Vlll.
recolens eruhesco, maxime in illo furto in quo ipsum furtum
^^^^H^
videt tantis

se videt tantis

amavi?

cum

ipsum esset nihil, et eo ipsoconsornon fecissem, sic recordor simui

animum tunc meum; solus omnino id non fecissem. ErgoPe^^canNihil aliud;

ego miserior.

amavi

Non

Et tamen

eomm* cum quibus id

quam furtum amavi; imo vero

etiam consortium

ibi

ergo nihil aliud

aUud, quia et illud nihil

qui

et

solus id

Quid

est.

est revera

feci.

Quis est

doceat me, nisi qui illuminat cor meimi et discemit

umbras

ejus

Quid

est

quod mihi venit in mentem quaerere,

?
Quia si tunc amarem poma illa

et discutere, et considerare

NoH modicum diligere, quasi a quo

modicura dimissum est: sed potius
multum dilige k quo tibi multum tributura
est.
Si enim diligit, cui donatum est ne
redderet
quanto magis debet diligere,
t

tibi

cui

donatum

est

ut haberet

Nam

et

quisquis ab initio pudicus permanet, ab

illo regitur ; et quisquis ex irapudico pudicus fit, ab illo corrigitur ; et quisquis

usque in finem impudicus est, ab illo

Aug. de Sancta Virginitat.

deseritur.
c,

42.

j^qjjj'

nihil^l.

26

S.

AUGUSTINI EPISCOPI CONF.

LIB.

II.

quae furatus sum, et eis fmi cuperem, possem etiam solus,

satis esset committere illam iniquitatem, qua pei*venirem
ad voluptatem meam; nec confricatione consciorum aninioaccenderem pmritum cupiditatis meae. Sed quoniam
in illis pomis voluptas mihi non erat, ea erat in ipso facinore,
quam faciebat consortium simul peccantium.
17. Quid erat ille affectus animi? Certe enim plane turpis
Sed tamen
et vae mihi erat qui habebam illum.
erat nimis
quid erat? Delicta quis intelUgit? Risus erat, quasi titillato
si

mm
IX.
.^^^*^*

res

quod fallebamus eos qui hoec a nobis fieri non putaCur ergo eo me delectabat,
quo id non faciebam sohis ? An quia etiam nemo facile
Nemo quidem facile sed tamen etiam solos et
solus ridet ?

maH.^^

corde,

Ps. 18,

bant, et vehementer nolebant.

singvdos homines,

aliquando,

si

cum

alius

nemo

praesens est, vincit risus

aliquid nimie ridiculum, vel sensibus occurrit*,

non facerem, non facerem

est coram te, Deus meus, viva recordatio
animae mege. Sohis non facerem furtum illud, in quo me non
libebat id quod furabar, sed quia furabar: quod me solum
O nimis inimica
facere prorsus non Hberet, nec facerem.
amicitia, seductio mentis investigabihs, ex hido et joco nocendi aviditas, et alieni damni appetitus; nulla lucri mei,
nulla ulciscendi libidine; sed cum dicitm': Eamus, faciamus;
et pudet non esse impudentem.
At ego
omnino solus. Ecce

vel animo.

illud solus

18. Quis exaperit istam tortuosissimam et implicatissimam

X.
InDeo nodositatem? FcEda est; nolo in eam intendere, nolo eam

bonum. videre.

Te

volo, justitia

et

mnocentia, pulchra et decora

honestis luminibus, et insatiabili satietate.

Mat.25,te valde, et vita imperturbabilis.

gaudium Domini
in optimo.

sui; et

non

Qui

Quies est apud

intrat in te, intrat in

timebit, et habebit se optime

Defluxi abs te ego, et erravi, Deus meus, nimis

devius a stabilitate tua in adolescentia, et factus

regio egestatis.

sum mihi

LIBER TERTIUS.
De

annis setatis

illius

decimo septimo, decimo octavo, et decimo nono

dum studiorum gratia commorabatur, specta-

transactis Carthagine, ubi

culis et flagitiis ultro se dedit.

Eam
quorum dum hic

Ciceronis Hortensio in

amorem

sapi-

entise accenditur.

superbe quserens, in Manichseorum haeresin

incurrit,

obiter errores et ineptias exagitat, de flagitiis

et facinoribus, et de vera justitia disserit luculenter.

nes pro
certior

filio
fit,

Uberes ac peren-

lachrymas fundens Monnica de futura ejus resipiscentia

a Deo immisso somnio, et sancti cujusdam Episcopi re-

sponso.

Veni Carthaginem

me undique

et circumstrepebat

sar-

i.

Nondiun amabam, et amare ama- ^^^^

bam*, et secretiore indigentia oderam me minus indigentem. venaba"***"
Quaerebam quod amarem, amans amare, et oderam secmi- ^yj
tatem, et viam sine muscipulis.
Quoniam fames mihi erat
intus ab interiore cibo teipso, Deus meus, et ea fame non
esuriebam; sed eram sine desiderio alimentoram incomiptibilimn non quia plenus eis eram, sed quo inanior, eo fastidiosior.
Et ideo non bene valebat anima mea; et lUcerosa
tago flagitiosorum amorum.

projiciebat se foras miserabiliter scalpi avida contactu sensi-

non haberent animam, non utique amarentiu'.

erat, magis si et amantis corpore
fmerer. Venam igitur amicitia? coinquinabam sordibus concupiscentia3, candoremque ejus obnubilabam de tartaro libidinis*; et tamen foedus atque inhonestus, elegans et urbanus
esse gestiebam abundanti vanitate.
Rui etiam in amorem
quo cupiebam capi. Deus meus, misericordia mea, quanto
felle mihi suavitatem illam, et quam bonus aspersisti
quia
et amatus sum, et peneni occulte ad vinculum fraendi, et
Sed

bilium.

Amare

et

si

amari dulce mihi

colligabar la^tus a^ramnosis nexibus, ut ca^derer virgis ferreis

ardentibus zeh, et suspicionmn, et timorum, et irarum, atque

rixaram.
2.

Rapiebant

me

spectacula theatrica, plena imaginibus

miseriariun mcariun, et fomitibus ignis mei.

ibi

homo

vult dolere,

cum

est

Et tamen

pati

ex

eis

Quid

est,

vult

ct dolor ipse est voluptas ejus.

II.

quod ^^^^^!^

spectat hictuosa atque tragica,

qua; tamen pati ipse nollet?

dolorem spectator,

Quid

cula

'^

28

S.

AUGUSTINI EPISCOPI

nisi miserabilis insania *

quo minus a

Nam

eo magis eis movetur quisque,

talibus afFectibus sanus est

ipse patitur, miseria

cum

aliis

quanquam cum

compatitur, misericordia dici

Sed qualis tandem misericordia in rebus fictis et

Non enim ad subveniendum provocatur auditor;
sed tantum ad dolendum invitatur: et actori* eanim imagi-

solet".

scenicis.f'

num

amplius favet,

hominum vel
doleat;

cum amplius

dolet.

Et

si

calamitates

illae

non
autem

antiquae vel falsae sic agantur, ut qui spectat

abscedit inde fastidiens et repreliendens

si

manet intentus, et gaudens lacrymatur.

3. Ergo amantur et dolores*?
Certe omnis homo gaudere
vult.
An cum miserum neminem esse Hbeat, libet tamen esse
misericordem quod quia non sine dolore est, hac una causa
amantur dolores ? Et hoc de illa vena amicitiae est. Sed
quo vadit? quo fiuit? Utquid decurrit in torrentem picis
bullientis aestus* immanes tetrarum libidinum, in quos ipsa
mutatiu* et vertitur per nutum proprium de coelesti serenitate
detorta atque dejecta?
Repudietur ergo misericordia ? Nequaquam. Ergo amentur dolores aUquando. Sed cave imDan. 3, munditiam, anima mea, sub tutore Deo meo, Deo patrimi
^ ^' nost7'oriim, et landabili et superexaltato in omnia scecula
cave immunditiam. Neque enim nunc non misereor
sed
tunc in theatris congaudebam amantibus, cum sese fruebantur
per flagitia, quamvis hsec imaginarie gererent* in ludo spectaculi.
Cum autem sese amittebant, quasi misericors contristabar; et utrumque delectabat tamen.
Nunc vero magis
misereor gaudentem in flagitio, quam vehit dura perpessum
doleat,

detrimento pemiciosae voluptatis, et amissione miserae

tatis.

Haec certe verior misericordia

felici-

sed non in ea delectat

Nam etsi approbatur officio cliaritatis qui dolet miserum; mallet tamen utique non esse quod doleret, qui
germanitus misericors est. Si enim est malevola benevo-

dolor*.

lentia,

quod

fieri

non potest

potest et

ille

qui veraciter

sinceriterque miseretur, cupere esse miseros ut misereatur.

NonnuUus

Hoc enim
purius
2 Cor.

itaque
tu,

quam

dolor approbandus, nulhis

Domine Deus,

amandus

nos, et incomiptibihus misereris,

dolore sauciaris.

Et ad

est.

qui animas amas, longe lateque

quod nullo

Jkbc quis idoneus ?

2, 16.
*

Quippe ex eo misericordia dicitur quod mherum.

Aug. de Morib. Eccles. c. 27.

raalo.

faciat cor, dolenlis alieno

CONFESSIONUM LIBER

29

III.

4. At ego tiinc miser dolere amabam, et quicrebam iit esset

quod dolerem, quando mihi in aerumna aliena, et Ailsa, et

saltatoria,

ca magis placebat actio histrionis,

meque

alliciebat

Quid autem

vehementius, qua mihi lacrvmae excutiebantur.

mirum cum infeUx pecus aberrans a grege tuo, et impatiens

Et inde erant dolorum
custodia) tua) turpi scabie foedarer ?
amores, non quibus altius penetrarer; non enim amabam talia
perpeti, quaha spectai-e
sed quibus auditis et fictis, tanquam
;

in superficie raderer: quos

tamen quasi ungues scalpentium

homda

tumor, et tabes, et sanies

fervidus

consequebatur.

numquid vita erat, Deus meus ?

Et circumvolabat super me fidelis a longe misericordia

Talis vita mea,

5.

tua.

...,.,.
In quantas
T

.,

imquitates distabui, et sacnlegam cunosita-

tem secutus sum, ut deserentem

.

te,

ja rheto-

^^
me ad ima II'
tiVerso-

deduceret
.

mIn scho-

obsequia daemoniorum, quibus im- rum

infida, et circumventoria

fac-

molabam facta mea mala, et in omnibus flagellabas me {jQrrebat.

Ausus sum etiam in celebritate solemnitatum tuanmi, intra
!

negotium proimde me verberasti gravibus poenis;

ad culpam meam, o tu proegrandis misericordia mea,

parietes ecclesia? tuae concupiscere et agere

ciu-andi fi-uctus mortis:

sed nihil

Deus meus, refugium meum a tenibilibus nocentibus, in quibus

vagatus sum pra^fidenti collo, ad longe recedendum a te, amans
vias meas et non tuas, amans fugitivam libertatem,
6. Habebant et illa studia quae honesta vocabantm*, ductum
suum intuentem fora litigiosa, ut excellerem in eis, hoc laudabilior, quo fraudulentior.
Tanta est caecitas hominum de
cjEcitate etiam gloriantium.
Et major jam eram in schola
rhetoris; et gaudebam superbe, et tumebam typho; quanquam
longe sedatior, Domine, tu scis, et remotus omnino ab eversionibus quas faciebant Eversores (hoc enim nomen sca^vum*
et diabolicum, velut insigne urbanitatis est), inter

pudore impudenti, quia

talis

non eram

et

quos vivebam

cum

eis

eram, et

eorum delectabar aliquando, a quomm semper factis

abhonebam, hoc est ab eversionibus, quibus proterve insecta-

amicitiis

bantur ignotorum verecimdiam,

quam

perturbarent gratis

il-

ludendo atque inde pascendo malevolas la)titias suas. Niliil

est illo actu simiUus actibus da^moniorum ^. Quid itaque vcrius
>

Quidenitn

est detestabilius, et

magis thesaurizel iram in die

velationis

malo

justi

alterius

judicii

mal4

Dei.

diaboli

ira,

quod

Ijetari?

et re-

Et hoc

quam de
simihtudine

id

Aug. de Catechiz. rud.

fecit

c.

11.

per infima ministeria, quibus

agere voluptatis

est.

quos extermina-

tores et angelos iracundiae, divina; Scrip-

:
!

30

AUGUSTINI EPISCOPI

S.

quam

eversores vocai'enlur?

Eversi plane prius ipsi atque

pen^ersi, deridentibus eos et seducentibus fallacibus occulte

spiritibus, in eo ipso
^V.

7.

quo

alios irridere

Inter hos ego, imbecilla tunc

in

amant

qua eminere cupiebam

et faUere.

discebam libros

aetate

danmabili et

fine

sius

eloquentiae,

Cicero-

ventoso per gaudia vanitatis humanae; et usitato

cijavit

ardor

rn

philoso-

^"^*

jam

discendi

ordine perveneram in librum quemdam Ciceronis, cujus Hn^^^ ^^^^ omucs mirantur, pectus non ita. Sed Uber ille
ipsius exhortationem continet ad philosophiam, et vocatur
Hortensius. IUe vero liber mutavit afFectum meum, et ad
teipsum, Domine, mutavit preces meas, et vota ac desideria
mea fecit alia. Viluit mihi repente omnis vana spes, et

immortalitatem sapientiae concupiscebam ajstu cordis incredibili;

et surgere

coeperam ut ad

te redirem,

Non enim ad

acuendam linguam, quod videbar emere matemis mercedibus,

cum agerem annum

aetatis

undevigesimum, jam defuncto patre

ante biennium: non ergo ad acuendam linguam referebam

illum librum; neque mihi locutionem, sed quod loquebatur
persuaserat.

Quomodo ardebam, Deus meus, quomodo ardebam reet nesciebam quid ageres mecum
Apud te est enim sapientia. Amor autem sapientiae nomen
8,

volare a tenenis ad te

Graecum habet ipiXoa-o^luv, quo me accendebant illae litterae.

Sunt qui seducant per philosophiam, magno et blando et
honesto nomine colorantes et fticantes errores suos: et prope
omnes qui ex illis et supra temporibus tales erant, notantur
in eo hbro et demonstrantur; et manifestatur ibi salutifera illa

Col. 2,

bonum

pium
Videte ne quis vos decipiat per philosophiam et inanem
seductionem, secundtim traditionem hmnimim, secundum elernenta hujus mundi, et non secundum Christum; quia in
ipso inhahitat omnis plenitudo divinitatis corporaliter.
Et
ego illo tempore, scis tu, lumen cordis mei, quoniam nondum
admonitio Spuitus

tui

per servum tuum

mihi haec apostolica nota erant

illa

exhortatione,

quaecumque

hoc tamen solo delectabar in

quod non illam aut illam sectam, sed ipsam,

esset,

de

se agatur boni.

sapientiam ut dihgerem, et quaererem, et

nominant, quamvis ipsi nesciant quid

His similes sunt homines, qui gaudent miseriis alienis, et
risus sibi ac ludicra spectacula exhibent,
vel exhiberi volunt ** eversionibus" et

turae

et

erroribus aliorum. De Vera Relig. c. 40.

Quis " eversori" minari saltem audebat ?
[quo tempore Donatistae valueruntj Ep.

(ad Bonifac.) 185.

c. 12.

c. 4, vid. et inf.

1.

v.

CONFESSIONUM LIBER

31

III.

assequerer, et tenerem atquc amplexarer fortiter, excitabar

sermone

illo,

et

accendebar, et ardebam

et

me

hoc solum

in

quod nomen Christi non erat ibi.

Quoniam hoc nomen secundum misericordiam tuam, Domine,
hoc nomen Salvatoris mei FiUi tui, in ipso adhuc lacte matris,
tanta flagrantia refrangebat*,

tenerum cor meum pra;biberat*, et alte retinebat et quidquid

sine hoc nomine fuisset, quamvis litteratum, et expolitum, et
;

veridicum, non
9.

me totum rapiebat.
animum intendere

Itaque institui

in Scriptiu*as sanctas,

V.

Et ecce video rem non compertam^^jfj^g"

ut viderem quales essent.

neque nudatam pueris sed incessu humilem, suc- Litteras

propter
cessu excelsam et velatam mysterus: et non eram ego talis utsirapiiciintrare in eam possem, aut inchnare cendcem ad ejus gressus. ^^*!"^
Non enim sicut modo loquor, ita sensi cum attendi ad illam
superbis,

Scripturam
tati

sed visa est mihi indigna

compararem.

et acies

mea non

Tumor enim meus

peneU*abat interiora ejus.

erat quae cresceret

pan iilus,

quam

cum

Tulliana) digni-

refugiebat

modum

ejus;

Verumtamen

illa

parvulis; sed ego dedignabar esse

mihi grandis videbar.

homines superbe delirantes,

et turgidus fastu

10. Incidi itaque*" in

camales

et

VI.

nimis et loquaces, in quorum ore laquei diaboli, et viscunichaeis

confectum commixtione syllabamm nominis

Domini ^"orao-

tui, et

Jesu Christi, et Paracleti consolatoris nostri Spiritus sancti. tus.

Haec nomina* non recedebanf' de ore eomm, sed tenus sono*
gradu quem vocant Auditorum tenerem, ut hujus mundi spem et negotia non

^ Nosti, Honorate, non aliam ob causam nos in tales homiaes incidisse, nisi
quod se dicebant terribiliauctoritateseparata, mera et simplici ratione eos qui se

illo

audire vellent introducturos ad Deum, et

errore omni liberaturos.
Quid enim me
aliud cogebat, annos fere novem, spret^

sertos et copiosos esse,

religione quae mihi puerulo a parentibus

Pro exemplo sit salutatio, qua orditur " Epist. Fundamenti," etsi paullo

homines illos sequi ac diligennisi quod nos superstitione

terreri et fidem nobis ante rationem imperari dicerent, se autem nullum premere
ad fidem nisi prius discussii et enodat^
yeritatel Quis non his pollicitationibus
illiceretur, praesertim adolescentis animus,
cupidusveri,etiamnonnullorum in schola
doctorum hominum disputationibus superbus et garrulus, qualem me tunc invenerunt, spernentem scilicet quasi aniles
fabulas, et ab eis promissum apertum et
sincerum verum tenere atque haurire cupientem 1 Sed quae rursum ralio revocabat
ne apud eos penitus haererem, ut me in
insita erat,

ter

audire,

nisi quod ipsos quoque animadvertebam plus in refellendis aliis di-

dimitterem,

quam

in suis pro-

bandis firmos et certos manere

Utilitate Credendi. Prooem.

Aug. de

<*

omnia abeat.

post in alia

" Pax Dei

invisibilis et veritatis notilia sit

cum

fra-

qui mandatis
coelestibus credunt pariter ac deserviunt
sed et dextera luminis tueatur et eripiat
vos ab omni incursione maligna et a laqueomundi: pietas vero Sancti Spiritus
intima vestri pectoris adaperiat, ut ipsis
tribus

suis et

oculis videatis

carissimis,

animas vestras."

Aug.de

Actis cum Fel. Manich. i. 16. Tumvero

confessio Fausti famosissima ap. Aug. c.
Faust. xx. 1. " Nos Patris quidem Dei
omnipotentis et Christi Filii ejus, et Spiritus Sancti,

unum idemque

sub Triplici

AUGUSTINI EPISCOPI

S.

Et dicebant,
multum eam dicebant mihi, et nusquam
erat in eis ; sed falsa loquebantur, non de te tantum, qui vere
Veritas es, sed etiam de istis elementis hujus mundi creatura
et strepitu linguae

Joh.

2.4.

Veritas, et veritas

et CDeterum, cor inane veri.

et

philosophos transgredi

tua, de quibus etiam vera dicentes

debui prse amore tuo, mi Pater

summe

bone, pulchritudo

pulchrorum omnium. O Veritas, Veritas, quam intime etiam

tum medulla? animi mei suspirabant tibi, cum te ilH sonarent
mihi frequenter et multipliciter voce sola, et hbris multis et
Et illa erant fercula in quibus mihi esurienti te,
ingentibus
inferebantur pro te sol et luna, pulchra opera tua sed tamen
!

appellatione colimus nuraen, sed Patrem

quidem ipsum lucem incolere summam ac
principalem, quam Paulus alias inaccessibilem vocat

Filium vero in hac se-

cunda ac visibili luce consistere, qui

quoniam sit et ipse gerainus, (ut eum
Apostolus novit, Christum dicens esse
Dei virtutem et Dei sapientiam) virtutem
quidera ejus in sole habitare credimus,
nec non et Spisapientiam vero in luna
ritus Sancti, qui est majeslas tertia, aeris
hunc omnem ambitum sedem fatemur
ac diversorium, cujus ex viribus ac spiritali profusione terram quoque concipienteni gignere patibilem Jesum,qui est vita
ac salus hominum, omni suspensus ex
:

Similiter

ligno.*'

Aug.) " Habeo

et

Secundinus (Ep. ad
ago gratias ineffabili

ac Sacratissimae Majestati, ejusque primogenito omnium luminum regi Jesu

Christo, habeo gratias et supplex sancto
refero

(Disp.

Denique

Spiritui."
i.

$.

Scriptura;

3.")

locis

allatis

Fortunatus,
pluribus S.

" His rebus credimus,

et ha?c est ratio fidei nostra^, et pro viri-

bus animi

nostri

mandatis ejus obtempe-

unam

fidem sectantes hujus Trinitatis, Patris et Filii et Spiritus Sancti."

" His obscoenissirnis pannis," justa indigrare,

nationeaitAug.teterrimisquibusdam alla" conamini assuere ineffabilem Trinitatem, dicentes Patrem in secreto quodara
lumine habitare, Filii autem in sole virtutem, in luna sapientiam ; Spiritum vero
tis,

sanctum in aere." c. Faust. 1. xx. c. 7.

Fcede scilicet Manichzei, cum terrena
orania saperent,

Nomina

haec figmentis

suis obtenderunt, forsan quiase Christianos

esse sibi ipsis persuadere voluerunt, cum

nihil eorum systemati inesset, quod his
veritatibus, vel locis S. Scripturaj, quos
adduxerint vel e longinquo responderct.
Spiritui Sancto praesertim, ne oranino
prstereatur, sedes in aere assignatur ;

quare vero meraoretur, nulla alia causa

in promptu est, cum de muneribus ejus
uUis omnino sileatur.
^ OvTOi Tov jX/v xit)

TTfv aiXr.vvv fiOVi

^sv aliTov ayoaXwvTif

<xot\

ovefjt,oiZ,BVtri,

XgiffTOV roTt ^i 9rXo7a. XiyovTZj

ra/v

-^v^a.;

riXiuTcovTa)v

T^oi t^

fjiiToiyovTa^

xaToc,

evTB^

(^ui

iJvud Toci

Tra

ya^

vXtts
(pn<fi

r; Tovnoois afaXXaTTtff^ai

fii^o;

Ka}

K^dffiuii.

'/.xo

Triv

ffiXmn*

oi

fJt.rivotihyi

xai

ru xtvovff&af xai ras

^pv^as aTo fAv Ttji vXns Xaf/.(id-

oi^oTofioi yiviffSai
<pojToiioi7s
viiv,

a,-reTlhff6ai

xara (i^a^v

Ti

r^

ils

rtii ^rovn^ois

ro

(pus'
tpHJi

xai outm

dTaXXdr-

Theodoret.Haer. Fab.i.27.
atque intelligibilis boni
caritate ac non corporalium phantasraatum cupiditate arderetis, ut cito dicam
quod de vobis notissiraura est, solem
istum corporeum non pro divina substantia, et pro sapientiai luce coleretis.
Aug. c. Faust. 1. V. fin. Non norunt isti
Tiffiat K^dffioji.

Vos

si

spiritalis

lucem nisi quem carneis

Et ideo istum solem isti

oculis vident.
sic

colunt, ut

particulam dicant esse lucis illius in qua

habitatDeus. de Gen. c. Man. 1. i. c. 3.
Carnalis vestra cogitatio adeo a locis
corporalibus non recedit, ut solera illura
visibilem ac per hoc corporeum, qui contineri nisi corporali loco non potest, et

Deum

et

partem Dei esse

cundin. INIanich.
navira

quandam

c.

esse dicitis

oranium oculis rotundus

eum

triangulura

dicatis. c. Se-

Prirao solem

20.

esse

deinde

cum
vos

effulgeat,

perhibetis,

i.

e.

per quandara triangulam coeli fenestram

lucera

istara

mundo

terrisque radiare.

fit ut
nescio quara navim per
ramen triangulum micantera atque

Ita

centem, quam

fo-

lu-

confictam cogitatis, adoc. Faust. I. xx. c. 6.

Quidquid
vero undique purgatur luminis, per quasdam naves, quas esse lunam et solem
volunt, regno Dei, tamquam propriis seretis.

CONFESSIONUM LIBER
opera lua, non

tu,

quam

opera tua,

nec ipsa prima.

ista

III.

3:3

Priora cnim spirilualia

corporea, quamvis lucida et ccelestia.

At ego nec priora illa, sed teipsam, te, Veritas, in qua non Jac.
commutatio nec momenti ohiimhratio^ esuriebam et
et apponebantur adliuc mihi in illis ferculis
sitiebam
phantasmata splendida, quibus jam melius erat amare istum
solem, saltem istis oculis vemm, quam illa falsa animo
decepto per oculos. Et tamen, quia te putabam, manducabam non avide"* quidem, quia nec sapiebas in ore meo
nec
sicuti es
neque enim tu eras figmenta illa inania
Cibus in somnis similnutriebar eis, sed exhauriebar magis.
limus est cibis vigilantium, quo tamen donnientes non aluntm*;
dormiunt enim at illa nec similia erant ullo modo tibi, sicut
nunc mihi locuta es quia illa erant coi*poraha phantasmata,
rst

quibus certiora sunt vera corpora

falsa corpora,

mus

et volatilibus

videmus haec ;

ginamm

Et rursus

ea.

suspicamur

et

certius

ista qua3 vide-

cum pecudibus
certiora sunt, quam cum imaimaginamur ea, quam ex eis

visu canieo, sive coelestia sive terrestria

alia grandiora, et infinita, quye

omnino nulla

qualibus ego tunc pascebar inanibus; et non pascebar.

amor meus,

in

quae videmus,

mus

ibi,

quem deficio ut fortis sim, nec

quanquam in coelo nec ea es
;

sunt,

At tu,

corpora es

ista

quae

non vide-

quia tu ista condidisti, nec in summis tuis conditio-

Quanto ergo longe es a phantasmatibus illis

omnino non sunt quibus
certiores sunt phantasiae corporum eomm quae sunt
et eis
certiora corpora, quae tamen non es
sed nec anima es, quae
vita est corpomm. Ideo mehor vita corpomm certiorque quam
corpora. Sed tu vita es animamm, vita vitamm, vivens te ipsa,
ct non mutaris, vita animae meae.
nibus habes*.

meis, phantasmatibus corporum quae

Quas itidem naves de subDei pura perhibent fabricatas.

Naves autem illas, id est, duo coeli lumi-

dibus, reddi.

refundi, velut in aliam

stantia

etiam locum ex Aug.

allatum p. 32, not. d.

naria ita

distinguunt,

ut

lunam dicant

factam ex bona aqua, solem vero ex igne

bono.c.Haeres. Replerilunamdicunt,sicut repletur navis, ex fugitiva Dei parte,
quam commixtam principibus tenebrarum
et eorum sordibus inquinatam ciedere

non

Hinc ergo impleri lunam,

pars Dei magnis laboribus ab
inquinamento purgata, de toto mundo atque omnibus cloacis fugiens redditur Deo
dubitant.

cum eadem

lugenti

dum

redeat

sem dimidium,

repleri vero per

et alio dimidio in

mensolem

c. 4.

navem.

cf.

J Superstitio

qua^dam

Ep. 55.
c.

puerilis

Faust.

me ab

ipsa (veri) inquisitione deterrebat, et ubi

factus erectior illam calJginem dispuli,

mihique persuasi docenlibus potius quam

jubentibus esse credendum, incidi in
homines quibus lux ista qua^ oculis cernitur inter summa et divina colenda videretur.
Non assentiebar, sed putabam eos
magnum aliquid tegere illis involucris,

quod

essent aliquando aperturi.

proeloquio Iil)ri dc Vita beata.

Aug.

iii

34

AUGUSTINI EPISCOPI

S.
11

Ubi ergo mihi timc

peregrinabar abs
Luc. 15, siliquis

te,

pascebam.

poetamm
et Medea

fabellaB,

eras, et

quam

longe

.''

Et longe

exclusus et a siliquis porcoram, quos de

Quanto enim meliores grammaticorum et

illa decipula
Nam versus et cannen

quam

volans utiliores certe,

quam

quinqueelementa'^ varie

quinque antra tenebrarum, quae omnino nulla

sunt, et occidunt credentem.
Nam versum et cannen etiam
Volantem autem Medeam etsi
ad vera pulmenta* transfero.
fucata, propter

cantabam, non asserebam

etsi cantari audiebam, non credeautem credidi. Vaj, vae qiiibus gi*adibus deductus
Prov. 9, sum in profunda inferi ? Quippe laborans et ajstuans inopia
^^'
veri, cum te, Deus meus (tibi enim confiteor, qui me miseratus
es et nondum confitentem), cum te non secundum intellectum
mentis, quo me praestare voluisti belluis, sed secundum sensum
camis quaererem. Tu autem eras interior intimo meo, et superior summo meo'\
Offendi illam* mulierem audacem, inopem prudentiae, aenigma Salomonis, sedentem super sellam
Panes occultos lihenter edite^ et
Prov. 9,in foribus, et dicentem:
^^"~
aipiam dulcem furtivam hihite. Quae me seduxit, quia invenit foris habitantem in oculo camis meae, et talia mminantem apud me, qualia per illum* vorassem.
12. Nesciebam enim aliud vere quod est; et quasi acutule
VII.
Doctnmovebar ut suffragarer stultis deceptoribus, cum a me quaerenichaeo- rent unde malum * ? et utmm forma corporea Deus finiretur et

bam

Juxta

unam

illustris illius

brarum

illa

vero partem ac latus

ac sancta; terrae erat tene-

terra profunda et

immensa mag-

nitudine.in quahabitabant igneacorpora,

genera

scilicet

pestifera.

Hic

infinitae

tenebra?, ex

eadem manantes natura

aestimabiles

cum

propriis

quas erant aquae caenosae ac turbidae

suis

inhabitatoribus,

quarum

in-

ultra

fetibus,

cum

interius

cum suo
Rursum regio

venti horribiles ac vehementes

principe et genitoribus.
ignea et corruptibilis cum suis ducibus et
nationibus.
Pari more introrsum gens
caliginis ac fumi plena,in quamorabatur
immanis princeps omnium et dux, habens
circa se innumerabiles principes, quorum
omnium ipse erat mens atque origo hzeque fuerunt naturae quinque terra; pestiferae. Manich. ap. Aug. c. Ep. Manichaei,
c. 15.
Quinque antra gentis tenebrarum cum suis habitatoribus in quibus
Manicha^i phantasmata veritatis sibi noroen ausa sunt usurpare (ib. c.l8.) novimus tenebras, aquas, ventos, ignem, fu:

mum, novimus
tia,

etiam animalia, serpen-

natantia, volantia quadrupedia, bi-

pedia, (ib. c. 31.)

Quinque elemenia
quje genuerunt principes proprios, genti
tribuunt tenebrarum ; eaque elementa his

nominibus nuncupant, fumum, tenebras,

ignem, aquam, ventum. In fumo nata
anirnalia bipedia, unde homines ducere
originem censent, in tenebris serpentia,
in igne quadrupedia, in "aquis natalia, in
vento volatilia. de Haeres. c. 46.
d Vid. L. vii. c. 10. L. x. c. 7.
Euod. Dic mihiundemale faciamus?
Aug. Eam quasstionem moves, quae me
admodum adolescentem vehementer exercuit, et fatlgatum in ha?reticos impulit
atque dejecit. Quo casu itasumafflictus,
et tantis obrutus acervis inanium fabularum, ut nisi mihi amor inveniendi veri
opem divinam impetravisset, emergere
inde, atque in ipsam primam quaerendi
libertatem respirare non possem. Aug.
de Lib. Arbit. 1, i. c. 2.

CONFESSIONUM LIBER
baberet capillos et ungues

ct

35

IIl.

justi cxistimandi essent rum ab-

utrum

qui haberent uxores multas simul, et occidcrent homincs, et ^ui

sacrificarent

animalibus

cle

Quibus rerum ignarus pertur-

l)abar

et

recedens a veritate,

ire in

eam mihi videbar

suf-

f^agabatur.

quia

non noveram makun non esse nisi privationem boni^, usque

ad quod omnino non est. Quod unde vidcrem, cujus videre
usque ad corpus erat oculis, et animo usquc ad phantasma ?
Et non noveram Deum esse spiritum, non cui membra essent
per longum et latum, nec cui esse moles esset quia moles in
parte minor est quam in toto suo et si infinita sit, minor est
:

in aliqua parte certo spatio defmita,

non

quam

per infinitum

Deus.

est tota ubique, sicut spiritus, sicut

nobis esset, secundum quod essemus similes

et

Et quid

in

Deo

et recte in

ad imaginem Dei, prorsus ignorabam. Gen.i,

Et non noveram justitiam veram interiorem, non ex
consuetudinejudicantem, sedexlege rectissima* Dei omnipotentis, qua formarentur mores regionum et dierum pro regionibus et diebus cum ipsa ubique ac semper esset, non ahbi
alia,nec alias aliter; secundum quam justi essent Abraham, et
Isaac, et Jacob, et Moyses, et David, et illi omnes laudati ore
Scriptura* diceremur

13.

Dei: scd eos ab imperitis judicari iniquo^, judicatitihifs ea:\Cor.4,

die, etuniversos mores humani generis ex parte moris*^*

humano

siu metientibus,

cui

tanquam

quis nescius in annamentis quid

si

membro accommodatum

galea calceari

ocrea velit caput contegi, et

sit,

murmuret quod non apte conveniat aut in

a pomeridianis horis justitio, quisquam stomaet

uno die indicto

chetur non sibi concedi quid venale proponere, quia mane
concessum est aut in una domo videat aliquid tractari manibus a quoquam serro, quod facere non sinatur qui pocula
:

ministrat

familia,
isti

et indignetm-,

aliquid,

cum

sit

non ubique atque omnibus idem

qui indignantur,

Deus,

fieri, quod ante mensam

unum habitaculum et una

aut aliquid post praesepia

prohibeatur

quod

istis

cum

audierint

non hcet justis

isto

illo

et

quia

aliud pro temporalibus causis,

utrique servierint

cum

in

tribui.

uno homine,

illis

et in

uno

justitioe

die, et in

alii membro congniere, et aHud

horam non licere quiddam in illo
aut juberi, quod in isto juste vetetm- et vindi-

licuisse, post

angulo pennitti

aliud pra^cepit

cum eidem

unis a?dibus vidcant aliud

jamdudum

Sic sunt

sa^culo licuisse justis

Vid. L.

vii. c.

D 2

12

et 16.

S.

AUGUSTINI EPISCOPI

Numquid

justitia varia est et mutabilis

36
cetur.

Sed tempora

quibus pra3sidet, non pariter eunt tempora enim sunt. Homines autem quorum vita super terram brevis est, quia sensu non
;

valent causas contexere sseculomm priorum, aliarumque gen-

quas experti non simt, cum his quas experti sunt; in

uno autem corpore, vel die, vel domo, facile possunt videre
quid cui membro, quibus momentis, quibus partibus personisve

tiiun

congruat

in

illis

ofFenduntur'^, his serviunt.

Haec ego tunc nesciebam, et non advertebam et feriebant undique ista oculos meos, et non videbam. Et cantabam
cannina, et non mihi licebat ponere pedem quemlibet ubiUbet,
sed in aUo atque aUo metro aUter atque aUter; et in uno
aUquo versu, non omnibus locis eumdem pedem. Et ars ipsa
qua canebam, non habebat aliud aUbi, sed omnia simul. Et
non intuebar justitiam cui servirent boni et sancti homines,
longe exceUentius atque subUmius habere simul omnia qua)
praecepit*, et nuUa ex parte variari, et tamen variis temj)oribus non omnia simul, sed propria distribuentem ac prsecipientem.
Et reprehendebam caecus pios patres non solum sicut
14.

VIII.
Contra

Deus juberet atque inspiraret utentes praesentibus, verum quoque sicut Deus revelaret futura praenuntiantes^.
15. Numquid aUquando aut aUcubi injustum est diligere
jy^n^^i

iqIq corde.' et

^-^.

JVlani_

chajos

quaD

diligere

ex tota anima.
'

proximum tanquam seipsum

et

ex

Itaque

fla-^^^ contra naturam, ubique ac semper

punienda sunt, quaUa Sodomitarum fuerunt.

dete^

gentes facerent,

eodem

flagitia quae

detestanda

gitia

tanda,
q^igg ^Q^i sic fecit
quae fa-

tota mente,' et

Quse

si

atque

omnes

criminis reatu divina lege tenerentur,

homines ut

cinora.

se iUo uterentur modo.

Violatur
quippe ipsa societas quae cum Deo nobis esse debet, cum

Mat.22,

eadem

natiua, cujus iUe auctor est, Ubidinis perversitate pol-

' In hoc enim sensibili mundo vehementer consideiandum est, quid sit tempus et locus; ut quod delectat in parte,
sive loci sive teraporis, intelligatur tamen
multo esse melius totum, cujus illa pars
est
etrursus quod ofFendit in parte, perspicuum sit homini docto, non ob aliud
ofFtndere, nisi quia non videtur totum,
cui pars illa mirabiliter congruit. Aug, de
:

Ordine, b.

Qua

ii.

c.

19.

hoc primum dico, illorum

hominum non tantum linguam verum
etiam vitam fuisse propheticam ; totumque illud regnum gentis Hebraeorum magnum quemdam, quiaet Magni Cujusdam,
g

in re

fuisse

prophetam.

quidem

Quocirca quod ad eos

adtinet, quiillicerantejifd/^icorJg

in sapienliA Dei, fPs. 89, 12.

solum

Vulg.] non

quje dicebant, sed etiam in iis

quodautem ad ceteros ac
quae faciebant
simul omnes illius gentis homines, in iis
quae in illis vel de illis divinitus fiebant,.
prophetia venturi Christi et Ecclesiae
perscrutanda est. Omnia enira illa, sicut
dicit Apostolus, (1 Cor. 10, 6.) fgurce
vosircefnerunt. S. Aug. c. Faust. 1. xxii.
" Scimus autem, sicut vocibus,
c. 24.
in

iis

ita

et

quam

rebus

prophetarum, tam

dictis

prajdicatur resurrectio."
Tertull. de Resurr. Carn. c. 28.
et

factis

CONFESSIONUM LIBER

37

III.

Quae autem contra mores hominum sunt

luitur.

momm

diversitate

''

vitanda sunt

flagitia,

pro

ut pactum inter se civitatis

aut gentis consuetudine vel lege firmatum, nulla civis aut

Turpis enim omnis pars est suo

peregiini libidine violetur.

Cum

universo non congniens.

morcm
est,

autem Deus aliquid contra

nimquam ibi factum

aut pactum quommlibet jubet, etsi

faciendum

tutum non

est

erat,

et si

omissum, instaurandum et si instiest.

Si enim regi licet in civi;

instituendum

jubere aliquid quod neque ante illum quisquam, nec ipse unquam jusserat et non contra societatem
civitatis ei obtemperatur, imo contra societatem non obtemperatur, (generale quippe pactum est societatis humanae
obedire regibus suis,) quanto magis Deo regnatori universae
creaturae sua3, ad ea quae jusserit, sine dubitatione serviendum est Sicut enim in potestatibus societatis humanae,
major potestas minori ad obediendum praeponilur; ita Deus

tate cui regnat,

omnibus.
16.

Item in facinoribus*, ubi libido est nocendi, sive per

et utrmnque vel idciscendi

contmneliam, sive per injuriam

causa, sicut inimico inimicus

commodi,
timetur

sicut latro viatori; vel evitandi

mah,

vel invidendo, sicut feUciori miserior

prosperatus, ei

quem

sibi aequari timet

vel sola voluptate alieni

aut irrisores, aut ilkisores

tatis,

vel adipiscendi alicujus extra

maU,

sicut ei qui

aut in aliquo

aut ajqualem dolet

sicut spectatores gladiatorum,

quommUbet

haec sunt capita iniqui-

quae puUulant principandi et spectandi et sentiendi Ubi-

dine", autuna, aut duabus earum, aut simul omnibus; et vivitur '^'

male adversus

tiia et

9.

Quando

Quod agit indomita cupiditas ad corrumpendum animum, et corpus suum,

Flagitium vocatur. Quod autera agit, ut

bus,

rura, aut adjumentaquaerantur.

satis

superque responsura

est

si

tamen capiunt non esse peccatum quod

neque contra naturam committitur, quia
non lasciviendi sed gignendi causa illis
foeminis utebantur, neque contra moreni,
luia

illis

temporibus ea

factitabantur,

neque contra praeceptum, quia nuUa lege

prohibebantur. August. de Bono Conjugali, c.

25.

'^-

f^eptem^ psalterlum decem chordarum Ps.us,

enim mos erat, crimen

non erat ; et nunc propterea crimen
est, quia mos non est
alia enim sunt
peccata contra naturam, alia contra
mores, alia contra praecepta. Aug. contra Faust. 1. xxii. c. 47.
Quae cum ita
sint, hajreticis quidem, sive Manichfpis,
sive quicumque alii patribus veteris Testamenti de pluribus calumniantur uxori^

joh.

'

Facinus dicitur. Et ha;c

duo sunt genera omnium peccatorum
sed flagitia priora sunt. Qua3 cum exina-

alteri noceat,

niverint aniraum, et ad

quandam

egesta-

tem perduxerint, in facinora prosilitur,

quo removeantur irapedimenta flagitio-

Aug.de

Doctr, Christian. L. iii. $. 16.

k Haec enim tria genera vitiorum, id
est, voluptas carnis et superbia et curiositas omnia peccata concludunt. Aug. in
Ps. 8. vid. L. x. c. 30 sqq.

Decalogus enim

legis

decem pra-

cepta

sic

sunt distributa,

ut

ad

Deum, septem

habet, qua^
tria
pertineant

38

AUGUSTINI EPISCOPI

S.

decalogum tuum, Deus altissime et dulcissime.

Sed quae
non corrumperis ? aut quae adversus te facinora, cui noceri non potest? Sed hoc vindicas quod in se
homines perpetrant, quia etiam cum in te peccant, impie
Ps. 26, facimit in animas suas, et meiititiir iniquitas sibi, sive cormmpendo ac pei^vertendo naturam suam quam tu fecisd et
ordinasti, vel immoderate utendo concessis rebus, vel in non
Kom. 1. concesssi Jlaffrajido iii einn iisum qiii est contra naturam; aut
Act.9,6. rei tenentur, animo et verbis saevientes adversus te, etadversus
stimulum calcitrantes ; aut cum disruptis Umitibus humanae
flagitia in te qui

societatis, Isetantur

audaces privatis conciliationibus aut

remptionibus, prout quidque delectaverit aut offenderit.

cum

ea fiunt

tu dereUnqueris, fons vitae, qui es

creator et rector universitatis

imum

parte'^

falsum.

unus

et

di-

Et

verus

et privata superbia dihgitur in

Itaque pietate

purgas nos a consuetudine mala,

humiU

reditur in te, et

et propitius es peccatis confi-

Ps. 101,

tentium, et exaudis gemitus compeditorum, et solvis a vinculis

Ps. 74,

falsae Ubertatis, avaritia

jam non erigamus adversus te comua

plus habendi, et damno totum amitampUus amando proprium nostmm, quam te omnium

quae nobis fecimus,

'

'

IX.

tendi;

bonum.
17. Sed

si

'

inter flagitia et facinora et

tam multas

iniquitates,

^*^^"^'

smit peccata proficientium, quae a bene judicantibus et vitu-

ter pec-

perantm* ex regula peifectionis, et laudantur spe frugis, sicut

praeceptum

Ad

primum

nus

tres chordae pertinent, (]uia

xii.

ad

pertineant

homines

Deus est Trinitas. Ad alterum vero praeceptum, id est, ad dileclionem proximi,

septem chordae
quomodo vivatur inter
homines.
Hjbc jungamus illis tribus
ad dilectionem Dei pertinentibus, si in

decem

psalterio

chordarum

volumus

Ut autem
cantare canticum novum
cantet canticum novum, sit novus homo.

Si dilectione facitis,

canticum novum

timore facitis, facitis tamen,

portatis quidem psalterium, sed nondum
cantatis
si autem nec hoc facitis, projicitis ipsum psalterium.
Melius est vel
sed rursus, meportare, quam projicere
lius cum voluptate cantare, qu.im cum
onere portare. Aug. Serm. 9. de x Chorcantatis:

si

dis, c. 5, 6, 7.

Honor hominis verus

est imago ac
non custoditur nisi
ad ipsum, a quo imprimitur. Tanto
magis itaque inhaeretur Deo, quanto mi-

simiiitudo Dei, quae

diligitur propriura.

Aug. de Trin.

11.

Cave putes quidquam potuisse verius

quam id quod dictum est, Radicem
omnium malorum esse uvaritiam (1 Tim.
1

dici

6,

10.) h.

plus velle

e.

'iantumautem

satest,

quam

quantum

sat est.

sibi exigit

naturaein suo genereconservandaB modus.

Avaritia enim
non in solo argento vel
in nummis
sed in omnibus rebus quae
immoderate cupiuntur intelHgenda est,

ubicunque

omnino

plus

vult

quisque

quam sat est. de Lib. Arb. 1. iii. . 48.

Hoc est quod persuasum est [Adamo et
EvaJ ut suam potestatem nimis amarent,

cum Deo pares esse vellent, illa

medietate, per quam Deo subjecti erant,
habebant, male
et corpora subjecta
uterentur, i. e. contra legem Dei ; atque
dum id
ita quod acceperant amitterent
quod nonacceperant, usurpare voluerunt.
Aug. de Gen. c. Man. 1. ii. . 22.
et,

CONFESSIONUM LIBER
herba

Et simt qiiaedam

segetis.

iiori, et

Deum

non smit peccata

similia vel flagitio vel faci-

quia nec te oflendunt

cum

nostrum, nec sociale consortium:

aliqua in usiun
libidine

habendi

vita3
;

39

III,

congrua tempori,

Dominum ^^^^;^^.

conciliantur dicium

incertum est aUnun,

et

comgendi

aut puniuntur

caia, et

studio potestate

Multa itaque
hominibus improbanda viderentur, testimonio tuo
approbata sunt; et miilta laudata ab hominibus, te teste
damnantur: cum sa^pe se aliter habet species facti, et aliter
ordinata, et incertum est an libidine nocendi.
facta quae

facientis animus, atque articidus occulti' temporis.

Cum

vero

aliquid tu repente inusitatum et improvisum imperas, etiam

si

hoc aliquando vetuisti, quamvis causam imperii tui pro tempore

occultes, et quamvis contra pactum sit aliquorum hominum
societatis; quis dubitet esse faciendum^, quando ea justa est
societas hominum, quae servit tibi ? Sed beati qui te imperasse
sciunt, Fiunt enim omnia a servientibus tibi, vel ad exhibendum quod ad proesens opus est, vel ad futura praenimtianda
18. Haec ego nesciens, irridebam illos sanctos senos et
x.
Prophetas tuos. Et quid agebam cum imdebam eos ', nisi ^"^^
'.

ut iiTiderer abs te; sensim atque paulatim perductus ad easchaio-

cum

nugas, ut crederem ficmn plorare

decerpitur, et

matrem ["^"J^^

fructi-

Tantum porro opportunitatis affert

ad aliquid agendum seu non agendum
^

temporum

secreta distinctio, ut

nunc me-

unam duxerit, nisi se

non possit Tunc autem, etiam

lius faciat qui

nec

continere
plures inculpabiliter ducebant et qui facilius continere possent, nisi aliud pietas

illotempore postularet. August.de Bono

Conjugali, c. 15.
^ c. Faust. 1. xxii. c. 71.
Quid ergo
jara de exspoliatis ^gyptiis Faustus objicit,
nesciens quid loquatur 1
Quod
faciendo Moyses usque adeo non peccayit, ut non faciendo peccaret.
Deusenim
jusserat qui utique novit non solum se-

cundum

facta,

verum etiam secundum

cor hominis, quid unusquisque, vel per

quem perpeti debeat. Divinis imperiis

cedendum obtemperando, non

dum
aliter

obedientiam in crimen vocet, quis obsequium pietatis accuset 1

'
Vid. sup. ad . 14. not. g.
Quia ergo illi obscuritatem Scripturarum irriserunt, quas propterea clausas
erant, ut pulsantes exercerentur, non ut
parvulis negarentur, humiliali sunt usque
ad terram, ut cogitare amplius non pos?ent, quam quod per terram percipitur.
Per terram quid dicol Per carnem. Ut
incorporalem Deum sentire non possent,
et quidquid de Deo cogitarent, nonnisi
corporaliter cogitarent. Aug, in Ps. 146.
.

disputando
Nec licuit IMoysen
quiim Deus dixerat facere, ut penes

us

Dommum

esset consilium jubendi,

penes

famulum autem obsequium peragendi.

de Civ. Dei, 1. i. c. 26. Sicut de Samsone ahud nobis fas non est credere [sc.
eum divinitus jussum mortem sibi intulissej. Cum autem Deus jubet.
seque
jubere sme ullis ambagibus intimat, quis

sfi^v;^a,
xai rev aioa,

yofjt.iZ,ovffn

xai ro

v^^u^

oiT Jrj ;^;a^/vo/

Ttio' avToTs, evrt

vov

IlavTa

rcri^^aTa-

resisten-

est

13.

"
cry^.

Ts^vawr/v.

xot)

to

Ktti

ra.

xaXo)tvfl/TXt/

aorov kXoJo-iv ovrs Xd;^ec

xat to7s TcvTa S^w/v

akXa

fnat^ovois -r^o^pavus

ira^uyrar IfffiiKa) to. xX^>fva.

26.
KaT avTuv

tvfi Tt iftus to. TifiiofAiva

Theod. Haer. Fab.

i.

tw y.a\xiirTfiv a'i^i<nv, o voZs kxt ahrovs

i<rT/v to. oiTa TdvTa
Alex. Lyc. v^. 24.
"E.-^nv ^^ b t^ Koffzu tuv ^6o Tovruf i^;^uv
Tas vTovTdffus, xa/Twv ^b ^/av d^x.^v rt^oivKivai ro aufjua. tv l\ ^ux^v uva.i rr.s
iri^as.

avriiv

li

u>ai

t*,v

^vxvv

tyiv

40

S.

AUGUSTINI EPISCOPI

ejus arborem laciymis lacteis?

aliquis

disset

sanctus,

Quam tamen

ficum

non suo

alieno" sane,

cerptam, misceret visceribus, et anhelaret de

imo vero particulasP Dei, gemendo

avd^eu-rais

xa)

Iv

ravT/ l^aat

xai i^TZTM, xa) xvia^aXu ov

iv <roTs (puToTs Triv

xat TtrtiVM,

f^svov

aXXa xa)

t>}j ^etins IxfjLoha, xivt}iriv

i)vai ^vx.^S (paffxuv,

riv

xa)

iv toTs

av^^eoToig

i yrbo de Maiitiie ap.

vTd^;i(^ovo-av xiyti.
Herbas enim
Epiph. Haer. 66. $. 8.
atque arbores sic putant vivere, ut vilam

quaj illis inest, et sentire credant, et

nec aliquid inde
dolere cum laeduntur
sine cruciatu earum quemquam posse
Propter quod,
vellere aut carpere.
agrum etiam spinis purgare, nefas ha:

Dicitis dolorem
bent. (Aug. de Hser.)
sentire fructum, cum de arbore carpitur,
sentire

cum conciditur, cum

cum raanditur. c.

teritur,

cum

Faust. vi. 4.
Expedire dicunt homini foeneratorem
Qui enim in usuesse quam agricolam.
ram, inquiunt, dat pecuniam, non lEedit
crucem luminis: qui autem agricola est,
multum lasdit crucem luminis. Quaeris
quam crucem luminis ? Membra, inquiunt, illa Dei, quae capta sunt in illo
praelio, mixta sunt universo mundo, et
sunt in arboribus, in herbis, in pomis,
in fructibus.
Dei membra vexat, qui
Dei membra
terram sulco discindit
vexat, qui herbam de terra vellit
Dei
niembra vexat qui pomum carpit de arQuid
bore. Aug. in Ps. 140. . 12.
obsit arbori, non dico si pomum inde
foliumve decerpas, (quod quidem apud
vos, si quis non imprudentia, sed sciens
fecerit, signaculi corruptor sine ulla dubitatione damnabitur.) sed omnino si
eam radicitus eruas ? Anima namque
illa quam rationalem inesse arboribus
arbitramini, arbore excisa vinculo solvitur ; vos enim hoc dicitis. Revolutionem
coquitur,

hominis in arborem, notum est vos, id

tst, auctorem ipsum vestrum pro ingenti
poena, non tamen pro summa, soleie
minitari.^lllas perhibetis et audire voces
nostras, verba intelligere,et corpora motusque corporum intueri, cogitationes
denique ipsas perspicere. De Mor. Man.
1. ii. .
55.
Impietas rusticana plane,
magisque lignea quam sunt ipsa? arbores
quibus patrocinium praebet, quaB dolere
vitem quando uva decerpitur, et non
solum sentire ista cum caeduntur, sed
etiam videre atque audire credit. Aug.
de Quant. Animie, <J. 71.
"OTav fAtXXcjffiv ifffitiv k^tov, v^offtu;^evrai -r^uTov ovtu Xiyevrts
^^rs rev

come-

a^ToV tvTl

ffi

ovTi

ffi.

iTotviffi

iyu

iSi^iffa,

tls

ovTt

kcci

mc-

riXiffa,

xXifiavov 'ifiaXav,

TavTa, xa) vvtyxi

avaiTius 'ipayov

de-

angelos,

illa

in oratione atque

'i^kiypd

aXXos

si

scelere

ovTt

ukXa

/lcoi,

iycj

oTav xa6* tavTov

i'iT*>

TOVTa, Xiytt tu xaTti;^ov/u,ivu riv^df/.yiv uTi^

ffov
xa) ovTus d^iffTaTai ixtTvos. lyrbo
ap. Epiph. Ha;r. 66. j. 28. Acta Archelai.
Unde agriculluram, quae omnium
. 9.
artium est innocentissima, tamquam plurium homicidiorum ream dementer accusant
itaque ipsi Electi, nihil in agris
operantes, nec poma carpentes, nec saltem folia ulla vellentes, exspectant haec
afferri usibus suis ab Auditoribus suis,
viventes de tot ac tantis secundum suam
vanitatem homicidiis alienis. (de Hajr.)
Vos cessantes expectatis quis Auditorum
vestrorum propter vos pascendos cultello
:

armatus in hortum prosiiiat,

cucurbitarum, quarura vobis
ofTerat, mirum dictu, viva cadavera.
Eas cum decerpsit vesier Auditor, leus
factus est, vestra indulgentia liberandus.

vel falcicula

homicida

c.

Fausl.

vi.

4.

Ipsam partem naturae Dei dicunt

ubique permixtam in caelis, in terris,sub
terris, in omnibus corporibus, siccis et
humidis, in omnibus carnibus, in omP

seminibus

nibus

arborum,

herbarum,

hominum, animalium non potentia divinitatis sine uUo nexu incoinquina:

biliter,

inviolabiliter,

incorruptibiliter

omnibus

rebus administrandis regendisque praesentem, quod nos de Deo

dicimus; sed ligatam, oppressam, pollutam, quam solvi, liberari, purgarique dicunt, non solum per discursum
solis

et lunae,

et

virtutes

lucis,

verum

Per Electos
etiam per Electos suos.
autem suos purgari dicuni eamdem ipsam commixtam partem ac naturam
Dei, manducando scilicet et bibendo
quia eam in alimentis omnibus dicunt
ligatam teneri; quae cum ab F)lectis,
velut sanctis, in refectionem corporis
manducando et bibendo assumuntur,
per eorura sanctitatem solvi, signari et
iiberari.
Aug. de Nat. boni c. Man.
Ipsam vero boni a malo purc. 44.
gationem ac liberationem, non solum
per totum mundum et de omnibus ejus
elementis virtutes Dei facere dicunt,
verum etiam Electos suos per alimenta
quae sumunt.
sicut universo

Fa

eis (juippc alimentis,

mundo, Dei substantiam

CONFESSIONUM LIBER
tando^: quse paiiicula3
illo

pomo,

summi

nisi electi' sancti

et veri

Dei

41

III.

ligataj fuissent in

Et

dente ac ventre solverentur.

credidi miser magis esse misericordiam pra^standam fmctibus

Si quis
terra?, quam hominibus, propter quos nascerentur.
quasi
esset,
non
Manichteus
qui
peteret,
enim esuriens'

quam purpeihibent esse commixtam

putant in Electis suis eo genere
vitae, quo vivunt J^lecti iManichaeorura,
velut sanclius et excellentius Auditoribus
:

gari

Nam

duabus professionibus,
hoc est Electorum et Auditorum, ecclesiam suamconstare voluerunt. In ctteris
autem hominibus, etiam in ipsis Auditoribus suis, hanc partem bonaj divinzeque
suis.

substantiai

his

qme mixta

et

coUigata in

escis et potibus detinetur, maximeque in

eis qui generant filios, artius et inquina-

(de Ha;r.) Cibi

qui de frugibus et pomis parantur, si ad
sanctos, id est, ad Manichaeos veniant, per
eorurn castitatem et orationes et psalmos
quidquid in eis est luculentum et divinura
purgatur, id est, ex omni parte perficitur,
ut ad regna propria sine uUa sordiura
de mor. Manich.
difficultate referatur.
ii. 15.
Nos, inquiunt, quia fide Manichaji illuminati sumus, orationibus et
psalmis nostris, qui Elecii sumus, purgamus inde vitam quje est in illo pane,
etmittimiis illam ad thesauros caslorum.
Tales sunt Electi, ut non sint salvandi a
Deo, sed salvatores Dei. Et ipse est
crucifixus
in
toto
Christus, dicunt,
mundo. Ei;o in Evangelio Salvatorem
acceperam Christum, vos autem estis in
libris vestris salvatores Christi.
Aug. iu
tius colligari putant.

Ps.
1

c.

Quod

ea,

quae

vobis

ganda ofTeruntur ad epulas,

si

quasi

pur-

nefa'^ putatis,

quis alius praeter Electos ad cibandum

quantae turpitudinis et ali-

tetigerit,

quando sceleris plenum est? Siquidera

saepe tam multa dantur, ut consurai
facile a paucis non possint. Et quoniam
sacrilegium putatur, vel aliis dare, quod
redundat, vel certe abjicere, in inagnas
contrudimini cruditates, totum, quod
datum est, quasi purgare cupientes.
Jam vero distenti, et prcpe crepantes,
eos, qui sub
vestra disciplina sunt,
pueros ad devoranda reiiqua crudeli
dominatione compellitis, ita ut cuidam
sit Romaj objectum, quod miseros parvulos cogendo ad vescendum tali super-

Quod non crederera,

nisi scirem, quanlum nefas esse arbitremini, vel aliis haec dare, qui Electi non
stitione necaverit.

sunt, vel cerfe projicienda curare. Unde

illa vescendi necessitas restat qua? ad,

lurpissimam crudelilatem paene quotidie,

aliquando tamen polest et usque ad hoAug. de mor.
micidium pervenire.

Manich.

15.

c.

cf.

c.

Si

13.

autem

cum

decerpuntur, quornodo
eis iuest vita.cui purgandae atque recreandae manducando atque ructando vos
Ista
asseritis subvenire. c. Faust. vi. 4.
sacrilega deliramenta vos cogunt, non
solum in caglo atque in omnibus stellis,
sed etiam in terra, atque in oranibus
quae nascuntur in ea, confixum atque
concretura Christura dicere non jaro
Salvatorem vestrum, sed a vobis salvandura, cum ea manducatis atque ructatis.

occiduntur

ib.

ii.

5.

&c.

cf. V. 10.

Nostis Fralres, quod non est praeterraittendura, quasi justos, eminentiores,

in se tenentes velut priinum gradum justitiae, Electos vocari apud Manichaeos.
Electi quidem Dei sunt omnes sancti, et
h^bemus hoc iu Scripturis: sed usurparunt sibi illud nomen,et quasi familiarius
sibi applicaverunt, ul tamquam proprie
r

jam

appellentur.
Aug. iu Ps.
Auditores qui appellantur

Electi

140. . 10.

apud

eos, et carnibus vescuntur, et agros

volueriut, uxores habent,

faciuntqui vocantur Electi.
Auditores
Aug. Ep. 236. ad Deuter.
vocantur, quod videlicet tanquara meliora et majora praecepta observare non
possint, quae observantur ab eis quos
Electorum nomine discernendos et honorandos putant. (Aug. c. litt. Petilian. lii.
17.) Auditoribus vestris, quos tanquam
distinctos a genere sacerdotura dixisti,
secundura veniam haec [carnes] edenda
conceditis. (c. Faust. xxx. 5.) His dua-

colunt,

et

quorum

nihil

si

bus professionibus, hoc est, Electorum

et Auditorum, ecclesiam suam constare
voluerunt, de Haires. ol xaXovfitvat riXtios
Tao auToTs. Theodoret 1. c.
*
Hinc est, quod mendicanti homini,
qui Manichzeus non sit, panem,vel aliquid frugum, vel aquam ipsam, quae oranibus vilis est, dari prohibetis, ne membrum Dei, quod his rebus admixtum est,
suis peccatis sordidatum a reditu impediat. Aug. de Mor. Manich. c. 15. Qu
cum ita sint, etiam panem mendicanti
dare prohibetis
misericordiain

diam

nummos

censetis

vel

potius

dari.

tamen propter
propter

Quid

hic

invi-

prius

!:

42

AUGUSTINI EPISCOPI

S.

capitali

supplicio

damnanda buccella

videretur,

ei

si

da-

retur.

XI.

19.

Planc-

Et

som-

mea

inatris

Videbat enim

de
7^

'

Ps. 85,

fidelis tua,

habebat ex

filio.

'

amplius

illa

te

ex

alto, et

animayn meayn, cum pro

caligine eruisti

tus et

manum tuam

misisti

quam

me

de hac profunda
fleret

mortem meam ex fide

eam, Domine.

cum

te

et spiritu,

mater

quem

Exaudisti eam,

et exaudisti

nec despexisti lacrymas ejus,

ad

matres coiporea funera.

flent

profluentes rigarent terram

omni loco orationis ejus; exaudisti eam.

illud
unde
somnium,
Nam
quo eam consolatus es, ut vivere
me concederet* et habere secum eamdem mensam in domo;
quod nolle coeperat, aversans et detestans blasphemias en-oris
mei ? Vidit enim stantem se in quadam regula lignea, et
advenientem ad se juvenem splendidum, hilarem atque arridentem sibi, cum illa esset moerens et moerore confecta qui
sub oculis

ejus, in

cum

causas quaesisset ab ea moestitiae suoe quotidianarumque

lacrymarum, docendi, ut
illa

non discendi

assolet,

respondisset perditionem

meam

se

gi'atia,

plangere

atque

jussisse

ilhim quo secura esset, atque admonuisse ut attenderet et

videret, ubi esset illa, ibi esse et

me

vidit

Quod

me.

illa

quia erant aures tuse ad cor ejus ?

ubi attendit,

Unde

juxta se in eadem regula stantem.

hoc, nisi

bone omnipotens, qui

sic curas unumquemque nostrum, tanquam solum cures; et
sic omnes, tanquam singulos
20. Unde illud etiam, quod cum mihi narrasset ipsum visum,
et ego ad id trahere conarer, ut illa se potius non desperaret
futiuram esse quod eram; continuo sine aHqua haesitatione,
" Non, inquit non enim mihi dictum est, Ubi ille, ibi et tu
" sed, Ubi tu, ibi et ille." Confiteor tibi, Domine, recordationem meam quantum recolo, quod saepe non tacui, ampHus me
isto per matrem vigilantem responso tuo, quod tam vicina
interpretationis falsitate turbata non est, et tam cito vidit
quod videndum fuit, quod ego certe, antequam dixisset, non
tu,

arguam, crudelitatem an vecordiaml Ib.

c. 16.
Panem mendicanti non porrigit
quneris, quare?
Ne vitam quaa est in

facit

pane, quam dicunt membrum Dei, substantiam divinam, mendicus ille accipiat,

iffrt, ^a^ avToli, to iXfi" -xivy^ta.

Athanasius Hist. de Arian. ad Wonach. c. 61.
t% lU rous ^ivyirus yivefiivfjv '^iufia.x-

et liget

eam

in

carne.

ne detur mendico,

et

Ergo buccella

ploret in buccella

Aug.
x'^'"f

verum homicidium
in

Ps.

140.

^"^ *^

'ia-Tiv,

in

hominem.

Uu^a

MavtiXXa ai Ix^^o*

11.

ih

membrum

<pi\av6^uriotv, rijs SXvs iivoct xiyevrts h^anietv. Theodoret. Hasr. Fab.

est

1.

Dei, mendicusfame moriturus

Falsa misericordia in buccellara,

Xevffi

26.

CONFESSIONUM LIBER
commotum

videram; etiam tum

quo femina?

pia?

quam

ftiisse,

43

III.

ipso somnio,

gaudium tanto post futurum, ad consola-

tionem tunc praisentis sollicitudinis, tanto ante pra^dictum

Nam novem

fenne aimi secuti sunt, quibus ego in

profundi ac tenebris

illo

est.

limo

cum ssepe surgere conarer, et

cum tamen illa vidua casta,

falsitatis,

gravius alliderer, volutatus siun:

pia et sobria, quales amas,

et

jam quidem spe

alacrior, sed fletu

gemitu non segnior, non desineret horis omnibus orationum

me

suaium de

tuiim preces

plangere ad te

me tamen

et

ejiis,

et intrahant in confipectum Ps. 87,

dimittebas adhuc volvi et

involvi illa caligine.

dedisti altemm responsum interim, quod recolo. Xll.
multa prajtereo, propter quod propero ad ea quae me re"ponmagis urgent confiteri tibi, et multa non memini. Dedistisum
ergo altenim per sacerdotem tuum, quemdam episcopum nu- Augus-

Et

21.

Nam

et

Quem

tritum in Ecclesia, et exercitatum in Libris tuis.

cum*'"\^^"
cepit a

illa

femina rogasset ut dignaretur

me

enores meos, et dedocere

enim hoc,

si

quos

forte

mecum

colloqui, et refellere quodam

mala, ac docere bona (faciebat je^fps^ys

idoneos invenisset)

nohiit

ille,

pru-

sensi postea.
Respondit enim me
adhuc esse indocilem, eo quod inflatus essem novitate haeresis
illius, et nonnidhs qua^stiuncuUs" jam multos imperitos exagi-

denter sane, quantum

tassem, sicut

"

illa

indicaverat

ei.

" Sed sine, inquit, illum

tantum roga pro eo Dominum ipse legendo reperiet

" quis ille sit enor, et quanta impietas." Simul etiam nan*avit se quoque parvulum a seducta matre sua datum fuisse
Manichicis, et omnes pene non legisse tantmn, vemm etiam
scriptitasse hbros eomm; sibique appamisse, nullo contra
ibi, et

disputante et convincente,

quam

esset illa

secta fugienda;

" Sed nje duo quaidam maxime, quas

incautam illam aetatem facile capiunt,

Quod altercandi genus quia post eorum

auditionem aggressus eram,quidquid meo

per admirabiles adtrivere circuitus, quorum est unum familiaritas, nescio quomodo repens quadam imagine bonitatis,

vel

tamquara

successu creberrimo gliscebat adolescentis

animositas, et impetu suo in pervicaciae

certamina, ex certaminum proventu

araor in illos quotidie movebatur.
Ex
quo accidebat, ut quidquid dicerent, miris
quibusdam modis, non quia sciebam, sed
quia optabam verum esse, pro vero approbarem. Ita factum est, ut quamvis
pedetentim atque caute, tamen diu sequerer homines nitidara stipulam viventi
anima praeferentes. [vid. sup. . 18. not.

magnum malum

s.]

sinuosum

aliquod

multipliciter collo involutum.

quod quaedam noxia

seraper
disserenti

in

victoria

vinculum
Alterum
pene mihi

disputationibus proveniebat

cum

Christianis imperitis, sed

tamen fidem suam certatim, ut

que posset, defendere molientibus.

quis-

Quo

imprudenter vergebat.

qualicumque ingenio vel

nibus poteram,

aliis

lectio-

solis illis libentissime tri-

buebam. Itaexillorum sermonibusardor

in

Aug. de duab.anim.

c.

Manich.$. 11.

conver-

44

AUGUSTINI EPISCOPI CONF.

S.

Quae

itaque fugisse.

cum

LIB.

atque

ille dixisset,

illa

III.

noUet ac-

quiescere, sed instaret magis deprecando, et ubertim flendo,

ut

me

videret, et

taedio,

"

mecum

dissereret:

jam substomachans

ille

" Vade, inquit, a me; ita \dvas:

filius

istarum lacrymarum pereat."

cepisse, inter colloquia sua

mecum

fieri*

Quod

non potest ut
illa ita

se ac-

saepe recordabatur, ac

si

de ccelo sonuisset.

" Visum est huc ascribere Augustini

locum ex lib. 3. contra Litteras Petiliani
Donatistae,

terum

c.

fuisse

17

'

Me

etiam presby-

Manichajorum, vel

falsus

vel fallens mirabili temeritate contendat.

Verba

tertii libri

Confessionum mearum,

quae per seipsa, et de multis ante et postea

dictis, manifestissima sunt legentibus, sub
quo ei videtur intellectu proponat atque
arguat.'
Qujenam vero sint verba illa,
quze suo avulsa loco proterve interpretabatur Petilianus, nobis incompertum est
'
forte an ista capitis sexti
Nam versura
et carmen etiam ad vera pulmenta transfero.'
Quippe amatoria maleficia mulieri data exprobrabat Augustino, ut videre
est in ejusdem libri contra Petiliani Litteras capite 16." [ed. Ben.] Atqui id ni:

hil

omnino

fuisset

ad rem, neque enim de

quo Aug.
Manichaeos functum esse contendit,

his agitur, sed de presbyteratu,

inter

Verba porro

e cap. 6. allata, calumniae

in c. 16. e Petiliano excerptaj

apprime

sunt enim " eulogi panis

simpliciter et hilariter datae" quales iste
'
ridiculo nomine venenosae turpitudinis
ac furoris infamavit ;" " pulmentum"
enim " cibus delicatus et suavis dictusest

respondent

a pulpa." J. de Janua ap. Du Cange.

Calumniae vero de presbyteratu ab his

omnino

diversae sunt, et loco diverso al

Mihi vero nihil dubium est, quin

verba ab initio Lib. 4ti. arripuerit Petilianus, "illac autem purgari nosab istis
latae.

sordibus expetentes cum eis qui appellarentur electi et sancti" el seorsim sumpta
eo detorserit, ut Augustinum inter "electos" unde presbyteriselectisunt, versatum

Forsan etiam " elec" presbyteros" inter se confudit.

Quod vero hanc calumniam refutet ea
ipsa sententia unde arrepta sit, nullam
habet difficultatem, imo optime convenit
cum iis, quae ait Aug. " verba quae per

fuisse contenderet.

tos" et

se

ipsa manifestissima sunt legentibus."

Quippe cum eum inter " Electos" non

annumeratum fuisse haec ipsa verba innuant, eo tamen, posteriore parte abscissa,
detorqueri possint ut id ipsum affirmare
videantur. Jam vero loco " Verba tertii
libri," in MSS. omnibus " quarta libri"
legi,

ex

edit.

Bened. ad

loc. serius didici,

rem extra controversiam ponit.

Exstat tamen alius locus, qui eodem
quod

facilius detorqueri posset,

L.

v. . 18.

LIBER QUARTUS.
Pudet

se

secum

Manichaeorum
in

sectse

eumdem errorem

addictum fuisse per novennium, atque alios

tum etiam consuluisse mathe-

pertraxisse;

et amicum sibi interea morte prsereptum, acerbiori quam

aequum esset animi dolore fuisse prosecutum ; cujus insignem conversionem memorat, et raortis ejus occasione, de vana et de solida amicitia

maticos:

et

quam

tionem

fluxa sint et

caduca terrena omnia, pluribus

sexto aut vigesimo septimo conscriptorum

vigesimo

retatis

necnon quam

Men-

disserit.

librorum de Pulchro et Apto, a se anno

facit

negotio

facili

liberalium artium libros atque Aristotelis Categorias, anno aetatis ferme

vigesimo, per sese intellexerit.

I.
1. Per idem teinpus annorum novem, ab undevigesimo
anno aetatis mea3, usque ad duodetrigesimum, seducebamur
JJ
et seducebamus, falsi atque fallentes in variis cupiditatibus quomoct palam per doctrinas quas liberales vocant, occulte autem seduxfalso nomine religionis.
Hic superbi, ibi superstitiosi, ubi-^"^que vani. Hac popularis gloriae sectantes inanitatem, usque
ad theatricos plausus, et contentiosa carmina*, et agonem
coronanun feneanun, et spectaculorum nugas, et intemperan(jjJJ

tiam libidinum:
expetentes,

remus

illac

cum

eis

autem

pui*gari

nos ab

sordibus

istis

qui appellarentm- electi et sancti, affer-

escas, de quibus nobis in officina* aqualiculi sui fabri-

carent angelos et deos per quos liberaremur''; et sectabar ista

atque faciebam
Irrideant

me

cum

amicis meis, per

arrogantes, et

nondum

Officinam aqualiculi vestri, ubi

vestrum illo prailio confractuni,
reformare posselis. c. Faust. vi. 4.
Suis Auditoribus ideo haec (homicidia
vid. sup. 1. iii. p.o9. not. n.) arbitranlur
ignosci, quia prajbent inde
alimenta
Electissuis; ut divina illa substantia in
eorum venfre purgata, impetret eis veniam, quorum traditur oblatione purganda. Animas Auditorum suorum in
Eleclos revolvi arbitrantur, aut feliciore
compendio in escas Electorum suorum,
ut jam inde purgatas in nuUa corpora
revertantur.
Ceteras autem animas et
in pecora redire putant, et in orania quae
*

Deum

me

ac

mecum

salubriter

deceptis.

prostrati

et

radicibus fixa sunt atque aluntur in terra.

(de Hasr.') Poma ipsinon decerpitis, her-

bamque lon
toribus
afferri

vellitis,

sed tamen ab audi-

vestris decerpi

vobis jubetis,

et

evelli

non ut

ferunt tanlum, sed ut iis

afferuntur, prodesse possitis.

mor. Manich.
c. 10.

not. o.

atque

qui afetiam quae

iis

Aug. de

57. vid. sup. 1. iii.

Auditores, ante
p. 40.

1.

ii.

$.

Electos genua figunt, ut eis manus

supplicibus imponantur non a solis presbyteris vel
cpiscopis aut diaconibus
eorum, sed a quibuslibet Electis.
Aug.

Ep. 236. ad Deuter.

46
a

elisi

te,

Deus meus

in laude tua.
Ps. 49,

Ps. 73,

^^*

ego tamen confitear

tibi

dedecora

mea

Sine me, obsecro, et da mihi circumire prae-

memoria

et immolare
Quid enim sum ego mihi sine te,
nisi dux* in praeceps.?
Aut quid sum cum mihi bene est, nisi
fruens
tuum,
aut
te ciho qui non corrumpitiir?
sugens lac
Et quis homo est quiUbet homo, cum sit homo? Sed irrideant nos fortes et potentes; nos autem infirmi et inopes confiteamur tihi.

senti

Docebam

2.

II.

pra^teritos circuitus erroris mei,

hostiam juhilationis.

tihi

Joh.6,

AUGUSTINI EPISCOPI

S.

in

annis artem rhetoricam, et victoriosam

illis

vendebam. Malebam tamen,

bonos habere discipulos, sicut appellantur

^,^j^*^"'loquacitatem victus cupiditate

con-Domine, tu

cet,

fovet, et

aruspi-

cem

nam
promittebat,

contem42,

12 ^o^'
Ps. 4, 3.

et eos sine dolo

caput innocentis

.,.,",

docebam dolos

asjerent,

^
Et, Deus, vidisti de

qui _,

victo-

Is.

boni

scis,

non quibus contra

sed aliquando pro capite nocentis.

longmquo lapsantem m mbrico, et m

^^ulto fumo scintillantem fidem meam, quam exhibebam in
^
illo magisterio diligentihus vanitatem, et qucBrentihus mendaIn illis annis unam habebam, non eo
^^^^^^^ socius eorum.
quod legitimum vocatur, conjugio cognitam, sed quam in.

'

dagaverat vagus ardor, inops prudentiae

sed

unam

tamen,

ei

in qua sane experirer exemplo

quoque servans tori fidem
meo, quid distaret inter conjugaHs placiti modum quod foederatum esset generandi gratia, et pactum Hbidinosi amoris, ubi
proles etiam contra votum nascitur, quamvis jam nata cogat
:

se diligi.

Recolo etiam, cum mihi theatrici canninis certamen

mandasse mihi nescio quem aruspicem, quid
me autem foeda illa
ei dare mercedis vellem ut vincerem
sacramenta detestatum et abominatum respondisse, nec si
3.

inire placuisset,

corona
necari

illa esset

me

animantia, et

Necatums enim

illis

castitate*^* repudiavi,
^

NuUo

regente, per

Gen. c. Manich.
^ IUe est vere
tendit, et

de

Deus
ii.

anima

suam potestatem
Aug. de

potest.

Deum

Si

praeter

Deum

Deum

quaerit.

victoria

mea

in sacrificiis suis

Deum

at-

Deum

qua^reret,

quia legitimum marifum

Quisquis a Deo
habet.

non caste
amet maritum

aliquid quaerit,
Si uxor

dives est, non est casta.

Non
enim maritum amat sed aurum mariti.
Serm. 137.de verb. Ev. Joan. c. 10. Qui
aliud praemium petit a Deo, et propterea
vult servire Deo
carius facit quod vult
accipere, quam ipsum a quo vult acci-

quia

15,

ad ipsum solum setenet. Aug.

castus esset,

ille

Sed hoc quoque malum non ex tua

Deus cordis mei. Non enim amare te

castus, qui

vita beata, $. 18.

erat

honoribus invitaturus mihi suffragatura

daemonia videbatur.

beatus esse solus

muscam pro

immortaliter aurea,

sinere.

CONFESSIONUM LIBER

47

IV.

noveram, qui nisi fulgores corporeos* cogitare non noveram.

Talibus enim figmentis suspirans anima, nonne fomicatur abs
te, et fidit in falsis^, et

pro

me noUem

sacrificabam.

daemonibus, quibus

Quid

Sed

pascit veutos?

est

enim

me

videlicet sacrificari

superstitione ipse

illa

quam

aliud, ventos pascere,

ipsos Hos.

12,

hoc est, eiTando eis esse voluptati atque derisui ?

II f4. Ideoque illos planos*, quos mathematicos vocant, plane
consulere non desistebam, quod quasi nuUum eis esset sacri- trologia,
ficium, et nulla? preces ad aliquem spiritum ob divinationem^^^*^^^^^^^'
quod tamen christiana et vera pietas conse- per sedirigerentur
quenter repelUt et damnat. Bonum est enim confiteri tibi,^^^"
Domine, et dicere, Miserere mei; cura animam 7?ieam,etTerMm
quoniajn peccavi tihi; neque ad licentiam peccandi abuti ^g^JJ, "a
indulgentia tua, sed meminisse dominicae vocis, Ecce sanus^^'^factus es; jani noli peccare, ne quid tihi deterius contingat.

pascere

Quam totam illi sahibritatem

De coelo tibi est inevitabilis
fecit,

interficere conantur,

causa peccandi

aut Satumus, aut Mars.

Scihcet, ut

caro et

sanguis et superba putredo

cceU ac

sidemm

creator et ordinator.

cum

et,

homo

sine culpa
sit

'

Joh. 6,

Venus hoc

culpandus

Et quis

dicunt

sit,

autem

est hic, nisi

Deus noster, suavitas et origo justitia?, qui reddis unicuiqueMdit.\6,

*
secundum opera ejus, et cor contrituni et humiliatuin non ^ g
spernis ?

Ps. 50,
19.

Quid

pere.

NuUum,

ergo, niiUura praBmium

Dei?

ipsum.
Prajmium Dei,
Hoc amat, hoc diligit
si aliud dilexerit, non erit castus amor.
Recedis ab igne immortali, frigesces,
corrumperis.
Noli recedere, corruptio
tua erit, fornicatio tua erit. Aug. in Ps.
Timoris casti nomine ea
72. $. 32.
voluntas significata est, qua nos necesse
ipse

praeter

Deus

erit

est.

noUe peccare,

et

non

sollicitudine

ne forte peccemus, sed tranquillitate caritatis cavere peccatum. De

Civ. Dei, xiv. c 9. $. 5.
" Volentes intelli;^ere Deum, usque
ad lucis istius visibilis cogitationem
venerunt, ultra ire non potuerunt: et
tales campos lucis fecerunt in regno
Dei, qualem videbant hunc solem, quasi
fructum lucis illius. Aug. in Ps. 146.

infirmitatis,

Quia non distinguunt [Manichaii]

lucem quod esl Deus, et lucem
quara fecit Deus, &c. (Aug. c. Faust.
xxii. 8.)
Alii Deum esse non posse,
nisi corpus igneum putaverunt.
Alii
[Maaichaei] candorem lucis immensae
$. 13.

inter

per iufinita spatia usquequaque porrectura, ex una tamen parte quasi nigro
quodam cuueo fissum, duoadversa regna
opinantes, et talia rebus constituenles
principia, cum suis pliantasmatis fabulati sunt.
De ver^ relig. $. 96. Sed
nsc iterum ideo tibi non videatur Deus
quod sol, quia sol tamquam rota quaedam est, non iramensum lucis spatium
et dicas tibi,

Ergo Deus

infinitJe

lucis

immensa? ut quasi tendas ipsum

solem, et facias illum non habere finem,
nechacnecillac,necsursum nec deorsum;
est et

et

tameu lucem

Deum

tibi

immensam proponas

nec hoc est Deus.

Aug. Serm.

iv. $. 5.

Quis diligit quod ignorat? Et quid

Deura scire nisi eum conspicere
Nimirum autem
firmeque percipere 1
cavendumest,necredensanimus id quod
non videt, fingat sibi aliquid quod non
est, et speret diligatque quod falsum
est.
Quod si sit, non erit caritas de
corde puro et conscientia bona et fide
non ficta. De Trin. viii. $. 6.
^

est

;;

48

S.
5.

AUGUSTINI EPISCOPI

Erat eo tempore

vir

sagax

^,

medicae

atque in ea nobilissimus, qui proconsule*

capiti

sua coronam
meo, sed non ut

morbi tu sanator, qui

resistis stiperhis,

illam agonisticam imposuerat

Nam

non sano

1 Pet. 5,

medicus.

Jac. 4,

humilihns autem das gratiam.

^'

illius

artis peritissimus,

manu

Numquid tamen

etiam per

illum senem defuisti mihi, aut destitisti mederi animae meae

Quia enim factus ei eram familiarior, et ejus sermonibus

(erant enim sine verborum cultu vivacitate sententiamm jucundi et graves) assiduus et fixus inhaerebam

ubi cognovit

ex colloquio meo libris genethhacomm esse me deditum,

benigne ac pateme monuit ut eos abjicerem, neque curam et
operam rebus utihbus necessariam, ilH vanitati fmstra impenderem dicens ita se illam didicisse, ut ejus professionem
primis annis aetatis suae deferre voluisset, qua vitam degeret
et si Hippocratem intellexisset, et illas utique litteras potuisse
intelligere *
et tamen non ob aliam causam se postea, illis
relictis, medicinam assecutum, nisi quod eas falsissimas comperisset, et nollet vir gravis decipiendis hominibus victum
" At tu, inquit, quo te in hominibus sustentas*,
quserere.
" rhetoricam tenes hanc autem fallaciam hbero studio, non
" necessitate rei famiharis sectaris quo magis mihi te oportet
" de illa credere, qui eam tam perfecte discere elaboravi,
" quam ex ea sola vivere volui." A quo ego cum quaesissem
quae causa ergo faceret ut multa inde vera pronuntiarentur
respondit ille, ut potuit, vim sortis hoc facere in remm natura
usquequaque diffusam. Si enim de paginis* poetse cujuspiam longe aUud canentis atque intendentis, cum forte quis
consulit, mirabihter consonus negotio ssepe versus exiret;
mirandum non esse dicebat, si ex anima humana, superiore
aliquo instinctu, nesciente quid iu se iieret, non arte sed sorte
sonaret aliquid quod inteiTogantis rebus factisque concineret.
6. Et hoc quidem ab illo vel per illum procurasti mihi.
Et
quid ipse postea per meipsum qua^rerem, in memoria mea
delineasti.
Tunc autem nec ipse, nec charissimus meus Nebridius, adolescens valde bonus et valde castus^*, irridens
totum illud divinationis genus, persuadere mihi potuemnt ut
haec abjicerem: quoniam me amphus ipsorum auctomm movebat auctoritas et nuUum certum quale quaerebam documen:

Vinilicianus ex nomine
postea designatus lib. 7. cap. 6. et ab
Augustino laudatus in Epist. 138. ad
g Scilicet,

3. (Ben.)
h Vid. sup. $. 3. not. d.

Maicellinum, n.

CONFESSIONUM LIBER

49

IV.

sine ambiguitate appareret,

tum adhuc inveneram, quo mihi

quse ab eis consultis vera dicerentm*, forte vel sorte,

inspectonim sidemm

In

7.

natus

annis,

illis

sum

non

quo primum tempore

docere cceperam, comparaveram

amicum

Mecum

societate

Sed nondum

ieramus, pariterque luseramus.

et bapflore tismum

puer creverat, et pariter

IV.

quo

in municipio

studiorum nimis chai-um, coaevum mihi et conflorentem

adolescentiae.

arte

dici.

scholam

erat sic amicus,

amici
narrat,
JJJ^^JJ

quanquam ne tunc quidem sicuti est vera amicitia quia non suis erest vera, nisi cum eam tu agglutinas inter inhaerentes tibi, ["Qjyg.
;

charitate diffusa in cordihus nostris jier Spiritiim sanctifmrat; eoSed tamen dulcis erat nimis, cocta* fer-morte
qui datus est nohis.

Nam

vore parilium studiorum.

manitus

et a fide vera,

et penitus adolescens tenebat,

quam non ger- ^"1**^*'

eum in gravis-

deflexeram ego

superstitiosas fabellas et pemiciosas, propter quas plangebat

me

mater.

Mecum jam

errabat in animo

homo

ille,

et

^\7ra*j)i.

non iis effi-

mea sine illo. Et ecce tu imminens dorso fugi- c^amenVi

tivorum tuomm, Deus ultionum et fons misericordiai*um simul, Bapqui convertis* nos ad te miris modis; ecce abstuHsti hominem ^^^ ^

poterat anima

de hac

vita,

cum

annum

vix explevisset

in amicitia mea,

5.

^^' ^*^'
omnes suavitates ilhus vitae meae.
8. Quis laudes tuas enumerat unus, in se uno quas expertus Ps. io5,
^*
est ? Quid tunc fecisti, Deus meus, et quam investigabilis
ille
Ps. 35,
9
enim
laboraret
febribus,
Cum
ahyssus judiciorum tuorum
Et cum desperaretur,
jacuit diu sine sensu in sudore letali.
baptizatus est nesciens, me non curante, et praesumente id
retinere potius animam ejus quod a me acceperat, non quod
Longe autem aliter erat; nam
in nescientis corpore fiebat.
Statimque ut primum cum eo
recreatus est et salvus factus.
loqui potui (potui autem mox ut ille potuit, quando non discedebam, et nimis pendebamus ex invicem), tentavi apud illum
irridere, tanquam et illo irrisuro'' mecum Baptismum quem

suavi* mihi super

h Baptismum enim ManichaBi,(qualis

tunc temporis erat Aug.) pro nihilo habuerunt; et ideo forsan inter alia, hoc

tum insigne miraculum

eum, cui munera tanta

edidit

Deus, quo

in Ecclesia

destinabat, ad meliorem

etiam invisibile Sacramentum." Aug. c.

Epp. Pelag. 1. ii. c. 2. " Quid eis
[Pelagianis] prodest, baptismum omnibus actatibus necessarium confiteri, quod
Manichaei dicunt in omni aetate superfluum."ib.iv,4. " Nonillic [apud Manichseos] ita appellari catechumenos, tau"
quam Baptismus quandoque eis debeatur." c.litt.Petil.iii. 17. " Baptismum in
2.

sua

mentem

revo" Manichaei lavacrum regeneracaret.

tionis, id est, aquam ipsam, dicunt esse
superfluam, nec prodesse aliquid, profano

aqua

corde contendunt.
Manichaei visibile
deslruunt elementum, Pelagiani autem

ferre

nihil cuiquara perhibent salutis af:

nec quemquara eorum quos deci-

;:

50

S.

AUGUSTINI EPISCOPI

acceperat mente atque sensu absentissimus, sed tamen

At

accepisse didicerat.

monuitque mirabili

ille ita

me exhorruit

et repentina libertate, ut si

vellem, talia sibi dicere desinerem.

jam

se

ut inimicum, ad-

amicus esse

Ego autem

stupefactus

atque turbatus, distuli omnes motus meos, ut convalesceret

prius, essetque idoneus viribus valetudinis cum quo agere

possem quod vellem. Sed ille abreptus dementiae mea?, ut

apud te servaretur consolationi mesd, post paucos dies, me
absente, repetitur febribus et defimgitur.

Quo

9.

dolore contenebratum est cor

aspiciebam, mors

Et

erat.

meum

patema domus mira

infelicitas ; et

quidquid

nicaveram, sine

in cruciatum

immanem

illo

et

quidquid

erat mihi patria supplicium, et

cum

illo

verterat.

commuExpe-

eum undiqueoculi mei, et non dabaturmihi; et oderam

omnia, quia non haberent eum, nec mihi jam dicere poterant

tebant

Ps. 4

1,

Ecce veniet, sicut cum viveret, quando absens erat. Factus

eram ipse mihi magna quaestio, et interrogabam animavi meam
quare conturharet me valde; et nihil
Et si dicebam, Spera in Deum
juste non obtemperabat quia verior erat et mehor homo quem
charissimum amiserat, quam phantasma' in quod sperare jubequare

tristis esset, et

noverat respondere mihi.

:

batur.

Solus fletus erat dulcis mihi et successerat amico

meo

in dehciis animi mei.

VCur fletus dulcis

mi

Et nunc, Domine, ^lam illa transierunt, et tempore leni^

,.
meum. Possumne audire abs te qm ventas es,
et admovere aurem cordis mei ori tuo, ut dicas mihi cur fletus
10.

'

'

tum

est vulnus

seris.

dulcis sitmiseris?
cisti

An

experimentis volvimur.

mus,

quamvis ubique adsis, longe abjenos autem in

? Et tu in te manes
Et tamen nisi ad am"es tuas plorare-

tu,

a te miseriam nostram

nihil residui

de spe nostra

fieret.

Unde

igitur suavis

iructus de amaritudine vitae carpitur, gemere et flere, et suspirare et conqueri?

An hoc

ibi* dulce est,

quod speramus

exaudire te? Recte istud in precibus, quia desiderium perveniendi habent.

tunc operiebar

Numquid in dolore amissae rei et luctu quo

Neque enim sperabam reviviscere illum, aut

baptizandum putant." de Ha^res.

vero alium quendam ritum pro arbitrio suo excogilarint.quiBaptismivices
suppleret.nihiladhancrempertinet: loca

19.) e ritu Catholico haeresin

suam

pro-

piunt,

i.

Num

pngnare studet, e concessis argumentum

ducens. Eodem argumento sed tantum
" ad hominem" utuntur Faustus 1. xxiv.
c. 1. et ipse Manes Ep. ad Menoch ap.
Aug. Op. Imp. iii. 187.
i

Sup. L. iii. . 10 et 12. inf.

tamen quae ad eum adstruendum afferunt,

nihil probant. Etenim loco de mor. Eccl.
Cath.c.35.deCatholicishauddubie agitur; Felix autem (Actt. c. Fel. Manich.

. 12.

CONFESSIONUM LIBER

IV.

51

petebam lacrymis sed tantum dolebam et flebam. Miser

enim eram, et amiseram gaudium meum. An et fletus res
amara est, et pra) fastidio rerum quibus prius fruebamur, et tunc
dum ab eis abhorremus, delectat ?
VI.
11. Quid autem ista loquor? Non enim tempus qua^rendi
nunc est, sed confitendi tibi. Miser eram, et miser est omnis ex amici
animus vinctus amicitia rerum mortalium et dilaniatur cum *|"^/^^
dolor.
eas amittit, et tunc sentit miseriam qua miser est et antequam
amittat eas. Sic ego eram illo tempore, et flebam amarissime,
et requiescebam in amaritudine.
Ita miser eram, et habebam
chariorem illo amico meo vitam ipsam miseram''. Nam quamvis eam mutare vellem, nollem tamen amittere magis quam
illum.
Et nescio an vellem vel pro illo, sicut de Oreste et
Pylade traditur, si non fingitur, qui vellent pro invicem vel
simul mori, quia morte pejus eis erat non simul vivere. Sed
lioc

me nescio

in

quis affectus nimis huic contrarius ortus erat

taedium vivendi erat in

me

et

gravissimum, et moriendi metus.

Credo quo magis illum amabam, eo magis mortem, qua3 mihi

abstulerat, tanquam atrocissimam inimicam, oderam et
timebam et eam repente consumpturam omnes homines putabam, quia illum potuit. Sic eram omnino, memini. Ecce cor
meum, Deus meus ecce intus vide quia memini, spes mea,

eum

me mundas

qui

a talium afifectionum immunditia, dirigens

ad te, et evellens de laqueo pedes meos. Mirabar

enim cajteros mortales vivere, quia ille, quem quasi non moritunim dilexeram, mortuus erat et me magis, quia illi alter
eram, vivere illo mortuo mirabar. Bene quidam dixit de
amico suo: " Dimidium animae meae'." Nam ego sensi ani-

oculos meos

mam meam

et

corporibus "

animam
et ideo

dimidius vivere
moreretur

unam

ilhus

et ideo forte

Nam

miser nolis esse, esse vis ir-men.

igitur gratias ex eo quod es volens,

ut quod invitus
nim es, et miser

Arb.
'

iii.

$.

es

" Qui

Volens
Aug. de lib.

auferatur.

invitus es.

18.

Horat, Carm.

crant.

duo

vita,

in

duobus

quia nolebam

mori metuebam, ne totus

ille

quem multum amaveram".

^ Si quis dixerit, Noii esse, quam

tniserum me esse mallera
respondebo
Mentiris.
et nunc miser es, nec
ob aliud mori non vis, nisi ut sis
ita
cum
Age

animam

fuisse

mihi horrori erat

"

Retract.

ii.
In quarto
c. 6.
amici morte animi mei
miseriam confiterer, dicens quod anima
nostra una quodammodo facta fuerat ex
duabus, " Et ideo," inquam, '* forte mori
metuebam, ne totus ille moreretur, quem
multiim amaveram :" (c. 6.) quaj mihi
quasi declamatio levis, quam gravis con-

libro,

fessio videlur

od. 3.
corporibus, mentibus unus
lib.

Ovid. Trist

1.

i.

iv.

Eleg.

iv.

perata

tum

72.

-2

lib.

cum de

sit

est,

quamvis utcumque temquod addi-

heec ineptia in eo

" forte,"

Ps. 24.
^'

;
!

52
VII.
*

entfa
doloris

mutat
locum.

AUGUSTINI EPISCOPI

S.

12.

dementiam nescientem diligere homincs humaniter

homincm immoderate humana patientem, quod ego

^ stultum

tunc cram

Itaque aestuabam, suspirabam, flebam, turbabar

-^

...

-n

nec consihum. Portabam enim conscissam

et ubi
et cruentam animam meam, impatientem a me portari
eam ponerem non inveniebam. Non in amoenis nemoribus,

nec requies

erat,

non

in ludis atque cantibus, nec in suave olentibus locis, nec

in conviviis apparatis,

neque in voluptate cubihs

et lecti,

non

denique in hbris atque carminibus acquiescebat. Hon'ebant

et quidquid non erat quod iUe erat,
omnia, et ipsa lux
;

improbum

Nam

odiosum

et

praeter

erat,

in eis sohs ahquantula requies.

batur anima mea, onerabat

me

gemitum et lacrymas.
Ubi autem inde aufere-

grandis sarcina miseriae.

Ad

Domine, levanda erat et curanda, sciebam; sed nec volebam, nec valebam, eo magis quia non mihi eras ahquid sohdum et finnum, cum de te cogitabam. Non enim tu eras, sed
vanum phantasma**, et error meus erat Deus meus. Si conabar

te*,

eam

ibi

ponere ut requiesceret, per inane labebatur,

ruebat super

me

et

et

iterum

ego mihi remanseram infehx locus, ubi

Quo enim cor meum

quo a me ipso fugerem quo me non
Minus enim eum qusesequerer ^ Et tamen fugi de patria.
rebant oculi mei, ubi videre non solebant atque a Thagasnec esse possem, nec inde recedere.

fugeret a corde

meo

.?

tensi oppido veni Carthaginem.

13.

VIII.

rempus
et ami-

Non

jjQgtj-Qg

vacant tempora, nec otiose volvuntur; per sensus

faciunt in

animo mira opera.

^

Ecce veniebant

et

corum

praeteribant de die in diem, et veniendo et praetereundo inse-

qui

i'ebant

'(jo.

mihi species

me- resarciebant

lori

me

debat dolor meus ihe

ahi, causae

ahas memorias,

et

et

paulatim

quibus ce-

sed succedebant non quidem dolores

tamen aliomm dolorum^.

Nam

unde me facilhme

et in intima dolor ihe penetraverat, nisi qmni fiidera?7i in are-

fors.

Job

alias

pristinis generibus delectationum,

16,

animam meam, diligendo moritmiim ac si non morituMaxime quippe me reparabant atque recreabant alioamicorum solatia, cum quibus amabam quod pro te
amabam: et hoc erat ingens fabula et longum mendacium,

^fi^

mm
mm

cujus adulterina confricatione

pmriens in amibus.
si

quis

Sed

amicomm meomm

o Vid. sup.
$. 9.

illa

cormmpebatur mens nostra

mihi fabula non moriebatur,

moreretiu-.

P Sup. L.

i.

c. 1. inf. c.

Alia erant quae in eis

10 et 12.

18.

et vi. 16.

CONFESSIONUM LIBER
amplius capiebant animum
benevole obsequi

quam

et corridere, et vicissim

coUoqui

simul legere libros dulciloquos, simul nu-

simul honestari

gari, et

53

IV.

dissentire interdum sine odio, tan-

homo secum,

atque ipsa rarissima dissensione

condire consensiones phirimas docere aliquid invicem, aut
ipse

discere ab invicem

pere venientes

amantium

cum

desiderare absentes

la^titia:

his atque

cum

redamantium procedentibus per

et

molestia, susci-

hujusmodi signis a corde

os,

per Unguam,

per oculos, et mille motus gratissimos, quasi fomitibus conflare

animos, et ex pluribus
14.

Hoc

est

quod

unum

facere.
IX.

diligitur in amicis; et sic dihgitur^ut rea

humana conscientia, si non amaverit redamantem, autj^ana

si amantem non redamaverit, nihil quaerens ex ejus corpore amicitia.
Hinc ille luctus, si quis moria- qui amat
prseter indicia benevolentiae.
sibi sit

tur

et tenebrae

dolorum, et versa dulcedine in amaritudinem ^ ^^-

madidum, et ex amissa vita morientium mors viventium.

Beatus qui amat te, et amicum in te, et inimicum propter te.
Solus enim nuUum charum amittit, cui omnes in illo chari
sunt, qui non amittitur.
Et quis est iste, nisi Deus noster,
Deus qui fecit coelum et terram, et implet ea\ quia implendo^^cor

ea

fecit

ea?

Te nemo

amittit, nisi qui dimittit: et qui dimittit,

jp^. 23,

quo it, aut quo fugit, nisi a te placido ad te iratum ? Nam ubi 24.
non invenit legem tuam in pcena sua ? Et lea: tua veritas, et j^^.

Deus virtutum, converte nos, et ostende faciem tuam et

erimus. Nam quoquoversum se verterit anima hominis,

15.
salvi

ad dolores'

figitur

aUbi praeterquam in

pulchris extra te et extra se.

essent abs

'

Joh. 14,

veritas tu.

te,

tametsi figitur in

Quae tamen nuUa essent

nisi

'

^
Labiles
^!^ ^^'^
in eis

quge oriuntur et occidunt, et oriendo quasi esse anima

incipiunt, et crescunt ut perficiantur, et perfecta senescunt et >equieste,

non* omnia senescunt,

intereunt: et

cum

et

omnia

intereimt.

Ergo

oriuntur et tendunt esse, quo magis celeriter crescunt ut

eo magis festinant ut non sint

sic est modus eorum.
Tantum dedisti eis, quia partes sunt rerum, qua? non smit
omnes simul sed decedendo ac succedendo agunt omnes universum, cujus partes sunt. Ecce sic peragitur et sermo noster
sint,

Non enim erit totus sermo, si unum vercum sonuerit partes suas, ut succedat aliud.
anima mea, Deus creator omnium sed non

per signa sonantia.

bum non
Laudet

decedat

te

ex

illis

q Sup.

i.

2 et3.

Sup. $.13.

p^ 79
20.

54

S.

AUGUSTINI EPISCOPI

Eunt enim
quo ibant, ut non sint*, et conscindunt eam desideriis pestilentiosis
quoniam ipsa esse vult, et requiescere amat in eis
quae amatV
In illis autem non est ubi: quia non stant, fugiunt et quis ea sequitur sensu camis
aut quis ea comprehendit, vel cum prassto sunt } Tardus est enim sensus camis,
quoniam sensus camis est, et ipse est modus ejus. Sufficit
ad aliud ad quod factus est: ad illud autem non sufficit,
ut teneat transcurrentia ab initio debito usque ad finem
debitum. In verbo enim tuo per quod creantur, ibi audiunt
in eis infigatur glutine amoris per sensus corporis.

.?

Hinc,

et

hucusque.

creata^

Noli esse vana, anima mea, et obsurdescere in aure

cordis, tumultu vanitatis tuae.
Audi et tu: Verbum ipsum

suntin-

clamat ut redeas; et ibi est locus quietis imperturbabilis, ubi

16.

XI.

Soius

^^^

Deus

i2t

StablllS.

non
omnibus
-VT-l
T

deseritur amor,

si

ipse

alia succedant, et
.

universitas.

Numquid ego

^ge mansionem tuam

habes, anima mea, saltem
Ibi

menda quidquid
Ps. 10-2,

tibi

ait

commenda quidquid

ibi

fatigata fallaciis.

Veritati

inde

com-

non perdes aliquid;

sanahwitur omnes languores tui,

et fluxa tua reformabuntur, et

Pet.

Tl^-rl
T^'
Verbum Dei.

aliquo discedo

discedunt,

illa

suis partibus constet infima

est a veritate, et

et reflorescent putria tua, et

renovabimtur, et constringentur

non te deponent quo descendunt; sed stabunt tecum,

i,et permanebunt ad semper stantem ^c permanentem Deum.
17. Utquid perversa sequeris camem tuam? Ipsa te sequatur conversa.
Quidquid per illam sentis, in parte est; et
ad

Ecce

deserat.

te: et

ignoras totum cujus hae partes sunt

et delectant te

tamen.

Sed si ad totum comprehendendum esset idoneus sensus

camis tua^, ac non et ipse in parte universi accepisset pro
poena tua justum modum, velles ut transiret quidquid existit
in praesentia, ut magis tibi omnia* placerent.
Nam et quod
loquimur, per eumdem sensum camis audis
et non vis
;

utique

stare

syllabas, sed

transvolare, ut

ahae veniant, et

Ita, semper omnia quibus unum aliquid connon simul sunt omnia ea quibus constat plus delecomnia quam singula, si possint sentiri omnia. Sed longe

totum audias".
stat, et

tant

' In hac vita homines magnis laboribus requiem quasrunt et securitatem, sed
pravis cupidilatibus non inveniunt. Volunt enim requiescere in rebus inquietis
et non permanentibus
et quia illse tem-

syllabis aut litteris sed

pore subtrahunturet transeuntjtimoribus

cher

et doloribus eos agitant, nec quietos esse

permittunt. Aug. de Cat.

*

"

Vid.

inf.

ad L.

Totusenim
est.

Rud.

xiii. c.

$.

24.

28.

sermonon de singulis
de omnibus pulAug. dc Gen. c.Manich. 1. 21.
ille

CONFESSIONUM LIBER
qm

his nielior

discedit, quia

Deus

fecit omiiia, et ipse est

nec succeditur

18. Si placent corpora,

eorum retorque amorem"

55

IV.
noster

non

et

ei.

Deum ex

illis

lauda, et in artificem

XII.

ne in his quae tibi placent, tu dis- ^^^JJ^i^.

Si placent animae, in Deo amentur: quia et ipsseproba-

pliceas.

mutabiles sunt, et in

stabiliuntur

illo fixa)

alioquin irent et do ia

his

eum tecum quas ^"'^

" Hunc amemus, hunc amemus ipse fecit amemus
potes, et dic eis
Non enim fecit atque abiit, sed ex ^^"'
haec, et non est longe.
In

perirent.

ergo amentur

illo

rape ad

et

Ecce ubi

in illo sunty.

illo

cordi est

est*, ubi sapit veritas.

sed cor erravit ab eo.

Intimus

Rediie, prcevaricatores,

ad Is.
o

cor% et inhaerete

illi

qui

requiescite in eo, et quieti

Bonum quod

itis?

illum,

bonum

State

fecit vos.

Quo

eritis.

cum
itis

amatis, ab illo* est: sed

est et suave

sed

amarum

'

eo, et stabitis

in aspera

quantum

quo
ad

est

erit juste,

quia

amatur deserto illo, quidquid ab illo est''. Quo vobis

adhuc et adhuc ambulare vias difficiles et laboriosas ? Non est
requies ubi qua^ritis eam. Quajrite quod quaeritis sedibinon
est ubi quaeritis.
Beatam vitam quaeritis in regione mortis
non est illic. Quomodo enim beata vita, ubi nec vita ?"
19. " Et descendit huc ipsa Vita nostra, et tulit mortem
injuste

nostram, et occidit

eam dc abundantia
eum in

clamans, ut redeamus hinc ad

^

Quoquo

te verteris, vestigiis quibus-

dam

qufe operibus suis impressit loquitur

in exteriora labentem ipsis ex\di qui
teriorum formis intro revocat

tibi, et te

derelinquunt

ducem,

et oberrant in
nutus tuos pro te
amant, et obliviscuntur quid innuas, O
suavissima lux purgataj mentis sapientia
non enira cessas innuere nobis quae et
quanta sis, et nutus tui sunt omne creaturarum decus. Aug. de Lib. Arb. 1. ii.
vestigiis

tuis

te

qui

c. 16.

y Hoc bonum non longe positum est

ab unoquoque nostrum, in illo enim vivimus, movemur, et sumus. Sed dilectione
standum est ad illud, et inhajrendum illi,
ut prajsenteperfruamur a quo sumus, quo
absente nec esse possemus. Aug. de Trin.
]. viii. . 5, 6.
Pudeat cum alia non
amentur nisi quia bona sunt, eis inhaerendo non amare bonum ipsum unde
bona sunt. Ib. c. 3.
^ Quia homines appetentes ea qua)
foris

sunt, etiam a se ipsis exsules facti

sunt, data est etiam conscripta lex,

non

vitae suae:

illud

et tonuit

secretum unde

quia in cordibus scripta non erat

sed
quia tu fugitivus eras cordis tui, ab illo
qui ubique est comprehenderis, et ad te
ipsum intro revocaris. Propterea scripta
lex quid clamateis qui deseruerunt legem
scriptam in cordibus suis 1
Redite, prcBvaricatores, ad cor
Quod ergo tibi non
vis fieri, noli alteri facere. Judicas enim
malum esse in eo quod pati non vis et
hoc te cogit nosse lex intima in ipso tuo
corde conscripta. Aug. in Ps. 57. . 1.
* Deficitur non ad mala, sed male
;
;

aon ad malas naturas, sed ideo

ordinem naturarum, ab
eo qui sumrae est, ad id quod rainus est.
Aug. de Civ. Dei, 1. xii. c. 8.
b Quid tam iniquum quara ut bene sit
desertori boni ? neque ullo modo fieri
potest ut ita sit.
Sed aliquando amissi
superioris boni non sentitur raalura, cum
habetur quod araatum cst inferius bonura.
Sed divina justitia est, ut qui voluntate
amisit quod amare debuit, amittat cum
dolore quod amavit. Aug. de Gen. ad
id est,

raale, quia contra

lit. 1. viii.

c. 14.

46,

56

AUGUSTINI EPISCOPI

S.

ipsum primum virginalem uterum, ubi

mortalis, ne esset semper
mortalis; et inde veliit sponsus procedens de thalamo suo,
exsultavit ut gigas ad currendam viam.
Non enim tardavit,

processit ad nos, in
ei
Ps. 18,

nupsit

humana

creatura, caro

clamans dictis, factis, morte, vita, descensu,

ascensu; clamans ut redeamus ad eum.
Et discessit ab
oculis, ut redeamus ad cor, et inveniamus eum.
Abscessit
sed cucurrit;

enim, et ecce hic

quit nos.
Joh.

1,

Illuc

est.

enim

Noluit nobiscum diu esse, et non

reli-

unde nunquam

quia

abscessit,

mundus per eum factus

mundum

est;

et in hoc

mundo

recessit,

erat, et venitin

anima
Filiihominum usquePs. 40,
Numquid et post descensum* vitse non
qy^g graves corde?
Sed quo ascenditis", quando in
Ps. 4, 3. vultis ascendere et vivere?
1

Tim

^^^^^^^

i^eccatores salvos facere ; cui confitetur

eam* quia peccavit

1, 15.

mea,

Ps. 72,

alto estis, et posuistis in coelum os vestrum f

et sanai

ascendatis*^, et ascendatis
Ps. 83,

dendo contra eum.

haec dicis eis,

XIIT,

unde
prove-

si

Dic

ad Deum.

Descendite, ut

Cecidistis enim, ascen-

eis ista, ut plorent in convalle

rape tecum ad

tiGnis, et sic eos

illi,

Deum;

plora-

quia de Spiritu ejus

dicis ardens igne charitatis.

Haec tunc non noveram, et amabam pulchra inferiora,

Num ama^^ ibam in profundum, et dicebam amicis meis
mus aliquid, nisi pulchmm.? Quid est ergo pulchrum.? et
quid est pulchritudo ? Quid est quod nos alHcit et conciHat
rebus quas amamus ? Nisi enim esset in eis decus et species,
nuUo modo nos ad se moverent. Et animadvertebam et videbam in ipsis corporibus aUud esse quasi totum, et ideo pulchmm aUud autem quod ideo deceret, quoniam apte accommodaretur aHcui, sicut pars corporis ad universum suum, aut
calceamentum ad pedem, et similia.
Et ista consideratio
scaturivit in animo meo ex intimo corde meo; et scripsi
20.

Perversa celsitudo

debetanimus inhaerere

est,

deserto eo cui

principio, sibi quo-

dam modo

fieri atque esse principium

Est igitur aliquid humilitatis miro modo

quod sursum faciat cor, et est aliquid

quod deorsum faciat cor Pia

elationis

humilitas facit subditum superiori ; nihil

est autem superius Deo
et ideo exaltat
humilitas, quas facit subditum Deo. Elatio autem qute in vitio est, eo ipso quo
respuit subjectionem, et cadit ab illo, quo
:

non

est

quidquam superius, et ex hoc

Aug. de Civ. Dei, xiv. 13.

erit

jnferius.
1

Poenitendi

humilitate

altitudinem

suam

Aug. de Lib. Arb.

nobis fecit per humili-

accipit anima.
5.

1. iii. c.

Viam

tatem quia per superbiam recesseramus

a Deo, redire ad eum nisi per humilitatem non poteramus, et quem nobis praeponeremus ad imitandum, non habeba:

Omnis enim

mus.

superbia tumuerat.

homo

imitari

mortalitas

hominem humilem, Deus

factus est humilis, ut

generis
vestigia
1. $. 4.

hominum

Ne ergodedignaretur
vel

sic

superbia

humani non dedignaretur sequi

Dei. Aug. in Ps. xxxiii. Enarr.
cf.

de Fide

et

Symbolo,

$. 6.

CONFESSIONUM LIBER

57

IV.

Apto; puto, duos aut tres.

Deus nam excidit mihi. Non enim habemus eos
en'averunt a nobis, nescio quomodo.

libros de

Pulchro

Tu

et

scis,

sed ab-

Quid est autem quod me movit, Domine Deus meus, xiy.

ut ad Hierium* Romanae urbis oratorem scriberem illos libros, ^p^" ^f
quem non noveram facie, sed amaveram hominem ex doctrinae Pulchro
Hieno
jfama quae illi clara erat, et quaedam verba ejus audieram, nuncuSed magis quia placebat aliis, et effere- P^^^Jj^
et placuerant niihi ?
bant eum laudibus, stupentes quod ex homine syro, doctolmnc
21.

'

prius Graecaj facimdiae, postea in Latina etiam dictor* mirabilis

exstitisset, ct esset scientissimus

pertinentium, mihi placebat.

absens.

Utrumnam ab

amaverat.

rerum ad studium sapientiac

Laudatur homo, et amatur

ore laudantis

inti'at

in cor audientis

Absit: sed ex amante alio

amor ille?
Hinc enim amatur qui laudatur, dum non fallaci corde laudatoris praedicari creditur id est, cum amans eum laudat.
22. Sic enim tunc amabam homines ex hominum judicio;
Sed
non enim ex tuo, Deus meus, in quo nemo fallitur.
tamen, cur non sicut auriga nobiUs, sicut venator studiis

accenditur alius.

popularibus diffamatus;

quemadmodum

et

me

sed longe aliter et graviter, et ita

laudari vellem

Non autem

vellem ita

quanquam eos et ipse

laudarem et amarem sed eUgens latere, quam ita notus esse
et vel haberi odio, quam sic amai'i.
Ubi distribuuntur ista

laudari et amari me, ut histriones;

:

amomm

anima una?
est quod amo in alio, quod rursus, nisi odissem, non a
me detestarer et repellerem, cum sit uterque nostnim homo ?
Non enim, sicut equus bonus amatm* ab eo qui nollet hoc
esse, etiam si posset; hoc et de histrione dicendum est, qui
naturae nostrae socius est.
Ergone amo in homine quod odi
esse, cum sim homo?
Grande profundum est ipse homo,
cujtis etiam capillos tu, Domine, numeratos habes, et nonMat.io,
minuuntur in te: et tamen capilli ejus magis numerabiles ^^*
sunt, quam affectus ejus, et motus cordis ejus.
23. At ille rhetor ex eo erat genere, quem sic amabam, ut
vellem me esse talem
et errabam typho, et circumferehar Eph. 4,
omni renfo, et nimis occulte gubemabar abs te.
Et unde^'**
scio, et unde certus confiteor tibi quod illum in amore laudantium magis amaveram, quam in rebus ipsis de quibus
laudabatur?
Quia si non laudatum vituperarent eum iidem

pondera variorum et diversonmi

Quid

in

68

AUGUSTINI EPISCOPI

S.

vituperando atque spemendo ea ipsa narrarent, non

ipsi, et

eum et non excitarer. Et certe res non aliae

homo ipse alius; sed tantummodo alius affectus
narrantium. Ecce ubi jacet anima infirma, nondum haerens
accenderer in

nec

forent,

soliditati veritatis.

Sicut aurae linguarum flaverint a pec-

toribus opinantium;

ita fertur et vertitur,

quetur, et obnubilatur ei lumen, et

et studia

non cemitur

Et magnum quiddam mihi

ecce est ante nos.

meus

torquetur ac retor-

mea

illi

viro innotescerent.

Quae

Et

veritas.

erat, si
si

sermo

probaret,

autem improbaret, sauciaretur cor vanum

et inane soliditatis tuse.
Et tamen pulchmm illud atque
aptum, unde ad eum scripseram, libenter animo versabam, ob
flagrarem magis ;

si

os contemplationis meae *, et nullo collaudatore mirabar.

XV.
cor^ora

24.

Sed

tantae rei

cardinem in arte tua nondum videbam,

C)mnipotens, quifacis mirabilia solus : et ibat animus meus per

pulchmm," quod per seipsum, ^^ aptum"

bus con- autem, quod ad aliquid accommodatum, deceret, definiebam
tenebra- et distinffuebam, et exemplis corporeis astmebam.
Et contus, non
-i/!
lalsa
opmio
smebat
verti
me
animi
naturam;
non
me
ad
et
potuit
capere
irmebat
Et
quam de spiritualibus habebam, vemm cemere.
spintu- /
.^
m oculos ipsa
vis ven, et avertebam palpitantem mentem ab
alia.
libus

formas corporeas

et "

.,..
-

Ps. 135,

11-

incorporea re ad hneamenta, et colores, et tumentes magnitudines.

me non

Et quia non poteram ea videre in animo, putabam

animum meum. Et cum in virtute

posse videre

pacem amarem,

in vitiositate

illa

unitatem, in ista

illa

unitate

mens

autem odissem discordiam in

divisionem notabam. Inque
;

quamdam

rationaJis* et natura veritatis ac

mihi esse videbatur: in

summi boni

ista vero divisione irrationabiUs vitae

quam substantiam et naturam summi mali, quae non

solum esset substantia, sed omnino vita esset, et tamen abs te
non esset, Deus meus, ex quo sunt omnia, miser opinabar.
Et tamen illam monadem appellabam, tanquam sine ullo sexu"
mentem *
hanc vero dyadem, iram in facinoribus, libidinem in flagitiis, nesciens quid loquerer. Non enim noveram neque didiceram, nec ullam substantiam malum esse,
nescio

Licet

subtilissime disseratur, ipsam

mentem hominis

in

qua

ginem Dei, quamdam

factus est

scilicet

ad ima-

rationalem

vitam,distribui inffiternae contemplationis

veritatem, et in rerum temporalium administrationem, atque ita fieri quasi masculum et feminam, illa parte consulente,

hac obtemperante in hac tamen distributione non recte dicitur imago Dei, nisi
illud quod inha^ret contemplandae incommutabili veritati. Aug. de Gen. ad lit.
:

1.

iii.

c.

22.

Haud

scio

an legendum

sit

"sensu."

CONFESSIONUM LIBER

IV.

59

nec ipsam mentem nostram summum atque incommutabile

bonum.
25. Sicut enim facinora sunt, si vitiosus est ille animi
motus, in quo est impetus, et se jactat insolenter ac turbide;
et flagitia, si est immoderata illa animre affectio, qua camales
hauriuntur voluptates:

contaminant,

si

ita errores et falsa^

rationalis

mens

opiniones vitam

ipsa vitiosa est; qualis in

tunc erat, nesciente alio lumine illam illustrandam esse ut

me
sit

non est ipsa natura veritatis. Quomeam, Domine ; Deus meus,Ps. \7,
illuminahis
lucernam
niam tu
29
de
plenitudine tua nos omnes .
illuniinahis tenehras meas: et
^
Joh. 1,
accepimus. Es enim tu lumen verum qtiod illuminat omnem \Q. 9.
hmninem venientem in htinc 7mindmn; quia in te non estJa-c i,
paiticeps veritatis, quia

'

transmutatio, nec momejiti ohumhratio.

26. Sed ego conabar ad te, et repellebar abs te, ut saperem
Quid autem superbius, l Pet. 6,
mortem, quoniam superhis resistis.
^^'
quam ut assererem mira dementia me id esse naturaliter quod ^ q
tu es^^ Cum enim ego essem mutabilis, et eo mihi manifestum
csset, quod ideo utique sapiens esse cupiebam, ut ex deteriore
melior fierem; malebam tamen etiam te opinari mutabilem,

quam me non hoc

esse

quod tu

resistebas ventosoe cervici meae:

poreas, et caro

es.

et

camem^ accusabam,

Itaque repellebar, et

imaginabar formas cor-

et spiritus

amhulans non-

Ps. 77,
39.

Ex

his suis fabulis vanis atque

coguntur dicere, animas bonas,
quas censent ab animarum malarum, naturae scilicet contrariae, commixtione libe-

impiis

randas, ejus.cujus

Deus

est, esse naturae.

Manicha?i dicunt, animam particulam Dei, naturie mala; commixtione

habere peccatum. c. 2. Epp. Pelag. 1. ii.

deH<Tr.

c. 2. Agnoscatanimaconditionem suam
nonestDeus. CumseanimaputatDeum,
offendit Deum
non invenit salvatorem,
sed invenit damnatorem. Quoniam Deus
quando animas malas damnat, non se
damnat si autem anima hoc est quod
Deus, se damnat
Ideo pars Dei non
sum, quia substantia Dei, natura Dei,
errare non potest
sicut tu ipse confiteris,
erraveras.
Erraverat ergo natura Dei 1
lerat in immunditiam natura Dei ] Adulteria committebat natura Dei?
Stupra
illicita faciebat natura Dei? Caica nesciebat qua iret natura Dei ?
Facinoribus et flagitiis obruebatur natura Dei 1
Erubesce, da honorem Deo. Aug. Serm.
183.
Ideo non est credendum animam
nostram hoc esse quod Deus est quia si
:

hoc

esset,

nec sua voluntate, nec aliqua

necessitate in deterius mutaretur. Aug.

de agone Christiano, c. 10. Non in tantam blasphemiara caderent, putando se
esse naturam et substantiam
Dei. c.
Faust. xii. 13.
Animas non solum hominum sed etiam pecorum, de Dei esse

omnino partes Dei esse arAug. Ep. 236. ad Deuter.

Illum quomodo video pauperem spiritu
[quod jactitabant Manichasi] qui tam
superbus est ut animam suam Deum cre-

substantia, et
bitrantur.

dat neccaptivumerubescat? c. Faust.vi.7.

S (.\nima bona) quam Dei partem at-

que naturam universo mundo, et omnibus

quaj in eosunt,opinatur esse permixtam;
in homine autem per concupiscentiam

Quam

concupiscentiam, quod
est, non vitium substantiae bonae, sed malam vult esse substantiam. Aug. Op. Imp. iii. 186.
Peccatorum originem non libero arbitrio
decipi.

srepe

inculcandum

voluntatis, sed substantiae tribuunt gentis

quam

dogmatizantes esse hoomnem carnem, non

Dei, sed mala; mentb perhibent esse opificium, quae a contrario principio Deo

adversae

minibus mixtam

coaeterna est. adv. Haer.

60

AUGUSTINI EPISCOPI

S.

dum
non

revertehar ad te; et ambulando

neque in

ambulabam

in ea quse

neque in me, neque in corpore

neque
mihi creabantur a veritate tua, sed a mea vanitate fingebantur
ex corpore et dicebam parvulis fidelibus tuis, civibus meis,
sunt,

te,

a quibus nesciens exsulabam, dicebam

garrulus et inep-

illis

Cur ergo errat anima quam fecit Deus? Etmihi nolebam

dici, Cur ergo errat Deus?
Et contendebam magis incommutabilem tuam substantiam coactam errare, quam meam

tus,

mutabilem sponte deviasse, et poena errare confitebar*.*'

27. Et eram setate annomm fortasse viginti sex aut septem,
cum illa volumina scripsi, volvens apud me corporaUa figmenta, obstrepentia cordis mei auribus;
dulcis veritas,
Joh. 3,

in

interiorem melodiam

quas intendebam,
tuam, cogitans de

" pulchro et apto," et stare cupiens et audire

te, et

gaudio gau-

spoiisi, et non poteram: quia vocibus

mei rapiebar foras, et pondere superbiae meae in ima
Ps. 50, decidebam.
Non enim dabas auditui meo gaudium et lcetitiam, aut exsultabajit ossa mea, qua3 humiliata non erant.
XVI.
28. Et quid mihi proderat quod annos natus ferme viginti,
in manus meas venissent Aristotehca quaedam, quas
c^^
rias A^ristotelis et
appellant decem Categorias, (quarum nomine, cum eas rhetor
lium ar- Caxthaginensis magister meus buccis typho crepantibus comtjum hixiemoraret, et alii qui docti habebantur, tanquam in nescio
se intel- quid magnum et divinum suspensus inhiabam,) legi eas solus
^^**'
Quas cum contuUssem cum eis qui se dicebant
et intellexi ?
vix eas, magistris eruditissimis, non loquentibus tantum, sed
multa in pulvere depingentibus, intellexisse, nihil inde ahud

dere propter vocem

erroris

mihi dicere potuerunt, quam ego solus apud meipsum legens

cognoveram. Et satis aperte mihi videbantur loquentes de
substantiis, sicuti est

homo

et quae in ilUs essent, sicuti est

Mani-

Aug. Actt. c. Fel.

Manich. ii. 18. Carnalem concupiscentiam, qua caro concupiscit adversus spiritum, non ex vitiata in primo homine

chaeum'? Aug. Ego dico animam non

naturam Dei, sed factam a Deo, per
liberum arbitrium peccasse, et peccato
esse pollutam, et per Dei misericordiam
tu autem ipsam
in poenitentia liberatam
naturam Dei, quod Deus est, Deurn de
Deo dicis in gente tenebrarum captum
atque poUutum et multum interest inter
id quod de se Deus genuit, et quod fecit
non de se, sed ex nihilo, id est, cum

natura nobis inesse infirmitatem, sed

substantiam volunt esse conlrariam, sic
nobis adhaerentem, ut quando liberamur
atque purgamur, separetur a nobis, et in
sua natura etiam ipsa immortaliter vivat
easque duas animas, vel duas mentes,
unam bonam, alteram malam, in uno
homine inter se habere conflictum, quando
caro concupiscat adversus spiritum, et
spiritusadversuscarnem. adv. Haer. Vid.

ex

Fel.

Deo

Aut

est

facta, aut missa, aut data

[anima]. Ergo si ex Deo est,

et polluta est, et venit Christus eara libe-

rare de pollutione, quare culpas

omnino non

esset,

aDeo

accepit ut esset,

id est, ut institueretur.

inf. v. 10. $. 18. vii. 3. $. 4. ix. 4. $. 10.

CONFESSIONUM LIBER
figura hominis, qualis

cognatio, cujus frater

natus; aut

stet,

aliquid faciat

novem

sit

sit

quot

et statura,

aut ubi

sit

61

IV.

pedum

constitutus

aut sedeat; aut calceatus vel armatus

aut patiatur aliquid:

generibus,

quonun exempH

in ipso substantiaj genere

et

gratia

sit;

et

aut quando
sit;

aut

quaecumque in his
quaedam posui, vel

mnumerabilia reperiuntur.

Quid hoc mihi proderat, quando et oberat } cum etiam

Deus meus, mirabiliter simplicem atque incommutabilem,
ilUs decem praedicamentis putans quidquid esset omnino com29.

te,

prehensum, sic intelligere conarer, quasi et tu subjectus esses

magnitudini tuoe aut pulchritudini, ut illa essent in te quasi in
subjecto, sicut in corpore; cum tua magnitudo et tua pulchritudo tu ipse

chrum quo

sis,

corpus autem non eo

coi^pus est

quia

etsi

magnum et pulmagnum et minus

sit

minus

pulchmm esset, nihilominus corpus esset. Falsitas enim erat

quam de te cogitabam, non veritas; etfigmenta miseriae meae,
non finnamenta

beatitudinis tuae.

Jusseras enim, et ita fiebat

me, ut terra spinas et trihulos pareret mihi, et cum labore Gen. 3,

18. 19.
pervenirem ^L^panem meum.
30. Et quid mihi proderat quod omnes libros artium quas batier.

in

liberales vocant, timc

nequissimus

malamm cupiditatum servus

per meipsum legi et intellexi, quoscumque legere potui

gaudebam
et

certum

Et

nesciebam unde esset quidquid ibi vemm

Dorsum enim habebam ad lumen, et ad ea

in eis, et
esset.

unde ipsa facies mea, qua illuminata cemebam, non illuminabatur. Quidquid de arte loquendi et disserendi, quidquid de dimensionibus figuramm, et
de musicis et de nimieris, sine magna difficultate, nullo homiquae illuminantm*, faciem

num

tradente, intellexi, scis tu,

celeritas intelligendi, et

Domine Deus meus quia et

acumen*, donum tuum
;

dispiciendi

sed non inde sacrificabam tibi.

Itaque mihi non ad
usum, sed ad pemiciem magis valebat, quia tam bonam
partem suhstantioi mecB sategi habere in potestate et fortitudinem meam non ad te cusiodieham ; sed profectus sum
est:

p^ ^g
10-

longinquam regionem, ut eam dissiparem in mere- ^^^iJ^'

trices cupiditates*.
Nam quid mihi proderat bona res, non 30.
utenti bene ? Non enim sentiebam illas artes etiam ab studioabs

te in

sis

et ingeniosis difficillime

conabar exponere

intelHgi,

nisi

cum

eis

et erat ille excellentissimus in eis,

exponentem non tardius sequeretur.

easdem
qui

me

62

S.

AUGUSTINI EPISCOPI CONF.

LIB. IV.

Sed quid mihi hoc proderat, putanti quod tu, Domine

lucidum et immensum, et ego
frustum de illo coi^pore } Nimia perversitas sed sic eram.
31.

Deus

veritas, coi*pus esses

Deus meus, confiteri tibi in me misericordias

tuas, et invocare te, qui non erubui tunc profiteri hominibus
blasphemias meas, et latrare adversura te. Quid ergo mihi

Nec

erubesco,

tunc proderat ingenium per illas doctrinas agile, et nullo adminiculo

humani

magisterii tot nodosissimi libri enodati,

cum

deformiter et sacrilega turpitudine in doctrina pietatis erra-

Aut quid tantum oberat parvulis tuis longe tardius

cum a te longe non recederent, ut in nido Ecclesiae
tuae tuti plumescerent, et alas charitatis aUmento sana3 fidei
nutrirent ? O Domine, Deus noster, i?i velamento alarum

rem

ingenium,
Ps. 62,
Sabatier.

^wa^'WM sjjeremus ; et protege nos, et porta nos.

Is. 46,

et parvulos, et

Tti portahis

usque ad canos tu portahis : quoniam finnitas

cum autem nostra

semper bonum nostrum
Revertamur jam,
et quia inde aversi sumus, perversi sumus.
Domine, ut non evertamur quia vivit apud te sine ullo defectu bonum nostrum, quod tu ipse es: et non timebimus* ne
non sit quo redeamus, quia nos inde ruimus; nobis autem
absentibus non ruit domus nostra, ajternitas tua.

nostra quando tu es, tunc est firmitas

est, infirmitas est.

Vivit

apud

te

LIBER QUINTUS.
Annum

fctatis

suae

exhibet vigesimum nonum, quo

Fausti Manichaei iraperitia in

propositum in

illa

quae

iis,

secta proficiendi

isti

comperta

scilicet,

se divinitus scire jactitabant,

quo etiam Romam, ubi

eamdem artem doceret,

abjecit;

rhetoricam profiteretur, et deinde Mediolanum ut

abditaDeiprovidentiamissus

resipiscere,

denuo

in Ecclesia Catholica

decrevit.

fieri

1.

Ambrosio

est; ubi coepit audito

Manichaeismo abdicato, catechumenus

et

meamm

Accipe sacrificium confessionum

gua) meoB,

quam

manu

de

lin-

formasti et excitasti, ut confiteatur nomini

l.

^^g^^gjj^

sana omnia ossa mea, et dicant : Dmnine, qiiis similis ad

tihi? Neque enim docet te quid in se agatur qui tibi con-iaudanfitetur; quia oculum tuum non excludit cor clausum, nec^"manum tuam repellit dmitia hominum sed solvis eam, cum iq\
tuo

et

'

non est qui se ahscondatv^.

anima mea, ut amet te et con-

voles, aut miserans aut vindicans; et

a calore

tiio.

Sed

te laudet

Non

fiteatur tibi miserationes tuas, ut laudet te.

hominis per os conversmn ad

anima

nostra, innitens

fecisti

haec mirabiliter

2.

Eant

et fiigiant

ct distinguis
ipsi turpes

umbras

sunf.

^*

te,

cessat nec

nec spiritus omnis

tacet laudes tuas universa creatura tua;

per os considerantium ea;

18,

nec animalia nec corporalia

ut exsurgat in te a lassitudine

eis qua^ fecisti, et transiens

ad

qui

te

et ibi refectio et vera fortitudo.

a te inquieti et iniqui
et

tibi

^"

et tu vides eos,

cum

ecce pulchra sunt

Et quid nocuerunt

cis

omnia,

et

aut in quo impe-

IIsentiani

iniquos

num tuum dehonestavenmt'', a coehs usque m novissima justum fugere

* In

quem locum quisque

ceciderit,

debet incumbcre utsurgat. Ergo ipsis

carnalibus formis, quibus detinemur, nitendum est ad eas cognoscendas, quas
caro non nuntiat.
Eas enim carnales
voco, qua; per carnem sentiri queunt, id
est, per oculos, per aures, ceterosque corporis sensus.
His ergo carnalibus vel
corporalibus formis inhaerere amore pueros necesse est, adolescentes vcro prope
necesse est, hinc jam procedente atate
non est necesse. Aug.de veraRelig. c. 24.
b Sicut pictura cum colore nigro, suo
loco posito, ita universitas rerum, si quis
possit intueri, etiam cum peccatoribus
pulchra est, quamvis per se ipsos consideratos sua deformitas turpet. Aug. de
ibi

itaque
""*
23.
^ k
*^''
^ Dicuntur in Scripturis inimici Dci,
^"^^'"^'*
qui non natura, sed vitiis adversantur
nihil ei valentes nocere,
ejus imperio
Inimici enim sunt resistendi
sed sibi.
Civit. Dei,

xi. c.

1.

voluntate, non potestate lajdendi.

Ibid.

xii. 3.

d Non efficiunt malitia sua ut sub Dei

administratorisimperio, virtute, sapientia,
et decus et ordo universitatis aliqua ex

parte turpetur

cum

suis

quibuscumque

voluntatibus etiam malis tribuantur certi

et congrui limites potestatum, et pondera
meritorum, ut etiam cum ipsis convenienter justeque ordinatis universitas pul-

chra sit.
c. 21.

Aug. de Gen. ad

lit.

1.

xL

;;

64
Ps.

38,

J^^ ^g

se,

Sed fugemnt, ut non viderent te

atque excsecati in te ofFenderent; quia non de-

U^gg^i^ aliquid eoriim qu(B fecisti

juste vexarentur*

Sab.

fugerent a facie tua

aut ubi tu non invenis eos?

videntem

14,

Sap.

Quo enim fugemnt, cum

integrum ?

et

AUGUSTINI EPISCOPI

S.

in te offenderent injusti, et

subtrahentes se lenitati

rectitudinem tuam, et cadentes in

in

Videlicet nesciunt

quod ubique

sis,

tuae, et

offendentes

asperitatem

quem

suam*.

nullus circumscribit

locus, et solus es praesens, etiam iis qui longe fiunt a

Convertantiu* ergo et quaerant

memnt

creatorem suum,

te,

ita et tu deseruisti

Ipsi convertantur, et quaerant te;

eomm,

creaturam tuam.

et ecce ibi

es in corde

in corde confitentium tibi, et projicientium se in

plorantium in sinu tuo post vias suas

tergens lacrymas

eomm

te.

quia non sicut ipsi dese-

difficiles

te, et

et tu facilis

magis plorant et gaudent in fleDomine, non aliquis homo caro et sanguiSy

et

quoniam tu,
Domine, qui fecisti, reficis et consolaris eos. Et ubi
ego eram, quando te quaerebam ? Et tu eras ante me ego
autem et a me discesseram, nec me inveniebam quanto minus
tibus,

sed

tu,

te!

in.
sto

annum illum undetrigesimum setatis meae. Jam venerat Carthaginem quidam Manichaeomm episcopus, Faustus** nomine, magnus laqueus diaboH:
3.

Ma-

nichffio,

philoso-

phorum
cjecitate

qui per

Proloquar in conspectu Dei mei

implicabantur in eo per illecebram suaviloquentiae

^t multi

quam
e^o
i
^

tametsi laudabam,

discemebam tamen a veritate

t
nec quah vasculo

t
i
i
rerum, quarum discendamm avidus eram

^^^^^^onis, sed quid mihi scientiae comedendum apponeret

nominatus apud eos ille Faustus, intuebar. Fama enim de
omnium docnove^* ^^ praelocuta mihi erat quod esset honestamm
'unt.
trinamm peritissimus, et apprime discipUnis hberahbus eruditus.
Et quoniam multa philosophomm legeram, memoriaeque
mandata retinebam, ex eis qusedam comparabam illis Manichaeomm longis fabuHs: et mihi probabiliora ista videbantur,
Sap. 13, quae dixemnt iUi, qui tantum potuerunt valere, ut possent

rasCr'
atorem

s(BCulum, quanquam ejiis Dominum minime inveneQuoniam magnus es, Domine, et humilia respicis

(i^^ti^nure

Sabat

Ps, 137, rint.

^*

excelsa aiitem a longe cognoscis: nec propinquas nisi ohtritis

'

19* V.
Sab.

Faustus quidam

fuit,

Afer,

gente

civitate Milevitanus, eloquio suavis, inge-

nio

callidus.

Aug.

c.

Faust.

1.

i.

init

Deliciarum affluentia non solum Mattarios [Manichaeos ita dictos quia in mattis
dormierunt] fastidiebat, sed etiam domum

patris sui hominis

(ib. v. 5.)

pauperis Milevitani.
Delicias Fausti, notas omnibus

Auditoribus Manichaeorum et eis maxime

qui sunt Romee. (ib.7.) Erat Fausto inge-

nium.

(ib. xvi.

26.)
L.

Vid, e. g. sup.

iii.

c. 6. not. c.

CONFESSIONUM LIBER
corde; ncc inveniris a superbis, nec

si

65

V.

illi

curiosa peritia

nuinerent stellas et arenam, et dimetiantur sidereas plagas, et

vestigent vias astrorum.

Mente enim sua qua^runt

4.

eis

et

ista, et

et praenuntiaverunt ante

multa invencrunt,

defectus luminarium solis et luna3,

ex parte

futuri essent; et

est ut }>ra3nuntiaverunt

ingenio quod tu dedisti

non eos

quo

fefellit

multos annos

qua

liora,

quanta

numerus,

et ita

factum

die,

et scripserunt regulas indagatas, et

leguntm' hodie, atque ex eis pra^nmitiatur quo anno et quo

mense anni, et quo die mensis, et qua hora diei, et quota parte

hmiinis sui defectm-a

hma

sit

vel sol

praenun-

et ita fiet ut

Et mirantur ha3c homines et stupent qui nesciunt ea,

tiatur.
et exsidtant atque extolluntur qui sciunt; et per impiam
superbiam recedentes et deficientes a hmiine tuo, tanto ante
sohs defectum futunun praevident, et in pra^sentia suum non
vident.
Non enim rehgiose quaerunt unde habeant ingenium

quo

ista quserunt.

dant

tibi se

Et invenientes quia

ut serves quod

fecisti, et

tu fecisti eos,

non

ipsi

quales se ipsi fecerant

occidunt se tibi*,et tiiicidant exaUationes^suas sicut volatilia Vs.8,q,

et curiositates* suas

sicut j^isces inaris, quihus

perambulant^'
campi;

secretas semitas abi/ssi, et luxmias^ suas sicut j^ecora

ut tu, Deiis ianis eckuv,

consumas mortuas curas

eomm

creans eos immortahter.

5.

re- Deut.
24

Sed non noverunt viam, Verbinn tuum, per quod fecisliZo\i.

ea qua3 numerant, et ipsos qui nmnerant, et sensum quo cer-

4,

l,

nunt quae numerant, et mentem de qua numerant ; et sapien- Ps. 146,

tixe tu(R non est numerus.
Ipse autem \jm.^Qmi\\^ factus est
nobis sapientia, et justitia, et sanctijicatio ; et numeratus est i, 30.
inter nos, et sohit tributum Caesaii.
Non noverunt hanc iMat. 17,
viam ^, qua descendant ad iUum a se, et per eum ascendant
'

sed " perambulanl" dixit, ostendens pertinacissimum studiun) inania et prctterfluentia requirentium." Aug. in. Ps. viii.
De hac auteni triplici vitiorum
. 13.

* Pecora carujn congruentissime accipiuntur homines in carnis voluptate gau-

dentes, ubi nihil

sum adscendunt.

arduum, nihil laborionunc etiam vo-

Vide

liicres cali, superbos, de quibus dicitur,

posuernnt in cceluin os suum. Vide quam
in altum vento portentur, qui dicunt, /f/tguam &i.c. Ps.xi.5. Intuere etiam pj>res
maris, h. e. curiosos, qui perambulant seviitas maris i. e. inquirunt in profundo

distributione, vid. sup. L.

inf. x. c.

iii.

. 16. et

30 sqq.

tanquam

f Ipse patria quo imus, ipse via qua

per ipsum ad ipsum eamus, et
imus
Deus
non erramus. Aug. Ser. 92.
honio
Christus patria est quo imus
Ib. 123.
Cluistus via est qua imus.

mari tam cito evanescunt et

rursus aqua confundatur, postquam transeuntibus locum dede-

.3. (Christus) deducit (nos) tamquam

dux, et in se ducit, tanquam via, et ad
se perducit, tanquara patria. Aug. ia

hujus
seraitjB

saeculi temporalia, quae

in

intereunt,
rit.

Non

quam

enira ait

tantum " ambulant"

Ps. Ix. . 4.

66
Is. 14,

12,4.

AUGUSTINI EPISCOPI

S.

ad eum.

cum

'esse

Non novenmt hanc

viam, et putant se excelsos

sicleribus et lucidos

et ecce rtierunt in

Rom. \,ohscuratum est insipiens cor eorum.

terram^ et

Et multa vera de creanon pie quaemnt,

tm'a dicunt, et Veritatem, creaturse Artificem,

Ibid.

et ideo

non

non inveniunt: aut

sicut

Beum

si

inveniunt, cognoscentes

Deum^

honorant, aut gratias agunt ; sed evanescunt

in cogitationihus suis^ et dicunt se esse sapientes, sibi tribuendo

quae tua smit, ac per hoc student perversissima caecitate etiam
tibi tribuere quae
ver. 23.

sua sunt, mendacia scilicet in

te conferentes,

qui veritas es, et immutantes gloriam incorrupti Dei in simi-

litudinem imaginis corruptihilis hominis, et volucrum, et

ver. 25.

quadrupedum,

mendacium

et

serpentum, et convertunt veritatem tuam in

serviunt creaturad potius

quam

ex ipsa creatura, vera dicta

retine-

et colunt, et

Creatori.

Multa tamen ab

6.

bam

et occiurebat

porum,

eis,

mihi ratio per numeros et ordinem tem-

et visibiles attestationes siderum, et

dictis Manichsei, quse*

sime delirans

et

conferebam

cum

de his rebus multa scripsit copiosis-

non mihi occurrebat

ratio

nec solstitiorum et

sequinoctiomm, nec defectuum kmiinarium, nec quidquid tale

in libris ssecularis sapientiae didiceram.

jubebar, et ad

Ibi

autem credere

numeris et oculis meis exploratas

non occurrebat, et longe diversum erat.

IV.
cognitio

bcat.

illas rationes

Numquid, Domine Deus veritatis, quisquis novit ista,

Infehx enim homo qui scit illa omnia, te
?
autem nescit: beatus autem qui te scit, etiam si illa nesciat^'.
Qui vero et te et illa novit, non propter illa beatior, sed propter
7.

j^^

placet tibi

Rom. i,te solum beatus est,

si

cognoscens

te,

sicut

Deum glorijicet,

gratias agat, et non evanescat in cogitationihus suis,

enim melior

est qui novit possidere arborem, et

tibi gratias agit,

quamvis nesciat vel quot cubitis

quanta latitudine difFusa

ramos ejus numerat,

quam iUe

qui

et

Sicut

de usu ejus
alta

eam metitur,

et

sit,

vel

omnes

neque possidet eam, neque creatorem

sic fidelis homo, cujus totus mundus
divitiamm est, et quasi 7iihil hahens, omnia possidet, inhaerendo tibi cui serviunt omnia, quamvis nec saltem septentrioet

ejus novit aut diligit:

2 Cor.

'

num

gyros noverit

Laudabilior

dubitare stultum est quin utique melior

animus, cui nola

quam qui ea non
respecta, vias siderum scrutatur etiam
g

est

est vel infirmitas sua,

cogniturus, aut qui

jam cognitas

tenet,

ignorans ipse qua ingrediatur ad salutem ac firmitatem suam. Aug. de Trin.

iv. prooem.

CONFESSIONUM LIBER

67

V.

sit quam meiisor codU, et numerator siderum, et pensor elementomm, et negligens tui, qui (yninia in memura et numeroet Sap.

pondere

Sed tamen quis quaerebat Manichaeum nescio quem etiam

8.

ista scribere, sine

quorum

Dixisti

peritia pietas disci poterat.?

enim homini, Ecce pietas

et sapientia
.

i.

irapudentissime audens docere, prorsus illam nosse

Vanitas est enim

mundana
Unde

tibi confiteri.

ista

etiam nota

non

posset. ^^s^'"^

profiteri, pietas in cste-

hoc*

devius, ad

ille

v.
^.,^^"'jg

quam ille ignorare astris

imperiqma non noverat, tia in-

posset, etiamsi ista perfecte nosset: ista vero

autem

ii,

disjwsuisii.

multum

ista

[|^^[^^'^'

locutus est, ut convictus ab eis qui ista vere didicissent, quis Job 28,
esset ejus sensus in cseteris quaj abditiora sunt, manifeste l^X.^'

Non enim

cognosceretur.

parvi

existimari se voluit, sed

Spiritum sanctum consolatorem et ditatorem fidehum tuomm,

auctoritate plenaria personalitersinse esse persuadere conatus
Itaque,

est.

bus

cum

de ccelo ac

de

stellis, et

falsa dixisse deprehenderetur,

solis

ac lunae moti-

quamvis ad doctrinam

reli-

tamen ausus ejus sacrilegos fuisse

cum ea non solum ignorata, sed etiam falsata,
satis emineret
tam* vesana superbiae vanitate diceret, ut ea tanquam divinae
gionis ista

non

pertineant,

persona)** tribuere sibi niteretur.

Cum

enim audio christianum aUquem fratrem, illum aut

ahud pro alio sentientem, patienter
intueor opinantem hominem; nec illi obesse video, cum de te,
Domine creator omnium, non credat indigna, si forte situs et
habitus creaturae corporalis ignoret.
Obest autem si hoc ad
ipsam doctrina) pietatis formam pertinere arbitretur, et perti9.

illum, ista nescientem, et

8 Promi-sionem Domini Jesu Christi

de Paracleto Spiritu-sancto in suo hzeresiarcha IManichfeo dicunt esse comple-

dicta sunt.'

tam. Unde se in suis litteris Jesu Christi

apostolum dicit, eo quod Jesus Christus
se raissurum esse promiserit, atque in illo
miserit Spiritum Sanctum. Propter quod
etiam ipse Manichajus duodecim discipulos habuit, ad instar apostolici numeri,
quem numerum Manichaei hodieque custodiunt. Aug. de Ha;res.
h Ob has scilicet fabulas astronomicas
AJanichaeum Paracletum fuisse crediderunt sectatores ejus, teste Felice ap. Aug.

quod Christus dixit, Mitto vobis Spiritum

sanctum :' et Paulus venit et dixit, quia

Acta

Man.

" Paulus enira

dicit, * ex parte scimus, et ex parte prophetamus cum venerit autem quod perc. Fel.

i.

9.

fectum

est,

Nos

audientes

dicere, venit JNJanichaeus

tione sua, et suscepiraus

Paulum hoc

cum praedicaeum secundum

'

nemo venit:
ManichKum. Et quia

et ipseventurus est, et postea

ideo suscepimus

venit Manichaeus, et per suam praedicationem docuit nos initium, medium, et

finem ; docuit nos de fabrica mundi,

quare facta est, et unde facta est, et
quia fecerunt docuit nos quare dies, et
quare nox ; docuit nos de cursu solis
et lunaj
quia hoc in Paulo non audiviraus, nec in ceterorum Apostolorum
scripturis
hoc crediraus, quia ipse est
;

Paracletus."

abolebuntur ea quae ex parte

f2

68

AUGUSTINI EPISCOPI

S.

nacius affinnare audeat quocl

Eph.

4,

'

homo

Sed etiam

igiiorat.

talis infirmi-

matre sustinetur, donec assur-

tas in fidei cunabulis a charitate

virum perfectiim, et circumferri non possit

omni vento doctrinoi. In illo autem qui doctor, qui auctor,
qui dux et princeps eorum quibus illa suaderet, ita fieri ausus
est, ut qui eum sequerentur, non quemlibet hominem, sed
Spiritum tuum sanctum se sequi arbitrarentur quis tantam
dementiam, sicubi falsa dixisse convinceretur, non detestandam longeque abjiciendam esse judicaret? Sed tamen nondum liquido compereram utrum etiam secimdum ejus verba,
vicissitudines longiorum et breviorum dierum atque noctium,
et ipsius noctis et diei, et deliquia luminum, et si quid ejusmodi in aliis libris legeram, posset exponi ut, si forte posset,
incertum quidem mihi fieret utrum ita se res haberet, an non
gat no\ us

in

ita

meam

sed ad fidem

illius

auctoritatem, propter creditam

sanctitatem , procponerem
VI.
elo-

quens,
sed libera-

10. Et per annos ferme ipsos novem, quibus eos animo

vagabundus audivi, nimis extento desiderio ventumm exspectabam istum Faustum. Caiteri enim eorum, in quos forte
-1
..
mcuiTissem, qui tahum rerum quaestionibus a me objectis
.

^\" ^'^" deficiebant,

rum
P^'^^'

ex-

,.

iRum mihi

promittebant, cujus adventu collatoque

si qua fortemajora quacrerem,

Ergo ubi venit, expertus sum
hominem gratum et jucundum verbis, et ea ipsa quae illi
solent dicere, multo suavius gamentem.
Sed quid ad meam

colloquio faciUime mihi haec, et

enodatissime expedirentur.

sitim

Jam

pretiosiorum

rebus taUbus

poculorum
satiatae erant

decentissimus
aures mea?

ministrator

nec ideo mihi

mehus dicebantur ; nec ideo vera

nec ideo sapiens anima, quia vultus congruus
et decorum eloquium. IIU autem qui eum mihi promittebant,

meliora videbantur, quia

quia discita

non boni remm existimatores erant

prudens

et ideo iUis videbatur

quia delectabat eos loquens.

Sensi autem
aUud genus hominum etiam veritatem habere suspectam, et ei
noUe acquiescere si compto atque uberi sermone promeretur.
Me autem jam docueras, Deus meus, miris et occuUis modis
et propterea credo quod tu me docueris, quoniam vemm est,
nec quisquam pra^ter te aUus est doctor veri, ubicumque et
undecumque clamerit'. Jam ergo abs te didiceram, nec eo
debere videri aUquid verum dici, quia eloquenter dicitur; nec
ct sapiens,

Vid. L.

vii. $.

15. et not. ibid.

CONFESSIONUM LIBER
eo

lalsiim, (luia

incomposite sonant signa labiorum

vemm, quia

nec ideo

rursus,

impolite enuntiatur; nec ideo falsum,

quia splendidus sernio est:

stultitiam,

69

V.

sed perinde esse sapientiam et

sicut sunt cibi utiles et inutiles

verbis

autem

oniatis et inornatis, sicut vasis urbanis et nisticanis, uti*osque

cibos possc ministrari.

11. Igitur aviditas mea, qua illum tanto tempore exspectaveram hominem, delectabatur quidem motu affectuque disputantis, et verbis congnientibus, atque ad vestiendas sententias
facile occurrentibus.
Delectabar autem et cum multis, vel
etiam pra? multis laudabam ac efferebam sed moleste habebam quod in coetu audientium non sinerer illi ingerere, et
partiri cum eo curas quajstionum mearum, conferendo familiariter, et accipiendo ac reddendo sermonem.
Quod ubi potui,
et aures ejus cum familiaribus meis eoque * tempore occupare
coepi, quo non dedeceret altemis disserere, et protuli quaedam
quoD me movebant; expertus sum prius hominem expertem
;

liberalium disciplinamm, nisi grammatica?, atque ejus ipsius

Et quia

modo.

usitato

legerat aliquas Tullianas orationes, et

paucissimos Senecae libros, et nonnuUa poetamm, ct sua?

sectoB si qua volumina Latine atque composite conscripta
erant, et quia aderat quotidiana

sermocinandi exercitatio

inde suppetebat eloquium, quod fiebat acceptius magisque

seductorium moderamine ingenii, et quodam lepore naturali.
Itane est ut recolo,

meae

Coram

Domine Deus meus,

te cor

meum

et recordatio

agebas abdito secreto providentia)

tua3, et

arbiter conscientiaj

mea, qui

me

tunc

inhonestos errores

meos jam convertebas ante faciem meam, ut viderem

et odis-

Ps. 49,
^^-

sem.

Nam

12.

quibus

eum

posteaquam

ille

mihi imperitus earum artium,

appamit, dcsperare

excellere putaveram, satis

eum mihi illa qua) me movebant aperire atquesecta

quorum quidem ignams posset veritatem tenere cho-"
sed si manichaius non esset.
Libri quippe commrum.

ccepi posse
dissolvere
pietatis,

pleni sunt longissimis fabulis'', de ccelo et sideribus, et sole et

hma
rum

vii.
^^'^^'

quae mihi eum,

quod utique cupiebam, collatis numeroutrum potius itaessent

rationibus, quas alibi cgo lcgeram,

ut Manichiei libris continebantur, an certe vel par etiam inde

ratio redderetur, subtiliter explicare
^ Vid. sup. ad L.

iii.

posse jam non arbitrabar.

c. 6. $.

10.

70

S.

AUGUSTINI EPISCOPI

Quse tamen ubi consideranda et discutienda protuli, modeste

Noverat enim
sane ille nec ausus est subire ipsam sarcinam.
Non erat de
puduit
confiteii.
se ista non nosse, nec eum
talibus quales multos loquaces passus eram, conantes ea

Iste vero cor habebat, etsi

docere, et dicentes nihil.

rectum ad

te,

nec tamen nimis incautum ad seipsum.

usquequaque imperitus

chrior est enim temperantia confitentis animi,

nosse cupiebam

et

ei

uUus, nec

etiam hinc mihi amphus placuit.

non

Non

erat imperitiaa suge, et noluit se temere

disputando in ea coarctari, unde nec exitus

facilis esset reditus

me

eum

in

omnibus

quam

illa

Pulquae

difficihoribus et subtiU-

oribus quajstionibus talem inveniebam.

quod * intenderam in Manichsei

magisque desperans de casteris eorum doctoribus,
quando in multis quae me movebant, ita ille nominatus apparuit ccepi cum eo pro studio ejus agere vitam, quo ipse
flagTabat in eas Htteras, quas tunc jam rhetor Carthagini
13. Refi^acto itaque studio

Htteras,

adolescentes

docebam

desideraret, sive

qua3

et legere

ipse

cum

eo, sive quse ille audita

tah ingenio

apta existimarem.

Caeterum conatus omnis meus, quo proficere in

homine cognito prorsus

illa

secta

non ut ab
eis omnino separarer, sed quasi mehus quidquam non inveniens, eo quo jam quoquo modo irrueram, contentus interim
esse decreveram, nisi ahquid forte quod magis ehgendum
esset eluceret.
Ita ille Faustus, qui muUis laqueus mortis
exstitit, meum quo captus eram relaxare jam coeperat, nec
volens nec sciens. Manus enim tuae, Deus meus, in abdito
providentiae tuae, non deserebant animam meam et de sanstatueram,

illo

intercidit

Joel 2,

guine cordis matris mese, per lacrymas ejus diebus ac noctibus pro me sacrificabatur tibi et egisti meciim miris modis *.

p^*

Tu

23.

diriguntur

'

^ ^^*

VIII.

iUud

praeter

egisti,
;

Nam

Deus meus.

manum

a Domino gressus hominis

Aut qua) procuratio

et viani ejus volet.

tuam, reficientem quae

14. Egisti ergo

mecum

fecisti

salutis,

ut mihi persuaderetur

Romam

per-

quod docebam Carthagine. Et hoc

citur^^^*
Romam uudc mihi persuasum est*, non praeteribo confiteri tibi; quomatns niam et in his aUissimi tui recessus, et praesentissima in nos
&^^^? t potius ibi docere

voluntatem.

misericordia tua cogitanda et praedicanda

Komam

est.

Non

ideo

pergere volui, quod majores quaestus, majorque mihi

dignitas ab amicis, qui hoc suadebant, promittebatur ; quan-

CONFESSIONUM LIBER
quani et ista ducebant

causa

maxima

71

animum tunc meum:

pene

adolescentes,

studere
sedari,

ct

V.

et

sola,

sed

illa

quod audiebam quietius

disciplina;

ordinatiore

erat
ibi

coercitione

ne in ejus scholam quo magistro non utuntur, passim

nec eos admitti omnino, nisi ille per-

et proterve irruant;

Contra, apud Carthaginem foeda est et intemperans

miserit.

Irrumpunt impudenter,

Ucentia scholasticorum.

furiosa fronte perturbant ordinem,

quem

prope

et

quisque discipulis

Multa injmiosa faciunt mira

ad proficiendum instituerit.
hebetudine, et punienda legibus, nisi consuetudo patrona sit
hoc miseriores eos ostendens, quo jam, quasi liceat, faciunt
quod per tuam a^teniam legem nunquam Ucebit; et impune
se facere arbitrantur,

cum

ipsa faciendi ca^citate puniantur, et

incompai-abihter patiantur pejora,

mores,

cum

cogebar

quam

ahenos: et ideo placebat

pei-peti

fieri,

omnes qui noverant, indicabant.

mea

et portio

locum pro

faciimt.

studerem, meos esse nolui*; eos,

mea

hi terra

;iVe^z//z/?/i,

Ergo quos

cum docerem,

ire

ubi talia non

Verum autem tii, spesVs.

ad mutandum terrarum^*

salute animae mese, et Carthagini stimulos quibus

Romse illecebras quibus attraproponebas mihi per homines qui diligebant* vitam
mortuam, hinc insana facientes, inde vana pollicentes et ad
inde aveUerer, admovebas, et

herer,

corrigendos gressus meos utebaris occulte et illorum et

Nam

mea

pertmbabant otium meum, foeda

rabie ca^ci erant et qui invitabant ad ahud, teiTam sapiebant.
Ego autem qui detestabar hic veram miseriam, ilKc falsam

perversitate.

et qui

felicitatem appetebam.
15. Sed quare hinc abirem, et illuc irem, tu sciebas, Deus;
nec indicabas mihi nec matri, qua? me profectum atrociter

planxit, et usque ad

mare secuta

est.

Sed

fefelli

eam

violenter

me tenentem, ut aut revocaret, aut mecum pergeret et finxi

me amicum nolle deserere, donec vento facto navigaret. Et
;

mentitus

sum

dimisisti

mihi misericorditer, servans

matri, et iUi matri, et evasi

me

quia et hoc tu

ab aquis maris,

plenum exsecrandis sordibus, usque ad aquam gratia? tuae,

qua me abluto siccarentur flumina matemomm oculomm,
quibus pro

me

quotidie tibi rigabat terram sub vultu suo.

Et

tamen recusanti sine me redire, vix persuasi ut in loco, qui

proximus nosti-ae navi erat Memoria" beati Cypriani, maneret
It
" Memohi.i:, Oratoria, in quibus
leconduntur Sanctorum corpora. Aug. c.

Faust. Manich. xx. 21. Populus ChrisMemorias JNIartyrum religiosa so-

tianus

141,

72

AUGUSTINI EPISCOPI

S.

Sed ea nocte clanculo ego profectus sum illa autem nonmansit* orando et flendo. Et quid a te petebat, Deus
meus, tantis lacrymis, nisi ut navigare me non sineres ? Sed
tu alte consulens, et exaudiens cardinem desiderii ejus, non
curasti quod tunc petebat, ut me faceres * quod semper peteea nocte.

Flavit ventus, et implevit vela nostra, et littus subtraxit

bat.

aspectibus nostris:
querelis, ac

cum

me

et

quo mane

in

insaniebat dolore, et

illa

gemitu implebat aures tuas contemnentis ista*;

cupiditatibus meis raperes

ad finiendas ipsas
dolonun flagello

cupiditates, et illius carnale desiderium justo

Amabat enim secum

vapularet.

matmm,

sed multis multo amplius

et nesciebat

gaudiorum facturus esses dc absentia mea.

flebat et ejulabat, atque

reliquiarium Evae*,

solita, et

laborat.
1

14.

'

illi

ideo

arguebatur in ea

cum gemitu

quaerens quod

fallaciarum et

cmde-

Romam.

ad

inferos, portans

me,

in

ibi flagello a^gritudinis corporalis, et

omnia mala
multa

et in alios,

quffi

commiseram

et in

et gravia, super originalis

Adam

morimur. Non enim

nec solverat ille
in cruce sua* inimicitias quas tecum contraxeram peccatis
meis.
Quomodo enim eas solveret in cmce pliantasmatis

peccati vinculum quo omnes in

quidquam eorum

Cor.
'

ego

Et ecce excipior

16.

Febri
ibam
correp
tusperi-te, et

meae, conversa rursus ad deprecandum te pro me, abiit

litatis

ad

cum gemitu

quid tu

Nesciebat

cruciatibus

Et tamen post accusationem

pepererat.

IX.

illis

meam more

praesentiam
;

milii

donaveras in Christo

',

lennitate concelebrat, et

ad excitandam

imitationem, et ut meritis eorum consoita

cietur atque orationibus adjuvetur
tamen ut nulli INIartyrum, sed ipsi Deo
Martyrum sacrificemus, quamvis in Memoriis Martyrum constituamus altaria.
:

Du

Cange, sub v.
Christum novissimis temporibus venisse ad animos, non ad corpora libe1

Nec

randa.

carne vera, sed

fuisse in

simulatam speciem carnis ludificandis humanis sensibus proebuisse, ubi non solum
mortem, verum etiam resurrectionem similiter

mentiretur. Aug.de Ha^res. Vid.inf.

'AtX; (pvcrii ouK
1. ix.c. 3. *$. 6.

c. 10. fin.

a,irehyiffxtt.
/.liav

ro <pui
rJjf

xui ffxia ffa^xhs eu

ovv i^uvi/u,uvi rhv

iu,t)Tiv

<ra^x)ii

(pCffiv

ru

radoZ(fav

ehx ty^ovri

(Manes Ep. ad Zeben.

<ira.v^ovra.i'

xa) Ivioytta
\vKTxiu.fff^art

fvffiv x^arov//civi]v.

ap. P^abric. Bibl.

Manichwus es,
qui nec crucifixum credis, quia nec natum
credis. Aug. Serm, 116. . 4.
Sunt
CJr. t. V.

p.

284.)

Sic

hodie qui non credunt carnem habuisse

Christum
quia et partum virginis destruunt, et nolunt eum natum ex femina
" Verbum caro factum est,"
credere.
prorsus alienant a sua fide, vel potius a sua
infidelitate. Totam istam dispensationem
salutis nostraj, quod factus est homo pro
inveniendo homine, qui Deus fecerat
hominem ; totum hoc, quod Christus in
remissionem peccatorem nostrorum verum, non falsum sanguinem fudit, et de
vero suo sanguine chirographum peccatorum nostrorum delevit; hoc totum haeretici
damnabiles evacuare conantur.
Totum hoc, ut Manichaei credunt, quod
apparuit oculis hominum, spiritus fuit,
caro non fuit.
Ib. Serm. 237, $. 1,
Photiniani, horao tantum
Manichagi,
:

Deus

tanturn.

1111

divinum in Doquasi totum divi-

nihil

mino confitcntur isti

num, et tamen tam falsum, ut nec saltem
humanum. Si enim homo non erat, ergo
mortuus non est, crgo crucifixus non cst,
;

r
CONFESSIONUM LIBER

73

V.

quod de illo credideram ? Quam ergo falsa mihi videbatur

mors camis ejus, tam vera erat animae meae et quam vera
erat mors caniis ejus, tam falsa vita animie meje, qua) id non
credebat. Et ingravescentibus febribusjam ibam et peribam Fs.[>8,9.
Quo enim irem, si tunc hinc abirem, nisi in ignem atque
tormenta digna factis meis in veritate ordinis tui ? Et illa hoc
nesciebat, et tamen pro me orabat absens.
Tu autem ubique
praesens, ubi erat exaudiebas eam; et ubi eram miserebaris
mei, ut recuperarem sahitem corporis mei, adhuc insanus
corde sacrilego.
Neque enim desiderabam in illo tanto periculo baptismum tuum et melior eram puer, quando illum de
:

*^

matema

pietate flagitavi, sicut

jam

recordatus atque confessus"

tuae

Sed in dedecus meum creveram, et consiHa medicinae

demens irridebam", qui me non sivisti talem bis mori.

Quo

vuhiere

enim

satis

sum.

si feriretiu*

cor matris,

cloquor quid erga

majore solhcitudine

me

nunquam

mc habebat

parturiebat spiritu,

sanaretur.

Non

animi, et quanto

quam came

pepe-Gal.

17.

4,

^^*

rerat.

Non itaque video quomodo sanaretur, si mea taUs illa mors

transverberasset viscera dilectionis ejus.

preces et tam crebrae sine intemiissione,

Et ubi essent tantae

nusquam nisi ad te ?

An vero tu, Deus misericordiarum, spenieres cor contritum et Ps. 50,

humiUatum vidua) castae ac sobria3, frequentantis eleemosy-^^*
nas, obsequentis atque servientis sanctis tuis,
praetermittentis oblationem ad altare

tuum

nullum chem

bis in che,

mane

ad ecclesiam tuam sine ulla intennissione veniennon ad vanas fabulas et aniles loquacitates, sed ut te

et vespere,
tis,

audiret in tuis semionibus, et tu illam in suis orationibus.

Hujusne tu lacrymas, quibus non a te aurum et argentum
petebat, nec aliquod mutabile aut vohibile

tem anhnae

fihi sui;

tu cujus

munere tahs

bonum, sed
erat,

salu-

contemneres

ab auxiho tuo ? Nequaquam, Domine. Imo

vero aderas, et exauchebas, et faciebas ordine quo praedestinaveras esse faciendmn.
Absit ut tu falleres eam in ihis
et repelleres

visionibus et responsis tuis, qua3

jam com.memoravi,

et qua)

non commemoravi^quae illa fideh pectore tenebat; etsemper

orans, tanquam chirographa tua ingerebat tibi.
Dignaris
ergo ucc resurrexit.
Qui ille rp.surgere
potuit. qui mortuus non est ?
Ergo et
dubitanli discipulo falsas cicatrices ostendit.
Aujr. Serm. 37.

Sup.
"
<>

\'id.

1. i.

sup.

Vid. sup.

. 10.
1.

iv. $.

iii.

c. 12. init

74
Ps.

quoniam in scBculum misericordia

omnia debita dimittis, etiam promissionibus

ll7,enim,

^-

X.

18. Recreasti ergo

zxiie%\is.Jil^um ancillce

ceptam
lii

AUGUSTINI EPISCOPI

S.

doc-

tnnam.

me ab

tua,

quibus

eis

tuis debitor fieri.

salvum

illa segritudine, et

fecisti

Ukb, tunc interim corpore, ut esset cui salutem

meliorem atque certiorem dares. Et jungebar etiam tunc Romae

falsis illis atque fallentibus sanctis
non enim tantum Auditoribus eorum, quorum e numero erat etiam is in cujus domo
aegrotaveram et convalueram
sed eis etiam quos electos
:

Adhuc enim mihi videbatur non esse nos qui peccamus, sed nescio quam aliam in nobis peccare naturam; et
vocant.

delectabat superbiam
Ps. 40,

meam

extra culpam esse;

quid mali fecissem, non confiteri

mam meamy

me

quoniam peccahat

fecisse, ut

et

cum

ali-

sanares ani-

eam
amabam*, et accusare nescio quid aliud, quod mecum esset,
et ego non essem.
Verum autem totum ego eram, et advertihi

sed excusare

mea me diviserat et id erat peccatum

quo me peccatorem non esse arbitrabar
et
exsecrabilis iniquitas te, Deus omnipotens, te in me* ad
pemiciem meam, quam me a te ad salutem malle superaii.
Ps. i40,Nondum ergo posueras custodiam ori meo^ et ostium conti'
nenti(B circum lahia mea, ut non declinaret cor meum in
Sabat.
sum me

impietas

insanabilius,

Qui sunt
Peccasti

Quibus

factura erat gens illa

statim illam defensionem

potuistis

potuistis

impiaraet pejorem ceteris magisque sacrilegam proferunt, Non ego peccavi, sed
Quae est ista gens
gens tenebrarum.
tenebrarum ? Quae bellum gessit cum
Deo. Et ipsa peccat, cura tu peccas 1
Ipsa, inquit, quia commixtus sum illi.
Deus enim qui te commiscuit, quid timuit 1 Hoc enim dicunt, quod illa gens
tenebrarum rebellaverit adversus Deum,
antequam mundus fieret ; et ille cavens
ne regna ejus loco adveniente hostili im-

potuistis

ris,

isti
;

Electi

si

dixe-

petu vastarentur, misit huc membra sua,

substantiam suam, hoc quod ipse est ; si
aurum.aurum; silux.lucem; quidquid

captivari,

corrumpi

Potuistis premi,

inquinari,

potuit ergo et

ille.

Frustum enim quodam mndo, et portiuncula naturae ipsius convincit massam.

Quale est illud quod huc misit, tale est
et illud quod ibi reraansit.
Hoc ipsi
dicunt ipsi fatentur quia duae substantiae
sunt ; una illa, et una ista. Libri eorum
hoc habent
et si negant, leguntur, et
convincuntur.
nefande, false
Vis, o
Electe, defendere peccatum tuum, ut
quando aliquid mali feceris, non tu fe:

cisse videaris

tuum

quaeris in

refundas,

tenebrarum.

et

quem peccatum

refundis

Aug. in
peccamus

in

gentem

Ps. loco proxirae

cogimur a con-

hoc misit, et miscuit visceribus gens tenebrarum, dicunt, et fabri-

cit.

Et nos animae, incavit inde mundum.

sed
quiunt, de ipsis merabris Dei sumus
premimur hic visceribus gentis tenebrarum, et quidquid peccare dicimur, illa
gens peccat.
Se quidem videntur excusare a peccato
sed Deum suum non
excusant a crimine timoris, nec ipsam
substantiam Dei sui a crimine corrupti-

nat. Disp. 2. . 20.

Dicimus, quod a
contraria natura anima cogatur delin-

illud est,

bilitatis.

Si

enim

incorruptibilis

Deus,

incommutabilis, si incontaminabilis,
immaculabiiis, si irapenetrabilis, quid
si

si

ei

Inviti

et

traria et inimica nobis substantia. Fortu-

Sive bonum geramus,

quia " manifesta sunt
opera carnis'' &c. sive malum geramus,
non est animje, quia " fructus spiritus

quere.

non

ib.

.21.

est carnis

pax" 6cc. Manes Ep. ad Menoch ap.

Aug. Op. Imp. iii. 177. Carnis enim
commixtione ducitur, non propria voluntate. Secundinus Ep. ad Aug. . 2.

CONFESSIONUM LIBER
verha maligna,

75

V.

ad excusajidas excusationes

in peccatis, curn

et ideo

adhuc comhina-

hominihus operantihus iniquitatem

hani cuni electis eorum*.

Sed tamen jam desperans

19.

proficere

eaque ipsa quibus

tentus esse decreveram,

Etenim suborta

bam.

cajteris fuisse illos

jam

in ea falsa doctrina

me

posse

nihil melius reperirem, con-

si

remissius negligentiusque retine-

est etiam

mihi cogitatio, prudentiores

philosophos, quos Academicos appellant,

quod de onmibus dubitandum esse censuerant, nec aliquid

ab homine comprehendi posse decreverant. Ita enim et

veri

mihi liquido sensisse videbantur, ut vulgo habenturP, etiam

nondum intelligenti. Nec dissimulavi

eumdem hospitem meum reprimere a nimia iiducia, quam
sensi eum habere de rebus fabulosis, quibus Manichaei libri
Amicitia tamen eomm familiarius utebar, quam
pleni sunt.
Nec
cajterorum hominum qui in illa hteresi non fliissent.
familiaritas
animositate
pristina
sed
tamen
eam defendebam

illorum intentionem

Veros AcademijB novae sensus

aperit
aliis

Aug.,

quare in

et

alias

disputando

potius adversati sint, quam

sententiam defenderint,

aliquam

suam
unde

id vero pro
pro Scepticis habiti sint
istorum temporum ratione, vel utiliter
factum esse contendit. " Sat est ad id
;

quod volo, Platonem sensisse duos esse

mundos, unum intelligiV)ilem, in quo
ipsa veritas habitaret, istum autem sensibilem, quem manifestum est nos visu
Itaque illum verum,
tactuque sentire.
hunc verisimilem et ad illius imaginem
Et
factum.
ideo de illo in ea quae se
cognosceret anima,velutexpoliri et quasi
veritatem ; de hoc autem in
stultorum animis non scientiam, sed
opinionem posse generari.
Quidquid
lamen ageretur in hoc mundo per eas
virtutes quas civiles vocabat, aliarum
verarum virtutum similes, quag nisi paucis
sapientibus ignotag essent,non posse nisi
veri simile nominari. Haec et alia hujusmodi mihi videntur inter successores
ejus, quantum poterant, esse servata, et
pro mysteriis custodita.
Non enim aut
facile ista percipiuntur, nisi ab eis qui se

serenari

ab omnibus

quamdam

vitiis

plus

mundantes, in aliam

quam humanam

consue-

tudinem vindicaverint, aut non graviter

peccat quisquis ea sciens quoslibet ho.
mines docere voluerit. Quare cum in
falsas opiniones ruere turba sit pronior,
et consueludine corporum omnia esse
corporea facillime, scd noxie credatur.

atque humanis-

instituit vir acutissimus

simus, dedocere potius quos patiebatur

male doctos, quam docere quos dociles
non arbitrabatur.
Inde illa omnia nata
sunt quas novae Academise tribuuntur,
quia eorum necessitatem veteres non
habebant." c. Academ. 1. iii. c. 17.
" Tantum tunc variarum sectarum studia
flagrabant, ut nihil metuendum esset

Pulsus autem
argumentis ab eo, quod se
firmum et inconcussum tenere crediderat, tanto constantius atque cautins aliud
qua^rebat, quanto et in moribus major
erat induhtria, et in natura rerum atque
nisi

falsi

quisque

approbatio.

illis

animorum

altissima

et

latere veritas sentiebatur.

nunc fuga

laboris

et

implicitissima

Tanta porro
bonarum

incuria

ariium, ut simul atque sonuerit, acutissimis philosophis esse visum nihil posse
comprehendi, dimittant mentes et in
JBternura

obducant.

Aug. Ep.

i.

ad

Eorum tamen " rationem, illi

tempori congruam, simul cum ipso temHermog.

pore sepultam esse'' debuisse, idem contendir. (c. Acad. ii. 1.) " Omnino"enim
" civitasDeitalemdubitationemlamquam
demeniiam detestatur, habens de rebus
quas mente atque ratione comprehendit,
etiamsi parvam,
propter corpus corruptibilequod aggravat animam,' (quoniara,
'

sicut dicit

Apost.

ex

parte

tamen certissimam scientiam."

Dei,

1.

xix. c. 18.

scimus')

De

Civ.

76

S.

eorum,

AUGUSTINI EPISCOPI

enim eos

pliires

Roma

occultat, pigrius me'' faciebat

aliud quaerere ; pra^sertim desperantem in Ecclesia tua,

ca3li et terrae, creator

inveniri venim,

omnium

me

unde

illi

Domine

visibilium et invisibilium, posse

averterant

multumque mihi

turpe videbatur, credere figuram te habere humana; camis, et

membrorum nostrorum lineamentis corporalibus terminari.

Et quoniam cum de Deo meo cogitare vellem, cogitare nisi
corporum' non noveram, neque enim videbatur mihi
quidquam quod tale non esset, ea maxima et prope sola

nioles

esse

causa erat inevitabilis erroris mei.

20.

Hinc enim

et mali

esse talem, et habere

crassam,

quam

substantiam

quamdam credebam

suam molem tetram

deformcm; sive

et

terram dicebant, sive tenuem atque subtilem,

quam malignam mentem* per illam

Et quia Deum bonum nullam
malam naturam creasse, qualiscumque pietas me credere
sicut

est aeris coi-pus;

ten'am repentem imaginantur.

cogebat; constituebam ex adverso sibi duas moles, uti-amque

infinitam, sed

malam

initio pestilentioso

angustius',

me

bonam

grandius.

Et ex hoc

caetera sacrilegia sequebantur.

Cum

enim conaretur animus meus recurrere in catholicam fidem,

repercutiebar, quia non erat catholica fides quam esse arbitrabar. Et magis pius mihi videbar, si te, Deus meus, ciii confitentur ex me miserationes tuae, vel ex cseteris partibus infinitum
crederem, quamvis ex una qua tibi moles mali opponebatiu-,
cogerer finitum fateri quam si ex omnibus partibus in corj3oris
humani forma te opinarer finiri. Et melius mihi videbar credere nulkim malum te creasse quod mihi nescienti non sokun
aliqua substantia, sed etiam coiporea videbatur, qui et mentem cogitare non noveram, nisi eam subtile corpus esse, quod
tamen per loci spatia diffunderetur abs te*; quam credereabs
te esse qualem putabam naturam mali.
Ipsum quoque Salvatorem nostmm unigenitum tuum, tanquam de massa lucidissima3 moks tuse " porrectum ad nostram salutem, ita putabam,
;

1 Vid. sup. ad
'
s
'

rum

iii.

unum

latus

et

cetera

Non

ita cre-

habuerit,

infinita sicut terra lucis ?

dunt, timent etiim ne Deo videattir (rqtiaUs.

Dicunt ergo illam per profundum immensam, et per longum sursum versus
autem supra illam spatia infinitae inani;

Et ne ipsa vel simplum,

autem luminis duplum tenere videatur, angustant eam a duobus etiam lateribus, &c.
Sed hoc nimis adtentis et
tatis affirmant.

ult.

Vid. sup. ad 1. iv. . 3. p. 47. not. e.

Vid. sup. ad 1. iii. . 11. not. c.
Quaero, utrum et ipsa terra tenebra-

terra

studiose inquirentibus quasi secreto de-

monstrant.
^

'

Au?.

Kp. Manich.

c.

hirotrra.Xuaa.t

ovxin

(pus aia-0t]rov,

/3tfXjy

rau Qtov.

^vvafx,^*

aXk' ms

Jit.

Bostr.

rou

c.

21.

ayoi.6oZ,

eiv (poiir),-r^e'
i.

20.

GONFESSIONUM LIBER

77

V.

non crederem, nisi quod possem vanitate

Talcm itaque naturam cjus nasci non posse de
iinaginari.
Concerni
\Iaria virginc arbitrabar, nisi cami concemeretur.
autcm et non inquinari non videbam, quod mihi tale figuraut aliiul

(le

illo

Metuebam itaque credere in came natum*, ne credere

came inquinatum. Nunc spirituales tui blande

bam.

cogerer ex

amanter ridebunt me,

ct

sed tamen

talis

si

has confessiones meas legerint:

eram.

Deinde quie illi in Scriptmis tuis reprehenderant*, de- XI.

Qualiter
non cxistimabam: sed aliquando sane cupiebam, Augiiscum ali(pio illorum Ubrorum doctissimo conferre singula, et tinus
contuleJam enim Helpidii cujusdam rit cum
expcriri quid inde sentiret.
adversus cosdem Manichajos coram loquentis et disserentis calholicis.
scrmones, ctiam apud Carthaginem movere me coeperant, cum
taha de Scripturis proferret, quibus resisti facile non posset,
Quam quidem
et imbecilla mihi responsio videbatur istomm.
non facile palam promebant, sed nobis secretius, cum dicerent
scripturas Novi Testamenti falsatas^ fuisse a nescio quibus.
21.

fendi posse

'

Vid.

sup.

liyparo ffx^xos
lfMiuf/.a7i xcci
'ifa fin

C.
i

9.

rfjs

elxrias

[Xj/o-rof]
ffa^xfii

ff^niJt,ciTi

x^arnfn ^ia

Ov

not.

f <puf)

ilffias

kXXa

iffxiaff^ti

tvs

ffa^x^hs

xai Ta0ri xui <p6a^6n. rns ffxoTias (p6u^o6avTou rriv \vtoyuav tjjv (poaruvnv
ffflS
(Manes Ep. ad Zeben.ap. Fabric. B. G.
Incoinquinabilis substaniia
V. 284.).
non ideo non coinquinatur, quia nihil
altingit, sed quia permanet in sua munditia, qualecuncjue sit, quid attigerit.
Sicut corpus invulnerabile aut impenetrabile numquid illud dicimus, quod noa
percutitur ferro, sed potius, quod etiam,
cum percutitur, non penetratur]
Et
ideo magis probatur filius Dei non posse
de sanguine feminaj coinquinari, quia
per feminam nalus est, quam si non per
feminam nasceretur, et membra illa
devitasset ; videretur enim judicasse,
posse se inde pollui, et minus a nobis
incoinquinabilis diceretur.
c. 24.
* Non decipiunt,
quam non exhibent

Euod. de

fide

cum scientiam
poUicentur, et adversantes Legi et Prophetis, quxcuroque
de illis .'Vpostolus sermoni suo inseruit,
falsa et a corruptoribus immissa esse criminautur. Aug. de Div. Qust. 83. qu.
68. Quoniam privilegio quodam vos tuemini, ut de Scripturis opprimi nequeatis,
dicendo eas esse falsatas. De mor. Manich.

1.

ii.

$.

55.

nisi

cf. c.

Faust.

xiii.

5.

xxii. 15.
Manichasus impiam te docuit
perversitatem, ut ex evangelio quod hacresin tuam non impedit, accipias, quod
autem impedit, non accipias. c. Faust.
xviii. 7.
ilasc illi solent a corruptoribus
Scripturarum immissa esse dicere ; usque
adeo nihil habent quod contradicant, ut
hajc miseri respondere cogantur.
Sed
quis non intelligat convictorum hominum aliam non esse potuisse uitimam
vocem ? Aug. de mor. Eccl. Cath. 1. i.
c 9. De Festamento novo sola accipientes ea, qua^ in honorem et laudem
filii majestatis vel ab ipso dicta comperimus, vel ab ejus Apostolis, sed jam perfectis ac fidelibus, dissimulavimus cetera,
quaj aut simpliciter tunc et ignoranter
a rudibus dicta, aut oblique ei maligne
ab inimicis objecta, aut impjudenter a
criptoribus affirmata sunt, et posteris
tradita
dico autem hoc ipsum ; natum
ex foeraina (Stc. Faust. xxxii. 7. cf. ib. c. 1
2,6. Videtis ergo (optimerespondet Aug.
c. 19.) id vos agere, ut omnis de medio
Scripturarum auferatur auctoritas, et
suus cuique animus auctor sit, quid in
quaque Scriptura probet, quid iroprobet,
;

id est,

ut non auctoritati Scripturarum

subjiciatur ad fidem, sed sibi Scripturas

ipse subjiciat

non ut ideo

illi

placeat

aliquid, quia hoc in sublimi auctoritate

scriptum legitur sed ideo recte scriptum

videatur, quia hoc illi placuit.
;

78

S.

AUGUSTINI EPISCOPI

qui Judaeorum" legem

inserere Christianse fidei voluermil,

Sed me

atque ipsi incorrupta ^ exemplaria nulla proferrent.

maxime captum et ofFocatum quodammodo deprimebant

ralia

cogitantem moles

tu8B veritatis
XII.
discbu-

Hquidam

illaB,

et

corpo-

sub quibus anhelans in auram

simpHcem

non poteram.
quod veneram, ut
prius domi congregare

respirare

22. Sedulo ergo agere coeperam, propter

Romae artem rhetoricam,

tlocerem

et

lorum

aliquos, quibus et per quos innotescere ccEperam;

in prae.

cognosco aUa RomsB

ceptores.

j-eyera illas eversiones^

fieri,

quae

non patiebar

et ecce

in Africa.

Nam

a perditis adolescentibus ibi non fieri

manifestatum est mihi. Sed " subito," inquiunt, '' ne mercedem

magistro reddant, conspirant multi adolescentes, et transferunt se ad aUum;" desertores

Ps. 138,

charitate justitia vilis est.

fidei, et quibus prae pecuniae

Oderat etiam istos cor meum,
Quod enim ab eis passums eram,

quamvis non perfecto odio.

magis oderam fortasse, quam^eo quod cuihbet ilHcita facieCerte tamen turpes sunt tales, ei fornicantur ahs te,
bant.
amando volatica ludibria temporum et lucrum luteum, quod
cum apprehenditur, manum inquinat; et amplectendo mundum fugientem, contemnendo te manentem, et revocantem, et
"

Nec immerito nos ad

liujusraodi

scripturas, tara inconsonantes et varias,

nunquam sane

sine judicio ac ratione

aures afferimus, sed contemplantes omnia, et cum aliis alia conferentes, per-

eorum

quidque a
Christo dici potuerit necne, multa enim
a majoribus vestris eloquiis Domini
nostri inserta verba sunt, quae nomine
signata ipsius curn ejus fide non conpraesertim quia, ut jam saepe
gruant
probatura a nobis esi, nec ab ipso hasc
sunt, nec ab ejus Apostolis scripta, sed,
multo post eorum assumptionem a nescio
quibus, et ipsis inter se non concordantibus, semi-Judaeis,perfamasopinionesque
comperta sunt. Faustus 1. xxxiii. c. 3.
Indeficientes ego pra^ceptori meo refero

pendimus,

utrum

gratias, qui rae sirailiter labenlera

nuit, ut essera hodie Christianus.

reti-

Nam

ego quoque cum capitulum (jNIalt. 5,

17.) hoc imprudens legerem, quemadmodum tu, paene ieram in consilium
Nec imraerito etenim
Judaeus fieri.
si Christus legem non venit solvere sed
adimplere vide, si quid impedire jam
;

Eoterat, quin factus essera Judajus. Sed

uic periculo me Manichaei veneranda
fides eripuit.

Id. xix. 5.

quidem jam

adversus

Et tamen me
capituli

hujus

necessitudinem Manicha;a fides reddidit

tutum, qu principio mihi non cunctis,
quae ex Salvatoris nomine scripta leguntur passim credere persuasit, sc-d probare
si

sint

esse
xviii.

eadem

vera,

si

sana, siincorrupta;

enim permulta zizania, &c.

Id.
3.
Volunt nescio quos corruptores

divinorum librorum ante ipsius Alanitempora fuisse; corrupisse autem

illos, qui Judjeorum legem Evangelio
miscere cupiebant. Aug.de Util. Crechaei

dendi, c. 3.
^ Proferendus est namque tibi alius
codex eadem continens, et tamen incorruptus et verior, ubi sola desint ea
quae hic iramissa esse criminaris.
Non
faciam, inquis, ne ipse corrupisse credar.

Hoc enim soletis dicere. Aug. de mor.

Eccl. Cath. c. 19. . 61.
Cum ex
adverso audieris " proba," non confugias
ad exerapla veriora, vel pluriumcodicura,
vel antiquorum, vellinguffi praecedentis,
unde hoc

in aliara linguam interpretatum

sed dicas " inde probo hoc illius
esse, illud non esse, quia hoc pro rae
sonat, illud contra me."
Tu es ergo
regula veritatis ? c. Faust. xi. 2. cf.
est,

de Util. Credendi,
Ep. 82. . 6.
>
Vid. sup. ad 1. iii. $. 6.

xxxii. 16.

c. 3. $.

7.

'

CONFESSIONUM LIBER
ignoscentem redeunti ad

nunc

tales odi

te meretrici

79

V.

Et

anima) humana?.

pravos et distortos, quamvis eos conigendos

diligam, ut pecunia? doctrinam ipsam,

ferant, ei vero te

Deum

quam

discunt, pra3-

veritatem et ubertatem certi boni et

Sed tunc eos magis pati nolebam malos

propter me, quam fieri propter te bonos volebam.
23. Itaque posteaquam missum est a Mediolano Romam XIII.
ad prajfectum urbis, ut illi civitati rhetorica? magister provi- ru, rhe-

pacem castissimam.

deretur, impertita etiam evectione publicay; eero ipse ambivi toricam

,

-,

.,

niittitur

.,

per eosdem ipsos manichajis vamtatibus ebnos, quibus

utiviedio-

carerem, ibam, sed utrique nesciebamus, ut dictione proposita

me probatum

praefectus tunc

Symmachus

^]"""^

Et veni brosio
optimis notum ^^^^^'P''

mitteret.

Mediolanum ad Ambrosium episcopum, in

orbi terrge, pium cultorem tuum
cujus tunc eloquia strenue
;

ministrabant adi-pem fnimenti

vifii

ebrietatem populo tuo.

sobriam

Ps. 4, 8.

ducebar abs te

^^^' ^^*

tui, et laetitiam olei, et

Ad eum autem

eum ad te sciens ducerer. Suscepit me

pateme ille homo Dei, et peregrinationem meam satis episcopaliter dilexit.
Et emn amare coepi, primo quidem non

nesciens, ut per

tanquam doctorem

quod

veri,

in Ecclesia tua prorsus despe-

rabam, sed tanquam hominem benignum in me.

Et

studiose

audiebam disputantem in populo, non intentione qua debui,

sed quasi explorans ejus facundiam; utrum conveniret fama^
sua3, an major minorve proflueret, quam praedicabatur
et
verbis ejus suspendebar intentus rerum autem incuriosus et
:

contemptor astabam

quam
quam

remm

eVuditioris,

Fausti erat,

et delectabar suavitate sennonis, quanminus tamen hilarescentis atque mulcentis

quod attinet ad dicendi modum. Caeterum
;

ipsarum nulla comparatio: nam ille per manichaeas

abenabat; iste autem saluberrime docebat salutem.

fallacias

Sed louge est a peccatorihus salus, qualis ego tunc aderam:ps. us,
^'^*
et tamen propinquabam sensim et nesciens*.
24. Cum enim non satagerem discere qua? dicebat, sed xiv.
tantum quemadmodum dicebat audire (ea mihi quippe jam^"*j^**^
sio

y Evectio.quod aliis diploma. facultas

erat utendi equis cursui publico deslinatis, (]uod privato

lex

haud

licuit.

ab Honorio data ferebat

"

Unde

Ne

quis
sibi deinceps cursum publicuni privatus
usurpet, nisi cum aut a nobis evocatur,
aut a clementiae nostrae veneratione
:

discedit "

Narrat Julius Capitolinus,

in Pertinace, quod is " tunc prajfectus
cohorJis, in Syriam profectus, T. Aurelio
imperatore, a praeside Syriaa, quia sine
diplomatibus cursum usurpaverat, pedibus ad Antiorhia ad legationem suam
iler facere coactus est."
Ed. Ben.

pau-

gj.^Qj.j^

jj^g ^ggj_

^\^c\t.

80

S.

AUGUSTINI EPISCOPI

desperanli ad te viam patere homini, inanis cura remanserat),

animum meum simul cum verbis quae diligebam,

Neque enim ea dirimere poteram. Et dum cor aperirem ad excipiendum* quam diserte
diceret, pariter intrabat et quam vere diceret, gradatim quidem. Nam primo etiam ipsa defendi posse mihi jam coepeveniebant in
res

etiam quas negligebam.

rant videri;

fidem catholicam, pro qua nihil posse dici

et

adversus oppugnantes Manichaeos putaveram,

denter asseri existimabam

maxime

jam non impu-

audito uno atque altero,

et sajpius a^nigmate soluto de Scriptis veteribus

litteram acciperem, occidebar* spiritahter.

illorum librorum expositis locis,

ubi,

jam reprehendebam

despera-

tionem meam, illam duntaxat qua credideram Legem

et Pro-

omnino non
Nec tamen jam ideo mihi catholicam viam tenendam

phetas detestantibus atque irridentibus ^

posse.

cum ad

Itaque plerisque

resisti

esse sentiebam, quia et ipsa poterat habere doctos assertores

suos qui copiose et non absurde objecta refellerent ; nec ideo

jam damnandum
aequabantur.

quod tenebam, quia defensionis partes

enim CathoUca non mihi victa videbatur, ut

illud

Ita

nondum etiam victrix appareret.

25. Tunc vero fortiter intendi animum, si quo modo possem
ahquibus documentis Manichaeos convincere falsitatis.
Quod si possem spiritualem substantiam cogitare, statim
machinamenta illa omnia- solverentur et abjicerentur ex
certis

animo meo

Verumtamen de ipso mundi

sed non poteram.

hujus corpore, omnique natura quan^ sensus camis attingeret,

multa probabihora plerosque sensisse philosophos,- magis

magisque considerans atque comparans, judicabam. Itaque
Academicorum more, sicut existimantur'', dubitans de omnibus atque inter omnia fluctuans, Manicha)Os quidern relinquendos esse decrevi non arbitrans eo ipso tempore dubita:

tionis

meae in

illa

secta mihi

permanendum

nonnullos philosophos prajponebam

^ Vid. sup. ad 1. iii. c. 7. p. 36. Irrisione foeda tanquam proprio quodam telo,
contra Ecclesiam utebantur Manichffii.

Vid.sup.$. 16.etl.iii. clO.et not. ibid. et

alibi passim, quod reliquis Faust. et Secundini miserabiliter confirmant. ' Bene
nosti, quod reprehendentes Manichaei catholicam fidem, et maxime V. T. discerpentes et dilaniantes, commovent impe-

Aug.de

ritos."

"

Exstitit

esse, cui

jam

quibus tamen philoso-

Util.

Credendi,

c. 2. . 4.

quaedam perditissima secta Ma-

nichaeorum, acceptas Scripturas et lectas

irrisit
reprehendere voluit quod non intelligebat, et exagitando et reprehendendo
non intellecta, multos illaqueavit." Aug.
;

in Ps. 146.
*

Vid. sup. ad

19.

CONFESSIONUM LIBER V
quod

phis,

sine

nomine

81

curationem

salutari Christi essent,

languoris animae mea3 committere

omnino recusabam.

Statui

ergo tamdiu esse catechumenus in catholica Ecclesia mihi

a parentibus commendata, donec aliquid certi eluceret quo

cursum dirigerem.

paitem summatim recenset

de util. credendi (c. 8.)
forsan Honorato viam eandem inire
.si
quaedam autem habet illa
persuadeat
affundant.
narratio, quJB huic lucem
" Edara tibi ut possuni, cujusniodi viam
usus fuerim, cum eo animo quaererem
veram religionem, quo nunc exposui esse
quairendam. Ut enim a vobis trans mare
abscesvi, jam cunctabundus atque haesitans, quid mihi tenendum, quid dimitqua; mihi cunctatio in
tendum esset
dies major oboriebatur, ex quo illum ho-

Hanc

Aug.

vita;

in

lil).

minem, cujus nobis adventus, ut nosti,

ad explicanda omnia quae nos movebant,
quasi

calo

de

promittebatur,

audivi,

eumque excepta quadam eloquenti^

lem quales ceteros esse cognovi

nem

ipse

mecum

habui

ta-

ratio-

magnamque

deli-

berationem jam in Ilalia ccmstitutus, non

utrum manerem in illa secta, in quam

me

incidisse

poenitebat,

sed

quonam

perspicacem, non putabam latere veritatem, nisi quod in ea quaerendi modus

divina

dum.

Restabat qurerere, qua-nam

sionibus

pigebat

cum

in

esse
tantis

illa

dissen-

quisque illam traditurum

Occurrebat igitur inexpli-

cabilis silva, cui

demura

inseri

multum

atque inter hasc sine ulla requie,

cupiditate reperiendi veri animus agitabalur.

Dissuebam me tamen magis

quos jnm deserere

Restabat autem aliud
nihil in tantis periculis, quam ut divinam
providentiam lacrymosis et miserabilibus

magisque ab
proposueram,

istis,

opem mihi ferret, deprecarer.

Atque id sedulo faciebam et jam fere
me commoverant nonnullae disputationes
Mediolanensis episcopi, ut non sine spe

vocibus, ut

aliqua de ipsa vetere Testamento multa

quaerere

erara,

suffragium ferebantur.
Saepe rursus intuens quantum poteram, mentem humatam
tam
vivacem,
sagacem, tam
nam

se

polliceretur.

magnique fluctus
cogitationum mearum in Academicorura
inveniri,

auctoritate

esset auctoritas

nobis

posse

sumen-

aliqua

raodo verum inveniendum esset, in cujus

araorem suspiria mea nuUi melius quam
Saepe mihi videbatur
tibi nota sunt.

non

eundemque ipsum modum ab

lateret,

cuperem, quae,

creveramque taradiu esse

in

male
Decatechumenus

ut

scis,

commendata exsecrabamur.

Ecclesia,

cui

traditus

a parentibus

donec aut invenirem quod vellem,

aut mihi persuaderem non esse quaerendum. Opportunissimum ergo me ac
valde docilem tunc invenire posset,
fuisset qui posset docere.

si

LIBER SEXTUS.
Monnicae matiis ejus, adventus,
Ambrosii mores et vitse habitus.

Ambrosii conciones frequentat,

falso insimulari

haud

attingit.

pium erga Ambrosium obsequium.

Aug. annum aetatis agens trigesimum,

et

doctrinam Catholicam a Manichaeis

et

clarius intelligit

tamen naturam

fidei

Alypii amici ejus mores.

vita melius instituenda deliberat

et

utilitates

In diversa rapitur, duni de

mortis quoque ac judicii metu per-

culsus, ad vitse conversionem in dies accenditur.

1.

I.

Spes mea a juventute mea, ubi mihi eras, et quo recesAri vero iion tu feceras me, et discreveras me a qua?
i

.!!?!!!!!"

seras

Mani-

dmpcdibus

nus nec

nec caihoHcus.

jQ

'

Ps. 34,

'

et volatilibus coeli

Sapientiorem

.?

me

feceras, et

dnihulaham per tenehras et luhricum, et quoBrebam te foris* a

et veneram in pronie, et non inveniebam Deum cordis mei
fundum maris, et diffidebam et desperabam de inventione veri.
Jam venerat ad me mater pietate fortis, teiTa marique me
sequens, et in periculis omnibus de te secura.
Nam et per
;

marina discrimina ipsos nautas consolabatur, a quibus mdes

cum perturbantur, consolari solent poUicens

cum salute, quia hoc ei tu per visum pollieis
Et invenit me periclitantem qiiidem graviter
citus eras.
desperatione indagandae veritatis.
Sed tamen ei cum indicassem, non me quidem jam esse manichaeum, sed neque

abyssi viatores,

perventionem

catholicum christianum, non, quasi inopinatum aliquid audierit,

Luc. 7, tibi
14. 15.

cum jam secura fieret ex ea parte

me tanquam mortuum sed resuscitandum

exsiUvit laetitia;

miseria3 meae, in (jua

flebat, et feretro

cogitationis efferehat, ut diceres

iilio

vidua?: Juvenis, tiho dico^surge; et revivisceret et inciperet

loqui, et traderes illum

matri

exsultatione trepidavit cor

sucs.

ejiis,

cum

Nulla ergo turbulenta

audisset ex tanta parte

jam factum quod tibi quotidie plangebat ut fieret; veritatem

me nondum adeptum, sed falsitati jam ereptum: imo vero
quia certa erat, et quod restabat
*

ire ; in teipsum
horaine habitat veritas.

Noli foras

interiori

redi, in

Vera

Aug.de

et 10.

te

daturum, qui totum

Relig. c. 39.

Vide

iaf. 1. vii. c.

CONFESSIONUM LIBER

83

VI.

promiseras; placidissime et pectore pleno fiducia? respondit

quod priusquam de hac

Et hoc
fidelem catholicum.

vita

mihi, credere se in Christo,

emigraret,

dem

me

visura esset

qui-

Tibi autem, fons misericordiarum, preces et

mihi.

lacr}'mas densiorcs*, ut accelerares adjutorium

tuum

et illu-

minares tenebras meas; et studiosius ad Ecclesiam currere,

et in Ambrosium* ora suspendi, ad fontem salientis aqnce m.l^li.
Diligebat autem illum virum sicut angelum

vitam a'ternam.
2>ei,

4,

^^J,

quod per illum cognoverat me interim ad illam ancipitem H.

jam

fluctuationem

quam

esse perductum, per

transiturum

me

ab aegritudine ad sanitatem, intercurrente arctiore periculo*,

quasi per accessionem quam criticam medici vocant, certa
praesumebat.

cum ad Memorias* sanctorum, sicut in Africa H.

*
solebat, pultes et panem et merum atlulisset, atque ab ostiario et^sv
2.

Itaque

prohiberetur; ubi hoc episcopum vetuisse cognovit,

atque obedienter amplexa

ut ipse mirarer*

est,

accusaUix potius consuetudinis

prohibitionis effecta
vinolentia,

sit.

Non enim

eamque stimulabat

plerosque mares

et

sua3,

in

quam

tam

quam

pie^^^Jf

facile sepulcra

disceptatrix illius

obsidebat spiritum ejus

odium

veri

amor

vini, sicut

feminas, qui ad canticum sobrietatis, sicut

ad potionem aquatam madidi nauseant. Sed illa cum attulisset canistrum cum solemnibus epulis preegustandis atque
largiendis, plus etiam
satis

Et

ponebat.

quam unum pocillum* pro suo

temperatum, unde

sobrio

si

multae essent, quae

* Nec tamen nos eisdem Martyribus

templa, sacerdotia, sacra, et sacrificia
coustituimus: quoniam non ipsi, sed
Deus eorum nobis est Deus. HonoraiBus sane Memorias eorum tamquam
sanctorum hominum Dei, qui usque ad
mortem corporum suorum pro veritate

cerlarunt,

ut

innotesceret vera religio,

falsis fictisque convictis: quod etiam si
qui antea sentiebant, timendo reprimebant.
Quis autem audivit aliquando
fidelium stantem sacerdotem ad altare

etiam super sanctum corpus Martvris ad

Dei honorem cuilumque constnirtum,
dicere in precibus, oflFero tibi saciiticium
Petre, vel Paule, vel Cypriane ; cum

apud eorum Memorias offeratur Deo,

qui eos et homines et Maityres fecit, et
sanctis suis Angelis caBlestihonoresociayit ;
ut ea celebritate et Deo vero de
illorura victoriis

gratias

agamus,

et

illo

palato

sumeret, non

dignationem

modo

videbantur

ad imitationem talium coronaium atque

palmarum, eodem invocato in auxilium,
ex illorum memorias renovatione adhortemur? Qua;cumque igitur adhibentur
religiosorum obsequiain Martyrum locis,
ornamenta sunt iVIemoriarum, non sacra

mortuorum famquam deoQuicumque etiam epulas suas eo

deferunt, quod quidem a Christianis mevel sacrificia

rum.

non fit, et in plerisque terrarum

nulla talis est consuetudo ; tamen qui-

lioribus

cuniqueidfaciunt,(quascumapposuerint,
orant, et auferunt, ut vescantur, vel ex
eisetiam indigentibus largiantur,) sanctificari sibi

eas volunt per merita

Mar-

tyrum in nomine Domini Martyrum.

Non autem esse ista sacrificia Martyrum
novit, qui novit unum. quod etiam illic
offertur sacrificium

Civ, Dei,

nos

G 2

1. viii.

c.

Christianorum.
27,

De

"^"^^}

84

8.

AUGUSTINI EPISCOPI

honorandae, memoriae defunctorum

idem ipsum unum, quod

ubique poneret, circumferebat quo jam non solum aquatissimo, sed etiam tepidissimo * cum suis prsesentibus per sorbi;

tiones exiguas partiretur:

quia pietatem

ibi quaerebat,

non

voluptatem. Itaque ubi comperit a praeclaro praedicatore atque

antistite pietatis

praeceptum esse

non

ista

nec ab

fieri,

eis

qui

sobrie facerent, ne ulla occasio se ingurgitandi daretur ebriosis**,

et

quia

simillima

illa

quasi parentalia superstitioni gentilium essent

abstinuit se libentissime

et

pro canistro pleno

plenum purgatioribus votis pectus ad memorias martyrum afieiTe didicerat ut et quod posset daret egentibus, et sic communicatio^ Dominici corporis illic celebraretur,
terrenis fructibus,

cujus passionis imitatione immolati et coronati sunt martyres.

Sed tamen videtur mihi, Domine Deus meus,

conspectu tuo de hac re cor meum, non

et ita est in

facile fortasse

de hac

amputanda consuetudine matrem meam fuisse cessuram, si ab

aho prohiberetur, quem non sicut Ambrosium dihgebat, quem
propter sakitem

meam maxime diligebat eam vero ille propter

;

ejus religiosissimam conversationem,

qua

in bonis operibus

tam fervens spiritu frequentabat ecclesiam ita ut sa^pe

emmperet, cum me videret, in ejus praedicationem*, gratulans
mihi quod talem matrem haberem; nesciens qualem illa me
filium, qui dubitabam de illis omnibus, et inveniri posse viam
vitce minime putabam.
III.
3. Nec jam ingemiscebam orando ut subvenires mihi
sed
intentus,
quaerendum
inquietus
erat
et
ad
disserendum
tiones^et^^
studia
animus meus. Ipsumque Ambrosium fehcem quemdam hominem
secundum saeculum opinabar, quem sic tantae potsii,
estates honorarent; csehbatus tantum ejus mihi laboriosus
videbatur.
Quid autem ille spei gereret, et adversus ipsius
Rom.
'

'

excellentia? tentamenta quid luctaminis haberet, quidve so-

laminis in adversis, et occultum os ejus

ejus,

quam

lisdem rationibus adductus Au^usipe,nondum Kpiscopus, Hipponensibus persuasit lucrem istum ultro abolere
(vid. ejusEp.29.) Aureliumetiam, Episcopum Carthaginensem, obtestatur ut
eundem esedehacprimariapelleret,quam
cseterse haud dubie imitarentur. Ep. 22.
c Eucharistiam enim inter anniversariam Martyrum comraemorationem apud
b

tinus

quod

erat in corde

sapida gaudia de pane tuo rmninaret^; nec conipsorum coemeteria celebrare ubique mos
erat. \'id. Bingham xiii. 9. 6. xx. 7. 7.
^ Immundum illud animal in lege positum est, eo quod non ruminet j non
autem hoc ejus vitium, sed natura est.
Sunt autem homines qui per hoc animal
significantur,

immundi

proprio vitio, non

natura; qui cum libenter audiant verba

sapientia;, postea de his omnino noa

CONFESSIONUM LIBER
jicere noveram, ncc cxpertus

85

VI.

eram: nec ille sciebat aestus

Non enim quaerere ab eo
volebam, secludentibus me ab

meos, nec foveam

poteram quod volebam, sicut
ejus aure atque ore catervis negotiosorum hominum, quorvun
periculi mei.

Cum

infirmitatibus serviebat.

per exiguum

quibus quando non

quod

erat,

temporis erat, aut corpus reficiebat necessariis sus-

tentaculis, aut lectione

animum.

Sed cum legebat,

oculi duce-

bantur per paginas, et cor intellectum rimabatur, vox autem

cum adessemus, non enim vetavenientem nuntiari mos erat

eum legentem vidimus tacite, et aliter nunquam seden-

et lingua quiescebant.

Ssepe

batur quisquam ingredi, aut

sic

ei

tesque in diutumo silentio (quis enim tam intento esse oneri

auderet?)

discedebamus,

conjectabamus eum

et

pano

ipso

tempore, quod reparandae menti suoe nanciscebatur, feriatum

et
ab strepitu causarum alienarum, nolle in aliud avocari
si
obscuqua
cavere fortasse ne auditore suspenso et intento,
;

rius

posuisset

esset

ille

bus, atque huic

vellet

voluminum

vocis, qu8e

ilU

tacite legendi.
ille vir

quem

legeret,

etiam exponere necesse

aut de aliquibus difficilioribus disceptare qurestionioperi

temporibus impensis, minus

evolveret

quanquam

et

quam

causa servandae

facilhme obtundebatur, poterat esse justior

QuoHbet tamen animo

id ageret,

bono utique

agebat.

4. Sed certe mihi nulla dabatur copia sciscitandi quoe

cupiebam de tam sancto oraculo tuo pectore ilUus, nisi cum
ahquid breviter esset audiendum.
.'Estus autem ilh mei
otiosum eum valde, cui refunderentur, requirebant, nec unquam inveniebant. Et eum quidem in populo verhum veri- 2
tatis recte tractantem omni die dominico audiebam
et magis
magisque mihi confirmabatm' omnes versutarum calumniarum
nodos, quos ilU deceptores nostri adversus divinos Libros
innectebant, posse dissolvi.
Ubi vero etiam comperi ad
imaginem tuam hominem a te factum, a spirituaUbus fiUis
tuis quos de matre CathoUca per gratiam regenerasti, non sic
;

Quod enitn utile audieris,

velut ab intestino memoriae ad os cogitalionis recordandi dulcedine revocare,
quid est aliud quam spiritaliter quodamcofjitant.

modo ruminare] Quod

qui non faciunt,

aniraalium genere figurantur:
unde ipsa a talibus carnibus abstinentia
illorum

tale vitium nos cavere praemonuit.

Cum

enim

thesaurus desiderabilis sit ipsa

sapientia, de hac munditia ruminandi,
et inimunditia non ruminandi alio loco
scriptum est, Thciaurus de>^kierabilis requiescit in ore sapieniis, vir

glutit

iUum.

c.

Faust.

autem

vi. 7.

stultus

Tim.
'
'

86

AUGUSTINI EPISCOPI

S.

humani corporis forma te temiinatum crederent

atque cogitarent: quanquam quomodo se haberet spirituahs

intelligi ut

substantia, ne quidem tenuiter atque in aenigmate suspicabar;

tamen gaudens crubui non me tot annos adversus catholicam

fidem, sed contra carnalium cogitationum figmenta latrasse.

Eo quippe temerarius et impius fueram, quod ea qua? debebam quaerendo dicere* accusando dixeram. Tu enim, altismembra

sime et proxime, secretissime et prajsentissime, cui

non sunt

alia

majora

minora, sed ubique totus

et alia

nusquam locorum es non es utique foi*ma

tamen fecisti hominem ad imaginem tuam ;
;

ista

es, et

corporea

et ecce ipse

capite usque ad pedes in loco est.

iv^

5.

Cum

ergo nescirem

quomodo

ha^c subsisteret

imago

tua,

namEc-P^^^^^^'^* P^^P^^^^'^^^ quomodo credendum esset, non insulclesise

taus opponcrem quasi ita creditum esset tanto igitur acrior
:

sio concionante

git.

cura rodebat intima

mea quid certi retinerem, quanto me magis

pudebat tam diu illusum

deceptum promissione certorum^

tam multa incerta quasi certa

et

puerili errore et animositate,

gaiTisse.

Quod enim

tum tamen

erat

quod

certis habita fuissent,

falsa essent, postea

incerta essent, et a

mihi

me

claruit.

Cer-

aliquando pro

cum Catholicam tuam csecis contennondum compertam vera docentem,

tionibus accusarem, etsi

non tamen ea docentem quae

accusabam. Itaque
gaudebam, Deus meus, quod
Ecclesia* unica corpus Unici tui, in qua mihi nomen Christi
neque hoc
infanti est inditum, non saperet infantiles nugas
haberet in doctrina sua sana, quod te creatorem omnium in
spatium loci quamvis summum et amplum, tamen undique
tenninatum membrorum humanorum figma contruderet.
6. Gaudebam etiam quod vetera scripta Legis et Prophetarum jam non illo oculo mihi legenda proponerentur, quo
antea videbantur absurda, cum arguebam tanquam ita sentientes sanctos tuos verum autem non ita sentiebant et tanquam regulam diligentissime commendaret, saepe in populari3, bus sermonibus suis dicentem Ambrosium la^tus audiebam, Littera occidit; spiritus autem vivijicat: cum ea quae ad litteram
pen^ersitatem docere videbantur, remoto mystico velamento
spirituaHter aperiret, non dicens quod me offenderet, quamvis
ea diceret, quae utrum vera essent adhuc ignorarem. Tenebam
enim cor meum ab omni assensione, timens praecipitium et
confundebar, et convertebar

graviter

et

2 Coi.

CONFESSIONUM LIBER

87

VI.

enim eorum qua? non

viderem ita me certum fieri, ut certus essem quod septem et
Neque enim tam insanus eram, ut ne hoc
tria decem sint.
quidem putarem posse comprehendi sed sicut hoc, ita caetera
cupiebam, sive corporalia quae coram sensibus meis non adessiispendio magis necabar.

^^olebani

sent;

sive

spiritualia,

Et

nesciebam.

mex

de quibus cogitare

corporaliter

nisi

sanari credendo poteram'', ut purgatior acies

ahquo modo in veritatem tuam semper

ex nullo deficientem. Sed sicut evenire assolet
ut mahim mechcum expertus, etiam bono timeat se commentis

manentem,

mittere

dirigeretur

et

ita erat

valetudo animge meae, quae uti({ue nisi cre-

dendo sanari non poterat, et ne falsa crederet, curari recusabat resistens manibus tuis, qui medicamenta fidei confecisti,
et sparsisti super morbos orbis terrarum, et tantam ilhs aucto;

ritatem tribuisti.

Ex

hoc tamen quoque jam praeponens doctrinam catho- v.

^^'
minimeque
fallaciter sentiebam Jiuberi ut ^^
1
crorum
crederetui* quod non demonstrabatur (sive esset quid, sed cui Libroforte non esset, sive nec quid esset^), quam illic temeraria
7.

licam, modestius ibi

["tate^

polhcitatione scientiae credulitatem inideri

multa fabulosissima

et

postea tam

et

quia demonstrari non

absui-dissima,

poterant, credenda imperari*".

Deinde paulatim

d Vera religio, nisi credantur ea quae

quisque postea, si se bene gesserit dignusque fuerit, assequatur atque percipiat,

Aug. in Ps. xxxix. 13. Proinde substantiam Dei, sine ulla sui comroutatione mutabiiia facientem, et sine ullo
suo temporali motu temporalia creantem, intueri et pleue nosse difficile
est
et ideo est necessaria purgatio
mentis nostrae, qua illud inefFabile in-

el

omnino

sine

quodam

gravi auctoritatis
nullo pacto potest.
Aug. de util. credendi, c. 9.
Neque
quisquam inveniendo Deo fit idoneus,
nisi antea crediderit, quod est postea
cogniturus de lib. arb. ii. 2. j. 6. luitium bona? viis, cui vita etiam a^terna
debetur, recta fides est.
Est autem

imperio,

fides,

iniri

recte

credere quod

nondum

vides, cujus

efl^abiliter

praediti.

Aug.

mur.

cum

vult.

qua nondum

possit:

nutnraur, et per qujedam

ut

ad

capiendum

illud

apii ei habiles

credam? Ipsa se lux ostendere

Cui ?
Casco non potest, non

videri

fide

tolerabiliora,

not.

Domine,

merces est, videre quod ciedis.

Aug. Serm. 43. init. Intellige, ut crecas,verbum meum crede, ut intelligas,
yerbum Dei. ib. fin. Nonne superbus
mveniris, cum dicis, primo videam et sic

fidei

tu,

f,

efficiamur, itinera ducide Trin. 1. i. . 3. cf. etiam

proxime seq.
quod

SubintelHg.
(N. E.)
=

Vos

nostis,

tamen credentibus quam

vehementer insultare
ipse, qui

demoustraretur.

jam

soleatis, pra;sertim

coepit incerta narrare,

videt.

plenam ac firmam scientiam paullo ante

Gravato oculo multis

Removeanturergo iniquitates,
dimittantur peccata, levetur pondus ab
oculo, sanetur quod saucium est. adhibeatur mordax praeceptum quasi collynum. Prius eflice quod tibi prcecipitur,
sana cor, munda cor. " Beati mundo
corde, quoniam ipsi Deum videbunt."

Qiiapropter, aut ea quse

proba mihi vera esse, ut ostendas
quae non possum credere, aut eum qui
dicit, proba mihi Spiritum Sanctum esse,
ut credam quK non potes ostendere. Ego
namque catholicam fidem profiteor, et
per illam me ad certam scientiam per-

Lnde non

peccatis

videt"}

promiserit.

dicit

venturum esse priesurao;

tu

vcro, qui

^t neces-

sario

usu.

88

S.

AUGUSTINI EPISCOPI

manu mitissima et misericordissima pertractans et componens

cor meum, consideranti quam innumerabilia crederem quae
non viderem*, neque cum gererentur adfuissem sicut tam
;

multa in

gentium^, tam multa de locis atque urbibus

qu8B non videram, tam midta amicis, tam multa medicis, tam
liistoria

multa hominibus

aliis

atque

in hac vita nihil ageremus

"

aliis;

fidem meam labefactare conaris, certam

scientiam trade, si potes
ut id, quod
;

credidi, temere

Uuo

me

credidisse convincas.

sunt quae mihi profers

uniim,

cum

dicis Spiritum Sanctuni esse qui loquitur,

et alterum, cura dicis manifesta esse qua?

loquitur.

Sed

les ostendere.

hoc nec illud vaNihil aliud elegisti nisi

tu r.ec

laudare

quaj credis, et irridere quod

credo.
Cum igitur ego vicissim lauda
vero quod credo, et quod credis irrisero,
quid putas nobis esse judicandum, quidve
faciendum, nisi ut eos relinquamus, qui
nos invitant certa cognoscere, et postea

imperant ut incerta credamus, et eos

sequamur, qui nos invitant prius credere
quod nondum valemus intueri, ut ipsa
fide valentiores facti quod credimus intelligere mereamur, non jam hominibus,
sed ipso Deo intrinsecus nientem nostram
illuminante atque firmante t P^t quoniam
quaesivi unde mihi probet, nunc quEero

unde ipse cognoverit.

Si dicit sibi reve

latum a Spiritu Sancto, suamque mentem

divinitus

illustratam,

ut

ea qua?

dicit

certa et manifesta cognosceret, ipse sig-

quid intersit inter cognoscere et

Ipse enim cognoscit, cui apertissime ista monstrantur eis autem quibus
hffic narrat, non cognitionem insinuat,
sed credulitatem suadet.
Cui quisquis
temere consenserit, Manichaeus efficitur,
non certa cognoscendo sed incerta credendo quales nos imperitos adolescentulos aliquando decepit.
Debuit ergo
non nobis polliceri scientiam, neque
manifestam cognitionem, neque ad id
quod quaeritur sine ulla ambiguitate perventionem, sed dicere potius sibi ista esse
monslrata. illos autem quibus narrantur
credere sibi debere quae nesciunt.
Sed
si hoc diceret, quis non ei responderet,
" Si ergo incognita crediturus sum, cur
non ea potius credam, quae jam connificat

credere.

sensione doctorum indoctorumque celebrantur.et per omnes populos gravissima

auctoritate firmata sunt"!
Hoc ille metuens ne sibi diceretur, ofFundit nebulas
imperitis,

quse nisi crederentiu', omnino

quam

postremo,

primo pollicens rerum certarum

cognitionem, et postea incertarum impe-

inconcusse fixum

rans fidem.
Cui tamen si hoc dicatur,
ut saltem vel sibi haec doceat tsse mon-

hoc quoque ut
Aug. c. Ep. JManich.
c. 14.
Si ergo ad millia fabulosorum
phantasmatum, te auctoritati ignotissimEe

strata, similiter deficit, et

credamus

et

jubet.

furiosissimae

omnia
sunt

subdidisti, ut ideo

haee
conscripta
quibus miserabili errore cre-

crederes, quia in

libris,

dendum

illis

cum tibi nulla

cur non potius Evange-

esse censuisti,

demonstrentur

licae auctoritati,

tam fundatje, tam

stabi-

atque ab
Apostolorum temporibus usque ad nostra
lita^ tanta

gloria

diffamatae,

tempora per successiones certissimas commendata;, non te subdis, ut credas, ut

videas, ut discas eliam

omnia

ilia

quae te

ex vana et perversa opinione

te ofFendere?
Aug. c. Faust. xxxii. 19.
g Consequetur omnium iibrorum summa perversio, et omnium, qui memoriae
mandati sunt, librorum abolitio, si quod
tanta populorum religione roboratum est,
offeridunt,

tanta hominum et temporum consensione

firmatum, in hanc dubitationem inducitur, ut ne historiae quidem vulgaris fidera
possit gravitatemque obtinere. De mor.
Eccl. Cath. c. 29. . 60. cf. c. Faust.
xxxii. 21. et pluribus xxxiii.c.6. quod his
claudit " quae cum ita sint, quis tandem
tanto furore CJBcatur
qui dicat hoc
mereri non potuisse Apostolorum Ecclesiam.tam fidam,tam numerosam fratrum
concordiam, ut eorum scripta fideliter ad
posteros trajicerent, cum eorum cathedras
usque ad prsesentes Episcopos ceriissiraa
successione servaverint, cum hoc qualiumcunque horainum scriptis, sive extra
Ecclesiam, sive in ipsa Ecclesia, tanta
facilitate proveniat"?
^ Si auferatur haec fides de rebus humanis, quis non adtendat quanta earum
perturbatio, et quam horrenda confusio
subsequatur ? Quis enim mutua caritate

ab aliquo, cum sit invisibilis

si, quod non video, credere
non debeo?
Si ergo non credentibus
nobis quae videre non possumus, ipsa

diligetur

ipsa dilectio,

humana

societas,

concordia

non stabit ; quanto magis

pereunte,

est fides,

quam-

CONFESSIONUM LIBER
fide retinerem, de

possem,

nisi

89

VI.

quibus parentibus ortus essem, quod scire non

persuasisti mihi, non qui

audiendo credidissem

crederent Libris tuis, quos tanta in omnibus fere gentibus

auctoritate fundasti'; sed qui non crederent esse culpandos,

Unde

scis illos

Libros unius veri et veracissimi Dei spiritu esse

humano

nec audiendos esse,

si

qui forte mihi dicerent:

Idipsum enim maxime credendum erat,

quoniam nulla pugnacitas calumniosarum quaestionum, per
tam multa qua? legeram inter se confligentium philosophoiimi,
extorquere mihi potuit ut aliquando non crederem, te esse
generi ministratos

quidquid esses quod ego nescirem

aut administrationem

rerum humanarum ad te pertinere.

8. Sed id credebam ahquando robustius, ahquando exihus
semper tamen crechdi et esse te, et curam nostii gerere ; etiamsi ignorabam vel quid sentiendum esset de substantia tua,
Ideoque cum essevel quae via duceret aut reduceret ad te.

mus infirmi ad inveniendam hquida ratione veritatem, et ob

hoc nobis opus esset auctoritate sanctarum Litteramm jam
credere coepcram nullo modo te fuisse tributurum tam excel;

lentem
et per

ihi Scripturaj

ipsam

jam

per omnes

tibi credi, et

per ipsam

ten*as auctoritatem, nisi

te quaeri voluisses.

Jam

enim absurditatem quae me in ilhs Litteris solebat offendere,

cum multa ex eis probabihter exposita auchssem, ad sacramentonnn altituchnem referebam: eoque mihi illa venerabihor
et sacrosancta fide dignior apparebat auctoritas, quo et omnibus ad legendum esset in promptu, et secreti sui dignitatem

in intellectu profunchore servaret

verbis apertissimis et hu-

milhmo genere loquench se cunctis pra)bens, et exercens intentionem eomm, qui non smit leves corde
ut exciperet
omnes popuhm sinu, et per angusta foramina paucos ad te
:

trajiceret,
ritatis

muko tamen

quam

plures,

nec tanto apice aucto-

si

emineret, nec turbas gremio sancta? humihtatis hauriret.

Cogitabam

ha?c, et aderas

fluctuabam, et

mihi

gubemabas me

suspirabam, et audiebas

me

ibam per viam sajcuh latam,

nec deserebas.
non videntur, rebus adhibenda
qua; si non adliibeatur, non
amicitia quorumlibet hominum, sed ipsa
vis quae

divinis

summa

religio violatur,

consequatur.

Aug. de

utsumma

miseria

fide rerum quae

non videntur, $. 4.
De
quo
libro
certum
erit cujus sit,
\
si litteraD, quas Apostolorum dicit et tenet

Ecclesia ab ipsis Apostolis propagata et

per omnes gentes tanta eraineatia decla-

utrum Apostolorum sint, incertum

hoc ent certum scripsisse Apostolos, quod huic Ecclesia; contrarii hjcretici proferunt, auctorum suorum nominibus appellati longe post Apostolos exrata,

est,

et

sistentium

c.

Faust. xxxiii. 6.

90
Vl.
miseria
ambitio-

S.

AUGUSTINI EPISCOPI

Inhiabam honoribus,

9.

lucris,

Patiebar in eis cupiditatibus

conjugio

amarissimas

et tu irridebas.
difficultates,

te

minus sinebas mihi dulcescere

Vide cor meum, Domine, qui vokiisti ut
adducto quod non eras tu.
^^^ recordarer et confiterer tibi. Nunc tibi inhaBreat anima
mendici
laetantis. mea,
quam de visco tam tenaci mortis exuisti.
Quam
misera erat
et sensum vulneris tu pungebas, ut relictis
omnibus converteretur ad te qui es super omnia, et sine quo
nuUa essent omnia converteretur, et sanaretur. Quam ergo
propitio tanto magis, quanto

miser eram, et quomodo egisti ut sentirem miseriam meam,

die illo

quo cum pararem

recitare Imperatori laudes'', quibus

plura mentirer, et mentienti faveretur ab scientibus, easque

curas anhelaret cor

bus

meum,

aestuaret; transiens per

et

cogitationum tabificamm febri-

quemdam vicum Mediolanensem,

animadverti pauperem mendicum, jam credo saturum, jocantem atque laetantem et ingemui, et locutus sum cum amicis
:

qui

mecum

erant, multos dolores insaniarum nostrarum

omnibus taUbus conatibus

quia

timc laborabam,
sub stimulis cupiditatum trahens infehcitatis meae sarcinam,
et trahendo exaggerans, nihil vellemus aliud nisi ad securam
la^titiam pervenire,

nunquam

nostris, qualibus

ille jam pra^cessisset,

Quod enim jam iUe pau-

quo nos mendicus

fortasse iUuc venturos

culis et emendicatis

nummuUs

adeptus

erat,

ad hoc ego tam

aerumnosis anfractibus et circuitibus ambiebam, ad la^titiam

sciUcet temporaUs feUcitatis.

Non enim verum gaudium

ha-

bebat, sed et ego iUis ambitionibus multo falsius qua^rebam.

Et

eram
securus iUe, ego
quisquam percontaretur me, utrum maUem
exsultare an inetuere; responderem, Exsultare.
Rursus si
interrogaret, utrum me talem maUem quaUs iUe, an quaUs ego
tunc essem meipsum curis timoribusque confectum eUgerem
sed perversitate numquid veritate ? Neque enim eo me praeponere iUi debebam, quo doctior eram, quoniam non inde
gaudebam, sed placere inde quaerebam hominibus
non ut
eos docerem, sed tantum ut placerem. Propterea et tu baculo
discipUnae tuae confringehas ossa mea.
^ ^* I^^cedant ergo ab anima mea qui dicunt ei Interest unde
certe iUe la)tabatur, ego anxius

trepidus.

Et

si

Ps. 41,
Sabat.

^ Fortean Valentiniano minori, quia

ejus ' comitatus apud Mediolanum," ex
Possidio, cap. 1, " tum erat constitutus,"

cum
stinus

rhetoricam profitebatur Auguqui praterea lib. 3 contra Petili-

ibi
j

ani

Litt.

cap. 25, scribit ss in

eadem

urbe " Bautoni consuli, calendis Januarii,

laudem pro sua tunc rhetorica professione
recitasse." Ed. Ben.

CONFESSIONUM LIBER
Gaudebat mendicus

quis gaudeat.

Qua

VI.

91

vinolentia

ille

tu gaudere

Domine ? Quae non cst in te.

Nam sicut illud verum gaudium non erat, ita nec illa vera
gloria; et amplius vertebat mentem meam. Et ille ipsanocte
digestums erat ebrietatem suam ego cum mea dormieram et
cupiebas gloria.

gloria,

surrexeram, et dormitiuns et surrectums eram

Interest vero

bus.

unde quis gaudeat,

incomparabiliter distat ab

fidelis

distabat inter nos.

tantum quod

vanitate

illa

Nimirum quippe

vide quot die-

gaudium

scio, et

ille

felicior erat,

cum ego

hilaritate perfundebatur,

spei

sed et tunc

non

curis evisce-

vemm etiam, quod ille bene optando acquisiverat

vinum, ego mentiendo quaerebam typhum. Dixi tunc multa
in hac sententia charis meis, et sajpe advertebam in his quomodo mihi esset et inveniebam male mihi esse, et dolebam
rarer

et

conduphcabam ipsum male.

mm,

Et

taidebat apprehendere, quia

si

quid arrisisset prospe-

pene priusquam teneretur,

avolabat.

Congemiscebamus

11.

maxime

in

iis

qui simul amice vivebamus, et

vii.

cum Alypio

ac familiaiissime

et Nebridio ista collo^^J^ ^

quoruni Alypius ex eodem, quo ego, ortus erat mu- Circennicipio, pareutibus primatibus municipalibus, me minor natu.
bsania

quebar

Nam

et studuerat

apud me, cum

pido, et postea Carthagini

bonus
tis

et

doctus viderer

indolem, quae in non

in nostro docere coepi op-

me multum, quod ei
propter magnam virtu-

et diligebat

et

ego illum,

magna

setate satis eminebat.

Gui-ges
Carthaginensium, quibus nugatoria fervent
spectacula, absorbuerat eum
insaniam Circensium: sed
cum in eo miserabiliter volveretur, ego autem rhetoricam ibi

tamen morum

professus publica schola uterer,

gistmm, propter
ejus

erat

quamdam

exorta, et

nondum me audiebat ut masimultatem quae inter me et patrem

compereram quod circum

exitiabiliter

amaret, et graviter angebar, quod tantam spem perditurus, vel

etiam perdidisse milii videbatur. Sed monendi eum et aliqua
coercitione revocandi nulla erat copia, vel amicitia? benevolentia, vel jure magisterii.

patre sentire;

ille

Putabam enim eum de me cum

vero non sic erat.

hac re patris voluntate, salutare

me

Itaque postposita in

veniens in
auditorium meum, et auchre aliquid atque abire.
12. Sed enim de memoria mihi lapsum erat
agere cum illo,

ne

vanomm ludorum

coeperat,

caeco et prajcipiti studio

tam bonum

conver*

'

92

AUGUSTINI EPISCOPI

S.

sides gubemaculis

Verum autem, Domine, tu qui praeomnium quae creasti, non eum oblitus eras

futurum inter

tuos antistitem sacramenti tui ; et ut aperte

interimeret ingenium.

filios

tibi tribueretur ejus correctio,

scientem operatus

es.

coram me adessent

solito, et

per

me quidem
die cum

Nam quodam

atque in ea quae agebantur

illam, sed ne-

sederem loco

discipuli, venit, salutavit, sedit,

animum

intendit

et forte lectio

manibus erat, quam dum exponerem, et opportune mihi

adhibenda videretur similitudo Circensium, quo illud quod
insinuabam et jucundius et planius fieret, cum irrisione mordaci eorum quos illa captivasset insania tu scis, Deus noster,
quod tunc de Alypio ab illa peste sanando non cogitaverim.
At ille in se rapuit, meque illud non nisi propter se dixisse
Et quod ahus acciperet ad succensendum mihi,
credidit.
accepit honestus adolescens ad succensendum sibi, et ad me
ardentius diligendum. Dixeras enim tu jam ohm, et innexueras Litteris tuis: Corripe sapientem, et amahit te. At ego
illum jam non corripueram
sed utens tu omnibus, et scientiin

Prov.9,

bus
Is. 6, 6.

quo

nosti, et ille ordo justus est,

mea carbones

ardentes operatus es, quibus

et nescientibus, ordine

de corde et lingua

mentem

spei bonge adureres tabescentem, ac sanares.

laudes tuas qui miserationes tuas non considerat, quae

Taceat
tibi de

medulhs meis confitentur. Etenim ille post illa verba proripuit se ex fovea tam alta, qua Ubenter demergebatur, et cum
miserabih voluptate* cajcabatur;

et excussit

animum

forti

temperantia, et resihiemnt omnes Circensium sordes ab eo,

ampHusque

ilhic

non

Deinde patrem reluctantem

accessit.

me magistro uteretur: cessit ille

Et audire me rursus incipiens, illa mecum
evicit, ut

atque concessit.
superstitione in-

volutus est, amans in Manicha^is ostentationem* continentiae,

germanam putabat. Erat autem illa vecors et

pretiosas animas captans, nondum virtutis altitu-

quam veram
Prov. 6,
26.
^ ^'

seductoria,

et

Accipis evangelium?
Tu me inlerutrum accipiam, in quo id ipsum
accipere apparet,quia, quae jubet, observo? Ego patrem dimisi et matrem, uxorem, filios et cetera, quae evangelium
jubet, ct inlerrogas, utrum accipiam
^

rogas,

evangelium?

Ego

argentum

et

aurum

habere destiti,
quotidiano contentus cibo, nec de crastino curans, nec unde venter impleatur
aul corpus operiatur, solicitudinem gerejeci,

et

aes

in

zonis

me, utrum accipiam

Vides in me Christi beatitudines illas, quae evangelium faciunt,
et interrogas, utrum illud
accipiam ?
Vides pauperem, vides mitem, vides
pacificum, puro corde lugentem, esurientem, sitientem, persecutiones et odia
rens, et quEeris a

evangelium?

sustinentem propter justitiam, et dubitas,

Faustus,

utrum accipiam evangelium'?

I.

v.

CONFESSIONUM LIBER

et superficie decipi faciles, sed

dinem scientes tangere,

adumbrata) simulataeque

Non

13.

93

VI.

tamen

virtutis.

sane relinquens incantatam sibi a parentibus ter- VIII.

Romam

renam viam,

pra)cesserat, ut jus

disceret;

et ibi^J^jPy"*

gladiatorii spectaculi hiatu incredibili et incredibiliter abrep- insania

tus est.

Cum

enim aversaretur

cum

ejus amici et condiscipuli,

et detestaretur talia,

forte

quidam gladir

de prandio redeuntibus ^o"-

pervius esset*, recusantem vehementer et resistentem, fami-quibus

duxerunt in amphitheatrum, cmdelium

violentia

liari

et fu-^f^*

nestorum hidorum diebus, ha3c dicentem " Si coipus meum ruerat.

" in ilhun locum trahitis, et ibi constituitis numquid et ani:

"

mum

meos

et oculos

in illa spectacula potestis intendere

" Adero itaque absens, ac sic et vos et

bus

auditis,

illi

illa

Qui-

superabo."

eum adduxermit secum, idipsum

Quo ubi

nihilo secius

explorare cupientes, utrum posset efficere.

forte

ventum est, et sedibus quibus potuerunt locati sunt, fervebant

omnia immanissimis voluptatibus. Ille clausis foribus oculomm, interdixit animo ne in tanta mala procederet; atque
utinam

ct aures obtiuravisset

Nam quodam

ositate victus, et quasi paratus

visum contemnere
concupivit;

quam

pulsasset,

quidquid illud

et vincere, aperuit oculos

graviore vulnere in anima,

pugnae casu,

eum

clamor ingens totius popiUi vehementer

ille

ceciditque miserabilius

etiam

et percussus est

in corpore,

quam

esset,

cum
ciuri-

quem cemere

ille

quo cadente

factus est clamor qui per ejus am'es intravit, et reseravit ejus

lumina, ut esset qua feriretur et dejiceretur audax adhuc potius

quam

serat,

qui

fortis

animus, et eo infinnior quo de se prsesump-

debuit de

immanitatem simul

tum

te.

Ut enim

ebibit, et

non

vidit illum

sanguinem,

se avertit, sed fixit aspec-

et hauriebat fuiias, et nesciebat, et delectabatur scelere

cmenta voluptate inebriabatur. Et non erat

unus de turba ad quam venerat, et
socius, a quibus adductus erat.
Quid plura?
Spectavit, clamavit, exarsit, abstulit inde secum insaniam qua
stimulai-etur redirc, non tantum cum illis a quibus prius

certaminis, et

jam ille qui

vems eorum

venerat, sed

abstractus est

sed etiam prae

illis,

et alios trahens.

Et inde

tamen manu validissima et misericordissima eruisti eum tu, et

docuisti non sui habere, sed tui fiduciam
sed longe postea.
14. ^emmtamen jam hoc ad medicinam futuram in ejus
jx,
memoria reponebatiu:. Nam et ilhid, quod cum adhuc studeret Alypius
;

ut fur


94
appre'

jr.

AUGUSTINI EPISCOPI

S.

jam me audiens apud Carthaginem, et medio die cogitaret in

foro quod recitaturus erat, sicuti exerceri scholastici solent,
sivisti eum comprehendi ab aeditimis fori tanquam fm*em.
Non arbitror aliam ob causam te permisisse, Deus noster, nisi
ut ille vir' tantus futurus jam inciperet discere, quam non
facile in dignoscendis causis homo ab homine damnandus
esse temeraria credulitate. Quippe ante tribunal deambulabat
solus cum tabuUs ac stilo, cum ecce adolescens quidam ex
numero scholasticomm fur vems, secmim clanculo apportans,
illo non sentiente ingressus est ad cancellos phimbeos qui vico

plumbum

argentario desuper praeminent, et praecidere

Sono autem

securis audito

subter erant, et

submurmuravemnt

misemnt qui apprehenderent quem

nissent.

Quorum

discessit,

timens ne

coepit.

argentarii qui
forte inve-

vocibus auditis, rehcto instmmento

cum

eo teneretur.

ille

Alypius autem qui

non

viderat intrantem, exeuntem sensit, et celeriter vidit abeuntem: et causam scire cupiens ingressus est locum, et
inventam securim stans atque admirans considerabat. Cum
ecce ilH qui missi fuerant, reperiunt eum solum ferentem

ferrum cujus sonitu exciti venerant: tenent, attrahunt; congregatis inquihnis

fori,

tanquam furem manifestum

se

com-

prehendisse gloriantur, et inde oiferendus judici ducebatur.

Sed hactenus docendus

15.

fuit.

Statim enim, Domine,

subvenisti innocentiae cujus testis eras tu solus.

Cum

duceretur vel ad custodiam, vel ad supphcium,

eis

quidam

camm.

fit

enim
obviam

maxima erat cura pubUcarum fabrieum potissimum occurrisse, cui solebant

architectus cujus

Gaudent

iUi

in suspicionem venire

ut quasi tandem

ille

ablatamm rerum quae

perissent de foro,

cognosceret a quibus haec

Vemm

fierent.

autem viderat homo saepe Alypium in domo cujusdam senatoris

Alypius in nostra conjunctione manut exemplo sit fratribus curas mundi
hujus vitare cupientibus. Aug. Ep. 22.
Etsi in populis ac super populum agas,
oves pascuaj Doraini regens sollicitis
vigil pastor excubiis, tamen abdicatione
saeculi, et repulsa carnis et sanguinis,
desertum tibi ipsi fecisti, secretus a mulPaulinus Ep. ad
tis, vocatus in paucis.
eura Ep.24. .2. ap. Epp. Aug. Est cognatus venerabilis et vere beati Episcopi
Alypii, quera toto pectore araplecteris et
1

sit,

merito

nara quisquis de

illo viro

benigne

cogitat,

de magna Dei misericordia

mirabilibus

Dei

muneribus

et

de

cogitat.

Cito, si Dominus adjuverit, totum Alypium inseram pra?cordiis tuis nara hoc
;

sum raaxime
aperire omnia,

veritus,

quae

ne
in

ille

vereretur

eum DominuB

minus intelligenti non

munera concessa hominibus, sed

contulit, ne alicui

divina

ipsum pra?dicare videretur. Id. Ep. 27.

ad Paulin. Sanctura et venerabilem
fratrem nostrura Papam Alypium. Hieron. Ep. 39. ap. Epp. Aug.

CONFESSIONUM LIBER

95

VI.

ad qiiem salutandum ventitabat: statimque cognitum manu

apprcliensa semovit a turbis, et tanti mali causam quaerens,
quid.gestum esset audivit; omnesque tumultuantes qui ade-

Et venerunt

rant et minaciter frementes jussit venire secum.

Puer vero
erat ante ostium, et tam parvus erat ut nihil exinde domino
suo metuens, facile posset totum indicare cum eo quippe in
ad donunn

illius

adolescentis qui

rem commiserat.
:

Quem posteaquam

foro fuit pedissequus.

architecto

intimavit.

At

recoluit iVlypius,

securim demonstravit puero,

ille

Qui confestim, Nostra, inquit:

quoerens ab eo cujus esset.

deinde inteiTogatus aperuit coetera.

Sic in illam

translata causa, confusisque turbis quae

de

illo

domum

triumphare

futums dispensator '" verbi tui, et multarum in

examinator, experientior instructiorque
causarum
Ecclesia tua

jam

cceperant,

discessit.

Ilunc ergo Romae inveneram, et adhaesit mihi fortissimo

vinculo, mecumque Mediolanum profectus est, ut nec me dese16.

reret, et

continentia ca^teris,

cum

Et

ter*

jam

assederat mirabili

non sohun illecebra cupiditatis, sed etiam stimulo timoris.

Romae assidebat comiti largitionum Italicianarmn*." Erat eo
tempore quidam potentissimus senator, cujus et beneficiis
multi et terrori subditi erant.

obstricti

Voluit

sibi

licere

nescio quid ex more potentiae suae,

ilhcitum

restitit

praitentae

quod esset per leges

Alypius promissum est praemium imsit
minae calcavit mirantibus omnibus inusi;

tatam animam, quse hominem tantum, et innumerabihbus

pra^standi nocendique modis ingenti fama celebratum, vel

amicum non

optaret, vel

non formidaret inimicum.

"

Episcopus Thagastensis postea fuit,

gestis c. Emerito . 1 et 5.)
adeoque litium. si quie inter Christianos
obortje essent, judex et diremtor.
" CoMiTF.s Italiciani et GalliciANi, sunt Comites Largitionalium titulorum, reique tributaria; et thesaurorum
per Prapfecturam Prajtorianam Italiae et
Galliarum. CoMts Sacraiium Laroi-

(Aug. de

TiONUM.
licis

quas
ditis

ventu

magis miraretur eos qui aurum^!.^^"*

Tentata est quoque ejus indoles,

ille

innocentiae praeponerent.

.rritate

de jure quod didicerat ahquid ageret, secundum votum Alypu

magis parentum quam suum.

animo

X.

Qui thesauris sacris ac pubpraeerat et largitionibus Principis,

ille Magistratibus, militibus, et suberogabat. DuCange,s.v. Comites

sacrarum lafcitionum.

Ipse

Viri illustres

duo, alter in Oriente, alter in Occidente.

Thesaurus. vecti;?alia Imperii.et cudendam monetam curabant dona, stipendia,
et nccessarias impcnsas erogabant.
Orientalis ille sex sub ipso " comites largitionum inferiores" habuit persex dioeceses
subministrantes. Occidentalis item sex,
et uterque plures alios ministros.
Formula hujus muneris exstat apud Cassiodor. Varr. L. v. c. 40.
Spelman Glos;

sar. s. v.

S.

AUGUSTINI EPISCOPI

autem judex, cui consiliarius erat, quamvis et ipse fieri nollet,

non tamen aperte recusabat secl in istum causam transferens,
ab eo se non permitti asserebat; quia et revera si ipse faceret,
iste discederet.
Hoc solo autem pene jam illectus erat studio
:

ut pretiis praetorianis" codices

litterario,

curaret

sibi

conficiendos

sed consulta justitia deliberationem in melius vertit

quam

utiliorem judicans a^quitatem qua prohibebatur,

Luc. 16,

~~

'

estatem qua sinebatur.

fidelis est, et in

quod de

Parvum

magno fidelis

est.

tuae Veritatis ore processit

fideles nonfuistis;

quod verum

in alieno fideles non fuistis ;

TaUs

vohis?

consilio,

est

ille

erit inane,

Si in injusto

mammona
Et

quis credet vobis?

quod vestrum
vitae

si

qnis dahit

est,

mecumque nutabat

tunc inhaerebat mihi,

quisnam esset tenendus

pot-

sed qtd in parvo

Nec uUo modo

:

est,

hoc

in

modus.

17. Nebridius etiam qui relicta patria vicina Carthagini,

atque ipsa Carthagine ubi frequentissimus

erat,

reUcto rure

patemo optimo, rehcta domo et non secutiu*a matre, nullam

ob aliam causam Mediolanum venerat, nisi ut mecum viveret
in

flagrantissimo studio^ veritatis atque sapientiae:

pariter

suspirabat, pariterque fluctuabat, beatae vitae inquisitor ardens,

et

quaestionum difficiUimarum scmtator acerrimus.

Ps.

144,lantium, et a te exspectantiinn,

opportuno.

Et

in

Et

erant

suam sibimet invicem anhe-

ora trium egentium, et inopiam

dares eis escam in te^npore

omni amaritudine quae nostros saeculares
tit

actus de misericordia tua sequebatur, intuentibus nobis finem

cur ea pateremur, occmTebant tenebrae

Quamdiu

haec

XI.

et

aversabamur* ge-

Et hoc crebro dicebamus et dicentes non reUnquebanms ea quia non elucebat

certum aUquid quod iUis relictis apprehenderemus.
18. Et ego maxime mirabar, satagens et recolens, quam
mentes, et dicebamus:

.?

^Jy5^j_longum tempus esset ab undevigesimo anno aetatis mese, quo

nus de

ferv^ere

coeperam studio sapientiae

disponens, ea inventa,

endavita^'^^i^^^^^'^ omnes vanarum cupiditatum spes inanes et insadelibenias mendaces et ecce jam tricenariam aetatem gerebam, in
rat,
eodem luto haesitans aviditate fmendi praesentibus, fugientibus
:

" PKETiUiM Rfgium, cst jus quod

Regi vel Domino con:petit, res raercales
comparandi certo et definito pretio."
Du Cange s. v. Inde ergo colligendum
erit, quae sint " pretia Praetoriana" etsi
de iis, quod sciam, sileant auctores.

esset

Nebridium amicum meum, qui cum

rerum obscurarum ad doctrinam

maxime pertinenfium diligentissiacerrimus inquisitor, valde oderat

de quaestione magna responsionem brepietatis

mus

et

vem. Aug. Ep. 98.

$. 8.

CONFESSIONUM LIBER
dum

me,

et dissipantibus

dico

festum apparebit, et tenebo

omnia.

magni

comprehendi

certi

viri

Cras inveniam

ecce niani-

ecce Faustus veniet, et exponet

Academici nihil ad agendam vitam

Imo quaeramus dihgentius, et non
!

potest.

Ecce jam non sunt absmda

desperemus.

97

VI.

in Libris ecclesias-

quae absurda videbantur, et possunt aliter atque honeste

ticis

Figam pedes in eo gradu in quo puer a parentibus

eram positus, donec inveniatur perspicua veritas. Sed ubi
Non vacat Ambrosio, non
quajretur? quando quaeretur?
vacat legere. Ubi ipsos codices qua^rimus? unde, aut quando
intelligi.

compai'amus

a quibus sumimus

Deputentiu: tempora, di-

Magna

stribuantur horae pro salute animsB.

quod putabamus,

spes oborta est:

accusabanon
humani
figura
mus; nefas habent docti ejus credere Deum
aperiantur
corporis terminatum: et dubitamus pulsare quo
docet catholica fides

caetera?

et vani

Antemeridianis horis* discipuh occupant: caeteris

Sed quando salutamus

quid facimus? cur non id agimus?

amicos majores, quorum sufFragiis opus habemus h quando

praeparamus quod emant scholastici ? quando reparamus nos
ipsos, relaxando
19.

animo ab intentione curarum

feramus nos ad solam inquisitionem

mors

est;

mus ?

et ubi nobis

Vita* misera

veritatis.

Si subito obrepit,

incerta.

quomodo hinc

exibi-

discenda sunt quae hic negleximus, ac * non

potius hujus neghgentiae supphcia luenda

ipsa

Pereant omnia, et dimittamus haec vana et inania: con-

omnem curam

sensu amputabit et

Sed absit ut
quod tam eminens culmen
qua^rendum.

ita sit.

Non

finiet

si mors
Ergo et hoc
non est inane

Quid,
?

vacat,

auctoritatis christianae fidei toto

Nunquam tanta et taha pro nobis divinitus

morte coiporis etiam vita animae consumeretur.

orbe diffunditur'.
agerentur,

si

Quid cunctamur
quaerendum

igitur rehcta spe saecuh, conferre

nos totos ad
Sed exspecta jucunda
habent non parvam dulcedinem suam non

Deum

sunt etiam ista

et

vitam beatam?

1 Ipsa vos Ecclesia ore maternas dilec-

" Ego quam miramini

per universum raundum fructificantem
atque crescentem, qualem me conspicitis
aliquando non fui." " Qui teniporibus
lionis alloquitur,

Judcea terra fideles fuerunt, ex

virgine nativitatem mirabilem, ac paslionem, resurrectionem, adscensionem
illis

in

Christi, omnia divina dicta ejus et facta

praesentes prassentia didicerunt. Hajc vos

non vidistis, propterea credere recusatis.

Ergo hjEC adspicite, hzec quse cernitis
cogitate
quae vobis non prajlerita nar;

nec futura prajnuntiantur, sed

prfesentiademonstrantur, Anvobisinane
rantur,

vel leve videtur, et nullum vel parvum

putatis esse miraculum divinum, quod in
nomine unius crucifixi universum genus
currat humanum
Aug. de fide rer.
quae non videntur, . 4, 7.

98

AUGUSTINI EPISCOPI

S.

ab

facile

praBcidenda est intentio, quia turpe est ad ea

eis

rursum redire. Ecce jam quantum est, ut impetretur aliquis

Suppetit
honor
et quid amplius in his desiderandum ?
amicorum majorum copia ut nihil aliud, et multum festinemus, vel prasidatus dari potest
et ducenda uxor cum
ahqua pecunia, ne sumptum nostrum gravet"; et ille erit
.?

modus

cupiditatis.

sapientise studio

20.

Cum haec

bant huc atque

bam

Multi magni

cum

viri et imitatione dignissimi,

conjugibus dediti fuerunt.

dicebam, et altemabant hi venti et impelleilluc cor

meum,

ad Dominum,

transibant tempora, et tarda-

de die in diem
non differebam quotidie in memetipso mori.
Amans beatam vitam, timebam illam in sede sua et ab ea
fugiens, quaerebam eam.
Putabam enim me miserum fore
nimis, si feminae piivarer amplexibus* et medicinam misericordiae tuse ad eamdem infirmitatem sanandam non cogitabam,
quia expertus non eram; et propriarum virium credebam esse
continentiam, quarum mihi non eram conscius, cum tam
stultus essem ut nescirem, sicut scriptum est, neminem posse
converti

et differebam

vivere in te, et

esse continentem^ nisi

tii

Utique dares,

dederis.

si

gemitu

interno pulsarem aures tuas, et iide solida in te jactarem

curam meam.
XII.
lio ?nier

^h-

21. Prohibebat

A ugus- ipse in ea
tinumdeyg;[

simul in amore sapientiae

si

id fecissem.

re etiam tunc castissimus, ita ut

mirum

Erat enim
esset

quia

cxperientiam concubitus ceperat in ingressu adolescentiae

non

monioetsuse, scd

bSu

me sane Alypius ab uxore ducenda, cantans*

modo nos possc sccuro otio

vivere, sicut jam diu desideraremus,
nullo

haeserat;

magisque doluerat et spreverat, et

Ego autem resistebam

deinde jam continentissime vivebat.

illi,

exemphs eonnn qui conjugati coluissent sapientiam, et

Deum, et habuissent fideliter ac dilexissent

promeruissent

' Vitae hujus mundi eram implicatus,

tenebrosam spem gerens, de pulcritudine
uxoris, de pompa divitiarum, de inanitate

honorum, ceterisque noxiis et perniciosis

voluptatibus. Aug. de util. cred. . 3.
' Ubi
discussos
eos [Manichaeos]
evasi,

maxime

gubernacula
ventis,

in

trajecto

mea

mediis

isto

mari, diu

repugnantia omnibus
fluctibus

Academici

tenuerunt. Deindeveni in has terras, hic

septentrionem cui me crederem, didici.

Animadverti enim

et saepe in sacerdotis

nostri [Ambrosii] et aliquando in sermonibus tuis [Theodore] cum de Deo cogi-

taretur, nihil omnino corporis esse cogitandum, neque cum de anima ; nam id
Sed
est unum in rebus proximum Deo.

ne in philosophias gremiumceleriteradvolarem, fateor uxoris honorisque illecebra

detinebar ; ut cum haec essem consecutus,
tum demum me, quod paucis felicissimis
licuit, totis velis omnibusque remis in
illum sinum raperem, ibique conquiescerem. Aug. de vita beata, $. 4.

CONFESSIONUM LIBER
A quorum

amicos.

99

VI.

ego quidem granditate animi longe abe-

morbo carnis mortifera suavitate, trahebam catenam meam, solvi timens, et quasi concusso vulnere
repellens verba bene suadentis, tanquam manum solventis.
et deligatus*

rara:

Insuper etiain per

et

me

ipsi

quoque Alypio loquebatur serpens,

spargebat per linguam

innectebat atque

laqueos in via ejus, quibus

meam

dulces

honesti et expediti pedes

illi

implicarentur.
22.

Cum enim me ille miraretur, quem non parvipenderet, ita

me affirmarem, quotiescumque inde inter nos quasreremus, cailibem vitam nullo modo
hgerere visco illius voluptatis, ut

posse degere

atque

ita

me

cum

defenderem,

multum

viderem, ut dicerem

illum mirantem

interesse inter illud

quod

ipse

raptim et furtim expertus esset, quod pene

jam ne meminisset

quidem, atque ideo nulla molestia

contemneret, et de-

facile

ad quas

lectationes consuetudinis meae,

si

accessisset hones-

tum nomen matrimonii, non eum mu*ari

oportere, cur ego

illam vitam nequirem

spemere

coeperat et ipse desiderare con-

jugium, nequaquam victus libidine

talis vohiptatis, sed curioDicebat enim scire se cupere quidnam esset illud,

sitatis.

sine

quo

vita

mea

poena videretur.
servitutem

meam,

quse iUi sic placebat,

Stupebat enim liber ab

et

non mihi
illo

vita,

sed

vinculo animus

stupendo ibat in experiendi cupidinem,

venturus in ipsam experientiam, atque inde fortasse lapsurus

in

eam quam stupebat

bat facere
illud.

servitutem

cum morte ;

et

quoniam sponsionem

vole-

qui amat j^^riculum, incidit in

Neutrum enim nostmm,

quod est conjugale decus

suscipiendomm Uberorum,
Magna autem ex parte atque vehesi

in officio regendi matrimonii et

ducebat, nisi tenuiter.

menter consuetudo satiandae insatiabilis concupiscentiie

me

captum excruciabat: illmn autem admiratio capiendum trahebat.

Sic eramus, donec tu, Altissime, non deserens

humum

nostram, miseratus miseros, subvenires miris et oc-

cultis modis.

23. Et instabatur impigre ut ducerem uxorem.

Jam pete- xiii.
bam, jam promittebatur, maxime matre dante operam, quo ^^\
i
1
me jam conjugatum Baptismus salutaris abhieret, quo me in QU&jritur
Augus'

dies gaudebat aptari, et vota sua ac promissa tua in

compleri animadvertebat.

Cum

sane et

mea fide
rogatu meo et desi-

derio suo, forti clamore cordis abs te deprecaretur quotidie,

h2

^'''-


100

S.

;:;;

AUGUSTINI EPISCOPI
meo

ut ei per visum ostenderes aliquid de futuro matrimonio

nunquam

voluisti.
Et videbat qua^dam vana et phantastica,
quo cogebat impetus de hac re satagentis humani spiritus
et narrabat mihi, non cum fiducia qua solebat, cnm tu demonstrabas ei, sed contemnens ea.
Dicebat enim discemere se
nescio quo sapore, quem verbis explicare non poterat, quid
interesset inter revelantem te, et animam suam somniantem.

Instabatur tamen, et puella petebatur, cujus aetas ferme bien-

nio minus

quam

nubilis erat

et

quia ea placebat, exspecta-

batur.

XIV.

24.

Et multi amici agitaveramus animo,

turbulentas

cletestantes

commu^-

humanae

vitae

et

coUoquentes ac

molestias, pene

jam

id otium sic
firmaveramus remoti a turbis otiose vivere
in medium,
i^oliti,
habere
possemus,
conferremus
ut
si
quid
amids
delibe- unamque rem familiarem conflaremus ex omnibus ;
ut per
amicitiae sinceritatem non esset aUud hujus et ahud iUius
ni agea-

sed quod ex cunctis

iieret unum, et universum singuloomnium

cum videremur nobis esse
omnia
et
posse decem ferme homines in eadem societate, essentque
inter nos prsedivites, Romanianus* maxime communiceps
noster, quem tunc graves sestus negotiorum suorum ad comi-

rum

esset,

tatum attraxerant, ab ineunte

maxime

instabat huic rei, et

auctoritatem,

quod ampla

aetate

mihi famiUarissimus

magnam

res ejus

qui

in suadendo habebat

muUum

cseteris anteibat

et placuerat nobis ut bini annui tanquam magistratus omnia

necessaria curarent, caeteris quietis.

*

Romanianus

cognatus

fuit

-Alypii

Aug. Ep. 27 ad Paulin.) indole Augustino ipsi rairabili (c. Acad. i. 1. ii. 1.)
" ab ineunte adolescentia divitiarum cit(

cumfluentia exceptus," (ib.) et rebus,

" quae putantur adversis ex illecebrosis
vitaj gurgitibus

ereptus." (ib.)
plus semel

ejus

amplissimas

Au^.

(c.

Acad.

l.

c.)

Divitias

memorat
tum quoque lites,

quibusexercitatusest, molestas,(c. Acad.

et quibus obnubilatum est
1. c. ii. 1, 2.)
ejus ingenium ita ut paene omnes lateret
(c. Acad. ii, 2.) tum vero maxima ejus
erga Aug. ipsum beneficia, quem " adolescentulum pauperem ad peregrina studia pergentem, etdomo etsumtuet (quod
plus est) animo exceperit; patre orbatum
amicitia consolatus sit, hortatione aniraarit, ope adjuverit ; Carthaginem, illustrioris professionis

necessariis

omnibus

gratia,

remeantem

sustentaverit;"

Sed posteaquam

ccepit

' postremo, quidquid de otio

meo modo
gaudeo, quod a superfluarum cupiditatum
vinculis evolavi, quod depositis oneribus

mortuarnm curarum, respiro, resipisco,

redeo ad me, quod quaero intentissimus
veritatem [Anno ante baptismum ejus
haec scripta sunt] quod invenire jam aggredior, quod me ad summum ipsum

modum perventurum esse confido, tu animasti, tu impulisti, tu fecisti." (c. Acad.

Eum, in Manichaeorum haeresin
2.)
" secum praecipitem dedit" Aug. (c.
Acad. i. . 3.) unde etiam eum pariter
emcrsisse
sperandum est, cum Aug.
ii.

scripta diligentissime sibi comparaverit

(Ep.27.) neque tamen diffitendum est,

Aug. tum in libris contra Academicos
eum timide admodum ad veram hanc
philosophiam adhort&sse, et Paulino commendasse, " qui ex omni, aut ex magna
parte per linguam ejus sanaretur." (ib.)


CONFESSIONUM LIBER
utmm

cogitari

lioc mulierculae sinerent,

101

VI.

quas

et alii

nostrum

jam habebant, et nos habere volebamus, totum illud placitum

quod bene formabamus*, dissiluit in manibus, atque confractum

abjectum

et

Inde ad suspiria

est.

et

gemitus*,

et

quoniam Mat.
consilium autem

gressus ad sequendas latas et tritas vias saeculi,

muha) cogitationes erant

tuum manet in ceternum.

manum

Ex

quo

7,

'

consilio deridebas nostra, u.

daturus escam in opportunitate^

et tua prieparabas, nobis

aperturus

in corde nostro

et Ps. 144,

atque impleturus animas nostras hene-

dictione.

mea peccata multiplicabantur, et avulsa * a latere x v.

meo tanquam impedimento conjugii, cum qua cubare sohtus J"g "J^""^
25. Interea

eram, cor ubi adhserebat, concisum et ^iilneratum mihi erat,

Et

et trahebat sanguinem.

illa

dentis

in Africam redierat, vovens^j^^"'

virum nescituram, reUcto apud me naturaU ex alia

At ego infeUx nec feminae imitator, dilationis
impatiens, tanquam post biennium acceptums eam quam
petebam, quia non amator conjugii sed UbicUnis servus eram
procuravi aUam, non utique conjugem quo tanquam susten-

aUum

tibi

se

suc-

iUa fiUo meo.

morbus animae
regnum uxorium.

taretur et perduceretur vel integer vel auctior

mea3, sateUitio perdurantis consuetudinis, in

Nec sanabatur vidnus

factum fuerat

illud

meum quod

prioris praecisione

sed post fervorem doloremque acerrimum

putrescebat, et quasi frigidius, sed desperatius dolebat".

Ego
26. Tibi laus, tibi gloria, fons misericordiarum.
Aderat jam jamque
fiebam miserior, et tu propinquior.
dextera tua ereptura*

de cceno, et ablutura

Nec me revocabat a

rabam.

Uum

me

gurgite,'nisi

me

et

et futuri judicii tui,

qui perposuit.

quidem opiniones, nunquam tamen recessit de pectore

Et disputabam cum amicis meis Alypio et Nebridio de
finibus bonorum et malorum, Epicumm acceptumm fuisse
palmam in animo meo, nisi ego credidissem post mortem
restare animae vitam, et tractus meritomm, quod Epicums

vaiias

meo.

**

Dolor, quod praecipue

malum nonsive

corpore

nisi in

sit,

naturis
resistit

non

in

Hoc enim ipsum quod

quodam modo recusat
quod erat, quia bonum aliquod

bonis.

ut doleat,

esse

sed
;
dolor est;
erat

nec ipse potest esse

cum ad melius cogitur, utilis

cum ad deteriu, inutilis.

.,

^J?''^^^

igno-metum

profmidiore voluptatum caraa- ^^ ^jg,

metus mortis

nulli arbitrantur, sive in anirao

XVI.

Sunt autem mala sine dolore pejora

est enim gaudere de iniquitate,
dolere de corruptione.
Item in
corpore melius est vulnus cum dolore,
:

pejus

quam

quani putredo sine dolore, quae specialiter

corruptio dicitur. Aug. de Nat. Boni c.
Manich. c. 20.

102

S.

AUGUSTINI EPISCOPI CONF.

Et quserebam,

credere noluit.

si

LIB. VI.

essemus immortales

et in

perpetua corporis voluptate sine uUo amissionis terrore viveremus, cur non essemus beati, aut quid aliud qusereremus

Nesciens idipsum ad inagnam miseriam pertinere, quod

ita

non possem lumen honestatis et

quam non videt oculus
camis, et videtur ex intimo. Nec considerabam miser, ex
qua vena mihi manaret, quod ista ipsa, foeda tamen, cum
demersus

et ceecus cogitare

amplectendse pulchritudinis,

gratis

amicis dulciter conferebam

beatus, etiam

nec esse sine amicis poteram

secundum sensum quem tunc habebam in quanQuos utique amicos

taHbet affluentia camalium vohiptatum.

gratis

diUgebam, vicissimque ab

bam.

tortuosas vias

me

eis

diUgi gratis sentie-

Voe animse audaci quse speravit,

a te recessisset, se aliquid meUus habituram

reversa in tergum, et in latera, et in ventrem;

omnia:

et

solus requies".

tu

Et ecce

et

Versa

si

et

dura sunt

ades, et liberas a

miserabilibus erroribus, et constituis nos in via tua, et consolaris, et dicis

Currite

ego feram,

et

ego perducam, et

ibi

ego feram*.
*

Hinc enim maxime comraendatur,

bonum sit Deus, quod nemini eum

qiiale

Aug. de Gen. ad
Vide sup. lib. i. cap.

deserenti bene est.

lib. xi,

cap. 5.

Lit.
1

LIBER SEPTIMUS.
Juventutis suae exordium, id est

mentis oculos reducit.

annum

trigesimum primum, ob

aetatis

Narrat se argumento quodam Nebridii valde

perculsum, crassis tamen adhuc tenebris obvolvi,

corporaliter

sentire

potuerit

omnino amplecti nequit

cernit, Ecclesiae vero fidem

erroribus revocatur; quaestione tamen, unde

plurimum e Platonicorum

libris

proficit,

de Christi incarnatione prave senserit

ibam
pior.

Jam mortua

Deo non

nisi

erat adolescentia

malum

Mathematicorum
misere torquetur;

neque tamen

sufficiunt,

cum

arreptis vero S. Scripturis, et

praesertim Apostolo Paulo, dubitationes ejus

1.

cum

Manichseos ergo impie sentife probe

omnes concidunt,

mea mala

et nefanda, et

I-

in juventutem, quanto a^tate major, tanto vanitate tur-cogitat

Qui cogitare aliquid substantiae nisi tale non poteram, tanquam

non te cogitabam *, Deus, corpoex quo audire aliquid de sapientia ^^^^ r

coepi, semper hoc fugi
et gaudebam me hoc reperisse in nita spa""
fide spirituaUs matris nostrae CathoHca3 tuae.
Sed quid te ^^^^
ahud cogitarem non occurrebat et conabar cogitare te homo,
et tahs homo, summum et solum et verum Deum
et te incorruptibilem, et inviolabilem, et incommutabilem, totis medulUs credebam
quia, nesciens unde et quomodo, plane
tamen videbam et certus eram, id quod coiTiunpi potest,
quale per hos oculos videri solet

in iigura corporis

humani

deterius esse

quam

id

quod non potest

quod

et

violari

non

praeponebam violabili
et quod nullam
patitur per mutationem, meUus esse quam id quod mutari
potest.
Clamabat violenter cor meum adversus omnia
phantasmata mea, et hoc uno ictu conabar abigere circumvolantem tm'bam immunditiie ab acie meae mentis ; et vix
dimota in ictu ocuU ecce conglobata riu"sus aderat, et irruebat in aspectura meum, et obnubilabat eum ut quamvis non
forma huraani corporis, corporeum tamen aUquid cogitare
cogerer per spatia locorum, sive infusum mundo, sive etiam
extra mundum per infinita difFusum, etiam ipsum incomiptipotest, incunctanter

bile

et

violabili

inviolabile
et

et

inconnuutabile,

commutabiU prgeponebam

quod cormptibih et
quoniam quidquid

104

S.

privabam

AUGUSTINI EPISCOPI
mihi esse videbatur

spatiis talibus, nihil

sed pror-

quidem tanquam si corpus auferatur loco,

maneat locus omni corpore vacuatus, et teiTeno et humido
aereo et ccelesti, sed tamen sit locus inanis tanquam

sus nihil, ne inane

et
et

spatiosum
2.

Ego

nihil.

itaque incrassatus corde, nec mihimet ipsi vel ipse

conspicuus % quidquid non per aliquanta spatia tenderetur, vel

diffunderetur, vel conglobaretur, vel tumeret, vel tale aliquid

caperet,

aut capere posset, nihil

prorsus

arbitrabar.

esse

Per quales enim formas ire solent ocuU mei, per tales imagines
ibat cor meum
nec videbam hanc eamdem intentionem, qua
illas ipsas imagines formabam, non esse tale aUquid; quae
tamen ipsas non formaret, nisi esset aUquid magnum. Ita
etiam te, vita vita) meae, grandem per infinita spatia undique
cogitabam penetrare totam mundi molem, et extra eam quaquaversum per immensam sine termino ut haberet te terra,
:

haberet coelum, haberent omnia, et

autem nusquam.

in te, tu

illa finirentur

Sicut autem luci soUs non obsisteret cor-

est, quominus per eum

eum, non dirumpendo aut concidendo,
sed implendo eum totum sic tibi putabam non solum coeli
et aeris et maris, sed etiam terra^ corpus pervium, et ex omnibus maximis minimisque partibus penetrabile ad capiendam

pus, aeris hujus qui supra terram

trajiceretur penetrans

praesentiam tuam, occulta inspiratione intrinsecus et extrinse-

cus administrantem omnia quse

creasti.

Ita suspicabar, quia

non poteram nam falsum erat. Illo enim

modo major pai's ten*a3 majorem tui partem haberet, et
minorem minor atque ita te plena essent omnia, ut ampHus
tui caperet elephanti corpus quam passeris, quo esset isto
grandius, grandioremque occuparet locum atque ita frustatim
partibus mundi, magnis magnas, brevibus breves partes tuas
praesentes faceres.
Non es autem ita. Sed nondum illumicogitare

aliud

naveras tenebras meas.

II-

Momen-

3.

Sat erat enim mihi, Domine, adversus

deceptos

illos

tum quo deceptores, et loquaces mutos , quoniam non ex eis sonabat

Nebn- yerbum tuum: sat erat ergo ilhid quod jamdiu ab usque
futarat

Carthagine a Nebridio proponi solebat, et omnes qui audi-

Manichaeos.

qui

Quo

intellectu

Deum

capit horao,

ipsum intellectum suum quo eum

vult capere
v. $. 2.

nondum

capit

Aug.de Tria.

CONFESSIONUM LIBER

105

VII.

eramus concussi'' sumus. Quid erat tibi factura nescio quae

gens tenebrarum, quam ex adversa mole solent opponere, si
tu cum ea pugnare noluisses* ? Si enim responderetur, aliquid
Si autem
fuisse nocituram, violabilis tu et corruptibilis fores.
nihil ea nocere potuisse diceretur, nulla afferretur

nandi

et ita

causa pug-

pugnandi, ut quaedam portio tua et

membrum

tuum, vel proles de ipsa substantia tua, misceretur adversis

non a te creatis naturis, atque in tantum ab eis

corrumperetur et commutaretur in deterius, ut a beatitudine
in miseriam verteretur, et indigeret auxilio quo erui purgarique
posset: et hanc esse animam, cui tuus sermo, servienti liber,
potestatibus et

*^

et contaminata) purus, et corruptae integer subveniret;

ipse cormptibilis, quia ex

una eademque

substantia.

sed et
Itaque,

si te, quidquid es, id est, substantiam tuam qua es, incormptibilem dicerent; falsa esse illa omnia et exsecrabilia si
autem corruptibilem
idipsum jam falsum et prima voce
:

abominandum. Sat erat ergo istud adversus eos omnimodo

evomendos a pressiua pectoris, quia non habebant qua exirent
sine liorribili sacrilegio cordis et linguae, sentiendo de te ista
et loquendo.
4.

Sed

et

ego adhuc, quamvis incontaminabilem et incon- lil.

ex parte mutabilem dicerem, firmeque arbitl"-

vertibilem, et nulla

Dominum nostmm Deum verum, qui fecisti non '^^ ^^^solum animas nostras, sed etiam corpora nec tantum nostras 0^1^^"
animas et corpora, sed omnes et omnia; non tenebam explicatam* et enodatam causam mali: quaecumque tamen esset,
sentirem

'',

sic

eam queErendam videbam,

Deum

ut non per illam constringerer

incommutabilem mutabilem credere, ne ipse fierem

quod quaerebam. Itaque securus eam quaerebam, et certus

non esse vemm quod illi dicerent, quos toto animo fugiebam;
quia videbam, quaerendo unde malum, repletos mahtia, qua
opinarentur tuam potius substantiam male pati'^, quam suam
male

facere.

Hoc argumento contra Manichaeos

saepenumero utitur Aug. (e. g. de Morib.

Manich.

c. 12. c. Secundin. M. c. 20.

Manich. c. 18 et 35.) cui cum
responderet haud in promptu habuent Fortunatus, subjungit Aug. " Et
ego novi non te habere quid dicas, et me
cum vos audirem nunquam invenisse

de

fide c.

qmd

quod dicerem

et inde fuisse

admonitum

illumerrorem relinquerem, et
ad fidem Catholicam me converterem, vel

divinitus ut

potius revocarera, ipsius indulgentiS, qui

me huic fallaciae semper inha^rere non
sivit."
Disp. 2. c. Fort. Manich. fin.
<=

Vid. sup. ad 1. iv.

Vid. sup. ad 1.

not. g.

c.
iv.

26. p. 59. not. f.

c. 26. p. 59.

106

S.

AUGUSTINI EPISCOPI

Et intendebam

cemerem quod audiebam, liberum

causam esse ut male faceremus, et rectum
judicium tuum ut pateremur'; et eam liquidam* cemere non
valebam. Itaque aciem mentis de profundo educere conatus,
mergebar iterum; et sa^pe conatus, mergebar iterum atque
Sublevabat enim me in lucem tuam quod tam
iterum.
sciebam me habere voluntatem, quam me vivere.
Itaque
cum aliquid vellem aut nollem, non alium quam me velle
aut nolle certissimus eram; et ibi esse causam peccati mei
jam jamque animadvertebam.
Quod autem invitus facerem, pati me potius quam facere videbam; et id non
culpam, sed pcenam esse judicabam, qua me non injuste
plecti, te justum cogitans, cito fatebar.
Sed rursus dicebam
Quis fecit me? Nonne Deus meus, non tantum bonus, sed
ipsum bonum ? Unde igitur mihi male velle et bene nolle, ut
esset cur juste poenas luerem?
Quis in me hoc posuit, et
insemit mihi plantarium amaritudinis, cum totus fierem a
dulcissimo Deo meo ? Si diabolus auctor, unde ipse diabolus?
Quod si et ipse perversa voluntate ex bono angelo diabolus
factus est; unde et in ipso voluntas mala qua diabolus fieret,
quando totus angelus a conditore optimo factus esset*? His
cogitationibus deprimebar itenun et sufFocabar:
sed non
Ps. 6,6. usque ad infemum illum subducebar erroris, ubi nemo tihi
confitetur, dum tu potius mala pati, quam homo facere
5.

ut

voluntatis arbitrium

putatur.
6.

IV.

i^co
ruptibi-

Sic enim

naelius

nitebar invenire

incorruptibile,

esse

caetera, ut

quam

jam inveneram

corruptibile ;

et ideo

te,

Neque enim

quidquid esses, esse incormptibilem confitebar.

lem esse
oportet.
' Dupliciter appellatur malum, unum
quod homo facit, alterum quod patitur
quod facit peccatum cst, quod patitur
poena. Divina providentia cuncta moderante et gubernante, ita homo male facit
quod vult, ut male patiatur quod non
Responvult. Aug. c. Adim. c. 26.
demus Manichaeis, non esse malum ex
Deo, neque coaeternum Deo sed malum ortum esse ex libera voluntate naturae
rationalis, quae bene a bono condita est
sed bonitas ejus non est agqualis bonitati
Conditoris ejus
quoniam non natura
;

sed opus ejus est; ideoque habuit peccandi possibilitatem, non tamen necessitatem. Nec possibilitatem autem haberet,
si

Dei natura

csset, qui

peccare nec vult

posse, nec potestvelle.

Manichieus adhuc

Sed

pergit,

'

hoc audito
ex libera

si

voluntate naturae rationalis est

unde sunt

ista tot

videmus, qui
utuntur'?

mala,

nondum

Hic

cum

malum,

quibus nasci

libertate voluntatis

nos respondemus, etiam

ista mala, ex voluntate humanas naturai

originem ducere, qua granditer peccante,

vitiata et

cum

stirpe

damnata

est.

Unde

naturae hujus tara multa naturalia bona

veniunt de Dei opificio, mala de judicio ;

quae mala nullo modo esse naturas vel

substantias non vident Manicha?i ; verum
ideo dici naturalia, quia cum eis homines,
vitiata originis tanquam radice, nascuntur.

Op. Imp.

c.

Julian. vi. 5.

CONFESSIONUM LIBER
ulla

anima imquain

te nielius,

qui

107

VII.

potuit, poteritve cogitare aliquid

sunimum

et

optimum bonum

es.

quod sit
autem

Cum

verissime atque certissime incomiptibile corruptibili praepo-

jam pra^ponebam; poteram jam cogitatione

aliquid attingere quod esset melius Deo meo, nisi tu esses
incorruptibilis. Ubi igitur videbam incormptibile corruptibili
natur, sicut ego

esse

prajfercndum,

advertere ubi

* sit

ibi

malum,

id est,

violari substantia tua nullo

debebam, atque

quacrere

te

imde

modo

Deum

sit

potest.

inde

ipsa corruptio, qua

Nullo enim prorsus

nuUa
quoniam ipse est Deus, et
quod sibi vult bomun est, et ipse est idem bonum cormmpi
autem non est bonum. Nec cogeris invitus ad aliquid, quia
Esset autem
volimtas tua non est major quam potentia tua.
major, si te ipso tu ipse major esses: voluntas enim et
potentia Dei, Deus ipse est.
Et quid improvismn tibi qui
Et
nosti omnia, et nuUa natura est, nisi quia nosti eam?
utquid multa dicimus, cur non sit corruptibilis substantia quae
Deus est, quando si hoc esset, non esset Deus
V.
7. Et quaerebam unde malum, et male quaerebam; et in
ipsa inquisitione mea non videbam malum.
Et constituebam ,^e"u^
in conspectu spiritus mei universam creaturam, quidquid inun^e
ea cemere possumus; sicuti est terra, et mare, et aer, etetqu'

modo

comq^tio

violat

nostrum

nulla voluntate,

necessitate, nullo improviso casu;

.?

sidera, et arbores, et alia* mortalia; et quidquid in ea non^^^^^

videmus, sicut nrmamentum coeli, insuper et omnes Angelos
et cuncta spiritualia ejus; sed etiam ipsa, quasi corpora essent,

mea: et feci unam massam

grandem distinctam generibus corpomm creaturam tuam*;

locis et locis ordinavit imaginatio

sive quae re vera corpora erant, sive quae ipse pro spiritibus

finxeram

eam

grandem, non quantum erat, quod scire

quantum libuit, undiqueversum sane
finitam.
Te autem, Domine, ex omni parte ambientem et
penetrantem eam, sed usquequaque infinitum: tanquam si
mare esset ubique, et undique per immensa infinitum solum
mare, et haberet intra se spongiam quamhbet magnam, sed
finitam tamen; plena esset utique spongia illa ex omni sua
parte ex immenso mari sic creatiu*am tuam finitam, te infinito
plenam putabam, et dicebam Ecce Deus, et ecce quae creavit
:

et

non poteram;

feci

sed

Deus,

bonus Deus, atque his validissime longissimeque

praestantior sed tamen bonus bona creavit, et ecce quomodo
et

108

S.

AUGUSTINI EPISCOPI

ambit atque implet

ea.
Ubi ergo malum, et unde, et qua
huc irrepsit?
Quae radix ejus, et quod semen ejus? An
omnino non est? Cur ergo timemus et cavemus quod non
est? Aut si inaniter timemus, certe vel timor ipse malum est,
quo incassum stimulatur et excruciatur cor: et tanto gravius
malum, quanto non est quod timeamus, et timemus. Idcirco
aut est malum quod timemus, aut hoc malum est quia timemus. Unde est igitur, quoniam Deus fecit haec omnia, bonus
bona? Majus quidem et summum bonum minora fecit bona,
sed tamen et creans et creata bona sunt omnia.
Unde est
malum? An unde fecit ea*, materies ahqua mala erat, et
formavit atque ordinavit eam, sed reliquit ahquid in illa, quod
in bonum non converteret?
Cur et hoc ? An impotens erat

totum vertere
omnipotens?

commutare, ut nihil mali remaneret, cum sit

Postremo, cur inde ahquid facere voluit, ac

et

non potius eadem omnipotentia fecit ut nulla esset omnino ?

Aut vero existere poterat contra ejus vohintatem? Aut si
seterna erat, cur tam diu per infinita retro spatia tempomm,
sic eam sivit esse, ac tanto post placuit ahquid ex ea facere ?
Aut jam si subito ahquid voluit agere, hoc potius ageret
omnipotens, ut illa non esset, atque ipse solus esset totum,
verum et summum et infinitum bonum. Aut si non erat bene
ut non ahquid boni etiam fabricaretur*, et conderet qui bonus
erat;
erat,

sublata et ad nihilum redacta materia quae mala

illa

bonam

ipse institueret

esset omnipotens,

quam non

bam

si

unde omnia

crearet.

Non enim

condere non posset ahquid boni, nisi

ipse condiderat, adjuvaretur materia.

Taha

ea,

volve-

pectore misero, ingravidato curis mordacissimis de timore

mortis, et

non inventa

veritate:

stabihter

tamen hserebat

in

corde meo, in cathohca Ecclesia fides Christi tui Domini et

muUis quldem adhuc informis, et prseter

tamen non eam rehnquebat
animus, imo in dies magis magisque imbibebat.
8.
Jam etiam mathematicorum fahaces divinationes, et
impia dehramenta rejeceram. Confiteantur etiam hinc tibi
Salvatoris nostri; in
doctrinse

VI.
matico-

rum

di-

tiones
rejicit.

normam

fluitans*, sed

^q intimis visceribus animse meae miserationes tuae, Deus

meus. Tu enim, tu omnmo ; nam quis ahus a morte onmis
gj.^Qj.ig revocat nos, nisi vita quae mori nescit, et sapientia
mentes indigentes iUuminans, nuUo indigens lumine, qua
mundus administratur usque ad arborum volatica foha ? tu

CONFESSIONUM LIBER

sum Vindiciano

procurasti pervicaciae meae, qiia obluctatus

acuto seni, et Nebridio

adolescenti mirabilis

vehementer affinnanti, huic

cum

dubitatione

sed tamen crebro dicenti, non esse illam

videndi; conjectm'as
et

109

VII.

anima)

quidem

illi

aliqua,

artem futura prae-

autem hominum habere saepe vim

multa dicendo dici pleraque ventura, nescientibus

sortis,

qui

eis

non tacendo incurrentibus procurasti ergo

tu hominem amicum, non quidem segnem consultorem mathematicomm, nec eas litteras bene callentem sed, ut dixi, consultorem curiosum, et tamen scientem aliquid quod a patre
suo se audisse dicebat, quod* quantum valeret ad illius artis
opinionem evertendam ignorabat. Is ergo vir nomine Firmidicerent, sed in ea

nus, liberaliter institutus et excultus eloquio,

cum me

tan-

quam charissimum, de quibusdam suis rebus, in quas saecularis spes ejus intumuerat, consuleret quid mihi secundum suas,
quas constellationes appellant, videretur
de hac re in Nebridii sententiam

flecti

ego autem, qui jam

coeperam, non quidem

abnuerem conjicere ac dicere quod nutanti occurrebat; sed

tamen subjicerem, prope jam esse mihi persuasum ridicula
illa esse et inania
tum ille mihi nan*avit patrem suum fuisse
librorum taUum curiosissimum, et habuisse amicum aeque illa
:

simulque sectantem

qui pari studio et coUatione flatabant in

ignem cordis sui *, ita ut mutomm quoque animaqua domi parerent, obsen^arent momenta nascentium,

eas nugas

Hum,

si

atque ad ea

coeli positionem notarent, unde illius quasi artis

experimenta colligerent. Itaque dicebat audisse se a patre,
quod cum eumdem Firminum* pra^gnans mater esset, etiam
illius

quod

patemi amici famula qua^dam pariter utero grandescebat

latere non potuit dominum, qui etiam canum suamm

partus examinatissima diligentia nosse curabat:

factum esse ut

cum

iste

horas, minutioresque

conjugis,

horarum

ille

autem

atque

ita

ancillae dies et

articulos cautissima observa-

amba? simul; ita ut easdem

usque ad easdem minutias utrique nascenti

tione numerarent, enixse essent

constellationes

facere cogerentur, iste

filio, ille

domo

ageretur, et

Nam cum mulieres

ambo quid sua cujusque

servulo.

parturire coepissent, indicavemnt sibi

paravemnt quos ad

se

invicem mitterent,

simul ut natum quod partm*iebatur esset cuique adnuntiatum;

quod tamen ut continuo nuntiaretur, tanquam in regno suo

Atque ita, qui ab alterutro missi sunt, tam

facile effecerant.

110

AUGUSTINI EPISCOPI

S.

ex paribus domorum intervallis

ut aliam positionem

obviam

sibi

factos esse dicebat,

siderum, aliasque particulas

torum, neuter eorum notare sineretur:

tabat,

autem

augebatur

divitiis,

vias saeculi cursi-

sublimabatur honoribus;

conditionis jugo

ille,

tamen Firminus

et

amplo apud suos loco natus, dealbatiores

nullatenus

momen-

relaxato,

servus

dominis

eum.
His itaque auditis et creditis, talis quippe narraverat,
omnis illa reluctatio mea resoluta concidit et primo Firminum ipsum conatus sum ab illa curiositate revocare, cum
serviebat, ipso indicante qui noverat
9.

constellationibus

dicerem,

tiarem*, debuisse

me

ejus

inspectis,

ut vera pronun-

utique videre ibi parentes inter suos

esse primarios, nobilem familiam

propriae civitatis, natales

ingenuos, honestam educationem, liberalesque doctrinas.

me

si

ille

servus ex eisdem constellationibus, quia et

eidem quoque vera proferrem,

ipsae essent, consuluisset, ut

debuisse

me

At
illius

rursus ibi videre abjectissimam familiam, con-

ditionem servilem, et caetera longe a prioribus aliena, longeque

Unde autem

distantia.

dicerem,

dicerem:

si

eadem inspiciens diversa

autem eadem dicerem, falsa

fieret ut

vera dicerem;

si

inde certissime coUigi*, ea quae vera, consideratis

non arte dici, sed sorte; qua?

non artis imperitia, sed sortis mendacio.
10. Hinc autem accepto aditu*, ipse mecum talia ruminando, ne quis eorumdem delirorum qui talem quaestum
sequerentur, quos jam jamque invadere, atque irrisos refellere
constellationibus, dicerentur,

autem

falsa,

cupiebam, mihi
illi

ita resisteret,

quasi aut Firminus mihi, aut

pater falsa narraverit; intendi considerationem in eos qui

gemini nascuntur:

quorum

plerique ita post invicem

fiui-

duntur ex utero, ut parvum ipsum temporis intervallum,

quantamlibet vim in rerum natura habere contendant, colHgi

tamen humana observatione non possit, litterisque omnino

signari non valeat, quas mathematicus inspecturus est, ut
vera pronuntiet. Et non erunt vera, quia easdem litteras
inspiciens, eadem debuit dicere de Esau et de Jacob; sed
non eadem utrique accidemnt. Faisa ergo diceret: aut si
vera diceret, non eadem diceret, at eadem* inspiceret. Non
ergo arte, sed sorte vera diceret. Tu enim, Domine, justissime
moderator universitatis, consulentibus consultisque nescienti-

bus occulto instinctu

agis, ut

dum

quisque consulit, hoc audiat

CONFESSIONUM LIBER

VII.

111

animarum, ex abysso
non dicat homo: Quid est hoc? aut quid
non dicat; homo est enim.

qiiod einn oportet audire occiiltis meritis

justi judicii tui, cui

hoc?
11.

Non dicat,
Jam itaque me,

adjutor meus,

quicrebam unde malum,

me

non

et

illis

vinculis solveras, et

VII.

Sed non sinebas Jorquet

ab ea fide qua credebam tur in-

erat exitus.

ullis fluctibus cogitationis auferri

incommutabilem substantiam tuam, et esse unde sit

de hominibus curam et judicium twum, et in Christo Filio tuo malum.
Domino nostro, atque* Scripturis sanctis quas Ecclesiae tuae
caiholicoe commendaret auctoritas, viam te posuisse salutis
humana), ad eam vitam, qua) post hanc mortem futura est.
His itaque salvis, atque inconcusse roboratis in animo meo,
Quae illa tormenta
quajrebam a)stuans unde sit malum.
parturientis cordis mei qui gemitus, Deus meus Et ibi erant
aures tua), nesciente me.
Et cum in silentio fortiter quaererem, magnae voces erant ad misericordiam tuam, tacitae
et esse te, et esse

Tu

contritiones animi mei.

Quantum enim

hominrun.

Hnguam meam

in aures

sciebas quid patiebar, et nullus

erat

quod inde digerebatm- per

familiarissimomm meorum?

Num-

tumultus animae meae, cui nec tempora, nec os

qiiid totus

meum

sufficiebat,

Totum tamen

sonabat eis?

ibat in auditum

tuum, quod rugieham a gemitu cordis mei, et ante te erat Ps.

desiderium meum^ et lumen oculorum meorum non erat

mecum.

Intus enim erat, ego

autem

Nec

foris.

in loco

ibi

ego intendebam in ea quae locis continentur, et non

inveniebam locum ad requiescendum nec recipiebant*

me

ista ut

ilhid

37,

at

redire, ubi

autem

dicerem, Sat

mihi

est,

satis esset

et

bene

est;

nec dimittebant

Superior enim eram

bene.

istis,

gaudium verum mihi subdito tibi, et

tu mihi subjeceras quae infra me creasti.
Et hoc erat rectum
temperamentum''', et media regio salutis mese, ut manerem ad
imaginem tuam, et tibi serviens dominarer corpori. Sed cum
te

inferior; et tu

superbe contra

te

surgerem, et currerem adversus

Dominum Job
me facta ^^'

in <;ermce crassa scuti mei, etiam ista infima supra

nusquam

sunt, et premebant, et

Se ipsam ergo cogitans anima,

se-

cundum naturam suam ordinari

appetat
sub eo scilicet cui subdenda est, supra
ea quibus prsponenda est subilloaquo
regi debet, supra ea qu regere debet.
:

Aug. de Trin.

1.

x. c. 5.

Sic

enim

ordi-

erat

laxamentum

et respira-

nataest.naturarumordinenonlocorum.ut
supra illam non sit nisi ille. Idem, ibid.
1.
xiv. c. 14.
Expedit inferius subjici
superiori, ut et ille qui

quod
suo.

sibi

subjici vult

est inferius se, subjiciatur superiori

Aug.

in Ps. 143.

Vid. sup. ad

i.

13.

15,


112

S.

AUGUSTINI EPISCOPI

mentum. Ipsa occurrebant undique acervatim et conglobatim

cementi; cogitanti autem imagines coi^porum, ipsa^ oppone-

Quo

bantur redeunti, quasi diceretm*:

Ps. 88,

Et

haec de vulnere

meo

is,

indigne et sordide?

creverant, quia humiliasti

tanquam

vulneratum, siiperhum ; et tumore meo separabar abste'',

nimis inflata facies claudebat oculos meos.
12.

VIII.

Tu

vero,

i^asceris nobis:

do dWina mise- placuit in

subvenerit

Domine, in ajternum manes, et non in setemum

quoniam miseratus es terram et cinerem, et

conspectu tuo reformare deformia mea

et stimulis

intemis agitabas me, ut impatiens essem, donec mihi per

interiorem aspectum certus esses.
Et residebat tumor meus

6X occulta manu medicinae

tino.

et

tua?,

aciesque conturbata et con-

tenebrata mentis meae, acri collyrio salubrium dolorum meomm

de die in diem sanabatur.

Et primo volens ostendere mihi quam resistas superbis,

autem des gratiam^ et quanta misericordia tua
tonico.
demonstrata sit hominibus via humilitatis, quod Verbum
jy
tuum caro factum est, et habitavit inter homines; procurasti
Verbi
^i^i P^ quemdam hominem immanissimo tyj)ho turgidum,
Svlnit
tem, non quosdam Platonicomm' libros ex Grseca lingua in Latinam
et ibi legi, non quidem his verbis, sed hoc idem
U rumt- ^Gi^sos
iitatem
omnino multis et multiplicibus suaderi rationibus, quod in
erat Verhum, et Verhum erat apud Deum^ et Deus
Pet 5 P^^i^^cW^o
5. Jac. erat Verhum:
hoc erat in principio apud Deum ; omnia per
sunt, et sine ipsofactum est nihil: quod factum
ipsumfacta
j'h
IX.

13.

hu7nilihus

5.

est

i7i

ipso, vita erat, et vita erat

lux liominum, et lux in

eam non comprehenderunt.

tefwhris lucet, et tenehrce

Et

quia hominis anima quamvis testimonium perhiheat de lumine,

non est tamen ipsa lumen^; sed tamen Verbum Deus est lumen
h Superbia enim avertit a sapientia
unde autem hjec aversio.nisidum ille cu?
bonumest Deus,sibi ipse vult essebonum
suum, sicuti sibi est Deus? Aug. de lib.
Arb. 1. iii. c. 24.
:

LectisPlatonispaucissimislibris,cujus

te esse studiosissimum accepi, collataque

cum

eis,

quantum

potui, etiam illorum

auctoritate, qui divina mysteria tradide-

runt, sic exarsi, ut

coras rumpere,

minum

omnes

nisi

illas

vellem anho-

me nonnullorum

existimatio commoveret. Aug. de

Vita Beata, . 4.
^ Viderunt philosophi, suisque litteris
multis modis copiosissime mandaverunt,
hinc illos, unde et nos, fieri beatos, ob-

jecto

quodam lumine

Deus

est illis, et aliud est

quo

illustrantur,

intelligibili,

quam

quod
illi,

ut clareant, atque ejus

participatione perfecti beatique subsistant.

Sjepe multumque Plotinus asserit sensum
Platonis explanans, ne illam quidera,

quam

creduntesse, universitatis animam,

aliunde beatam esse quam nostram
id:

que esse lumen quod ipsa non est, sed a

quo creata est, et quo intelligibiliter illuminante intelligibiliter lucet
Dicit
ergo ille magnus Platonicus, animam
rationalem, (sive potius intellectualis di-

cenda sit, ex quo genere etiam immortalium beatorumque animas esse intelligit,
quos in coelestibus sedibus habitare non

COXFESSTOXUM LIBER
omuem homine^n

veruni qiiod illinninat

113

VII.

venientem in hiinc

viundns per eumX^x.J)

"
Qiim ycTO in propria~
sua venit, et sui eurn non receperunt ; quotquot autem receperunt eum, dedit eis potestatem Jilios Dei Jieri, credenti-

Et quia

viundtnn.

factits est, et

in hoc iniindo

mundus eum non

hus in nomine ejus; non ibi

emt,

et

cognovit.

legi.

Item legi ibi quia Verbum Deus, non ex carne, non exYev. 13.
sanguine, non ex voluntate viri, neque ex voluntate carnis,
sed ex Deo natus est^. Sed quia Verhum caro factum est, ei \\r. 14.
Indagavi quippe in illis
hahitavit in nohis ; non ibi legi.
litteris varie dictum, et multis modis, quod sit Filius informa
Pafris, non rapinam arhitratus esse ceqnalis Deo, quia naturaliter idipsum est.
Sed quia semetipsum exinanivit formam Phil.2,
14.

hominum

servi accipiens, in similitudinem

inventus nt

homo

factus, et hahitu

humiliavit se factus ohediens usque ad

propter qiiod et Deus illum
:

mortem, mortem autem crucis

exaltavit a mortuis, et donavit ei

nomen quod

est

super omne

nomen, ut in nomine Jesu omne genu Jiectatur, coelestium,

terrestriinn et infernorum ; et omnis lingua conjiteatur quia
Dominus Jesus in gloria est DeiPatris; non habent illi libri.
Quod enim ante omnia tempora, et supra omnia tempora incommutabiliter

manet unigenitus

Filius tuus coaetemus tibi, et quia

de plenitudine ejus accipiunt animae ut beatae

sint, et

quia par-

Joh.

i,

ticipatione manentis in se sapientioe renovantur ut sapientes

Quodaxitem see utidu7?i tempus proimpiismortuus Wom.

non j)cpercisti, sed pro omnihus nohis^Ahscondisti enim hcec a sapi- 39.
tradidisti eum ; non est ibi.

sint; estibi.

est

entihus, et revelasti ea parvulis

ut venirent

rantes et onerati, et rejceret eos

ad eum

quoniam mitis

/Ao-Mat.
2.5

vias suas, videns humilitatem nostram, et lahorem nostrum,

non habere supra se naturam,

Dei, qui fabricatus est mundum, a
quo et ipsa facta est nec aliunde illis
supernis proeberi vitam beatam, et lunien
intelligentia- veriiatis, quani unde pra-betur et nobis
consonans JCvangelio, ubi
legitur, Fuit homo, ^c.
In qua diffe-

testimonium

nisi

ludine ejus accepimus."

animam rationalera
velintellectualem, qualiserat in Johanne,
sibi lumen esse non posse, sed alterius
veri luminis participatione lucere.
Hoc
rentia satis ostenditur,

Johannes

fatetur, ubi ei

perhibens

1.

1.

dicit,

x. c. 2.
k ita legerunt, ut
iii.

c.

et'

" Nos omnes de pleni-

dubitat,)

notum

De

Civ. Dei,

est, Irenaeus,

18, 21. (3fio vero loco,

J.

v.

de fidelium regeneratione verba intelligit) TertuU. de Carne Christi, c. 19

c. 2.

Ambros. praef. in Ps. 37; sed

hodie ab omnibus recepla, exstat
apud August. alias, et Ainbros. sicut et
apud caJteros Patres. Vid. Sabat. ad

et 24.
lectio,

loc.

11,

28

et^g^

est

humilis corde, et dirigit mites in judicio, et docet ma?isuetosVs.

et ipse

g,

et Filio tuo iniico

24,

114

S.

AUGUSTINI EPISCOPI

dbnittens omnia peccata nostra.

Qui autem cothumo

tan-

Mat. 1 1, quam doctrinae sublimioris elati non audiunt dicentem, Discite

a me quia miiis sum et humilis corde, et invenietis requiem
Rom. \y animahus vestris: etsi coqnoscunt Deum, non sicut Dmninum
21.22.

glorificant aut gratias agunt;

sed evanescunt in cogitatio-

nihus suis, et ohscuratur insipiens cor eorum ; dicentes euim se

esse sapie?ites, stultifacti sunt.
Ver. 23.

15.

Et ideo legebam

ibi

immutatam etiam gloriam

incor-

ruptionis tucB in idola et varia simulacra, in similitudinem

et volucrum, et quadrupedum,
serpentum; videlicet ^gyptium cibum' quo Esau perdidit
primogenita sua: quoniam caput quadrupedis pro te honoravit populus primogenitus, conversus corde in JEgyptum, et
curvans imaginem tuam, animam suam ante imaginem vituli
manducantis fenum. Inveni hajc ibi, et non manducavi.

imaginis corruptihilis hominis,

GeD.25,^#

Act. 7,

Ex 32
16. et

Domine, auferre opprobrium diminutionis

l^om. 9, ab Jacob, ut major serviret minori;
et vocasti Gentes in
haereditatem tuam. Et ego ad te veneram ex Gentibus, et
intendi in aurum quod ab ^gypto voluisti"" ut auferret
Ex. 3, populus tuus, quoniam tuum erat, ubicumque erat. Et dixisti
19^ 20.

'Placuit

enim

tibi,

11,2.
1 Lenticulam invenimuscibumesse^gyptiorum, nam ibi abundat in ^gypto;
unde magnificatur lenticula Alexandrina, et venit usque ad terras nostras,
Ergo
quasi hic non nascatur lenticula.
Esau desiderando cibum.l!lgyptium,perdidit primatum.
Sic et populus Judaeorum de quo dictum est, Converd sunt
corde in Mgyytum, lenticulam quodam-

modo desideraverunt, et primatum perdiderunt. Aug. in Ps. 46. n. 6. [ed. Ben.]

^ Quisquis bonus verusque Christianus
est, Domini sui esseintelligat,ubicumque
Aug. de Doctr.
invenerit, veritatem.
Christ. 1. ii. c. 18.
Philosophi autem
qui vocantur, si qua forte vera et fidei
nostrae accommodata dixerunt, maxime
Platonici,

non solum formidanda

sunt, sed ab eis etiam

tamquam

non

injustis

possessoribus in usum nostium vindicanda.

Sicut enim ^gyptii non solum
idola habcbant et onera gravia quae po-

pulus Isratil detestaretur et fugeret, sed

etiam vasa atque ornamenta de auro et
argento, et vestem, quce ille populus
exiens de Asgypto, sibi potius tamquam
ad iisum meiiorem clanculo vindicavit,
non auctoritate propria, sed praecepto
Dei, ipsis ^gyptiis nescienter commodantibus ea, quibus non bene utebantur
:

sic doctrinae omnes gentilium non solum

simulata et superstitiosa figmenta gravesque sarcinas supervacanei laborishabent,
quze unusquisque nostrum, duce Christo
de societate gentilium exiens, debet abominari atque devitare, sed etiam libe-

rales disciplinas usui

aptiores,

veritatis

quzedam morum prsecepta utilissima

continent, deque ipso uno Deo colendo
nonnulla vera inveniuntur apud eos, quod
eorum tamquam aurum et argentum,
quod non ipsi instituerunt, sed de quibuset

dam

quasi metallis divinae providentiae,

quae ubique infusa est, eruerunt, et quo
perverse atque injuriose ad obsequia daemonum abutuntur, cum ab eorum misera
societate sese anima separat, debet ab eis
auferre Christianus ad usum juslum praequid aliud
. Nam
dicandi Evangelii.
feceruntmulti boni fidelesnostri? Nonne
adspicimus quanto auro et argento et
.

suflTarcinatus exierit de ^gypto

Cyprianus doctor suavissimus et martyr
quanto
beatissirnus? quanto Lactantius
Yictorinus, Optatus, Hilarius, ut de vivis
taceam ; quanto innumerabiles Groeci ?
Quod prior ipse fidelissimus Dei famulus
MoVses fecerat, de quoscriptum est, quod

vesie

"

eruditus fuerit omni sapienti^ i^gypc. 40.

tiorum." Ib.

CONFESSIONUM LIBER

115

VII.

vimmus et
quidmn secundum eos dixerunt
libri.
Et non attendi in idola ^gyp-

Athcniensibus per Apostolum tuum, quod in te

tnovemur

et fiumiis

sicnt et

et utique inde erant

illi

Act. 17,

tiorum, quibus de auro tuo ministrabant, qui trans?7iutaverunt^om'

l,

veritatem Dei in mefidacium, et coluerunt, et servierunt

creaturcB potius
16.

quam

Creatori.

Et inde admonitus

ad memetipsum, intravi in
^
T

redire
.

mtnna mea, duce

meus.

te

Intravi, et vidi

quoniam

et potui,

^.
Clarius

lactus es adjutorinnoies-

qualicumque oculo animae mea?, supra?""'

eundem oculum animae mea), supra mentem meam, lucem*gustino

incommutabilem non hanc vulgarem et conspicuam omni ^'^^"*carni"; nec quasi ex eodem genere grandior erat, tanquam si
ista multo multoque clarius claresceret, totumque occuparet
magnitudine. Non hoc illa erat; sed aliud, aliud valde ab
istis omnibus.
Nec ita erat supra mentem meam sicut oleum
super aquam, nec sicut coelum super terram; sed superior,
quia ipsa fecit me, et ego inferior, quia factus sum ab ea.
Qui novit veritatem, novit eam; et qui novit eam, novit
seternitatem.
Charitas novit eam.
O aetema veritas, et vera
charitas, et chara aetemitas"! tu es Deus meus; tibi suspiro
die ac nocte. Et cum te primum cognovi, tu assumpsisti me,
ut viderem esse quod viderem, et nondum me esse qui viderem.
;

Et

reverberasti

infirmitatem

aspectus mei, radians in

vehementer, et contremui amore et hoiTore

me

esse a te in regione dissimihtudinis *,

vocem tuam de excelso

manducabis me.
carais tuae

Nec

et inveni

tanquam audirem

Cibus sum grandium

tu

me

me

longe

cresce, et

cibum
Et cognovi quoniam

in te mutabis, sicut

sed tu mutaberis in me.

pro iniquitate erudisti hominein,

et

tabescere fecisti sicut

Ps. 38,

araneam animam meam et dixi Numquid nihil est veritas, ^~*

quoniam neque per finita, neque per infinita locoriun spatia
difTusa est
Et clamasti de longinquo Imo vero, E(jo sum Ex.
;

.?

14.

Deus lux est, non quomodo oculi

vident, sed quomodo videt cor cum
audis, " Veritas est."
Aug. de Trin. 1.

Dei

viii.c.2. vid. sup. p. 47.not.e. ad iv.$. 3.

nostri sumus creatoris imaginera

creati, cujus est vera aeternitas, aeterna

veritas, jeterna caritas

"

isti

Ad

veritas, aeterna et vera charitas;

estque

IP8E /Eterna ET vEUA ET chauaTriNiTAs, ne<^ue confusa, neque separata.

Aug. de Civ. Dei, i. 28. O ranino enim
I

essentia,

qua

est,

nihil

mutabile

habet, nec in jeternitate, nec in verilate,

nec in voluntate
quia ajterna ibi est
:

caritas, vera

aeternitas;

et

vera ibi est

et cara ibi est

Aug. deTrin. iv.

prooem.
V DissimiHs factus, longe recessisti
similis factus, proxime accedis.
Aug. in
Praeloq. Serm. ad Psal. 99.
aeternitas, cara veritas.

3,

IIG

AUGUSTINI EPISCOPI

S.

qui sum. Et audivi sicut auditur in corde,et non erat prorsus

unde dubitarem
faciliusque dubitarem vivere me, quam
non esse veritatem, quce per ea qucs facta sunt, inteUecta
;

Rom.

I,

20.

do crealurae

non'^
sunt.
'

Sap. 7,
'

2.

XII.

*
.

Et inspexi caetera infra te, et vidi nec omnino esse, nec

^mnino non esse esse quidem, quoniam abs te sunt non
essc autcm, quoniam id quod es non sunt.
Id enim vere est,
quod incommutabiliter'' manet. Mihi autem adh(Brere Deo
homim est ; quia si non manebo in illo, nec in me potero.
Ille autem iu se manens innovat omnia.
Et Deus meus es,
quoniam honorum meorum non eges.
18. Et manifestatum est mihi quoniam bona sunt quse
corrumpuntur, quse neque si summa bona essent, neque nisi
bona essent, cormmpi possent quia si summa bona essent,
17.

XI.

28.'

conspicitur

bona,
qua;-

autem nulla bona essent, quid in eis

corrumperctur non esset.
Nocet enim corruptio et nisi
bonum minueret, non noceret. Aut igitur nihil nocet corruptio, quod fieri non potest: aut, quod certissimum est,
omnia quse corrumpuntur, privantur bono. Si autem omni
Si enim erunt, et
bono privabuntur, omnino non erunt.
corrumpi jam non poterunt, meliora erunt, quia incorruptibiEt quid monstruosius quam ea dicere
liter permanebunt.
omni bono amisso facta meliora } Ergo si omni bono privabuntur, omnino nulla erunt ergo quamdiu sunt, bona sunt
ergo quajcumque sunt, bona sunt.
Malumque illud quod
qua^rebam unde esset, non est substantia quia si substantia
esset, bonum esset.
Aut enim esset incorruptibilis substantia,
incorruptibilia essent

si

sunt.

magnum

utique

quae nisi

bona

manifestatum

bonum:

est

aut substantia corruptibilis esset,

corrumpi non posset.

esset,

mihi quia omnia bona tu

nuUee substantiae sunt quas tu non

sequalia

omnia

fecisti,

ideo sunt omnia"";

enim maxime esse dicendura

quod semper eodem modo sese habet;
quod omnimodo sui simile est; quod
nulla ex partecorrumpiac mutari potest;
quod non subjacet tempori quod aliter
nunc se habere quam habebat antea non
potest.
Id enim est quod esse verissime
dicitur.
Aug. de Morib. Manich. c. 1.
1 IIoc

est

Magnifice igitur et divine Deus noster

famulo suo dixit Ego sum qui suni ; et
;

dicesfiliisIsrael^Qui est misit

fecisti.

mead vos;

Itaque vidi et

fecisti, et

prorsus

Et quoniam non
quia singula bona

enim ipse est, qula incommutabilis

omnis enim mutatio facit non esse
quod erat. Vere ergo ille est qui incomrautabilis est.
Aug. de Nat. boni,
vere

est

c. 19.
*"

Cum

omnino natura nulla

nomenque hoc non

sit

nisi

sit

malum,

privationis

boni sed a terrenis usque ad coelestia, et

abinvisibilibususquead visibilia.suntaliis
bonis alia meliora ; ad hoc inaequalia, ut
essentorania. Aug. deCiv.Dei,l.ii.c. 22.
:

CONFE8S10NUM LIBER
simt, et simul

omnia valde bona

quoniam

117

Vll.
fecit

Deus

noster

Gen.^

oniniahojia valde.
19.

Et

tibi

39,21.

omnino non

est

malum, non solum

tibi,

sed "ec J^m-

quia extra* non est aliquid quod ir-condita

quem imposuisti ei. In partibus >^^jj^n^
ordinem
corrumpat
rumpat, ct
autem ejus qua^dam, quibusdam quia non conveniunt, mala
universa) creaturae tuae

eadem ipsa conveniunt aliis % et bona sunt, ot in

Et omnia ha3c quie sibimet invicem
semetipsis bona sunt.

putantur

et

non conveniunt, conveniunt inferiori parti rerum, quam terram

dicimus, habentem coelum suum nubilosum atque ventosum
congruum sibi. Et absit jam ut dicerem, Non essent ista*
quia etsi sola ista cemercm, desiderarem quidem meliora, sed
jam etiam de solis istis laudare te deberem quoniam laudan148,
dum te ostendunt de terra dracones et omnes ahyssi, ignis, Ps.
~~
grando, nix, glacies, spiritus tempestatis, qu<Bfaciunt verhum
tuum,montes et omnes colles, ligna fructifera et omnes cedri;
hesticB et omnia pecora, reptUia et volatilia pennata ; reges
lerrcB et omnes populi, principes et omnes judices terrcB;
juvenes et virgines, seniores cum juniorihus laudant nomen
!

Cum

tuum.

Deus

etiam de

vero

noster, in excelsis

tucB, sol et

luna, omnes

ccelis

te laudetit,

omnes Angeli

stellce et

laudent

te,

omnes Virtutes

tui,

lumen, codi ccelorum

laudent nomen tuum

et aquce

non jam desiderabam meliora, quia omnia cogitabam et meliora quidem

superiora quam inferiora, sed meliora omnia quam sola superiora, judicio saniore pendebam.

qu(B super ccelos sunt,

20.

tuae

Non

est sanitas eis

Et quia

quibus displicet aliquid creaturaj XVI.

cum displicerent multa quge fecisti. j^^JJj^

non audebat anima mea ut ei displiceret Deus meus, homini

sicut mihi

non

erat,

nolebat essc tuum quidquid

ei displicebat.

opinionem duarum substantiarum,

et

Et inde

ierat indispiicet

non requiescebat,

et'"^*^""

Et inde rediens fecerat sibi Deum per ras

infinita spatia locomm omnium, et eum putaverat esse te
et
eum collocaverat in corde suo, et facta erat rursus templum
idoli sui abominandum tibi.
Sed posteaquam fovisti caput
nescientis, et clausisti oculos meos ne viderent vanitatein ; Ps.

aliena loquebatur.

Dei.

cessavi de

me paululum,

et consopita est insania

evigilavi in te, et vidi te infinitum alitcr

et visus iste

cariie irahcbatur.
*

Vid. sup.

1.

V. c.

1.

mea

et not. ibid.

non

et"^*

\i^,

118

S.

AUGUSTINI EPISCOPI

21. Et respexi alia, et vidi tibi debere quia sunt, et in te

cuncta
finita
sed aliter, non quasi in loco, sed quia tu es
do"v^t
tas et
omnitenens manu veritate
et omnia vera sunt, inquantum
^

XV.

talsitas

in crea-

tuns.

nec quidquam est

cum putatur esse quod

qm3i non solum locis sua quajque suis conveniunt, sed etiam temporibus
et quia tu, qui solus aetemus
sunt

^^

jjQQ gg^

lalsitas, nisi

yj(jj

non post innumerabilia spatia temporum ccepisti

quia omnia spatia temporum, et quae praeterierunt

es,

operari

et quae

prgeteribunt, nec abirent nec venirent, nisi te operante et

manente
XVI.

*.

Et

22.

sensi expertus

non

Et

odiosa lux, quae puris amabilis.

^'^!^^

dam non iuiquis

^P^^'

nedum

quod palato non

esse niirum,

sano poena est panis, qui sano suavis est

bona,

et oculis aegris

tua displicet

justitia

vipera et vermiculus, quse bona creasti, apta

inferioribus creaturse tuse partibus

quibus

et ipsi iniqui apti

apti autem superioribus,

quanto similiores fiunt tibi. Et quaesivi quid esset iniquitas,
sed a summa substantia, te Deo,
et non inveni substantiam

sunt, quanto dissimiliores sunt tibi

detorta3 in infima * voluntatis perversitatem, projlcienUs

Eccli.
'

^^'

XVII.

sua\

intima

et tumescentis foras.

Et mirabar quod jam te amabam, non pro te phanEt non instabam* frui Deo meo, sed rapiebar ad te
decore tuo, moxque diripiebar abs te pondere meo, et ruebam
in ista cum gemitu: et pondus hoc,consuetudo carnalis. Sed
mecum erat memoria tui, neque ullo modo dubitabam esse
23.

^"^^^j" tasma.
a cog-

^lyl^^
norum.
Sap. 9,

cui cohsererem, sed

nondum me

esse qui cohaererem: qiioniam

corpus quod corrumpitur, aggravat

animam ;

terrena inhahitatio sensum miilta cogitantem.

Rom.

1,

tissimus

quod

invlsihilia tua,

deprimit
cer-

a constitutione mundi, per ea

qu(B facta sunt, intellecta conspiciuntur

virtus et divinitas tua.

et

Eramque

sempiterna quoque

Queerens enim unde approbarem

pulchritudinem corporum, sive ccelestium, sive terrestrium;

quid mihi pra;sto esset integre de mutabiUbus judicanti,

et

dicenti,

Hoc

non

et

hoc ergo quaerens

judicarem, inveneram incommuta-

ita esse debet, illud

ita

unde judicarem, cum ita

bilem et veram veritatis aeternitatem, supra mentem meam
commutabilem. Atque ita gradatim a corporibus ad sentien*

id est, longe a se facere

rum

Vid. inf. 1. xi. c. 13 et 20.

Superbia intumescere, hoc illi est in
extima progredi ; progredi autem in extima,quid est aliud quam intima projicere.

1.

vi.

Deum, non

spatio, sed mentis affectu

de Musica,

c.

13.

loco-

Aug".

CONFESSIONUM LIBER

119

VII.

lem per corpus animam atque inde ad ejus interiorem vim, cui
sensus corporis exteriora nuntiaret, quousque possunt bestiae:
atque inde mrsus ad ratiocinantem potentiam ad quam refer;

judicandum quod sumitur a sensibus corporis. Quae se

quoque in me comperiens mutabilem, erexit se ad intelligentur

tiam suam et abduxit cogitationem a consuetudine, subtrahens se contradicentibus turbis phantasmatum ", ut inveniret
quo lumine aspergeretur', cum sine ulla dubitatione clamaret
;

unde nosset
incommutabilem praeferendum esse mutabili
nosset,
nullo
modo
aliquo
nisi
incommutabile,
quod
ipsum
pervenit*
ad
id
Et
pra^poneret.
modo ilkid mutabili certa
;

quod

Tunc vero

aspectus.

est, in ictu trepidantis

invisibilia

tua, per ea quce facta sunt, intellecta conspexi; sed aciem

et repercussa infirmitate redditus solitis,
figere non valui *
:

non mecum ferebam nisi amantem raemoriam, et quasi olfacta

desiderantem quoe comedere nondum possem.
24. Et quitrebam viam comparandi roboris quod essetXVIIT.
idoneum ad finiendum te; nec inveniebam, donec amplecterer^l^J^jJ^^^
mediatorem Dei et hominum^ hominem Christum Jesum^ ^^//viaad
est super omnia Deus henedictus in scBcula, vocantem et dicen- 1 11^,

'

tem,

Ego sum

via, et veritas, et vita;

invalidus eram, miscentem

cami

et

cibum, cui capiendol

tu7n est, ut infantia? nostrae lactesceret sapientia tua, per

quam ^'

Non enim tenebam Dominum meum Jesum, Jo.

creasti omnia.

humihs humilem
noveram.

nec cujus

rei

magistra esset ejus infirmitas

Verbum enim tuum

aeteraa veritas, superioribus

creaturaj tua; partibus supereminens, subditos^ erigit

ad seipsam: in inferioribus autem aedificavit sibi humilem domum

de hmo nostro, per quam subdendos deprimeret a seipsis, et
ad se trajiceret, sanans tumorem, et nutriens amorem; ne
" Phantasmata nihil aliud sunt quara
de specie corporis corporeo sensu adtracta figmenta ; quze memoriae mandare

ut accepta sunt, vel partiri, multiplicare,

contrahere, distendere, ordinare, pertur-

bare, vel quolibet modo figurare co-;itando, facillinium est ; sed cura vcrum
qujEritur, cavere et vitare diflficile. Aug.
de vera Relig. c. 10.

* Aliud [a se] est ipsura lumen quo

omnia, vel in se, vel

illustratur aniraa.ut
in

illo,

Nam

veraciter

illud

jam

ipse

^-

quoniam Vobimi cai'ofac- 5.

intellecta

Deus

conspiciat.

est; ha;c

autem

creatura, quaravis rationalis et intelltc-

ad ejus imaginem facla ; qu

conatur luraen illud intueri, palpitat

tualis,

cum

et minus valet.
Inde est
tamen quidquidintelligit sicut valet. Cum

iufirmitate,

ergo illuc rapitur, et a carnalibus subtracta scnsibus, illi visioni expressius

prajsentatur, non spatiis localibus, sed
raodo quodam suo, etiam supra se videt
illud, quo adjuta videt quidquid etiara in
se intelli-endo videt. Aug. de Gen. ad
Lit. 1. xii. c. 31.
Y Ipse exaltat
humiliter sequentes,
quera descendere non piguit ad jacentes.

Aug. de Sancta

Virginitate, c. 32.

'

^'*'

l,


ISO

AUGUSTINI EPISCOPI

S.

fiducia sui progrederentur longius, sed potius infirmarentur

videntes ante pedes suos infirmani divinitatem ex participaGen.

3,

tione timicde pelliceai^ nostra^, et lassi prosternerentur in eam,

autem surgens levaret eos.

Ego vero aliud putabam, tantumque sentiebam de
Christo meo, quantum de excellentis sapientiae viro,
I^omino
senser-t
de
cui nuUus posset aequari; prgesertim quia mirabiliter natus ex
i,ica,na-virgine, ad exemplum contemnendorum temporalium pro
illa

XIX.

tione.

25.

magisterii

auctoritatem
Jo. 1,
^'^'

nobis

adipiscenda immortalitate, divina pro

sacramenti

haberet

Verbum caro factum, ne

Tantum cognoveram ex

quidem poteram.

cura

scripta traderentur, quia

manducavit

tantam

Quid autem

meruisse videbatur.

suspicari

his qua; de illo

et bibit, dormivit,

ambunon
mente

lavit, exhilaratus est, contristatus est, sei*mocinatus est

camem

Verbo tuo, nisi cum anima et

Novit hoc omnis qui novit incommutabilitatem
humana.
Verbi tui, quam ego jam noveram, quantum poteram; nec
omnino quidquam inde dubitabam. Etenim nunc movere
membra corporis per voluntatem, nunc non movere; nunc
aliquo affectu affici, nunc non affici nunc profen-e per signa
sapientes sententias, nunc esse in silentio propria sunt mutahsesisse

illam

bilitatis

animse et mentis.

Qua3

si falsa

de

illo

etiam omnia periclitarentur mendacio, neque in

scripta essent,

illis

Litteris ulla

humano remaneret. Quia itaque vera scripta

sunt, totum hominem^ in Christo agnoscebam; non corpus
tantum hominis, aut cum corpore sine mente animum*, sed
ipsum hominem non persona Veritatis, sed magna quadam
fidei salus generi

naturae
entine

humange
praefem

excellentia, et perfectiore participatione sapicseteris

arbitrabar.

Alypius

autem

Deum

came indutum ita putabat credi a CathoHcis, ut prgeter Deum

mentemque hominis
et camem, non esset in Christo anima
;

non existimabat

sum

Et quoniam bene persuamemoria) mandata sunt, sine

in co praidicari.

tenebat, ea qua3 de illo

Pellis moitalltatem significat; prop-

in Ps. 103. S. 1. . 8. illos, qui sibi suc-

terea et illi duo homines piimi, pareotes

noslri.auctores peccati generishumani

cinctoriafecerant.de suanuditateconfusi,
etiam tunicis induit, propterea quidem
pelliceis, aut corruptilibus jam corporibus
mors signaretur adjuncta. Op. Imp. c.
Jul. iv. 37.

"^

facti mortales dimissi sunt de paradiso;

ut autem significaretur ipsa mortalitas
eorum, induti sunt tunicis pelliceis;

pelles

autem detrahi non

solent, nisi ani-

ergo pellium nomine

moitalitasillafigurataesl. Aug. Enarrat.

malibus morluis

Verbum,

rationalis

hoc totum Christus.

c. 4.

anima,

et caro,

Aug. Serm. 253.

CONFESSIONEM LIBER
rationali creatura

vitali ct

fklcm pigrius niovebatur.

121

VII.

non ficri, ad ipsum Christianam

Sed postea hoereticorum Apollina-

hunc en'orem esse cognoscens, catholicse fidei colcontcmperatus cst. Ego autem ahquanto posterius
didicisse me lateor, in eo quod Verhum caro factiim est, quomodo catholica veritas a Photini^ falsitate dirimatur. Improristarum*'

lictatus ct

batio quijipe hiereticorum facit eminere quid Ecclesia tua

sentiat,

Oporiuit enim ^i]^'^^'

quid habeat sana doctrina.

ct

hccreses esse, ut jwohati manifesti fierent inter infirmos.

26.

Sed tunc

lectis

Platonicorum

illis libris,

posteaquam

inde admonitus qua^rere incorpoream veritatem,

XX.

iJii^'i'^ihilia^^l-^^^^'

tua,per ea quce facta sunt, intellecta conspexi; et repulsus libris

^^^'
sensi quid pcr tenebras animae mea? contemplari non sinerer, \12
^^^^0'"
certus esse te, et infinitum esse, nec tamen per locos finitos
infinitosve diffundi; et vere te esse qui semper idem ipse
esses**,

ex nulla partc nulloque motu ahter aut

aliter; coctera

vero ex te esse omnia, hoc solo finnissimo documento, quia

sunt: certus

fruendum
Salvatore

te.

quidem

in istis eram, nimis

Ganiebam plane

nostro

peritums essem.

viam

tuam

tamen infirmus ad

quasi peritus, et nisi in Christo

quaererem,

Jam enim coeperam

non

peritus,

sed

velle videri sapiens,

plenus poena mea: et non flebam, insuper et infiahar scientia.

^

Fuit qua^dam haeresis, vel adhuc

habentur

quorundara,
qui dicti sunt ApollinaristJB.
Aliqui
ipsorum dixerunt hominem illura, quem
suscepit Verbum, cum " Verbum caro
factum est," non habuisse mentem hufortassis

manam,

reliquiai,

quod Xoy/xo Graeci dicunt, nos dicimus ralionale, unde homo

ratiocinatur, quod non habent cajtera
animalia) sed tantum animarasineintellijientia liumana fuisse. Sed quid dicunt ?
Ipsum Verbum Dei hoceratinillohomine
(illud

unigenitus Dei Filius, Sapientia et Verbum Patris, per quod facta sunt orania,

quamdam cum figura humani

corporis suscepisse credatur, displicuerunt sibi, non tamen ad correctionera,
belluam

ut redirent ad veritatis viam, totumque

hominem a Sapientia Dei susceptum esse
confiterentur, nuUa diminutione naturae
sed amphore usi audaciii, ipsam etiam
:

animam totumque

utile hominis alienantes ab eo, solam carnem humanam

eum

suscepisse dixerunt.

(De 83

pro mente. Exchisi sunt isti, respuit illos

ratholica fides,etha,>resin fecerunt. Con-

sia Catholica, et expellit eos

firmatum

et a simplici et

illum

est in catholica fide,

quem

hominem

suscepit Sapientia Dei, nihil

minus habuisse quam

quaest. qu. 80.)

est

hominem

Et

illos

div.

respuit Eccle-

ex ovibus,
vera fide ; et confirraatum
illum mediatorem habuisse

homines,
quantumpertinetadintegritatemnaturaB:
quantumaulem adexcellentiampersonnB,
aliud quam CKteri homines. Nam ca?teri
homines possunt dici participes Verbi
Dei, habentes Verbum Dei
nullus au-

omnia hominis

tem eorum polestdici Verbum Dei, quod

diclus est ille, cum dicium est, " Verbum caro factum est." (Aug. in Ps. 29.
Enarr. 2. $. 2.)
Sed cum secum ipsi
cogitarent, fatendum esse, si ita est, ut

enim ad manendura refertur

itaque quod summe ac maxime esse dicitur, permancndo in se dicitur.
Aug, de
Mor. Manich. c. 6. \'id. sup. c. xi.

cajteri

Ps.
=

1.

prjeter

peccatum. Aug. in

c.

Photiniani principium Filio Dei ex

utero virginis tribuunt, nec volunt credere

quod

et

c. 7.
J Esse

antea

fuerit.

Aug. Ep. 147.

;

Cor.8,

122
1

Cor. 3,

S.

Ubi enim

AUGUSTINI EPISCOPI

erat illa cRdijicans charitas

qiiod est Christus Jesiis?

eam?

In quos

me

Q.fundamento humilitatis,

Aut quando

propterea,

illi

docerent

libri

me

priusquam Scripturas tuas

considerarem, credo voluisti incurrere, ut imprimeretur me-

quomodo ex

moriae meae

eis affectus

essem

et

cum

postea

in Libris tuis mansuefactus essem, et curantibus digitis tuis

mea discemerem atque distinguerem

quid interesset inter praesumptionem et confessionem inter
videntes quo eundum sit nec videntes qua, et viam^ ducentem
contrectarentur vuhiera

ad beatificam patriam, non tantum cernendam, sed et habitandam. Nam si primo sanctis tuis Litteris informatus essem, et

earum

in

familiaritate obdulcuisses mihi, et postea in illa

voluraina incidissem; fortasse aut abripuissent

mento

perstitissem,
si

XXI.

27. Itaque avidissime arripui venerabilem stiUim Spiritus

et prae

caeteris

apostolum Paulum;

et perierunt

iUae

aUquando visus est adversari sibi,

t non congruerc testimoniis Legis et Prophetarum textus
germonis ejus.
Et apparuit mihi una facies eloquiorum
qusestiones in quibus mihi

invsnsrit,

a soUda-

eos solos quisquam didicisset.

jacris^" tui,

Libiis

me

quem salubrem imbiberam

putarem etiam ex ilHs libris eum posse concipi,

pietatis, aut si in afiectu

non

invenPlatoni-

castorum, et exsultare

cum

tremore didici.

Et

coepi*, et

verum legeram,hac cum commendatione

pj'2 11
1 Cor. 4, gratiae tuae^ dici; ut qui
videt, non sic glorietur quasi non
acceperit, non solum id quod videt, sed etiam ut videat:
[quid enim hahet quod non accepit ?) et ut te, qui es semper
idem, non solum admoneatur ut videat, sed etiam sanetur ut
teneat: et qui de longinquo videre non potest, viam tamen
Rom. 7, ambulet qua veniat, et videat, et teneat quia etsi condelec22 2*?
tetur horno legi Dei secundum interiorein hominem, quid
faciet de alia lege in memhris suis, repugnante legi mentis
inveni quidquid illac

sudBy et

se

captivum ducente in lege peccati, quce

Per hoc enim Mediator per quod et

homo, per hoc et via. Quoniam si inter
eum qui tendit, et illud quo tendit, via
media est, spes est perveniendi; si autem
desit, aut ignoretur qua eundum sit, quid
prodest nosse quo eundum sitl Aug.de
Civ. Dei, 1. xi. c. 2. Quid enim prodest
superbienti, et ob hoc erubescenti lignum

[crucis] consceadere, de longinquo pro-

spicere patriam transmarinam?

Autquid

est in

obest humili, de tanto intervallo non eam

illo ligno ad eara venienti, quo
Aug. de Trin.
dedignatur ille portari?

videre, in
iv. 15.

^ Altissimo quippe ac saluberrimo sacramento, universa facies, atque, ut ita

dixerim, vultus sanctarum Scripturarum,
bene intuentes id admonere invenitur, ut

qui gloriatur in Domino glorietur.

Enchirid. c. 98.

Aug.

CONFESSIONUM LIBER
7nemhris cjus?

Quonlam justus

Domine

es,

123

VII.
;

nos autemDan.

3,

peccavi?nus, inique fecimus, impie gessimus, et gravata est

super nos manus tua, et juste traditi sunius antiquo peccatori

quia persuasit voluntati nostra^ similituqua in veritate tua non stetit. QuidJoh.8,

praposito mortis;

dinem voluntatis
faciet miser

sua?,

homo?

Quis eum liherabit de corpore ^O'^^^-^ hqj^ 7

Jesum Christum Dominum nos- 24. 2b.

kujus, nisi gratia tua per

quem

trum,

genuisti

coa^tei-num,

creasti

et

priucipio

in

Prov. 8,

viarum tuarum, in quo princeps hujus mundi non invenit

quidquam morte dignum, et occidit eum et evacuatum est 30.
chirographum quod erat contrarium nohis? Hoc illae littera? Col. 2,
non habent. Non habent illae pagina) vultum pietatis hujus,
lacrymas confessionis, sacrijicium tuum, spiritum contrihu- Ps. 50,
latum, cor contritum et humiliatum, populi salutem, sponsam ^^*
civitatem, arrham Spiritus sancti, poculum pretii nostri. 21,2!
*

Nemo
ipso

Nonne Deo suhdita erit anima mea? ^l^^Cor.s,

enim salutare meum. Etenim ipse est Deus meus et salu- p^ gj
ibi cantat:

meus; susceptor meus, non movehor amplius. Nemo 2, 3.

vocantem Venite ad me, omnes qui lahoratis. Dedi^- Mat. 11,
28 2Q
nantur ab eo discere quoniam mitis est et humilis corde. 25.'
Ahscondisti enim hcec a sapientihus et prudentihus, et revetaris

ibi audit

lasti

ea parvulis.

patriam pacis, et

Et
iter

aliud est de silvestri cacumine videre Deut.

ad eam non invenire, et frustra conari ^'^* ^^'

per hivia, circum obsidentibus et insidiantibus fugitivis desertoribus, cum principe suo leone et dracone : et aliud tenere

viam ilhic ducentem, curia* ccelestis Imperatoris munitam,

ubi non latrocinantur qui ccelestem militiam deseruemnt
vitant enim eam sicut supplicium. Haec mihi inviscerabantur

Ps. 90,
^^-

cum minimum Apostolorum tuorum legerem, etl Cor.

^^ ^consideraveram opera tua, et expaveram.
miris modis,

Ad hanc

vitae sua3 partera, ut vide-

Aug. ad Romanianura scribens (c. Acad. ii. $. 5.) simul tamen

conversionem subindicat, cui haec viam
sen&im muniebant, qua?que a lectione
ejusdem Apostoli profecta est; quam
tamen pro amici indole, adhuc Manitur, respicit

chaiismitenebrisobvoluti.obscuriustangit.

" Quoniam nondum aderat ea flamma,

quajsummanosarrepturaerat, illamqua
lenta aistuabamus, arbitrabamur vel esse

raaximam,

pleni ubi

Cum
illi

ecce tibi libii quidam

flammula; instillarunt pre-

tiosissirai

unguenti

incredibile,

ultra

guttas

Romaniane,

quam de me

paucissimas,

incredibile,

et

fortasse et tu credis,

(quid aroplius dicaml) etiam mihi ipsi

de meipso incredibile incendium concitarunt.
Quis me tunc honor, qus homi.

num pompa, qus inanis famse cupiditas,

quod denique hujus mortalis vitje fomentum atque retinaculum eomraovebat ?
Prorsus totus in mc cursim redibam!
Respexi tantum, confiteor, quasi de itinere in illam religionem, quje pueris
nobis insita est, et meduliitus implicata
:

124

S.

AUGUSTINI EPISCOPI CONF.

LIB. VII.

ipsa me ad se nescientcm
Itaque titubans, properans,
ba*sitans, arripio apostolum Paulum
Neque enim vere isti, inquam, tanta po-

lumine asperso, tanta se mihi philosophiae

facies aperuit, ut non dicam libi, qui ejus
incognitaj fame semper arsisti, sed si ipsi
adversario tuo
eam demonstrare pofuis-

tuissent, vixissentque ita ut eos

sem quicquid eum acriter commovet in

quascunque delicias abjiciens et relin-

verum autem
rapiebat.

manifestum

est,

si

eorum

litterai

vixisse

atque

rationes huic tanto bono adversarentur.

Perhgi totum intentissime atque cautis-

sime.

Tunc vero quanlulocunque jam

quens, ad hujus pulchriiudinem

anhelans, aestuans advolaret."

mirans,

LIBER OCTAVUS.
Vitae ipsius

partem

attingit celeberrimam,

annum

trigesimum

setatis

se-

cundum, quo nempe cum Simplicianum consuluisset, audita ab eo VictoTum vero, iis quae de Antonio
rini conversione, ad imitandum exarsit.
iEgyptio monacho et duorum aulicorum conversione a Pontitiano didicit, magis magisque accensus, post vehementem luctam inter carnem
et

Apostoli ccelesti admonitus oraculo inspexit

primus occurrit versiculo, omnino immutafur, et

spiritum, codicem

lectoque

qui

ipsi

diruptis cupiditatum vinculis totus ad

1.

fitear

Deus meus, recorder

Deum

in gratiarum actione tibi, et con-

misericordias tuas super me.

Perfundantur ossa

I.

ii^ea^jj'^*"

Domine, qnis similis tihi ? Diru- T^eljm

mea, sacrijicem tihi sacrijicium lauclis. Quo-t^gfjjgg

dilectione tua*, et dicant

pisti vincula

convertitur.

modo dirupisti ea, naiTabo et dicent omnes qui adorant te, ^^. ^i"^cum audiunt ha?c Benedictus Dominus in coelo et in terra num ire
magnum et mirabile nomen ejus. Inlia^serant praecordiis p'^^"'^*
;

meis verba tua,

circumvallahar ahs

et tmdiqiie

te.

De

vitaio.

quamvis eam in (enigmate et quasi ^^'

per speculum videram ; dubitatio tamen omnis de incorrup- Job l,
tibili substantia, quod ab illa esset omnis substantia, ablata \
(^^^^
mihi erat: nec certior de te, sed stabilior in te esse cupiebam. ^3, 12.
tua ajtema certus eram

De mea

vero temporali vita nutabant omnia, et

erat car a fermento veteri

ire

per ejus angustias adhuc pigebat.

meam, visumque

est

bonum

Simplicianum qui mihi

hicebat in eo gratia tua.

sua devotissime

mundandum

et placebat via ipse Salvator, et

Et immisisti

in conspectu

meo

in

mentem

pergere ad

bonus apparebat servus tuus, et

Audicram etiam quod a juventutc

tibi viveret

jam

vero tunc senuerat, et longa

tam bono studio sectandte

via) tua), multa expertus,

multa edoctus mihi videbatur
et vere sic erat.
Unde mihi
ut proferret volebam, conferenti secum a^sius meos, quis esset

oetate in

aptus
tua.

modus

sic affecto, ut

ego cram, ad ambulandum in via

Ib. 5, 7.

126

S.

AUGUSTINI EPISCOPI

Videbam enim plenam Ecclesiam; et alius sic ibat, alius

sic.
Mihi autem displicebat quod agebam in sajculo,
oneri mihi erat valde, non jam inflammantibus cupiditati-

2.

autem
et

bus, ut solebant, spe honoris et pecuniae, ad tolerandam illam

servitutem tam gravem.
Ps. 25,

Cor. 7.

Jam enim me

non delectabant

illa

quam dilexi sed

adhuc tenaciter colligabar ex femina: nec me prohibebat
Apostolus conjugari, quamvis exhortaretur ad melius, maxime
domus

prae dulcedine tua et decore

tucB

volens omnes homines sic esse ut ipse erat.

firmior eligebam molliorem

locum

et

Sed ego

propter hoc

in-

unum

volvebar in cseteris languidus, et tabescens curis marcidis,

quod*

Mat.l9, Veritatis, esse

Sap. 13,^'*'^'*
1-

rebus quas nolebam pati, congmere cogebar

et in aliis

Audieram ex

cui deditus obstringebar.

vitae conjugali,

ore

spadones qui seipsos ahsciderunt propter reg-

codorum; sed, Qui potest, inquit, capere, capiat.

Vani
omnes liomines quihus non inest Dei scientia; nec

sutit certe

de his qucB videntur hona, potuerimt invenire eum qui est.

At ego jam non eram in illa vanitate transcenderam eam
et contestante universa creatura tua", inveneram te creatorem
:

Verbum tuum apud te Deum, tecumque* unum

Deum, per quod creasti omnia. Et est aliud genus impiorum,
nostiiim, et

qui cognoscentes Deuyn, non sicut

Deum

glorificarerunt, aut

In hoc quoque incideram

dextera tua

Ps. 17,

gratias egerunt.

^^'

suscepit me, et inde ablatum posuisti ubi convalescerem, quia

et

Ecce pietas est sapientia ; et, Noli velle

quoniam dicentes se esse sapientes, stulti
7.
factisunt. ^iinveneram ]dim honam margaritam ; etvenditis
2U^22.' 0^^^^^^^^^^ ^^^ haherem, emenda erat, et dubitabam.
Job 28, dixisti
p^'^ g

Mat.i3,
II.

homini

videre sapiens

3.

Perrexi ergo ad Simplicianum

'^,

patrem in accipienda
quem vere ut patrem

gratia* tua tunc*^ episcopi Ambrosii*, et

DeVictormo

yj^^ g^p^ ^^

j^

-y^

^_

IQ^

55^

eXxdim scribit

Ambrosius,

eum "

fidei et

not. X.

adquirendae cognitionis divinae gratia to-

Simplicianuspostea"beatissimosucAmbrosio, ecclesiaj Mediolanensis

antistes," (Retract.ii. 1.) ad eum scripsit

lectioni

cessit

Aug. "librosduodediversisquaestionibus"
(Opp. t. vi. p. 82 sqq.) eumque patrem
appellat (ib.) et " affectum ejus paternum
ex ejus benignissimo corde non repentinum et novum, sed expertum plane
cognitumque" grate agnoscit, (Ep. 37.)
" censuram" ejus in libros suos, " si qui
in sanctas ejus
corrigentis,"

manus

expetil.

forte pervenerint,

(ib.)

Ad

ipsum

tum

orbem peragrasse,

et quotidianaj
nocturnis ac diurnis vicibus
omne vitae hujus tempus deputasse, acri
praesertim ingenio etiam
intelligibilia
complectentem, utpote qui etiam philosophiae libros quam a vero sint devii demonstraresoleat." (Ep. 65. ^. 5. p. 1052.
ed. Ben.) vid. plur. ap. Tillemont. Hist.
Eccl. t. x. p. 169. Art. S. Simplicien.
^ Vale, et nos parentis affectu dilige,
ut facis" (Arabr. Ep. 65. ad Simplic.
fin.) " in eo et veleris affectum araicitiae,

CONFESSIONUM LIBER
Narravi

diligebat.

memoravi
torinus

legisse

quondam

ei circuitus erroris

me

127

VIII.

mei.

Ubi autem com- rhetcre

'

quosdam libros Plalonicorum, quos Vic-50"^^

quem Christianum

rhetor urbis Romae,

de-

functum esse audieram,in Latinamlinguam transtulisset; gi'atulatus est mihi quod non in aliorum philosophorum scripta
incidissem,-p\cii3i /anaciarum et deceptionum secundum el-Co\.2,
menta hujus mundi: in istis autem, omnibus modis insinuari

Deum

et ejus

Verbum

''.

me

Deinde, ut

exhortaretur ad hu-

militatem Christi, sapientihus ahsconditam et revelatam />ar-Mat.ii

quem, Romae cum

quod
Habet enim 'magnam laudem gratia? tuae confi-

vulis,

Victorinum^ ipsum recordatus

est,

esset,

famiUarissime noverat: de quo

ille

non silebo.
tendam tibi, quemadmodum

ille

raihi narravit

doctissimus senex, et

omnium

liberalium doctrinarum peritissimus, quique philosophorum

tam multa

legerat,

et dijudicaverat*;

doctor tot nobilium

senatorum, qui etiam ob insigne praeclari magisterii, quod

cives hujus

mundi eximium putant, statuam

in

Romano

foro

usque ad illam setatem venerator

meruerat
sacrilegorum
particeps, quibus tunc
idolorum, sacrorumque
tota fere Romana nobiUtas inflata inspirabat populos jam et
et acceperat;

omnigenum deum monstra*, et Anubem latratorem, quae aliquando " Contra Neptunum et Venerem, contraque Minervam"
tela tenuerant^, et a se victis jam Roma supphcabat^; quae
ista

senex Victorinus tot annos ore temcrepo defensitaverat:

esse puer Christi tui, et infans fontis tui, sub-

non erubuerit

jecto collo ad hurailitatis

jugum,

et

edomita fronte ad crucis

opprobrium.
quod plus est, paternje gratiae amorera
recognosco."(ld. Ep. 35.) Parentem vero
et,

eum

idco vocS,sse conjicitur

quod eum ad

baptismura suscipiendum praeparaverit

Aug'. autem verba id potius innuunt Ambrosium eum ipso sacramento imbuisse.

Quod initium sancti Evangelii, cui

nomen est secundum Joannem, quidam
^

Platonicus, sicut a sancto sene Simpliciano, qui postea INIediolanensi Ecclesiae

praesidebat Episcopus, solebamus audire,
aureis literis conscribendum.etperomnes
Ecclesias in locis trainentissimis propo-

nendum

esse dicebat.

superbis

Deus

Sed ideo viluit

maglster. quia " Verbum carofactum estet habitavit in nobis."
Aug. de Civ. Dei, x. c. 29.
e " Victorinus, natione Afer, Romae
ille

sub Constantio principe rheloricam docuit, et in extrema senectute, Christi se

tradens fidei, scripsit adversus Arium
Hbros more dialectico valde obscuros,qui
uisi ab eruditis non intelliguntur, et commentarios in Apostolum.
Hieron. Virr.
111.

c.

101.

De

eo etiam, ut videtur,

scribit Gennadius de Virr. 111. c.lx.eum

" commentatum fuisse Christianoquidem

seasu ; sed utpote saeculari literatura

occupatus homo, et nullius niagisterio
et pio

divinis

Scripturis

exercitatus,

levioris

ponderissententiam figuravit."cf.Hieron.
Praef. in Comm. in Gal. vid. plur. ap.
Tillemont. l.c.p. 170sqq. Quzedam ejus
opera adhuc exstant.
f

^neid. viii. 698700.

Aug. Ep. 17.

S Vid.

128
Ps. 143,
^'

4.

tetigisti
illi

AUGUSTINI EPISCOPI

S.

Dominc, Domine, qui

inclhiasti ccelos, ct descendisH;

montes, etfumigaveriint: quibus modis

Legebat, sicut

pectori?

turam, omnesque Christianas

litteras investigabat studiosissime

et dicebat Simpliciano

et perscrutabatur ;

secretius et familiarius: " Noveris

Et respondebat

"

ille:

Christianos, nisi in
irridebat dicens:

te insinuasti

Simplicianus, sanctam Scrip-

ait

Non

me

non palam, sed

Christianum jam esse."

credam, nec deputabo

ecclesia

videro."

Christi

te inter

autem

Ille

" Ergo parietes faciunt Christianos?"

hoc sajpe dicebat, jam

se esse Christianum; et

ilhid sgepe respondebat, ct sa?pe

ab

parietum

illo

Et

SimpUcianus
irrisio

repe-

Amicos enim suos reverebatur ofFendere superbos

quorum ex cuhnine Babylonicse dignitatis,
quasi ex cedris Lihani quas nondum contriverat Dominus,
Sed posteagraviter ruituras in se inimicitias arbitrabatur.

tebatur.

dajmonicolas,
Ps. 28,

IMat.io,

26."^

quam legendo etinhiando

hausitfirmitatem, timuitque negari a

si eum timeret coram hominibus

magni criminis apparuit erubescendo de
sacramentis humihtatis Verbi tui, et non erubescendo de sacris
sacrilegis superbomm dajmoniomm, quae imitator superbus

Christo coram Angehs sanctis,

confiteri,

reusque

sibi

acceperat; depuduit vanitati, et erubuit veritati, subitoque et

inopinatus

ait

Simpficiano, ut ipse naiTabat:

"

Eamus

in

At ille non se capiens

Ubi autem imbutus est primis
laetitia, perrexit cum eo.
instmctionum sacramentis, non multo post etiam nomen dedit,
ecclesiam;

ut per
Ps.

Christianus volo

Baptismum

in.Ecclesia.

fieri,"

regeneraretur, mirante

Superbi videbant,

et

Ps. 39,

stridehant, et tahescehant: servo

^-

erat spes

ejus, et ?ion

Roma, gaudente

irascehantnr ; dentihus suis

autem tuo* Dominus Deus

respiciehat in vanitates et insanias

mendaces.
5.

Denique, ut ventum

est

ad horam profitenda;

fidei,

quae

verbis certis conceptis, retentisque memoriter, de loco eminentiore in

conspectu populi fidehs Roma)

h Symbo]umsc.Apostolicum,quodCatechumenis memoria teuenduin tradebatur,

abiisautemreddebaiur i.e. publicerecitabalur antequam Sacramento Baptismi initiarentur: " Sacrosancti martyrii Symbolum, quod simul accepisiis et singuli hodie

reddidistis,verbasuntinquibusmatrisKcclesiae fides supra fundamenlum stabile,

quod e?t Chrislus Dominus, solidata

reddi*" solet

firmatur.

nemo

'

eis

Fundamentum enim

potest

positum

ab

est,

ponere,

quod

est

prajter

id

qui
aliud
(juod

Cliristus Jesus.'

Accepistis ergo et reddidistis, quod animo

quod in stratis
quod in plateis cogitetis, et
cibos non obliviscamini
in

et corde relinere debetis,

vestris dicatis,

quod inter
quo etiam
vigiletis.

dormientes corpore, corde

Fides ergo haec et salutis est

;:

CONFESSIOXUM LIBER

129

VIII.

acccssuri sunt ad graliam tuam, oblatum esse dicebat Victorino a presbyteris ut secretius redderet, sicut nonnuUis qui

verecundia trepidaturi videbantur

mos

offerri

erat

illum

autem maluisse salutem suam in conspectu sanctae multiNon enim erat salus quam docebat in
tudinis proiiteri.

tamen eam publice professus erat. Quanto minus

ergo vereri debuit mansuetum gregem tuum pronuntians verbumtuum, qui non verebatur in verbis suis turbas insanorum?

rhetorica, et

Itaque ubi ascendit ut redderet, omnes sibiraet invicem, quis-

que ut eum noverant, instrepuenmt nomen ejus strepitu graQuis autem ibi non eum noverat? Et sonuit
tulationis.
presso sonitu per ora

Victorinus

cunctomm

collaetantium

Victorinus,

Cito sonuerunt exsultatione, quia videbant

et cito siluerunt intentione, ut audirent

eum.

eum

Pronuntiavit

omnes eum
suum et rapiebant amando et gaudendo
ha) rapientium manus erant.
ni.
6. Deus bone, quid agitur in homine, ut plus gaudeat de
sahite desperatae animae, et de majore periculo liberatae, quam ceus et

iUe fidem veracem praeclara fiducia, et volebant

rapere intro in cor

si

spes ei semper affuisset,

Etenim

aut periculum minus

tu quoque, misericors

pcenitente, qiiam de nonaginta

Pater, plus

novem

gaudes de /wogaudent

justis, quihus

Et nos cum magna jucunditate

est poenitentia.

cum audimus quam

fuisset? Angeh

non

^i^^^^catorum

audimus,conver-

exsultantibus * pastoris humeris repor-

tetur ovis quae erraverat;

et

drachma

referatur in thesauros

tuos, colla?tantibus vicinis mulieri quaj invenit:

et

lacrymas

gaudium solemnitatis domus tuae, cum legitur in domo

tua de minore filio tuo, Qnoniam rnortuiis erat, et revi.rit
perierat, et inventus est.
Gaudes quippe in nobis, et in
excutit

Angelis tuis sancta charitate sanctis.

" credcre nos

Deum Patrem
(Aug. Serm. 215.
' Die
sabbati
quando vigilaturi sumus in Dei misericordia.reddituri estis non Orationem sed syrabolum. (Id. Serm. 58. $. ult.) Ista quae
breviter audistis, non solum credere, sed
regula

in

omnipotentem, &c."
in

redditione symboli.)

cere,

scribere, sed

audiendo

nec

cum

tu

semper idem,

didicerilis, scribere,

sed

memoria semper tenere atque recolere

" Hoc est Testamentum quod ordinabo ei?
post dies illos," dicit Dominus, " dando
legem nieam in mente eorum, et in corde
eorum scribam eam." Hujus rei significandae causa, audiendo Symbolum discitur
nec in tabulis vel in alicjua materia
sed in corde scribitur.
(Id. Serm. 212.
$. 2.) Vid. et Liturg. Rom. (Assem. Cod.
Liturg. t. i. p. 11 sqq. 16.)
Goth. et

etiam totidem verbis memorije commendare et ore proferre debetis. (Id. Serm.
214. in tradit. Symb. 3. ^. 2.)
Nec ut
eadem verba Symboli teneatis, ullo modo
debetis

Nam

Gallic. (p.

perdis-

30

sqq. p,

38

sq.

40

8q.

&c.)

luc^'i5.

130

S.

AUGUSTINI EPISCOPI

quia quoe non semper nec eodem modo sunt, codem modo
semper nosti omnia.
7. Quid ergo agitui' in anima, cum amplius delectatur
inventis aut redditis rebus quas diligit, quam si eas semper
habuisset? Contestantur enim et caetera, et plena sunt omnia
testimoniis clamantibus, Ita est. Triumphat victor imperator,
et non vicisset, nisi pugnavisset; et quanto majus periculum fuit in prailio, tanto est gaudium majus in triumpho.
Jactat tempestas navigantes, minaturque naufragium; omnes
futura morte pallescunt: tranquillatur coelum et mare, et
exsultant nimis, quoniam timuerunt nimis. Mgev est charus,
ct vena ejus malumrenuntiat; omnes qui eum salvum cupiunt,
oegrotant simul animo: fit ei recte, et nondum ambulat prisviribus;

tinis

jam gaudium, quale non fuit cum

Easque ipsas voluptates
etiam non inopinatis et pra^ter voluntatem

et fit tale

antea salvus et fortis ambularet.

humanse

vitae

irruentibus, sed institutis et voluptariis* molestiis

acquirunt.

Edendi

bibendi voluptas nulla

et

cedat esuriendi et sitiendi molestia.

quo

salsiuscula comedunt,

fiat

Et

homines

est, nisi praj-

ebriosi

molestus ardor,

qusedam

quem dum

fit delectatio.
Et institutum est ut jam
non tradantur statim, ne vilem habeat maritus
datam, quam non suspiraverit sponsus dilatam.
8. Hoc in turpi et exsecranda laetitia; hoc in ea quaj concessa et licita est; hoc in ipsa sincerissima honestate ami15, citise
hoc in eo qui mortuus erat, et revixit: perierat, et
Ubique majus gaudium molestia majori praeinventus est.
Quid est hoc, Domine Deus meus, cum tu aeternum
ceditur.
tibi tu ipse sis gaudium, et qusedam de te circa te semper
Qiiid est quod ha)C rerum pars altemat defectu
gaudeant'"?

exstinguit potatio,
pacta? sponsse

Luc.

et

profectu,

offensionibus

et

conciliationibus

An

is

est

et tantum dedisti eis, cum a summis coelorum

usque ad ima terrarum, ab initio usque in finem saeculorum,
ab angelo usque ad vermiculum, a motu primo usque ad
extremum, omnia genera bonorum, et omnia justa opera tua,
suis quseque sedibus locares, et suis quaeque temporibus

modus earum;

ageres?

Heu

mihi,

quam

profimdus in profundis

ad

et

inf.

1.

excelsus es in excelsis, et

nusquam

te.
'

Vid.

xii.

.12.

1.

quam

recedis, et vix redimus

xiii.

$.11.

:;

CONFESSIONUM LIBER
Agc, Domine, fac;

i).

VIII.

131

excita, et revoca nos;

accende, et

IV.
Quare

^
Xjam amemus, et cuiTamus. iSonnepiuj jjg.
multi ex profundiore tartaro caecitatis quam Victorinus, redeunt tandum
ad te, et accedunt, et illuminantur recipicntes lumen, quod si conver-

rape;

-1

flagra, aulccsce:

qui recipiunt, accipiunt a te poiestafem

itt

JiUi tui 7^^'^^^

bUhTr^^"

minus noti sunt populis, minus de illis gaudent etiam joh.

qui noverunt eos. Quando enim cum multis gaudetur, et in
singulis uberius est gaudium, quia fervefaciunt se, et inflammantur ex alterutro. Deinde, quod multis noti, multis simt
Ideoque
auctoritati ad salutem, et midtis pra^eunt secuturis.
multum de illis et qui eos proecessemnt ketantur, quia non de
Absit enim ut in tabernaculo tuo prse paupesolis laetantur.

Sed

i,

si

'

ribus accipiantur personaj divitum, aut proe ignobilibus nobiles

quando potius injirma mundi

elegisti tit

confunderes fortia;

Cor. i,

mundi elegisti et contemptihilia, et ea qu(B

non sunt, tanquam quce* sint, ut ea qucB sunt evacuares.
Et tamen idem ipse minimus Apostolorum tuomm, per cujus Id.

et ignohilia hujus

linguam tua

ista

'

'

verba sonuisti,

ejus militiam debellata superbia,

15,

cum Paulus proconsul, per

sub lene jugum Christi tui

missus esset, regis magni provincialis effectus; ipse quoque Act. 13,
ex priore Saulo Paulus vocari amaA^t, ob tam magnae*insigne^' ^'^'
victoria)".
Plus enim hostis vincitur in eo quem plus tenet,
de quo plures tenet. Plus autem superbos tenet nomine
nol)ilitatis, et de his plures nomine auctoritatis.
Quanto
igitur gratius cogitabatur* Victorini pectus, quod tanquam
inexpugnabile receptaculum diabolus obtinuerat, Victorini
lingua,

quo

telo

grandi et acuto multos peremerat;

tanto

Rex

noster

abundantius exsultare oportuit

alligavit /ortem,

aptari in

et

tuos, quia

filios

videbant rasa ejus erep^ta mundari,

honorem tuum,

et fieri utilia

etisrat.i2,

Domino ad omne opus '^y^^

bonum.

2,21.

Sed ubi mihi homo tuus Simplicianus de Victorino ista V.

narravit, exarsi ad imitandum ad hoc enim et ille narraverat. ,"^1/^*
Posteaquam vero et illud addidit, quod imperatoris Juliani L>antur
10.

eum

"UtScipio.subjecla Africa, Africani

sibi nomen assumpsit
ita et Saulus ad
pradicationem gentium missus, a primo
Ecclesiajspolio, Proconsule SergioPaulo,
"

victorias

sua;

troplia?a

retulit ercxitque

vexillum ut Paulus diceretur e Saulo."

Hieron. Comm. in Ep. ad Philem. init.

a
coDvernino improbat Oiigenes, Apostolum ta-sione.
nien binominem potius fuisse cnset
(Pra-f. in Comm. in Ep. ad Rom.) Chrys.
nomen ejus Dei jussu immutatum fuisse
ait, quod haud dul>ie verum est, neque
tamen ei repugnat, quod hac occasione

factum

Hanc opmiooem memorat, neque om-

k2

fuerit.

1.^2

AUGUSTINI EPISCOPI

S.

temporibus lege data prohibiti sunt Christiani docere

littera-

quam legem ille amplexus, loquacem

Sap. 10, scholam deserere mahiit, quam verbum tuum, quo lingiias
infantiiim facis disertas: non mihi fortior quam felicior visus
turam

oratoriam;

et

quia invenit occasionem vacandi

est,

rabam
Velle

non

ligatus,

meum

dum

Cui

tibi.

mea

aheno, sed

rei

ego suspi-

ferrea voluntate.

tenebat inimicus, et inde mihi catenam fecerat,

et constrinxerat

est hbido

fen'o

et

Quippe ex voluntate perversa,

me.

dum

facta

servitur hbidini, facta est consuetudo

consuetudini non resistitur, facta est necessitas.

et

Quibus

quasi ansuHs sibimet innexis, unde catenam appellavi, tenebat

me

Voluntas autem nova quae

obstrictum dura servitus.

mihi esse cceperat ut

te

colerem, fruique

gratis

te

vellera,

Deus, sola jucunditas certa, nondum erat idonea ad superandam priorem vetustate roboratam. Ita duae voluntates
mese,

mia

camahs,

vetus, alia nova, illa

fligebant inter se, atque

con-

illa spirituahs,

discordando dissipabant animam

meam.
11

Gal. 5,

Sic inteUigebam, meipso experimento *, id

quomodo caro

quod legeram,

concupisceret adversus spiritujn, et spiritus

Ego quidem in utroque^; sed magis

me approbabam, quam in eo quod in me

adversus carnem.

ego

quod
probabam.

im-

in eo

in

enim magis jam non ego; quia ex magna

parte id patiebar invitus, quam faciebam volens*. Sed tamen
consuetudo adversus me pugnacior ex me facta erat, quoniam
volens, quo nohem, perveneram.
Et quis jure contradiceret,
cum peccantem justa poena sequeretur? Et non erat jam
Ibi

illaexcusatio*, quavideri mihi solebam propterea

me nondum

contempto saeculo servire tibi, quia incerta mihi esset perceptio veritatis: jam enim et ipsa certa erat.
Ego autem
adhuc terra obhgatus, mihtare tibi recusabam; et impedimentis omnibus sic timebam expediri, quemadmodum impe-

timendum

diri

est.

12. Ita sarcina saecuh, velut

bar;

et cogitationes

somno

assolet, dulciter

quibus meditabar in

te,

preme-

similes erant

conatibus expergisci volentium, qui tamen superati soporis

sup.

Contra ac statuerunt Manichaei, vid.

26. n. g. p. 59. n. h. p. 60.

1. V. $. 18. n. o. p. 74.
P Illa est enim peccati poena justissiraa, ut amittat unusquisque quo bene
I.

iv.

$,

uti

noluit; id est, ut qui sciens recte non

facit,

ainittat scire

quid rectum

sit

et

qui recte facere cum possit noluit, amittat posse cum velit.
Aug. de lib. arb.
1.

v. c. 18.

CONl ESSIONUM LIBER

Et
onmiumque sano

nemo

VIII.

1.33

est qui donnire

altitudine reincrgimtur.

sicut

per

judicio vigilare praistat;

velit,

sem-

differt

tamen plenimque homo somnum excutere, cum gravis torpor

in membris est; eumque jam displicentem cai-jiit lihentius,
quamvis surgendi tempus advenerit: ita certum habebam esse

meHus

tua) charitati

me

dedere,

quam mese

cupiditati cedere;

hoc libebat et vinciebat.

Non enim erat quod tibi responderem dicenti mihi, Snrge, Eph.
qui dormis, et e.vsHrge a mortais; et iUuminahit te Christus:
et undique ostendenti vera te dicere, non erat omnino quid
responderem veritate convictus, nisi tantum verba lenta et
sed ilhid placebat, et vincebat*;

somnolenta: Modo, ecce modo; sine pauhdum.

et

modo, non habebant

ibat.

modum

Sed,

5,

Modo,

Sine pauhilum, in longum

et,

Frustra condelectahar legi tuce secundum

interiorem Rom.

liheraret de corpore mortis /lujus, nisi gratia tua

Christum

Dominum

per Jesum

nostrum'^

13. Et de vinculo quidem desiderii concubitus quo arctissimo tenebar, et saecularium negotiorum servitute, quemad-

modum me

Agebam

crescente anxietudine, et quotidie suspirabam tibi;

solita, vitLm"^^

frequen-

tabam ecclesiam tuam, quantum vacabat ab eis negotiis sub

quorum pondere gemebam*. Mecum erat Alypius otiosus ab
opere jurisperitorum post assessionem tertiam, exspectans
quibus iterum consilia venderet, sicut ego vendebam dicendi
si

qua docendo

prajstari potest.

amicitia3 nostra? cesserat, ut

Verecundo, Mediolanensi
et

Nebridius autem

omnium nostrum famiharissimo

et civi et

vehementer desideranti

grammatico subdoceret,

et famihaiitatis jure

flagitanti

de

numero nostro fidele adjutorium, quo indigebat nimis. Non

itaque Nebridium cupiditas commodomm eo traxit: majora
enim posset si vellet de Htteris agere sed officio benevolentitB
;

])etitionem nostram contemnere nohiit

mitissimus.

VI.
Jj^^^^g"

exemeris, narrabo, et confitebor nomini tuo, Do- nanat

mine, adjutor meus et redemptor meus.

facultatem,

7,
^*

hominem, cum alia lex in membris meis repugnaret legi

mentis mecB, et captivum me duceret in lege peccati, qucE in
memhris meis erat. Lex enim peccati est violentia consuetudinis, qua trahitur et tenetur etiam invitus animus, eo
merito quo in eam ^olens illabitur.
Miserum ergo vie quis

Agebat autem

tescere personis

amicus dulcissimus

illud prudentissime,

et

cavens inno-

secimdmn hoc sajculmn majoribus, devitans

Ps. 18,
^^*

134
in

AUGUSTINI EPISCOPI

S.
eis

omnem inquietudinem animi, quem volebat habere

quam multis posset horis feriatum, ad quaerendum

liberum et

legendum

aliquid, vel

audiendum de

vel

sapientia.

Quodam igitur die, non recolo causam qua

Nebridius, cum ecce ad nos domum venit ad me
14.

erat absens
et

Alypium

Pontitianus* quidam civis noster inquantum Afer, praeclare in

Et conse-

nescio quid a nobis volebat.

palatio militans'':

dimus ut colloqueremur;

et forte

ante nos erat, attendit codicem,

supra mensam

tulit, aperuit,

hisoriam quae

invenit aposto-

lum Paulum, inopinate sane: putaverat enim aUquid de Ubris

quorum professio me conterebat. Tum vero arridens, meque
intuens, gratulatorie miratus est quod eas et solas prae ocuUs
meis Litteras repente comperisset.
fideUs erat, et sajpe tibi
crebris et diuturnis
iUis

me

Deo

quippe

Christianus

Cui ego cum indicassem

orationibus.

curam maximam impendere,

Scripturis

et

nostro prosternebatur in ecclesia

ortus

est

sermo, ipso narrante, de Antonio' iEgyptio monacho, cujus

nomen exceUenter

clarebat apud servos tuos; nos autem

usque in iUam horam latebat. Quod iUe ubi comperit, immoratus est in eo sermone, insinuans tantum virum ignorantibus, et admirans eamdem nostram ignorantiam. Stupebamus

autem audientes tam recenti memoria,

et

prope nostris tempo-

ribus testatissima mirabiUa' tua in fide recta et cathoUca

Ecclesia.
et Ule

15.

Omnes

mirabamiu", et nos quia tam

magna

erant,

quia inaudita nobis erant.

Inde sermo ejus devolutus est ad monasteriorum greges*,

q Militare, pro, aliquo

officio

defungi

Christianivetereshabueriut.

Aug. " sanctum

Eum

appel-

in curia Principis, usurpant Scriptores,

lat

quo sensu ^eXtriviffSai dixit Theophanes.

Qui igitur Principi in quolibet officio,
seu in quahbet dignitate palatina, civili,
aut militaii deserviebat, ei " militare"

qui sine ulla scientia liiterarum scripturas Divinas et memoriter audiendo

dicebatur, ejusque

Cange

(vid. inf.

1.

esse

'

ix, c. 8.

miles."

Du

Aug. de Civ.

" Miles

Dei, V. 6.) unde dicitur

utriusquemilitiae^qui armatam profitetur simul
et literatam seu legalem. Carpent.Suppl.
r Natus est A.D. 251. Vid. de eo
Athanasii Vita S. Antonii Opp. t. i.
p. 793 sqq. Tillemont Hist. Eccl. t. vii.
Repertor. Britann. t. ix.
p. 46 sqq.
Plura testimonia de
p. 41. 158. 277.
hoc opere S. Athanasii, e cajteris patribus exhibent PP. Benedict. 1. c. p. 785
sqq. unde colligi potest quanti Antouium

tenuisse,

et

et

perfectum virum,

prudenter cogitando intelde Doctr. Christian.

lexisse praedicatur."

Prolog.

$. 4.

Vid. Alhanasii Vita S. Anton. $. 54.

56. sqq. Tillemont 1. c. art. 7. Repert.

Brit.

1.

c. p.

577 sqq,

Requirant, quam magnum ilHc [in

.Egypto] gregem coUigat, quantam numerositatem sanctorum atque sanctarum
habeat contemnentium penitus mundum.
Grex ille tantum crevit, ut etiam inde

superstitiones expulerit.

Aug.Serm. 138.

Florebat Aogyptus ea tempestate,

non solum eruditis in Christiana philosophia viris, verum etiam his qui per
$.

10.

CONFESSIONUM LIBER

135

VIII.

ubera dcserta erenii, quorum

plcnum
nos nihil scicbamus. Et crat nionasteriumMediolani"
nutritorc;
Ambrosio
sub
moenia,
urbis
cxtra
fratribus,
bonis
non noveramus. Pcrtcndebat illc ct loqucbatur adhuc, et

el mores euaveolcntiiu

tiiae,

et

et

nos intenti tacebamus.

quando

Unde

ct incidit ut dicerct

ncscio

contubcrnales suos, nimirum apud

Imperator pomeridiano Circensium spectacido

se et trcs alios

cum

Treveros,

tcncretur, exisse

atque iUic ut

dcambulatum

contiguos;

in hortos muris

combinati

Ibrtc

spatiabantui*,

imum secum

seorsum, ct alios duos itidem seorsum paritcrque digressos:

sed illos vagabundos irruissc in quamdam casam, ubi habita-

bant (pudam scrvi

tui, spiritii

paupcres, quallinn

coelmum,

et invcnisse ibi

Antonii.

Q\m\\\ lcgcre ccepit

est

quo scripta

codicem
unus corum,
in

regmim

jNiat. 5,

erat vita

ct mirari, et ac-

anipere talem vitam, et

cendi, et inter lcgendum meditari

autem ex eis quos

dicunt Agentes^ in rebus. Tmic subito rcpletus amore sancto
ct sobrio pudore, iratus sibi conjccit oculos in amicum, et ait
illi: " Dic, quaiso te, omnibus istis laboribus nostris quo ambirelicta militia" saeculari servire tibi: erant*

mus pen^enire ? quid qua)rimus? cujus rei causa militamus?

Majome esse poterit sj^cs nostra in palatio, quam ut amici
Et ibi quid non fragile, plenumque
Imperatoris simus?
pericXdis

Et per quot pcricvda pervenitur ad gi*andius periAmicus autcm Dci, si

Et quando* istud erit?

culum?

vohicro, ccce

nova)

vitae,

nunc

fio."

Dixit hoc, et turbidus parturitione

rcddidit oculos paginis

intus ubi tu vidcbas, ct exucbatur

Namquc dum

apparuit.

legit, et volvit

vastum eremum commanentes, igna et

prodigia Apostolica, simplicitate vitaj et
cordissinceritate,faciebant
utverecompleretur Apostoli dictum, " quia ubi

abundavit peccatum, superabundavit

gratia." Ruft". H. E. 1. iL c. 8.
"

et

Difticilius est virtutem in multiplici

hominum

genere, et in ista vita turbulen.

Difticilliraum est hic te-

tiore servare.

ct lcgebat, et

mundo mcns

nere optimum vitje inodum, et animum

pacatum atque tranquillum. Quippe, ut
breviter explicem, hi, [Episcopi presby-

mutabatur

ejus, ut

mox

fluctus cordis sui,

nus contempserim, eorum scilicet qui ia

civitatibus degunt, a vulgari vita lemotissimi.
\idi ego diversorium sanctorum INlediolani, non paucorum honiinum,
quibus unus presbyter praserat vir optimus et doctissimus. De Morib. Eccl.
Cath. c. 32, 33.
^ Vid. sup, p. 134. not. q.
/ " Agentes in rebus" qui Principis
jussis obsecundabant, eorum mandata in

teri,diaconi,et cujuscemodi ministri divi-

perferebant,"
INIagisteriani
provincias
item appellati, quod sub INIagistro officiorum militarent." Vid. Jac. GotofrecK

norum Sacraraentorum] agunt ubi

vivere

ad

Nec

[t.

discitur,

ideo

illi

[Monachij ubi

vivitur.

tamea laudabilc Christianoruni ge-

"

tit.
ii.

p.

Cod. Theod. de Agent. in reb.

164 sqq.] Du Cange.

136

S.

AUGUSTINI EPISCOPI
jamque

infremuit aliquando et discrevit, decrevitque meliora;

tuus, ait amico suo: "

Deo

et

servire statui

Te

dior.

si

Ego jam
et

abrupi

me ab

hoc ex hac hora,

in

piget imitari, noli adversari."

illa

spe nostra,

hoc loco aggreRespondit ille,

adhaerere se socium* tantaj mercedis tantseque mihtiaj.

Luc.

l4,ambo iam
*

tui, a^dificabant

tumm
Tum

Et

sumptu idoneo relinqueiidi

Pontitianus et qui cum eo

omnia sua et sequendi te.
per aUas horti partes deambulabant, quaerentes eos devenerunt
in eumdem locum, et invenientes admonuerunt ut redirent,

quod jam* declinasset dies. At illi narrato placito etproposito

suo, quoque modo in eis talis voluntas orta esset atque firmata,
petiverunt ne sibi molesti essent,

autem nihilo mutati a

si

adjungi recusarent.

pristinis, fleverunt se

Isti

tamen, ut dicebat*,

atque ilhs pie congratulati sunt, et commendaverunt se orationibus eorum, et trahentes cor in terra abierunt in palatium;
illi

autem

affigentes cor coelo,

Et habe-

manserunt in casa.

bant arabo sponsas: quae posteaquam hoc audiermit, dicaverunt etiam ipsse virginitatem tibi.
VII.
baiur"

NaiTabat hgec Pontitianus

16.

intus

meo

Ponti-

tuebas

tiano.

me posueram,
me ante faciem meam,

ubi

quam

tu autem,

Domine,

inter

me ad meipsum, auferens me a dorso

dum nollem me attendere et consti-

^^1'^^ ^j^s retorquebas

distortus et sordidus,

ut viderem

maculosus

quam

turpis essem,

et ulcerosus.

Et

vide-

quo a me fugerem non erat. Et si

conabar avertere a me aspectum, nan-abat ille quod narrabat,
et tu me rursus opponebas mihi, et impingebas me in oculos

bam,

P$.35,3.

et

hoiTebam

et

meam

nieos, ut invenirem iniquitatem

et odissem.

Noveram

eam, sed dissimulabam et conhibebam'*, et obHviscebar.

17. Tunc vero, quanto ardentius amabam illos de quibus
audiebam salubres affectus, quod se totos tibi sanandos dede;

me comparatum eis oderam^. Quoniam multi mei anni mecum effluxerant, forte duodecim anni,
ex quo ab undevicesimo anno aetatis meae, lecto* Ciceronis
Hortensio, excitatus eram studio sapientiae
et differebam
rant, tanto exsecrabilius

contempta

felicitate

terrena ad

y Cobibere, adquiescere. Cohibet, consentit. Conspiratio, conibentia, consensio.

Gloss. Mss.adConcil. Afr. ap.DuCauge.

Gloss. Gr. Lat. ibid,
ub. plur.

iTifivu conhibeo.

eam investigandam

* Qui se

vacare,

stultum, non proficiet

fiet quisquis qualis
cupit esse, nisi se oderit qualis est. Aug.
de vera Relig. c. 48.
* Vid. sup. I. iii. c. 4.
diligit

ad sapientiam, nec

CONFESSIONUM LIBER

137

VIII.

cujus non inventio, sed vel sola inquisitio

jam praeponenda
ad nutum

erat etiam inventis thesauris regnisque gentium, et

corporis

circumfluentibus

valde

miser,

petieram a

miser,

te

castitatem, et dixeram

continentiam, sed noli

At ego adolescens

voluptatibus.

exordio ipsius

in

modo.

etiam
mihi castitatem et

adolescentiai

Da

Timebam enim ne me

cito

morbo concupiscentiae, quam

malebam expleri quam exstingui. Et ieram per vias pravas
superstitione sacrilega, non quidem certus in ea, sed quasi
praeponens eam caeteris*, quae non pie quaerebam, sed inimice
oppugnabam.
18. Etputaveram me propterea differre de die in diem contempta spe saeculi, te solum sequi, quia non mihi apparebat
certum aliquid quo dirigerem cursum meum. Et venerat dies
quo nudarer mihi, et increparet in me conscientia mea Ubi
es* lingua ? Nempe tu dicebas propter incertum verum
nolle te abjicere sarcinam vanitatis.
Ecce jam certum est, et
exaudires, et cito

sanares a

adhuc premit, humerisque Hberioribus pennas recipiimt,

attriti sunt, nec decennio et amplius
ista meditati.
Ita rodebar intus, et confundebar pudore horribili vehementer, cum Pontitianus talia loqueretur.
Terminato autem sermone et causa qua venerat, abiit iUe; et ego
ad me. Quae non in me dixi ? Quibus sententiarum verberibus non flagellavi aniraam meam, ut sequeretur me conantem
illa te

qui neque ita inquirendo

?
Et renitebatur*; recusabat, et non se excusabat.
Consumpta erant et convicta argimienta omnia: remanserat
muta trepidatio et quasi mortem refonnidabat restringi a

post te ire

fluxu consuetudinis quo tabescebat in mortem.

Tmn

19.
fortiter

meaj,

quam

cmn anima mea in cubiculo nostro

quam mente turbatus, invado Alypium.

corde

in illa grandi rixa interioris

domus

excitaveram

vill.
^^ ^^'

tum

meo, tam vultu

Ex- secedit
clamo " Quid patimur ? quidesthoc? quidaudisti? Surgunt ^gg^it^^'
indocti et coelum rapiunt
et nos cum doctrinis nostris sine
corde, ecce ubi volutamur in came et sanguine
An quia
:

praecesserunt, pudet sequi, et

Dixi nescio qua?

taceret attonitus

talia, et

me

non pudet nec saltem sequi ?"

abripuit

intuens.

me

ab

illo aestus

plusque alloquebantur animum

meum

modus

promebam.

vocis,

quam verba

quae

meus, cum

Neque enim sohta sonabam

irons, gena?, oculi, color,

Hortulus quidam

138

S.

AUGUSTINI EPISCOPI

quo nos utebamur sicut tota domo nam

non habitabat dominus domus. lUuc me abstulerat

erat hospitii nostri,

hospes

ibi

tumultus pectoris, ubi

mecum

nemo impediret ardentem

tem non*: sed tantum insaniebam*

vitaliter,

litem

aggressus eram, donec exiret qua tu sciebas

salubriter, et

quam

ego au-

moriebar

gnarus quid mali essem, et ignarus quid boni post

paululum futurus essem. Abscessi ergo in hortum, et Alypius

pede post pedem*. Neque enim secretum meum non erat,
ubi ille aderat: aut quando me sic afFectum desereret ? Sedimus, quantum potuimus remoti ab a^dibus. Ego fremebam
spiritu indignans indignatione turbulentissima, quod non irem
in placitum et pactum tecum, Deus meus, in quod eundum
esse omnia ossa mea clamabant, et in coelum tollebant laudibus et non ilkic ibatur navibus, aut quadrigis, aut pedibus,
quantum saltem de domo in eum locum ieram, ubi sedebamus.
Nam non sokim ire, verum etiam pervenire illuc, nihil erat
ahud quam velle ire, sed velle fortiter et integre ; non semisauciam hac atque hac versare et jactare voluntatem, parte assurgentem cum aka parte cadente kictantem *.
20. Denique tam muUa faciebam corpore in ipsis cunctationis aestibus, quae akquando volunt homines, et non valent,
si aut ipsa membra non habeant, aut ea vel cokigata vinculis,
Si
vel resoluta languore, vel quoquo modo impedita sint.
vulsi capiUum, si percussi frontem, si consertis digitis amplexatus sum genu; quia volui, feci. Potui autem veUe et
non facere, si mobiktas membrorum non obsequeretur. Tam
muka ergo feci, ubi non hoc erat veUe quod posse et non
:

faciebam quod et incomparabiU affectu ampkus mihi placebat,

mox

ut veUem, possem quia mox ut veUem, utique veUem.

enim facuUas ea quae voluntas, et ipsum veUe jam facere
erat et tamen non fiebat facikusque obtemperabat corpus
tenuissima? voluntati anima), ut ad nutum* membra moverentur, quam ipsa sibi anima ad voluntatem suam* magnam in
et

Ibi

sola voluntate perficiendam.

21.

IX.
^

ut^ani-

Unde hoc monstmm ?

cordia tua

mus im- latebrae pcenarum

sib^ et
resista-

et

fikorum Adam.

hominum,

?
Luceat miserimihi respondere possint

quare istuc

et interrogem, si forte

et tenebrosissimae

Unde hoc monstrum

Imperat animus corpori,

et paret

et

statim

contritiones

quare istud

imperat animus

CONFESSIONUM LIBER

189

VIII.

Imperat animus ut moveatur manus,

vix a servitio discematur imperium
Imperat
et animus animus est, manus autem corpus est.
tamen.
Unde
animus ut velit animus, nec alter est, nec facit
et resistitur^.

sibi,

et tanta est facilitas ut

monstmm

hoc

et

.?

Imperat, inquam, ut

quare istud ?

velit,

quod imperat.

Sed
non ergo ex toto imperat. Nam intantum
imperat, inquantum vult, et intantum non fit quod imperat, inquantum non vult.
Quoniam voluntas imperat ut sit
qui non imperaret nisi vellet, et non

non ex

toto vult

voluntas, nec

non

ideo

sed ipsa.

Non

itaque plena* imperat,

quod imperat.

Nam

si

alia

est

peraret ut esset, quia

velle,

fit

jam

Non

esset.

plena

igitur

partim noUe, sed aegritudo animi

esset,

nec im-

monstmm

est,

partim

quia nou totus

Et

assurgit, veritate sublevatus, consuetudine praegravatus.

una earum

ideo simt duae voluntates, quia

adest alteri
2*2.

quod deest

Pereant afacle

mentis seductores, qui

tota

non

hoc

est, et

alteri.
tiia,

Deus,

sicuti

pereunt vaniloqtii et

cum duas vokmtates

animadverterint, duas naturas

X.

in deliberandOgyg^j^j^^

duai'um mentium esse asse-nJchos

unam bonam,

alteram malam. Ipsi vere* mali sunt,3uabus

mala sentiunt, et iidem ipsi boni emnt si vera sense- contrariis voT
nnt, vensque consensemit, ut dicat eis Apostoms tuus luntatiIUibusduas
Fuistis aliquando tenebroi; nunc autem lux in Domino.
contraenim dum volunt esse lux, non in Domino, sed in seipsis, rias naputando anima) natm-am hoc esse quod Deus est% ita facti
5g[,gJanV.
sunt densiores tenebrae
quoniam longius a te recesseruntP^-QTy^'
hoiTenda arrogantia, a te vero lumine illuminante mnnem lo.*
hominem venientem in hunc mundum. Attendite quid dica-^P^^-^
verant,

cum

...
ista

'

tis,

et embescite,

et accedite

vultus vestri non eruhescent.

servirem

Dommo TA
Deo
T-v

ad eum
Ego cum

et illuminamini, ^^Joh.

deliberabam ut iam?;
Ps.
meo, sicut diu disposueram, ego eram 6.
*^

i,

^,,

33,

qui volebam, ego qui nolebam ; ego, ego eram.

Nec plene
volebam, nec plene nolebam. Ideo mecum contendebam, et
dissipabar a meipso.
Et ipsa dissipatio me invito quidem fiebat, nec tamen ostendebat naturam mentis alienae, sed pcenam

meae **'.

Et

ideo non jam ego operahar illam, sed

b Hkc est enim poena

inobedienti
homini reddita in semetipso, ut ei vicissira non obediatur nec a semeiipso. Aug.

c.

quod hahita- Rom.

Advers. Leg. et propt. 1. i. c. 14.

Vid. sup. ad 1. iv. $. 26. p. 59.
Vid. sup. ad 1. vii. $. 5. p. 106.

^
<i

n.

f.

7,

140

S.

hat in
filius

23.

AUGUSTINI EPISCOPI

me peccatum

de supplicio liberioris peccati, quia eram

Adam.

Nam

si tot

sunt contrariae naturae, quot voluntates sibi

non jam duse, sed plures erunt. Si deliberet quisquam utrum ad conventiculum eorum pergat, an ad theatrum
clamant isti Ecce duae naturae vma bona hac ducit altera
mala illac reducit. Nam unde ista cunctatio sibimet adversantium voluntatum ? Ego autem dico ambas malas, et quae
ad illos ducit, et quse ad theatrum reducit. Sed non credunt
nisi bonam esse qua itur ad eos.
Quid si ergo quisquam
nostrum deliberet, et secum altercantibus duabus voluntatibus
fluctuet, utrum ad theatrum pergat, an ad ecclesiam nostram ?
nonne et isti quid respondeant fluctuabunt ? Aut enim fatebuntur, quod nokmt, bona vokmtate pergi in ecclesiam nostram,
resistunt

sicut in

eam pergunt qui sacramentis

detinentur

ejus imbuti sunt atque

aut duas malas naturas, et duas malas mentes in

uno homine

confligere putabunt

et

non

erit

verum quod

so-

unam bonam aUeram malam: aut convertentur

ad verum, et non negabunt, cum quisque dekberat, animam
unam diversis voluntatibus sestuare.
24. Jam ergo noii dicant, cum duas voluntates in homine

lent dicere,

uno adversari

sibi sentiunt,

duobus

contrariis substantiis et de

dere,

duas contrarias mentes de duabus

contrariis principiis conten-

unam bonam, akeram malam.

Nam

tu,

Deus verax,

improbas eos, et redarguis atque convincis eos, sicut in utraque mala voluntate, cum quisque dekberat utrum hominem
veneno interimat an ferro utrum fundum akenum ikum, an
ikum invadat, quando utmmque non potest; utmm emat
voluptatem luxuria, an pecuniam servet avaritia utrum ad
circum pergat, an ad theatrum, si uno die utmmque exhibeaddo etiam tertium, an ad furtum de domo akena, si
atur
subest occasio addo et quartum, an ad committendum adulterium, si et inde simul facukas aperitur, si omnia conciurant
in unum articukim temporis, pariterque cupiantur omnia qua;
simul agi nequeunt discerpunt enim animum sibimet adver;

santibus

quatuor voluntatibus, vel etiam pkiribus in tanta

copia rerum quse appetuntur, nec tamen tantam mukitudinem diversarum substantiamm solent dicere: ita et in
bonis voluntatibus. Nam quaero ab eis utrum bonum sit delectari lectione Apostok, et utrum bonum sit delectari psalmo

CONFESSIONUM LIBER
sobrio, et

utrum bonum

debunt ad singula

sit

Bonum.

Evangelium disserere. ResponQuid si ergo pariter delectent

omnia simulque uno tempore

distendunt cor hominis,

.?

dum

Nonne

diversae

.?

dividebatur.

Ita etiam

cum

aetemitas delectat superius, et

temporalis boni voluptas retentat inferius,

non

voluntates

deliberatur quid potissimum

Et omnes bonae sunt, et certant secum, donec

unum, quo feratur tota voluntas una, quae in plures

arripiamus
eligatur

141

VIII.

tota voluntate illud aut

gravi molestia,

dum

hoc volens

eadem anima

est

et ideo discerpitur

illud veritate praeponit,

hoc

familiaritate

non ponit*.
25. Sic tegrotabam et excruciabar accusans

soHto acerbius nimis, ac volvens et versans

memetipsum

me

XT.

in vinculo
^^"J:*^^^

meo, donec abrumperetur totum quo jam exiguo tenebar, sedetcamis

Et instabas

tenebar tamen.

tu in occultis

meis, Domine,

severa misericordia, flagella ingeminans timoris et pudoris, ne

rursus cessarem, et

non abnunperetur idipsum exiguum

et

tenue quod remanserat; et revalesceret iterum, etme robustius

Dicebam enim apud me intus: Ecce modo fiat,

Et cum verbo jam ibam in placitum. Jam pene
faciebam, et non faciebam: nec relabebar tamen in pristina,
sed de proximo stabam, et respirabam.
Et item conabar, et
paido minus ibi eram, et paulo minus jamjamque attingebam
et tenebam
et non ibi erara, nec attingebam, nec tenebam,
alhgaret.

modo

fiat.

hajsitans mori morti, et vitae vivere;

deterius inolitum,

quam mehus

pkisque in

insolitum

me

valebat

punctumque ipsum

temporis quo ahud futunis eram, quanto propius admovebatur,

tanto
retro,

ampliorem incutiebat honorem;

sed non recutiebat

nec avertebat, sed suspendebat.

26. Retinebant nugae

nugamm, et vanitates vanitatum * anti-

quae amicae meae, et succutiebant vestem

meam

carneam, et

submurmurabant Dimittisne nos.'' et a momento isto non

erimus tecum ulti'a in aeternum
et a momento isto non tibi
licebit hoc et iUud ultra in oetemum.?
Et quae suggerebant
in eo quod dixi, Hoc et illud } quae suggerebant, Deus meus ?
Avertat ab anima servi tui misericordia tua! Quas sordes
suggerebant! quae dedecora! Et audiebam eas jam longe
minus quam dimidius, non tanquam libere contradicentes
eundo in obviam, sed veluti a dorso mussitantes, et discedentem quasi furtim vellicantes, ut respicerem. Retardabant
:

.?

"Jj^jj^^

142

AUGUSTINI EPISCOPI

S.

tamen cunctantem me abripere atque excutere ab eis et

transilire quo vocabar, cum diceret mihi consuetudo violenta:
Putasne sine

poteris?

istis

Sed jam tepidissime hoc dicebat. Aperiebatur enim

ab ea parte qua intenderam faciem, et quo transire trepidabam,
casta dignitas continentiae, serena et non dissokite liilaris,
honeste blandiens* venirem neque dubitarem, et extendens
ad me suscipiendum et amplectendum pias manus plenas
gregibus bonorum exemplorum. Ibi tot pueri et puellse ibi
juventus multa et omnis a^tas, et graves viduse, et virgines
anus: et in omnibus ipsa continentia nequaquam sterilis; sed
U2,fecunda mater Jllioriim gaudiorum de marito te, Domine.
Et inidebat me irrisione hortatoria, quasi diceret: Tu non
27.

Ps.

quod istae*? An vero isti et istae in seDominus Deus

ipsis possunt, ac non* in Domino Deo suo?
eorum me dedit eis. Quid in te stas, et non stas? Projice
te in eum; noli metuere, non se subtrahet ut cadas: projice

quod

poteris

isti,

Et embescebam

te securus, excipiet et sanabit te.

nimis,

quia illarum nugarum murmura* adhuc audiebam, et cunctabundus pendebam. Et rursus illa, quasi diceret: Obsurdesce

Ps. 118,
85. vid.

adversus

immunda

centur.

Narrant

jy^^ ^^^

jg^g^

illa

At Alypius

Ubi vero a fundo arcano

de meipso

mco,

inusitati

in conspectum cordis mei,

Qi3orta cst procclla ingens, ferens

totus

marum.
rebatur;

nisi

Domini

alta consideratio contraxit et

meam

nitu quo-

^^ Alypio:

leoD

tacitus opperiebatur.

admo-

conver-

non

affixus lateri

congessit totam miseriam

Et

sed non sicut

controversia in corde meo,

motus mei exitum

28.

tua super terram, ut mortifi-

tihi delectationes,

adversus meipsum.
XII.

membra

ut totum efFunderem

ingentem imbrem lacry-

cum

vocibus

suis, surrexi

solitudo mihi ad negotium flendi aptior sugge-

et secessi remotius,

esse etiam ejus pra^sentia.

quam

ut posset mihi onerosa

Sic tunc eram, et

ille sensit,

nescio

quid*; aliquid enim, puto, dixeram, in quo apparebat sonus

vocis meae

ergo
fici

ille

jam

fletu gravidus, et sic

surrexeram.

ubi sedebamus, nimie stupens.

arbore stravi

me

nescio

quomodo,

et dimisi

p^' g 4
Ps. 78,
5. 8.

habenas

meorum, accepEt non quidem his verbis, sed in

hac sententia multa dixi tibi: Et tu, Domijie, tisquequof
Usquequo, Domine, irasceris in Jinem ? Ne memor fueris
lacrymis, et proruperunt flumina oculonun

Ps. 50,

Mansit

Ego sub quadam

labile sacrificium

tuum.

CONFESSIONUM LIBER

143

VIII.

Sentiebam enim eis me

Quamdiu? quamdiu,
jactabam voces miserabiles.
Cras et cras ? Quarc non modo ? quare non hac hora finis
turpitudinis meae ?
29. Dicebam haec, et flebam amarissima contritione cordis
iniquitatvm nostrarum antiquarum.
teneri:

domo cum cantu dicentis

an puellae, nescio " ToUe,
Statimque mutato vultu, intentissimus

Et ecce audio vocem de

mei.

vicina

et crebro repetentis, quasi pueri

lege

tolle,

cogitare

lege."

ccepi

utrumnam

solerent pueri

aliquo

in

genere

;
nec occurrebat omnino audiRepressoque impetu lacrymarum, surrexi,

hidendi cantitare tale aliquid

visse

me

nihil

ahud

uspiam.

interpretans, nisi* divinitus mihi juberi ut aperirem

codicem, et legerem quod

primum caput invenissem.

Audie-

ram enim de Antonio quod ex* evangeHca lectione, cui forte

supervenerat, admonitus fuerit, tanquam sibi diceretur quod
legebatur, Vade, vende omnia qu(B habesy et da pauperihus ; Mat.
et hahehis thesaurum in ccelis
et veni^ sequere me ; et taU^^'

19,

oraculo confestim ad te esse conversum.

eum locum ubi

codicem ApostoH, cum

redii in

legi in

mei

sedebat Alypius

inde smTexeram.

Itaque concitus

ibi

enim posueram

Arripui, apemi, et

quo primum conjecti sunt oculi

silentio capitulum,

Non

in comessationihus et ehrietatihus.

in cuhilihus Rom.

?io?i

etimpudlcitiis,noti in contentione et (Bmulatione : sedinduite

Dominum Jesum

infusa

tatis

13

\^\

Christum, et carnis providentiam ne feceritis

in concupiscentiis^

Statim quippe

13

cum

Nec

ultra volui legere

nec opus

erat.

hujusce sententia? quasi hice securi-

fine

omnes

cordi meo,

dubitationis

tenebrae

diffu-

gerunt.
30.

Tum

codicem
ille

interjecto aut digito aut nescio

quo

alio signo,

jam vultu indicavi Alypio. At

quod ego nesciebam, sic indicavit.

clausi, et tranquillo

quid in se ageretur,

Petit videre quid legissem

quam ego
batur vero

ostendi

et attendit etiam ultra

legeram, et ignorabam quid sequeretur.

:

Injirmum autem injide

Antonius, quando huic monito obtemperavit, decimum octavum, vel, ut

maximum, vicesimum agebat

annum.

Vid. Athanas. Vit S. Antonii, $. 2, 3.

f Quod cum ait Apostolus, ostendlt
non esse culpandam carnisprovidentiam,
quando ea providentur quae ad necessi-

recipite*.

Quod

Sequeille ad

tatem salutis corporalis valent. Si autem

ad superfluas delectationes, atque luxulias, ut quisque in his gaudeat quae carne
cupit, recte reprehenditur, quia providentiam carnis in concupiscentiis facit.
Aug. in exp. quarurad. prop. ex Ep. ad

Rom.

c. 77.

Ib. 14,

144

S.

AUGUSTINI EPISCOPI CONF.

Sed

mihique aperuit.

se retulit,

LIB. VIII.

admonitione firmatus

tali

placitoque ac proposito bono et congruentissimo suis

est,

moribus, quibus a
distabat,

sine

ulla

me

in melius

tiu-bulenta

jam olim valde longeque

cunctatione

conjunctus

Inde ad matrem ingredimur indicamus gaudet. Narramus

quemadmodum gestum sit exsultat et triumphat et bene3, dicebat tibi, qui iJotens es ultra quam petimus aut intelligimiis
facere, quia tanto amplius sibi a te concessum de me videbat,
:

Eph.
^^'

est.

quam

petere solebat miserabilibus flebilibusque

Convertisti

Ps. 29,

enim me ad

te,

aliquam spem hujus saeculi, stans

me ante tot annos ei revelaveras. Et
in

gaudium multo uberius quam

atque castius,

quam de

gemitibus.

uxorem quaererem, nec

in ea regula fidei^ in qua

ut nec

cotivertisti

luctum ejus

vohierat ; et multo charius

nepotibus carnis meae requirebat.

B Vid. sup.

1. iii.

c. 1 1.

LIBER NONUS.
Uni jam Deo vivere studens, Rhetoricae professionem, sed non ante transInactas vindemiales ferias quae proxime instabant, abjicere statuit.
terim rure Cassiciaco apud

amicum

Verecundum ad percipiendam

ejus

cum

Alypio, et filio suo AdeoAfricam repetens, Ostiam venit, cum

amicis et matre Monnica, cujus vitam et sanctos mores brevi compendio
exhibet, quseque ibidem defungitur, anno setatis suae 56, Augustini 33.

Baptismi gratiam separat; ac tandem

Nec multo

dato baptizatur.

1.

Domine, ego servus tuus

ancillcB

omnia

Laudet

laudis.

mea

ossa

ego servus tuus, et jilius

dicant

te

facta
dicta,

mea*

Qms
;

voluntas

non

si

mea

animw

facta,

i"

sacrificaho ^^^

mea,

lingua

et

I.

similis

tihi ?'ceus

mean. Salus tua^^^.^"^^'

Quid non mali autpg

dicta

-^q,

"^^^tem,

mea

aut,

si

non^^.

^^^^
17.

Tu autem, Domine, bonus etio^^*

tua respiciens profunditatem mortis

fuit

misericors, et dextera

tihi

Domine, quis

ego, et quaiis ego

aut,

cor raeum

Dicant, et responde mihi, et dic

ego sum.

mea

vincula

Disrupisti

tucB.

hostiarn*
et

post,

.?

abyssum corruptionis.
Et hoc erat totum nolle quod volebam, et velle quod volebas*.
Sed ubi erat tam annoso tempore, et de quo imo altoque
secreto evocatum est in momento liberum arbitrium meum,
quo subderem cervicem leni jugo tuo, et humeros levi sarcincBMdit.u
tuce, Christe Jesu, adjutor meus et redemptor meus?
Quam"^^*

meae, et a fundo cprdis mei exhauriens

suave mihi subito factum est carere suavitatibus nugaiiim et

quas amittere metus fuerat, jam dimittere gaudium erat.
!

Ejiciebas enim eas a me, vera tu et

bas, et intrabas pro eis

omni

summa

suavitas"

suavitate* dulcior, sed

ejicie-

non carni

omni luce clarior, sed omni secreto interior

omni honore subUmior, sed non subiimibus in se. Jam Hber
erat animus meus a cmis mordacibus ambiendi, acquirendi, et

et sanguini

volutandi atque scalpendi scabiem libidinum

* Omni homini converso
ad Deum
mutatur delectatio, mutanlur delicia;
non enim subtrahuntur, sed mutnntur.
Aug. Przef. ad Psal. 74. Non enim amor
;

temporalium
1. vi.

et

garriebam

rcrum expugnaretur, nisi

aeternorum.
Aug. de

aliqua suavitate

Musica,

c. 16.

j^,'

'


146

S.

AUGUSTINI EPISCOPI
mea) Domino

tibi claritati meae, et divitiis meis, et saluti

Deo

meo.
II.

Et

2.

placuit mihi in conspectu tuo

non tumultuose

abri-

re rhe-

P^re, sed leniter subtrahere ministerium linguae meue nundinis

tonces

loquacitatis * ; ne ulterius pueri meditantes

sionetn
differt

vinde-

Sdas.^

non legem tuam,

non pacem tuam, sed insanias mendaces, et bella forensia,
rnercarentur ex ore meo arma furori suo.
Et opportune jam
paucissimi dies supererant ad vindemiales ferias, et statui
tolerare illos, ut solemniter

abscederem

et

redemptus a

te

jam

non redirem venalis. Consilium ergo nostmm erat coram te

coram hominibus autem, nisi nostris, non erat. Et convenerat
inter nos ne passim cuiquam eiFunderetur; quanquam tu nobis
;

Ps. 83,

a convalle plorationis ascendentihus^

et cantantibus

canticum

gi^aduum, dederas sagittas acutas, et carhones vastatores adPs. 119

3 5.
versum linguam suhdolam^, velut consulendo contradicentem,

et,

sicut

cibum

assolet,

amando consumentem.

nostmm charitate tua, et gestabamus

verba tua^ transfixa visceribus; etexempla'' servorum tuomm,
Sagittaveras tu cor

3.

quos de nigris hicidos,

et

de mortuis vivos feceras, congesta

in siniun cogitationis nostrae urebant et

absumebant gravem

torporem, ne in ima vergeremus*; et accendebant nos valide,

ut omnis ex lingua suhdola contradictionis fiatus infiammare

nos acrius posset, non exstinguere.

Vemmtamen

quia propter

nomen tuum, quod sanctijicasti per terras, etiam laudatores

utique haberet votum et propositum nostrum, jactantia? simile
videbatiu" non opperiri tam proximum feriamm tempus, sed
de publica professione atque ante oculos
discedere *

tuentium,

ut conversa in factum

Respondetsubjicicnssibiinterroganti"sa-

&c.

verba Dei sunt.

sagittae potentis acutai,

Novit Dominussagittare

ad amorem, et nemo pulcrius sagittat ad

amorem.quamquiverbosagittal.-^ExemUtputa,
pla sunfcarbonesvastatores."
incipit enim tibi dicere Deus, " tu non
quare alter popotes? quare ille potest
Foeminae potuerunt, viri non postuit?

"?

pra3venire volue-

quod quasi appetissem magnus

b E Vers. vet. " quid dabitur tibi

ad
linguam dolosam," i. e. (inquit Aug. ad
loc.) quod habeas adversus linguam dolosam, quo te munias adversus eam.

acutse

omnium sita ante

cunctomm in-

ora

quam vicinum vindemialium diem

rim, multa dicerent*,

gitta?

meum

videri.

suntl Delicati divites potuerunt, pauperes

non possunf? Videte ergo, quare dicti
sunt carbones 7 Quia qui se convertunt
ad Dominum, de mortuis reviviscunt.
Carbones autem quando accenduntur,
antequain accenderentur, exstiacti erant.
Nam extincti carbones, mortui dicuntur
ardentes, vivi appellantur. Exemplaergo
multorum iniquorum, qui conversi sunt
Quid
ad Dominura, carbones dicti sunt
sequitur 1
Jam repellit " linguam subdolam et labia iniqua," jam adscendit

gradum,

incipit proficere.

CONFESSIONUM LIBER
Et quo mihi
meo,

147

IX.

erat istiid, ut putaretur et disputaretur de auinio

et hlafiphemarelur

honum nostrum

Quin etiam, quod ipsa

pulmo meus*^ cedere coeperat,
4.

festate

?
i4"i*6

nimio

labori

litterario

et difficulter trahere suspiria,

doloribusque pectoris testari se saucium, vocemque clariorem

productioremve recusare, primo perturbaverat me, quia magisterii ilhus

aut

sarcinam pene jam necessitate deponere cogebat,

curari et convalescere potuissem, certe intermittere*.

si

Sed ubi plena voluntas vacandi^ ei videndi quoniam tu es

Dominus, oborta mihi est atque finnata nosti, Deus meus,
etiam gaudere coepi, quod hajc quoque suberat non mendax

Ps. 45,

hominum temperaret, qui propter

me liberum esse nunquam volebant. Plenus

excusatio, qua? olfensionem

suos

liberos

igitur taU

gaudio tolerabam illud intervallum temporis, donec

decuiTcret: nescio

utmm

fortiter tolerabantur

tamen

vel viginti'' dies erant, sed

quia recesserat cupiditas qua?

mecum

premendus remanseram,
in hoc quisquam servorum tuorum fratmm meorum dixerit, quod jam pleno corde
mihtia tua, passus me fuerim vel una hora sedere in cathedra
mendacii.
At ego non contendo. Sed tu, Domine misericordissime, nonne et hoc peccatum, cum caeteris hoiTendis et
funereis, in aqua sancta ignovisti et remisisti mihi ?
5. Macerabatur anxietudine Verecundus de isto nostro bono,
III.
quod propter vincula sua, quibus tenacissime tenebatm*, dcseri cundus
solebat feiTe grave negotium, et ego

nisi patientia succederet.

Peccasse

se nostro consortio videbat.

fideh

aggressi eramus, retardabatur

Cum

utrumque verum

fuerit,

Aug.

pro eorum iiidole, cum quibus agebat,

nunc hanc, nunc illam cuusam profert,
cur a professione abscesserit, ita tamen ut

planum
re

Nondum

christianus, conjuge

concedit

ea ipsa tamen arctiore pra) caeteris compede, ab itinere suum.

nec christianum esse alio

quod

me

sit,

vera

ei

hunc pulmonis dolorem

Ad

profuisse.

utrumque (inf

c. 5.)

iNIediolanenses

ad Romanianum
" qufe

pectoris dolorem taRtum profert

[mundi

hujus dona] meipsum capere

moliebantur quotidie ista cantantem [de

Itaque tantus me arripuit pectoris

dolor, ut illius professionis onus sustinere
non valens, qua milu velifical)am fortasse

reret?

ad Sirenas, abjicerem oninia,

tranquillitativelquassatam

que perducerem."

et optat.-e

navem

fissam-

Ad Zenobium autem

apertius, (de Ordine,

1. i,

$. 5.)

"

Nam

cum stomachi

dolor scholam tne deserere

coegisset, qui jam, ut scis.etiam sine uUa

vanitate rerum humanarum] nisi nie pecdolor ventosam professionem abji-

philosophiam confugere
moliebar," alibi vero (in Epist.) se id
magis alliciente desiderio vacandi Deo

cere, et in philosophiae

fecisse testatnr.

toris

coegisset."c. Acad.

de Beata

vita, . 4.

gremium confugere
3. etadTheodorum
" Quid ergo restabat

i.

aliud, nisi ut immorant\ mihi superfiuis,

tempestas qufe putal^atur adversa.succur-

tali necessitate in

Conversio ergo Aug'. plene efFccta

fin, mensis Augusti vel initio
Sept. A.D. 336.
<l

est circa

148

AUGUSTINI EPISCOPI

S.

modo

se velle dicebat,

quam

quo non

illo

Benigne

poterat.

quamdiu ibi essemus, in re ejus essemus*.

Domine, in resiirrectione justorum, quia jam
Quamvis enim absentibus nobis,
124, ^P^^^ sortem retribuisti ei.
cum Romae jam essemus, corporali a^gritudine coiTeptus, et in
ea christianus et fidelis factus, ex hac vita emigravit
ita
misertus es non solum ejus, sed etiam nostri, ne cogitantes
sane obtulit,

Luc. 14, j^gti.i][3^^gg illi*,

Ps.
3.

egregiam erga nos amici humanitatem, nec

numerantes, dolore intolerabili cruciaremur.
noster, tui

sumus; indicant hortationes

eum

et consolationes tuae:

fidehs promissor,reddis*Verecundo,pro rure

aco, ubi ab sestu saecuh requievimus in
Ps. 67,
16-

in grege tuo

G ratias tibi, Deus

te,

illo

ejus Cassici-

amcenitatem sem-

piteme virentis paradisi tui, quoniam dimisisti ei peccata

super terram, in monte incaseato''^ monte tuo, monte uheri.
6. Angebatur ergo tunc ipse
Nebridius autem collaetabaQuamvis enim et ipse nondum christianus in iham
tur.
foveam pemiciosissimi erroris inciderat, ut Veritatis Fihi tui
;

camem phantasma

crederet

'

nondum imbutus

erat,

inquisitor^ ardentissimus

nostram

conversionem

tamen inde emergens,

sic sibi

uUis Ecclesiae tuae sacramentis, sed

veritatis.

et

Quem non

multo post

per Baptismum

regenerationem

tuum, ipsum etiam fidelem cathohcum castitate perfecta atque

continentia tibi servientem in Africa apud

domus
Luc.
22

I6,nunc
iUo

ille

eum

christiana facta esset,

vivit in sinu

significatur

ibi

sinu'',

Nebridius*

alius

Propheta

dicit

erit

mani-

mons Domini, paratus in cacumine

montium V Ipse est mons incasealus,
propter parvulos gratia tamquam lacte
nutriendos
mons uber, ad roborandos
atque ditandos donorum excellentia nam
et ipsum lac unde fit caseus, miro modo
significat gratiam
manat quippe ex
festus

abundantia viscerum maternorum,

sericordia delectabili

et

mi-

parvulis gratis in-

funditur." Aug. ad loc.

* Vid. Hup. 1. V. c. 9. not. 1. p. 72.
S Vid. sup. 1. vi. $. 17. et not. ibid.
h Quid sinu Abrahae significari crediderit Augustinus, aperuit ipse
lib. 4.

de

Anima

postea in

et ejus Origine, c. 16.

" Sinum Abrahao intellige remon. 24

tam sedem quietis atque secretam,ubi est
:

cum

suos,

came

Abraham

vivit,

tota

solvisti

Quidquid iUud

Ahraha^n.

" Quem montem intelligere debemus

eundem Dominum Christum, de quo

nisi

et

ejus per

dulcis

et

quod

est

amicus

Abrahai dictum non

tantum sit, sed quod ipse
pater multarum gentium sit positus, quibus est ad imitandum fidei principatu
Neque tamen
propositus." [ed. Ben.]

quod

id

in

et ideo

ipsius

hoc loco voluisse videtur Auj^. se

omnino nescire, quid sit quod nomine

" Abrahai sinus" designet Dominus, verum qualis sit ejus loci indoles, qualia
gaudia ; occulta enim esse, et nobis, qui
adhuc in carne sumus, minus posse intelde

ligi.

Caeterum,

loco,

sibi

constat

esse,

" ubi erat Abraham

tum"
erat,

"

ubique,

Aug.

illo

Eum "
;

agens
secre-

quia secretum erat." Serm. 14.

sinus
c. 3.

cujusdam quietis habitatio."

Ep. 164. . 7. " Sinu ejus, h. e. in secreto quietis ejus." De Gen. ad litt.
" Ejus sinum i. e. nescio
1. xii. $. 63.
secretae

cujus

felicitatis

magnum

abdituraque se-

CONFESSIONUM LIBER
Domine, adoptivus ex

nieus, tuus autem,

149

IX.
liberto filius

ibi

unde me
multa interrogabat homuncionem inexpertum. Jam non ponit
aurem ad os meum, sed spirituale os ad fontem tuum et bibit,
quantum potest, sapientiam pro aviditate sua, sine fine felix.
vivit.

Nam

qiiis alius tali

animae locus

Ibi vivit,

sic arbitror inebriari ex ea, ut obliviscatur mei, cum

Domine,
tu,
quem potat ille*, nostri sis memor. Sic ergo
eramus, Verecundum consolantes tristem, salva amicitia, de tali
conversione nostra*, et exhortantes ad fidem gradus sui, vitai
sciHcet conjugalis
Nebridium autem opperientes quando
sequeretur, quod de tam proximo poterat, et erat jam jamque
facturus cum ecce evoluti sunt dies illi tandem nam longi
et multi videbantur prse amore libertatis otiosa) ad cantandum
de medulHs omnibus, Tihi dixit cor meum^ QucBsim vultum ^s. 26,
timm ; vultum tuum, Domine, requiram.
7. Et venit dies* quo etiam actu solverer a professione
IV.
rhetorica, unde jam cogitatu solutus eram.
Et factum est. ^^^
Eruisti linguam meam unde jam erueras cor meum
et bene- Cassicidicebam tibi gaudens profectus in villam cum meis omnibus'. scripti.
Ibi quid egerim in litteris, jam quidem servientibus tibi, sed Epistoadhuc superbia3 scholam tanquam in pausatione anhelantibus *, Nebri-

Nec eum

testantur Ubri disputati

"

cum prajsentibus,

cretum." c. Faust xxxiii. 5. quomodo

etiam universe " justos defunctos in oc-

et

cum ipso me

solo

^ lum.
'

ailtis

vulnera" sua, ' indigniorem

me, qui tara cito saner quam
volo, saepe memetipse convinco."
Ib.

functorum,quas

29.
^ Sc. Disputt. iii. contra Academicos,
" pauculis diebus transactis, posteaquam
in agro vivere ccepisset." c. Acad. i. . 4.
liber de beata vita, " idibus Novembris

piorum sedibus quietos" esse ail

(de Civ. Uei.i. 13.) et iisdem fere verbis
ubique utitur, unde constat eum non de
loco ambiguura haesisse, sed de gaudiis
quibus " aniraap. justorum ac piorum dein requie vivere dubitare
fasnonsit,"(deCiv.Uei,xiii.l9.)ibifruantur.cum cerlum sit ipsos plenioribus gau-

sanentur

tamen

esse

j.

ejus natali" ($. 6.) inceptus, disputationibus autem triduanis confectus,

die

Caelerum eandem dubiiationem de "sinu

Abiaham" cernere licet ap. Gresr. Naz.
Orat. Funebr. in S. Caesar. med. iv xdk-

2 de ordine (Retract. 1. i. c. 3.)

Soliloquiorum Libriduo,"secundum
studium meum et amorera
ratione indagandas veritatis, de his rebus quas maxime

rcit 'Ap)^a,a,fi, olrin{ ^n ovroi uaiv, a.vK-

scire

rxvffoio.

respondens, tanquam duo essemus, ratio

et ego, cura solus essem
ita ut in Imo.
libro quaereretur et utcunque appareret,
qualis esse debeat, qui vult percipere

diis

post resurrectionem

esse

potituros.

Id mihi amore inveniendi veri jam in

consuetudinem verterat, (ait Aug. de
Ordin. i. $. 6. de hac agens vitae ejus
*

parte) ita ut aut priniam si tales curaj

aut certe ultiraara, dimidiam

inerant,

tamen fere noctis partera

cunque cogitarem; nec

pervigil

me

quod-

patiebar

adolescentiura lucubrationibus a meipso

Testatur etiam se " poene
avocari."
quotidianis fletibus Ueum rogare, ut

et libri
1

cupiebam,

me

interrogans, mihique

quadara ratiocinatione in
ea qua; vera sunt
immortalia esse ; in 2do. autem de ira-

sapientiara
libri

fine

et

colligitur,

mortalitate aniraae diu res agitur, et non

peragitur." Relract. 1. i. c. 4. Hujusquasi
suppleraentura, scripsit paullo post Mediolani, lib.

de Inimortal. Aniraae, (Opp.

150

AUGUSTINI EPISCOPI

S.

coram

te

cum

quae autem

Et quando mihi

absente Nebridio '", testantur epis-

tempus commemorandi omnia

illo tempore, praesertim ad
alia majora properanti ? Revocat enim me recordatio mea,
et dulce mihi fit, Domine, confiteri tibi quibus intemis me
tolae.

magna

sufficiat

erga nos beneficia tua in

quemadmodum me

ls.40,

stimuUs perdomueris, et

3,45.

hinniliatis montihus et collihus cogitationum

mea

tuosa

direxeris,

complanaveris,

meamm,

et tor-

aspera lenieris ; quomodo ipsum

et

etiam Alypium fratrem cordis mei subegeris nomini unigeniti

tui

Domini

et Salvatoris nostri

dignabatur inseri
Ps. 28,

quam
Quibus
perfusus
gratiis,

etquam
vivido
pietatis

gymnasiomm

redolere

Magis enim eas volebat

jam

cedros quas

contrivit Doininus,

salubres herbas ecclesiasticas adversas serpentibus.

Quas

8.

Jesu Christi, quod primo de-

nostris.

litteris

Deus meus, voces dedi cum legerem Psahnos

tibi,

David, cantica fideha,

spiritum

sonos pietatis exchidentes turgidum

et

amore

rudis in Grermano

;
'

catechumenus in villa
n
matre adha^rente nobis

tuo,

*,./..
lenatus,

cum catechumeno Alypio

sensu,

juuliebri habitu,' virili fide,' anih securitate,'

materna charitate,

<ium

christiana pietate

dabam

in psahnis ilhs, et

evolvTt^*

quomodo
si

Ps. 18,

Quas

tibi

in te inflammabar

voces

ex

eis, et

...

accendebar eos recitare,

possem, toto orbe terramm adversus typhum generis hmnani }

toto orbe cantantur, et ?ion est qui se ahscondat a

Et tamen

calore tuo.
chaeis

et

Quam

vehementi et acri dolore indignabar Mani-

miserabar eos

dicamenta nescirent,

sani esse potuissent!

et

me

quod

nesciente

riu^sus,

quod

et insani essent

illa

sacramenta,

otio,

exaudivit

quid de

me

me Deus

ibi essent intuerentur

fecerit ille

jiistitice

psalmmn

Cum

psalmus.

mece

faciem meam, et

Audkent ignorante me utrum

in trihulatione dilatasti

audirent, ne

me

rique

sentirem

mecum

i.

et

sic

nec,

mihi coram

ea dicerem,

si

te

si

me

dicerem, sic

ab

propter se

Quia

dicere putarent quae inter ha3c verba dixerim.

nec ea dicerem, nec

t.

in illo

invocarem,

Miserere mei, Domine, et exandi orationem meam.

mihi,

9.

me-

Vellem ut ahcubi juxta essent tunc*,

audirent voces meas, quando legi quartum

tunc

illa

adversus antidotum quo

illa

et revera

eis audiri vide-

acciperent

quomodo

de famihari aifectu animi mei.

Inhorrui timendo, ibidemque inferbui sperando et exsul-

p. S87.) qui illo invito ia manus

exiit, et de cujus obscuritate

hominum

ipse conqueritur. (Retr.

i.

c. 5.)

"

Paucas quaedam ex

cum Epp.
Ben.

Nebridii.

iis

Epp.

adhuc exstant
iii

xiv.

ed.

CONFESSIONUM LIBER
Et

tando in tua misericordia, Pater.

per ociilos meos et vocem meam,

cmn

151

IX.

omnia exibant

haec

conversus ad nos spiri-

bonus ait nobis: Filii hominum, quousque graves^^'^^'

Utquid diligitis vanitatem, et quceritis mendacium ?
Dilexeram enim vanitatem, et qua^sieram mendacium. Et tu,
Domine, jam magnijicaveras Sanctum tuum, suscitans eum Ver. 4.
mortuis,ei collocans ad dexteram tuam, unde mitteret ex alto^v^' ^
promissionem suam, Paracletum Spiritum veritatis : et mise- Luc. 24,
Miserat eum, quia iam^^rat eum iam, sed esjo nesciebam.
tus tuus

corde ?

"^

.^

Joh. 14,

m coelum. la
,

-.

raagmficatus erat, resiu*gens a mortuis, etascendens

Ante autem Spiritus nondum erat datus, quia Jesus nondum

17.

-^ct. 2

Et clamat propheta*: Quousque graves j^^^-j

vanitatem, et qucBritis mendacium ? 39.
quoniam Dominus magnijicavit Sanctum suum,

erat clarificatus.

Utquid

corde ?

JEt scitote

diligitis

Clamat, quousque ; clamat, scitote : et ego tamdiu nesciens

" vanitatem dilexi, et mendacium qua^sivi;" et ideo audivi et
contremui, quoniam talibus dicitur qualem

me

fuisse remi-

In phantasmatibus* enim quac pro veritate tenueram, vanitas erat et mendacium. Et insonui multa graviter
niscebar.

ac fortiter in dolore recordationis meae.

Quae utinam audissent qui adhuc usque " diligunt vanitatem et quajrunt menda-

cium."

Forte conturbarentur, et evomuissent illud

cum

et

exau-

quoniam vera morte camis

mortuus est pro ?wbis, qui te interpellat pro nobis.
Rom.
10. Legebam: Trascimini, et nolite peccare.
Et quomodo
movebar, Deus meus, qui jam didiceram irasci mihi de praeteritis, ut de ca^tero non peccarem ?
Et merito irasci, quia non
aha natura gentis tenebrarum de me peccabat", sicut dicunt
qui sibi non irascimtiu:, et thesaurizant sibi iram in die iroi Rom,
dires eos

clamarent ad te

et revelationis justi judicii tui.

Nec jam bona mea

foris^*

ocuhs carneis in isto sole qua^rebantur. Volentes

enim gaudere forinsecus, facile evanescunt et effunduntiu: in
erant, nec

ea quae videntur et temporaliaP sunt, et imagines eorum

P*

" Vid. sup. iv. . 26. n. g. p. 59. n. h.

tempora

^^\,

relinquunt in anima turbas phantasmatum, quibus in aliud atque aliud cupiditas

incitetur.
Ita fit inquietus et aerumnosus
auimus, frustra tenere a quibus tenetur
exoptans.
Ib. c. 35.

Vid. sup. 1. iii. c. 10. p. 26. n. e.

P I^um ordinem suura peragit pulchra

mutabilitas temporum, deserit

amantem

species concupita.
Aug. de Vera Relig.
c. 20.
Loca ofFerunt quod amemus,

surripiunt

quod amamus;

et

8,

2,

162

AUGUSTINl EPISCOPI

S.

Et o si
Et

famelica^i cogitatione lambunt.

dicant

fatigentur inedia', et

Quis ostendet nohis bona ?

dicamtis, et audiant

Signatum est in nohis lumen vultus tui, Domine. Non enim

J ohA, 9. lumen nos sumus quod illuininat omnem liominem ; sed illuEph. 5, minamur a te, ut qui/uimus aliquando tenehrce, simus lux in
te.
O si viderent intemum aitemum*, quod ego quia gustavevam, frendebam, quoniam non eis poteram ostendere, si

me

Quis
eram intus
ubi compunctus eram, ubi sacrificaveram mactans

ad

afferrent

cor in oculis suis foris a

ostendet nohis hona ?

in cubili,

meam,

vetustatem
Ps. 4, 7.

et

te, et

dicerent

Ibi enim, ubi* mihi iratus

inchoata meditatione renovationis mese

mihi dulcescere coeperas, et dederas lcBtitiam in corde meo. Et exclamabam legens hsec foris, et
sperans in

te, ibi

nec volebam multiplicari* terrenis bonis,

agnoscens intus
devorans tempora et devoratus temporibus*, cum haberem
;

Ver. 8.

in seterna simplicitate *
II.

mei

Et clamabam

in

pace

Cor.

^^'

^'*-

Quoniam

et

vinum,

et

oleum.

in consequenti versu clamore alto cordis

o in idipsum

somnum capiam

dXm^ frumenttim,

o quid dixit

quis resistet nobis

Ohdormiam et
cum fiet sermo

qui scriptus est, Ahsorpta est mors in victoriam ? Et tu es

Idipsum valde qid non mutaris ; et in te requies obliviscens

Quorum

vita est spectare, conten-

manducare, bibere, concumbere,

dormire, et in cogitatione sua nihil abud
quam phantasmata quse de tali vita colligunt ampiexari. Ibid. cap. 54.
dere,

'

Nam

qui videntur

sint famelici,et

sibi copiosi,

cum

pleni.cumsint inanissimi,

non convertuntur.

Aug.

in Psal. 67.

Teniporalium enim specierum multiformitas ab unitate Dei hominem lapsum

per carnales sensus diverberavit.et muta*

varietate multiplicavit ejus affectum

est abundantia laboriosa, et, si
dici potest, copiosa egestas ; dum aliud
bili

ita facta

atque aliud sequitui, et nihil cum eo

permanet. Sic " a tempore frumenti vini

gitatione distenta, simplex

" a tempore frumenti, vini

completa
phantasmatibus sic multiplicata est, ut
non possit agere quod praecepium est,
" Sentite de Domino in bonitate, et in
simplicitate cordis qu^erite illum." (Sap.

cessione,

i.

e.

et olei

sui," innumerabilibus

1, 1.)

Ista

plicitati

vehementer adversa

enim

et

semper ubertatem signifinon plerumque exiguitatem cum

dedita temporalibus voluptatibus anima
semper exardescit cupiditate, nec satiari
potest, et roultiplici alque

aerumnosa co-

est.

illi

sim-

Singua

multitudine ac turba nascentium rerum

ac niorientium, amatores ajternitatis et
Unitatis esse debemus, si uni Deo et
Domino nostro cupimus inharere. August. in Psal. 4.

cat, et

multiplicitas

lares ergo et simplices, id est, secreti

tus non erret et assecutus non doleat.

Aug. de Vera Relig. cap. 21. Non enim
multiplicatio

videre

olei sui, m.ultiplicatus est," ut non

inveniat " Idipsum," id est naturam incommutabilem et singularem,quam secu-

et

bonum

non sinitur qualis est illa de quadtcitur,

" deprimit terrena inhabitatio sensum
multa cogitantem." ( Sap. 9.) Talis anima,
temporalium bonorum decessione et suc-

]sjon

dictum

est,

aut " Obdormivi,

somnum cepi" aut " Obdorniio et

somnum capio :" sed, " Obdormiam, et
somnum capiam." Tunc " corruptibile
hoc induetur incorruptione, et mortale
hoc induetuv immortalitate:" " tunc
absorbebitur mors in victoriara." Id. Ib.

CONFESSIONUM LIBER

153

IX.

laborum omnium, quoniam nullus alius tecum, nec ad alia

nmlta adipiscenda, qua^ non smit quod tu, sed tii, Domine,
Legebam, et ardcbam;
sinyidariter in spe constituisti 7ne.
nec inveniebam quid facerem surdis mortuis, ex quibus
fueram, pestis*, latrator

amams

et ca^cus

adversus Litteras

de melle coeli melleas, et de lumine tuo luminosas

et

super

inimicis * Scripturae liujus tabescebam.

12.

Quando

recordal[)or *

omnia dierum illorum feriatorum?

Acer-

Sed nec oblitus sum nec silebo flagelli tui asperitatem, etj^Q^g
Dolore dentium dentium
misericordiae tuae mirabilem celeritatem.
subito
^
^
mgravesceret
ut non nbe.
tantum
cum
et
me
tunc excruciabas

meum

valerem loqui ", ascendit in cor

qui aderant,

Et

modiE.

vit

deprecarentur te

scripsi

hoc in

j.

admonere omnes meos ^a^""^*

pro me, Deum salutis omni-

cera, et dedi ut eis legeretur.

ut genua supplici affectu fixiraus, fugit dolor

aut

dolor?

Deus meus
Et

fueram.

gaudens in

rum

esse

quomodo

enim

nihil

fugit?

Expavi,

tale

ille.

Sed quis

Domine meus,

fateor,

ab ineimte

Mox

aetate

expertus

insinuati sunt mihi in profundo nutus tui;

fide laudavi

Et ea

nomen tuum.

non sinebat de

pra^teritis peccatis

per Baptismum tuum remissa

nondum

fides

me

et

secu-

meis, quae mihi

erant.

vindemiahbus, ut scholasticis suis

13. Renuntiavi, peractis

V.

Mediolanenses venditorem verborum alium providerent; quodsium

et tibi ego senire delegissem, et ilU professioni, pra^ difBcul-<^"^"'''
tate spirandi ac dolore pectoris,

per

litteras antistiti tuo viro

non

sufiicerem.

Et

insinuavi gendum.

sancto Ambrosio pristinos errores

votum meum, ut moneret quid mihi potissimum de Libris tuis legendum esset, quo percipiendae tantae
At ille jussit Isaiam progratiae paratior aptiorque fierem.
phetam
credo, quod prae caeteris Evangelii" vocationisque
Gentium sit praenuntiator apertior. Verumtamen ego primam
hujus lectionem non intelligens, totumque talem arbitrans,
distuli repetendum exercitatior in dominico eloquio.

meos,

et prsesens

"

Dolorem

corporis

menter formido,

nisi

non ob aliud vehequia

me

impedit a
enim acerrimo

qua^rendo.
Quamquam
his diebus dentium dolore torquerer, non
quidem sinebar animo volvere, nisi ea
quE jamfortedidiceram.adiscendoautem
penitus impediebar, ad quod mihi tota
intentione animi opus erat

videbatur,
tatis

si

se ille

tamen mihi

mentibus

fulgor aperiret, aut

raeis

veri-

me non sensurum

dolorem, aut certe pro nihilo

toleraturum.
Soliloq. i. $.21.
* Isaias ergo inter illa quje arguit
iniqua, et justa praecepit, et peccatori
populo mala futura praedixit, etiam de
Christo et Ecclesia, hoc est, de Rege et
ea quam condidit Civitate, multo plura
quam ceteri prophetavit ita ut a quibusdam Evangelista quam Propheta potius

fuisse illum

diceretur.

Aug. de Civ. Dei,

xviii.

29.

154
VI.
**

lani
baptiza-

S.

14.

AUGUSTINI EPISCOPI

Inde ubi tempus adveiiit quo ine nomen dare'^ oporteMediolanum remeavimus. Placuit et Alypio

^^^' relicto rure,

mecum, jam induto

renasci in te

humilitate Sacramentis tuis

Alypio congrua, et fortissimo domitori corporis, usque ad Italicum

etAdeo-solum fflaciale nudo pede obterendum insolito ausu.
Addato.

...

junximus etiam nobis puerum Adeodatum ex me natum

camaliter de peccato meo.
Tu bene feceras eum. Annorum
erat ferme quindecim^ et ingenio praeveniebat multos graves

Munera

et doctos viros.

Domine Deus

tua tibi confiteor,

meus, creator omnium, et multum potens formare* nostra

deformia nam ego in illo puero prseter delictum non habe:

bam.

Quod enim

enutriebatur a nobis in discipUna tua, tu

nuUus aHus: munera tua

inspiraveras nobis,

Est

liber noster qui inscribitur, de Magistro

loquitur.

Tu

^*

tibi

ipse ibi

omnia quae

scis ilUus esse sensa

coniiteor.

mecum

inseruntiu' ibi

ex persona collocutoris mei, cum esset in annis sexdecim.

Multa ejus alia mirabiHora expertus sum. Horrori mihi erat
ilhid ingenium et quis pra^ter te tahum miraculorum opifex ?
;

Cito de terra abstulisti vitam ejus

non timens quidquam

homini

iUi.

educandum

Sociavimus

eum

et securior

eum

recordor,

nec adolescentige, nec omnino

cosevum nobis in gratia tua,

in discipUna tua; et baptizati sumus'', et fugit a

y Vid.sup.l.viii. $.4.
insciiptione vid.

pueritia^,

De hac nominum

Bingham,

1.

x. c. 2, . 6.

" Quid auiem aliud agit totum tempus,

quo Catechumenorum locum et nomen
tenent, nisi ut audiant

qus

vita debeat esse Christiani;

ipsos probaverint, tunc de

fides et qualis

ut

cum "

se

mensa Domini

castus, qui

solum

Deum

adtendit, et

ad

eum

de eo scribit Aug.
" Erat etiam nobiscum a?tate
ibid. . 6.
minimus omnium, sed cujus ingenium, si
se tenet." . 18.

amore non fallor, magnum quiddam pollicetur, Adeodatus filius meus."

* " In quo, disputatur, et quaeritur,

manducent, et de calice bibant?" Quod

autem fit per omne tempus, quo in Ecclesia salubriter constitutum est, ut ad

etinvenitur, magistrurn nonesse.quidocet

hominem scientiam, nisi Deum, secun-

nomen Christi accedentes Catechuraenorum gradus excipiat, hoc fit multo dili-

tum

gentius et instantius his diebus, quibus

Competentes vocantur, cum ad perci-

Aug.

baptismum sua nomina jam

dederunt." Aug. de fid. et operib. $. 9.
De seipso autem ait Aug. ib. " An

quod plus semel memorat. " Audi adhuc

alium excellentem Dei dispensatorem,
quem veneror ut patrem in Christo enim
Jesu per Evangelium ipse me genuit, et
eo Christi ministro lavacrum regenerationisaccepi. Beatumloquor Ambrosium,

piendum

usque adeo dissimulamus a sensibus nostris, ut vel nos ipsos non recordemur

quam

fuerimus attenti atque solliciti quid

nobis pra^ceperint a quibus catechizaba-

mur, cum fontis illius sacramenta peteremus, atque ob hoc Competentes vocare-

mur

?"

Ejus sententiola tunc temporis in lib.

de beata vita conservatur " llle est vere
"^

dum

illud etiam
est,

quod

est

Retract.

tus."
^

unus

i.

in Evangelio scripmagister vester Chris12. Exstat ap. Opp.

t. i.

Ab

ipso

baptizatus est

Ambrosio,

cujus pro Catholica fide gratiam, constantiam, labores, pericula, sive operibus
sive sermonibus, et ipse sum expertus, et
mecum non dubitat orbis praedicare Romanus." c. Julian. Pelagiao. \.. 10. cf.
de nuptiis et concupisc. . ult. et Ep.

CONFESSIONUM LIBER
nobis sollicitudo

Nec

vitae praeteritae.

IX.

satiabar

155
diebus

illis

dulcediiie mirabili, considerare altitudinem consilii tui super

Quantum

salutem gencris humani.

tuis,

Voces
cor

flevi in

hymnis

et canticis

suave sonantis Ecclesiae tua3 vocibus commotus acriter

illa)

meum

influebant auribus meis, et eliquabatiu* veritas in

et exsestuabat

lacrymae, et bene mihi erat

15.

Non

inde afFectus pietatis *, et currebant

cum

eis.

longe coeperat Mediolanensis Ecclesia genus hoc

VII.

magno studio fratrum g-^^tfjj

Niminim annus erat, autcantus

consolationis et exhortationis celebrare,

concinentium vocibus et cordibus.

non multo amplius, cum Justina Valentiniani

niater

hominem tuum Ambrosimu

mori parata

cum

pueri

Excubabat pia plebs

causa, qua* fuerat seducta ab Arianis.

ecclesia

regis

persequeretur*^ haeresis sua)

episcopo suo, servo tuo.

Ibi

1^ \i^_

diolani.

in

mea

mater, ancilla tua, solUcitudinis et vigiliarum primas tenens,

orationibus vivebat.

Nos adhuc

frigidi a calore Spiritus tui,

excitabamur tamen civitate attonita atque

Tunc

tui-bata.

morem

hynnii et psalmi ut canerentur secundum

orientaliura

partium, ne populus moeroris ta^dio contabesceret, institutum

est; et ex illo in hodiemum retentum, multis jam ac pene
omnibus gregibus tuis et per caetera orbis imitantibus *.
16. Tunc memorato antistiti tuo per visum aperuisti quo Inventio
loco laterent martyrum coi-pora Protasii et Gervasii, quae per
rumss
tot annos incorrupta in thesauro secreti tui recondideras, Protasii
unde opportune promeres ad coercendam rabiem femineam, vasii!"^
sed regiam.
Cum enim propalata et efFossa digno cum

147. c. 23. " neque enim el mihi propAmbrosii sententia

quia per illius os potissimum me Dominus
ab errore liberavif, et per illius ministerium gratiam mihi baptismi salutaris in-

terea placet sancti viri

tanquam plantatori et rigatori meo

nimium faveam."
Quo sc. " Bat-ilicam Portianara, h. e.

dulsit,

*=

extramuranam,"Arrianis traderet postea

vero " basilicam novam h. e. intramuranam, qua? major est," petivit. vid. Ambr.
Epp. 20 22. Serm. c. Auxentium de
Basilicis tradendis, pp, 852
880. ed.
Ben. cf. rillemont. Hist. Eccl. S. Am;

broise, Art.

tempore

4448.

pp.

7682.

Eo

Mediolani erat Valentinianus

vid. inf. not. e.

1

Longe ante Ambrosii tempus

passi

quippe qui narret " Invenimus mirai

magnitudinis viros duos, nt prisca ctai
sunt,

ferehaty Ep. 22. . 2. Eosdem tamen

" longe posterius passos esse quam beatiss.

Stephanum"" probesciri"aitAug.(Serm.

318) " Sub

ignobili cajspite

latebant"

(Ambr. 1. c.) " in tantum ut supra ipsorum corpora ambularent omnes, qui vellent ad cancellos pervenire, quibus SS.
Naboris

et Felicis

martyrum ab

injuria

sepulchia defendebantur." (Paullin. Vita

S.

per

Ambrcs.

somnium

14.) donec ' Ambrosio

levelata reperta sint." Aug.

$.

de Civ. Dei, 1. xxii. c. 8. $.2.

Postea
vero " senes repetierunt, se aliquando
horum martyrum nomina tiluluraque !egisse." Ambr. 1. c. $. 12.
Plerique eos
sub Nerone passos esse credunt. vid.Tillemont. II. E. t. ii. Art. S. Gervais et S.
Protais

(Ambr.

I.

Ense martyrium
" avulsum humeris caput."

nott. ibid.

et

adepti sunt

c.)

156

AUGUSTINI EPISCOPI

S.

honore transferrentur ad Ambrosianam basilicam, non solum

quos immundi vexabant spiritus, confessis eisdem daemonibus,
sanabantur% verum etiam quidam plures annos csecus', civis
civitatique

cum

notissimus,

causam

qusesisset

duceret,

suum ducem

atque

Quo

rogavit.

tumultuante

eoque

exsilivit,

laetitia*

se

ut

perductus, impetravit

ut sudario tangeret feretmm pretioscB in compectu

Ps. 115,admitti,

tuo mortis sanctorum tuorum.

oculis,

populi

audisset,

confestim aperti sunt.

Quod

ubi fecit, atque admovit

Inde fama discurrens, inde

laudes tuse ferventes, lucentes*, inde

illius inimicas animus

ad credendi sanitatem non applicatus*, a persequendi
tamen furore compressus est. Gratias tibi, Deus meus. Unde
et quo duxisti recordationem meam, ut haec etiam confiterer
tibi, quae magna obUtus praeterieram } Et tamen tunc cum ita

etsi

Cant. l.fragTaret

suspirans

domo

sio.

tibi, et

olim
in

fenea.

17.

^*

in rebuss miUtaret, prior nobis

Ps. 67,
7.

hymnorum tuorum,

tandem respirans*, quantum patet aura

Qui habitare facis unanimes in domo, consociasti nobis

Evodium juvenem ex nostro municipio. Qui cum agens

VIII.
conver-

odor unguentorum tuorum, non currehamus post

Ideo plus fiebam inter cantica

te.

e Ita

factum esse haud negabant Arnarrabant " venerabilera virum

Ambrosium pecunia comparasse homines
qui se vexari ab iramundis spiritibus menriani, sed

tirentur."
f

"

PauU.

c. ^.

1.

15.

Plura de eo habet Ambros.

Dum

1. c. $.2.
transferimus, caecus sanctus est"

et postea, . 17. in

sermone coram populo

frequente habito, ' Negant [ArrianiJ ctBcum illuminatum, sed ille non negat se
sanatum. IUedicit: Caecusessedesivi: et
probat facto. Isti beneficium negant, qui

factum negare non possunt. Notus homo

est, publicis cura valeret mancipatus obsequiis, Severus nomine, lanius ministerio.
Deposuerat officium, postquam inciderat
impedimentum. Vocat ad testimonium
homines quorum ante sustentabatur obsequiis

eosindices suae visitationis arcessit,

quos habebat

testes et arbitros caecitatis.

Clamat quia ut contigit fimbriam de

veste martyrum, qua sacraj reliquiae vesNonne
tiuntur, redditum sibi lumen sit.
simile istud est, atque illud quod in
Evangelio legimus

Detestabilior isto-

rum quam Judaeorum

pertinacia.

Illi

cura dubitarent, vel parentes interrogabant: isti occulte interrogant, palam negant,jamnonoperiincreduli,sedauctori."

ad

conversus est et baptiza-

te

Idera miraculum citat

Dei,

Aug. de Civ.
" ad

l.xxii. c. 8. . 2. inter ea, qua^

multorum notitiam potuerunt pervenire,

quia et grandis est civitas et ibi erat tunc
Imperator, et immenso populo teste res
gesta est, concurrente ad corpora Martyrum Protasii et Gervasii ;" ipse porro,
ut ait, tesiis oculatus (Serm.286. $. 4.)
" cujustunctantaegloriaj Martyrum etiam
ego testis fui. Ibi eram, INIediolani eram,
facta miracula novi, adtestante Deo pretiosis mortibus sanctorum suorura
ut
per illa miracula jam non solum * in
conspectu Domini,'pedetiara inconspectu
hominum esset * mors illa pretiosa.' Crecus
noiissimus universae civilati illuminatus
est, cucurrit, adduci se fecit, sine duce
;

reversus est.

Nondum

cbierit

adhuc

rum

forte

basilica,

totam vitam

audivimus quod
In ipsa eo-

vivit.

ubi sunt eorum corpora,

suam serviturum se esse

devovit.
Nos illum gavisi sumusvidentem, reliquimus servientem."
PauHinus
autem, notarius Ambrosii, qui eadem refert, ait hominem " nunc u^que in eadera
basilica, qua? dicitur Ambrosiana, in
quam Martyrura corpora sunt translata,
religiose vivere."

% Vid. sup.

ad

1.

c. $. 14.

1. viii.

c. 15,

:;

CONFESSIONUM LIBER
relicta

et

tus,

militia

quisnam locus nos

placito

Matris

Qu8erebamuSg:yg"yg

sancto.

haberet senientes

utilius

Simul

accinctus in tua.

saeculari,

simul habitaturi*

eramus'',

157

IX.

tibi

pariter a

teneris

Et cum apud Ostia Tiberina esse- tio.

Multa praetereo, quia multum
mus, mater defuncta est.
Accipe confessiones meas et gratiamm actiones,
festino.
Deus meus, de rebus innumerabilibus etiam in silentio. Sed
remeabamus

in Africam.

anima parturit de illa famula

came, ut in hanc temporalem
Non ejus, sed tua
et corde, ut in jetemam lucem nascerer*'.
dicam dona in ca neque enim seipsam fecerat, aut cducaveTu creasti eam, nec pater nec mater sciebat
rat seipsam.
non

praiteribo quidquid mihi

tua, qua?

me

parturivit;

et

qualis

ex

Et emdivit eam

eis fieret.

in timore tuo virga

regimen unici Filii tui in domo fideli, bono membro Ecclesige tuaj.
Nec tantam erga suam disciplinam diligentiam matris praedicabat, quantam famula? cujusdam decreChristi tui,

qua3

pitae,

patrem

infantem

ejus

portaverat,

grandiusculamm puellamm parvuli

rei gratia,

et propter

portari

dorso

sicut

solent.

Cujus

senectam ac mores optimos, in domo

Unde etiam curam

dominicamm commissam* diligenter gerebat, et
eis coercendis, cum opus esset, sancta severitate vehe-

christiana satis a dominis honorabatur.

filiamm
erat in

mens, atque in docendis sobria pmdentia.

illas

Nam

eas, praeter

mensam parentum moderatissime aleexardescerent siti, nec aquam bibere sinebat,

horas quibus ad

bantm-, etiamsi

pra?cavens consuetudinem malam, et addens verbum sanum

" Modo aquam bibitis, qviia in potestate vinum non habetis

cum autem ad
et

cellariomm, aqua sordebit

Hac

ratione prajcipiendi

esse ostenderet (ib. c. 8.) item primum e

" de libero arbitrio" e quibus

3. libb.

" raalum non exortum

libero voluntatis arbitrio."

sed

mos potandi permanebit *."

et auctoritate imperandi,

^ Hoc temporis intervallo, antequatn

Africara remearet, scripsit Au?. Libb. ii.
" de moribus EcclesiiB (^aiholicaj" et
" de moribus INlanichaiorura," quo horum reprimeret " jactantiam de falsa et
fallaci continentia vel abstinentia, qua se
ad imperitosdecipiendos.verisChrislianis,
quibus comparandinon sunt, insuper prJEferunt;" Retract. i. c. 7. et lib. " de
animai quantitate,"quo eam incorpoream

constat

maritos veneritis, factae dominae apothecarum

nisi

Ib. c. 9.

ex

'

frenabat

Matris in se merita saBpius

animo

confitetur

Aug. "

grato

in primis nostra

omne quod.
de beata vita . 6. ' cujus precibus
indubitanter credo atque confirmo, mihi

raater, cujus raeriti credo esse

vivo''

mentem Deum dedisse, ut inveniendae veritati nihil omnino prKponam,

nihil aliud velim, nihil cogitem, nihil
amem. Nec desino credere nos hoc tantum bonura, quod, te promerente, concupivimus, eadera, te petente, adepturos."
Similia habet de dono Persever. . 53.
" me fidelibus et quotidianis matris meae
lacrymis ne perirem fuisse concessum."

istara

158

S.

AUGUSTINI EPISCOPI

aviditatem tenerioris aetatis; et ipsam puellarum sitim formabat ad honestum modum, ut jam nec liberet quod non
deceret.
18.

Et

siurepserat tamen, sicut mihi

bat, surrepserat ei vinolentia.

Eccli.
'

'

iilio

Nam cum

famula tua nan-ade more, tanquam

puella sobria, juberetur a parentibus de cuppa

vinum depro-

mere, submisso poculo qua desuper

priusquam

patet,

in

lagunculam funderet merum, primoribus labris sorbebat exiguum, quia non poterat amphus, sensu recusante. Non enim
ulla temulenta* cupidine faciebat hoc, sed quibusdam superfluentibus aetatis excessibus, qui ludicris motibus ebulUunt, et
in puerilibus animis majorum pondere premi solent.
Itaque
ad illud modicum quotidiana modica addendo, quoniam qui
modica spernit^ paulatim decidit^m eam consuetudinem lapsa
erat, ut prope jam plenos mero calicidos inhianter hauriret.
Ubi tunc sagax anus, et vehemens illa prohibitio } Numquid
valebat aliquid adversus latentem

Domine,

vigilaret super

nos

morbum,

nisi tua

Absente patre

medicina,

matre

et

nu-

tritoribus, tu praesens, qui creasti, qui vocas, qui etiam

per

et

homines boni aUquid agis ad animarum salutem,

quid tunc egisti, Deus meus } Unde curasti ? unde sanasti ?
Nonne protidisti durum et acutum ex altera anima convicium,
tanquam medicinale ferrum ex occultis provisionibus tuis, et
uno ictu putredinem illam praecidisti ? Ancilla enim cum qua
solebat accedere ad cuppam, litigans cum domina minore, ut fit,
sola cum sola, objecit hoc crimen, amarissimainsultatione vocans

praepositos

meribibulam.

Quo

illa

stimulo percussa respexit foeditatem

suam, confestimque damnavit atque exuit. Sicut amici adulantes pervertunt, sic inimici litigantes plerumque corrigunt.

Nec
eis.

tu

quod per eos agis, sed quod ipsi voluerunt, retribuis

enim irata exagitare appetivit minorem dominam,

Illa

non sanare
et

tempus

et ideo clanculo, aut

litis,

sero prodidisset.

quia

ita eas

invenerat locus

aut ne forte et ipsa pericUtaretur quod tam

At

tu,

Domine,

rector coelitum

*,

et terreno-

rum, ad usus tuos contorquens profunda torrentis, fluxum

sseculorum ordinate* turbulentum, etiam de alterius animae
insania ^ sanasti alteram

ne quisquam cum hoc

k Multa enim fiunt a raalis quidem

contra voluntatem Dei; sed tantre est
ille sapientiai tantjeque virtutis, ut in eos
exitus sive fines quos bonos et justos ipse

praescivit,

adverterit,

tendant omnla quzB voluntati

Aug. de Civ.

ejus videntur adversa.

Dei, 1. xxii. c. 2.

CONFESSIONUM LIBER
potcntiae sua3 tribuat,

si

IX.

15i)

verbo ejus alius conigatur,

quem

vult

con-igi.

sobrie, potiusque a te subdita

Educata itaque pudice ac

19.

parentibus,

quam

a parentibus

ubi plenis annis nubilis

tibi,

domino

facta est, tradita viro servivit veluti

lucrari tibi,

loquens

te illi

moribus

suis,

IX.
jjijes

eum ^^^"^

et sategit

quibus eara pulchram

mores

ItaPJ^"^^^
faciebas, et reverenter amabilem atque mirabilem viro.
marito
re
cum
de
hac
nullam
autem toleravit cubilis injurias, ut

unquam

haberet

Exspectabat enim misericordiam

credens castificaretur. Erat vero ille

simultatem.

tuam super eum, ut in

te

Sed

pra;terea, sicut benevolentia prajcipuus, ita ira fervidus.

noverat haec non resistere irato viro, non tantum facto, sed ne

Jam

verbo quidem.

num

vero refractum et quietum

cum

opportu-

videret, rationem facti sui reddebat, si forte ille incon-

commotus

sideratius

quarum

viri

cum

Denique,

fuerat.

matronae midtae

mansuetiores erant, plagarum vestigia etiam

dehonestata facie

gererent,

inter

amica colloquia

illa?

ar-

guebant maritorum vitam, hsec earum linguam, veluti per

jocum

graviter

admonens, ex quo

illas

tabulas quae matii-

moniales vocantirr, recitari audissent, tanquam instmmenta

quibus ancillae factae essent,

memores

deputare

debuisse

conditionis superbire adversus dominos

tere.

Cumque

jugem

sustineret,

mirarentur

quod

claruisse,

invicem vel

nunquam
Patricius

unum diem

familiariter quaererent

supra memoravi.

illae,

scientes

proinde

non opor-

quam ferocem

con-

fuisse auditum, aut aliquo indicio

uxorem, aut quod a se

ceciderit

domestica Hte dissenserint, et causam

docebat

illa

institutum suum,

quod

Quae observabant, expertae gratulabantur

non observabant, subjectae vexabantvu'.

Socmm etiam suam primo susunis malamm ancillamm
adversum se irritatam sic evicit obsequiis, perseverans tolequae

20.

medias linguas
pax domestica
Itaque posteaquam ille,

rantia et mansuetudine, ut illa ultro filio suo

famulamm

proderet, quibus inter se et

turbabatur, expeteretque vindictam.

et matri

cordiae

obtemperans,

et

numm

curans familiae disciplinam, et con-

suorum consulens, proditas ad prodentis arbitrium

verberibus coercuit, promisit

debere, quaecumque

illa talia

de sua nuru

de se praemia sperare

sibi,

quo

placeret, mali

nullaque jam audente, memorabiU inter

se benevolentiaj suavitate vixemnt.
aliquid loqueretur:

160

S.

AUGUSTINI EPISCOPI

illi bono mancipio tuo, in cujus utero me

Deus meus, misericordia mea, munus grande donaquod inter dissidentes atque discordes quaslibet animas,

Hoc quoque

21.

creasti,

veras,

cum ab utraque
multa de invicem audiret amarissima, qualia solet eructare
turgens atque indigesta discordia quando praesenti amicse de
ubi poterat, tam se praebebat pacificam, ut

absente inimica per acida colloquia cruditas* exhalatur odio-

rum

nihil

tamen

alteri

reconciUandas valeret.

de altera proderet, nisi quod ad eas

Parvum hoc bonum mihi videretur,

innumerabiles tristis experirer, nescio qua horrenda

peccatorum latissime pervagante, iion solum iratorum inimicorum iratis inimicis dicta prodere, sed etiam quse
non dicta sunt addere cum contra homini* humano parum
esse debeat inimicitias hominum nec excitare nec augere
male loquendo, nisi eas etiam exstinguere bene loquendo
studuerit; quaUs illa erat, docente te magistro intimo in
nisi turbas

pestilentia

schola pectoris.

Denique etiamvirum suum jam

22.

temporali lucrata est

nondum

in

bat

tuam
lTim.5,
'

'

Gal. 4,

'

in extrema vita ejus

nec in eo jam

toleraverat.

planxit quod

fideli

Erat etiam serva servorura

Quisquis eorum noverat eam, multum in ea laudaquia sentiebat praesentiam

et diligebat te

tuorum.
et

fideli

tibi,

honorabat

in corde ejus, sanctse conversationis fructibus testibus'*

mutuam

vicem i^arentihus red-

domitm suam pie tractaverat,

in operibus honis testi-

Fuerat enim unius

diderat,

monium

hahehat.

viri

uxor^

Nutrierat

filios,

quoties abs te deviare cernebat.

eos

toties

parturiens,

PosU'emo nobis, Domine,

omnibus, quia ex munere tuo sinis loqui servis tuis, qui

ante dormitionem ejus in te jam consociati vivebamus percepta gratia Baptismi tui, ita curam gessit quasi omnes

omnibus genita fuisset.

Impendente autem die quo ex hac vita erat exitura,
qucm diem tu noveras, ignorantibus nobis provenerat, ut

genuisset, ita servivit quasi ab

X.

23.

quium
cum ma- credo, procurantc te occultis tuis modis, ut

ego et ipsa

soli

regno
coelo-

rum.

Mater

nostra, cujus ingenium, atque

in res divinas

inflammatum animum, cum

antea convictu diuturno, et diligenti considerationeperspexeram, tumvero inqua-

dam

disputatione

non parvaj

mihi mens ejus apparuerat, ut

verae

philosophise

videretur.

rei,

tanta

nihil aptius

De

Ord.

. 1. Ibid. 1. i. . 32. eam " divinas

scripturas vehementer" ait " amplecti"
1. ii.

" Si
et eximium ejus profert responsum
bona qusG velit et habeat, beatus est; si
autem mala velit, quamvis habeat, miser
;

est."

De

beata vita,

$. 10.

CONFESSIONUM LIBER
staremus incuiiibentes ad

domum

intra

quamdam

IX.

161

fenestram, unde hortus

qua3 nos habebat prospectabatur,

illic

apud

Ostia Tiberina, ubi remoti a turbis post longi itineris laborem

instaurabamus nos navigationi

dulciter

colloquebamur ergo soli valde

ea qu(B ante sunt ex- Phil.

et jyroiterita obliviscentes, in

3,

quajrebamus inter nos apud praesentem Veritatem, quod

tu es, qualis futura esset vita aetema sanctorum, quam neciCoT.2,
oculus vidit, nec auris audivit, nec in cor hominis ascendittenti,

Sed inhiabamus ore cordis in supema fluenta

fontis im,fontisV&. 35,

qui est apud te; ut inde pro captu nostro aspersi, quoquo

vitcB

modo rem tantam

cogitaremus.

24. Cumque ad eum finem sermo perduceretiu*, ut camalium

sensuum delectatio quantalibet, in quantalibet luce corporea,
prac illius vita3 jucunditate, non comparatione, sed ne commemoratione quidem digna videretur; erigentes nos ardentiore
affectu in idipsum "", perambulavimus gradatim cuncta corporaha, et ipsum ccelum, unde sol et luna et stellae lucent super
terram.
Et adhuc ascendebamus interius cogitando, et loquendo *, et mirando opera tua et venimus in mentes nostras, et transcendimus" eas, ut attingeremus regionem ubertatis indeficientis, ubi pascis Israel in aetemum veritatis Ps.
pabulo, et ubi vita sapientia est, per quam fiunt omnia ista, et^*
quae fuemnt, et quae futura sunt
et ipsa non fit, sed sic est
ut fuit, et sic erit semper
quin potius fuisse, et futumm esse
non est in ea, sed esse solum, quoniam aetema est: nam fuisse
et futurum esse, non est a^temum. Et dum loquimur et inhiamus illi, attigimus eam modice toto ictu cordis et suspiravi;

79,

mus*

relinquimus ibi

primitias 5pmYw, etremea- Rom.

vimus ad strepitum oris nostri, ubi verbum et incipitur et^^'
et

xeXi^diidu^

finitur.
Et quid simile Verbo tuo Domino nostro,
s^-Sap.
^^'
permanenti sine vetustate, atque innovanti crninia f
25. Dicebamus ergo
Si cui sileat tumultus camis, sileant
:

phantasise terrae et

anima

sibi

sileat,

aquamm

quod summe est. Alludlt

" In pace,
Idipsum dormiam et requiescara."
[Dub.] Vid. sup. $. 11.
" Quod enim sicuti est cogitare non
possumus, ulique nescimus; sed quid"

ad

1.

et aeris, sileant et poli, et ipsa

et ti*anseat se

e. in id

illud Propheta?, Ps. 4, 5.

in

non

se

cogitando, sileant

spuimus, improbamus, non hoc esse quod

quaerimus novimus.quamvisiilud nondum
quale sit, noveriraus.
Aue. Eo. 130.
.27.
i. e. ipsi adhsesimus qua parte per
priraitias Spiritus innovati jam eramus.

quid cogitanti occurrerit, abjicimus, re-

Vid.inf.l.xii.c. 16.et

1.

xiii.c. 13.

[Dub.]

8,

7,

162

S.

somnia

et

AUGUSTINI EPISCOPI

imaginariae revelationes, omnis lingiia et

signmn, et quidquid transeundo

Ps. 99,

quoniam

si

cui sileat

audiat*, dicunt haec omnia,

quis

si

fit,

fecimus, sed fecit nos qui manet in celernum

Ps. 76,
j

^^^

13, 12.

Non

omne

omnino
ipsa nos

his dictis si

jam taceant quoniam erexerunt aurem in eum qui fecit ea, et

loquatur ipse solus, non per ea, sed per seipsum, ut audiamus
verbum ejus, non per hnguam camis, neque per vocem angeh,
nec per sonitum nubis, nec per mnigma simihtudinis sed ipsum
quem in his amamus, ipsum sine his audiamus, sicut nunc
;

extendimus nos,

attingimus* aetemam

et rapida cogitatione

Sapientiam super omnia manentem

si

continuetur hoc, et

subtrahantur ahae visiones longe imparis generis, et haec una

rapiat et absorbeat et recondat in interiora gaudia spectatorem

suum, ut tahs
Mat.25,intelhgentiae,
,

15, 51.

sempitema

sit

vita,

suspiravimus

cui

momentum

quale fuit hoc

nonne hoc

est,

Intra in

Et istud quando ? An cum omnes

resurgemus, secl non omnes immutdbimur ?
26. Dicebam talia*, et si non isto modo et his verbis,
tamen, Domine, tu scis quod illo die, cum talia loqueremur,
et mundus iste nobis inter verba vilesceret cum omnibus delectationibus suis, tunc ait illa: " Fili, quantum adme attinet,
Quid hic faciam adhuc, et
nulla jam re delectorin hac vita.
cur hic sim nescio, jam consumpta spe hujus saeculi. Unum
erat propter quod in hac vita aliquantum immorari cupiebam,

gaudium Domini

tui

f^

ut te christianum catholicum viderem, priusquam morerer.

Cumulatius hoc mihi Deus meus

felicitate terrena, servum

praestitit,

tempta
facio
XI.
stasi et

morte

27.

ejus

ut te etiam, con-

videam

quid hic

?''

Ad

non satis recolo. Cum

non multo amplius decu-

hacc ei quid responderim,

interea vix intra quinque dies, aut

Et cum

b^it febribus.

animae passa

est, et

aegrotaret,

quodam

die

defectum

paululum subtracta a praesentibus.

Nos

concurrimus, sed cito reddita est sensui, et aspexit astantes,

me

et fratrem^

meum,

et ait

nobis quasi quaerenti similis:

Deinde nos intuens moerore attonitos " PoEgo silebam, et fletum

nitis* hic, inquit, matrem vestram."
frenabam. Frater autem meus quiddam locutus est, quo eam
non peregre, sed in patria defungi tanquam felicius optaret.
Quo audito^ illa vultu anxio reverberans eum oculis quod
" Ubi eram

?"

Nomine Navigium, Aug. de

vita beat. . 6.

CONFESSIONUM LIBER
talia saperet,

16S

IX.

atque inde me intuens: '* Vide, ait, quid dicit."

" Ponite, inquit, hoc corpus ubicumque

Et mox ambobus

tantum ilkid vos rogo, ut ad

nihil vos ejus cura contui'bet
ubi ubi fueritis." Cumque
memineritis
mei
Domini altare
:

hanc scntentiam verbis quibus poterat explicasset, conticuit

et ingravescente

28. p]go

morbo exercebatur.

vero

cogitans

dona

Deus

tua,

invisibilis,

quae

immittis in corda fidelium tuorum, et proveniunt inde fruges

admirabiles

gaudebam

et gratias tibi

agebam, recolens quod

noveram, quanta cura semper a^stuasset de sepulcro quod

sibi

Quia enim
valde concorditer vixerant, id etiam volebat, ut est animus
humanus minus capax divinorum, adjungi ad illam felicitatem, et commemorari ab hominibus, concessum sibi esse
post transmarinam peregrinationem, ut conjuncta terra amborum conjugum terra tegeretur. Quando autem ista inanitas
plenitudine bonitatis tuje coeperat in ejus corde non esse,
nesciebam, et la)tabar admirans quod sic mihi aperuisset*
quanquam et in illo semione nostro ad fenestram cum dixit,
" Jam quid hic facio ?" non appamit desiderare in patria
mori.
iVudivi etiam postea, quod jam cum Ostiis essemus,
cum quibusdam amicis meis materna fiducia colloquebatur
quodam die de contemptu vitse hujus et bono mortis, ubi
ipse non aderam
ilhsque stupentibus virtutem femina?, quam
tu dederas ei, quaerentibusque utrum non formidaret tam
providerat et praeparaverat juxta coi^pus viri sui.

longe a sua civitate coq^us rehnquere

Deo

" Nihil, inquit, longe

neque timendum est ne ille non agnoscat in fine

saeculi, unde me resuscitet."
Ergo die nono segritudinis sua),
quinquagesimo et sexto anno getatis suae, tricesimo et tertio
jetatis meae'', anima illa rehgiosa et pia corpore sokita est.

est

29.

Premebam

oculos ejus, et confluebat in praecordia

moEStitudo ingens, et transfluebat in lacrymas

mea

ocuU mei violento animi imperio resorbebant fontem suum

usque ad siccitatem, et in taU luctamine vakle male mihi erat.
Tum vero ubi efllavit extremum*, puer Adeodatus exclamavit
in planctum, atque ab omnibus nobis coercitus tacuit.
Hoc

modo
*?

etiam mevun quiddam puerile quod labebatur in fletus

Hunc numerum omnes ad unura

cum editi, tum scripti assignant

codices,

unde

intelligitur

locum minime corruptum

esse,

quod suspicatus

ad an. 388,
die

INIaii.

n.

est Caesar Baronius

71, et in not. ad Mart.

[ed.

Ben.]

xil.

ibidemque^^"^'
rit

mor"^*"

jjj^

164

S.

juvenili voce

AUGUSTINI EPISCOPI

cordis, coercebatur

Neque

et tacebat.

eniin

decere

arbitrabamur funus illud questibus lacrymosis gemitibusque celebrare*; quia his plerumque solet deplorari

quaedam miseria morientium, aut quasi omnimoda exstinctio.

At illa nec misere moriebatur, nec omnino moriebatur. Hoc
et documentis momm ejus, et fide non ficta, rationibusque
certis

tenebamus.

Quid

quod intus mihi graviter dolebat, nisi

ex consuetudine simul vivendi dulcissima et charissima repente
dismpta vubius recens? Gratulabar quidem testimonio ejus,
quod in ea ipsa ultima a^gritudine, obsequiis meis interblandiens, appellabat me pium, et commemorabat grandi dilectionis
afFectu nunquam se audisse ex ore meo jaculatumin se durum
aut contumeHosum sonum*. Sed tamen quid tale, Deus meus,
qui fecisti nos, quid comparabile habebat honor a me delatus
ilU, et servitus ab illa mihi ?
Quoniam itaque deserebar tam
30.

magno

erat ergo

ejus solatio, sauciabatur anima*, et quasi dilaniabatur

vita, quae

una

facta erat

ex mea

et illius.

31. Cohibito ergo a fletu iilo

puero, Psalterium

Evodius, et cantare coepit psalmum'';

Ps.

cui

arripuit

respondebamus

I00,omnis domus: Misericordlam et judicium cantaho

tibi,

Do-

Audito autem quid ageretm*, convenemnt multi fratres

mine.

ac religiosse feminse ;

et

de more

ilHs,

quorum

officium erat,

cum eis
me non deserendum esse censebant quod erat tempori
congmum disputabam; eoque fomento veritatis mitigabam

funus curantibus, ego in parte ubi decenter poteram,

qui

cmciatum

notum,

tibi

illis

me

ignorantibus et intente audientibus,

At ego in auribus
eorum nuUus audiebat, increpabam molUtiem affectus
mei, et constringebam fluxum moeroris: cedebatque mihi
paululum; mrsusque impetu suo ferebatur, non usque ad
eruptionem lacrymamm, nec usque ad vultus mutationem,
sed ego sciebam quid corde premerem. Et quia mihi vehementer displicebat tantum in me posse haec humana, qua?
et sine sensu doloris

esse arbitrantibus.

tuis,ubi

ordine debito et sorte conditionis nostrae accidere necesse

alio dolore

dolebam dolorem meum,

et duplici tristitia

est,

mace-

rabar.
^
aihoti

ruv

Ai

Ss

TMV

itreiyytXiav

6ia.Q^tc!Jv

xui avayvuffiis iK(pavro^ixai

fjt.aKa^iu)rtt.rcav

iff^yixorts

Xri^iuv, tis

rtXtiuffiv,

aiojvius

fAiv

itffi

as ^i 6tiav

xarara^^^-

ffovrur rouTi

rav

'irt

Ti

Koifji,vidivros

ii^ui a.^otiKrixat,

^euvrav ^r^or^iTrixa) <r^os rnv

ofioiav nktiMffiv.

Dionys. Eccl. Hier.

C. 7.

CONFESSIONUM LIBER

IX.

1()5

Cum ecce coi-pus elatuin est*, imus% redimus sine

Nam neque in eis precibus^ quas tibi fudimus, cum

32.

lacrymis.

offerretur

pro ea sacrificium pretii nostri, jam juxta sepulcrum

priusquam deponeretur, sicut

posito cadavere,

nec in

eis

ego precibus

flevi

mcestus eram, et mente turbata rogabam

sanares dolorem

illic

fieri solet,

sed toto die graviter in occulto

meum, nec

faciebas;

te,

ut poteram, quo

credo,

commendans

memoriaj meae, vel hoc uno documento, omnis consuetudinis

mentem quae jam non fallaci verbo

Visum etiam mihi est ut irem lavatum; quod
audieram inde bahieis nomen inditum, quia Grgeci /SaXaveTov
dixerint, quod anxietatem pellat ex animo.
Ecce et hoc
confiteor misericordiae tuae, Pater orphanorum^ quoniam lavi,Ps.
et talis eram qualis priusquam lavissem.
Neque enim exsuvinculum, etiam adversus
pascitur*.

meo

moeroris amaritudo.
Deinde dormivi et
non parva ex parte mitigatum inveni dolorem
meum; atque ut eram in lecto meo solus, recordatus sum
veridicos versus Ambrosii tui; tu es enim
davit de corde

evigilavi, et

Deus creator omnium,

Polique rector, vestiens

Diem decoro lumine,

Noctem sopore * gratiae
Artus solutos ut quies

Reddat laboris usui,

Mentesque fessas allevet,
Luctusque solvat anxios.

Atque inde paulatim reducebam in pristinum sensum

ancillam tuam, conversationemque ejus piam in te, et sancte*
in nos blandam atque morigeram, qua subito destitutus sum
33.

et libuit flere in

me.

Et

conspectu tuo de

illa et

pro

illa,

de

me

et

pro

dimisi lacrymas quas continebam, ut effluerent quan-

tum vellent, substemens eas cordi meo; et requievi in eis*,

quoniam ibi erant aures tuae, non cujusquam hominis superbe
interpretantis ploratum meum.
Et nunc, Domine, confiteor
tibi in litteris.

peccatum

si

Legat qui

volet, et interpretetur ut volet

invenerit, flevisse

imus, Ter. Andr. i. 1.90.

Preces pro mortuis dogmati Ecclesiae
i:ffertur,

RomanjedePureatoriohaudfavere.immo
omnino adversari, vid. inter alios, Bull,
Serni. 3. et " Corruptioas of the Church

me matrem
of

Rome."

c. 3. . 16.

" Eccl.

cf.
1.

Hist.

et

exigua parte horae,

Bingham, Antiq.

xxiii. c. 3. ^. 13.

1.

xv.

Collyer',

of (Jreat Biitain," p.

ii'

257. Usher, Answer to'a Jesuit!

Field, on the Church, p. 750, 1. &:c.

b. iv. p.

67,

166

S.

matrem

AUGUSTINI EPISCOPI

mortuam, quye me multos annos

non irrideat; sed potius, si est
pro peccatis meis fleat ipse ad te Patrem

oculis meis interim

fleverat ut oculis tuis viverem,

grandi charitate,
XIII.
maire
defunc-

omnium fratmm Christi

34. Ego autem, jam

Cor.
"'

'

vulnere in quo

tibi,

Deus

noster,

p^Q jUa famula tua longe aliud lacrymarum genus, quod

spiritu consideratione periculorum

animae quxe in

Adam

vivijicata, etiam

nondum

Quanquam

moritur.

nomen tuum in fide moribusque

dicere, ex quo eam per Baptismum

I2,i3ijjji

omnis

in Christo

illa

a canie resoluta, sic vixerit ut laude-

tur

Mat.

illo

poterat redargui carnalis aflectus, fundo

manat de concusso
1

tui.

sanato corde ab

non tamen audeo

ejus;

regenerasti,

nullum ver-

exisse ex ore ejus contra prseceptum tuum.

Et dictum

j5 5

est a Veritate Filio tuo

23.

reus erit gehenim ignis.

Si

qiiis dixerit fratri suo,

Et

vae

etiam laudabili

vitse

Fatue,

homi-

remota misericordia, discutias eam. Quia vero non

exquiris delicta vehementer, fiducialiter speramus aliquem

num,

si,

apud

te

Quisquis autem tibi enumerat vera merita

enumerat nisi munera tua"? O si cognoscant se
homines homines; et qui gloriatur, in Domino glorietur*!

k)cum*.

sua, quid tibi

2 Cor.

Ego

itaque, laus mea et vita mea, Deus cordis mei,

pauHsper bonis ejus actibus,pro quibus tibi gaudens
gratias ago, nunc pro peccatis matris meoe deprecor te
exaudi me per Medicinam vulnerum nostrorum quae pependit
Rom.8,in ligno, et sedens ad dexteram tuam interpellat te pro nobis.
35.

sepositis

corde dimisisse dehita

Mat.18 ^^io misericorditer operatam, et ea;
6,
dehitoribus suis; dimitte ilU et tu debita sua, si qua etiam

....

36;
12
Ps.

aquam sakitis. Dimitte, Domme,

cum ea injudicium. Superexaltet

contraxit per tot annos post

i42,dimitte obsecro, ne intres

Jac. 2,

misericordia judicioy quoniam eloquia tua vera sunt, et pro-

^3-

misisti

Mat.

5,

7.

misericordiam misericordihus : quod ut essent, tu

j'
^
M
dedisti eis, qui misereheris cm misertus ens, et misericoraiam
,

Ex. 33, prcBstabis

9. is.

'

'

cui misericors fueris.

Et credo quod* jam

feceris quod te rogo, sed volunmei approha, Domine. Namque illa imminente
die resolutionis suse non cogitavit suum corpus sumptuose

36.

^^^^^^'taria oris

contegi, aut condiri aromatibus, aut

concupivit aut ciu-avit

monumentum

sepulcrum patrium; non

Vid. sup. $. 17. cum Deus coronat

merita nostra, nihil aliud corouat quam

munera
plur.

sua.

Ep.

electum

ista

mandavit

194.

$.

19.

ubi

CONFESSIONUM LIBER
nobis: sed

tantummodo memoriam

ad

sui

altare

desideravit, cui nullius diei praetermissione

sciret dispensari

graphum quod

167

IX.

tuum

fieri

unde

servierat;

victimam sanctam, qua deletiim est chiroqua triumphatus est

Col. 2,

erat contrarium nobis^

computans delicta nostra, et qua;rens quid objiciat, et

quo vincimus. Quis ei refundet -^oh. u,
innocentem sanguinem ? Quis ei restituet pretium quo nos emit
ut nos auferat ei*.? Ad cujus pretii nostri sacramentum ligahostis

nihil inveniens in illo^ in

vit ancilla

animam suam

tua

tectione tua disrumpat eam.

insidiis leo et

draco

'

vinculo

Non

Nemo

fidei.

neque enim respondebit

a pro-

nec vi nec

se interponat

illa nihil

se Ps. 90,

debere, ne convincatur et obtineatur ab accusatore callido

sed respondebit dimissa debita sua ab eo, cui

nemo

reddet

quod pro nobis non debens reddidit.

37. Sit ergo in pace cum viro, ante quem nulli et post
quera nulli nupta est cui servivit fructum tibi afferens cum Luc.
tolerantia^wi eum quoque lucraretur tibi. Et inspira, Domine
Deus meus*, inspira servis tuis fratribus meis, filiis tuis
;

'

dominis nieis, quibus et corde et voce et litteris ser\io, ut

quotquot ha3c legerint, meminerint ad altare tuum Monnica^
famulai tuae-^, cum Patricio quondani ejus conjuge, per quorum

camem

introduxisti me in hanc vitam, quemadmodum, nescio.

Meminerint cmn affectu pio parentum meorum in hac luce
transitoria, et fratrum meomm sub te patre in matre Catholica,
et civium meomm in aetema Jerusalem, cui suspirat peregrinatio populi tui ab exitu usque ad reditum; ut quod a me
illa poposcit extremum, uberius ei praestetur in multorum

orationibus, per confessiones *,

^ Quae est justitia qua victus est dia-

bolus?

quam per

orationes meas.

/ Imitari visum

est vetustos codices,

Quap, nisijuslitia Jesu Cliristi'?

Et quomodo victus est? Quia cum in eo
nihil dignum morte inveniret.occidit eum
tamen. Et utique justum est, ut debiiores

qui

quostenebat.libeiidimittjntur.credentos

studio, composuit sub his verbis

eum quem sine ullo debito

Hoc est quod justificari dicimur

occidit.

mento, Domine, animae famuli

in san-

cii, et

guine Christi
Sic quippe in remissionem
peccaforura nostrorum innocens sanouis
:

illeeflrusus est.

Unde

se dicit, in Psal-

mis, *' m moriuis liberum." Solus enim

a debito mortis liber est mortuus. Aug.
de rnn. 1. xm. c. 14.

cum gemina

MonnkcE
reperitur

abbas,

quo pacto

in

piis

nn praeferunt,

littera

oratione,

etiam scriptum

quam Willelmus

Augustini votis obtemperandi

" Me-

famula^ tua; JNIonnic

pro anima

filii

tui Patri-

et

misero peccalori
affectu

quid

si

ip<;orum domini mei

gustini, dilectissimi confessoris tui,

jicet vel

desiderare,

etc."

Aumihi

intimo cordis

Quae

oratio

integra habetur in Veterum Analectorum

tomo primo. [ed. Ben.]

8,

LIBER DECIMUS.
Quemadmodum
gratiam

prioribus Libris aperuit, qualis ante perceptam baptismi

hoc scrutatur, qualis esset quo tempore haec scribebat.

fuerit, in

Ac primum se Deum amare profitetur, Tum quse ad ipsum cognoscendum ineunda sit via disquirens, omnes animse suae facultates lustrat
sed in primis memoriam, cujus vim plane stupendam exhibet, Deumque
in ipsa habitare dignari ostendit.

Deinde

inquirit in actus, in sensus et

affectus suos, ex triplici tentatione, voluptatis, curiositatis et superbiae

unamquamque

et quid circa

Tum

lentur docet.

prsescribat temperantia Christiana, lucu-

de Christo Mediatore disserit, cujus

animae suse languores sanatum

et

Cognoscam

1.

I.

Deo

In

sum.

jijf^ig

te,

iri

cognitor meus, cognoscam sicut et cog-

Virtus animse mese, intra in eam, et coapta

ut habeas et possideas sine macula et ruga.

gau-

spes, ideo

i'p"
13. 12.

gaudeo.

Eph.

magis

ope omnes

confidit,

loquor ;

et

Haec

est

tibi,

mea

ea spe gaudeo, quando sanum*

in

Csetera vero vitae hujus tanto minus flenda, quanto

et tanto magis flenda, quanto minus fletur in

enim
Ecce
veritatem dilexisti, quoniam qui facit eam,
p/
10.
venit ad lucem.
Volo eam facere in corde meo coram te in
^^;
confessione in stilo autem meo coram multis testibus.
Joh. 3,
2. Et tibi quidem, Domine, cujus oculis nuda est abyssus
21.
^^'
humanae conscientise, quid occultum esset in me, etiamsi
^
Deo
nollem confiteri tibi ? Te enim mihi absconderem, non me
Nunc autcm quod gemitus meus testis est displicere
arcanT*^^^^5,

iletur

]j5 eis.

'

'

quid est

...
;

me

mihi, tu refulges et places, et amaris et desideraris

embescam de me,

illi.

Heb.

4,

'
.

42, 18.

tibi

et abjiciam

nec mihi placeam

de

nisi

me

te.

atque eligam

te, et

ut

nec

Tibi ergo, Domine, mani-

et quo fructu tibi confitear, dixi.

festus sum quicumque sim
Neque enim* id ago verbis camis et vocibus, sed verbis
animae et clamore cogitationis, quem novit auris tua. Cum
enim malus sum, nihil est ahud confiteri tibi, quam disphcere
mihi cum vero pius, nihil est aUud confiteri tibi, quam hoc
;

Ps. 5,

R
6.

non

quoniam tii, Domine, henedicis justum,

impium.
Confessio itaque mea,
tibi
tuo
tacite
conspectu
fit, et non tacite.

tribuere mihi

m 4 ^^^ prius

eum

Deus meus,

in

justijicas

CONFESSIONUM LIBER

X.

169

Neque enim* dico

Tacet enim strepitu, clamat affectu.
hominibus, quod non a me tu prius audieris ;

recti aliquid

aut etiam tu aliquid tale audis a me,

quod non mihi

tu prius

dixeris.

Quid mihi ergo

cumhominibus ut audiant

confessio-

III.

nes meas, quasi ipsi sarmturi sint omnes languores meos f

{^^^^^

3.

est

Curiosum genus ad cognoscendam vitam alienam, desidiosum confite-

Quid a me quajrunt audire qui sim, deinceps

qui nolunt a te audire qui sint ? Et unde sciunt, cum a ^"'^ *'V
meipso de meipso audiunt, an v emm dicam quandoquidem fuerit.
ad corrigendam suam.

nenio scit

hominum quid agatur

homine, nisi spiritus

in

P^* ^^2,

autem a te audiant de seipsis, jq^j. ^

Dominus. Quid est enim a te Haudire de se, nisi cognoscere se ? Quis porro cognoscit, et
dicit, Falsum est, nisi ipse mentiatur?
Sed quia charitaslhAA^t
omnia credit, inter eos utique quos connexos sibimet unum ^*
facit, ego
quoque, Domine, etiam sic tibi confiteor, ut
audiant homines, quibus demonstrare non possum an vera
hominis qui in ipso est?

non potemnt

Si

dicere, Mentitur

sed credunt mihi

confitear;

quomm

mihi aures charitas

aperit.

Vemmtamen

4.

tu,

faciam, eliqua mihi.

medice meus intime, quo fmctu ista

confessiones praeteritomm malo-

Nam

mm

meorum, quae remisisti et te.visti ut heares me in te, Ps.

mutans animam meam fide et Sacramento tuo, cum leguntur ^*
et audiuntur,

dicat,

excitant cor ne

Non possum

et dulcedine gratiae tuae,

per ipsam

dormiat in desperatione et

sed evigilet in amore misericordiae tuae

qua potens

est

omnis iniirmus, qui

suae.
Et delectat
mala eorum qui jam carent eis nec
ideo delectat quia mala sunt, sed quia fuerunt et non sunt.
Quo itaque fructu Domine Deus meus cui quotidie confitetur
conscientia mea, spe misericordiae tuae securior quam innoccntia sua
quo fructu, quaeso, etiam hominibus coram te
confiteor per has litteras adhuc quis ego sim, non quis
fuerim ? Nam illum fmctum vidi et commemoravi.
Sed quis
adhuc sim, ecce in ipso tempore confessionum mearum, et
multi hoc nosse cupiunt qui me novemnt et non me novemnt,
qui ex me vel de me aliquid audiemnt sed auris eomm non
est ad cor meum, ubi ego sum quicumque sum.
Volunt

sibi

bonos audire

fit

conscius infiraiitatis

praeterita

ergo audire confitentem

me

quid ipse intus sim, quo nec

31,

170

AUGUSTINI EPISCOPI

S.

oculum nec aurem nec mentem possunt intendere credituri

tamen volunt numquid cognituri ? Dicit enim eis charitas
qua boni sunt non mentiri me de me confitentem, et ipsa in
;

eis credit mihi.

vokmt ? An congratulari mihi cupiunt

quantum accedam * munere tuo, et orare pro me
^'"'
audierint quantum retarder pondere meo ? Indicabo me
Non enim parvus est fructus, Domine Deus meus,
talibus.
hujusceIV.

macrni

Sed quo

audierint

fructu id

ut a multis tibi grati(B agantur de

"^'j.^

Amet

nobis.

sionis.

2Cor.

5.

cum
cum

i,g|-

Ps. i43,faciat

rum

in

(Joleat

a multis rogeris pro

in me fraternus animus quod amandum doces,

me quod dolendum doces. Animus ille hoc

non extraneus,

fratemus,

locutum

os

?iobis, et

noiijilioriim alienorum, quo-

vanitatem, et dextera eorum dextera

est

cum approbat me, gaudet

me quia
Indicabo me
sive approbet sive improbet me, diligit me.
respirent in bonis meis, suspirent in maUs meis.
taUbus
Bona mea instituta tua sunt et dona tua mala mea delicta
mea sunt et judicia^ tua. Respirent in illis, et suspirent in
his
et hymnus et fletus ascendant in conspectum tuum de
Apoc.8,fratemis cordibus, thuribulis tuis.
Tu autem, Domine, deiniquitatis

de

me

sed fratemus

qui

ille

cum autem improbat me,

contristatur pro

s.

lectatus odore sancti

50j

1.

temph

miserere mei secundum mag-

tui,

nam misericordiam tuam, propter nomen tuum

deserens coepta tua,
6.

consumma

et

nequaquam

imperfecta mea.

Plic est fructus confessionum

mearum, non qualis fuerim,

sed qualis sim, ut hoc confitear* non tantum coram

Ps. 2,

exsultatione

cum tremore

et secreto

moerore

te secreta

cum

spe

sed

etiam in auribus credentium fiUorum hominum, sociorum

gaucUi mei et consortium mortaUtatis mese, civium
et

mecum

comitum

vise mese.

Hi

sunt servi tui fratres mei, quos fiUos

tuos esse voluisti, dominos

si

meomm

peregrinorum, pra^cedentium et consequentium et

meos quibus jussisti ut serviam,

Et hoc mihi Verbum tuum

volo tecum de te vivere.

parum
Et ego

erat

si

loquendo pra^ciperet,

nisi et faciendo praeiret.

id ago factis et dictis, id ago sub alis tuis, nimis

cum

ingenti periculo, nisi quia sub aUs tuis tibi subdita est anima

mea,

et infirmitas

mea

semper Pater meus,

Vid. sup.

1.

vii. .

tibi

et

nota

est.

Parvuhis sum, sed vivit

idoneus est mihi tutor meus

5. p. 106. n.

f.

et p. 132. n. p. et p. 139. n. b.

idem

CONFESSIONUM LIBER
ipse est enim

genuit

qiii

me

et tuetur

X.

me

171
et tu ipse

es

omnia bona mea, tu omnipotens qui mecum es, et priusquam

tecum sim. Indicabo ergo talibus qualibus jubes ut serviam,
non quis fuerim, sed quis jam sim, et quis adhuc sim sed l
neque meipsum dijudico sic itaque audiar.
7. Tu enim, Domine^ dijudicas me^ quia etsi nemo scit homi;

Cor. 4,

num
men est

qu<B suni hominis, nisi spiritus hominis qui in ipso est; ta-

tu

vero quamvis pra) tuo conspectu

mem me
me

de

sese to-

quod nec ipse scit spiritus hominis qui *"f". "o"

autem, Uomine, scis ejus omnia qui fecisti eum. cor.4,

aliquid liominis

in ipso est

Ego

V.

ierram

despiciam, et

aesti- ^-

tamen aliquid de te scio quod

;
videmus nunc per speculum in cenig' Id.

cinerem

et

Et

nescio.

me

certe

13,

nondum facie ad faciem et ideo quamdiu peregrinor ^Qq^ r

ahs te, mihi sum pra^sentior quam tibi, et tamen te novi nullo 6.
modo posse violari; ego vero quibus tentationibus resistere
valeam, quibusve non valeam, nescio. Et spes est, quiajidelis JCor.lo,
es, qui nos non sinis tentari supra quam possumus ferre sedfacis cum teniaiione etiam exitum ui possimus sustinere. Confimaie,

tear ergo

Quoniam

me

de

quid de
et

me

nescio,

me

sciam, confitear et quid de

quod de me

scio, te

tamdiu nescio, donec fiant ienehrcd

nesciam.
et

quod

mem

sicat

mihi lucente scio

l^.

58,

meridies in vultu tuo.

8.

Non dubia

cussisti cor

terra, et

sed certa conscientia, Domine,

meum

omnia

verbo tuo, et amavi

qucR in eis sunt, ecce

amem, nec cessant

te

'1

dicere

te.

amo

Sed

te.

et coelum, e^amat,

undique mihi dicunt

.

ut^'^'"

Deum

7-1

omnibus ut smt inexcusabiles.

Altius autem tu misereheris cui miserius eris,^ et misericordiam

prcesiahis cui misericors fueris

yi-

Per-

alioquin ccelum et terra sur-

amat
^^

T'ex
modo

creaturis

Quid autem amo, cum te amo ? ^,^"05.

non candorem t^ifir.
lucis ecce* istis araicum oculis, non dulces melodias cantile- 20'"'
narum omnimodarum, non florum et unguentorum etaromatum Ib.9,i5.
suaveolentiam, non manna et mella, non raembra acceptabilia
dis

loquuntur laudes tuas.

Non speciem

corporis, nec decus temporis,

'

caniis amplexibus.
et

Non

cum amo Deum meum

quamdam vocem, et quem-

haec amo,

tamen amo quamdam lucem,

et

dam odorem, et quemdam cibura, et queradam amplexum,

amo Deum raeum, lucem, voccra, odorera, cibura, ara-

cura

plexum interioris hominis mei ubi fulget animae meae quod

non capit locus, et ubi sonat quod non rapit terapus, et ubi
olet quod non spargit flatus, et ubi sapit quod non minuit
;

172

AUGUSTINI EPISCOPI

S.

quod non divellit satietas. Hoc est

quod amo, cum Deum meum amo.
9. Et quid est hoc ? Interrogavi terram*', et dixit, Non
sum et quaecumque in eadem sunt, idem confessa suntv
Interrogavi mare et abyssos, et reptiUa animarum vivarum, et
responderunt Non smnus Deus tuus quaere super nos. Inedacitas, et ubi haeret

cum

terrogavi auras flabiles, et inquit universus aer

incolis

non sum Deus. Interrogavi coelum, solem, lunam, stellas ; Neque nos sumus Deus quem
quaeris, inquiunt.
Et dixi omnibus his quee circumstant fores
camis meae Dixistis* mihi de Deo meo quod vos non estis,
dicite mihi de illo aliquid.
Et exclamavemnt voce magna
suis

Anaximenes

Fallitur

Ps.99,3.

Ipse fecit nos

Tu

quis es

me

in

direxi

et responsio

et dixi mihi,

respondi,

mihi praesto sunt

Quid horum

Et

Homo. Et ecce corpus et anima

unum exterius, et alterum interius.
unde quaerere debui Deum meum*? Jam

Et

mea
me ad me,

Interrogatio mea, intentio

eorum, species eorum^

est

queesiveram per corpus a teiTa usque ad ccehim, quousque

Sed mehus
Ei quippe renuntiabant omnes nuntii corpo-

potui mittere nuntios, radios oculorum meorum.

quod

interius.

rales praesidenti et judicanti de* responsionibus coeh et terra?

et

omnium

quae in eis sunt dicentium

ipse fecit nos.

ministerium

Homo

ego interior cognovi ha3C

sensum corporis mei.

et respondit

Non sumus

mihi

Interrogavi

Non

Deus,

et

interior cognovit haec per exterioris

ego, ego animus per

mundi molem de Deo meo,

ego sum, sed ipse mefecit.

Nonne omnibus quibus integer sensus est, apparet haec

species? Cur non omnibus eadem loquitur? Animaha pusilla
et magna vident eam, sed interrogare nequeunt: non enim
10.

praeposita

Rom.

1,

est

in

eis

Homines autem possunt

qiice

nuntiantibus

sensibus

facta sunt, intellecta conspiciantur *

dimtur

ista interrogantibus, nisi judicantibus

speciem suam,

videns interroget, ut aliter

b

illi

gatioest.

in Psal. 144. $. 13.

autem

et ipsa inquisitio interro-

Aug.

Nec respondent
nec vocem suam mueodem

est mutae terrae species

Adtendis, et vides speciem ejus,
vides et consideratione tua tamquam in;

sed amore sub-

alius

Vox quaedam
eam

appareat, aUter huic ; sed

si alius

terrae.

terrogas

ratio.

non possunt.

eis, et subditi judicare

tant, id est

judex

interrogare, ut invisihilia Dei, per ea

<^

tantum videat,

Nonne

tudine

considerata universa pulchri-

mundi hujus, tamquam una voce

tibi

species ipsa respondet,

feci

sed

Deus

Id. ib.

Non me ego

:
;

CONFESSIONUM LIBER

X.

173

utrique apparens, illi inuta est, huic loquitur imo vero

omnibusloquitur; sed illi intelligunt qui ejus vocem acceptam
Veritas enim dicit mihi
Ibris intus cum veritate confenmt.

modo

Non

est

Deus tuus ccehun, et terra neque omne coqDus.

eorum natura videnti*: Moles est moles minor
;

IIoc dicit

Jam tu melior es; tibi dico, anima;

molem corporis tui, praebens ei vitam

quam

est in parte

in toto.

quoniam tu vegctas
quod nullum corpus praestat

corpori.

Deus autem tuus etiam

libi vitae vita est*.

1

Deum meum amo } Quis est ille VII.

Per ipsam animam meam ascen- ^ea^^^ut
Transibo vim meam, qua haereo corpori, etsensitiva

Quid ergo amo, cum

super caput animoe mege

dam ad
vitaliter

meum

illum.

compagem ejus repleo. Non

nam reperiret equus, et mulus,

lectus

quia

Est aha

vis

ea vi reperio DeumDg^s^
quihus non est intel-

"^" ^venitur.

est eadem vis qua vivunt etiam eorum corpora.

non solum qua vivifico, sed etiam qua sensifico

p^ 3^ 9

carnem meam quam mihi fabricavit Dominus jubens oculo

non audiat, et auri ut non videat sed ilH per quem videam,
;

ut

huic per

quamaudiam:

et propria singillatim ca^teris sensibus

sedibus suis et officiis suis; qua3 diversa per eos ago unus ego

meam: nam et hanc habet

enim etiam ipsi per corj^us.
12. Transibo ergo et istam vim naturae meae, gradibus vin.
ascendens ad eum qui fecit me; et venio in campos et lata^^^'
ri vis.
.,.
\
])raetona memona), ubi sunt thesaun mnumerabilium imagmmn
de cujuscemodi* rebus sensis invectarum.
Ibi reconditum
est quidquid etiam cogitamus, vel augendo vel minuendo, vel
utcumque variando ea quae sensus attigerit; et si quid aUud
commendatum et repositum est, quod nondum absorbuit et
sepelivit oblivio.
Ibi quando sum, posco ut proferatur quidquid volo, et quaedam statim prodeunt; quaedam requimntur
diutius, et tanquam de abstrusioribus quibusdam receptaculis
eruuntur; quaedam catervatim se proruunt*, et dum aliud
Transibo et istam vim

animus*.

eljuus, et

mulus

scntiunt

petitur et quaeritur, prosiliunt in

forte

medium

quasi dicentia,

Ne

Et abigo ea manu cordis a facie recordadonec enubiletur quod* volo, atque in conspectum

nos sumus ?

tionis meae,

prodeat ex abditis.

Alia faciliter atque imperturbata serie,

poscuntur suggeruntur; et cedunt praecedentia consequentibus; et cedendo conduntur, iterum cum voluero
sicut

processura.

Quod totum

fit,

cum

aliquid narro memoriter.

174

S.

omnia

Ibi sunt

13.

AUGUSTINI EPISCOPI
distincte generatimque servata,

quas

omnes colores
formteque coi^jDorum per oculos
per aures autem omnia
genera sonomm omnesque odores per aditum narium omnes sapores per oris aditum a sensu autem totius corporis,
suo quaeque aditu ingesta sunt

sicut lux atque

;

quid durum, quid molle, quid calidum frigidumve, lene aut

asperum, grave seu leve, sive extrinsecus sive intrinsecus

Hasc omnia

corpori.

recipit

cum opus

recolenda

est

et

retractanda grandis memoria) recessus, et nescio qui secreti

atque ineffabiles sinus ejus

intrant

sed

ad eam,

et

remm sensamm

reminiscenti eas.

cum

quse omnia suis quaeque foribus

ea.

Nec

illic

prgesto

reponuntur in
imagines

ipsa tamen intrant,

Quae quomodo fabricatae

sunt cogitationi
sint quis

dicit,

appareat quibus sensibus raptae sint interiusque recon-

ditae?

Nam

et in tenebris atque in silentio

dum

habito, in

memoria mea * profero, si volo, colores

et discemo inter
album et nigmm, et inter quos alios volo nec incurmnt soni
atque perturbant quod per oculos haustum considero, cum et
;

ipsi ibi sint, et quasi

seorsum repositi

lateant.

Nam

et ipsos

Et quiescente Hngua ac
quantum volo imaginesque illae colorum quoe nihilominus ibi sunt, non se intei*ponunt neque

posco

si

placet, atque adsunt illico.

silente gutture canto

intermmpunt,
auribus.

cum thesaums ahus

retractatur qui influxit ab

Ita caetera quae per sensus caeteros ingesta atque

congesta sunt, recordor prout hbet

et

auram Uhorum

dis-

cerno a viohs, nihil olfaciens; et mel defruto, lene aspero,

nihil tunc

gustando neque contrectando, sed reminiscendo

antepono.
14. Intus ha3C

enim mihi coehun

ago, in aula ingenti memoriae meae.

et terra et

mare

qua? in eis sentire potui, praeter

praesto sunt,

illa

Ibi

cum omnibus

quae oblitus sum.

Ibi

mequc recolo, quid, quando, et ubi

egerim, quoque modo cum agerem affectus fuerim.
Ibi sunt
omnia quae sive experta a me sive credita memini. Ex eadem

mihi

et ipse

occurro,

copia etiam simiUtudines rerum vel expertamm, vel ex eis

quas expertus sum creditamm, alias atque aUas et ipse

contexo prgeteritis; atque ex his etiam futuras actiones et
eventa et spes, et haec omnia mrsus quasi praesentia meditor.
" Faciam hoc aut* illud," dico apud me in ipso ingenti sinu

animi mei pleno tot

et

tantamm rerum imaginibus "

;

et

hoc

CONFESSIONUM LIBER
:iut illud

sequetur."

Deus hoc aut

illud

pra^sto sunt imagines

'*

!"

si

X.

175

esset Iioc aut illud

me

Dico apud

omnium

ista

quae dico ex

!"

et

" Avertat

cum

dico,

eodem thesauro

memoria', nec omnino aliquid eorum dicerem si defuissent.

15. Magna ista vis cst memoria?, magna nimis, Deus meus,

amplum

Quis ad fundum ejus perv^enit?

meam naturam pertinet
Ergo animus ad
nec ego ipse capio totum quod sum.
habendum seipsum angustus est. Et ubi sit, quod sui non
capit* ? Numquid extra ipsum ac non in ipso ? Quomodo ergo
penetrale

Et

vis est ha3C

et infinitum.

animi mei, atque ad

non capit ? Multa mihi super hoc oboritur admiratio, stupor

apprehendit me. Et eunt homines admirari alta montium, et
ingentes

fluctus

maris,

Oceani ambitum,

et

et

latissimos

nec mirantur, quod haec omnia

oculis,

lapsus fluminum,

et

gyros siderum, et relinquunt seipsos

cum

dicerem, non ea videbam

nec tamen dicerem nisi niontes et fluctus et flumina et

Oceanum quem

credidi, intus in memoria

tam ingentibus quasi foris viderem nec
ea tamen videndo absorbui quando vidi oculis; nec ipsa sunt
apud me, sed imagines eorum. Et novi quid ex quo sensu
corporis impressum sit mihi.
16. Sed non ea sola gestat immensa ista capacitas memoriae
ix.
^.^^?^".
meaj.
Hic sunt et illa omnia qua3
de
doctrinis
liberalibus
*
nadiscipercepta nondum excidemnt, quasi remota interiore loco, non piinaloco * nec. eorum imagines, sed res ipsas gero.
Nam quid ^^^'

sidera quae vidi, et

mea viderem

spatiis

sit

litteratura,

quid peritia disputandi, quot genera quaestio-

num, quidquid horum scio sic hic* est in memoria mea, ut

non retenta imagine rem foris reliquerim, aut sonuerit et
praiterierit, sicut vox impressa per aures vestigio quo recoleretur*, quasi sonaret cum jam non sonaret; aut sicut odor
dum transit et evauescit in ventos, olfactum aflicit, unde
trajicit in memoriam imaginem sui quam reminiscendo repetamus; aut sicut cibus qui certe in ventre jam non sapit, et
tamen in memoria quasi sapit aut sicut aliquid quod corpore
tangendo sentitur, quod etiam separatuui a nobis imaginatur
memoria. Ista3 quippe res non intromittuntur ad eam, sed
earum soloe imagines mira celeritate capimitur, et miris tan;

quam

cellis reponimtiu', et mirabiliter

recordando proferuntur.

At vero cum audio tria genera esse quaestionum, an sit, X.

quid sit, quale sit; sonorum quidem quibus ha)c verba con-^'^^'".
17.

176
memo-

AUGUSTINI EPISCOPI

S.

cum

fecta sunt imagines teneo, et eos per aiiras*

riamRon

jam non

introdu-

trausisse ac

cuntur

significantur sonis

esse scio.

Res vero

strepitu

ipsas quiE

-it

illis

neque ullo sensu corporis attigi, neque

uspiam vidi praeter animum meum, et in memoria recondidi
^^^ imagines earum, sed ipsas quae unde ad me intraverint,
abdUiore
sinu eru- dicant si possunt*.
Nam percurro januas omnes camis meae,
nec invenio qua earum ingressae sint. Quippe oculi dicunt
Aures dicunt: Si
Si coloratae sunt, nos eas nuntiavimus.
sonuerunt, a nobis indicatae sunt. Nares dicunt Si oluerunt,
sus, sed

per nos transiemnt.

non
non

est, nihil

me

Dicit etiam sensus gustandi

interroges.

non contrectavi

est,

si

Tactus

non

dicit

Si sapor

Si corpidentum

contrectavi,

non

indicavi.

Unde et qua hoec intravemnt in memoriam meam.? Nescio

quomodo nam cum ea didici non credidi alieno cordi, sed in
meo recognovi, et vera esse approbavi, et commendavi ei,
tanquam reponens unde profeiTem cum vellem.
Ibi ergo
;

antequam ea didicissem, sed in memoria non erant.

Ubi ergo, aut quare cum dicerentur agnovi, et dixi Ita est,
verum est; nisi quia jam erant in memoria, sed tam remota
et retmsa quasi in caveis abditioribus, ut nisi admonente
aliquo emerentur, ea fortasse cogitare non possem ?
erant et

XI.

Quid

18.
sit

discere.

^^

Quocirca invenimus nihil esse aliud discere

quo......
P^^ sensus haurimus imagmes, sed sme imagmibus
,

^^^^

sicuti

sunt per seipsa intus

ista,

cemimus

nisi ea quse

passim

atque indisposite memoria continebat, cogitando quasi coUigere, atque

animadvertendo curare, ut tanquam ad

manum

posita in ipsa memoria, ubi sparsa prius et neglecta latitabant,

familiari intentioni facile occurrant.
Et quam multa
hujusmodi gestat memoria mea qua3 jam inventa sunt, et
sicut dixi, quasi ad manum posita, quas didicisse et nosse
dicimur
Quae si modestis tempomm intervallis recolere
desivero, ita rursus demerguntur, et quasi in remotiora penetralia dilabuntur, ut denuo velut nova excogitanda sint indidem iterum* (neque enim est alia regio eorum), et cogenda

jam

quadam

rursus ut sciri possint, id est velut ex

coUigenda, unde dictum est cogitare.

sic est ut

ago

Nam

et agito, facio et factito.

dispersione

cogo

et cogito,

Vemmtamen

sibi

animus hoc verbum proprie vindicavit, ut non quod aUbi, sed

in animo colligitur, id est cogitur, cogitari proprie jam

quod

dicatur.

CONFESSIONUM LIBER
19.

177

X.

Item continet memoria numerorum dimensionumque

quaium nullam corporis sen-

rationes et leges innumerabiles,

sus impressit

quia nec ipsae coloratae sunt, aut sonant, aut

Audivi sonos ver-

olent, aut gustatae, aut contrectataB sunt.

XIT.
^Maihematicamoria.

borum quibus signiiicantur cum de his disseritur; sed illi alii,

istae autem aliae sunt: nam illi aliter Graece, aliter Latine
sonant;

istae

vero nec Graecae nec Latinae sunt, nec aliud

eloquiorum genus.

Vidi lineas fabronim, vel etiam tenuissi-

mas, sicut filum araneae ; sed

illae aliae

sunt,

non sunt imagines

earum quas mihi nuntiavit camis oculus novit eas quisquis

sine ulla cogitatione qualiscumque coi-poris intus agnovit eas.
Sensi etiam numeros omnibus corporis sensibus quos numeramus; sed ilH alii sunt quibus numeramus, nec imagines
:

istorum sunt, et ideo valde sunt.

Rideat

me

ista

dicentem

qui non eos videt, et ego doleam ridentem me.

20. Haec omnia memoria teneo, et quomodo ea didicerim XIII.
memoria teneo. Multa etiam quae adversus haec falsissime ^^^^^
disputantur audivi, et memoria teneo: quae tametsi falsa sunt,minisse
tamen ea meminisse me non est falsum; et discrevisse me"i'niT^'
inter illa vera et haec falsa quae contradicuntiu:, et hoc memini; '""s.
aliterque nunc video discemere me ista, ahter autem memini
saepe me discrevisse cum ea saepe cogitarem.
Ergo et intellexisse me saepius ista memini; et quod nunc discemo et
intelligo, recondo in memoria, ut postea me nunc intellexisse
meminerim. Ergo et meminisse me memini; sicut postea
quod haec reminisci nunc potui si recordabor, utique per vim

memoriae recordabor.
21. Affectiones quoque animi mei eadem memoria continet: xiv.
non illo modo quo eas habet ipse animus cum patitur eas; sed9"*^"^'
tio meT
aho multum diverso, sicut sese habet vis memoriie. Nam etmoria
laetatum me fuisse reminiscor non laetus, et tristitiam meam ^^mmet
anectus
praeteritam recordor non tristis, et me aliquando timuisse animi.
,

recolo sine timore, et pristinae cupiditatis sine cupiditate

memor

aUquando

et e contrario tristitiam

meam

sum

no^^la^ti

transactam quomo-

Quod mirandum non estjamur.*

enim animus, ahud corpus. Itaque si praeteritum dolorem corporis gaudens memini, non ita mirum est.
Hic vero cum animus sit etiam ipsa memoria: nam et cum
mandamus aliquid ut memoriter habeatur, dicimus, " Vide ut
ilhid in animo habeas ;" et cum oblivisciram*, dicimus, *^ Non
laetus reminiscor, et tristis laetitiam.

de corpore

aliud

178

AUGUSTINI EPISCOPI

S.

fuit in

animo;"

vocantes

et,

animum

''

Elapsum

cum

animo;" ipsam memoriam

est

ergo ita

sit,

quid est hoc quod cum

meam praeteritam la^tus memini, animus habet laetimemoria tristitiam la^tusque est animus ex eo quod
inest ei la^titia, memoria vero ex eo quod inest ei tristitia,
Niun forte non pertinet ad animum ? Quis
tristis non est ?
hoc dixerit ? Nimirum ergo memoria quasi venter est animi,
cum
laetitia vero atque tristitia quasi cibus dulcis et amarus
memorije commendantur quasi trajecta in ventrem recondi
illic possunt, sapere non possmit.
Ridiculum est hiec ilHs
simiha putare, nec tamen sunt omnimodo dissimilia.
22. Sed ecce de memoria profero, cum dico quatuor esse
perturbationes animi; cupiditatem, Itetitiam, metum, tristitristitiam

tiam, et

tiam: et quidquid de his disputare potuero, dividendo singula

per species sui cujusque generis

dicam, atque inde profero

et

defmiendo

ibi

invenio quid

nec tamen ulla earum perturbatione

cum eas reminiscendo commemoro et antequam

recolerentur a me et retractarentur, ibi erant propterea inde

perturbor,

per recordationem potuere depromi.

ventre

cibus ruminando,

Cur

profemntur.

sic

ista

igitur in ore cogitationis

disputante, hoc est a reminiscente,

ritudo moestitiae
simile est

An

in

Quis enim

Forte ergo, sicut de

de memoria recordando

la^titise

hoc dissimile

talia

est,

non

sentitur a

dulcedo vel ama-

quod non undique

volens loqueretur,

si

quoties

tris-

metumve nominamus, toties moerere vel timere cogeremur ? Et tamen non ea loqueremur, nisi in memoria nostra
non tantum sonos nominum secundum imagines impressas

titiam

c sensibus corporis*

sed etiam rerum ipsarum notiones inveni-

remus, quas nulla janua carnis accepimus, sed eas ipse animus

per experientiam passionum suarum sentiens memoria) commendavit, aut ipsa sibi haec etiam non commendata retinuit.

Sed utrum per imagines, an non, quis facile dixerit ?

quippe lapidem, nomino solem, cum res ipsse non
sunt rne- adsunt sensibus meis; in memoria sane mca prsesto sunt imaXV.

23.

^^'^ ^_ Nomino
mini-

mus.

gines earum.

Nomino dolorem

coq^oris, nec mihi adest

dum

tamen adesset imago ejus in memoria mea,

nescirem quid dicerem, nec eum in disputando a voluptate
discemerem. Nomino salutem corporis cum salvus sum corpore adest mihi quidem res ipsa verumtamen nisi et imago

nihil dolet

nisi

ejus inesset in

memoria mea^ nullo modo recordarer quid

CONFESSIONUM LIBER
Nec

hujus nominis significaret sonus.

179

X.

aogrotantes agnoscerent

nominata quid esset dictum nisi cadem imago vi memoriai teneretiu:, quamvis ipsa res abesset a corpore. Nomino
numeros quibus numeramus, en adsunt in memoria mea non
salute

Nomino imaginem solis, et haec

neque enim imaginem imaginis ejus,
sed ipsam recolo ipsa mihi reminiscenti praesto est. Nomino
memoriam, et agnosco quod nomino. Et ubi agnosco, nisi in
ipsa memoria ? Num et ipsa per imaginem suam sibi adest, ac
non per seipsam ?
24. Quid, cum oblivionem nomino, atque itidem agnosco xvi.
Non ^^ oJ)linomino ? unde affnoscerem nisi meminissem ?
quod
^
vionis
eumdem sonum nominis dico, sed rem quam significat; quammemoria
imagines eorum, sed
adest in

ipsi.

memoria mea

*=

oblitus essem; quid ille valeret sonus, agnoscere utique^^^*

non valerem. Ergo cum memoriam memini, per seipsam sibi
praisto est ipsa memoria: cum vero memini oblivionem, et
memoria pra)sto est et oblivio memoria qua meminerim,
oblivio quam meminerim.
Sed quid est oblivio, nisi privatio
memoriae ? Quomodo ergo adest ut eam meminerim, quando
cum adest meminisse non possum ? At si quod meminimus
memoria retinemus oblivionem autem nisi meminissemus,
nequaquam possemus audito isto nomine, rem qua? illo significatur agnoscere
memoria retinetur oblivio. Adest ergo ne
obliviscamur, quae cum adest obliviscimur.
An ex hoc intelligitur non per seipsam inesse memoriae cum eam meminimus,
sed per imaginem suam ? quia si per seipsam prajsto esset
oblivio, non ut meminissemus, sed ut oblivisceremur efficeret.
Et hoc quis tandem indagabit ? quis comprehendet quomodo
si

sit?

25.
factus

Ego

certe,

sum mihi

Domine, laboro

enim nunc scrutamur plagas

dimetimur*, vel

hic, et laboro in

meipso^G^n

terra difficultatis, et sudoris nimii.

terrae

coeli,

aut siderum

libramenta quajrimus:

Neque

intervalla

ego sum qui

memini, ego animus.

Non ita mirmn, si a me longe est
quidquid ego non sum.
Quid autem propinquius meipso
mihi ? Et ecce memoriaj meae vis non comprehenditur a me,

cum ipsum me non dicam prseter illam. Quid enim dicturus

sum quando mihi certum est meminisse me oblivionem
An
dictunis sum non esse in memoria mea quod memini
an
?

dicturus

sum ad hoc

inesse oblivionem in

N 2

memoria mea, ut

"^-

3^

180

S.

non

obliviscar?

AUGUSTTNI EPISCOPI
Utmmque

absurdissimum

est.

Quid

tertium? quo pacto dicam imaginem oblivionis teneri

illud

memo-

mea, non ipsam oblivionem, cum eam memini ? Quo pacto

et hoc dicam, quandoquidem cum imprimitur rei cujusque
imago in memoria, prius necesse est ut adsit res ipsa unde
illa imago possit imprimi ?
Sic enim Carthaginis memini,
sic omnium locorum quibus interfui, sic facies hominum quas
ria

vidi, et

tem

caeterorum sensuum nuntiata, sic ipsius corporis salu-

sive dolorem.

memoria quas

Cum

praesto essent ista, cepit ab eis ima-

animo
cum illa et absentia reminiscerer. Si ergo per imaginem suam
non per seipsam in memoria tenetur obUvio, ipsa utique aderat
Cum autem adesset, quomodo imaut ejus imago caperetur.
ginem suam in memoria conscribebat, quando id etiam quod
jam notatum invenit, praesentia sua delet oblivio ? Et tamen
quocumque modo, licet sit modus iste incomprehensibiHs et
inexplicabiUs, etiam ipsam oblivionem meminisse me certus
sum, qua id quod meminerimus obruitur.
26. Magna vis est memorise, nescio quid horrendum, Deus
XVII.
^^^i^?
profunda et infinita multipHcitas et hoc animus est,
memoriae vis,
Quid ergo sum, Deus meus ? quae
et hoc ego ipse sum.
vita, et immensa vehementer.
multimoda
natura
sum
Varia,
?
projre-^
diendum Ecce in memoriae meae campis et antris et cavemis innumerabihbus, atque innumerabihter plenis innumerabihum rerum
patur
gines

intuerer prsesentes, et retractarem

Deus.

generibus, sive per imagines, sicut

per praesentiam, sicut artium

omnium

coi-porum

sive per nescio

sive

quas notiones

vel notationes, sicut affectionum animi, quas et

cum animus

memoria tenet, cum in animo sit quidquid est in

memoria: per haec omnia discurro et vohto; hac illac penetro
etiam quantum possum, et finis nusquam tanta vis est memoQuid
riae, tanta vitae vis est in homine vivente mortaliter
hanc
Transibo
et
meus
?
igitur agam, tu vera mea vita Deus
vim meam quae memoria vocatur, transibo eam ut pertendam
ad te, dulce lumen. Quid dicis mihi ? Ecce ego ascendens

non

patitur,

per

animum meum ad te qui desuper mihi manes. Transibo

vim meam, quae memoria vocatur, volens te attingere

et istam

unde

attingi potes, et inhaerere tibi

unde

inhaereri* tibi potest.

pecora et aves; ahoquin non

non
aUa muUa quibus assuescunt,
nidosve
repeterent,
cubiUa
neque enim et assuescere valerent uUis rebus nisi per memo-

Habent enim memoriam

et

CONFESSIONUM LIBER
Transibo ergo

riam.

separavit

me

bona

Transibo et memoriara

et secura

suavitas

181

memoriam, ut attingam eum qui

et

me a quadrupedibus, et volatilibus

fecit.

X.

et

cceU sapientiorem

et ubi te inveniam, vere

ubi te inveniam

Si

praeter

memoriam meam te invenio, immemor tui sum. Et quomodo

jam inveniam te, si memor non sum tui ?
27. Perdiderat enim mulier drachmam, et qua^sivit eam XVIII.
cum lucema, et nisi memor ejus esset, non inveniret eam.y^j^i^g/

Cum

enim

memor

esset

ejus

atque invenisse.

eorum,

unde sciret utnim ipsa

Multa me memini perdita

inventa,

non esset?

Inde istud

et diceretur mihi,

Num

cum

quia

scio,

forte

hoc

esset,

quaesisseexcidit,

quaererem

est,

num

siturea

aliquid"'^'."^^-

forte illud

Cujus

nisi

offerretur
ita

fit,

tamen

non invenirem, quia non agnoscerem.

cum

15,

Et semper
Verum-

aliquid perditum quserimus et invenimus.

si forte

non a memoria, veluti

imago ejus, et quaeriQuod cum inventum fuerit, ex

aliquid ab oculis perit,

corpus quodlibet
tur

nereiur.

Non est, donec id offerretur quod quacrebam. l-uc.

memor essem, quidquid illud esset, etiam si mihi

tamdiu dicebam,

visibile, tenetur intus

donec reddatur aspectui*.

imagine qua? intus est recognoscitur.

Nec invenisse nos
dicimus quod perierat, si non agnoscimus; nec agnoscere
si non meminimus
sed hoc perierat quidem oculis,
memoria tenebatur.
28. Quid cum ipsa memoria perdit aliquid, sicut fit cum xix.
obliviscimur, et quaerimus ut recordemur ? Ubi tandem quae- Q"'? ?''
rerainis....
,.^
..-r^...,.,
rimus, nisi m ipsa memoria ?
Et ibi si aliud pro alio forte ci.
offeratur, respuimus, donec illud occurrat quod quaerimus
et
cum occuiTerit, dicimus, Hoc est; quod non diceremus nisi

possumus,

agnosceremus, nec agnosceremus

ergo obliti fueramus.

nisi

An * non totum

meminissemus.

Certe

exciderat, sed ex parte

qua tenebatur pars alia quaerebatur quia sentiebat se memoria non simul volvere quod simul solebat, et quasi deti-uncata
;

consuetudine claudicans, reddi quod deerat flagitabat

Tan-

quam si homo notus sive conspiciatur oculis, sive cogitetur, et

nomen ejus obliti requiramus, quidquid aliud occurrerit non
connectitur: quia non cum illo cogitari consuevit, ideoque
respuitur donec illud adsit, ubi simul assuefacta notitia
inaequaliter acquiescat.

Nam

Et unde

adest, nisi

non
ex ipsa memoria?

et cum ab alio commoniti recognoscimus, inde adest.

Non enim quasi novum credimus, sed recordantes approba-

182

S.

AUGUSTINI EPISCOPI

mus hoc

esse quod dictum est.

Si autem penitus aboleatur
ex animo, nec admoniti reminiscimur. Neque enim omnimodo adhuc obliti sumus, quod vel oblitos nos esse meminimus.
Hoc ergo nec amissum qua^rere poterimus, quod

omnino
XX.
Utbeali-

tudinem

omnes
tant,

oportet
eam no-

obliti fuerimus.

Domine? Cum enim teDeum

beatam qusero. Quocram te ut vivat
anima mea. Vivit enim corpus meum de animamea, et vivit*
anima mea de te. Quomodo ergo qusero vitam beatam, quia
^Q^ gg^ j-^jIj^ donec dicam, " Sat est," illic ubi oportet
ut
i
29,

mcum

Quomodo

ergo te quaero,

-^

quocro, vitam

'

dicam? quomodo cam quBero ? Utrum per recordationem, tanquam eam oblitus sim, oblitumque me esse adhuc teneam; an
per appetitum discendi incognitam, sive quam nunquam scierim,

verint.

quam

sive

sic oblitus

fuerim ut

nerim? Nonne ipsa est beata

me

vita

nec oblitum esse memi-

quam omnes

volunt*^, et

omnino qui nolit nemo est? Ubi noverunt eam, quod sic
vohmt eam ? Ubi viderunt, ut amarent eam ? Nimirum habemus
eam nescio quomodo. Et est ahus quidam modus, quo

cum habet eam, tunc beatus est; et sunt qui spe

Infeiiore modo isti habent eam, quam ilU qui jam
re ipsa beati sunt; sed tamen mehores quam ilh qui nec re
nec spe beati sunt. Qui tamen etiam ipsi nisi ahquo modo
quisque

beati sunt.

haberent eam, non

certissimum

est.

ita

vellent

beati

esse,

quod eos

velle

Nescio quomodo noverunt eam, ideoque

habent eam in nescio qua

de qua satago utrum in

memoria sit: quia si ibi est, jam beati fuimus aliquando;
utrum singillatim omnes, an in illo homine qui primus peccavit,
1

omnes mortui sumus, et de quo omnes cum miseria

non quaero nunc sed quaero utrum in memoria
Neque enim amaremus eam nisi nossemus
sit beata vita.
Audimus nomen hoc, et omnes rem ipsam nos appetere
fatemur non enim sono delectamur. Nam hoc cum Latine
audit Gra3cus, non delectatur, quia ignorat quid dictum sit;
nos autem delectamur, sicut etiam ille si Grajce hoc audierit
quoniam res ipsa nec Graeca nec Latina est, cui adipiscenda?
in quo et

Cor.
'

notitia,

'

nati sumus,

Graeci Latinique inhiant, caeterarumque

Nota
*l

ris

est igitur

omnibus, qui una voce

Scio quid velis, beatitudinem qua^ergo vis esse beatus, esto inimacu-

si

latus.

lUud enim omnes, hoc autem

si

hnguarum homines.
interrogari possent,

pauci volunt, sine quo non pervcnitur ad

quod omnes volunt.

118.^.1.

illud

Aug.

in

i's.

CONFESSIONUM LIBER

183

X.

utrum beati esse vellent, sine uUa dubitatione, velle responQuod non fieret, nisi res ipsa cujus hoc nomen est,
(lerent.
eorum memoria teneretur.
30. Numquid ita ut* meminit Carthaginem qui vidit? Non: XXI.
vita enim beata non videtur oculis, quia non est corpus. (\q^^.
Numquid sicut meminimus numeros } Non hos enim qui moria
habet in notitia, non adhuc quserit adipisci vitam vero beatam vitam
habemus in notitia, ideoque amamus*, et tamen adipisci eamcontmet,
:

vokimus ut beati simus. Numquid sicut meminimus eloquentiam? Non: quamvis enim* et hoc nomine audito recordentur
ipsam rem qui etiam nondmn sunt eloquentes, multique esse
cupiant, unde appavet eam esse in eorum notitia; tamen per
corporis sensus ahos eloquentes animadverterunt et delectati
sunt et hoc esse desiderant (quanquam nisi ex interiore
notitia* non delectarentur, neque hoc esse vellent nisi delectarentur) beatam vero vitam nullo sensu corporis in aliis
Numquid sicut meminimus gaudium? Fortasse
experimur.
ita.
Nam gaudium meum etiam tristis memini, sicut vitam
beatam miser: neque unquam corporis sensu gaudium meum
vel vidi, vel audivi, vel odoratus sum, vel gustavi, vel tetigi
sed expertus sum in animo meo quando laetatus sum, et adhajsit
ejus notitia memoriaB mese, ut id reminisci valeam aliquando
;

cum

aspernatione,

ahquando cum

tm'pibus gaudio

desiderio, pro

me gavisum

diversitate de quibus

quodam

esse memini.

eamm rerum
Nam et de

perfusus sum, quod nunc recordans

detestor atque exsecror ; aliquarido de bonis et honestis,

desiderans recolo, tametsi forte non adsunt^ et ideo

quod
tristis

gaudium pristinum recolo.

31. Ubi ergo et quando expertus sum vitam meam bcatam
ut recorder eam, et

cum

amem

et

desiderem ? Nec ego tantum, aut

paucis, sed beati prorsus

nisi certa notitia

Sed quid

est

hoc quid

si

Quod

quasratur a duobus, iitrum mihtare

si

velint, fieri possit ut alter

deat:

omnes csse volumus.

nossemus, non tam certa voluntate vellemus.

autem ab

eis

eorum

velle se, alter nolle respon-

qua^ratur,

utrum esse beati

velint,

uterque se statim sine ulla dubitatione dicat optare; nec ob

aliud velit
sint?
ita

se

ille militare,

Num*

forte

omnes beatos

consonarent,

si

nec ob aliud

quoniam
esse

iste nolit, nisi ut beati

alius hinc,

velle

aUus inde gaudet

consonant,

hoc interrogarentur,

quemadmodum

se velle gaudere, atque

184

S.

AUGUSTINI EPISCOPI

ipsum gaudium vitam beatam vocant ? Quod etsi alius hinc,

alius illinc assequitur, unum est tamen quo pervenire omnes
nituntur, ut gaudeant.
Quoe quoniam res est quam se expertum non esse nemo potest dicere, propterea reperta in memoria
recognoscitur, quando beata^ vita? nomen auditur.
32. Absit, Domine, absit a corde servi tui, qui confitetur
XXII.
tibi; al)sit ut quocumque gaudio gaudeam, beatum me putem.
^j^^^*
quae, et Est enim gaiidium quod 7ion datur inipiis, sed eis qui te
^^'
gratis colunt, quorum gaudium tu ipse es.
Et ipsa est beata
j
vita gaudere ad te, de te, propter te; ipsa est, et non est
22.
altera^. Qui autem aliam putant esse, aliud sectantur gaudium,
neque ipsum verum. Ab aliqua tamen imagine gaudii voluntas
eomm non avertitur.
33. Non ergo certum est quod omnes esse beati volunt,
XXIII.
Item
quoniam qui non de te gaudere volunt, quae sola vita beata
quitur
est, non utique vitam beatam volunt.
An omnes hoc volunt."*
Sed quoniam caro concupiscit advcrsus spiritum, et spiritus
be^.i'
vita, et adversus carnem ut non faciant quod vohint, cadunt in id
Gai. 6, quod valent, eoque contenti sunt; quia illud quod non valent,
^'non tantum volunt, quantum sat est ut valeant^ Nam quaero
ab omnibus utrum malint de veritate quam de falsitate gaudere tam non dubitant dicere de veritate se malle, quam non
dubitant dicere beatos esse se velle. Beata quippe vita est
Joh. 14, gaudium de veritate. Hoc est enim gaudium de te qui veritas
^'
es. Deus illiiminatio mea, salus faciei me<B, Deus meus.
Ps 26
i.*4i/ Hanc vitam beatam omnes volunt, hanc vitam quae sola beata
^^est omnes volunt, gaudium de veritate omnes volunt^. Multos
expertus sum qui vellent fallere qui autem falli, neminem.
Ubi ergo noverunt hanc vitam beatam, nisi ubi noverunt etiam
veritatem } Amant enim et ipsam, quia* falli nohmt. Et cum
amant beatam vitam quod non est aUud quam de veritate
gaudium, utique amant etiam veritatem; nec amarent nisi
esset aliqua notitia ejus in memoria eorum. Cur ergo non de
Quia fortius occupantur
illa gaudent.? cur non beati sunt.?
:

in aliis quae potius eos faciunt miseros,

quod

tenuiter meminerunt**.

Quisquis enim fruitur eo quod amat,

veruraque et summum bonum amat, quis
cum beatum nisi miserrimus neget"! Aug.
de Civit. Dei, 1, ?iii. c. 9.

quam

illud beatos

Adhuc enim modicum lumen

'

Vid. sup.
Vid. sup.

1. viii.

c.

c. 8.

sub

fin.

20.

Nihil mirum est quod miseri homines

non adipiscuntur quod volunt, id est,
l'

CONFESSIONUM LIBER

185

X.

homiiiibus; nmhuleni, ambulent, fw eos tetiehrce com- Joh.

est in

12,

prehendant.

Cur autem " veritas parit odium '," et inimicus eis factus
est homo tuus verum pra^dicans, cum ametur beata vita, quae Joh.
^^*
non est nisi gaudium de veritate nisi quia sic amatur veritas,
ut quicumque aliud amant, hoc quod amant velint esse veritatem et quia falli nolunt, nolunt convinci quod falsi sint ?
Itaque propter eam rem odemnt veritatem, quam pro veritate
34.

8,

Araant eam lucentem, oderunt eam redarguentem.

amant.

Quia enim

falli

eam cum

nolunt et fallere volunt, amant

eam cum

ipsa indicat, et oderunt

eos ipsos indicat*.

se

.Toh. 5,
*

Inde

retribuet eis, ut qui se ab ea manifestari nolunt, et eos nolentes

manifestet, et eis ipsa

non

animus humanus, etiam

sit

Sic sic etiam, sic

manifesta.

sic csecus et

languidus, turpis atque

indecens latere vult; se autem ut lateat aliquid non vult.

Contra

illi

gaudere

non

redditiu* ut ipse

Tamen

veritas lateat.

quam

etiam

lateat veritatem,

sic

dum

Beatus ergo

falsis.

molestia, de ipsa, per

quam

miser

erit, si

ipsum autem
mavult

est, veris*

nuUa

interpellante

vera sunt omnia, sola veritate

gaudebit.

Ecce quantum spatiatus sum in memoria mea, quaerens XXIV.

Domine, et non te inveni extra eam. Neque enim aliquid 5^[J""
de te inveni quod non meminissem ex quo didici te. Nam ex quodsua
quo didici te, non sum oblitus tui. Ubi enim inveni veritatem, moria
ibi inveni Deum meum ipsam veritatem'', quam, ex quo didici, ^^^us
memona habeat.
non sum obntus. Itaque ex quo te aidici, manes
35.

te,

mea,

et illic te invenio,

Hae sunt

cum

Sed ubi manes

manes.?

te.

sanctae deliciae meae, quas donasti mihi misericordia

meam.
memoria mea, Domine, ubi

tua respiciens paupertatem

36.

reminiscor tui et delector in

in

Tu

illic

quale sanctuarium*

quale cubile fabricasti* tibi?

.

XXV.
^"^^*'

memo-

hanc dignationem memorise meae riae graut maneas in ea; sed in qua ejus parte maneas, hoc con- ^j^/y^,?^"
sidero. Transcendi' enim partes ejus, quas habent et bestiae, ^eus.
cum te recordarer, quia non ibi te inveniebam inter imagines
rerum corporalium ; et veni ad partes ejus, ubi commendavi
aedificasti tibi

dedisti

beatam vitam; illud enim, cui comes est,

quo ea nemo dignus est, nemoque

Ter. Andr.

et sine

'

assequitur,rectescilicetvivere,nonitidem
volunt. Aug. de Lib. Arb. 1. i. c. 14.

Sup.
Sup.

1.

i.

iv. c.

c. 17.

1, 40.

12.

1. vii.

c* 10.

186

S.

AUGUSTINI EPISCOPI

affectiones animi mei, nec*

animi mei

ipsius

quoniam

illic

sedem, quae

inveni

te.

est

in

illi

Et intravi ad
memoria mea,

quoque meminit animus, nec

sui

tu

ibi

eras

quia sicut non es imago corporalis, nec affectio viventis,

qualis est

cum

la;tamur, contristamur*, cupimus, metuimus,

meminimus, obliviscimur, et quidquid hujusmodi est; ita nec

animus es, quia Dominus Deus animi tu es, et commutantur haec omnia, tu autem incommutabilis manes super omnia, et dignatus es habitare in memoria mea ex quo te didici.
Et quid quaero quo loco ejus habites, quasi vero loca ibi sint?
Habitas certe in ea, quoniam tui memini ex quo te didici, et

ijise

in ea te invenio
in-

gj.g^g ^j^

te ut

te.

Ubi
memoria mea priusquam

discerem

te, nisi

in te supra

recedimus, et accedimus", et
prsesides

te

...

venitiir

Deus.

recordor

Neque enim jam

Ubi erojo inveni
Et nusquam locus, et

ergo te inveni ut discerem te

37.

XXVI.
Udi

cum

discerem.

me

nusquam locus.

omnibus consulentibus

te,

bus etiam diversa consulentibus.

Veritas, ubique,

simulque respondes omni-

Liquide tu respondes, sed

Omnes unde

volunt consukmt,
omnes
sed non semper quod volunt audiunt. Optimus minister tuus
est, qui non magis intuetur hoc a te audire quod ipse voluerit,
sed potius hoc velle quod a te audierit.
38. Sero te amavi, pulchritudo tam antiqua et tam nova
XXVir.
Quoroo- ggj.Q iQ amavi
Et ecce intus eras, et ego foris, et ibi te qua3-

non

audiunt.

liquide

do homi-

nemra-rebam;
P^^* R^'

pulchntudo.

Mecum
.

quae

lormosa quae

deiormis irruebam".

tecum non eram. Ea me tenebant lon^e a te,

,
non essent, non essent". Vocasti, et clamasti, et
.

in te

meam.

rupisti surditatem

caecitatem

meam.

Coruscasti, splenduisti, et fugasti

Fragrasti*, et duxi spiritum, et anhelo

Gustavi, et esurio, et

tibi.

lecisti,

eras,' et
.

si

et in ista

Tetigisti

sitio.

me,

et exarsi in

pacem tuam.
XXVIII
,,yjy^/'*
vitae.

Cum

ex omni me, nusquam erit mihi

Nunc
dolor et labor; et viva erit vita mea, tota plena te.
autem quoniam quem tu imples, sublevas eum quoniam tui
plenus non sum, oneri mihi sum. Contendimt laetitiae meae
flendae cum loetandis moeroribus; et ex qua parte stet victoria
Domine, miserere mei. Contendunt mcenescio. Hei mihi
39.

inhaesero tibi

p.

Sup.

1.

vii.

c.

10.

p.

115.

not.

"

Sup.

1.

iv. . 18. p.

o Ib. not. y. et

vii. c.

55. not. x.
14, 20.

CONFESSIONUM LIBER

187

X.

mei mali cum gaudiis bonis, et ex qua parte stet victoria

Domine, miserere mei. Hei mihi ecce
Ilei milii
nescio.
vulnera mca non abscondo medicus es, aeger sum misericors
rores

Numquid non

miser sum.

es,

Quis

terrani f

tentatio est vita

velit molestias et difficultates

humana

sitperjoh

Tolerari jubes

7,

^*

non amari. Nemo quod tolerat amat, etsi tolerare amat.

Quamvis enim gaudeat se tolerare, mavult tamen non esse
quod toleret. Prospera in adversis desidero, adversa in prosperis timeo. Quis inter ha?c medius locus, ubi non sit humana,
ea*,

vita tentatio*?

Va3 prosperitatibus

saiculi,

a timore adversitatis, et a conaiptionc

sitatibus sajculi,

tolerantiam *

terram
40.

numquid non

sine ullo interstitio

Et

tertio,

quia ipsa adversitas dura

et

peritatis,

semel et itenun et

tota spes

Va3 adver-

a desiderio pros-

est,

tentatio est vita

ne frangat

et

humana

super

mea non

Da quod jubes,

semel et iterum,

la)titia3

magna

nisi in

jube quod

valde misericordia xxix.

Imperas nobis con-J"^^^

tinentiam. Et cum scirem, ait quidam, quia nemo potest esse iotdi.
continens nisi Deus det : et hoc ipsum erat sapientice scire^J^^-^*
cujus esset hoc donum. Per contincntiam*i quippe colligimur
tua.

et

vis'.

redigimur in unum, a quo in multa defluximus. Minus

enim te amat qui tecum aliquid amat quod non propter te
amat \ O amor qui semper ardes et nunquam exstingueris
Charitas Deus meus, accende me.
Continentiam jubes da
quod jubes, et jube quod vis.
41. Jubes certe ut contineam a concupiscentia camis, et xxx.
et

Confitelur ut

cum

Quas mea verba Pelagius Roraae,

a

quodam

fratre et

coepiscopo

meo

commemorata, ferre
non potuit, et contradicens aliquanto
commotius, pene cum eo qui illa commemoraverat liligavit. Aug. de dono Persev,
fuissent eo praesente

Duo

sunt, quai in

hac vlta veluti

laboriosa nobis precipiuntur, continere

et

tati

Jubemur enim

sustinere.

continere

et sustinere

hoc mundo dicuntur bona,

ea quaj in hoc mundo abun-

dant mala.

llla continentia, ista susti-

ab his quai

in

nentia vocatur.

Duse

virtutes quai

mun-

dant animam, et capacem faciunt divinitatis.

In frenandis libidinibus et coiir
rendis voluptatibus, ne seducatquod male
blanditur, et enervet quod prosperum
dicitur, continentia nobis opus cst: non

mundi non credere

mundi non
:

est, infelicitati

Serm. 38.
>

53.
*l

credere felicitati terrenaj, et usque ad

finem quaerere felicitatem.quai non habet
finem.
Ut autem est continentia, felici-

sed

cedere.

Aug.

init.

Non quo non

fi

sustinentias

ita

sit

amanda

ad Creatorem refertur

creatura
ille

amor,

non jam cupiditas, sed caritas erit. Tunc

enim pst cupiditas, cum propter seamatur
creatura. Aug.de Trin.ix. $. 13. Habet
igitur vir temperans in hujuscemodi rebus
mortalibus et fluentibus, vitae regulam
utroque testamento firmatam
ut eorum
nihil dihgat, nihil per se appetendum
;

putet, sed ad vitaj hujus atque officiorum

necessitatem quantum sat est usurpet,

utentis modestia, non amantis affectu.
Aug. de mor. Eccl. Cath. ^. 39.

188
habet ad

S.

AUGUSTINI EPISCOPI

concupiscentia oculorum, et ambitione

sseculi'.

Jussisti a con-

cubitu; et de ipso conjugio melius aliquid monuisti

tf^^^

quam con-

Et quoniam dedisti, factum est et antequam dispensator

Sed adhuc vivunt in memoria mea, de
T Tn sacramenti tui fierem.
J 0(1.2,
16.
qua multa locutus sum, talium rerum imagines, quas ibi* consuetudo mea fixit et occursantur mihi vigilanti quidem carentes
viribus, in somnis autem non solum usque ad delectationem,
sed etiam usque ad consensionem factumque simillimum. Et
tantum valet imaginis illusio in anima mea et in came mea,
ut dormienti falsa visa persuadeant quod vigilanti vera non
possunt Numquid tunc ego non sum, Domine Deus meus ?
Et tamen tantum interest inter meipsum et meipsum intra

carnalis ccssisti.
*

i'

momentum quo
transeo

Ubi

sistit vigilans

Numquid

hinc ad soporem transeo, vel huc inde re-

est tunc ratio, quae talibus suggestionibus re-

Et

clauditur

bus corporis

si

res ipsae ingerantur, inconcussa manet*.

cum ocuhs

Et unde

numquid

sopitur

cum

sensi-

saepe etiam in somnis resistimus,

nostrique propositi memores, atque in eo castissime permanentes,

nuUum

tamen tantum

talibus illecebris
interest, ut

conscientiae requiem

nos non

fecisse,

cum

redeamus

quod tamen

adhibemus assensum?

Et

aUter accidit, evigilantes ad

ipsaque distantia reperiamus

in nobis

quoquo modo factum

esse doleamus.
42. Numquid non potens es* Deus omnipotens, sanare
omnes languores animae meae, atque abundantiore gratia tua
lascivos motus etiam mei soporis exstinguere? Augebis,
Domine, magis magisque in me munera tua, ut anima mea
sequatur me ad te, concupiscentiae visco expedita, ut non sit
rebellis sibi, atque ut in somnis etiam, non solum non perpe-

corruptelarum turpitudines per imagines aiiimales

usque ad camis fluxum, sed ne consentiat quidem. Nam ut
nihil tale vel tantillum libeat *, quantuhim possit nutu cohiberi,
tret istas

'

Haec autem

tria

genera vitiorura, id

est voiuptas carnis, et superbia, et curio-

omnia peccata concludunt. Quae

mihi videntur a Johanne Apostolo enuPer oculos enim maxime curiomerata.
Reliqua vero quo pertisitas praevalet.
neant, manifestum est. Et illa Dominici
hominis tentatio tripartita est per cibum,
id est, per concupiscentiam carnis; ubi
suggeritur,
Dic lapidibus istis ut panes
fiant :' per inanem jactantiam ; ubi, in

sitas,

'

monte constituto, ostenduntur omnia regna hujus terrae, et promittuntur si adoraverit: per curiositatem
ubi de pinna
templi admonetur ut se deorsum mittat,
tentandi gratia utrum ab Angelis suscipiatur. Itaque posteaquam nuUo istorum
tentamento valere apud eum potuit inimi;

Postquam complevitomnem tentationemdiabolus.' Aug.

cus, hoc de illo dicitur,
in Ps, 8. v. fin.

'

CONFESSIONUM LIBER

X.

189

etiam in casto donnientis afiectu, non tantum in hac vita, sed

etiam in hac

aetate,

non magnum

est omnipotenti, qui vales Eph.

facere supra qiiam petimus et intelligimus. Nunc tamen

in quid* adhuc sim in hoc genere mali mei, dixi Domino

3,

'

bono meo exsultans cum tremore in eo quod donasti mihi, et Ps. 2,

lugens in eo quod inconsummatus sum, sperans* perfecturum
te in me misericordias tuas usque ad pacem plenariam, quam
tecum habebunt interiora et exteriora mea, cum ahsorpta Cor.
15, 54.
^
fuerit mors m victoriam,
43. Est alia malitia diei, qua? utinam sufficiat ei. Reficimus XXXI.
enim quotidianas ruinas corporis edendo etbibendo, priusquam gerit aj
escas et ventrem destruas, cum occideris indigentiam meam*teta^

-1 -1

'

tiones

'

satietate mirinca, et corruptibile lioc indueris incorruptione

Nimc autem

sempitenia.

suavis

est

mihi necessitas,

adversus istam suavitatem pugno ne capiar

bellum gero in jejuniis, ssepiu^

meum;
sitis

et dolores

e;?

g,y{^,

^ia*- 6,

et quotidianura
^

^^^ g

servitutem redigens corpus^i^-

Nam

mei voluptate pelluntur.

quidam dolores sunt ;

et

fames et^^-^^

urunt, et sicut febris, necant, nisi ib.

9,

alimentorum medicina succurrat. Quse quoniam praesto est, ^^ex consolatione munerum tuorum, in quibus nostrae infirmitati
terra et

44.

aqua

et

Hoc me

alimenta

coelum serviunt, calamitas

deliciae vocantur*.

quemadmodum medicamenta, sic

sumpturus accedam. Sed dum ad quietem satietatis
docuisti, ut

ex indigentiae molestia transeo, in ipso transitu mihi insidiatur laqueus concupiscentiae.

Ipse enim transitus voluptas
est, et

non

est alius

qua transeatur quo *

Et cum salus
tanquam pedissequa
sitas.

sit

causa edendi

transire cogit neces-

et bibendi, adjungit se

periculosa jucunditas

plemmque

et

quod salutis causa me facere

vel dico, vel volo.
Nec idem modus utriusque est nam quod
saluti satis est, delectationi parum est.
Et ssepe incertum
fit utnim adhuc necessaria corporis cura subsidium petat,

prteire conatur, utejus

causa

fiat

an vohiptaria cupiditatis fallacia ministerium suppetat. Ad

hoc incertum hilarescit infelix anima, et in eo praeparat excusa-

gaudens non apparere quid satis sit modeut obtentu salutis obumbret negotium
vohiptatis.
His tentationibus quotidie conor resistere, et
invoco dexteram tuam* et ad te refero aestus meos, quia
consihum mihi de hac re nondum stat.
45. Audio vocem jubentis Dei mei: Non graventur corda^^^--^

tionis patrocinium,

rationi

valetudinis,

34

190

AUGUSTINI EPISCOPI

S.

crapula

X)estra in

Ebrietas longe est a me;

ehrietate.

ei

Crapula' autem nonnun-

misereberis, ne appropinquet mihi.

quam

subrepit servo tuo

misereberis, ut longe fiat a me.

Sap. 8,

Nemo enim

^^*

orantibus tribuis; et quidquid boni antequam oraremus acce-

Multa nobis

potest esse continens, nisi tu des.

accepimus
et ut hoc postea cognosceremus,
Ebriosus nunquam fui, sed ebriosos a
te factos sobrios ego novi.
Ergo a te factum est ut hoc
non essent qui nunquam fuerunt, a quo factum est ut hoc non
semper essent qui fuerunt, a quo etiam factum est ut scirent
Audivi aham vocem tuam: Post
i8,utrique a quo factum est.
concnpiscentias tuas non eas^ ct a voluntate tua avertere.
pimus, a

te

antea* accepimus.

Ecc.
301

Cor.8,

^-

Audivi et illam ex munere tuo

Hoc

verimus, deerit nohis.

Phil. 4,
11

quam multum amavi

manducaverimus, ahundahimus ; neque

si

copiosum

faciet,

^9^ enim

didici

^s. jiovi,

nec

illa

dicere,

est

si

Nec

Audivi

aeru^inosum.

Neque

non ma^iducailla

res

me

et alteram

quihus suni sufficiens esse ; et ahmidarc

Omnia possum in eo qui me
et penuriam pati novi.
iii

Ecce miles castromm coelestium, non pulvis quod

Sed memento, Domine, quia pulvis sumus, et de
pulvere fecisti hominem ; et perierat, et inventus est. Nec
{\\q \yi se potuit, quia idem pulvis fuit, quem taha dicentem
confortat.

nos* sumus.

Ps. 102

14

et

'

'

19.

adamavi

afilatu tuse inspirationis

'^^^

9^^^^

co7ifortat.

9i%9^'^^
et jube quod vis".
1 Cor. ijubes,

inquit, in

Da quod

Iste se accepisse confitetur, et

quod

ahum rogantem ut
Aufer a me, inquit, concupiscentias ventris. Unde
sancte Deus meus, te dare^ cum fit quod imperas

30.31.

gloriatur,in

Ecc. 23,

accipiat

^'

apparet,

Omnia possum,

Conforta me, ut possim.

Domino

gloriatur*.

Audivi

fieri.

Rom.
14, 20.

^^' Docuisti me, Pater bone, Omnia munda mundis ; sed

nialum esse homini qui per offensionem manducat ; et omnem

'

4, 4.
t

" Crapula, Nimia ciborum voluptas,

apud

S.

Aug. Confess.

x. 31. et Aelred.

P. Gibbon, p. 260, et 410. Vide

Camusat. in Hist. crit. Diar. t. 2. Art.

edit.

4. p.

54."

Carpent. Suppl. Citat etiam

Martin S. Benedicti Reg. c. 39. " de

mensura ciborum,' (" de mensura potus"
in c. 40. seorsim agitur) ubi " crapula"
de cibo nimio capiendo usurpatur" quod
si

labor forte factus fuerit rnajor, in arbiAbbatis erit, si expediat,

trio et potestate

aliquid augere, remota prae omnibus cra-

pula,

ut

nunquam subrepat

monacho

quia nihil sic contrarium est

omni Christiano quomodo crapula, sicut
ait Dominus noster, " videte ne graventur
corda vestra in crapula." Vers. Arab.
quod notat idera, in Luc. 21, 34. reddit
indigeries

'

cibi satietas.'

" Deus igitur impossibilia non jubet,

sed jubendo monet et facere quod possis,
et petere quod non possis. Aug. de Nat.
et Grat, c. 43.

CONFESSIONUM LIBER
creaturam tiiam honam

esse, 7iihilqiie

X.

191

abjicienduvi quod

ijratiaruyn actione percipitur ; et quia esca nos

cum

non commendat

Deo; et ut nemo nos judicet in ciho aut in potii ; et ut qnii Cor.8,

inanducat non manducantem non spernat ; et qui non man-^;

manducantem

ducat,

laudes tibi
illustratori

Didici haec

7ion judicet,

gratias tibi,

6.

Deo meo, magistro meo, pulsatori aurium mearum, Rom.

Non
cordis mei: eripe me ab omni tentatione.

ego immunditiam obsonii timeo, sed immunditiam cupiditatis.

Noe omne camis" genus quod

Scio

cibo essetusuimanducareGen.

9,

Eliam cibo carnis refectum; Joannem mirabili^-^abstinentia praeditum, animalibus, hoc est locustis, in escam 17^ g^'
Et scio Esau lenticulae con- Af at. 3,
cedentibus non fuisse pollutum.
cupiscentia deceptum; et David propter aquae desiderium a/
seipso reprehensum; et Regem nostrum non de came, sed de3A.
pane esse tentatum. Ideoque et populus in eremo, non quia '^J^^^'
cames desideravit, sed quia escae desiderio adversus Dominum 17.'
pennissum;

^^^^* ^*

murmuravit, meruit improbari.

In his ergo tentationibus positus, certo quotidie adver- |,^u

manducandi et bibendi: non enim est^'quod semel pra^cidere et ulterius non attingere decemam,
Itaque freni gutturis temperata
sicut de concubitu potui.
47.

sus concupiscentiam

relaxatione et constrictione tenendi simt.

Et quis

est,

Do-

mine, qui non rapiatur aliquantulum extra metas necessitatis }

Quisquis

est,

magnus

est;

magnificet

nomen tuum.

Ego

autem non sum, quia peccator homo sum. Sed et ego mag- Rom. 8,
nifico nomen tuum; et interpellat te pro peccatis meis qui^
ricit sccculum, numerans me inter infirma memhra corporisss.
sui, quia et imperfectum ejus"^* riderunt oculi tui, et in lihro^^'^^j

tuo 07nnes scrihentur.

De

48.

Ps.'

133,

odorum non satago nimis. Cum absunt, '^XXXIT

cum adsunt, non respuo, paratus eis etiam ut se

illecebra

non requiro
semper carere.
;

Ita mihi videor; fortasse* fallor.

Sunt enim^erit

a<i

odorum
c.

Manichaeos, qui carnibu3 vesci

nefas putabant.
^
Imperfectum meum viderunt oculi
'

tui

et

in libro tuo

non solum

Non

omnes scribentur:'

perfecti, sed etiam imperfecti.

timeant imperfecti, tantum

profi-

Nec quiadixi, Non timeant, ament

imperfectionem, et ibi remaneant ubi in-

ciant.

Tantum

venti sunt.
in ipsis est.

accedatit:

recedant

proficiant,

quantum

Quotidie addant, quotidie

tamen a corpore Domini non

ut in uno corpore, et in his

membris compaginati possint mereri de'''^^^"

se dictam esse vocem istam, Imperfectum bras.
'

meum

viderunt oculi tui; et in libro tuo

omnes scribentur.' Aug. in Ps.l38. $.21.
Ipse Filius dicit,
Iraperfectum meum
viderunt oculi tui.' Imperfectum quod
est in corpore meo, viderunt oculi tui.
Et quid deinde 1 Habent spem qui imperfectisunt?
Habent plane. Audi quod
sequitur: * Et in libro tuo omnes scribentur.'
Aug. Serm. 135. de verb. Ev. Joh.
'

9. c. 5.

192

S.

AUGUSTINI EPISCOPI

et ista^ plangendaB tenebrae, in

me

quibus

me

latet facultas niea

animus meus de viribus suis ipse se

inten*ogans non facile sibi credendum existimet; quia et quod
inest, plerumque occultum est, nisi experientia manifestetiu-y.
Job7, l.Et nemo secums esse debet in ista vita, quae tota tentatio
nominatur, utmm qui fieri potuit ex deteriore melior, non fiat
etiam ex meliore deterior. Una spes, una fiducia, una firma
quse in

ut

est:

promissio, misericordia tua.

49. Voluptates

XXXIII
erirad
volup-

aurium tenacius

me implicaverant

g^^veraut; sed resolvisti, et liberasti

animant eloquia

tua,

cum

me.

Nunc

non quidem ut haeream, sed

cum

ipsis sententiis

vivunt, ut admittantur ad me, quaemnt in corde

enim plus mihi videor honoris

non

si

ita

eis tribuere

religiosius

dictis

animos nostros in flammam

cantarentur;

et

pietatis,

omnes

et

meo

congmentem.

dignitatis locum, et vix eis prgebeo

sanctis

quos

suavi et artificiosa voce cantantur,

auHum. ^atcor, aliquantulum acquiesco;

Attamen
ut surgam cum volo.

ipsis

et subju-

in sonis

quam

ardentius

cum

quibus

nonnullius

Aliquando
decet,

moveri

sentio

ita cantantur,

affectus

dum

spiritus

quam
nostri

pro suavi diversitate* habere proprios modos in voce atque

cantu,

Sed

quorum nescio qua

delectatio

oportet dari, ssepe

me

comitatm: ut patienter

occulta familiaritate excitentur.

meae, cui

carnis

falHt,
sit

mentem enervandam non

dum

rationem sensus non

posterior; sed

ita

tantum quia propter

illam meruit admitti, etiam pra^currere ac ducere

conatur.

non sentiens, et postea sentio.

Aliquando autem hanc ipsam fallaciam immoderatius

Ita in his pecco

50.

cavens, en-o nimia severitate: sed vakle interdum, ut melos

omne cantilenarum suavium quibus Davidicum Psalterium

frequentatur, ab auribus meis removeri vehm, atque

ipsius

quod de Alexandrino epismihi dictum commemini, qui tam mo-

Ecclesiae ; tutiusque mihi videtur

copo Athanasio saepe

dico flexu vocis faciebat sonare lectorem psalmi, ut pronuntianti vicinior esset

quam

canenti.

Vemmtamen, cum

remi-

niscor lacrymas meas, quas fudi ad cantus Ecclesiae tuae in

primordiis recuperatae fidei meae, et nunc ipso quod moveor*,

non cantu, sed rebus quae cantantur, cum Hquida voce

Occulta

scilicet

Dei dona non

nisi

interro^atio tentationis, etiam in semet-

ips<5,unicuique declarat.
Viiginit. c. 4. 4.

et

Aug.de Sanrta

CONFESSIONUM LIBER
conveinenlissima modulatione

193

X.

niagnam

cantanlur,

instituti

Ita fluctuo inter periculum

hujus utilitatem rursus agnosco.

magisque adducor,
voluptatis et experimentum salubritatis
non quidem irretractabilem sententiam profcrens, cantandi
consuetudinem approbare in Ecclesia; ut per oblectamenta
aurium infirmior animus in affectum pietatis assurgat. Tamen, cum mihi accidit ut me amplius cantus, quam res qua;
;

me

canitur, moveat, poenaliter

me

pro

mecum,

flete

et

qui aliquid boni vobiscum intus agitis unde

flete,

Nam

facta procedunt.

Tu

peccare confiteor, et tunc mal-

Ecce ubi sum

lem non audire cantantem.

qui non

non vos haec movent.

agitis,

autem, Domine Deus meus, exaudi

respice, et vide

*,

et

miserere^et saim rne, in cujus oculis mihi qucBstio factus sum,Ps.6,

et ipse est

51. Restat voluptas

3.
'

languor meus.

jq*

oculorum istorum camis meae, de quaxxxiv

loquor* confessiones quas audiant aures templi

tui,

aures^^^

concludamus tentationes concupiscentiae oculoadhuc pulsant ingemiscentem, et habitaculum ^"J|).^g

fraterna? ac pia3, ut

me

camis, quee

meum^ quod de

coelo

est,

superindui cupientem.

Pulchras 2

animam meam

teneant ha;c

me

^*

eam Deus qui fecit ha3C, Gen.

bonum meum, non haec. Et*^^*

teneat

hona quidem valde ; sed ipse est

tangunt

Coi

Non ^'

formas et varias, nitidos et amoenos colores amant oculi.

"

l,

vigilantem totis diebus, nec requies ab eis datur

mihi, sicut datur a vocibus canoris, aliquando ab omnibus, in

silentio.

Ipsa enim regina colorum lux

ista,

perfundens

cuncta quoe cemimus, ubiubi per diem fuero, multimodo

allapsu blanditur mihi aliud agenti, et

eam non

Insinuat autem se ita vehementer, ut

repente subtrahatur,

cum

desiderio requiratur

52.

quam

lux

fdium docebat

quam

vitoe

et si

diu absit, contristat

videbat Tobias,

viam, et

si

cum

ei praeibat

Aut quam videbat Isaac

eiTans.

senectute carneis luminibus,

cum

advertcnti.

animum

*.

clausis oculis istisTob.

pede

4,

charitatis nus-

proegravatis et opertis

dicere,

non agnoscendo benesed benedicendo agnoscere memit. Aut quam videbatGen.27.

Jacob,

cum

et ipse proe grandi

filios

a:tate

captus oculis, in

filiis

praesignata futuri populi genera luminoso corde radiavit

et

nepotibus suis ex Joseph divexas mjstice manus, non sicut

pater eomm foris comgebat, sed sicut ipse intus discemebat,Gen.48.
imposuit.
et

Ipsa est lux, una est*, et

amant eam.

At

ista corporalis

unum omnes qui vident"^^'

de qua loquebar, illecebrosa

194

AUGUSTINI EPISCOPI

S.

ac periculosa dulcedine condit vitam sgeculi caecis amatoiibus.

Qui autem et de ipsa laudare te norunt, " Deus^ creator omnium," assumunt eam in hymno tuo, non absumuntur ab ea in
somno suo: sic esse cupio. Resisto seductionibus oculorum, ne
implicentur pedes mei, quibus ingredior viam tuam
j'^'^"^.

ad

Tu

nam

subinde evellis eos,

et erigo

de laqueo pedes meos.

te invisibiles oculos, ut tu evellas

Tu non

illaqueantur.

cessas

ego autem crebro haereo in ubique sparsis insidiis

120, quoniam non dormies, neque dormitahis, qui custodis Israel.
53. Quam innumerabiHa, variis artibus et opificiis, in vestievellere,

Ps.

bus,

calceamentis,

vasis,

cujuscemodi

et

fabricationibus*,

picturis etiam, diversisque figmentis, atque his

usum

necessa-

rium atque moderatum et piam significationem longe transgredientibus, addiderunt homines ad illecebras oculorum
foras
sequentes quod faciunt, intus reUnquentes a quo facti sunt, et
;

exterminantes quod

meum, etiam hinc

sacrificatori

manus

At ego, Deus meus,

hymnum,

dico

meo*; quoniam pulchra

artificiosas

animas

facti sunt!
tibi

cui

est,

*,

ab

illa

suspirat

et

decus

laudem
per animas in

sacrifico

et

trajecta

pulchritudine veniunt, quae super

anima mea

ac

die

nocte.

Sed

pulchritudinum exteriomm operatores et sectatores inde trahunt

approbandi modum, non autem inde trahunt utendi^ modum.
ibi est, et non vident eum
ut non eant longius, qX fortitudinem suam ad te custodiant, nec eam spargant in deUciosas
lassitudines. Ego autem ha)C loquens atque discemens etiam
istis pulchris gressum innecto
sed tu evelUs, Domine, evellis
Ps.25,3.tu, quoniam misericordia tua ante oculos meos est. Nam * ego
Ps. 58,

Et

*^,

capior miserabiUter, et tu evelhs misericorditer

aliquando

non sentientem, quia suspensius incideram aliquando cum

dolore, quia jam inhaeseram.
XXXV. 54. Huc accedit aha fonna tentationis multipHcius periculosa.
Pra)ter* enim concupiscentiam camis, quoe incst in
j^j^jjgj gj
secundelectatione omnium sensuum et voluptatum, cui servientes
;

tationi.s

depereunt

qui

longe

* Carmen Ambrosii quod

cantare

soliti

* Inf.

1.

sunt.

se

faciunt

initio noctis

Vid. sup.

1.

ix.

.32.

xi. c. 5.

^ Vid. sup. ad

c.

29. not. p.

Tamquam enim dorsum

ad te ponentes, in carnali opere velut in umbra

sua defiguntur, et tamen etiam ibi quod
eos delectat, adhuc habent de circum=

te,

animse

inest

per

Sed umbra, dum

amatur,languidiorem facitoculum animi,
et invalidiorem ad perferendum conspectum tuum. Propterea magis magisque
fulgentia lucis tuae.

homo

tenebratur,

dum

sectatur libentius,

quidquid infirmiorem tolerabilius excipit.

Ex quo incipit non posse videre quod

summe est. Aug, de lib. arb. I. i. $. 43.

CONFESSIONUM LIBER

195

X.

cosdcm sensus corporis quaedam non se oblectandi in came, genus,

sed experiendi per camem vana et curiosa cupiditas, nomine cmwsV
cognitionis et scientia3 palliata.
Qua) quoniam in appetitu ^aiis.
nosccndi est, oculi autcm simt ad cognoscendum * in sensibus
principes, concupiscentia oculorum eloquio divino appellata Joh.
Ad oculos enim proprie videre pertinet. Utimur autem
est.
'

hoc vcrbo etiam in

dum

intendimus.

aut, olfac

quam

quam

cajteris sensibus,

Neque enim

cum

eos ad cognoscen-

dicimus, Audi quid rutilet

niteat; aut, gusta

quam

splendeat; aut, palpa

enim dicuntur haec omnia. Dicimus

autem non sohim, Vide quid luceat, quod soli oculi sentire
possunt sed etiam, Vide quid sonet vide quid oleat vide
quid sapiat; vide quam dumm sit. Ideoque generahs experientia sensuum concupiscentia, sicut dictum est, oculorum
vocatur
quia videndi officium in quo primatum oculi tenent,
fulgeat:

videri

etiam coBteri sensus sibi de similitudine usui*]3ant,

cum

aliquid

cognitionis explorant.

Ex

hoc autem evidentius discemitur quid voluptatis,

quod voluptas pulchra,
canora, suavia, sapida, lenia sectatur; curiositas autem etiam
his contraria tentandi causa, non ad subeundam molestiam,
sed experiendi noscendique hbidine *.
Quid enim voluptatis
habet videre in laniato cadavere quod exhoiTeas; et tamen
b6.

quid curiositatis agatur per sensus

Timent

sicubi jaceat, concurrunt ut contristentur, ut palleant.

etiam ne in somnis hoc videant; quasi quisquam eos vigilantes

videre coegerit, aut pulchritudinis ulla

fama persuaserit.

Ita

et in caeteris sensibus, quai persequi

longum

Ex

hoc

morbo

cupiditatis, in spectacuHs exhibentur

est.

quaeque miracula.

Ilinc ad perscrutanda natura) (quae pra^ter nos est) operta

proceditur*, qua? scire nihil prodest, et nihil aliud

homines

cupiunt''.

scientia3 finc

Hinc etiam,

per artes magicas

rehgione Deus tentatur,

cum

si

quam

scire

quid eodem perversai

quajritiu:.

Hinc etiam

in ipsa

signa et prodigia flagitantur,

non ad ahquam salutem, sed ad solam experientiam

desi-

derata.

56. In

hac tam immensa

silva

^ Si causze
motionum
corporalium
noscendoe nobis essent, nullas magis
nosse quam nostrae valeludinis deberemus.
Cum vero eis ignoratis Medicos

plena insidiarum et pericido-

quaiiimus, quis non videat quod de secretis coeli et terrffi nos latet quanta
patientia sit nesciendum ? Aug. Enchir.
cap. 16.

o 2

196

S.

AUGUSTINI EPISCOPI

rum, ccce multa* praeciderim

donasti
dicere,

mc facere, Deus
cum circumquaque

et

salutis

meo

meae

corde dispulerim, sicuti

attamcn quando audeo

quotidiEuiam vitam nostram tam

quando' audeo
multa hujus generis rerum circumstrepant
dicere nulla re tali me intentum fieri ad spectandum, et vana
;

cura capiendum

Sane

me jam

theatra

umbrarum omnia sacrilega sacramenta detestor. A

Domine Deus meus, cui humilem ^ famulatum ac simplicem

qua^sivit
te,

non rapiunt,nec curo

mea unquam responsa

nosse transitus siderum, nec anima

;

debeo, quantis

mecum suggestionum

inimicus, ut signum

aUquod petam

machinationibus agit

Sed obsecro

te

per

Regem

nostrum, et patriam Jerusalem simplicem, castam, ut quem-

admodum

me

sit semper longe

Pro salute autem cujusquam cum te rogo,

longe est ista consensio, ita

atque longius.
alius

multum

quod

vis,

57.

das

differens finis est intentionis meae

*

et te facientem

mihi, et dabis libenter sequi.

Verumtamen

quam

in

multis minutissimis et contemp-

tibilibus rebus curiositas quotidie nostra tentatur*; et

quam

saepe labamur, quis enumerat ? Quoties narrantes inania,

primo quasi toleramus ne ofFendamus infirmos, deinde paulatim libenter advertimus
Caiiem currentem post leporem
jam non specto, cum in circo fit at vero in agro, si casu
!

transeam, avertit

me

ab aUqua magna cogitatione,

venatio non deviare cogens corpore

fortassis et

atque ad se convertit

illa

jumenti, sed cordis inclinatione.

mea,

Et

nisi

jam mihi demon-

admoneas, aut ex ipsa visione per

aliquam considerationem in te assurgere, aut totum contemnere atque transire, vanus hebesco. Quid cum me domi
strata infirmitate

sedentem

stellio

cito

muscas captans,

vel

aranea retibus suis

irruentes implicans, soepe intentum facit?

Num

quia parva
Pergo inde ad
creatorem mirificum atque ordinatorem rerum

sunt animalia, ideo non res eadem geritur

laudandum te,
omnium, sed non inde

esse intentus incipio.

Jam vero ut perseverent in eo quod

esse coeperunt, etiam pro se ipsis orant
Utile est quippe omnibus vel
iideles.
pene omnibus propter humilitatem salu-

berrimam, ut quales futuri sint.scire non

Ad hoc dicitur, Qui videtur
Propter hujus
stare, videat ne cadat.'
timoris utilitatem, ne regenerati et pie

possint.

vivere incipientes,

'

tamquam

securi alta

sapiaraus,quidam non perseveraturi per-

Ahud

est cito

severaturisDeipermissione vel provisione

ac dispositionemiscentur ; quibus cadentibus territi cum timore et iremore' gradiamur viam justam, donec ex hac ' vita,
quastentatioestsuperterram/transeamus
ad aliam, ubi jam non sit elaiio comprimenda, nec contra ejussuggestiones tentationesque luctandum.
Aug. Ep. 217.
'

14.

CONFESSIONUM LIBER

X.

197

non cadere. Et talibus vita mea plena est,

una spes mea niagna valde misericordia tua. Cum enim
hujuscemodi rerum conceptaculum* fit cor nostrum, et portat
surgerc, aliud est

et

vanitatis catervas,

copiosa3

hinc et orationes nostraj saepe

interrumpuntur atque turbantur, et ante conspectum tuum

dum

ad aures tuas vocem cordis intendimus, nescio unde

nugatoriis

irruentibus

Numquid etiam hoc

aliquid

ccepisti

Et

mutare nos

tanta

pra^ciditur.

contemnenda deputabimus, aut

nos reducet in spem,

quoniam
58.

cogitationibus res
inter

nisi

tota misericordia tua*,

tu scis quanta ex parte mutaveris, qui

me

primitus xxxvi

sanas a libidine vindicandi me, ut projntius fias etiam cajteris

omnihus iniqiiitatihus meis, et sanes omnes lanquores meos^
,.
,
et redimas de corruptione vitam meam, et corones me in
miseratione et misericordia, et saties in honis desiderium
.

meum ;

quia* compressisti a timore tuo superbiam meam,

et mansuefecisti
illud,

jugo tuo cervicem meam.

et vere sic erat, et

59.

mihi, quoniam

et lene est

nesciebam, quando id subire metuebam.

Sed numquid, Domine,

quia solus verus

Et nunc porto

promisisti et fecisti

sic

Dominus

ad

^ertium
tfjntatio-

nis ge""-'',
^

quocl est

super-

p^\r.^

35.
iJjS^^'^^'

solus sine typho dominaris,

qiii

es qui

i,ai,et

non habes dominum

num-

quid hoc quoque tertium tentationis genus cessavit a me*,

aut cessare in hac tota vita potest, timeri et amari velle ab

hominibus, non propter aliud, sed ut inde

sit gaudium, quod

gaudium*
Misera vita est, et fceda jactantia. Hinc
fit vel maxime non amare te, nec caste timere te.
Ideoque
tu superhis resistis, humilihus autem das gratiam ; et intonas Pet.5,
super ambitiones sddCvli,eicontremuntfu?idamenta montium. ^ q^^'
Itaque nobis, quoniam propter quaedam humanaj societatis Ps.i7,8.

non

est

.''

officia

necessarium est amari

adversarius
laqueis, "

vera?

beatitudinis

Euge, euge

:"

ut

et timeri

ab hominibus, instat

nostrse,

ubique spargens in

dum

avide colligimus, incaute

capiamur, et a veritate tua gaudium nostrum

atque in

hominum

fallacia

ponamus

dcponamus,

libeatque nos amari

non propter te, sed pro te atque isto modo sui

secum habeat, non ad concordiam charitatis,
sed ad consortium supplicii, qui statuit sedem suani ponere h.
et timeri,

similes factos

14,

in aquilone, ut te perversa et distorta via imitanti*, tenebrosi ^^^^-

frigidique servirent.

ecce sumus

Nos autem, Domine, pusillus grex

tu nos posside.

tuus Luc.

Praetende alas tuas, et fugiamus

^^*

12,

198

S.

sub

AUGUSTINI EPISCOPI

Gloria nostra tu esto

propter tc amemur, et verQui laudari vult ab hominibus

vituperante te, non defendetur ab hominibus judicante te,
Ps.io,3.nec eripietur damnante te.
Cum autem non peccator laueas.

bum tuum

timeatur in nobis.

anivm suce^ nec qui iniqua geril henehomo propter ahquod donum quod
plus gaudet sibi laudari se, quam ipsum

datiir in desideriis
dicitur,

sed laudatur

dedisti ei, at

ille

donum habere unde huidatur, etiam iste te vituperante laudaet mehor jam ille qui laudavit, quam iste qui laudatus
Ilh enim placuit in homine donum Dei
est.
huic amphus
placuit donum hominis quam Dei.
XXXVII 60. Tentamur his tentationibus quotidie, Domine
sine
tur

cessatione
vetur
jaudibus//;^^,^^^

tentamur.

Quotidiana

/or;?.r nostra est ^w//?;/a

Imperas nobis et in hoc genere continentiam da

quod jubes, et jube quod vis. Tu nosti de hac re ad te
gemitum cordis mei, et flumina oculonun meorum. Neque
enim facile colhgo quam sim ab ista peste mundatior, et
muUum timeo occulta mea, quae norunt ocuh tui, mei autem
non. Est enim quahscumque in ahis generibus tentationum
:

nis.

l'rov.

Ps. 18,

mihi facultas explorandi me in hoc pene nuUa est. Nam et

a vohiptatibus camis, et a curiositate supervacanea cogno;

scendi, video quantum assecutus sim posse refrenare animum

meum, cum eis rebus careo, vel voluntate, vel cum absunt*'.
Tunc enim me interrogo, qaam magis minusve mihi molestum
sit

non habere.

Divitise vero quae

ob hoc expetuntur, ut

alicui

trium istarum cupiditatum, vel duabus earum, vel omnibus

serviant, si persentiscere

non potest animus utrum eas habens

contemnat, possunt et dimitti ut se probet. Laude vero ut

careamus, atque in eo experiamur quid possumus, numquid

male vivendum est, et tam perdite atque immaniter, ut nemo

nos noverit qui non detestetur ? Qua? major dementia dici
aut cogitari potest } At si bonse vitee bonorumque operum
comes et solet et debet esse laudatio, tam comitatum ejus,
quam ipsam bonam vitam deseri non oportet. Non autem
sentio sine

cum

quo

esse aut aequo

animo aut

a?gre possim, nisi

abfuerit.

^ Honio qui prosperis rebus

asperis quid profecerit discit.

proficit,

Cum

enim
mutabilium bonorum adest copia, non eis
confidit

sed

cum

subtrahunlur, agnoscit
Quia plerum-

utrum eum non ceperint,

que cum adsunt nobis, putamus quod

non ea diligamus sed cum abesse coeIIoc enim
perint, invenimus qui simus.
sine araore nostro aderat, quod sine
dolore discedit. Aug. de vera relig. c. 47.
:

CONFESSIONUM LIBER
61.

Quid

confiteor

ipsa veritate

quam

me

delectari

laudibus

Nam

an constans,

199

tentationis,

laudibus

Domine,

sed amplius

mihi proponatur utrum

si

omnibus rebus

furens, aut in

malim

hoc genere

in

igitur tibi

quid, nisi

X.

errans, ab

omnibus ho-

ab
omnibus vituperari; video quid eligam. Verumtamen nollem
ut vel augeret mihi gaudium cujuslibet boni mei suffragatio

minibus laudari

Sed auget,

oris alieni.

Et cum

minuit.

fateor

ista miseria

et in veritate certissimus,

non solum, sed

mea

et vituperatio

perturbor, subintrat mihi

Deus nam me incertum

Quia enim nobis imperasti non tantum continentiam,
a quibus rebus amorem cohibeamus, vemm etiam

excusatio, qusc qualis

facit.

id est,

justitiam, id est,

sit,

tu scis,

quo eum conferamus, nec

proximum

a nobis, verum etiam

te

diligi, saepe

profectu aut spe proximi delectari,

tantum voluisti
mihi videor de

cum bene

intelligentis

cum eum
bonum est. Nam
et contristor aliquando laudibus meis, cum vel ea laudantur
in me, in quibus ipse mihi displiceo
vel etiam bona mmora
et levia pluris aestimantur quam aestimanda sunt. Sed rursus,
unde scio an propterea sic afficior, quia nolo de meipso a me
laude delector

et rm'sus

ejus

malo

contristari,

audio vituperare quod aut ignorat, aut

dissentire laudatorem

meum non
;

quia

illius utilitate

moveor,

me placent, jucundiora mihi

cum et alteri placent ? Quodammodo enim non ego laudor,
cum de me sententia mea non laudatur; quandoquidem aut
illa laudantur qua3 mihi displicent, aut illa amphus quse mihi
minus placent. Ergone de hoc incertus sum mei
sed quia eadem bona quoe mihi in
sunt

62.

Ecce

in

te,

video non

Veritas,

me

laudibus meis

proptcr me, sed propter proximi utilitatem moveri oportere^.

Et utnun
ipse

tu*.

Obsecro

indica, ut confitear
8

Laus

enira

Minus mihi in hac re notus sum

Deus meus, et meipsum mihi
oraturis pro me fratribus meis quod in

sim* nescio.

ita

quam

humana non

recte faciente, sed

te,

appeti

subsequi dtbet recte

facientem ; ut ilii proficiant qui etiam
imitari possunt quod laudant, non ut hic
putet aliquid sibi prodesse, quem laudant.
Aug. de Serm. Dom. in nionte.l.ii. c. 2.
Ille autem noyit, sub cujus oculis loquor,
immo sub cujus oculis cogito, nou me
tam delectari laudibus popularibus, quam
stimulari et angi quomodo vivant qui me
laudant.
Laudari autem a male viven-

tibus

abhorreo. detostor

nolo,

dolori

mihi est, non voluptati. Laudari aulem

a bene viventibus, si dicam nolo, mentior
si dicam volo, timeo ne sim inani:

quam solidilatis. Ergo

Nec plene volo, nec plene

tatis appetentior

quid dicam

nolo.

Non

mana

pericliter

plene volo, ne in laude hunon plene nolo, ne

ingrati sint quibus praedico. Aug. Serm.
339. in die ordinat. suae, $. 1.
:

200

S.

me saucium
Si

utilitate

moveor,

si

AUGUSTINI EPISCOPI

comperero. Iteiiim me diligentius inteiTogem.

proximi moveor in laudibus meis, cur minus

quisquam

alius injuste vituperetur,

cur ea contumelia magis mordeor quae in me,

alium eadem iniquitate coram

me

me jacitur

An

quam si ego ?
quam quae in

et

hoc nescio

verum non faciam

coram te in corde et lingua mea ? Insaniam istam, Domine,
Ps. I40,longe fac a me, ne oleum peccatoris mihi sit os meum ad
caput meum. Egenus et pauper sum ego,
Ps 108 '^'^P^^^O^f^^^^'^
Gal.6,3.Etiamne id restat ut ipse

22.

et

seditcam, et

gemitu displicens mihi,

melior in occulto

et

quaerens

misericordiam tuam, donec reficiatur defectus meus, et per-

usque in pacem quam nescit arrogantis oculus.

Sermo autem ore procedens, et facta qua3 innotescunt

ficiatur

XXXVIII
tutiperi-

63.

^ominibus, habent tentationem periculosissimam ab amore

culum a laudis, qui

vana
t
gloria.

ad privatam quamdam excellentiam contrahit

emendicata suiiragia

tentat

et

cum

me

me

arguitur,

eo ipso quo arguitur; et saepe de ipso vanoe gloria? contemptu

jam de ipso contemptu* glorioe

non enim eam contemnit, cum gloriatur.
XXXIX 64. Intus etiam intus est aliud in eodem genere tentationis
Amons jn^lum, quo inanescunt qui placent sibi de se, quamvis ahis
viset
vel non placeant*, vel disphceant, nec placere affectent caetenatura.
^-^
g^^ ^^l^- p]r^(>entes niultum tibi disphcent, non tantum
de non bonis quasi bonis, verum etiam de bonis tuis quasi
aut etiam sicut de tuis, sed tanquam cx meritis suis
suis*^
aut etiam sicut ex tua gratia*, non tamen socialiter gauIn his omnibus atque
dentes, sed aliis invidentes eam*.
vanius gloriatur: ideoque non
gloriatur

hujuscemodi pericuhs et laboribus, vides tremorem cordis

mei
sed et vuhiera mea magis subinde a te sanari, quam
mihi non infligi sentio.
65. Ubi non mecum ambulasti, Veritas, docens quid caveam
;

XL.
^"euffi"
teris re-

Deum
investi-

^^^'

quid appetam,

et

cum ad

potui, tcque consulercm

te referrem inferiora visa

Lustravi

mundum

foris

mea

qua;

sensu quo

mei de me, sensusque ipsos

Inde ingressus sum in recessus memoriae meae, multipUces amplitudines plenas miris modis copiarum innume-

potui, et attendi vitam corporis

meos.

Qui autem vera

quem

pietate in

diligit, credit et sperat,

Deum,

plus in-

tenditin ea in quibussibi displicet, quam

in ea, si qua in illo sunt, quaj non tam
ipsi

quam

veritati

placent.

Neque

id,

unde jam

potcst placeie, tnbuit nisi ejus

de his
;
sanandis
Aug. de Civ. Dei, 1. v.

misericordia; cui timet displicere

sanatis gratias agens, de

preces fundens.
20.

c.

illis

CONFESSIONUM LIBER
rabilium

201

X.

discemere

et consideravi, et expavi, et nihil eoriim

potui sine

te, et nihil

eorum

Nec ego

esse te inveni.

ipse

omnia, ct distinguere et pro suis

quajque dignitatibus a;stimare conatus sum, excipiens alia

inventor qui

peragravi

nuntiantibus sensibus, et interrogans alia

ipsosque nuntios

sentiens,

jamque

mecum commixta

atque

dignoscens

dinumerans,

in memoria)* latis opibus alia pertractans, alia recon-

Nec ego ipse cum haic agerem, id est

mea qua id agebam, nec ipsa eras tu, quia lux es tu permanens quam de omnibus consulebam an essent, quid essent,
dens, aUa eruens.
vis

quanti pendenda essent: et audiebam docentem ac jubentem.

Et

saepe istud facio ;

quantum

sitatis

Neque

me delectat, et ab actionibus necespossum, ad istam voluptatem refugio-

hoc

relaxari

in his onmibus, quse percurro consulens te, invenio

tutum locum animae mese

mea', nec a te

me

tromittis

affectum

in

quam dulcedinem,

nescio

quid

nisi in te, quo

quidquam recedat ex me.

quod

erit

vita ista

muUum
quae

non

colligantur sparsa

Et aUquando

ad
me, nescio

perficiatur in

si

Sed recido in haec a?rum-

erit.

muUum

nosis ponderibus, et resorbeor soUtis, et teneor, et

sed

fleo,

gravat*

muUmn
Hic

teneor.

in-

inusitatum introrsus

Tantum

consuetudinis sarcina de-

esse valeo, nec volo; iUic volo, nec valeo; miser

utrobique.

Ideoque consideravi languores peccatonun meorum in XLI.

tripUci; et dexteram tuam invocavi ad salutem "Pj5.^
meam. Vidi enim splendorem tuum corde saucio, et repercus- tas.
sus dixi: " Quis iUuc potest ? Projectus sum afacie oculorumv&.20,
66.

cupiditate

iuorumr
avaritiam ^
dere

Tu es Veritas super omnia prsesidens: at ego per^^*

meam non amittere te volui, sed volui tecum possi-

mendacium
verum

ipse quid

sicut

sit.

nemo vuU

falsum dicere, ut nesciat

ita

Itaque amisi

te,

quia non dignaris

cum

mendacio possideri.
67.

Quem

dum* mihi
tis

sicut

invenirem qui

fiiit

ad Angelos

.?

me reconciUaret tibi
Qua prece ? quibus

Ambien-

.?

sacramen-

Multi conantes ad te redire, neque per seipsos valentes,

audio, tentaverunt haec, et iYiciderimt in

desiderium

XLII.
j'^'

,^^j
nones

Jed^undi

adDeum
* Jam diu occupata vixisti
et desideriorum diversitate verberata portas plagas
saucia, divisa per amores multos. Colhgere ad teipsam
quidquid tibi foris "pla:

cet, quajre

in Ps.
et inf.

quem habeat authorem. Aug.

145.
1.

xi.

$. 5.
c.

Vide sup.

1.

ix. $. 10.

29.

^ Vid. sup.iii.c. 8.

v. fin. p.

38. not.

1.

202
mediatoliciter

AUGUSTINI EPISCOPI

S.

curiosamm visionum, et cligni habiti sunt illusionibus. Elati

^^im te quasrebant doctrinae fastu, exerentes potius quam

adduxemnt

recurrerunt.

tundeutes pectora, et

Eph. 2

^^^ ^^^ conspirantes et socias superbiae suae potestates

2.

kujus, a quibus per potentias magicas deciperentur, quajrentes

2 Cor.
'

,.

per similitudinem cor-

sibi

aens

mediatorem per quem purgarentur, et non erat. Diaholus

enim erat transfigurajis se in Angelum lucis. Et* multura
illexit superbam camem, quod caraeo corpore ipse non esset.
Erant enim illi mortales et peccatores
tu autem, Domine,
;

cui reconciliari superbe quaerebant, immortalis et sine peccato.

Tim.

1
'

Mediator autem inter

Deum

et liomines, oportebat ut haberet

aliquid simile Deo, aUquid simile hominibus

ne in utroque
hominibus simiUs, longe esset a Deo; aut in utroque Deo
simihs, longe esset ab hominibus, atque ita mediator non

'

esset.

Fallax itaque

ille

mediator, quo per secreta judicia

unum cum hominibus habet, id

peccatum; aliud videri vult habere cum Deo, ut quia
camis mortalitate non tegitur, pro immortah se ostentet.
Sed quia stipendium peccati mors est, hoc habet commune

tua, superbia mereretur illudi,

est

'

Rom.

6,

cum hominibus, unde

simul damnetur in mortem.

Verax autem mediator quem secreta tua misericordia
yg^"g^"^demonstrasti humilibus, et misisti ut ejus exemplo etiam
media- ipsam discerent humiUtatem, mediator ille Dei et hominum
liomo Christiis Jesus, inter mortales peccatores et immortalem
justum appamit mortahs cum hominibus, justus cum Deo.
Ut quoniam stipendium justitiae vita et pax est, per justitiam
conjunctam Deo evacuaret mortem justiiicatomm impiomm*,
quam cum illis voluit habere commimem. Hinc* demonXLIll.

68.

stratus est antiquis sanctis, ut ita ipsi per fidem futurse passionis ejus, sicut

nos per fidem

praiterita), salvi iierent.

In-

inquantum autem
quantum enim homo, intantum mediator
Verbum, non medius, quia a^qualis Deo, et Deus apud Deum,
"' ;

et simul *

Rom.

unus Deus.
69. Quomodo nos amasti, Pater bone, qui Filio tuo unico

8,

32.
ille benignusque mediator, in
ostendit mortalitate mortalibus,
quam maligni fallacesque mediatores non
habendo, se superbius extulerunt ; miseI

Verus

Verbum; maxime quippe immortale,

maxime beatum, Verbum longe est

et

risque

a
sed mediator per
quod homo. Aug. de Civ. Dei, 1. iii.
c. 15.
Vide ad 1. vii. c. 18. p. 119.

riuui, velut

not. x.

ea se

hominibus adjutorium deceptoimmortales mortalibus, promiserunt. Aug. de Civ. Dei, 1. x. c. 24.

" Nec enim ob hoc mediator est quia

mortalibus miseris

" Qui de pulvere horainem fecit, et

animavit, pro isto figmento Unicum ad

CONFESSIONUM LIBER

X.

min pepcrcisti, scd pro nobls impiis tradidisli

203

eum ! Quomodo rhil.2,6.

rapinam arhitratus esse

cBqualis tibi, factus est subditus usque ad rnortem crucis;
unus illc in 7nortuis liber, potestatem liabens ponendi animam Ps. 87,
suam, et potestatem habens iterum sumendi eam'' ; pro nobis ~ \^
nos amasti

jDro

tibi victor et

quibus

illc,

7ion

...

Joh. 10,

victima, et ideo victor quia victima; pro nobisiB.

sacerdos et sacrificium, et ideo sacerdos quia sacrificium

tibi

faciens tibi nos de servis filios, de te nascendo, nobis servi-

quod sanabis omnes Rom. 8,

languores meos, per eum qui sedet ad dexteram tuam et te
interpellat j)ro nobis; alioquin desperarem.
Multi enim et
magni sunt iidem languores mei, multi sunt et magni; sed
amplior est medicina tua. Potuimus putare Verbum tuum
remotum esse a conjunctione hominis, et desperare de nobis,
endo

Merito mihi spes valida in

illo est,

carojieret et habitaret in nobis.

nisi

j^l,

mole miseriae mese, agita- ^^.

veram * corde meditatusque fueram fugam in sohtudinem sed
prohibuisti me, et confinuasti me, dicens: Ideo Christus pro 2 Cor.
omnibus mortuus est, ut qui vivunt,jam non sibi vivant, sed^' ^^'
ei qui pro ipsis mortuus est.
Ecce, Domine, jacto in te
curam meam ut vivam, et considerabo mirabilia de lege tua.Ps. 118,
70. Conterritus peccatis

meis

et

Tu

scis

imperitiam

meam

et infirmitatem

meam: doce me,

et

IUe tuus Unicus in quo sunt omnes thesauri sapiredemit me sanguine suo. Non
calumnientur mihi superbi: quoniam cogito pretium meum,
sana me.

^^*

Col.2,3.

eniicB et scientice abscondiii,

manduco,

et

et bibo, et

eo, inter illos qui

edunt

erogo

et

pauper cupio

et saturantur, et

laudant

saturari

ex

Deum

qui

requirunt eum.
mortem

nis peccati " inter peccatores solus

potest

peccato?"

dedit, quantum nos amet quis

explicare ;
quis potest saltem
digne cogitare? Aug. Serm. 57. c, 13.

Porro, persuadendum erat homini quantum nos dilexerit Deus, et quales dilexerit; quantum, ne desperaremus, quales,

ne superbiremus.

Id.

de Trin.

1.

iv.

c. 1.

mini apparet.

mortuos liber,"

Quis enim alius " inter

nisi " in similitudine car-

Hic ubi vitE praeteritae enarratioAem

abrumpit Aug., haud inutile erit adponere, quid hajreticis responderit, auctori-

sine

resuscitare poterat,

In his verbis maxirae persona Do-

"

Hic ergo " inter mortuos

liber,"qui " in potestate habebat ponere
animam suam, et iterum sumere eam a
quo eam nemo tollebat, sed eam ipse
voluntate ponebat;" qui etiam carnem
suam, tanquam solutum ab eis templum,

cum

&c. Aug. In Ps. 87..

not. x. ad 1. ix. $. 36.

tatem ejus in

volebat;

quem

5. vid. sup. p. 167.

fidei defensioneelevantibus,
propter ea, quai nondum fidelis commiserit.
li vero praecipue fuerunt Dona-

Ps. 21,
^^*

204

AUGUSTINI EPISCOPI CONF.

His praeclare coram populo respon(Serm. 3. in Ps. 36. $. 19.) " Loquantur ergo adversus nos quidquid volunt: nos diligemus illos et nolentes.
Novimus enim, Fratres, novimus linguas
eorum propter quas eis non irascamur,
Vident enim
patienter ferte nobiscum.

adhuc essem. Sed quid dicam 1 GauNec hoc possum dicere utinam
enim numquam fuissem. Quidquid tamen fui, in nomine Christi praeteritum
est.
Quod autem modo reprehendunt,
non norunt. Sunt quae adhuc in me
reprehendant sed tamen multum est ad
illos ut haec noverint.
Multa enim ago
in cogitationibus meis, pugnans adversus
malas suggestiones meas, et habens con-

tistae.

si

dit.

deo

in caussa se nihil habere, et linguas con-

vertunt in nos

mala, multa

et incipiunt

quae

de nobis dicere

multa

sciunt,

quae

Quae sciunt, praeterita nostra

nesciunt.
sunt. Fuimus enim aliquando, sicut dicit
Apostolus, " stulti et increduli, et ad omne
opus bonum reprobi." In errore perverso
desipientes et insanientes fuimus,

non ne-

gamus et quantum praeteritum nostrum

non negamus, tanto magis Deum qui
Quid ergo hifinobis ignovit, laudamus.
;

LIB. X.
:

"?

diuturnam,

flictationem

et

prope conti-

nuam cum tentationibus ioimici subvertere

me volentis. Gemo ad Deum in infirmitate mea
et novit quid parturit cor
meum.ille qui novitpartum meum. "Mihi
autem minimum est, ut a vobis dijudicer,
autab humano die," ait Apostolus " sed
;

neque ego meipsum judico." Melius enim

et is ad horoinem 1
Quid sum 1 NumCatholica ego sum t Numquid

me ego novi quam illi, sed melius Deus

quam ego. Non ergo vobis insultent de

hereditas Christi diffusa per gentes ego

sum 1 Sufficit mihi ut in ea sim. Vitu-

et unde sunt"? malos hic

novimus, ubi baptizati sunt ? Si nos
bene noverunt.sciunt quia et navigavimus
aliquando ; sciunt quia et peregrinati
sumus ; sciunt quia alii ivimus, et alii

retice dimittis

caussam,

Quid enim ego sum

quid

peras mala mea praeterita, quid magnum

Severior sum ego in mala mea
facis ?

quam
nari.

quod tu vituperasti, ego damUtinam velles imitari, ut et error

tu

tuus fieret aliquando praeteritus. Ista

sunt mala praeterita, quae noverunt, ma-

xime

in

ista

civitate.

Hic enim

roale

viximus, quod ego confiteor et quantum

gaudeo de gratia Dei, tantum de meis
Doleo \ Dolerem,
praeteritis quid dicam
:

nobis, non, faciat Christus. Dicunt enim,

Et qui suntl

illos

redivimus.
Non hic baptizati sumus
sed ubi baptizati sumus, Ecclesia est nota
universo orbi terrarum.
Et multi fratres
nostri sunt, qui et norunt quia baptizati
sumus, et nobiscum baptizati sunt. Facile
est ergo hoc nosse, si quis fratrum est

inde sollicitus.

LIBER UNDECIMUS.
Quae ex instituto dicenda occurrebant, quo tandem

modo ad

Officia

Divina

exequenda fuerit perductus, siientio prseterit, Deum ex eo laudaturus,

quod Scripturae suae interiora sensim ei aperuerit. Moysen non nisi in
Christo intelligendum esse fatetur, ne exordium quidem
principio fecit
tantibus,

unde

Deus coelum

De

et terram.

" quid faceret Deus antequam coelum

mentem venerit tandem aliquando ea

ei in

fecisset."

Dum

vero

iis

refellendis

libri

Geneseos, In

his disserens, occurrit obtrec-

insistit,

et

terram conderet

facere,

cum

et

antea non

de Tempore copiose et

accurate disserit.

1.

NuMQUiD, Domine, cum tua sit aetemitas, ignoras quse

aut ad tempus vides quod fit in tempore
Cur ergo

tibi dico,

tibi tot

I.

.''

rerum narrationes digero

Non

meum excito

utique ut per

me

fitemu"'

^^?

^ci-

eorum qui haec

legunt, ut dicamus omnes: Magnus Domimis, ct laudabillsPs.95,4.
valde.
Jam dixi, et dicam amore amoris tui facio istud.
Nam et oramus, et tamen Veritas ait Novit Pater vester quid^ut. 6,
noveris eas, sed affectum

in te, et

vobis

opus

sit,

jjriusquam petatis ab

nostmm patefacimus

eo.

AfFectum ergo^'

in te, confitendo tibi miserias nostras

super nos, ut liberes nos omnino, quodesinamus esse miseri in nobis, et beatificemur in te ; quoniam vocasti nos ut simus paiiperes spiritu, Mat. 5,
et mifes, et lugentes, et esurientes ac sitientes justitiam,^~^'
et misericordes, et mundicordes, et pacijici.
Ecce narravi
tibi multa quaj potui, et quae volui
quoniam tu prior voluisti
et misericordias tuas

niam

coepisti, ut

ut confiterer tibi
iti

Domino Deo meo, quoniam bonus es, quoniam

Ps. 117,

sceculum misericordia tua.

2. Quando autem sufficio lingua calami enimtiare omnia

ir.
hortamenta tua, et omnes terrores tuos, et consolationes, et j/Jq' ^
gubemationes quibus me perduxisti praedicare verbum, etScripiu-

sacramentum tuum dispensare populo

*

Pauca qusDdamdeordinatione.quam
Aug. Ep. 21. ad

invitus accepit, habet

Valerium

126. ad Albinam, . 7. de
episcopatu Ep. 31. ad Paulinum etTherasiam ; uberiora pauUo de iis saltem qua;
et

tuo*.^

Et

si

sufficio sancta-

eo vel ab eo facta sunt, in Serm. quem,

ne " fama sua pollueretur," de vita et

moribusclericorum suorum habuit. ^.355.

" Ego, quem Deo propitio videtis
. 2.
episcopura vestrum, juvenis veni ad istam

rum

in-

telligen-

S.

hoBC enuntiare

ex ordine, caro mihi valent

Et olim inardesco

tiam.

AUGUSTINI EPISCOPI

206

stillce

temporum.

meditari in lege tua, et in ea tibi confiteri

scientiam et imperitiam

meam, primordia

illuminationis tuee,

tenebrarum mearum, quousque devoretur a

et reliquias

Et nolo

tudine infirmitas.

in aliud

forti-

horae diffluant, quas

invenio liberas a necessitatibus reficiendi corporis^ et intentionis animi, et servitutis quam debemus hominibus, et quam

non debemus ^
3.

et

tamen reddimus.

Domine Deus meus,

intende orationi meae, et miseri-

meum; quoniam non mihi

sed usui vult esse fi-atemae charitati et vides in
quia sic est. Sacrificem* tibi famulatum cogita-

cordia tua exaudiat desiderium

soli sestuat,

corde

meo

linguae mese
et da quod offeram tibi.
I?iops enim
pmiper sum ; tu dives in omnes iniocantes te, qui securus
curam nostri geris. Circumcide ab omni temeritate omnique
mendacio interiora et exteriora lahia niea. Sint castae deliciae

rs.85,1 tionis et
.

Rom.
10, 12.

et

ut multi vestrum noverunt.

Quaerebara ubi constituerem monasterium, et viverem cum fratribus meis.
Spem quippe omnem saeculi reliqueram,
nec tamen
et quod esse potui, esse nolui
Elegi in domo
quaesivi esse quod sum.
Dei mei abjectus esse rangis, quara habitare in tabernaculis peccatorum.' Ab eis
sed
qui diligunt saeculum, segregavi me

civitatem,

'

qui praesunt populis, non me coaequavi.

Nec in convivio Domini mei superiorera
locum elegi, sed inferiorem et abjectum
eis

etplacuit illi dicere mihi,'Adscende sursum.' Usque adeo autem tiraebam episcopatum, ut quoniam coeperat esse jam
alicujus momenti inter Dei servos fama

mea, in quo
copum, non

loco sciebara

non esse

epis-

accederem.
Cavebam
hoc, et agebam quantum poteram, ut in
looo humili salvarer,ne in altopericUtarer.
Sed, ut dixi, domino servus contradicere
A^eni ad istam civitatem
non debet.
propter videndum amicura, quera putabara me lucrari posse Deo, ut nobiscum
esset in monasterio ; quasi securus, quia
locus habebat episcopum. Apprehensus,
presbyter factus sum, et per hunc gradum
Non adtuli
perveni ad episcopatum.
aliquid, non veni ad hanc Ecclesiam,
nisi cum iis indumentis quibus illo temSuam, quara vocat
pore vestiebar."
" tenuera paupertatulam (seu " paucos
agellulos pateinos" Ep. 126. . 6.) vendiderat, et pauperibus erogaverat, ut de
illo

communi viveret (" commune autem

;

bis esset

magnum

et

no-

uberrimum praedium

Deus." ib.) quura eam " perfeciionem

de qua Dominus locutus est Mat. 19, 21.
vehementer adamaverit'*(Ep, 157. $. 39.)
et " solo victu ad valetudinem corporis
necessario contentus esse decreverit."
(de ufil. cred. . 3.)
Vid. sup. 1. vi. $. 3. p. 85. c 15. p.

ipse

t>

95. et not. m. et Aclt. Eccles. S. Aug.

Ep. 213. " ante meridiem et post raeridiera occupationibus hominum implicor"
ub.plur. etdeop. Monach.. 37. " Domi-

num Jesum,

in cujus

nomine securus haec

dico, testem invoco super animara

quoniam

quantum adtinet

meam,

meura
comraodura, multo raallem per singulos
ad

dies certis horis, quantum in bene

deralis monasteriis constitulura est,

moali-

quid manibus operari, et ceteras horas

habere ad legendum et orandura, aut
aliquid de divinis htteris agendum libe-

quam

turauJtuosissimas perplexitates
alienarura pati de negotiis
saecularibus, veljudicandodiriraendis.vel
quibus nos
interveniendo praecidendis
ras,

caussarura

Apostolus, non
utique suo, sed ejus, qui per eum loque-

raolestiis

idem

batur, arbitrio.

affixit

Omitto

nemo

innumeraquas fortasse

alias

biles ecclesiasticas curas,

credit nisi qui expertus est.

Non

alligamus onera gravia, et humeris

vestris imponiraus quae nos digito non
tangiraus :' quandoquidem si officii nostri salva ratione possemus, (videt i!le
qui probat corda nostra,) malleraus hnec
agere, quae ut agatis hortamur, quam ea
ergo

'

quae nos agere cogimur,"

CONFESSIONUM LIBER
meoD, ScripturoD tuac

ncc

in

fallar

207

XI.

ncc fallam ex

eis,

eis.

Domine attende et miserere, Domine Deus meus, lux caecorum et virtus infirmorum, statimque lux videntium et virtus
fortium attende animam meam, et audi clamantem de proNam nisi adsint et in profundo aures tuae, quo
fundo.
ibimus? quo clamabimus ?
Tuus est dies, et tua est nox
ad nutum tuum momenta transvolant. Largire inde spatium
;

Ps. 130,
*

16.

meditationibus nostris in ahdita leyis tucB, neque adversus

Neque enim frustra scribi voluisti

paginamm opaca secreta*^; aut non habcnt illa3 sHvcbV&^IQ.Q.

pulsantes claudas eam.

tot

suos recipientes se in eas et resumentes, ambulantes

cervos'^

recumbentes * et ruminantes ^. O Domine, perjice

me, et revela mihi eas. Ecce vox tua gaudium meum, vox
tua super affluentiam voluptatum*. Da quod amo: amo enim;
et pascentes,

et

hoc tu

tuis

et

mirabilia

Ne dona

dedisti.

spernas sitientem.

tua deseras, nec herbam tuam

Confitear tibi quidquid invenero in Libris

audiam vocem laudis

et te

bibam,

et considere^n Ps.25,7.

de lege tua, ab usque principio in quo /ecistiPs.UQ,

coelum et terram, usque ad regnum tecum pei^petuum sanctse

civitatis tuae.
4.

Domine, miserere mei,

Puto enim quod non

sit

de

exaudi desiderium meum.

et

teiTa,

non de auro

et argento et

de

lapidibus, aut decoris vestibus, aut honoribus et potestatibus,

neque de necessariis corpori et huic

omnia nobis apponuntur MdH,6^
quoirentihus regnum et justitiam tuam. Vide, Domine Deus'^'^'
meus, unde sit desiderium meum. Narraverunt inihi injustips. iis,
delectationes, sed non sicut lex tua, Domine.
Ecce unde est^^*
desiderium meum. Vide, Pater, aspice, et vide, et approba
aut voluptatibus camis,

vitae

peregrinationis nostrae, quae

et

placeat in conspectu misericordiae tuae invenire

me

gratiam

sermonum tuoJesum Christum filium

tuum, i7>w7/2 dextercR tucB, Jilium hominis, quem conjirmasti Pa.
tihi mediatorem tuum et nosti'um
per quem nos qua^sisti
ante

mm.

te,

ut aperiantur pidsanti mihi interiora

Obsecro per

Dominum

nosti'um

' Porroniysteria sua in ScripturisDeus

ideo nebulis texit, ut amor veri in hominibus ipsa inveniendi difficultate accendatur.
Si enim ea tantum essent quae

facillime intelliguntur, nec studiose quaereretur, nec suaviter inveniretur veritas.

Aug. de vera relig.

^ " Vox Domini

c. 17.

perficientis

cervos."

Vox enim Domini primo

perfecit supe-

repulsores venenosarum lin" Et revelabit silvas."

guarum.
Et
tunc eis revelabit opacitates divinorum
librorum et urabracula mysteriorum, ubi
cum libertate pascantur. Aug. ad Ps.
28. 9.
ratores et

Vid. ad

1.

vi. c. 3.

79,

208
Joh.1,3.

Rom.

8,

non quaerentes
tuum per quod

Joh. 5,
^^'
III.
sc^i^sit

iNioyses

me

et

per

coeh et
telligere

est^md
donante
1

te, qusesisti

fecisli

eum

pro

obsecro qui sedet ad dexteram tuam et

te

te

quo sunt omnes thesauri sapientics et

scientice absconditi. Ipsos* quasro in Libris tuis.
Moyses de
illo scripsit: hoc ipse ait; hoc Veritas ait.
5. Audiam et inteUigam quomodo in principio fecist^
coelum et terram. Scripsit hoc Moyses, scripsit et abiit,
nobis, in

esset,

ad te*; neque nunc ante

^
tenerem eum, et rogarem eum, et per

YCiShi

ista

trausivit hinc a te

de creatione

AUGUSTINI EPISCOPI

autem ut quaereremus te; Verbum

omnia, in quibus et mc Unicum tuum
per quem vocasti in adoptionem populum credentium, in quo
interpellat

'

Gen

S.

panderet

me

Nam

est.

si

te

obsecrarem ut

praeberem aures corporis mei sonis

et

Et si Hebra^a voce loquerctur,

sensum meum, nec inde mentem meam quidquam tangeret; si autem Latine, scirem quid diceret. Sed
^^^^ scirem an verum diceret? Quod si et hoc scirem, num ab
crumpentibus ex ore

ejus.

fr^stra pulsaret

scirem ? Intus utique mihi, intus in domicilio cogitationis,

illo

nec Hebraja, nec Graeca, nec Latina, nec barbara

oris et linguce organis, sine strepitu
dicit

et

Verum

ego statim certus confidenter

dicis.

Cum

quo plenus vera

da

et

illi

Verum

homini tuo dicerem,

ergo illum interrogare non possim,

dixit, Veritas,

parce peccatis meis

veritas, sine

syllabarum diceret,

rogo;

te,

Deus meus,

te, te

rogo,

et qui ilH servo tuo dedisti hgec diccre,

mihi hsec intelUgere.

et terra: clamant quod facta sint;

variantur.
Quidquid autem factum non
mutantur
enim
atque
ra clamat cre- ggf ^t tamen est, non est in eo * quidquam quod ante non
atorem
_
>ii
Clamant etiam quod
Deum. erat, quod est mutari atque varian\
sumus non ergo
sumus,
quia
facta
Ideo
non
fecerint
seipsa
fieri
possemus
a nobis. Et vox
eramus antequam essemus, ut
dicentium est ipsa evidentia. Tu ergo, Domine, fecisti ea qui
pulcher es, pulchra sunt enim qui bonus es, bona sunt enim
IV.

6.

Ecce sunt ccelum

qui

es,

sunt enim,

Nec

ita

nec ita sunt, sicut tu, conditor eorum

pulchra sunt, nec bona sunt, nec sunt.
tibi.

Et

ita bona sunt,

cui * comparata, nec

pulchra sunt, nec

;

Scimus

haec, gratias

scientia nostra scientiae tuse comparata, ignorantia

est.

V.
hillo

con-

ditus

mundus.

7.

Quomodo autem

fecisti

coelum

niachina tam gi'andis operationis tuae

f

Vid.

inf. 1. vii. c.

11.

et

terram*,

et

quae

Non enim sicut homo

CONFESSIONUM LIBER

209

XI.

corpus de corpore, arbitratu animae valentis

quam cemit in semetipsa intemo

artifex formaiis

imponere utcumque speciem

oculo^.

valeret, nisi quia tu fecisti

Et unde hoc

eam?

imponit speciem jam existenti et habenti ut esset;

terra),

aut lapidi, aut ligno, aut auro, aut id genus rerum cui-

Et unde

libet.

materiam unde
et videat intus

essent,

ista

facit

et

tu

animo quid factum sit ut

bene factum

Deus, cwlifm

foris
tu sensum coq:)oris quo interanimo ad materiam id quod facit, et renuntiet

veritatem, an

fecisti

ahquid; tu ingenium quo artem capiat,

quid faciat

prete trajiciat ab

omnium

Tu

tu instituisses ea?

nisi

animum membris imperitantem

fabro corpus, tu

torem

Et

veluti

sed tu

ille

intus consulat pra^sidentem sibi

Te laudant* haec omnia creaquomodo facis ea ? quomodo fecisti,

sit.

Non

terram ?

utique in ccelo neque in terra

terram; neque in aere aut in aquis, quoniam

haec pertinent ad ccelum et terram: neque in universo

fecisti Civlum et
et

mundo

universum mundum, quia non erat ubi

fecisti

antequam

Nec manu tenebas

fieret ut esset.

fieret

aliquid unde

nam unde tibi hoc quod tu non

unde aliquid faceres ? Quid enim est, nisi quia tu
Ergo dixisti, et facta sunt, atque i?t verbo tuo fecisti ea.^^Q ^'
es?
8. Sed quomodo dixisti ?
Numquid illo modo quo facta yi.
est vox de nube, dicens: Hic est filius meus dilectus? 111^9"!;""
enim vox acta atque transacta est, ccepta et finita. Sonueruntdixit, ui
syllabae atque transierunt, secunda post primam, tertia post
secundam, atque inde ex ordine, donec ultima post cseteras, i\iat. 3,
silentiumque post ultimam.
Unde claret atque eminet, quod j^ 5/*
creatui'8e motus expressit eam, serviens aeternae voluntati tuae
ipse temporalis.
Et haec ad tempus facta verba tua nuntiavit

faceres ccvlum et terram;

feceras,

||^^''^*.

auris extcrior menti

pmdenti, cujus auris interior posita est

ad aetemum Verbmn tuum. At illa comparavit haec verba
temporaliter sonantia,

cum

Verbo tuo, et
Haec longe infra me sunt;
nec sunt, quia fugiunt et praetereunt
Verhum autem Domini*
dixit: "

Ahud

est,

a^terno in silentio

longe ahud est."

mei supra

me manet

in deternum,

Si ergo verbis sonantibus

et praetereuntibus dixisti ut Jieret

fecisti Eoelum

et

cojlum

et terra,

atque

ita

terram, erat jam creatura corporalis ante

coelum et terram, cujus motibus temporahbus temporahter vox

illa

percurreret.

Nulhim autem corpus ante coehun

g

Vul.

1.

X.

53.

et teiTam:

210

aut

AUGUSTINI EPISCOPI

S.

certe sine transitoria voce feceras,

si erat, icl

unde

transi-

toriam voceni faceres qua diceres ut Jleret ccelum et terra.

Quidquid enim illud esset unde talis vox fieret, nisi abs te
esset, omnino non esset.
Ut ergo fieret corpus unde
verba ista fierent, quo verbo a te dictum est ?
^Vil.
9. Vocas ergo nos ad intelligendum Verbum Deum apud
Dei co- te Deum, quod sempiteme dicitur, et eo sempiteme dicuntur
aiernum omnia
neque enim finitur quod dicebatur, et dicitur aliud
ut possint dici omnia; sed simul ac sempiterne omnia''. Alioquin jam tempus et mutatio, et non vera aetemitas, nec vera
immortalitas.
Hoc novi, Deus meus, et gratias ago. Novi,
factum

confiteor tibi,

Domine

mecumque

novit et benedicit te quis-

quis ingratus non est certa? veritati.

Novimus, Domine, noviinquantum

quidquid
quoniam
non est quod erat, et est
mus
moritur
intantum
oritur.
Non ergo quidquam
et
quod non erat,
Verbi* tui cedit atque succedit quoniam vere immortale atque
aetemum est. Et ideo-Verbo tibi cosetemo, simul et sempiteme* dicis omnia quae dicis, et fit quidquid dicis ut fiat;
nec aliter, quam dicendo, facis nec tamen simul et sempitema fiunt omnia quae dicendo facis.
^^ll^Utcumque video
10. Cur quaeso, Domine Deus meus
Verbum
,
_
i
i
i
nescio
nisi
quia
omne quod esse
eloquar
id
Dei ip- sed quomodo
;

.?

sum

est

tunc esse incipit et tunc* desinit,

mcipere vel desmere
aetema ratione
Ipsum
cognoscitur, ubi nec incipit aliquid nec desinit.
omnem est Verbum tuum, quod et Pri7icipium^ est quia* et loquitur
Sic in Evangelio per camem ait et hoc insonuit foris
tem!^' '^ohis.
j^jjjjipjl^

et esse

desinit,

pium
quodo-

quando debuisse

Joh. 8,

auribus hominum, ut crederetur, et intus quaereretm*, et inve-

omnes discipulos bonus et solus

magister docet. Ibi audio vocem tuam, Domine, dicentis*
Qui autem
mihi, quoniam ille loquitur nobis qui docet nos.
non docet nos, etiam si loquitur, non nobis loquitur. Quis
porro nos docet, nisi stabilis veritas ? Quia et per creaturam
niretur in aetema veritate, ubi

In aeterno enim.cum proprie dicitur,

neque quicquam prap.teritum, quasitransquicquam futurum quasi

ierit, neque
sed quidquid est tauturanondum sit
modo est. Aug. lib. 83 quaest. qu. 19.
;

Principium,ait, quiael loquor vobis.

Principium

me

credite,

peccatis vestris.

quod dixerunt,

'

quam

'

dixerint,

ne moriamini

Tamquam enira
Tu quis es,' nihil
Quid

te esse

in

in

eo

aliud

credimus

:'

respondit,'Principium,'idest,'Principium
me credite.' Nam si principium sicuti
est, ita maneret apud Patrem, ut non
acciperet formam ser^i et homo loqueretur hominibus, quomodo ei crederent
cum infirma corda intelligibile Verbum
sine voce sensibili

audire non possent?

'Ergo,'inquit,'creditemeesseprincipium;
quia, ut credatis, non solum sum, sed et
loquor vobis.'
Aug. ad loc.

CONFESSIONUM LIBER

XI.

211

mulabilcm ciim admonemur, acl veritatem stabilem ducimur

cum stamus et audimus eu7n,et ffaudioJoh.3,
gaudemus propter vocem sponsi, reddentes nos unde sumus.
Et ideo Principium, quia nisi maneret, cum erraremus non
esset quo redircmus^
Cum autem redimus ab en*ore, cognoubi* vere discimus

scendo utique redimus

quia Principium

ut autem cognoscamus, docet nos,

est, et

loquitur nobis.

In hoc Principio,

/ecisti, Deus, coolut?i et terram, in

ix.
Verbo tuo, in Filio tuo, in Virtute tua, in Sapientia tua, in ^q"?^*'^
Veritate tua, miro modo dicens, et miro modo faciens.
Quis bum Dei
comprehendet r quis enarrabit ? Quid est illud quod inter- ^0*?^^"'^
11.

lucet mihi, et percutit cor

meum

et inardesco

inquantum

Inhori-esco

desco inquantum similis

ei

sine laesione

et inhorresco,

dissimilis ei

sum

inar-

sum. Sapientia, sapientia* ipsa

quae interlucet mihi, discindens

nubihimmeum, quod me

est,

rursus

cooperit deficientem ab ea, caligine atque aggere pcenarum

mearum

quoniam sic injirmatus est in egestate* vigor meus,ps^ 30,

non sufferam bonum meimi, donec tu, Domine, qui propi- ^^tius factus es omnibus iniquitatibus meis, etiam sanes omnes^^L^,
languores meos; quia et redimes de corruptione vitam meam,
;

ut

et coronabis

me

in miseratione et misericordia, et satiabis

honis desiderium

meum ; quoniam

Spe enim

renovabitur juventus

sumus,

'

iii

mea

promissa tua Rom. 8,

^^Audiat te intus sermocinantem
qui potest; ego fidenter ex oraculo tuo clamabo: Quam mag- Ps. i03,
mjicata sunt opera tua Domine, omnia in Sajnentia fecisti ! '^^'
sicut aquil<B.

salvi facti

et

per pati^ntiam exspectatnus.

et

'^'^-

iWdiPrincipium, et in eo Principio fecisti ccelum et terram.

Nonne ecce pleni simt vetustatis suse qui nobis dicunt: x.

" Quid faciebat Deus antequam faceret coelum et terram ?" ^^^'^^^^
tanies
*'
Si enim vacabat," inquiunt, " et non operabatur aliquid, quid fa12.

quemadmodum retro semper ^p^^g

motus in Deo novus exsti- a"tecreaturam conderet quam nunquam coeium

cur non sic semper et deinceps,

cessavit ab opere
tit*, et

Si

enim

voluntas nova ut

voluntas quae

ullus

quomodo iam vera

non erat
Neque enim

ante condiderat

est,

ajternitas,

quia non crearetur aliquid, nisi

^ Quo se aulem converlat, ut fiat

boDus animus, nisi ad bonum, cura hoc
amat, et appetit.et adipiscitur ? Unde se
si rursus aveitat, fiatque non bonus, hoc

ipso

quo

se avertit a bono, nisi

in se illud

est

quo

p2

bonum, unde

se iterum,

convertat.

^^*^'

voluntas Dei creaturaderet.

.?

sed ante creaturam

ubi oritur ^^

si

se

voluerit

Aug. de Trin.

maneat
non
emendare,

avertit,

1. viii.

c. 3.

212

S.

AUGUSTINI EPISCOPI
Ad ipsam

creatoris voluntas prsecederet.

ergo Dei substan-

Quod si exortum est aliquid in

Dei substantia quod prius non erat non veraciter dicitur
si autem voluntas Dei sempiterna
aeterna illa substantia
cur non sempitema et creatiura ?"
erat ut esset creatura
13. Qui haec dicunt, nondum te intelligunt, o Sapientia
Dei, lux mentium nondum intelligunt, quomodo fiant qua;

tiam pertinet voluntas ejus.

XI.
tioni re-

spondet pgj.
^q^
ternitas
^.^' "*

pora.

atque in te fiunt

conantur aetema sapere

et

sed

et futuris rerum motibus cor eorum

adhuc vanum est. Quis tenebit illud, et figet
illud, ut paululum stet, et pauluhun rapiat splendorem
semper stantis setemitatis, et comparet cum temporibus
nunquam stantibus, et videat esse incomparabilem et videat longum tempus, nisi ex multis prsetereuntibus motibus,
qui simul extendi non possimt, longum non fieri non autem

adhuc in

volitat,

prsetcritis

et

quidquam in aetemo, sed totum esse praesens

nuUum vero tempus totum esse praesens et videat omne
praeteritum propelli ex futuro, et omne futumm ex praeterito
consequi; et omne proeteritum ac futurum ab eo quod semper

prseterire *

est prsesens, creari et excurrere

ut
ita

XII.
J^^"!

anie
creatio-

nem.

stet, et

videat

quomodo

Quis tenebit cor hominis,

stans dictet et futura et praeter-

tempora, nec futura nec prseterita aeternitas

Numquid

manus mea valet hoc, aut manus oris mei per loquelas agit
tam grandem rem ?
14. Ecce respondeo dicenti, " Quid faciebat Deus antequam
faceret coelnm et terram f " respondeo non illud quod quidam
respondisse perhibetur joculariter, eludens qusestionis vio" Alta," inquit, " scmtantibus gehennas parabat."
l^ntiam
:

Aliud cst videre, ahud* ridere haec non respondeo. Libentius enim responderim, " Nescio," quod nescio
quam illud
;

unde

irridetur qui

alta

Sed dico

interrogavit, et

Dcus

laudatur qui falsa

noster, omnis creaturae creanomine

omnis creatura intellitorem.
Et
audenter dico, '" Antequam faceret Deus cceliim et
gitur
si enim faciebat, quid nisi
terram, non faciebat aliquid
creaturam faciebat?" Et utinam sic sciam, quidquid utiliter
scire cupio, quemadmodum scio quod nulla fiebat creatura*,
antequam fieret uUa creatura.
15. At si cujusquam volatihs sensus vagatur per imagines
retro tempomm, et te Deum omnipotentem et omnicreantem

respondit.

si

cceU et

te,

terrae

CONFESSIONUM LIBER
omiiitenentem, cceli et teiTae

et

antequam id
tur

faceres,

XI.

artificem,

'2\:l

ab opere tanto,

per innumerabilia syecula cessasse mira-

Nam

evigilet atque attendat, quia falsa miratur.

unde

poterant innumerabilia sa^cula preeterire, qua3 ipse non fece-

cum

ras,

sis

omnium sieculorum

tempora fuissent quae abs

praeterirent,

si

nunquam

oranium temporum,

fuissent

Cum

.?

aut qua?

quomodo

ergo

sis

operator

aliquod tempus antequam /ac^r^*

si fuit

coelum et terram^ cur dicitur

sum enim tempus

aut

auctor et conditor

condita non essent'

te

quod ab operc cessabas

Idip-

tu feceras, nec pra^terire potuerunt tempora

antequam faceres tempora. Si autem ante coelum et terram

nullum erat tempus, cur quajritur quid tunc faciebas ? Non
enim erat Tunc, ubi non erat tempus.
16. Nec tu teinpore tempora praecedis, alioquin non omnia

tempora praecederes. Sed praecedis omnia pra^terita celsitudine semper praesentis aeternitatis
et superas omnia futura,
;

quia

illa

futura sunt, et

autem idem

cum

venerint, praeterita erunt

....

ipse es, et

anni tui non deiiciunt.

Anni
.

tu

Xlil.
aute

tempora
creata

tui nec'^^'^'^'"
tempus

enim nostri et eunt et veniunt, utfuerit.

omnes veniant. Anni tui omnes simul stant, quoniam stant;|*^- ^^^
nec cuntes a venientibus excluduntur, quia non transeunt
isti autem nostri omnes erunt, cum omnes non erunt.
Anni
tui dies unus
et dies tuus non quotidie, sed hodie, quia
hodiernus tuus non cedit crastino
neque enim succedit
Hodiemus tuus aetemitas "
hestemo.
ideo coaetemum
genuisti, cui dixisti, Ego hodie genui te.
Omnia tempora Ps.2,7;
tu fecisti, et ante omnia tempora tu es
nec aliquo tempore
non erat tempus.
17. Nullo ergo tempore non feceras aliquid, quia ipsum Xiv.
tempus tu feceras. Et nulla tempora tibi coaeterna sunt, ^iJ dfffe".
quia tu permanes at illa si pennanerent, non essent tempora. ''eritia^
Quid est enim tempus ? Quis hoc facile breviterque explicaverit ? Quis hoc, ad verbum de illo proferendum, vel cogitatione Comprehenderit ? Quid autem familiarius et notius in
loquendo commemoramus quam tempus ? Et intelligiraus
eunt nec veniunt

isti

'

utique

cum

audimus.

id

scio
^

si

Vid. sup.
Llbi

cum alio loquente

nemo ex me quaerat,

id loquimur, intelligimus etiam

Quid

est ergo

tempus

Si

quaerenti explicare velim nescio

1.

enim

nec hcsterni

fidenter

tamen

inchoatur, nec initio crastini terminatur,

vii. c. 15.

dies

fine

semper hodicrnus

est.

Aug.Enchir.

4.9.

;
;;

214

S.

AUGUSTINI EPISCOPI

dico scire me, quod

tempus
si

si

nihil prasteriret,

et si nihil adveniret,

nihil esset,

non

esset

non

praesens

non

esset prabteritum

esset futurum

tempus.

tempus

Duo

ergo

et
illa

tempora, prgeteritum et futurum quomodo sunt, quando et

praeteritum

autem

si

jam non

jam non

est, et

futurum nondum est

Prsesens

semper esset praesens, nec in praeteritum transiret

esset tempus, sed aetemitas.
Si ergo prsesens, ut

tempus sit, ideo fit quia in praeteritum transit

quomodo
et hoc esse dicimus, cui causa ut sit, illa est quia non erit
ut scihcet non vere dicamus tempus esse, nisi quia tendit
non esse * ?
18. Et tamen dicimus longum tempus, et breve tempus;
...
7
,
i.
x^
ncque hoc nisi de praetento aut luturo dicimus. Praetentum
tempus longum, verbi gratia, vocamus ante centum annos
Breve autera
futurum itidem longum, post centum annos.
praeteritum, sicut puta, dicimus ante decem dies; et breve
futurum, post decem dies. Sed quo pacto longum est aut
breve, quod non est? Praeteritum enim jam non est, et futu;

^^"^-

Mensura temporis in

rum nondum

est.

Non

itaque dicamus, "

Longum

est;" sed

et de futuro, "

dicamus de praeterito, "

Longum fuit,"
Longum
Domine meus, hix mea, nonne et hic veritas tua deridebit hominem ? Quod enim longum fuit praeteritum tempus,
cum jam esset praeteritum longum fuit, an cum adhuc praesens
esset?
Tunc enim poterat esse longum, quando erat quod
esset longum: praeteritum vero jam non erat; unde nec lonerit."

gum esse poterat, quod omnino non erat. Non ergo dicamus,
" Longum fuit praeteritum tempus;" neque enim inveniemus
quid

fuerit

longum, quando ex quo praeteritum est, non est:

Longum fuit illud prsesens tempus ;" quia cum

sed dicamus, "

praesens esset,

Nondum enim praeterierat ut

Postea
quod longum esse posset.
simul et longum esse destitit, quod esse

longum

non

esset, et ideo erat

vero

quam

praeteriit,

erat.

destitit.

19. Videamus ergo, o anima humana, utrum praesens tempus possit esse longum; datum enim tibi est sentire moras
atque metiri. Quid respondebis mihi? An centum anni praesentes longum tempus est? Vide prius utrum possint praesentes
Si enim primus eorum annus agitur, ipse
esse centum anni.
vero et novemfuturi sunt, et ideo nonnonaginta
est;
praesens
dum sunt: si autem secundus annus agitur; jam unus est

CONFESSIONUM LIBER

Atque

praeteritus, alter prsesciis, caeteri futuri.

215

XI.
ita*

mediorum

quemlibet ceutenarii liujus numeri annura praesentem posuerimus

ante illum prseteriti erunt, post illum futuri

quo-

circacentum anni prajsentes esse non poterunt*. Vide saltem

utnmi qui agitur unus, ipse sit prsesens. Et ejus enim si
primus agitur mensis, futuri sunt caeteri si secundus, jam et
primus pra^teriit, et reliqui nondum sunt. Ergo nec annus
;

qui agitur, totus est praesens; et si non totus est pra^sens,

non est annus praesens. Duodecim enim menses annus est,
quonim quilibet unus mensis qui agitur, ipse praesens est;
caeteri

autem,

prajteriti

caeteris

si

Quanquam neque mensis

aut futiui.

qui agitur, praesens est, sed

unus dies

novissimus, praeteritis caeteris

primus, futuris

si
si

mediorum

quili-

bet, inter praeteritos et futuros.

20. Ecce praesens tempus quod solum inveniebamus longum

appellandum, vix ad unius diei spatium contractum est. Sed
discutiamus etiam ipsum, quia nec unus dies totus est praesens.

Noctumis enim et diumis horis omnibus viginti quaquarum prima caeteras futuras habet, novissima

tuor expletur,
praeteritas

aliqua vero interjectamm ante se praeteritas, post

Et ipsa una hora

fugitivis particulis agitur quidquid ejus avolavit, praeteritum est quidquid ei * restat, futunim.
Si quid intelligitur temporis, quod in nullas jam vel in

se futuras.

minutissimas

quod praesens

momentorum partes dividi possit, id sokim est

dicatur.
Quod tamen ita raptim a futiu*o in

practeritum transvolat, ut nulla morula extendatiu:.

extenditur, dividitur in praeteritum et

futumm

nulhim habet spatium.

dicamus } An futumm ?

dicimus, "

Ubi

est ergo

Non quidem

nondum est quod longum sit

erit." Quando igitur erit.? Si enim et
quia

Nam

si

prajsens autem

tempus quod longum

Longum est,"
Longum

sed dicimus, "

tunc cum adhuc futurum

non erit longum; quia quod sit longum, nondum erit: si
autem tunc erit longum cum ex futuro, quod nondum est,

erit,

esse jam coeperit, et praesens factum erit, ut possit esse quod

longum sit; jam superioribtis vocibus clamat praesens tempus,
longum se esse non posse.
21. Et tamen, Domine, sentimus intervalla temporum, et xvi.
comparamus sibimet, et dicimus aha longiora, ct aha breviora. *^"^'^
Metimur etiam quanto sit brevius aut longius ilhid tempusmetiriij.
quam illud; et respondemus duplum esse hoc vel triphim, "^^^^ ^*

216

AUGUSTINI EPISCOPI

S.

autem simplum, aut tantum hoc esse quantum illud.

Sed praetereuntia metimur tempora cum sentiendo metimur;
praeterita vero quse jam non sunt, aut futura quae nondum

illud

sunt, quis metiri potest? nisi forte audebit quis dicere metiri

posse quod non

metiri potest

est.

Cum

cum autem

ergo pra^terit tempus, sentiri et

praeterierit,

quoniam non

non

est,

potest.

XVII.

non affirmo Deus meus, praeside mihi

" Quisnam est qui dicat mihi non esse tria

22. Quaero, Pater,

pusprae-ct

regc me.

teritum

tempora, sicut pueri didicimus, puerosque docuimus, praeter-

rum.

itum, praesens, et futurum; sed tantum praesens, quoniam

illa

duo non sunt? An et ipsa sunt, sed ex aliquo procedit occulto,

cum ex futuro fit praesens; et in aliquod recedit occultum,
cum ex praesenti fit praeteritum? Nam ubi ea viderunt qui
futura cecinerunt, si nondum sunt? Neque enim potest videri
Et qui narrant praeterita, non utique
id quod non est.
narrarent*, si animo illa non cemerent: quae si nulla essent
cemi omnino non possent. Sunt ergo et futura et praeterita."
23. Sine me, Domine, amplius quaerere; spes mea, non
XVIII.
Si enim sunt futura et praeterita,
^^^^^' conturbetur intentio mea.
terita et volo scire ubi sint.
Quod si nondum valeo, scio tamen ubisuut, non ibi ea futura esse, aut praeterita, sed
terapora cumque

Nam

sintprae-pj-ggsentia.

si et ibi

ibi praeterita sunt,

quaecumque
terita

cum

sunt,

ibi sunt.

non sunt

nisi

si

et

sunt
prae-

vera narrantur, ex memoria proferuntm' non res

ipsae quae praeterierunt,

eamm,

nondum ibi sunt;

Ubicumque ergo
Quanquam
praesentia.

futura sunt,

jam non

sed verba concepta ex imaginibus

quae in animo velut vestigia per sensus praetereundo

fixerunt.

Pueritia quippe

mea

quod jam non

praeterito est

recolo et narro, in praesenti

quae

jam non

est, in

tempore

imaginem vero ejus cum eam

tempore intueor, quia est adhuc

est,

memoria mea. Utrum simihs causa sit etiam praedicendorum futurorum, ut rerum quae nondum sunt, jam existentes
praesentiantur imagines*; confiteor, Deus meus, nescio. IUud^

in

sane scio, nos plerumque praemeditari futuras actiones nostras,

eamque praemeditationem

quam
cum aggressi

praemeditamur

rimus, tunc
cst*.

esse praesentem, actionem autemj

nondum

fuerimus, et

erit illa actio,

esse,

quia futura est;

quaml

quod praemeditabamur agere coepequia tunc non futura sed praesens

CONFESSIONUM LIBER
24.

Quoquo modo

roruni, videri nisi

habeat arcana praesensio futu-

se itaque

quod

est

217

XI.

non

potest.

Quod autem jam

est,

non futurum sed pra;sens est. Cum ergo videri dicuntur

futura, non ipsa qua; nondum sunt, id est qua? futura sunt,
sed eorum causoe, vel signa forsitan videntur, quae jam sunt
ideo non futura, sed praesentia sunt jam videntibus, ex quibus
futura prsedicantur animo concepta. Quse rursus conceptiones
jam sunt, et eas pra^sentes apud se intuentur qui illa pra)diLoquatur milii aliquod exemplum tanta remm numecunt.
Intueor auroram, oriturum solem prgenuntio: quod
rositas.
non sol
quod praenuntio, futurum
intueor, pra^sens est
futurus qui jam est, sed ortus ejus qiii nondum est: tamen
:

etiam ortum ipsum nisi animo imaginarer, sicut

non eum possem

modo cum

id

Sed nec illa aurora

quamvis
eum praecedat;
quam in coelo video, solis ortus est,
nec illa imaginatio in animo meo qua) duo pra^sentia cemunloquor,

praidicere.

tur,

ut futurus

et si

nondum

non possunt

Futm^a ergo nondum sunt

ante dicatur.

ille

sunt,

non sunt

et si

non

sunt, videri

omnino

sed prsedici possunt ex pra3sentibus, quae

jam

sunt, et videntur.

25.

Tu

modus quo XIX.

enim Prophetas pi"nio^"

itaque, regnator creaturse tuae, quis est

doces animas ea qua) futura sunt

docuisti

Quisnam ille modus est quo doces futura, cui futurum dum.quo
quidquam non est vel potius de futuris doces praesentia cet futuNam quod non est, nec doceri utique potest. Nimis longe ^^est modus iste ab acie mea; invaluit ex me, non pote?'o adPs. 128,
illtnn ; potero autem ex te, cum dederis tu, dulce liunen
tuos.

.?

occultorum* ocidormn meoriim.

26*.

Quod autem nunc liquet et claret, nec futiu*a sunt, nec xx.
Nec proprie dicitur, Tempora sunt tria praeter- ^^^9'
pra)sens et futumm
sed fortasse proprie diceretm*, temporis

prieterita.

itum,

Tempora sunt

ti'ia

pra^sens de praeteritis, praesens de prae- jo nomiSunt enim ha;c in anima tria nandae.

sentibus, prassens de futuiis.

qua^dam, et

alibi

ea non video;

prsesens de praeteritis

me-

moria, prasens de pricsentibus contuitus, prasens de futuris

exspectatio.
lateorcpie*
]>rci}teritum,

Si haec pemiittimur dicere, tria

tria

pnesens

tempora video,

Dicatur etiam, Tempora sunt

sunt.
et

futumm

tria,

sicut abutitur consuetudo,

ccce non curo, nec resisto, nec reprehendo dum

tamcn intelHgatur quod dicitur, nequc id quod futurum est.

dicatur:

218

S.

AUGUSTINI EPISCOPI

esse jam, neque id

quod praeteritum

est.

quae proprie loquimur, plura non proprie

Pauca sunt enim

sed agnoscitur

quid velimus.
XXI.

27. Dixi ergo paulo ante, quod praDtereuntia tempora

metimur, ut possimus dicere duplum esse hoc temporis ad
^^^^^ simplum, aut tantum hoc quantum illud, et si quid aliud
me-

do temceat

de partibus temporum possumus renuntiare metiendo. Quodicebam, prgetereuntia metimur tempora. Et si quis
mihi dicat, " Unde scis.?" respondeam, " Scio quia metimur,

tiri.

circa, ut

nec metiri qua3 non sunt possumus, et non sunt praeterita vel
Praesens vero tempus quomodo metimur, quando non

futura.

habet spatium? Metitur ergo

terierit,

unde
turo?
illo

et

praeterit,

cum autem

erit.

nisi

prae-

Sed
ex fu-

Ex

qua, nisi per praesens? quo, nisi in prajteritum?

ergo quod

illud

cum

non metitur*
quid enim metiatur, non
quo
praeterit,
qua et
cum metitur ? Unde,

nondum

est,

per illud quod spatio caret, in

quod jam non

aliquo spatio

et aequalia, et

Quld autem metimur, nisi tempus in

est.
Neque enim dicimus simpla, et dupla, et tripla,
si quid hoc modo in tempore dicimus, nisi
In quo ergo spatio metimur tempus

spatia temporum.

pra3-

Utrum in futuro, unde praeterit? Sed quod nondum

non metimur. An in praesenti, qua praeterit ? Sed nullum
spatium non metimur. An in praeterito, quo praeterit? Sed
quod jam non est, non metimur.
28. Exarsit animus meus nosse istud implicatissimum
XXII.
Noli claudere, Domine Deus meus bone Pater, per
^enigma.
ffinf materiens?
est,

Christum obsecro, noli claudere desiderio meo ista, et usitata

nema' ^^ abdita, quominus in ea penetret, et dilucescant allucente
Deo.
Quem percunctabor de his? et
misericordia tua, Domine.

tis istius

cui fructuosius confitebor

imperitiam

meam,

nisi tibi cui

non

sunt molesta studia mea, flammantia vehementer in Scripturas

Mat. 7, tuas?
'^*
16,

Da quodamo

qui vere*
'

suscepi

7io.%ti

amo enim, et hoc

data bona dare

Da, Pater,
Da, quoniam
ante me^ donec aperias.
tudedisti.

Jiliis

cognoscere*, et labor est

titis.

Per Christum obsecro, in nomine ejus Sancti sanctorum,

ii5,nemo mihi obstrepat. Et e(jo credidi^ propter quod et loquor.
li^c ^^t ^V^'^ mea; ad hanc vivo* ut contempler delectaiionem
Ps 26 4
Ecce veteres posmsti dies meos, et transeunt et
Ps.38,6. Domini.
quomodo, nescio. Et dicimus, Tempus et tem})iis, tempora

Ps.

et

tempora

Quamdiu

dixit

hoc

iile.

quamdiu

fecit

hoc

ille

CONFESSIONUM LIBER
et,

Quam

longo tempore illud non vidi

et,

Duplum

habet hajc syllaba ad illam simplam brevem.

et audimus hsec

219

XI.

gima et usitatissima sunt;

et

haec,

Manifestis-

et intelligimur, et intelligimus.

temporis

Dicimus

eadem rursus nimis

latent, et

nova est inventio eorum.

Audivi a quodam homine docto, quod solis et lunae ac XXIII.
siderum motus, ipsa sint tempora; et nil annui*. Cur enimJ^J^p^"^
29.

non potius omnium corponim motus sint tempora? An vero

si cessarent coeli lumina, et moveretur rota figuli, non esset
tempus quo metiremur eos gyros, et diceremus aut aequalibus
aut

morulis agi;

si

moveretur,

alias tardius, alias velocius

magis diutumos esse, alios minus ? Aut cum hoc diceremus, non et nos in tempore loqueremur, aut essent in verbis
alios

nostris aliae longae syllabae, alise breves, nisi quia

tempore sonuissent,
videre in parvo

magnamm.

istoe

breviore

communes

notitias

illae

longiore

Deus, dona hominibus

rerum parvarum atque

Siint et sidera et luminaria ccclvin signis^ et inGen.

iemporihns, et in annis, et in diehus: sunt vero; sed nec ego

dixerim circuitum
ideo

illius ligneolae* rotae

tempus non esse

diem

esse,

nec tamen

ille dixerit.

Ego scire cupio vim naturamque temporis, quo metimur

corpomm motus, et dicimus illum motum, verbi gratia, tempore
duplo esse diuturniorem quam istum. Nam quaero, quoniam
30.

dies dicitur,

quod aliud

non tantum mora

solis

super terram, secundum

est dies, aliud nox, sed etiam totius* ejus circuitus

ab oriente usque ad orientem, secundum quod dicimus,

Tot
enim noctibus dicuntur tot dies,
nec extra reputantur spatia noctium: quoniam ergo dies
expletur motu solis, atque circuitu ab oriente usque ad orientem; quaero utrum motus ipse sit dies, an mora ipsa quanta
peragitur, an utmmque.
Si enim primum dies esset; dies
ergo esset etiamsi tanto spatio temporis sol cursum illum
peregisset, quantum est horae unius.
Si secundum non ergo
esset dies, si ab ortu solis usque in ortum alterum, tam brevis
dies transiemnt

;'

cum

'

suis

niora esset
iret sol

quam

est hora) imius; sed vicies et quater

ut expleret diem.

Si utrumque; nec

ille

circum-

appellaretur

totum suum gyrum circumiret; nec

tantum temporis practeriret, quanto
peragere sol totum ambitum de manc in mane assolet.
Non
itaque nimc quacram, quid sit illud quod vocatur dies, sed

dies, si horae spatio sol

ille*,

si

sole

cessante

l,

2-20

S.

quid

sit

AUGUSTINI EPISCOPI

tempus quo metientes

solis circuitum,

dimidio spatio temporis peractum minus

diceremus eum

quam

solet, si tanto

spatio temporis peractus esset, quanto peraguntur horae duo-

decim; et utrumque tempus comparantes diceremus illud simplum, hoc duphim, etiamsi aliquando illo simplo, ahquando
isto

duplo sol ab oriente usque ad orientem circumiret.

ergo mihi dicat coelestium

Jos. 10,

XXIV.
lempus
metimur
corporis

Nemo

corporum motus esse tempora:

quia et cujusdam voto cum sol stetisset; ut vdctoriosum

praehum perageret, sol stabat, sed tempus ibat. Per suum
quippe spatium temporis, quod ei sufficeret, illa pugna gesta
atque finita est. Video igitur tempus quamdam esse distentionem. Sed video, an videre mihi videor? Tu demonstrabis,

Lux, Veritas.
31. Jubes ut approbem
corporis

Non jubes.

si

Nam

quis dicat tempus esse

motum

corpus nuUum, nisi in tempore,

Ipsum autem corj3oris motum temnon tu dicis. Cum enim movetur corP^^ ^^^^
pus, tempore metior quamdiu moveatur, ex quo moveri incipit donec desinat. Et si noii vidi ex quo coepit, et perseverat
moveri, ut non videam cum desinit
non valeo metiri, nisi
Quod si diu
forte ex quo videre incipio donec desinam.
video, tantummodo longum tempus esse renuntio, non autem
quantum sit; quia et quantum cum* dicimus, collatione
dicimus; vehit, Tantum hoc, quantum ilhid;' aut, Duphun
hoc ad ilhid' et si quid aUud isto modo. Si autem notare potuerimus locorum spatia, unde et quo veniat coi-pus quod
movetur, vel partes ejus, si tanquam in torno movetur, possumus dicere quantum sit temporis, ex quo ab illo loco usque
ad ilhim locum motus corporis vel partis ejus efFectus est.
Cum itaque ahud sit motus coiporis, ahud quo metimm*
quamdiu sit; quis non sentiat quid horum potius tempus,
dicendum sit.'' Nam si et* varie corpus ahquando movetur, ahquando stat; non sohim motum ejus, sed etiam statum tempore metimur; et dicimus, Tantum stetit, quantum motui
est;' aut, Duplo vel triplo stetit, ad jd quod motum est;' et
quid ahud nosti*a dimensio sive comprehenderit sive existimoveri audio

^^^^^

tu dicis.

audio

'

'

'

'

maverit, ut dici solet, phis minus.

Non

est ergo

tempus

cor-

poris motus.
Rursus

Deum
lat.

32.

Et

tempus;

confiteor

tibi,

Domine, adhuc ignorare me quid sit

Domine, scire me in tempore

et rursus confitcor tibi,

CONFESSIONUM LIBER

XI.

221

jam loqui de tempore, atque id* ipsuiii

Quomodo igitur hoc
diu non esse diu nisi mora temporis.
scio, quando quid sit tempus nescio? An forte nescio quemadmodum dicam quod scio? Hei mihi qui nescio saltem
Ecce, Deus meus, coram te, quia non menquid nesciam
Tu ilhiminabis lucertior; sicut loquor, ita est cor meum.
Ps. 17
nam meam, Domine Deus meus, illuminahis tenehras meas. 25,
33. Nonne tibi confitetur anima mea confessione veridica XXVI.
metiri me tempora? Itane, Deus meus, metior, et quid metiar j^Q^jgjj,
diu ine

ista dicere, et

motum

Metior

nescio?

con^oris tempore

item* ipsum tem-pusme-

,.

An vero corporis motum metirer quamdui

pus non metior
sit, et quamdiu hinc illuc perveniat, nisi tempus in quo move-

timur.

.''

Ipsum ergo tempus unde metior ? An tempore

?
metimur longius, sicut spatio cubiti spatium transtri ?
Sic enim videmur spatio brevis syllaba3 metiri spatium longa^
Ita metimur spatia carmisyllabae, atque id duplum dicere.
versuum
spatiis
versuum,
et
spatia
spatiis pedum, et
num

tur metirer

breviore

pedum

spatia

brevium

non

spatiis syllabarum, et spatia

in paginis

longamm

spatiis

(nam eo modo loca metimur, non

cum voces pronuntiando transeunt, et dicimus,

Longum carmen est, nam tot versibus contexitur longi versus,
nam tot pedibus constant longi pedes, nam tot syllabis tenduntur longa syllaba est, nam dupla est ad brevem.' Sed

tempora), sed
*

neque

ita

f[uidem

comprehenditur certa mensura temporis

potest, ut

fieri

xersus brevior
correptius.

ampliori

carmen,

ita

pes,

ita

quando-

temporis personet

productius pronuntietur,

si

Ita

spatio

quam

longior

si

Inde mihi

syllaba.

tempus quam distentionem

sed
si non ipsius animi.
Quid enim
metior, obsecro, Deus meus, et dico aut indefinite, Longius
est hoc tempus quam illud ;' aut etiam definite,
Duplum est
hoc ad illud*?' Tempus metior, scio: sed non metior futurum,
quia nondum est non metior praisens, quia nullo spatio tenditur
non metior pra^teritum, quia jam non est. Quid ergo
metior ? An prgetereuntia tempora, non praeterita ? sic enim

visum

est, nihil esse

cujus rei, nescio

et

aliud

mimm

'

dixeram.

XXVII.

anime meus, et attende fortiter: Deus adjutor jq^JJJ^J^j'

non ipsi fios. Attende ubi albescit"^"''
veritas.
Ecce puta*, vox corporis incipit sonare, et sonat, p^eJma^
ct adhuc sonat, et ecce desinit; iamque silentium est, et vox"^?^''^
34. Insiste,

noster

ipse fecit nos, et

'

'

animo.

Ps.99,3.

222

S.

AUGUSTINI EPISCOPI

illa praeterita est, et

non

est

jam vox.

Futura erat antequam

non poterat metiri, quia nondum erat, et nunc non

jam non est. Tunc ergo poterat cum sonabat,
quia tunc erat quae metiri posset. Sed et tunc non stabat;
ibat enim et praeteribat.
An ideo magis poterat? Praeteriens
enim tendebatur in aliquod spatium temporis quo metiri
posset, quoniam prsesens nullum habet spatium.
Si ergo
tunc poterat, ecce puta, altera coepit sonare, et adhuc sonat,
continuato tenore* sine ulla distinctione: metiamur eam dum
sonat; cum enim sonare cessaverit, jam pra^terita erit, et non
erit quae possit metiri; metiamur plane, et dicamus quanta
sit.
Sed adhuc sonat, nec metiri potest nisi ab initio sui quo
sonare ccepit, usque ad finem quo desinit. Ipsum quippe
intervallum metimur ab aliquo initio usque ad ahquem iinem.
Quapropter vox quae nondum iinita est, metiri non potest, ut
sonaret, et

potest, quia

quam longa

dicatur

vel brevis sit; nec dici aut aequaUs ahcui,

Cum

aut ad aliquam simpla vel dupla, vel quid ahud.

finita fuerit,

jam non

erit.

Quo pacto

autem

igitur metiri poterit.?

Et metimur tamen tempora; nec ea quse nondum sunt, nec ea

quse jam non sunt, nec ea quae nulla mora extenduntur, nec
ea quae terminos non habent: nec futura ergo nec praeterita,
nec praesentia, nec prsetereuntia tempora metimur

et

metimur

tamen tempora.
35. "

Deus

creator

omnium;" versus

iste octo

syllabarum,

Quatuor itaque breves;

prima, tertia, quinta, septima, simplse sunt ad quatuor longas
secmidam, quartam, sextam, octavam. Hae singulse ad illas
singulas duplum habent temporis; pronuntio*, renuntio, et
brevibus et longis alternat syllabis.

ita est

quantum

manifestus

est,

sentitur sensu manifesto.

Quantum

sensus

longam metior, eamque sentio

Sed cum altera post aheram sonat, si

brevi syllaba

habere bis tantum.

quomodo tenebo brevem, et

quod bis
tantum habeat; quandoquidem longa sonare non incipit, nisi

prior brevis, longa posterior,

quomodo eam hmgae metiens

applicabo, ut inveniam

Ipsamque longam num praesentem

non metior ? Ejus autem finitio^
praeteritio est.
Quid ergo est quod metiar? Ubi est, qua*
metior, brevis ? ubi est longa quam metior? Ambae sonuerunt,
avolaverunt, praeterieiTint, jam non sunt; et ego metior, fidenterque respondeo, quantum exercitato sensu fiditur, illam
brevis sonare
metior,

destiterit.'*

quando

nisi finitam

OONFESSTONUM LIBER

XI.

*223

simplam esse, illam duplam, in spatio scilicet temporis.

hoc possum, nisi quia praeterierunt et finitae sunt.

qiie

jam non

ergo ipsas quae

sunt, sed aliquid in

Ne-

Non

memoria mea

metior quod infixum manet.

36. In

pere

In

te,

quod

anime meus, tempora metior; noli mihi obstre-

est,

Noli

tibi

obstrepere turbis aifectionum tuarum.

inquaro, tempora metior;

te,

tereuntes in te faciunt, et

cum

affectionem

illae

quam

praeterierint

res prae-

manet, ipsam

metior praesentem, non eas* quae praeterierunt ut fieret: ipsam

cum tempora

Ergo aut ipsa sunt tempora,

Quid cum metimur silentia, et diciaut non tempora metior.
mus illud silentium tantum tenuisse temporis, quantum illa
vox tenuit.? Nonne cogitationem tendimus ad mensuram
metior,

metior.

de
possimus

vocis, quasi sonaret, ut aliquid

intervallis silentiorum in

?
Nam et voce atque ore
peragimus cogitando carmina, et versus et quemque
sennonem, motionumque dimensiones quaslibet, et de spatiis

spatio temporis renuntiare

cessante,

temporum, quantum
ac

si

illud

ad

ea sonando diceremus.

illud sit renuntiamus,

giusculam vocera, et constituerit praemeditando

futura

sit;

egit

utique iste

non aUter

Si voluerit aliquis edere lon-

quam longa

spatium temporis in

silentio,

memoriaeque commendans ccepit edere illam vocem quae sonat,

donec ad propositum terminum perducatur: imo sonuit et

nam quod ejus jam peractum est, utique sonuit;

quod autem restat, sonabit: atque ita peragitur, dum praesens
intentio futurum in praeteritum trajicit, diminutione futuri
crescente praeterito, donec consumptione * futuri sit totum
sonabit;

praeteritum.

Sed quomodo minuitur aut consumitur futurum, quod XXVIII

est.^ aut quomodo crescit praeteritum quod jam non^g,i^yj
est, nisi quia in animo qui illud agit tria sunt?
Nam et^^^pora.
exspectat et attendit et meminit, ut id quod exspectat, per id
quod attendit, transeat in id quod meminerit. Quis igitur
negat ftitura nondum esse?
Sed tamen jani est in animo
exspectatio futuromm.
Et quis negat praeterita jam non
esse?
Sed tamen adhuc est in animo memoria praeteritorum.
Et quis negat praesens tempus carere spatio, quia in puncto
praeterit?
Sed tamen perdurat attentio per quam pergat*
abesse quod aderit. Non igitur longum tempus futurum quod
non est, sed longum futurum longa exspectatio futuri est;
37.

nondum

2-24

AUGUSTINI EPISCOPI

S.

neque longum praeteritum tempus quod non est, sed longuin

praeteritum longa memoria praeteriti est.
38. Dicturus sum canticum quod novi: antequam incipiam,
in totum exspectatio mea tenditur; cum autem coepero, quantum ex illo* in praeteritum decerpsero, tenditur in memoria
mea: atque distenditur vita hujus actionis meae in memoriam,
propter quod dixi et in exspectationem, propter quod dicturus
sum prsesens tamen adest attentio mea, per quam trajiciatur
quod erat futurum ut fiat praeteritum. Quod quanto magis
;

agitur et

tanto

agitur,

memoria; donec

exspectatione prolongatur

breviata

tota exspectatio consumatur,

actio finita transierit in

memoriam.

Et quod

cum

tota illa

in toto cantico,

hoc in singuhs particuUs ejus fit, atque in singulis syllabis

ejus; hoc in actione longiore, cujus forte particula est illud
canticum hoc in tota vita hominis, cujus partes sunt omnes
actiones hominis
hoc in toto sa^culo filiorum homiiuun,
cujus partes sunt omnes vitae hominum.
XXIX.
39. Sed quoniam melior est mifiericordia tua super vitas^
^^^ distentio est vita mea, et me suscepit dextera tua in
teniporaliadis-Domino mco mediatore FiUo hominis inter te unum et nos
cupit in niultos, in multis per multa, t6t per eum apprehendam in quo
^eum ^f apprehensus sum, et a veteribus diebus colligar sequens
Pg g2 unum", prceterita ohlitus ; non in ea qua? futura et transitura
4.
sunt, sed in ea qucB ante sunt, non distentus, sed extentus*^
non
secundum distentionem, sed secundum intentionem sequor
Phil. 3,
;

^^' ^^'

ad palmam

superncB vocationis; ubi

audiam vocem laudis

euntem. Nunc vero anni mei in gemitibus. Et

meum, Domine, pater meus rieternus es at ego
dissilui*, quorum ordinem nescio
et tumultuosis
:

dilaniantur

donec in
XXX.
ffuit

rur-

sutn ob-

quid
fecent

tes,

ante

tua?,

contempler delectationem tuam, nec venientem, nec praeter-

Pg 26*4.6^

cogitationes

te

Et

tu solatium

in

tempora

varietatibus

mea^, intima viscera animae

confluam purgatus

et

hquidus igne amoris

meae,

tui.

forma mea, veritate

^^^ patiar qusestiones hominum, qui poenaU morbo phis
sitiunt quam capiunt, et dicunt, " Quid faciebat Deus ante40.

^^^

te, in

'

quam
^^^

stabo atque solidabor in

/rtc^re^ coelum et

aUquid

iUis,

faceret,

cum

terram
antea

Aut quid

ei

venit in

nunquam aUquid

Domine, bene cogitare quid

mentem,

fecerit

V Da

dicant, et invenire quia

non

mundi
crea-

tionem.

"

Antequam perveniamus ad unum,

multis indigemus.

Unum

nos extendat,

ne multa distendant, et abrumpant ab

uno.
Aug. Serm. 255. c. 6.

CONFESSIONUM LIBER

225

XI.

Nunquam," ubi non est tempus. Quod* ergo dicitur, " nunquam fecisse," quid aliud dicitur nisi " nullo tempore
dicitur, "

Videant itaque nullum tempus esse posse sine

fecisse?"

Extendantur
omnia
tempora ajternum creatorem omnium temporum, neque ulla
desinant istam vanitatem loqui.

creatura'', et

etiam in ea

tempora

ante sunt,

qii(R

et

intelligant te ante

cosetema, nec ullam creaturam, etiam

tibi esse

si

est

aliqua supra tempora.

Domine Deus meus, quis ille sinus est alti secreti tui, xxxi.
longe inde me projecerunt consequentia delictorum Jq"^'
quam
et
meorum ? Sana oculos meos, et* congaudeam luci tuaj.noscit
41.

Certe

si

tam

e.st

grandi

scientia

animus, cui cuncta pra^terita et futura ita nota

unum canticum notissimum; nimium

mihi

animus
ita

atque ad hoiTorem

iste,

non

quemadmodum me non

sint,

q^^,
sicutdocrea-

mirabilis

est

quippe quem
quidquid reliquum

stupendus

quidquid peractum, et

lateat

saeculorum est

pollens

pra^scientia

et

cantantem illud

latet

canticum, quid et quantum ejus abierit ab exordio, quid et

quantum
sitatis,

omnia

restet

conditor

animarum

et

praeterita.

et

futui-a

Sed

ad finem.

longeque secretius.

absit ut tu conditor univer-

corporum, absit ut

ita noveris

Longe

mirabilius,

Neque enim

longe

tu,

nota cantantis no-

sicut

tumve canticum audientis, exspectatione vocum futuramm

et memoria praeteritarum variatiur afFectus, sensusque distenditur;

hoc

est,

ita

tibi

aliquid accidit incommutabiliter getemo,

vere oetemo creatori mentium''.

principio coelum et terram

fecisti in principio
tuae.

Qui

domus tua

O quam

Tu enim

notitia^

tuse,

ita

coelum et terram sine distentione* actionis

intelligit, confiteatur tibi

confiteatur tibi.

Sicut ergo nosti in

sine varietate

excelsus

non

et qui

es, et

erigis elisos, et

intelligit,

humiles corde sunt

non cadunt quorum P.

celsitudo tu es.

enim recte discernuntur aetemitas

tempus, quod tempus sine aliqua mo-

Si
et

mutabilitate non est, in ajternitate

autem nulla mutatio est ; quis non videat
quod tempora non fuissent nisi creatura
fieret, quae aliquid aliqua mutatione mutaretl
Aug. de Civ. Dei, 1. xi. c. 6.
Vide inf. 1. xii. c. 29. sub fin.
P Apud Deum quidem disposita et
fixa sunt omnia
nec aliud facit, quasi
bili

consilio repentino,

quod nonex

se facturura esse praescivit

jeternitate

sed in crea-

temporalibus motibus, quam gubernat mirabiliter, ipse, non temporaliter

motus, quasi repentina voluntate facere
dicitur, quod ordinatis rerum causis consilii sui secretissimi immutabilitate dis-

turae

posuit,

quasuisquaequetemporibusagnita

et praesentia

Aug.

facit,

et futura

ia Ps. 105, 45.

$.

35.

jam

fecit.

145,

;;

LIBER DUODECIMUS.
Primi Geneseos versiculi interpretationem prosequitur, In principio fecit
Deiis coslum et terram ; in quo cceli nomine significari docet creaturam
illam spiritualem vel intellectualem, quae faciem Dei semper contemierr<B autem vocabulo informem materiam, ex qua rerum corporearum species fuerunt posthac formatae. Verum alias interpretandi
rationes haudquaquam improbandas esse ; imo ex Scripturse divinae
profunditate sensum multiplicem erui posse et debere, quinimo, quidquid

platur

omnino

veri in ejus verbis inveniri potest, id in

revera contineri,

iis

confitetur.

Multa satagit cor meum, Domine, in hac inopia vitae

et ideo plejigj^qjj.meae, pulsatum verbis sanctse Scripturge tuae
sitio
rumque in sermone copiosa est egestas humanae intelligentiae
I.

quia pkis loquitur inquisitio

petitio

Rom.

8,

quam

quam

inventio, et longior est

impetratio, et operosior est

manus pulsans quam

sumens.

Tenemus promissum

Deus pro

nohis, quis contra iios? Petite, et accipietis; qucB-

quis corrumpet illud ?

rite, et inve^iietis; pulsate, et apterietur fohis.

7. 8.

S'^

Omnis enim

qui petit accipit, et quwrens invenit, et 2^ulsa?iti aperietur.

Promissa tua sunt;

n.

et quis falli timeat,

cumpromittit Veritas?

Confitetur altitudini tuae humilitas Knguae meae, quoniam

2.

hoc coehim quod video, terramque

quam porto, tu fecisti. Sed
terra.
Domine,
de quo audivimus in voce
coeli,
coehim
ubi est
Ps. ii3,Psahm:
Domino
terram autem dedit Jlliis
;
Ccelum cceli
homimnn ? Ubi est ccelum quod non cemimus, cui terra est
hoc omne quod cemimus? Hoc enim totum corporeum, non
ubique totum ita accepit* speciem pulchram in novissimis,
cujus* fundus est terra nostra; sed ad illud ccelum coeh,
etiam terrse nostrae ccelum terra est. Ethoc utrumque magnum
corpus non absurde terra est, ad illud nescio quale coelum
"

plfci

coelo et

in.
tenebrffi

tufecisti ccelum et terram

quam

abyssi.

unde

nescio

quse

est hsec terra

quod Domino est, non

3. Et nimirum haec

super fa- q^^ia

ciem

calco,

fihis

hominum.

terra erat invisihilis et incomposita, et

profunditas

abyssi

super

quam non

erat lux

nulla species erat ilh; unde jussisti ut scriberetur, quod

CONFESSIONUM LIBER
tenebrce erani super ahyssimi; quid aliud

227

XII.

quam

lucis absen-Gen.

l,

Ubi enim lux esset, si esset, nisi superesset eminendo et

Ubi ergo lux nondum erat, quid erat adesse teneillustrando
tia.^

.''

Super itaque erant tenebrae, quia

bras, nisi abesse lucem.?

Et
est, silentium est.
Nonne
ibi
non
esse.^
sonum
quid
tu, Domine, docuisti hanc * animam qua3 tibi confitetur.^
Nonne tu, Domine, docuisti me, quod priusquam istam informem materiam formares atque distingueres, non erat aliquid
non color, non figura, non corpus, non spiritus? Non tamen
omnino nihil erat qua^dam informitas sine ulla specie.
4. Quid ergo vocaretur, quo etiam sensu tardioribus utcumiv.
que insinuaretur, nisi usitato aliquo vocabulo ? Quid autem in ^"'".
omnibus mundi partibus reperiri potest propinquius informi- visibilis
tati omnimoda?, quam terra et abyssus ? Minus enim speciosa
cq^' .
super lux aberat; sicut sonus ubi non
est esse ibi silentium, nisi

sunt, pro suo

materiae,
faceres,

gradu infimo, quam caetera superiora perlucida

Cur ergo non accipiam informitatem

quam sine specie feceras, unde speciosum mundum

commode hominibus intimatam, ut appellaretur

ita

terra invisibUis et
5.

Ut cum

dicit sibi,

incomposHa ?

in ea' qua^rit cogitatio quid sensus attingat, et

Non est intelligibilis forma

"

sicut vita, sicut justitia,

quia materies est corporum; neque sensibilis,

quod

videatur et

dum

sita.

omnia.

et luculenta

quoniam quod*
non est:"

sentiatur in invisibili et incomposita

sibi haec dicit

humana

cogitatio, conetur

eam

vel nosse

V.
ap"peUaa videteria inforrais.

ignorando, vel ignorare noscendo.

6.

Ego

vero,

Domine,

calamo meo, quidquid de

si

totum confitear*

tibi ore

mco

et

vi.

materia docuisti me, cujus antea 1^^

cum
nomen audiens et non intelligens, nan-antibus mihi eis^ qui non Maniintelligerent,
et ideo

ista

eam cum speciebus innumeris et variis cogitabam

non eam cogitabam

senserit

foedas et horribiles formas per- ^ 3te-

turbatis ordinibus volvebat animus, sed formas tamen ; et in- formi,

forme appellabam, non quod careret forma, sed quod talem'^"'^

haberet, ut,

si

appareret, insolitum et incongi"uum aversaretur

sensus meus, et conturbaretur infirmitas hominis.

\'erum

autem*

fonnse,

illud

quod cogitabam, non privatione omnis

sed comparatione formosiorum

infonne:

erat

et

suadebat

vera ratio, ut omnis formae qualescumque reliquias

Manichis,

vid. sup.

ad

1. iii.

Q2

$.

1. p.

34. n. c,

omnino

228

S.

detraherem,

AUGUSTINI EPISCOPI

vellem

prorsus informe cogitare; et non

enim non esse censebam, quod omni forma
privaretur, quam cogitabam quiddam inter formatum et nihil,
nec formatum nec nihil, infonne prope nihil*. Et cessavit
mens mea interrogare hinc spiritum meum plenum imaginibus
formatorum corporum, et eas pro arbitrio mutantem atque
variantem et intendi in ipsa corpora, eorumque mutabihtatem
altius inspexi, qua desinunt esse quod fuerant, et incipiunt
esse quod non erant; eumdemque transitum de forma in
formam per informe quiddam fieri suspicatus sum, non per
omnino nihil: sed nosse cupiebam, non suspicari.
Et si
totum tibi confiteatur vox et stilus meus, quidquid de ista

poteram.

si

Citius

quaestione enodasti mihi, quis legentium capere durabit?

ideo tamen cessabit cor

meum

laudis de his quac dictare

non

Nec

dare honorem et canticum

tibi

sufRcit.

Mutabihtas enim

rerum mutabilium ipsa capax est formarum omnium in quas

mutantur res mutabiles. Et hsec quid est ? Numquid animus ?

numquid corpus? numquid

species animi vel corporis?

dici posset, " Nihil aliquid,"

et,

dicerem; et tamen jam utcumque

Si

" Est non est*," hoc eam

erat, ut species

caperet istas

visibiles et compositas.

id^esr*

7. Et unde utcumque erat, nisi esset abs te, a quo sunt

omnia inquantumcumque sunt? Sed tanto a te longius,
quanto dissimilius; neque enim locis. Itaque tu, Domine,
C[ui ^on es alias aUud* et alias aliter, sed idipsum'' et idipsum

Ange-

et

VII.
^^^^^g^'
nihiio

Dominus Deus omni-

idipsum, Sanctus, Sanctus, Sanctus,

terram, potens
idestin-gj^^

in Principio

quod

de substantia tua,

formem

est de" te, in Sapientia tua quae nata

fecisti

ahquid
'^

et

de nihilo.

Fecisti
_

et ten-am;

non de

mate-

enim coelum

"*"*

genito tuo, ac per hoc et tibi; et

__

nam esset sequale Uninullo modo justum esset, ut

te;

quod de te non esset. Et ahud prseter te non

erat unde faceres ea, Deus una Trinitas, et trina Unitas et ideo
de nihilo * fecisti coehnn et terram, magnum quiddam et parvum
quiddam quoniam omnipotens et bonus es ad facienda omnia
bona, magnum coelum et parvam ten-am. Tu eras, et ahud
sequale tibi esset,

nihil
te,

unde

fecisti

coelum etterram,duo qusedam; unumprope

alterum prope nihil: unum, quo superior tu esses; alterum,

quo

inferius nihil esset.

b Vid. sup.

1. ix.

c Vid. sup.

l.

iii.

$.11.
$.

10. p. 32, not. e.

et not. h. p.

60. ad

1.

iv. $.

26.

CONFESSIONUM LIBER XIL

229

coelum coeli tibi, Domine terra auteni quani VIII.

hominum cerneudam atque tangendam, non erat infor^ig
Invisibilis enim " nihilalis * qualem nunc cemimus et tangimus.
erat et incomposita, et abyssus erat super quam non erat lux hac ora.
aut*, TenehrcB erant super abi/ssum, id est, magis quam in^/^.jY^"
Ista quippe abyssus aquarum jam visibilium etiamps. 113^
abysso.
8.

Sed

illud

dedistijiliis

habet speciei sua? lucem utcumque sensibi- ^^lem piscibus, et repentibus in suo fundo animantibus iUud^.
autem totum prope nihil erat, quoniam adhuc omnino informe
in profundis suis

erat;

jam tamen

mine, fecisti

erat

quod formari

mundum

Tu

poterat.

enim, Do-

quam fecisti de
magna quse miramur

de materia informi,

pene nullam rem, unde faceres

hominum. Valde enim mirabile hoc coelum corporeum,
quod fimiamentum inter aquam et aquam secundo die post
conditionem lucis dixisti, Fiat ; et sic est factum. Quod fir- Gen.

nulla re
filii

mamentum

vocasti coelum;

quae fecisti tertio die,

teriaj

quam

fecisti

coeliun ante

ante

omnem

sed coelum

terrae

l,

hujus et maris

dando speciem visibilem informi maomnem diem. Jam enim feceras et

diem, sed coelum

principio feceras coelum. et terram.

quia in

hujus;

coeli

Terra autem ipsa

feceras, informis materies erat, quia invis.ibilis erat et

ahyssum *

posita, et tenehr<B super

de qua terra

quam

incom-

invisibili et

incomposita, de qua informitate, de quo pene nihilo faceres

omnia quibus iste mutabiUs mundus constat, et non conin quo ipsa mutabilitas apparet in qua sentiri et dinumerari possunt tempora quia rerum mutationibus fiunt tem-

haec

stat,

pora

dum

variantur et vertuntur species,

quamm

materies

prajdicta est terra invisibilis.

9.

Ideoque Spiritus doctor famuli

fecisse in principio ccelum et

silet

de diebus.

Nimimm enim

pio lecisti, creatura est

quaquam
tuae,

tui,

cum

coelum

coeli

ahqua intellectuahs

tibi Trinitati coaeteraa,

valde mutabihtatem

suam

te

commemorat

terram, tacet de temporibus,

quod

IX.
que die-

in princi- ^^^

quanquam

ne-

ne scrip-

particeps tamen seternitatis ^^^^^*'

prge dulcedine felicissimae con-fecissein

templationis tuae cohibet, et sine ullo lapsu ex quo facta est

^^fuJJ^**

inhaerendo

porum.

tibi,

excedit

omnem

volubilem vicissitudinem tem-

Ista vero infonnitas, terra* invisihilis et incomposita,

nec ipsa in diebus numerata est. Ubi enim nuUa species, nullus ordo nec venit quidquam, nec praeterit et ubi hoc non fit
;

non sunt utique

dies,

nec vicissitudo spatiorum temporaliura.

et ter-

230
X.
cupit^edoceri.

AUGUSTINI EPISCOPI

S.

10.

lumen

lumen cordis mei, non tenebrae meae

Defluxi ad ista et obscuratus sum; sed hinc

Veritas,

^^quantur mihi.

etiam, hinc adamavi

Erravi et recordatus

te.

sum

Au-

tui.

vocem tuam post me ut redirem, et vix audivi propter

tumultus impacatorum''*. Et nunc ecce redeo aestuans et
anhelans ad fontem tuum. Nemo me prohibeat; hunc bibam,
divi

vivam.

et tunc

mihi

fui

mocinare.
XI.

Deo

di-

dicent.

6,16.

ego vita mea sim, male vixi ex me, mors

*.
Tu me alloquere, tu mihi ser-

Credidi Libris

Jam

11.

Non

et in te revivisco

dixisti mihi,

orem, quia tu a^temus

verba eorum arcana valde.

tuis, et

Domine, voce

es, solus

forti in

aurem*

interi-

haheas immortalitatem^ ; quo-

niam ex nuUa specie motuve mutaris, nec temporibus variatur

voluntas tua
quia non est immortalis voluntas, qua) alia et
;

aUa
que

est.

Hoc

in conspectu tuo claret mihi, et

magis magis-

clarescat, oro te, atque in ea manifestatione persistam

Item dixisti mihi, Domine, voce forti

aurem interiorem, quod omnes naturas atque substantias
quae non sunt quod tu es, et tamen sunt, tu fecisti et hoc
solum a te non est, quod non est motusque voluntatis a te,
qui es, ad id quod minus est, quia talis motus dehctum atque
peccatum est*^; et quod nulhus peccatum aut tibi nocet, aut
perturbat ordinem imperii tui vel in primo vel in imo^'.
Hoc
in conspectu tuo claret mihi, et magis magisque clarescat, oro
sobrius sub alis tuis.

in

atque in ea manifestatione persistam sobrius sub ahs

te,

Item

12.

nec

illa

dixisti

mihi voce

creatura tibi cooeterna

teque perseverantissima

es,

suam nusquam
sente,

forti in

et

Sc. ManicheEorum.

Nec

nunquam

dictum
solus habeat immortalitatem
frustra de illo

est,

est

etiam vera a?ternitas quae

Deus, sine

initio, sine

quod

nam im-

quenter et incorruptibilis.
1.

est

immuta-

fiue;

conse-

Aug. de Trin.

XV. $. 7.
^

" Vos substanfiam

hauriens, mutabilitatem

semper praenon habens futurum quod

exserit', et te sibi

mortalitas ejus vere imroortalitas est, in

cujus naturanulla est commutatio.
Ipsa
bilis

cujus voluptas* tu solus

castitate'*

ad quem toto aflectu se

est,

tuis.

aurem interiorem, quod

tenet,

prium bonum, aut ad exterius, aut ad

peccat.
Ad proprium convertitur, cum suae potestatis vult esse
ad

inferius,

quamdam malum

nos vero non substantiam,

sed inclinationem ab eo quod magis est,

esse dicitis;

ad id quod minus est, malum esse dicimus. (Aug. c. Secundin. Man. c. 12.)
Voluntas autem aversaab incommutabili
et communi bono, et conversa ad pro-

cum

aliorum propria, vel qucumque ad se non pertinent cognoscere

studet; ad inferius, cum voluptatem corporis diligit; atque ita homo superbus,
curiosus, et lascivus (vid. sup. ad 1. x.
exterius,

41. p. 188. n. s.) effectus, excipitur ab

comparatione supeiioris

alia vita, quaj, in

vita?,

mors

vid. sup.
8
c.

1.

est.

Id. de lib. arb.

vii. c.

Vid. sup.

1.

1. ii.

$.

53.

16.
v. c. 2. p.

63. et not. b.

d.
h
*

Vid. sup, ad 1. iv. $. 3. p. 46. n d.

Vid. inf. $. 19. etib. not.

CONFESSIONUM LIBER

quod meminerit, nuUa

cxspectet, nec in praDterituni trajiciens'*

vice variatur, nec

qua

inhabitatore

beata,

si

beata sempiterno

Nec

suo!

atque ilhistratore

te,

tempora ulla distenditur.

in

inhaerendo beatitudini tuae;

ista est,

231

XII.

invenio quid

appellandum existimem CoRlitm coeli Domino, quam

tuam, contemplantem delectationem tuam sine ullo
egrediendi in aliud; mentem puram, concordissime

libentius

domum
(lefectu

unam stabihmento

super ista ccelestia.

tuae in coelestibus

Unde

13.

facta est,

si

dum

pacis sanctorum spirituum ', civium civitatis

anima cujus peregrinatio * longinqua

intelhgat

jam

sittt tihi

si

jam/ac^^E sunt

ei

lacrymcc

.sm^I's. 41

Uhi est Detis tuus ? p^ ^e

a te unam et hanc requirit, ut inhahiiet in domo
tua per omnes dies vit(B sucd: (Et quae vita ejus nisi tu? et
qui dies tui nisi aetemitas tua, sicut anni tui qui non dejiciunt, Fs. 10 1.
quia idem ipse es?) hinc ergo inteUigat anima quae potest,
quam longe super omnia tempora sis eeternus; quando tua

panis,

dicitur ei per singulos dies,

4*.

%\]dim petit

domus quae peregrinata non

tamen indesinenter

est,

quamvis non

et indeficienter

tibi

temporum. Hoc
magis magisque clarescat, oro

sit tibi

coaeterna,

nuUam

coha^rendo

patitur vicissitudinem

in conspectu tuo claret

mihi, et

te,

festatione persistam sobrius

sub

alis tuis.

Ecce nescio quid infonne

extremarum atque infirmarum.
14.

quisquis per inania

cordis

atque in hac mani-

rerum

in istis mutationibus

sui

Et quis

cum

dicet

suis

mihi,

nisi

phantasmatibus

vagatur et volvitur; quis nisi tahs dicet mihi, quod diminuta

atque consumpta omni specie,
per

quam de

si

remaneat informitas,

sola

specie in speciem res mulabatur et vertebatur,

possit exhibere vices tenq^orum.?

Omnino enim non

quia sine varietate motionum non simt tempora:

varietas, ubi

nuUa

potest,
et nulla

species.

Quibus consideratis quantum donas, Deus meus, quan- XII.

tum me ad pulsandum excitas, quantumque pulsanti aperis Jj^^^^u-"'
duo reperio quae fecisti carentia temporibus, cum tibi neutmm plex cacoaetemum sit. Unum, quod ita formatum est, ut sine ullo tempore.
15.

defectu contemplationis, sine ullo intervallo mutationis,

vis

quam-

mutabile tamen non mutatum, tua aeternitate atque incom-

mutabihtate perfruatur

alterum,

qua forma, in quam formam

^ Sup.

1.

xi. $.

38.

inf. . 18.

quod

ita

informe

erat, ut

ex

vel motionis vel stationis muta'

Inf.

ad

1.

xiii. c.

35,

232

S.

retur,

AUGUSTINI EPISCOPI

quo tempori subderetur, non haberet.

Sed hoc ut

informe esset non reliquisti, quoniam fecisti ante omnem

diem, in prmcipio coelum et terram, hoec duo quae dicebam.

Terra autem invisihiUs erat

et incomposita, et tenehrcB super

Quibus verbis insinuatur informitas, ut gradatim

omnimodam speciei privationem nec tamen
ad nihil perventionem cogitare non possunt, unde fieret alterum coelum, et terra visibilis atque composita, et aqua speciosa, et quidquid deinceps in constitutione hujus mundi non
sine diebus factum commemoratur
quia taJia sunt ut in eis
agantur vicissitudines temporum, propter ordinatas commutationes motionum atque formanmi
XIII.
16. Hoc interim sentio Deus meus, cum audio loquentem
dierum Scripturam tuam, In principio fecit Deus coelum et terram
comme- ferra autem erat invisihilis et incomposita, et tenebrce erant
die lecens
tione di- super aoi/ssum, neque commemorantem quoto
ahyssum.

excipiantur, qui

'".

Sic interim sentio, propter illud coelum

^tuf^"^^^*
quod

fg""^^''^'^

Deus

non in

cb nig^nat e,

festatione *, facie

coekmi

non ex parte,
non per speculum ; sed ex toto, in maniad faciem non modo hoc, modo illud
:

quod dictum est, nosse simul sine ulla vicissitudine

temporum: ei ^royitex invisihilem atque incompositam terram
sine uUa vicissitudine temporum, quae solet habere modo hoc
et modo ilhid
quia ubi nulla species, nusquam est hoc et
illud. Propter duo hsec primitus formatum et penitus informe
sed

et ter-

^^^'
'

l^

1 Cor.
'

cceli,

intellectualc, ubi est intellectus nosse simul,

in

illud, coelum,

sed coslum

cceli

inmsihilem et incompositam
sine

hoc vero, tenam, sed terram

propter duo hajc interim sentio

commemoratione dierum dicere Scripturam tuam, In

Statim quippe sub-

principio fecit Deiis coelum et terram.

jecit

quam

terram dixerit.

Et quod secundo

die

commemo-

vocatum coelum insinuat de

quo coelo prius sine diebus sermo locutus sit.
XIV.
17. Mira profunditas eloquiorum tuorum, quorum ecce
sed mira profunditas,
xdimo- ^^te nos superficies blandiens parvulis
funditas.Deus meus, mira profunditas
Honor est intendere in eam;
Odi hostes" ejus vehePs. i38,horror honoris, et tremor amoris.
ratur factum firmamentum, et

22.
"

Vid. inf. c. 29. v. fin. et ib. not. a.

247.
" Manichajos, qui V. T. respuerunt,
ideoque eos forsan " gladio bis acuto"
salubriter feriri cupit, utpote qui utrump.

que Testamentum designet.

" Sermo

Unde bis acuDei, gladius bis acutus.

Dicit de temporalibus, dicit de
tus?
In utroque probat quod dicit,^
aeternis.
et eum quem ferit, separat a mundo."

CONFESSIONUM LIBER
O

menter.

hostes ejus

si

amo

eos occidi

sibi,

233

non

sint

ut vivant

tibi.

occidas eos de* gladio his acuio, et

Sic enim

XII.

Ecce autem alii non reprehensores, sed laudatores libri Geneseos " Non," inquiunt, " hoc voluit in his verbis intelligi
Spiritus Dei, qui per Moysen famulum ejus ista conscripsit
non hoc voluit intelligi quod tu dicis, sed aliud quod nos
Quibus ego, te arbitro, Deus, omnium nostrum*,
dicimus."
:

respondeo.

ita

18.

"

Num

dicetis falsa esse, qua3

aurem interiorem

mihi Veritas voce

forti

XV.

de vera aetemitate Creatoris, quod^g^j*.

nequaquam ejus substantia per tempora varietur, nec ejus^^eAnin

dicit

sit.f^
Unde non eum modoioformi
sed semel et simul et semper ^tena

voluntas extra ejus substantiam

velle hoc,

modo

velle illud
,

velle

omnia quae

nunc

illa,

prius:

voluntas mutabilis

talis

aetemum non

sentit

non iterum et iterum, neque nunc istaAuguspostea quod nolebat, aut nolle quod volebat *'"^'

vult;

nec velle

quia

Deus autem

est, et

omne

mutabilesunt

ob-

Item quod ^"eg^are**

raihi dicit*in aurem interiorem, exspectatio remm venturarum
fit contuitus cum venerint; idemque contuitus fit memoria
cum prBeterierint omnis porro intentio quae ita variatur,
mutabilis est; et omne mutabile aetemum non est: Deus
autem noster aeternus est." Haec colligo atque conjungo
et invenio Deum meum, Deum aetemum, non aliqua nova
est;

noster aetemus

est.

voluntate

condidisse

creaturam, nec scientiam ejus transi-

torium aliquid pati.

19. " Quid ergo dicetis, contradictores ? An falsa sunt ista?"
" Non," inquiunt. " Quid illud ? num falsum est omnem

naturam formatam materiamve formabilem non esse, nisi ab

qui summe bonus est, quia summe est?" " Neque hoc
negamus," inquiunt. " Quid igitiu: ? an illud negatis, sublimem quamdam esse creaturam tam casto amore cohaerentem
Deo vero et vere aetemo, ut quamvis ei coaetema non sit, in
nullam tamen tempomm varietatem et vicissitudinem ab illo
illo

se resolvat et defluat,

sed in ejus solius veracissima con-

Quidquid temporaliter nobis promissum

est,

adunampartem

gladiipertinet; quid-

sempiternum, ad alteram parpertinet.

Venit ergo Dominus noster fcrens gladium bis acutum,
promittens aeterna, implens temporalia.
Mam ideo et duo Testamenta dicuntur.

quid

tem

in

gladii

Duo Testamenta
pertinent?
promittit,

ad gladium

Vetiis

bis acutum
Testamentum terrena

Novum asterna. In utroque

sermo Dei verax inventus est, ut gladius
bis acutus.
Aug. in Ps. 149, 6. cf. in
Ps. 143, 17.

234

AUGUSTINI EPISCOPI

S.

templatione requiescat?"

Quoniam tu, Deus,

tum

ei

ostendis

praecipis,

declinat a

te,

neque uUa

nec ad

et

te

Haec

se".

sufFicis

diligenti te quanei;

et

ideo non

domus" Dei non

est

terrena,

mole corporea, sed spiritualis et particeps

Ps. 148, aetemitatis tuae, quia sine labe in aetemum*.
Statuisti enim
eam in S(Bculum et in sceculum saeculi ; prcBceptum posuisti
et non prcjeterihit.
Nec tamen tibi Deo coaetema, quoniam
non sine initio facta est enim.
Eccli. 1,
20. Nam etsi non invenimus tempus ante illam, prior
ccelesti

quippe omnium creata

tia tibi,

Deus

est sapientia

nec utique

illa

Sapien-

noster, Patri suo plane coaeteraa et aequalis et

per quam creata sunt omnia^ et in quo Principio fecisti

ccelum et terram ; sed profecto sapientia quae creata est,
natura

intellectualis

lumen est
Sed quantum
:

illuminatur'',

quamvis creata, sapientia.

lumen quod illuminat et quod

et ipsa,

interest inter

tantum

contemplatione luminis

quae

scilicet,

enim

dicitur

inter sapientiam quae creat et istam quae

creata est; sicut inter justitiam justificantem et justitiam quae

Nam

justificatione facta est.

'

dicti

sumus

justitia tua.

Ergo quia prior omnium creata est quaedam sapientia

quae creata est, mens rationalis et intellectualis castae civitatis
tuae, matris nostrce quce sursum est^ et lihera est, et ceterna in

ipso.

'

Gal. 4,

^'
4.

nos

et

Ait enim quidam servus tuus, ut nos simus justitia Dei iu

2 Cor.

coelis;
'

hoc

(quibus

coelis, nisi

coelum

est et

qui

laudant

te

Domino })

coeli

etsi

coeli

ccelorum

quia

non invenimus tempus

ante illam, quia et creaturam temporis antecedit, quae prior

omnium

creata est; ante illam

tamen

est ipsius

Creatoris

quo facta sumpsit exordium, (quamvis non temporis quoniam* nondum erat tempus,) ipsius tamen condiaetemitas, a

tionis suae.

21.
tu, et

Unde

sed nec in

ita est

invenimus tempus, quia

illa

Fatendum

est

enim

tura esse mutabiles,

incommutabilis.

maois
stabiles

tate

manent

ipsius, ei

si

et

Angelos na-

solus

Deus

est

Sed ea voluntate qua

Deum quam

Aug. de vera
P

Deo nostro, ut aliud sit plane quam

Quoniam etsi non solum ante illum,

abs te

non idipsum'.

se diligunt. firmi et

iu illo, et fruuntur raajes-

uni libentissime

subditi..

relig. c. 13.

Templo autem suo,quod sunt omnes

sancti et Angeli et homines, sic impertitur

est

idonea faciem tuam

habitationem suam Deus, ut

illi

ex ipso

habeant tale bonum, quo beati esse possint, non ex eis ille talem domum, sine
qua beatus esse non possit. Aug. c.
Adv. Leg. et Proph. 1. i. c. 2.
1 Cf. in Joh. Tract. xiv. $. 2. xxxv,
$. 3. c. Ep. Parmenian. 1. ii. c. 14.
' C. Manichaeos, vid.sup. 1. iv, n. 26.
n.

f.

p. 59.

CONFESSIONUM LIBER

235

XII.

ea, quo fit ut nuUa

tamen ipsa mutabilitas unde tenebresceret et frigesceret, nisi amore grandi tibi cohaerens, tanquam semper meridies luceret et ferveret ex te. O domusV%.2bfi.
liuninosa et speciosa, dilexi decorem tuum, et locum habitaTibi
tionis glori(B Domini mei fabricatoris et possessoris tui

semper videre nec uspiam deflectitur ab

mutatione varietur; inest

ei

mea

suspiret* peregrinatio

deat ct

me

et dico ei

qui fecit

Erravi sicut

in te, quia fecit et me.

te,

ut possi-

ovis

perdita

me

reportari^

sed in humeris pastoris mei, structoris tui, spero

Ps. 118,

^^

5.

tibi.

Quid

22.

tamen

et

dicitis

mihi quos alloquebar contradictores, qui

Moysen pium famulum

Dei, et libros ejus oracula

domus Dei, non quidem

Deo coa^tema, sed tamen secundum modum suum (Bterna in
ccslis, ubi vices temporum frustra quaeritis, quia non invenietis.-^
supergreditur enim omnem distentionem, et omne spatium aetatis volubile, cui semper inhcerere Deo honum est. Ps.
sancti Spiritus creditis

.?

Estne

" Est," inquiunt. Qiiid igitur ex

Deum meum, cum

ubi propter

iis

quae clamavit cor

audiret interius rocem laudis

tandem falsum esse contenditis

teries,

ista

An

62,

meum

ejiis,

ad
quid

quia erat informis ma-

nuUam formam nuUus

ordo erat;

ubi

autem nuUus ordo erat, nuUa esse vicissitudo temporum poterat ; et tamen hoc pene nihil, inquantum non omnino nihil
erat,

ab

utique erat a quo est quidquid est, quod utcum" Hoc quoque," aiunt, " non negamus.'*'
}

illo

que ahquid est

Cum

23.

his

enim volo coram

te

ahquid colloqui, Deus XVI.

meus, qui hacc omnia, quae intus in mente

veritas tua, vera esse concedimt*.

Nam

mea non

quantum vohmt et obstrepant sibi persuadere co- contraet viam praebeant ad se verbo tuo
quod ^icuni
veritati
?
x^
noluennt et repulermt me; obsecro, Deus meus, ne tudivinie.

latrent

nabor ut quiescant,

si

sileas
sic

Tu

a me.

loqueris

et excitantes

meum,
in

tacet^jg^^^^^

qui haec negant, yult cum

et

et

loquere in corde

dimittam

meo

eos foris

terram in oculos suos

cantem

tibi amatoria,

veraciter;

sohis enimps.27,1.

sufflantes in pulverem,
;

et

intrem in cubile

gemens inenarrabiles gemitus

peregrinatione raea, et recordans Jerusalem, extento in

eam

sursum corde, Jerusalem patriam meam, Jerusalem matretn

meam, teque super eam regnatorem, illustratorem, patrem,
tutorem, maritum, castas et fortes dehcias, et

soUdum gau-

dium, et omnia bona inefiabilia simul omnia

quia

unum

236

&.

summum
pacem

AUGUSTINI EPISCOPI

verum bonum

et

non

et

avertar,

donec in ejus

matris charissimae, ubi sunt primiticB spiritus* mei,

unde mihi

ista certa sunt,

colUgas totum quod sum, a disper-

confonnes atque confirmes in

aetemum, Deus meus, misericordia mea. Cum his autem qui
cuncta illa quae vera sunt, falsa esse non dicunt, honorantes
et in culmine sequendae auctoritatis nobiscum constituentes
illam per sanctum Moysen editam sanctam Scripturam tuam,
et tamen nobis ahquid contradicunt, ita loquor
Tu esto,
sione

et deformitate hac, et

Deus

noster, arbiter inter confessiones

meas

et contradic-

tiones eorum.
XVII.

24. Dicunt

enim

" Quamvis vera sint haec, non ea tamen

^^^ Moyses intuebatur, cum revelante

In
nomine
spiritualem vel intellectualem illam creaturam, semper faciem
aliud ct
aliud in- Dei contcmplantem signiiicavit
nec terrae nomine informem
"
'' Quid igitur V
materiam."
Quod
nos dicimus," inquiunt,
potest.
Gen.1.1." hoc ille vir sensit, hoc verbis istis elocutus est."
" Quid
est illud V " Nomine," aiunt, " coeli et terrae, totum istum

ct\errffi

nomini-

principio fecit

Deus codum

et terram.

spiritu diceret

Non

cceli

visibilem

mundum

prius universaliter et breviter significare

voluit, ut postea digereret

dierum enumeratione, quasi

arti-

culatim, universa quae sancto Spiritui placuit sic enuntiare.

Tales quippe homines erant rudis

ille

atque camalis populus

nisi sola visibilia comTerram vero invisibilem et incompositam, tenebrosamque abyssum, unde consequenter ostenditur

cui loquebatur, ut eis opera Dei

mendanda
per

non

judicaret.

illos dies facta

atque disposita esse cuncta ista visibilia

quae nota sunt omnibus, non incongmenter informem istam

materiam inteUigendam esse consentiunt."
25.

Quid

nemque

si

dicat alius, "

eamdem

infonnitatem, confusio-

nomine prius insinuatam,

quod ex ea mundus iste visibilis cum omnibus naturis quae
in eo manifestissime apparent, qui coeli et terrce nomine saepe
appellari solet, conditus atque perfectus est ?" Quid si dicat
et alius, " coelum et terram quidem invisibilem visibilemque
naturam non indecenter appellatam ac per hoc universara
materise, coeli et terrcB

creaturam

quam fecit

in Sapientia, id est in Principio, Deus,

hujuscemodi duobus vocabulis esse comprehensam

Vid. sup.
13.

1. xiii. c.

I,

ix. .

24. v.

fin.

et inf.
.

verum-

Vid.sup.I.ii.c. l.etnot.a.p. 18.1.ix.

1. X. c. 29.et 40.etib. n.i. p.201.

10.

CONFESSIONUM LIBER

237

XII.

lamen quia non de ipsa substanlia Dei, sed ex nihilo cuncta

non sunt idipsum quod Deus, et inest quaedam mutabilitas omnibus, sive maneant, sicut aetema domus
facta sunt, quia

Dei

anima hominis

sive mutentur, sicut

munem omnium rerum

et

corpus

adhuc informem, sed certe formabilem, unde

his

nominibus

sum

quibus

enuntiatam,

Terra invisihilis et incomposita,

fieret

coelum

jam utraque formata

et terra, id est invisibilis atque visibilis

creatura,

com-

invisibilium visibiliumque materiem

appellaretur

Tenebrce super abys-

et,

ea distinctione, ut terra invisihilis et incomposita

intelligatur materies corporalis ante qualitatem forma3

autem super ahyssum,

hrcB

nem

tene-

spiritualis materies ante cohibitio-

quasi fluentis immoderationis et ante illuminationem

Sapientiae ?"

Est adhuc quod dicat

26.

jam

si

quis alius veUt, "

non

scilicet

perfectas atque foiTnatas invisibiles visibilesque naturas,

coeli

terrm nomine significari cum legitur, In principio

Deus ccelum et terram ; sed ipsam adhuc informem

et

fecit

inchoationem rerum formabilem creabilemque materiam his

nominibus appellatam, quod in ea jam essent ista confusa,

nondum quahtatibus formisque distincta, quae nunc jam
digesta suis ordinibus vocantur ccelum et terra ;

illa spiritualis,

haec corporahs creatura."

Quibus omnibus auditis et consideratis, nolo verbis con- XVIII.

ad nihil enim utile est, nisi ad suhversionem audi- ro^Jn^I
entium. Ad aedificationem autem hona est lex, si quis ^axiusi
27.

tendere

legitime utatur

quia finis ejus

est charitas

de corde puro,

ris.^^

Et novit magister 2 Tim.

noster in quibus duohus prceceptis totam Legem Prophetas- /^
que suspejiderit. Quae mihi ardenter confitenti, Deus meus, 1,8. 5.
Imnen oculomm meorum in occulto, quid mihi obest, cum?J*"*
et

conscientia hona, et Jide non ficta.

diversa in his verbis intelHgi possint, quae

quid, inquam, mihi, obest,

ahus

eum

si

tamen vera

aliud ego sensero,

sensisse qui scripsit

Omnes quidem

quam

sint,

sensit

qui legimus,

nitimur hoc indagare atque comprehendere, quod voluit

quem

legimus.

mare

dixisse.

Et cum

ille

veridicum credimus, nihil quod

falsum esse vel novimus vel putamus, audemus eum existi-

Dum

Scripturis sanctis,

mali est

si

hoc

eirni

ergo quisque

quod

sentiat,

in eis sensit

quod

tu,

conatur id sentire in
ille

lux

qui scripsit

quid

omnium veridicarum

238

AUGUSTINI EPISCOPI

S.

mentium, ostendis

quem
XIX.

cum
Verum est

legit

28.

venim

^t

quido
vera.

est esse

vemm

et ille

non hoc

esse, etiamsi

sensit

verum, nec tamen hoc senserit

ille

enim, Domine, fecisse te ccelum et terrara;

Principium Sapientiam tuam in qnafecisti

omnia. Item verum est, quod mundus iste visibilis habet

'magnas partes suas coelum et terram, brevi complexione
factarum omnium conditarumque naturarum. Et verum est,
quod omne mutabile insinuat notitias nostrae quamdam informitatem, qua formam capit, vel qua mutatur et vertitur.
Verum est, nuUa tempora perpeti quod ita cohseret formae
incommutabili, ut quamvis sit mutabile, non mutetur. Verum
est, informitatem, quae prope* nihil est, vices temporura
habere non posse. Verum est, quod unde fit ahquid, potest

2I*

quodam genere
inde

locutionis habere

jam nomen

uude potuit vocari coelum

fit;

ejus rei

qu

et terra qua?libet informi-

tas unde factum est coehun et ten*a.

Verum est, omnium
formatonim nihil esse informi vicinius quam terram et abyssum. Verum est, quod non solum creatum atque formatum,

sed etiam quidquid creabile atque formabile

quo sunt omnia.

Verum

omne quod ex

est,

est,

tu fecisti ex

informi formatur,

prius esse informe, deinde formatum.

XX.

avit&ic.
varie inteiiec-

tum.

Ex

29.

c/>!W)""-

^^^^^'io^^

tuum

his

omnibus

veris,

de quibus non dubitant quorum

oculo talia videre donasti, et qui

Moysen famuhun

locutum esseimmobihter credunt; ex

,,.
t
-i
t
his ergo omnibus ahud sibi tolht qui dicit: Li principio fecit
-

in Spiritu veritatis

Deiis
fecit

-r-

codnm et terram, id est, " In Verbo suo sibi coaetemo

Deus intelHgibilem atque sensibilem, vel spiritvialem

corporalemque creaturam."

Aliud qui

dicit

In principio

Deus coslum et terram, id est, " In Verbo suo sibi

coaeterno fecit Deus universam istam molem corporei mundi

fecit

hujus,

cum omnibus quas

Ahud

qui dicit: Li principio fecit

est,

" In Verbo suo sibi coa^temo

teriam
"

continet manifestis notisque naturis."

"

creaturae spiritualis et corporaHs."

" Maferiei" nomine designat Aug.

" creaturis spiritualibus,"

incorporeum licet, non est Deus, sed Dei
opificium, ut verbis Dub. utar, '* Ipsamet
quicquid,

Deus coelum et terram, id

fecit Deus informem ma-

in

creatura qualis esset si non aeterna luce

perfunderetur, et Deo inhjereret casto illo
et indeficiente amore quo naturalis illius
mutabilitas cohibetur" (coU. $. 9. 12.

Aliud qui

dicit:

In

15. 21. 25 sub fin. 33 sub fin.) unde, ne

corporeum quiddam sonet, id alibi appellat (monente Martin.) " quandam pro
suo genere materiam," " spiritalis materies, si fuit ulla, unde anima fieret,"
" quasi materies," de Gen. ad Litt. 1. vii.
" Sicut caro habuit materiem,
^. 9. 10.
id est terram, de qua fieret, ut omnino

CONFESSIONUM LIBER

XII.

-239

Deus cosluin et tertami id est, " In Verbo suo

sibi coaetemo fecit Deus informem materiam creaturae corporalis ubi confusum adhuc erat coelum et terra, quse nunc jam
distincta atque fonnata in istius mundi mole sentimus." Aliud
qui dicit: In iJrincipio fecit Deus coelum et terram^ id est,
" In ipso exordio faciendi atque operandi, fecit Deus informem materiam confuse habentem coelum et terram; unde
formata nunc eminent et apparent, cum omnibus qua) in eis

principio fccit

sunt."

Item quod

ad intellectum verborum sequentium, xxT.

Terra autem '^'^^
erat invisihilis et incomposita, et tenehrcB erant super ahys- ^ibing
sum, id est, " Corporale* illud quod fecit Deus, adhuc mate- ^^^*. ^*"
ries erat corporearum rerum informis, sine ordine, sine luce." lectum.
30.

ex

omnibus

illis

Ahud

attinet

veris, aliud sibi toUit qui dicit:

qui dicit: Terra autem erat invisihilis et incomposita,

erant super ahi/ssum, id est, " Hoc totum quod

et tenehrcB

coelum et ten-a appellatum

adhuc infonnis

est,

et tenebrosa

materies erat, unde fieret coekim corporeum et terra corporea,

cum omnibus
qui dicit
ienehrcB

quae in eis sunt corporeis sensibus nota." Aliud

Terra autem erat

invisihilis et

erant super ahyssum, id

"

est,

incomposita, et

Hoc totum quod

adhuc informis et tenebrosa

materies erat, imde fieret coelum intelhgibile quod ahbi dicitur
coelum cceh; et terra, scihcet omnis natura corporea, sub quops.
nomine inteUigatur etiam hoc coelum corporeum id est unde ^^*
ficret omnis invisibihs visibihsque creatura."
Ahud qui
dicit: Terra autem erat invisihilis et incomposita, et tenehrce
erant super ahyssum ; " non iUam informitatem nomine cceli
coelum et terra appellatum

est,

et terrce

mitas

Scriptura appellavit; sed

quam

jam

erat, inquit, ipsa infor-

terram invisibilem et incompositam tenebrosam-

que abyssum nominavit, de qua coelum

praedixerat, spiritualem

Aliud qui dicit

et tenehrcB

scihcet,

Terra aute^n erat

erant super ahyssum, id

jam materies

erat,

unde coelum

et

et terram

Demn

fecisse

corporalemque creatm-ani."
invisihilis et incomposita,
est,

" Infonnitas quaedam

terram

Deum fecisse

Scrip-

totam scihcet corpoream mundi molem, in

duas maximas partes, superiorem atque inferiorem distri-

tura praedixit

sic fortasse potuit et anima,

antequam ea ipsa natura fieret, qure
anima dicitur, cujus vel pulcritudo vir-

caro esset

tus,

vel

deforroitas

vitium

est,

habere

aliquara materiam pro suo genere spiritalem, quae nondum esset anima; sicut
terra de qua caro facta est, jam erat
aliquid,

quamvis non erat caro.

113,

240

AUGUSTINI EPISCOPI

S.

butam,

cum omnibus,

qua3 in eis sunt, usitatis notisque crea-

turis."

esse a

Cum

31.

XXII.

^^^squam

enim duabus

ita

Deocon-materiae coeli et terrae

de mjo
sileat

li-

istis

extremis sententiis resistere

tentaverit: " Si non vultis* hanc informitatem

nomine appellatam

videri; erat ergo ali-

^^^ quod nou fecerat Deus, unde coelum et terram

faceret; ne-

q^e enim Scriptura narravit quod istam materiem Deus

intelligamus

eam

cceli et terrae,

fecerit,

aut solius terree vocabulo

nesis,

i^isi

nihil re-

In principiofecit Deus coslum et

terram; ut id quod sequitur, Terra autem erat invisihilis et
incomposita, quamvis informem materiam sic placuerit appellare, non tamen intelligamus nisi eam quam fecit Deus in eo
quod praescriptum * est,fecit Deus ccelum et terram^ Respondebunt assertores duarum istarum sententiarum quas exsignificatam

cum

diceretur,

tremas posuimus, aut illius, aut illius, cum haec audierint, et

dicent: " Informem quidem istam materiam non negamus a

Deo* factam, Deo a quo sunt omnia bona valde: quia sicut dicimus amplius bonum esse quod creatum atque formatum est,
ita

bonum

fatemur minus

formabile,

sed tamen

esse quod factum est creabile atque

bonum: non autem commemorasse

Scripturam, quod hanc informitatem fecerit Deus, sicut alia

lsa.6,2;

multa non commemoravit, ut Cherubim et Seraphim, et quae

Apostolus distincte ait, Sedes^ Dominationes^ PrincipatuSj

tamen omnia Deum fecisse manifestum est.

quod
dictum est, fecit coelum et terram, compreAut si* eo
hensa sunt omnia quid de aquis dicimus, super quas ferebatur Spiritus Dei ? Si enim, teiTa nominata, simul intelliguntur
quomodo jam terraj nomine materies informis accipitur,
quando tam speciosas aquas videmus ? Aut si ita accipitur
cur ex eadem informitate scriptum est, factum firmamentum et
vocatum ccelum, neque scriptum est factas esse aquas ? Non
enim adhuc informes sunt et invisae, quas ita decora specie
fluere cemimus.
Aut si tunc acceperunt istam speciem cum
dixit Deus, Congregetur aqua quce est suh firmamento, ut

^^^^'^^'Potestates, qu3d
16.*

'

Gen.
9.

1,

congregatio

sit

ipsa formatio

quid respondebitur de aquis

quia neque informes tam

honorabilem sedem accipere meruissent, nec scriptum est qua
Unde si ahquid Genesis tacuit Deum
voce formatae sint.
quae

super firmamentum sunt?

fecisse,

Deum

quod tamen

ambigit intellectus

fecisse

nec ideo

nec sana

ulla

fides,

nec certus

sobria doctrina

dicere

CONFESSIONUM LIBER

XII.

-241

audebit istas aquas coaitemas Deo, quia in libro Geneseos

comiuemoratas quidem audimus*, ubi autem facta3 sint non
invenimus cur non inlbrmem quoque illam materiem, quam
Scriptura htec terram invisibilem et incompositam, tenebro:

samque abyssum

Deo factam

esse de nihilo, ideoque

quamvis ubi facta

32.

His ergo

sit,

ex
non esse coaetemam,

appellat, docente veritate intelligamus

illi

omiserit enuntiare ista narratio ?"

auditis atque perspectis pro captu infinnitatis XXIII.

...

^'^"
Deo meo, duo video dissen- ^"
sensiosionum genera oboriri posse, cum aliquid a nuntiis veracibus num geper signa enuntiatur unum si de veritate remm, altemm si scriptu-

meae,

quam

tibi confiteor scienti

.

de ipsius qui enuntiat voluntate cUssensio

Aliter enim^smter-

est.

quserimus de creaturae conditione quid verum

sit

tem quid in his verbis Moyses, egregius domesticus

me

genere discedant a
quae falsa sunt,
illis,

omnes, qui ea quee

Moysen

Domine,

in te, et delecter

cum

verba Libri

et

tui,

voluntatem famuli
33.

qua) in

dicit

hoc

sic inveniet

illa

vemm

confessionis
tihi

accedamus simul ad
tuam per

eam inter tam multa vera *, XXIV.

in

vota

sensisse

narratione voluisse intelhgi,

esse, sive ille

his

htteris,'

mea

...

occurmnt tj^s^vTr^s'
Moysen, " ^-

quam

hoc senserit sive ahud.?

ennn, Deus meus, ego servus tuus

reddam

eis in te, qui veritate

ut tam fidenter dicat hoc

atque hoc in

qui ea

Conjungar au-

verbis ahter atque aliter intellectis

illis

primd

cujus calamo dispensasti ea.

Sed quis nostrmn

quaerentibus ;

et

qm

quam

Eccep*^^^*

hoc aut

vovi tibi sacrificiumiilud

oro ut ex

ecce ego

fidenterdenter

misericordia

tua^^"^'^^*^
iMoysen.

fidenter dico in tuo

Verbo incommutabili omnia te fecisse, invisibiha et visibiHa,

numquid tam fidenter dico non aliud quam hoc attendisse
Moysen cum scriberet: In principio fecit Deus coelum et
terram ? Quia non sicut in tua veritate hoc certum video,
ita in ejus mente video id eum cogitasse cum hsec scriberet.
Potuit enim cogitare in ipso faciendi exordio, cum diceret,
In principio
potuit et coelum et terram hoc loco, nullam
jam fonnatam perfectamque naturam sive spiritualem sive
corporalem, sed utramque inchoatam et adhuc informem velle
inteUigi.
Video quippe vere potuisse dici, quidquid horum
:

Sis.

in eis voluntatem

quaeramus

tui,

et

illo

me omnes

dixisse arbitrantur.

tua pascuntur in latitudine charitatis

au-

falsa sunt, se scire

In hoc item altero discedant a

arbitrantur.

tem

In

lectorem auditoremque vokierit.

intelHgere

aliter

fidei tuae,

242

S.

diceretur
ita

video

AUGUSTINI EPISCOPI

sed quid

quamvis

horum

in

liis

sive aliquid *

verbis

horum,

ille

cogitaverit, nori

sive quid aliud

quod

me commemoratum non est, tantus vir ille mente conspexerit,

cum hfec verba promeret, verum eum vidisse apteque id
a

enuntiasse

XXV.

non dubitem.

Nemo jam

34,

mihi molestus

Non hoc

dicendo mihi:

sit

sus eos sensit Moyses quod tu dicis, sed hoc sensit quod ego dico.
qui alio-gj
enim mihi diceret: '' Unde scis hoc sensisse Moysen quod
rum interpredc his verbis ejus eloqueris?" aequo animo feiTe deberem et
.

J^Qjj^Jj^^'responderem
temere

uberius,

rejiciun

si

fortasse quae

superius respondi, vel aliquanto

Cum

esset durior.

vero dicit: "

Non hoc

ille

quod ego dico;" neque tamen negat,

quod uterque nostrum dicit, utrumque vemm esse; o vita
pauperum Deus meus, in cujus sinu non est contradictio, plue
g^j^gj^

quod

tu dicis, sed

*mihi mitigationes in cor, ut patienter^ tales feram qui non

mihi hoc dicunt, quia divini sunt,

et

in

corde famuli tui

novemnt
Moysi sententiam, sed amant suam non quia vera est, sed
quia sua est. Alioquin' et aliam veram pariter amareat, sicut
ego amo quod dicunt, quando verum dicunt; non quia ipsomm
est, sed quia verum est; et ideo jam nec ipsorum est, quia
verum est. Si autem ideo ament ilhid quia vemm est, jam et
ipsorum est, et meum est quoniam in commune omnium est
Illud autem quod contendunt non hoc
veritatis* amatomm.
sensisse Moysen quod ego dico, sed quod ipsi dicimt; nolo,
non amo quia etsi ita est, tamen ista temeritas non scientiae
Ideoque,
sed audacise est; nec visus, ,sed typhus eam peperit.
Domine, tremenda sunt judicia tua; quoniam veritas tua nec
viderunt quod dicunt; sed quia superbi sunt: nec
;

mea

est,

nec ilUus aut

illius,

sed

omnium nostrum quos ad

communionem publice vocas, tembihter admonens nos, ut

eam nolimus habere privatam, ne privemur ea. Nam quisquis
id quod tu omnibus ad fmendum proponis, sibi proprie vindicat,
ejus

* Clum ista quaeruntur, et ea sicut potnon inutiliter exer-

est quisque conjectat,

centur ingenia, si adhibeatur disceptatio

moderata, et absit error opinantium se

Quid enim opus

nesciunt.
atque hujusmodi afiirmentur
vel negentur, vel definiantur cum discrimine, quando sine crimine nesciuntur ?
Aug. Enchir. c. 59.
y In rebus obscuris, et a nostris cculis
remotissimis, si qua inde scripta etiam

scire

quod

est, ut ha;c

divina legerit.ius, quB possint, &alva fide

qua imbuimur, alias atque alias parere
sententias, in nullam earum nos pra;cipiti
afiirmatione ita projiciamus, ut si forte
diligentius discussa veritas eara labefactaverit, corruamus; non pro sententia divinarum scripturarum, sed pro nostra ila
dimicantes, ut cam velimus scripturarum
esse quae nostra cst, cum potius eam quae
scripturarum cst, nostram esse velle debeamus. Aug. dc Gcn, ad Lit. 1. i.. 37.

CONFESSIONUM LIBER
suum

et

vult esse

XII.

'24:^

quod omnium est; a communi propellitur

ad mendacium. Qui etiim hquitnr 5oh.

ad sua, hoc
wendaciMin, de suo loquitur.
cst, a veritate

8,

44

judex optime, Deus ipsa veritas, attende quid

dicam contradictori Imic, attende; coram te enim dico, et
coram fratribus meis, qui legitime uiuntur Lege usque o^iTim.l,
35. Attende,

Jlnetn charitatis; attende, et vide quid ei dicam,

si

placet^'

Hanc enim vocem huic refero fratemam et pacificam

" Si ambo videmus verum esse quod dicis, et ambo videmus
Nec ego
venim esse quod dico ubi, quaeso, id videmus
utique in te, nec tu in me sed ambo in ipsa, quae supra
tibi.

.''

mentes nostras est, incommutabili Veritate. Cum ergo de

ipsa Domini Dei nostri luce non contendamus; cur de

quam sic videre non posquando si ipsc

sumus ut videtur incommutabilis Veritas
Moyses apparuisset nobis atque dixisset, Hoc cogitavi ;' nec

proximi cogitatione contendimus,

'

Non itaque supra quam \ cor. 4

?
pro
altero
scriptum est, unus
infletur adversus alterum.^'
Diligamus Dominum Deum nostrum ex toto corde, et ex Deut. 6,
5 Mat
tota anima, et ex tota mente nostra, et proximiim nostrum^^ 37.'
Propter quae duo praecepta charitatis
sicut nosmetipsos.
sensisse Moysen, quidquid in illis Libris sensit, nisi cresic

eam videremus, sed crederemus

diderimus,
servi,

mendacem faciemus Deum, cum de animo conquam ille docuit opinamur. Jam vide quam

aliter

in tanta copia verissimarum sententiai'um, quae

stultum

sit

de

verbis erui possunt temere affirmare,

illis

Moyses, potissimum senserit;

et perniciosis

quam earum

contentionibus

ipsam ofFendere charitatem, propter quam dixit omnia, cujus

dicta
36.

conamur exponere."
Et tamen ego, Deus meus,

celsitiido humilitatis meae, et

XXVI.

requies laboris mei, qui audis confessiones meas, et dimittis^^^f^^'

meum

-1

pteccatamea;

quomamtu mihi

7.,.

praecipis ut diligam

mo

meipsum, non possum minus credere de Moyse^^"P'

quam mihi optarem ac desiderarem
dari mimeris, si tempore illo natus essem quo ille,

sicut

fideUssimo famulo tuo,

abs te

eoque loco

me

constituisses^ ut

Hnguae meae, Litterae

essent

de-

proximum cQz.i

illae

omnibus gentibus

per servitutem cordis ac

dispensarentur, quae

profuturae, et per

tanto

post

universum orbem
tanto auctoritatis cidmine omnium falsarum superbarumque
doctrinarum verba superatura;. Vellera qiiippe, si tunc ego
R 2

'244

S.

AUGUSTINI EPISCOPI

essem Moyses, (ex eadem namque massa omnes venimus et

Q,5.qmd est hofno, nisi quia memor es ejus?) vellem ergo, si tune
ego essem quocl ille, et mihi abs te Geneseos liber scribendus
;

P.

eum
nondum queunt

injungeretur, talem mihi eloquendi facultatem dari, et

modum,
quemadmodum

texendi sermonis

ut neque

qui

illi

tanquam excedentia
jam possunt, in
quamlibet veram sententiam cogitando venissent, eam non
intelligere

creat Deus,

vires suas dicta recusarent;

et

illi

qui hoc

prsetermissam in paucis verbis tui famuli reperirent

alius aliam vidisset in kice veritatis,

et si

nec ipsa in eisdem verbis

intelligenda deesset.

XX VII.

enim fons in parvo loco uberior est, pluribusque

ampUora spatia fluxum ministrat, quam quilibet eorum
rivomm, qui per multa locorum ab eodem fonte deducitur
87. Sicut

^^^^^ ^^
ram^^lecet hu-

plexque ita narratio

verbo-

rum

ge-

nus.

dispensatoris tui sermocinaturis pluribus profutura,

...

parvo sermonis modulo scatet fluenta liquida? veritatis

...
quisque

sibi

ilkid,

cum

verum quod de his rebus

audiunt, cogitant

ille

AUi enim

per longiores loquelarum anfractus trahat.

ha)C verba legunt vel

unde

potest, hic illud,

Deum

quasi

hominem, aut quasi aHquam molem immensa praeditam potestate, novo quodam et repentino placito, extra seipsam
tanquam locis (ki^idJiiihvi^fecissecoelum et terram,duo magna
corpora supra et infra, quibus omnia continerentur. Et cum
audiunt, Di.vit Deus, Fiat illud, et factum est illud; cogitant

verba coepta et

finita,

sonantia temporibus atque transeuntia,

post quorum transitum statim existere* quod jussum est ut

existeret:

isto

modo ex famiUaritate
In quibus adhuc parvuks animakbus, dum

quid forte akud hoc

et si

camis opinantur.

humilkmo genere verbomm, tanquam matemo

gestatur

infirmitas,

salubriter

sinu,

eomm

qua certum
omnes natm-as, quas eorum

sedificatur fides,

habeant et teneant Deum fecisse

sensus mirabik varietate circumspicit.

Quorum

si

quispiam

quasi viktatem dictomm asperaatus, extra nutritorias cunas

superba imbecikitate se extenderit, heu

cadet miser.

*Do-

mine Deus, miserere, ne imphunem pukum conculcent qui

transeunt viam et mitte angekmi tvmm, qui eum reponat in
;

nido, ut vivat donec volet.

XXVIII

38.

Aki vero quibus haec verba non jam nidus, sed opaca

-j^[Jji"j!fmteta sunt,

tm ab

vident in eis latentes fructus, et voktant laetantes?

et garriunt scrutantes, et

carpunt eos.

Vident enim,

cum

hsec

;
:

CONFESSIONUM LIBER

245

XII.

verba legunt vel audiunt, tua, Deus, setema et

stabili per-eruditis

nec tura.
inansione cuncta pritterita et futura tempora superari
tamen quidquam esse temporalis creaturae, quod tu non
feceris: cujus vqluntas quia id est quod tu, nullo modo
mutata, vel, quic antea non fuisset, exorta voluntate fecisti
omnia: non de te similitudinem tuam formam omnium, sed de
;

nihilo dissimilitudinem informem, quje formarctur per siihili-

tudinem tuam, recurrcns in te unum pro captu ordinato,

quantum cuique rerum in suo genere datum est: et* fierent

omnia bona valde,

distantia

tiori

sive

maneant

circa

te,

sive gradatim

remo-

per tempora et locos pulchras variationes

faciant aut patiantur. Vident haec, et gaudent in luce veritatis

tuae,

quantulum hic valent.

Et alius eorum intendit in

id

39.

prhicipio fecit Deus,

et respicit

quod dictum

Alius itidem intendit in

et loquitur ipsa nohis.

In principio

in eis qui intelligunt,

coelum

et

terram

bilem materiam

fecit,

ac

si

In

eadem verba,

rerum conditamm
diceretur, Primo fecit.

et principium intelligit exordiuni

accipit,

est,

Sapientiam Priticipium, quia

et sic

Atque

In principio, quod in Sapientia fecisti

eomm ipsum coelum et terram, creaet teiTse sic esse credit cognominatam

alius

cceli

jam formatas distinctasque naturas alius unam formatam, eamdemque spiritualem coeli nomine, aliam infonnem

alius

Qui autem intelligunt in

adhuc informem materiem, de qua
fomiaretur coehmi et teiTa, nec ipsi uno modo id intelligunt
sed alius unde consummaretur intelligibilis sensibilisque creatura; alius tantum unde sensibilis moles ista corporea, sinu
grandi continens perspicuas promptasque naturas.
Nec illi
uno modo qui jam dispositas digestasque creaturas ccelum et
terram vocari hoc loco credunt; sed alius invisibilem atque
cor|:)oralis materiae, terrae

nominibus

nomine.

coeli et teiTae,

qua luminosum ccelum

visibilem: alius solam visibilem in

suspicimus, et terram caliginosam, quaeque in eis simt.

40.
si

At

i]le

diceretur,

qui non aliter accipit, In principio fecit,

" Primo

non habet quomodo

,.
terram, nisi materiem coeli et
fecit ;"

telligat

coelum et

ligat, videlicet

creatm'8B*.

universa;, id

Si enim

est

intelligibilis

jam formatam

velit

eo quaeri poterit, " Si hoc primo fecit

deinceps

:"

et post imivcrsitatem

quam xxix.

veraciter in.

teiTas

mtel

corporaliscjue

universam, recte ab
Deus, quid fecerit

non inveniet

ac per hoc

Q""^*

modis
dicitur
^'"/l"''^

240

AUGUSTINI EPISCOPI

S.

audiet invitus, "

Quomodo

illud primo,

Cum

postea nihil ?"

si

vero dicit primo informem, deinde formatam, non est absur-

dus

tate,

modo

si

idoneus discernere, quid proecedat

est

quid tempore, quid electione, quid origine.

sicut

Deus omnia

tempore, sicut

sicut fructus florem

flos

fmctum

quatuor primum et ultimum qua? commemoravi,

duo media

intelliguntur ;

electione,

In his

origine, sicut sonus cantum.

Namque

facillime.

aeterni-

^temitate,

diflicillime

rara visio est et

nimis ardua conspicere, Domine, setemitatem tuam incommutabiliter mutabilia facientem, ac per hoc priorem.
Quis

deinde

sic

acutum

cemat animo, ut

quomodo

dignoscere valeat,

sit

sine

labore

quam

prior sonus

magno

cantus, ideo

quia cantus est fomiatus sonus, et esse utique aliquid non

potest, formari autem quod non est, non potest.?

formatum

quam

Sic est prior materies,

quia ipsa
poris.

cum

id

potius

quod ex ea

fit":

non ideo

prior

nec prior intervallo temNeque enim priore tempore sonos edimus informes
eflicit,

flat

fomiam cantici coaptamus aut fingimus sicut ligna quibus arca, vel argentum
quo vasculum fabricatur.
Tales quippe materiae, tempore
etiam prsecedunt formas rerum quae fiunt ex eis at in cantu
non ita est. Cum enim cantatur, auditur sonus ejus; non
sine cantu, et eos posteriore tempore in
;

Quod

prius informiter sonat, et deinde formatur in cantum.

enim primo utcumque sonuerit, prseterit nec ex eo quidquam

reperies quod resumptum arte componas et ideo cantus in
sono suo vertitur
qui sonus ejus, materies ejus est. Idem
;

quippe formatur ut cantus sit et ideo, sicut dicebam, prior

quam forma cantandi: non per faciendi
potentiam prior* neque enim sonus est cantandi ailifex, sed
;

materies sonandi

cantanti animae subjacet ex corpore, de

Nec tempore

prior

simul enim

cum

quo cantum

cantu editur.

faciat.

Nec

prior

non enim potior sonus quam cantus, quandoquidem

cantus est non tantum sonus, verum etiam speciosus sonus.
Sed prior est origine quia non cantus formatur ut sonus sit,

electione

Nec putandus

est

Deus informem

priusfecissemateriam,et,intervalloaliquo
interposito temporis, formasse quod prius
inforrae fecerat ; sed sicut a loquente
fiunt verba sonantia, ubi non prius vox
informis post accepitformam, sed formata
profertur: ita intelligendus est Deus de
materia quidem informi fecisse mundum,

sed simul

tamen
quid

eam

concreasse mundo.

inuliliter prius narratur

quod inde

unde

Non
ali-

quia et
si potest utrumque simul fieri, non simul
potest utrumque narrari.
Aug, contra
Advers. Legis et Proph. 1. i. c. 9. cf.
de Gen. ad Lit. i. 14. v. 5. et sup. ad
c. 20. p. 238. n. u.
fit,

et postea

fit

CONFESSIOM M LIBER
jsed soiius

rormatur

iit

caiitus

sit.

primo

intclligat nuiteriam reriun

247

XII.

Hoc exemplo,

factani, et

qui potest

appellatam ccelum

terram^ quia inde facta sunt ccelum et terra: nec tempore

primo factam

quia fornur renun cxserunt tempora*,

autem erat informis

nec tamen de

litur,

illa

jamque in temporibus simul animadvernarran* aliquid potest,

illa

nisi

velut

cum pendatur extremior, (piia profecto

formata quam infonnia, et pra^cedatur* seterni-

teinpore prior

meliora sunt

sit

de nihilo, unde aliquid fieret.

hac diversitate sententiarum verarum concordiam xxx.

tate Creatoris, ut esset

41. In

pariat

ipsa Veritas

Deus

et

noster misereatur nostri, ut

[^^^^^'

pura charitate: ac perScriptuhoc si quis qua^rit ex me, quid homm Moyses tuus ille famu- ^^ ^^1^^/'
lus senserit, non sunt hi sermones confessionum mearum.
Si tientes
tibi non confiteor, nescio
et scio tamen illas veras esse sen- dent intentias, exceptis
carnaHbus de quibus quantum existimavi \'^^"^
^
chaiitate
loculus sum
quos tamen bona? spei parvulos haec verba et st udio
Libri tui non territant, alta humiUter, et pauca copiose.
Sed ^^"^"^'s.
omnes quos in eis verbis vera cernere ac dicere fateor, diligalegitime I^ge utamur, jircecepti ^fine,

mus nos
fontem

invicem, pariterque

veritatis, si

famulum tuum
plenum,

1.1,

ita

Deum

diligamus te

non vana, sed ipsam sitimus

nostrum

eumdemque

Scripturae hujus dispensatorem, Spiritu tuo

honoremus, ut hoc eum

scriberet attendisse credamus,

quod

te

in

cum
maxime et

revelante
eis

haec

hice

veritatis, et fruge utilitatis excellit.

cum

alius dixerit, " Hoc sensit quod ego;" et ahus, xxxi.

quod ego;" rehgiosius me arbitror dicere, " Cur^^^'"
non utmmque potius, si utmmque verum est?" Et si quiddusest
tertium, et si quid quartum, et si quid omnino ahud verum^J^J^^^
quispiam in his verbis videt; cur non illa omnia vidisse cre-quidveri
'"
datur, per quem Deus unus sacras Litteras vera et diversa fp^^ius^
visuris multorum sensibus temperavit
Ego certe, quod in-^^'^'^.
trepidus de meo corde pronuntio, si ad cuhnen auctoritatis
aliquid scriberem; sic mallem scribere, ut quod veri quisque

42. Ita

"

Imo

illud

.''

de his rebus capere posset,

* Factaj itaque creaturae

perunt currere tempora

turam

mea verba

motibus coe-

unde ante crea-

tempora requiruntur, quasi

possint inveniri ante tempora tempora.
Motus enim si nullus esset, vel spiritalis
vel corporalis creatura?, quo per praesens
frustra

resonarent,

quam

ut

nullum estempus oranino Moveri autera creatura non utique posset,si non esset. Potius
ergo tempus a creatura, quam creatura
coepit a tempore, utrumque autem ex
Deo. Aug. deGen. ad Lit. 1. v. c. 5.
praeteritis futura succederent,

set

248

AUGUSTINI EPISCOPI CONF.

S.

LIB. XII.

veram sententiam ad hoc apertiiis ponerem, ut excluderem

caeteras, quarum falsitas me non posset offendere.
Nolo itaque, Deus meus, tam praeceps esse, ut hoc illum virum de te
meruisse non credam.
Sensit ille omnino in his verbis, atque
cogitavit cum ea scriberet, quidquid hic veri potuimus invenire, et quidquid nos non potuimus, aut nondum possumus, et
tamen in eis inveniri potest.
XXXII.
43. Postremo, Domine qui Deus es, et non caro et sanguis;
si
quid homo minus vidit*, numquid et Spiritum tuiim
Scripturae

sensus a
Spiriiu

honum

qui deducet
^

qmd

me

terram rectam, latere potuit, quid^

iii

m eis verbis tu ipse revelaturus

.

eras

reeln

^^^^^ ^^^ P^r quem dicta sunt, unam

tur.

veris
^^^'

fo*
10.

sententiam

quam

cogitavit.-*

Quod

legentibus postens,
fortassis

si ita

est,

ex multis

sit igitur

illa

Nobis autem, Domine,

aut ipsam demonstra, aut quam placet alteram veram; ut sive
nobis hoc quod etiam illi homini tuo, sive aliud ex eorumdem
verborum occasione patefacias, tu tamen pascas nos, non error
Ecce, Domine Deus meus, quam multa de paucis
illudat^
verbis, quam multa, oro te, scripsimus!
Qua? nostrae vires,
quae tempora omnibus Libris tuisadistum modum sufRcient*.''
Sine

cogitavit cseteris excelsior*.

me

aliquid

itaque brevius in eis confiteri

quod

tibi, et eligere

tu inspiraveris verum, certum et

unum

bonum, etiamsi

multa occurrerint, ubi multa occurrere poterunt; ea fide confessionis meae, ut si hoc dixero quod sensit minister tuus,
recte atque optime; id enim conari me oportet: quod si
assecutus non fuero, id tamen dicam quod mihi per ejus
verba tua Veritas dicere voluerit, quae illi quoque dixit quod
voluit.

h Cum divinos libros legimus, in tanta

multitudine verorum intellectuum, qui de
paucis verbis eruuntur, et sanitate fidei
Catholicae muniuntur, id potissimum eligamus, quod certura apparuerit eum sensisse

quem

id certe

legimus.
Si autem hoc latet,
quod circumstantia Scripturae non

cum

saua fide concordat. Si

autem et Scriptur circumstantia pertractari et discuti non potest, saltem id solum

impedit, et

quod

fides sana prjescribit. Aliud est enim

quid potissimum Scriptor senserit non
dignoscere, aliud a regula pietatis errare.
Si utrumque vitetur, perfecte se habet
fructus legentis. Si vero utrumque vitari
non potest, etiam si Scriptoris voluntas

incerta

sit,

sacrae fidei

utile est eruisse

ad

Lit.

1.

i,

fin.

congruam non inAug.de Gen.

sententiam.

LIBER DECIMUS TERTIUS.

cum

Dei bonitatem vel ex hoc maxime commendari docet, quod

quasque

in suo

rebus a se

non tantum condiderit, sed singulas

creatis nullatenus indigeret, eas

genere perfecerit,

Trinum Deum, ipsiusque

Spiritus

sancti proprietatem, primis Geneseos verbis insinuari ostendit;

ejus in nobis effectibus praeclare

omnino

et de

Deinde tota conditi

disserit.

Universi historia nobis allegorice exhiberi docet mirabilem illum ordi-

nem, quem in instituenda et sanctificanda Ecclesia Deus servare

cum non alio plane fine condita fuerint universa,

voluit,

Deus meus, misericordia mea, qui fecisti me, I.

non oblitus es. Invoco te in animam meam% Deum
quam proeparas ad capiendum te ex desiderio quod inspirasc"jus
ei
nunc invocantem te ne deseras, qui priusquam invocarem se preeInvoco

1.

oblitum

et

te,

tui

crebrescens multimodis vocibus, ut^^"'""?^

praevenisti et institisti
^

agnoscit.

audirem de longinquo et converterer, et vocantem me invocarem te. Tu enim, Domine, delevisti omnia mala merita
mea, ne retribueres manibus meis in quibus a te defeci et
;

omnia bona merita mea, ut retribueres manibus

tuis quibus me fecisti
quia et priusquam essem, tu eras
nec eram cui praestares ut essem
et tamen ecce sum ex
bonitate tua praeveniente totum hoc quod me fecisti, et unde
me fecisti. Neque enim eguisti'' me, aut ego tale bonum sum
quo tu adjuveris, Dominus meus et Deus meus non ut tibi
sic seniam quasi ne fatigeris in agendo, aut ne minor sit
potestas tua carens obsequio meo; neque ut sic te colam
quasi terram, ut sis incultus si non te colam sed ut ser^dam
tibi et colam te, ut de te mihi bene sit*^, a quo mihi est ut sim
cui bene sit.

praevenisti

Ex

2.
sistit,

tibi

ut

plenitudine quippe bonitatis tuae creatura tua sub-

bonum quod

esset,

tibi nihil prodcsset,

tamen quia ex

te fieri potuit,

ne* de

non

II.

te aequale ^2^^^^"'

deesset.

Quid Dei

bo-

nitate

subsis*

V jd.

to

Nec

get,

. 2.

et n. c. p. 2.

faciendis eguit, qui factis

Aug.

ut operetur et custodiat nos

non

c. adv. Leg. et Proph. 1. i. c. 4.

quippe servitute nostra non indinos vero dominatione ejus indigemus,

eget.
'

1. 1.

Ille

et solus

est

Dorainus, quia

et ideo verus tunt et

non ilh ad perfici-

suam, sed ad nostram utilitatem salutera- vmtur.

que servimus.
Aug. de Gen. ad Lit.
1. viii.

c. 11

250

AUGUSTINl EPISCOPl

S.

enim te promeruit coelum et terra, quae fecisti in Principio ?

Dicant quid te promeruerunt spiritualis coi-poralisque natura*,
quas fecisti in Sapientia tua, ut inde penderent etiam inchoata
et informia

quaeque in genere suo, vel spirituali vel corporali,

euntia in immoderationem, et in longinquam dissimilitudinem

tuam;

omnino

si

informe

spirituale

corpus esset

praestantius,

quam

si

formatum

corporale autem informe prtestantius,

nihil

atque

esset:

Verbum

per idem

informia, nisi

ita

quam

penderent in tuo Verbo

revocarentur ad unitatem

tuam, et formarentur, et essent ab uno

te sumino bono
Quid te promeruerunt* ut essent
saltem informia, quae neque hoc essent, nisi ex te }
3. Quid te promeruit materies corporalis, ut esset saltem
invisihilis et incomposita? quia neque hoc esset, nisi quia
fecisti eam
ideoque te, quia non erat, promereri ut esset non
poterat. Aut quid te promeruit inchoatio creaturae spiritualis,

bona

universa

Gen.

1,

valde.

ut saltem tenebrosa
nisi
*

per idem

fluitaret*'

Verbum

similis abysso, tui dissimilis,

converteretur ad idem a quo facta est,

atque ab eo illuminata lux fieret, quamvis non sequaliterj

tamen conformis formse aequaU tibi ? Sicut enim corpori
non hoc est esse quod pulchrum esse, aUoquin defoime esse
non posset ita etiam creato spiritui non id est vivere, quod
:

Ps. 72,
^^'

sapienter vivere

autem

illi

Bonum

alioquin incommutabiliter saperet.

est hcBrere tihi

lumen

versione, aversione

brosae abysso similem.

semper^, ne quod adeptus est conamittat, et relabatur in vitam tene-

Nam

nos qui secundum animam

et

creatura spiritualis sumus, aversi a te nostro lumine, in ea

Eph.

5,

Ps 35
7.

fuimus aliquando tenehreB, et in reHquiis obscuritatis

laboramus, donec simus justitia tua in Unico tuo
nam judicia tiia fiumus, sicut mulla
montes
Dei
sicut
vita

^c>str3e

ahyssus\

d Creatura,

tellectualis

et

quamquam
rationalis,

informem vitam.

spiritalis et in-

potesl

habere

Aversa enim a sapien-

incommutabili, stulte ac misere

tia

vivit,

Formatur autem
conversa ad incommutabile lumen sapiA quo
entiae, quod est verbum Dei.
enim existit ut sit, utque vivat, ad illum
quae informitas ejus

est.

convertitur ut sapienter et beate vivat.

Aug. de Gen. ad
^

Quod cum

Lit.

1. i.

ita sit,

c.

est,

sit

mutabilis, inha?rendo tamen in-

commutabili bono,

id est,

summo Deo,

beatitudinem consequatur, nec expleat

indigentiam suam nisi utique beata sit,
eique explendaj non sufficiat nisi Deus ;
profecto non illi adhaerere vitium est.
Aug. de Civ. Dei, 1. xii. c. 1.
^

vid.

Quid " montibus Dei" designetur,

Aug. in Joann. Tract. i, &c. et in

Ps.35,7, ubi(.10.)ita pergit;

.5.

huic naturae, quae

in tanta excellentia creata

ipsa

ut licet

dicit

"Abyssum

profunditatempeccatorum,quoquis-

que pervenit contemnendo Deum.

Sicut

CONFESSIONUM LIBER
Quod autem

4.

et

facta

est liix

spirituali;

251

XIII.

in primis conditionibus dixisti, Fiat lux,

non incongruenter hoc

lll.

intelligo in creatura^r^y^i^*^

quia erat jam qualiscumque yita

quam

illuminai*es. omnia.

Sed sicut non te promeruerat, ut esset talis vita quae illuminario'^"'

posset; ita nec cum jam esset, promeruit te ut illuminaretur.
Neque enim ejus informitas placeret tibi, si non lux fieret,
non existendo, sed intuendo ilhnninantem lucem eique haerendo* ut et quod utcumque^ vivit, et quod beate vivit, non

'

commutationem melioquod neque in melius neque in deterius mutari

quod tu solus es, quia solus simpliciter es, cui non

deberet nisi gratiae tuae, conversa per

rem ad
potest

id

est aliud vivere, aliud beate vivere,

quia tua beatitudo

*"

tu es.

Quid ergo tibi deesset ad bonum quod tu tibi es, etiamsi IV.
ista vel omnino nulla essent, vel informia remanerent, ^^36^^^^^"^^
non ex indigentia fecisti, sed ex plenitudine bonitatis tuae, rebus
cohibens atque convertens ad fonnam, non ut tanquam tuiun
gaudium compleatur ex eis r Perfecto enim tibi displicet
eomm imperfectio, ut ex te perficiantur et tibi placeant non
autem imperiecto, tanquam et tu eorum perfectione perficiendus sis. Spiritus enim tuus bonus superferehatur super aquas; Gen. i,
non ferebatur ab eis tanquam in eis requiesceret. In quibus^*
enim requiescere dicitur Spiritus tuus bonus, hos in se requi- Num.
escere facit.
Sed superferebatur incormptibilis et incommu- ^],' ^^'
5.

tabilis

voluntas tua, ipsa in se sibi sufficiens, super

feceras vitam

non hoc

cui

est vivere

etiam fluitans in obscuritate sua

vivit

montes Dei

justitia ejus, qui per

ipsius fiunt

magni

gratlam
per judicia ipsius fiunt in profundo, qui merguntur in
ultima.
Hac ergo delectent te montes,
hac avertere ab abysso, et convertere ad
id quod dicitur,
Auxilium meum a Doraino.'
Sedunde? Quia levavi oculos
roeos in montes.' Quid est lioc ? Latine
dicam
In ecclesia Christi invenis abys:

sic et

'

'

sum, invenis

et

montes

invenis ibi pau-

bonos, quia montes pauci sunt,

abyssus lata est, id est, multos male viventes ab ira Dei, quia sic egerunt ut
traderentur in concupiscentias cordis sui,
ciores

jam defendant peccata sua, et non

confiteantur, sed dicant, Quare ? Quid
fecil Et ille illud fecit ; et ille hoc fecit.
Sed nondum es mons, nondum es abysut

sus

quod beate

fuge abyssum, adtende in montes

eam quam

vivere, quia

cui restat converti ad

sed nec remaneas in montibus. ' Auxilium

enim tuum a Domino, qui fecit caslum
"
et terram.'
S Inde est civitatis sanctB, quae in
sanctis Aiigelis

sursum

est,

unde

ratur

unde
unde

sit

sii,

Deus

sapiens, a

eara

Deo

et origo, et

Nam

informatio, et beatitudo.

si

qus-

condidit ;
illuminatur;

si

si

sit felix, Deo fruitur.

Subsistens
modificatur, contemplans illustratur, inhaerens jocundatur ; est, videt ; amat
in ffiternitate Dei viget; in veritate Dei
in bonitate Dei gaudet. Aug. de
lucet
;

Civ. Dei,
h

1.

xi. c.

IUe qui non

24.

alio, sed se ipso bono

beatus est, ideo ipse miser non potest
esse, quia non se potest amittere. Id.
1. xii.

c. 1.

252

eum

Ps. 35,

AUGUSTINI EPISCOPI

S.

a quo facta

est, et

magis magisque vivere apud fontem

in lumine ejus videre lumen, et perfici, et

vitte, ei

illustrari,

et beari.

uiD^^us
est,

Ecce apparet mihi in senigmate

quoniam tu, Pater, in Principio

6.

V.

^^^s j

est tua Sapientia

ex

^ilio

verbis

iu.0, fecisti

Gene-

coeliy et

telligi-

brosa,

*"'"

de

es

sapientiae nostrae*

Deus
quod

te nata, aequalis tibi et coaetema, id est in

coelum et terram.

Et multa diximus de

cc^lo

de terra invisibili et incomposita, et de abysso tene-

secundum

vagabunda

spiritualis infonnitatis

nisi converteretur

illuminatione fieret

ad

deliquia,

eum

a quo erat qualiscumque vita, et

speciosa vita, et esset coelum coeli ejus,
aquam postea factum est; et tenebam jam

quod inter aquam et

Patrem in Dei nomine, qui

fecit haec, et

Fihum

in Principii

et Trinitatem credens

Deum meum,

credebam, quaerebam in eloquiis sanctis

ejus, et ecce

nomine, in quo
sicuti

quod

Trinitas,

fecit heec

Ecce

-Spiritus tuus siiperferebatur super aquas.

Deus meus, Pater

et

FiHus

Trinitas

et Spiritus sanctus, creator uni-

versae creaturae.

Sed quae causa fuerat, o lumen veridicum tibi admoveo

ne me vana doceat, discute tenebras ejus, et dic
mihi, obsecro te per matrem charitatem obsecro te, dic mihi
q^gg causa fuerat, ut post nominatum ccelum, et terram invisi7.

VI.

Cur

dic-

Spiritus

super-

cor

meum

bilem

super
aquas.

jjj^j^

incompositam,

et

et tenebras

oportebat sic

posset hoc

eum

ferretur.

dici, nisi prius illud

ille

quem non

5,

Cor.
12,1.31.

liF

**

iQ

si

nulh

rei super-

oportebat ahter commemorari, nisi ut superferri

Cur ergo ahter eum

Jam

insinuari

non oportebat,

nisi

hinc sequatur qui potest intellectu Apostohim tuum

(Jicentem, quia charitas tua diffusa est in cordihus nostris per

Spiritum sanctum, qui datus

sancti.

Rom.

8.

non

commemorai^etur cui superferri

Nec Patri enim nec Fiho su-

nec superferri recte diceretur,

ut superferri diceretur
VII.

quia

Prius ergo dicendum erat cui superferretur, et deinde

diceretur.

Effectus

An

insinuari, ut diceretur superferri; et

Spiritus tuus posset intelligi

perferebatur

super abyssum, tum de-

Spiritum tuum'?

Scriptura tua nominaret

est nohis

et

de spiritualihus

flocentem et demonstrantem supereminentem viam charitatis,

eijlectentem genua pro nohis ad

^ Intelligimus Filium in Principii noqui non Patri, sed per seipsum

*^' mine,

creatae

creaturae principiura est,

Aug,

te,

ut cognoscamus super-

de Gen. ad Lit. 1. i. $. 12.

'
Eadera iisdem fere verbis habet Aug.
Ib. $. 13.

CONFESSIONUM LIBER

253

XIII.

Ideoque ab initio
Cui dicam ? quoabyssum, et
abruptam
pondere
in
dicam
cupiditatis
modo
de
qui
superferebacharitatis
per
Spiritum
tuum,
sublevatione
de
tur super aquas ? Cui dicam ? quomodo dicam * ? Neque enim

eminentem scientiam charitatis

Christi.

supereminens superferebatur super aquas.

mergimur

loca sunt quibus

quid dissimilius

emergimus.

et

Quid

AfTectus sunt, amores sunt

amore curarum,

spiritus nostri defluens inferius

similius et

immunditia
et sanctitas

nos superius amore secmitatis, ut sursum cor

tui attollens

habeamus ad te, ubi Spiritus tuus superfertur super aquas, et

veniamus ad supereminentem requiem, cum pe}'t?'a7merit Ps. 123,
anima nostra aquas quce sunt sine substantia.
9. Defluxit angelus, defluxit anima hominis, et indicaverunt VIII.
abyssum universae
ab

nisi dixisses

spiritualis* creatm'ae in

omnis obediens

reret tibi

et requiesceret in Spiritu tuo,

omne

super

et in ipsa

tuali

qui superfertur incommutabiliter

[^^Jj^^g^

AHoquin et ipsum coelum cceU tene-ficit

se; nunc autem lux est in Domino.^^^^^Yi to

mutabile.

brosa abyssus esset in

Nam

profundo tenebroso,

et facta esset lux, et inhae- creaturas ad

intelligentia coelestis civitatis tuae, beatam

Fiat lux,

initio,

misera inquietudine defluentium spirituum

indicantium tenebras suas nudatas veste kiminis

tui,

et'"'^"^

satis

quam magnam rationalem creaturam feceris, cui

modo sufficit ad beatam requiem quidquid te minus

ostendis
nullo
est,

ac per hoc nec ipsa

nabis tenehras nostras

Tu

sibi.

ex

enim, Deus noster, illumi-

redde mihi

te

Non possum
id

quod

en amo*;

vestimenta nostra, et ^^ 133

mihi te, Deus meus, ^2.

te oriuntur

tenehrcB nostrce sicut meridies erunt.

et, si

metiri ut sciam

Da

pamm

quantum

sat est, ut cun^at vita

mea

amem

est,

validius.

desit mihi amoris

in

amplexus

tui''.

NuUare fruitur anima cum libertate,

qua fruitur cum securitate. Nemo
autem securus est in iis bonis, qua>. potest
invitus araitlere.
Aug. de lib. Arb. 1. ii.

esset,

"^

$.

'aqua sine substantia,' nisi

aqua peccatorum sine substanlia. Peccata enim non habent substantiam
inopiam habent, non substantiam egestatem habent, non substantiara. Aug. ad
;

loc. $. 9.

Quo

Nisi

etiam peccato suo teste convin-

bonam conditam
enim

magnum

lum

et

se esse

naturam.

ipsa, licet

non

bonum

tanquam luminis

ejus esse non

Hoc
profecto
sui,

Nam

posset.

masicut

idem ipsum
lumen videndum oculum esse

caecitas oculi vitium est, et

indicat ad

37.
" Quas est

citur,

aequale conditori,
desertio Dei,

ad

tuos, nec

avertatur donec abscondatur* in abscondito vultus

nisi

P^* l^

creatum, ac per hoc, etiam ipso vitio suo

excellentius ostenditur coeteris membris

membrum capax

luminis
ita natura
qu^efruebatur Deo.optimam se institutam
docet etiam ipso suo vitio, quo ideo misera est quia non fruitur Deo. Aug. de
Civ. Dei, 1. xxii. c. 1.
P Qualis est locus isle?
Non dixit,
Abscondes eos in sinu Abrahae. Vileseat
;

Ps. 30,
21.

:;

254

tantum
me, sed

non

est,

V aquas
Ts

scio,

quia male mihi est prgeter

meipso

et in

egestas

Numquid

10.

IX.

AUGUSTINI EPISCOPI

S.

Si

et

te, non solum extra

omnis mihi copia quae Deus meus

est.

aut Pater aut Filius non superferebatur super

tanquam loco

sicut corpus, nec Spiritus sanctus

autem incommutabilis

divinitatis eminentia

super omne

ritus

si

g^pgr"^

mutabile, et Pater et Filius et Spiritus sanctus superferebatur

fereba-

super aquas.

aquas.

cur de iUo tantum dictum est

est locus, de

Cur ergo tantum de

quo

Spiritu tuo dictum est hoc?

Quasi locus

quod

solo dictum est

dono tuo requiescimus

Amor

ibi esset, qui

non

donum tuumi.

In

Requies nostra, locus

Spiritus tuus bonus exaltat

ibi te fruimur.

illuc attoUit nos, et

Ps. 9.

noster.

^'^'

humilitatem nostram de portis mortis.

l-UC. 2,
14.

sit

In bona voluntate pax

-r
1
Corpus pondere suo nititur ad locum suum. Pondus
non ad ima tantum est, sed ad locum suum. Ignis sursum
tendit, deorsum lapis.
Ponderibus suis aguntur*, loca sua

11

nobis

est.

petunt.

Oleum

aquam fusum, super aquam

infra

aqua super oleum

fusa, infra

attollitur;

oleum demergitur; ponderibus

Minus ordinata, inquieta sunt

Pondus meum amor meus eo feror

suis aguntur, loca sua petunt.

ordinantur, et quiescimt.

quocumque

Dono

feror^

tuo accendimiu', et sursum ferimur.

Inardescimus et imus. Ascendimus ascensiones in corde, et

cantamus canticum graduum. Igne tuo, igne tuo bono inPs. i2i,ardescimus et imus; quoniam sursum imus ad pacem Jeru^" ^"
salem, quoniam jucundatus sum in his qui dixerunt mihi*,
Ps. 83,

^'

In domum Domini ihimus.

X.

II.

^^.^"^"^aliud,
nia.

mox

Ibi nos coUocavit voluntas bona,

quam permanere

illic in a^temum.
Beata creatura quee non novit aliud, cum esset ipsa
nisi dono tuo quod superfertur super omne mutabile,

ut nihil velimus aliud

ut facta est, attoUeretui' nullo intervallo temporis in ea

Gen.i,3.vocatione

qua

Fiat lux, etjieret lux*.

dixisti,

totum quidquid praeter Deum est. Qui

nos tuelur in loco vitae hujus, ipse post
istam vitam sit locus noster quia et iste
Psalmus, hoc ei ait superius, Esto mihi
in Deum protectorem, et in domum refugii.' Ergo erimus in vultu Dei absconditi.
Quis sinus est in facie Dei, a me
exspectatis audire ? Purgate cor, ut ipse
illuminet, et quem invocatis, intret. Esto
domus ejus, et erit domus tua habitet in
te, et tu habitabis in eo.
Si eum in hoc
saeculo exceperis corde tuo, ille post hoc
:

'

In nobis enim

?aeculum excipiet te vultu suo. Aug. ad

Ps. 30, 21. Enarr. 4. . 8.
*1
Porro rectissime Spiritus sanctu?,
cum sit Deus, vocatur etiam Donum Dei.
Quod donum propiie quid nisi charitas
intelligenda est, quae pcrducit ad Deum,
qua quodlibet aliud donum Dei

et sine

non perducit ad Deum?

1.

Aug. de Trin.

xv. c. 18.
"

Ita

amore

enim corpus pondere, sicut animus

quocumque fertur. Aug. de

fertur,

Civ. Dei,

1.

xi. c.

28.

CONFESSIONUM LIBER
tlistinguitur

tempore, quod tenehnje fuimus, et

in illa vero

dictum

dictum

est,

est

quasi prius

quid

fluxa et tenebrosa

Utquid mihi molestus

hominem venientem

in hiinc

Qui

est,

ad lumen

potest, intelligat*

a te

quasi ego illuminem ullum

mundiim

Epli.5,8

et ita

ut appare-

aliter esset, id est, ut

indeficiens conversa lux esset.

petat.

liix efficimur

esset, nisi illuminaretur

fiierit

causa qua factum est ut

ret

255

XIII.

joh.

,9.

omnipotentem quis intelligit ? Et quis non XI.

tamen eam } Rara anima quae dum de illa Symbola
Trinitaloquitur, scit, quod loquitur*.
Et contendunt et dimicant, et tis in
nemo sine pace videt istam visionem. Vellem ut haec tria homine.
cogitarent homines in seipsis*.
Longe aliud sunt ista tria
12. Trinitatem

loquitur eam,

si

" Et nos quidem

in

nobis, tametsi

non aaqualem, immo valde longeque distantem, neque coajternam, et, quo brevius
tolum dicilur, non ejusdem substanliae,
cujus est Deus, tamen qua Deo nihil sit
in rebus ab eo factis natura propinquius,
imaginem Dei, hoc est summae illius
Trinitatis, agnoscimus, adhuc reformatione prrficiendam, ut sit etiam similitudine proxima.
Nam et sumus, et nos
esse novimus, et id esse ac nosse diligimus. In his autem tribus quae dixi, nulla
nos falsitas veri similis turbat." Aug. de
Civ. Dei, 1. xi. c. 26. " Sicut autem duo
quaedam sunt, mens et amor ejus, cum se
ita quidam duo sunt, mens et
amat
:

notitia ejus,

mens
sunt,

et

amor

et

cum

se novit.

Igitur ipsa

etnolitiaejus, tria quaedara

haec

perfecta sunt,

tria

unum

sunt:

a?qualia sunt.

et

Si

cum
enim

minus se amat quam est, ut, verbigratia,

tantum se amet hominis mens, quanum

amandum est corpus hominis, cum plus

sit ipsa quam corpus; peccat, et non est
amor

Item si amplius se
amat quam est, velut si tantum se amet,
quantum amandus est Deus, cum incomparabiliter minus sit ipsa quam Deus
etiam sic nimium peccat, et non perfectum habet amorem sui. iMajore autem

perfectus

ejus.

perversitateet iniquitate peccat,cuni cor-

pus tantum amat, quantum amandus est

Deus. Item notitia si minor est, quam
est illud quod noscitur, et plene nosci
potest, perfecta non est.
Meus vero cum
seipsam cognoscit, non se superat notitia
sua; quia ipsa oognoscit, ipsa cognoscitur. Cum erpo se totam cognoscit, neque
secum quidquam aliud, par illi est cognitio sua
quia neque ex alia natura est
ejus cognitio, cum se ipsam cognoscit.
Et cum 56 totam nihilque amplius perci:

pit,

nec minor nec major

est.

Recte

igiturdiximus, ha;c triacum perfectasunt,

esse consequenteraequalia
Simul etiam

admonemur,
musjhaec

utcumque videre possu-

si

tamquam

in animaexsistere,et

involuta evolvi ut sentiantur et dinumerentur substantialiter, vel, ut ita dicam,

essentialiter, non tamquam in subjecto,
ut color aut figura in corpore, aut ulla
aliaqualilasautquantitas. Quidquidenim
tale est, non excedit subjectum in quo
est. Non enim color iste aut figura hujus

corporis potest esse, et alterius corporis.

Mens autem amore quo

amare

et aliud praeter se.

se

amat, potest
Item non se

solam cOj^noscit mens, sed et alia multa.

Quamobrem non amor et cognitio tamquam in subjecto insunt menti sed substantialiter etiam ista sunt, sicut ipsa
mens quia etsi relative dicuntur ad invicem, in sua tamen sunt singula quaeque
;

substantia
novit

Atamat

mens

mens, amor,
tione

cum

in illis tribus,

et

se,

notitia;

confunditur:

sint in semetipsis, et

manet

et nulla

quamvis

se

trinitas,

commix-

et

invicem tota

singula
in totis,

sive singula in binis, sive bina in singulis.

Itaque omnia in omnibus. Nam et mens

utique in se ipsa, quoniam ad se

est

ipsam mens dicitur:

quamvis noscens,
ad suam notitiam
relative dicatur amans quoque, et amata,
vel amabilis,ad amorem referatur, quo se
amat. Et notitia quamvis referatur ad
mentem cognoscentem vel cognitara, tamen et ad se ipsam nota, et noscens dicitur: non enim sibi est incognita notitia,
qua se mens ipsa cognoscit. Et amor,
quamvis referatur ad mentem amantem,
cujus amor est,tamen et ad se ipsum est
vel nota.vel noscibilis,
;

amor, ut sit etiam in se ipso: quia et

araor amatur, nec alio nisi amore amari

256

S.

quam

illa

Trinitas

et sentiant

quam

nosse, velle.

volens

sed dico ubi se exerceant et

et

una

me,

quam

essentia,

et velle

sit

ibi probent,

Dico autem haec

tria: esse,

sum

sciens, et

enim, et novi, et volo

et scio esse

tamen

et

longe sunt*.

Sum

his igitur tribus

mens,

AUGUSTINI EPISCOPI

et volo esse, et scire.

inseparabilis vita, et

quam denique

una

vita, et

In

una

inseparabiHs distinctio,

Certe coram se est;

Sed cum invenerit in
putet invenisse illud quod

distinctio, videat qui potest.

attendat in

se, et videat, et dicat

his ahquid et dixerit,

non jam

mihi.

se

supra ista est incommutabile, quod est incommutabiUter, et scit

incommutabiUter, et vult incommutabiliter et utrum propter
:

an in singuhs haec tria, ut* tema

singulorum sint
an utrumque miris modis simpliciter et
multiphciter, infinito in se sibi iine, quo est, et sibi notum
est, et sibi sufficit, incommutabihter idipsum, copiosa unitatis
magnitudine; quis facile cogitaverit.? quis ullo modo dixerit?
tria haec et ibi Trinitas

modo temere pronuntiaverit ?

Procede in confessione, fides mea; dic Domino Deo
^uo
Sa/icte, Sancte, Sancte, Domine Deus meus, in nomine
tuo baptizati
sumus, Pater et Fili et Spiritus
sancte ; iu
^
^
quis quolibet

XII.

13.
:

creatio

formationem
Ecchsias
paefigu-

Ps. 38,

Ps. 35
7.
*

'

Mat.

3,

2.

nomtne tuo baptizamus, Pater et Fili et Spiritus sancte

q^-g^ g^ apud nos in Christo suo*/^6'^Y Deus ccelum et terram,
spirituales et camales Ecclesia? suae'; et terra nostra antequam acciperet formam doctrinae, invisibilis erat et incomposita^ et ignorantiae tenebris tegebamur
quoniam pro inig^uiiate erudisti hoininem, eijiidicia tua sicut multa ahyssus.
Sed quia Spiritus tuus superferebatur super aquam, non rehquit miseriam nostram misericordia tua, et dixisti

Fiat lux.

Poenitentiam agite, appropinquavit enim regnum coelorum.

12.

id est, se ipso.
Ita sunt haec
singula in se ipsis.
In alternis autem
ita sunt, quia et mens amans in amore

tantum

amor in amantis notitia, et notitia

mente noscente." Aug. de Trin. 1. ix.
c. 4, 5. ubi pluribusiempersequitur, non
quo Sacrosanctae Trinitatis mysterium
planum faciat, sed quo ostendat Deum
' se non sine testimonio"
in mente hu-

saepe in

potest,

est, et

in

mana"

reliquisse;" librumvero ita claudit; " Et est quaedam imago Trinilatis,

ipsa mens, etnotitia ejus.et araor tertius
:

et hffic tria

Nec

unum, atque una

dum

substantia.

tantam se novit
mens quanta est: nec minor amor, dum
rainor proles,

se diligit

quantum

novit et quanta

est."
*

Ut quoniam

coeli

et

terraB

nomioe

Ecclesia spiritales carnalesque

significantur, ccelos ostenderit pertinere

ad serenam intelligentiam
cens,

'

Qui

veritatis,

di-

fecit ccelos in intelligentia;'

terram vero ad fidem simplicem parvulorum, sed prophetica el evangelica praedicatione firmissimam, quae per baptismum soHdatur,et ideo subjecerit, dicens,
'
Fundavit terram super aquam.' Aug. de
Gen. ad Lit. 1. ii. $. 4. cf. Serm. 56. in

Mat.

6,

$. 7. et

57.

. 6.

CUNFESSIONUM LIBER

XIII.

"257

liix. Et quoniam conturhata erat adVsAiJ.

commemorati smnus tui, Domine, de
terra Jordanis, et de monte^ 3d(\\idX\ tibi, sed parvo propter
nos; et displicuerunt nobis tenebrse nostrse, conversi sumus
ad te, et facta est lux. Et ecce fuimus aliquando tenehrcB ; Eph. 5,
nunc autem lux in Domino.
14. Et tamen HiiWiwc per Jidem, nondum per speciem.
Spe Xlir.
eni)7i salvi facti siimus.
Spes autem 'quce videtur, non ^^^vatio^hospes.
Adhuc abyssus ahyssum i/zroca^, sed jam in voce* c^-minis

Pcenitentiam agite, Fiat

nos ipsos

anima

nostra,

ractarum tuarum''.

Adhuc

et ille qui dicit,

Non

potui

rohis^i^-^^

loqui quasi spiritualihus, sed quasi carnalihus, etiam ipseod""^

nondum

se arhitratur

comprenendisse ; et quce retro ohlitus,c^Q^^

in ea quce ante sunt, extenditur, et ingemiscit gravatus, et7.

anima ejus ad Deum vivum, quemadmodum cervus ad ^^^' ^'

fontes aquarum, et dicit: Quando veniam? hahitaculu7?i Ps.4i, 8.
suum quod de cado est, superindui cupiens, et invocat inferio- 1 Cor.3,
rem ahyssum, dicens: Nolite conformari huic scbcuIo, '^^<^p|jii o
dtit

reformamini in novitate mentis

vestrce;

et,

Nolite pueri

ejjicii^-

mentihus*, sed malitia ]jarvuU eslote, ut mentihus perfecti'^^^^'^'

sitis;

et,

stulti Galatce, quis vosfascijiavit?

in v^oce sua; in tua

sis,

per

eum

enim qui
7.

misisti Spiritum
.

Sed jam

tuum de
.

nonps.41,2.

excel-"^'
2Cor.5,

qui ccscendit in altum, et aperuit cataractas^.

donorum suorum, ut Jluminis impetus lcetijicaret civitatem ^^"^tuam. Illi enim suspirat sponsi amicus, hahens jam spiritus Qor.
primitias penes eum, sed adhuc in semetipso ingemiscens, ^4. 20.
,'
adoptionem exspectans redemptionem corporis sui
illi sus^^
pirat, membmm est enim sponsae
et illi zelat, amicus estPs. 67,
enim sponsi; illi zelat non sibi, quia
in voce cataractaruml^'
^
\

'

Mal.

3,

10.

" Propter ipsum Christum, qui assidue in Scripturis mons appellatur."

Aug. de div. Quajst. 83. . 6. vid. sup.
*

n.

1.

p. 148.

ad

1.

ix. $. 5.

Quic ergo abyssus, quam invocat

abyssum? Si profunditas est abyssus,
putamus non cor hominis abyssus est?
Quid enim est profundius hac abysso?
Loqui honiines possunt, videre possunt
"

per operationem membrorum, audiri in

sermone sed cujus cogitatio penetratur,
cujus cor inspicitur?
Quid intus gerat,
quid intus possit, quid intus agat, quid
intus disponat, quid intus velit, quid
intus nolit, quis comprehcndef?
Puto
:

non absurde intelligi abyssum hominura.

Abyssus abyssum invocat,homo hominem.

Aby?sum invocant sancti praedicatores Ps.45,5.

verbi Dei.
Numquid et ipsi, non abys- Rom. 8
sus?
Quanta profunditas infirmitatis^S.
latebat in Petro, quando quid in se j^
g
ar^eretur intus nesciebat, et se

cum Domino

moriturum nq

pro Domino temere

promittebai quanta abyssus erat
Quae
tamen abyssus nuda erat oculis Dei.
vel

Ergo omnis homo

licet sanctus, licet jusmultis proficiens, abyssus

est, et abyssum invocat, quando homini
aliquid fidei, aliquid veritatis propter
vitam a^ttrnara pra^dicat. Sed tunc est
utilis abyssus abysso invocatae, quando
fit in voce catatactaruin tuarum.
Aug.
ad Ps. 41, 3. . 13.

tus,

licet

in

'

'

258
rsAi,8.fttarum,

'

in voce sua

imocat alteram ahyssumy cui zelans

astutia sua, sic et eorum

Eram decepit

sensus corrumpantur a castitate, quce est in sponso nostro

'

Unico

Joh.

^^<^'"^*
41 4

non

timet, ne sicut serpens

2 Cor.

AUGUSTINI EPISCOPI

S.

Quae

tuo.

l^-

lux

Cum mdehimus eum

^^^5 ^^ transierint lacrymcB quce mihi factdc sunt panis

die ac nocte,
Fideet

est illa speciei

dum

Et ego dico

dicitur mihi quotidie, Uhi est

:

Deus meus, ubi

es

Deus tuus ?

Ecce ubi

es*.

Re-

me animam meam

spe cor-

spii-0 in te

mur.

in voce exsultationis et confessioniSj soni festivitatem cele-

^'^'^^'^hrantis.

paululum,

Et adhuc

cum

effundo super

tristis est,

quia relabitur et

fit

ahyssus

adhuc se esse ahyssum. Dicit ei fides mea

in
nocte ante pedes meos Quare tristis es,
Ps. 118 q^^am accendisti
105.
anima mea, et quare conturhas me? Spera in Domino ; luRom. 8,cerna pedihus tuis verhum ejus.
Spera et persevera, donec
transeat ira Domini,
donec
iniquorum,
mater
nox
transeat
2
Cant.

Ps. 42,

yei potius, sentit

^'^*

cujus Jilii et nos

fuimus aliquando

tenehrdc,

quarum

residua

trahimus in corpore propter peccatum mortuo, donec aspiret

'

13]

mane*
Spera in Domino
removeantur umhrce.
Mane
illi.
conjitehor
semper
contemplahor
;
et
astaho*,
11*^"^' ^'
qui
meuni
Deum
vivifiastaho, et videho salutare vultus mei,
cahit et mortalia oorpora nostra, propter Spiritum qui ha2 p
22.
hitat in nohis ; quia super interius nostrum tenehrosum et
Eph. 5,
Unde et in hac pereji^^i^^^^y^ misericorditer superferehatur.
Rom. 8,grinatione pignus accepimus, ut jam simus lux, dum adhuc

^'^aJ*' dies, et

'

5.

'

ThQSb.spe salvifacti sumus,etfilii lucis, et jilii diei,

5r

^*

Gen.

1,

.5.

\ ^,^^'

non filii noctis

neque tenehrarum, quod tamen * fuimus. Inter quos et nos

,.
,.
in isto adhuc mcerto humange notitia?, tu solus dividis, qui
prohas corda nostra, et vocas lucem diem, et tenehras noctem.
-*,

Quis enim nos discemit, nisi tu ? quid autem hahemus quod

non accepimus a te, ex eadem massa vasa in honorem, ex qua
^^y* sunt et alia facta in contumeliam f
^
Explanat ver.
16. Aut quis, nisi tu, Deus noster, fecisti nohis firmamen%l^^'^'tuin auctoritatis super nos in Scriptura tua divina? Codlum
Fiatjir- enim plicahitur ut liher, et nunc sicut pellis extenditur super

liom. 9,
21

"jtT&c, nos.

SubUmioris enim auctoritatis

est tua divina Scriptura,

Quidfir-

mamen-

^ Sentit se

non videre quod

^^^{
tamen sperare non desinit.
quid su^^^ videtur, non est spes.
penores
^^^ quare non videat, quia
^'^"^"

peracta

p^^'2

meruerunt.

2.'

est, id est,

Non

cupit, et

Spes enim
Intelligit ta-

nondum nox

tenebra; quas peccata

ille es, inquit, qui pos-

ab eis, quorum ab oculis nox

peccatorum nondum recessit: peracta
ergo erroris mei nocte, et discedentibus
tenebris, quas mihi peccatis meis feci,
Aug. in Ps.
exaudies vocem meam.

sis videri

5, 4.

CONFESSIONUM LIBER
cum jam

obierunt istam

dispensasti nobis.

Et

mortem illi mortales, per quos eam

Domine, tu scis quemadmoclum

tu scis,

pellibus indueris homines,

Unde

259

XIII.

cum

sicut pellem extendisti

peccato mortales fierenty.

Jtrmamentum

Libri

tui,

con- Gen.

3,

cordes utique sermones tuos, quos per mortalium ministerium

superposuisti nobis.

tnm^

Namque

auctoritatis in eloquiis

ipsa eorum morte, solidarneri'

tuis

per eos editis sublimiter

extenditur super omnia qusD subter sunt

viverent,

pellem

non

ita sublimiter

coelum

extenderas,

extentum

nondum

erat.

mortis

quod cum hic

Nondum sicut
eomm famam

usquequaque dilataveras*.
17. Videamus, Domine, coolos, oj^era digitorum tuorum
disserena oculis nostris nubilum quo subtexisti eos.
Ibi estPs.18,8.
testimonium tuum, sapientiam prcestans parvulis. Perfice, Ps. 8, 4.
Deus meus, laudem tuam ex ore infantium et lactentium.
Neque enim novimus ahos libros ita destruentes superbiam,
ita destruentes inimicum et defensorem, resistentem recon-Ver. 3.
Non novi, Domine,
ciliationi tuae defendendo peccata sua''.
non novi alia tam casta eloquia, quae sic mihi persuaderent
confessionem, et lenirent cervicem meam jugo tuo, et invitarent colere te gratis.
Intelligam ea, Pater boue ; da mihi
haec subterposito, quia subterpositis solidasti ea.
18.

Sunt

aliae

aqucB super hoc firmaynentum, credo, im-

Laudent nomen
Angelomm tuomm,

mortales, et a terrena corruptione secretae.

tuum, laudent

te

superccelestes populi

qui non opus habent suspicere* fimiamentum hoc, et legendo

cognoscere verbum tuura^

Vident enim faciem tuam

y Vid. sup. n.

z. ad 1. vii. . 24.
* Extat enim authuritas divinarum
Scripturarum, unde mens nostra deviare
non debet nec relicto Solidamento divini eloquii, per suspicionum suarum abrupta prscipitari, ubi nec sensus corporis
regit, nec perspicua ratio veritatis elucet.
Aug. de Trin. 1. iii. c. 10. Hanc auctoritatem primo posuit Deus in Ecclesia
;

sua, inde caepit exsequi caetera;

enim coelum,

et extendit sicut

Id. in Ps. 103, j. 8.

* " Mortuorum dicta, quia

posuit
pellem.

lum

manent usque ad posnostram.

Nam post mortem
plus innotuerunt Prophetag et Apostoli,
non erant tam noli cum viverent: Prophetas vivos sola Judsa habuit, mortuos
sicut pellem,

teritatem

oranes gentes. Cum enim viverent, nondum erat extenta pellis, nondum erat
extenlum caelum, ut tegeret orbem terrarum." Aug-. ad Ps. 103.$. 8. Cffiterum

" typum" hunc, quo " coeli" ministros

Dei designant, varie illustrat ad hunc loc.
et

ad Ps. 8, 4. . 7. Ps. 18, 1. Ps. 32,

47. Ps. 146, 8. $. 15.
^ Imprimis Manichaeos. vid. sup. 1. iv.
26. et nntt. f. g. h.
' Propterea enim
legitur lex, quia

6. .

nondum venimus ad
non eorum,

sed per eos illius erant, qui extendit cae-

.s<??/^/?er,

illam sapientiam,
quae implet corda et mentes intuentium ;
et non opus erit ut aliquid ibi nobis legaQuia in eo quod nobis legitur, syltur.
labae sonant et transeunt ; i)la lux v,^ritatis non praeterit, sed fixa permanens
inebriat corda videniium. Aug. in Ps.
93. j. C.

Mat. 18,

260

S.

AUGUSTINl EPISCOPI

quam

semper legunt, et nunEligendo enim et diligendo

Legunt, eligunt et diligunt

prseterit

quod

legunt.

legunt ipsam incommutabilitatem consilii

codex eorum, nec

es, et es in

eos,

vokm-

legimt sine syllabis temporum, quid velit seterna

et ibi

tas tua.

quod*

plicatiir liber

aeternum

tui.

Non

clauditur

eorum; quia tu ipse

illis

hoc

quia super hoc iirmamentum ordinasti

firmasti super infirmitatem inferiorum

populorum,

ubi suspicerent et cognoscerent misericordiam tuam, tempo-

enuntiantem te, qui fecisti tempora. In coelo enim,

Domine, misericordia tua^ ei veriias tua iisque ad mthes.
Transeunt nubes, coehim autem manet. Transeunt praedicatores verbi tui ex hac vita in aham vitam; Scriptura vero
tua usque in finem saeculi super populos extenditur. Sed et
M^\..1A,ccelum et terra transihunt ; sermo7ies autem tui no7i transi^^*
quoniam et 2^^llis plicahitur, et fenum super quod
hunt
verhum autem
Isa.40, extendebatur, cum claritate sua prseteriet;
^'
nubium
tuum manet in (Eternum ; quod nunc in (Bniqmate
^
1 Cor.
sicuii
est,
quia et
non
apparet
nobis
cceh,
speculum
13, 12. et per
simus,
nondum apparuit quod
lJoh.3,^?^^ quamvis Fiho tuo dilecti
Ps. 35,

raliter

f^

^*

erimus.

Attendit per retia camis, et blanditus

Vers.
^**

mavit, ct

cucummus post odorem

9.

'

6.

mutabihter, et scis incommutabihter, et vis incommutabihter.

essentia tua scit et vult incommutabihter, et scientia tua

Et

scit^om-

est et vult

nino

jnutabihter.

modum
Ps. 142,
^'

Ps. 35
^^'

XVII
Inver.9:
Congregentur

uqva
&c
Quid

est,

Solus

sic-

inflam-

quoniam videhimus eum sicuti est sicuti

Domine, videre nostmm, quod nondum est nobis*.
19. Nam sicut omnino tu es, tu scis solus, qui es incom-

similes ei erimus,

iJoh.3,

xvx

est, et

bed cum apparuertt,

ejus.

incommutabihter, et voluntas tua est et scit incomNec videtur justum esse coram te, ut quemad-

himen incommutabile, ita sciatur ab ihuminato

Ideoque anima mea tanquam terra sine aqua
tihi ; quia sicut se ihuminare de se non potest, ita se satiaie
de se non potest. Sic enira ajnid te fons vitce, quomodo in
lumine tuo videhimus lumen.
se scit

commutabih.

20. Quis congregavit amaricantes

Spes omniuin finium terrae et in

in mari,* ideo
et qu'a
"
' longe.'
Mare enim in figura dicitur
sacculum hoc, salsitate amarum, procellis
ubi homines cupiditatibus
turbulentum
niari

<

<

longe:'

'

perversis et pravis, facti eunt velut pisces

invicera se devorantes.

Ille si

non

esset

''

in

societatem

unam?

non diceret disciFaciam vos piscatores homi-

spes, et in mari longe,

pulis suis,

num.'

'

Jam

in

mari capti per

retia fidei,

gaudeamus nos ibi natare adhuc

retia
quia adhuc mare hoc saevit
;

intra

pro-

sed retia qua) nos ceperunt, perducentur ad littus. Littusest finis maris;
cellis,

CONFESSIOxNUM LIBER

XIII.

261

namque illis finis est temporalis et terrena) felicitatis, mare,

propter quam faciunt omnia quamvis innumerabili varietate jal ExIdeni

curanim

Quis, Domine, nisi

fluctuent.

qui

tu

utP^^c^tur

dixisti

congrcgarentur aqiKB in congregationem nnam^ et appareret

ver. 11:

Germi-

Quoniam tiium est et mare, et tu fecisti^^^ '^''*

illud, et aridam terram manus tucB foimaverunt ; neque Ps.9^,5.
enim amaritudo voluntatum, sed congregatio aquarum vocatur Ps.62,2.
arida, $illens tihi ?

Tu enim

mare.

et figis limites

coerces etiam malas cupiditates animarum,

quousque progredi sinantur, atque * ut in se

coniminuantur Jluctus earinn

Job 38,

atque ita facis mare ordine

imperii tui super omnia'.

21.

At animas

apparentes

sifientes tibi, et

alio fine

tibi,

distinctas a societate maris, occulto et dulci fonte irrigas, ut

et terra

detfructum suani^

Domino Deo

suo, germinat

secundum genus;

diligens

et dat

fructum suum *, et,

te jubente

anima nostra opera misericordioe

proximum

in subsidiis necessi-

tatum carnalium, hahens in se semen secu7idum simiUtudinem;

quoniam ex nostra

infirmitate

compatimur ad subveniendum

indigentibus, similiter opitulantes

mus opem

ferri, si

tanquam

facilibus,

adjutorii,

forti

quemadmodum

eodem modo indigeremus

nobis velle-

non tantum

in

in herha seminali, sed etiam in protectione

robore,

sicut

beneficum* ad eripiendum

eum

lignum fructiferum

id

qui injuriam patitur, de

potentis, et praebendo protectionis

est,

manu

umbraculiun valido robore

justi judicii.

22. ItaDomine,ita,orote,o;7Y/<r,sicutifacis,sicuti dashila- XVIII.

ritatem et facultatem, oriatur de terra veritas,et justitia de codo

{j.^^'^"

inflrmamento luminaria. Frangamus esuri- inminaentipanem nostrum, et egenuiyi sine tecto inducamus in domum q"^ J^.
respiciat, Qifiant

nostram;

nudum

vestiamus, et domesticos seminis nostri

/^o/iminaria
dividentia inter

ergo perventio in finem saeculi.

intra ipsa retia, Fratres,

non
Aug.

retia

rumpentes

Interim

bene vivamus:
exeamus."

foras

in Ps. 64, 6. $. 9.

Deus itaque super omnia, qui conomnia, et regit omnia, omnes naturasbonus creat omnes voluntates justus
ordinat. Aug. de Gen. ad Lit. 1. viii.
^

didit

vid. sup.

c. 9.

1.

i.

c. 10. p. 9. n.

i.

1.

v.

*'

plena erat;

accessit eradicantis diem et

accessit vocatio majestatis ejus et noctem.
misericordiJE, ccepit terra
confiteii,' jam p^ 84
'
'
dat terra fructum suum.'
Daret fruc- j^'

manus,

'

tum suum,

nisi ante complueretur?

Dafructum suum, nisi misericordia
Dei veniret desuper? Ergo hoc factum

ret terra

pluente Domino per os suum,

facta sunt quaa legimus in Kvangelio
quo pluente per nubes suas, missis Apostolis, et praedicantibus verilatem, tena
est,

ibi

63. n. d.
Confiteantur tibi populi, Deus,
confiteantur tin populi omnes, terra dedit
fiuctumsuuni.' Quem 'fructum?'
Confileantur tibi pnpuli oranes.'
Terra erat,
c. 2. p.
'

spinis

'

'

amplius dedit fructuro suum,

jam

implevit

Ps. 66, 6.

$.

et isla seges

orhem tenarum."
8.

Au. ad

262

S.

AUGUSTINI EPISCOPI

despiciamus.

Quibus in terra natis fructibus, vide quia honum

erumpat temporanea lux nostra, et de ista inferiori
fruge actionis in delicias contemplationis verbum vitse superius obtinentes, appareamus sicut lumina7'ia in mundo,
cohaerentes jirmamento Scripturse tuse.
Ibi enim nobiscum
disputas, ut dividamus inter intelligibilia et sensibilia, tanquam inter diem et noctem, vel inter animas, alias intelligibilibus, alias sensibilibus deditas; ut jam non tu solus in
abdito dijudicationis tuae, sicut antequam fieret firmamentum,
est;

Ia, 58,

Phil. 2,

et

dividas inter lucem et tenehras, sed etiam spirituales tui in

eodem firmamento
Rom.
2 Cor.

noctem,

et signijicent

fi^c^^ ^unt Jiova; et

credidimus;

5, 17.

et

tempora quia vetera transierunt, et * ecce

quia propior est nostra salus, quam cum
:

quia nox prcecessit, dies autem appropinqua-

TsM,2.vit; et quia henedicis coronam anni

Mat.

tui,

mittens henignitatis*

operarios in messem tuam, in qua seminanda alii lahoraverunt,

9,

sementem, cujus messis injine est. Ita

tu autem idem ipse
es, et in annis tuis qui no7i dejiciunt, horreum praeparas annis
ioi,transeuntibus.
^terno quippe consilio, propriis temporibus

Joh. 4,

inittens etiam in aliam

3^-

das vota optanti*, et benedicis annos justi

39^

Ps.

28
1

orbem
dlem et

positi atque distincti, manifestata per

gratia tua luceant super terram, et dividant inter

Cor.

^j^^ j

'

bona

ccelestia

das super ten-am.

Quoniam quidem

alii datur per Spiritum sermo sapientanquam luminare majus, propter eos qui perspicuae veritatis luce delectantur, tanquam in principio diei
alii autem
sermo scienticB secundum eumdem Spiritum, iainquBm luminare
minus; aliijides, alii donatio curationum, alii operationes vir-

23.

tidB ^,

g Distat tamen ab ffiternorum contemplatione actio qua bene utimur temporalibus rebus, et illa sapientize, ha;c
Quamvis enim et
scientiffi deputatur.

quae sapientia est, possit scientia nuncupari, sicut et Apostolus loquitur, ubi
dicit, *' Nunc scio ex parte, tunc autem
illa

cognoscam

sicut et cognitus

scientiam profecto
vult intelligi,

sum

;"

quam

contemplationis Dei

quod sanctorum

mium summum: tamen

erit prse-

ubi dicit,

'

Alii

quidem datur per Spiritum sermo sapientiae,

alii
sermo scientiae secundum
eundem Spiritum ;" hap,c utique duo sine
dubitatione distinguit, licet non ibi explicet quid intersit, et unde possit utrumque

Verum scripturarum sanctarum multiplicem copiam scrutatus, invedignosci.

nio scriptum esse

in libro Job,

eodem

sancto viro loquente, " Ecce pietas est

sapientia, abstinere autem a malis est

In hac difFerentia intelligenad contemplationem sapientiam,

ad actionem scientiam pertitiere. Pietatem quippe hoc loco posuit Dei cultum,
quae Graece dicitur Osoo-ifiu. Nam hoc
verbum habet ista sententia in codicibus
Graicis.
Et quid est in aeternis excellentius quam Deus, cujussolius immutabilis est natura?
Et quis cultus ejus,
nisi amor ejus, quo nunc desideramus
eum videre, credimusque et speramus nos
scientia."

dum

est,

et quantum proficimus videmus nunc per speculum in ajnigmate,

tunc autem in manifestatione V Aug. de

esse visuros

Trin.
. 1.

1.

xii. .

22. add.

25.

de div. quaest. ad Simplic.

et in Ps. 135. . 8.

I.

1. ii.

xiii.

$.3.

CONFESSIONUM LIBER

263

XIII.

iututn, alii prophetia, alii dijudicatio spirituum, alteri genera

linguarum; et hsec omnia tanquam stellce. Omnia enim hxEc
operatur unus atque idem Spiritus, dividens propria unicuique
prout rulty et faciens apparere sidera in manifestatione ad
1 Cor.
Sermo autem scientia qua continentur omnia 10
utilitatem.
luna,
tanquam
et
sacramenta, quae variantur temporibus
*"

'

com-

donorum quae dcinceps tanquam

memorata sunt, quantum differunt ab illo candore sapientiaj
quo gaudet pra^dictus dies, tantum in principia* noctis sunt'.
His enim sunt necessaria, quibus ille prudentissimus servus
stella?

ca3tera3 notitia)

tuus non potuit loqui quasi spiritualibus,sed quasi carnalibus,

ille

Animalis autem

qui sapientiam loquitur inter perfectos.

homo tanquam parrulus

Cor.

^'^^^

in Christo, lactisque potator, donec2,6.

roboretur ad solidum cibum, et aciem firmet ad solis aspectum,

Jj

3'

non habeat desertam noctem suam, sed luce lunae stellarumque contentus sit. Hacc nobiscum disputas, sapientissime
Deus noster, in Libro tuo firmamento tuo ut discemamus
omnia contemplatione mirabili, quamvis adhuc in signis, et
;

in temporibus, et in diebus, et in annis.

24.

Sed prius lavamini, mundi

ab animis

appareat arida.
justificate

estote

bonum facere, judicate

Discite

vidicafn

j^upillo, et

ut germinet terra herbam imbuli et

et venite, disputemus, dicit Dominus,

lignum fructiferum ;
ut fiant luminaria in firmamento
terram.

auferte nequitiaml%.\,\Q,

atque a conspectu oculorum meorum, ut

vestris,

Quaerebat dives

ille

coeli,

et

luceant super

a magistro bono, qiiid faceret

ut vitam ceternam consequeretur : dicat ei magister bonus,

quem putabat hominem,

quia Deus est: dicat

ei,

et nihil

ut

amplius

vult venire

,9/

bonus

est

ad vitam,

autem,
servet

mandata; separet a se amaritudinem malitiae atque nequitise;

non occidat, non moechetur, non furetur, noti falsum testimonium dicat ; ut appareat arida, et germinet honorem patris
et matris, et dilectionem proximi.

h Si
discernimus duo Testamenta,
Vetus et Novura, non sunt eadem sacramenta, nec eadem promissa, eadem tamen pleraque prajcepta.
Sacramenta
non eadem, quia alia sunt sacramenta

dantia salutem, alia promittentia Salvatorcm.

Sacramenta novi Testamcnti
dant saluteni, sacramenta veteris Teslanienti promiserunt Salvatorem.
Cum

Feci, inquit, hcsc omnia.

j^m teneas promissa, quid qtiseris

promittentia, habens jam Salvatorem ?

ergo

Mutata sunt sacramenta, facta sunt

faci-

pauciora,
salubriora,
feliciora.
Aug. in Ps. 73. $. 2.

Nihil enim horum est, quod in hujus

liora,

saiculi

noctenonsitnecessarium; quajcum

transierit, necessaria
*

ista

in potestatem noclis.'

non erunt, ideo

Aug.inPs.135.^.8.

264

Unde

AUGUSTINI EPISCOPI

S.

ergo tantag spinas,

si

terra fructifera est

Vade, exstirpa

dumeta avaritia^ vende quce possides, et implere frugibus dando pauperihus, et hahehis thesaurum in coelis, et
silvosa

sequere

Dominum

si vis esse

loquitur sapientiam
ut noris et
Mat.

quod non

6,

tu,

utjiant

fiet, nisi

nisi fuerit illic

ille

perfectus, eis sociatus inter quos

qui novit quid distribuat diei et nocti,

et tibi

luminaria in Jirmamento

fuerit illic cor

thesaurus tuus

tuum

coeli;

quod item non

fiet,

sicut audisti a magistro hono.

Mat. 19,

Sed contristata est terra sterilis'', eispincB offocaverunt verhum.

^^' ^^* autem genus electum, infirma mundi, qui dimi1 Pet. 2
9.
sistis omnia ut sequeremini Dominum; ite post eum, et conMat.
ite post eum, speciosi pedes, et lucete in
'^^yf^i^^dite fortia
:

^^ cceli enarrent gloriam ejus, dividentes inter

lucem perfectorum sed nondum sicut Angelorum, et tenehras
parvulorum sed non despectomm * lucete super omnem terPs.i8,2.ram; et dies sole candens eructet diei verhum sapienticB, et
nox luna lucens annuniiet nocti verhum scientics. Luna et
1

Cor.i,^^'?^^^^^'?^^

"^^-

'

'

stellaj

illuminant
^xcQYite,

de

sed nox non obscurat eas, quoniam ipsse

eam pro modulo ejus. PZcce enim tanquam Deo

nocti lucent

ccelo

Fiant lumiiiaria infirmamento codi,factus est suhito

sonns, quasi decurrens spiritus* vehemens, et visce

unumquemque illorum ; etfacta sunt luminaria in firmamen to corU,

verhum vitce habentia. Ubique discurrite, ignes sancti, ignes
b decori.
Vos enim estis lumen mundi, nec estis suh modio,

Aci.lyl.sunt lingucR divisce quasi ignis, qui et insedit super

^'
'

'

14.

iJohn
^'

Exaltatus est cui adhaesistis, et exaltavit vos.

innotescite

XX.
9n7p*

omnibus

Discurrite, et

gentibus.

26. Concipiat et mare, et pariat opera vestra, et

ctqi(<i^

reptilia

animartim vivarum.

producant

Separantes eriim pretio-

Dei, per quos* diceret: Producant

ducant

sum a

^"^

aquce,

Qu.

super terram. RepDeus,

tua,
per
opera
sanctorum tuoSacramenta
enim
serunt
tentationum
saeculi,
ad imbuendas
fluctus
^^^ inter medios
*
baptismo
tuo.
Et inter haec facta sunt
gentes in nomine tuo, in
magnalia mirabilia tanquam ceti grandes, et voces nuntiorum
tuorum volitantes super terram juxta firmameritum Libri tui,

estis os

animarum vivarum,

0^1' vol
latilia.
19'^

vili, facti

non animam vivam quam

^'

k Quia a

deliciis

ad

teiTa producit, sed reptilia

et volatiHa volantia

delicias migrare

cupiebat, et has quibus delectabatur relinciuere lormidabat, abscessit tristis ad

thesauros suos terrenos.

c. 5.

Aug.

Serra. 38.

CONFESSIONUM LIBKR
praeposito illo sibi ad auctoritatem, sub

cumque
quorum

tion

27.

tu,

quo volitarent quoneque sermo?ies,Ps.l9,4.

omnem terram

et in Jines orhis terrcE verha

Domine, henedicendo midtiplicasti

Numquid

eorum;

quo-

ha^c.

mentior, aut mixtione misceo, neque dis-

tinguo lucidas cognitiones

hamm

rerum

in

firmamento

opera coi*poralia in undoso mari, et sub firmamento

ct

W5

loquelce

audiantur voces eortim, quando in

eorum,

exiit sonus

niam

Neque enim sunt

irent.

XIII.

Quarum enim rerum

coeli,

cceli

sunt solidae, et terminatae sine

notitioB

generationum, tanquam lumina sapientice et

earumdem
rerum sunt operationes corporales multa)
scienticB,
ac variaj et ahud ex alio crescendo multiplicantur in benedictione tua, Deus, qui consolatus es fastidia sensuum mortaJium, ut in cognitione animi res una multis modis per

incrementis

Aquae produx-

corporis motiones figuretur atque dicatur'.

enmt

ha^c

Necessitates alienatorum ab

sed in verbo tuo.

populorum produxerunt ha^c, sed in

quoniam ipsa? aqua) ista ejecenint, quarum

seternitate veritatis tuaj

Evangelio tuo

amarus languor
28.

fi.iit

causa ut in tuo verbo ista procederent.

Et pulchra sunt omnia

Adam, non

humanum
instabiliter

faciente te, et ecce tu inenar-

a quo * si non esset lapsus

ex utero ejus salsugo maris, genus
profunde curiosum, et procellose tumidum, et
fluidum
atque ita non opus esset ut in aquis

rabiUter pulchrior qui fecisti

omnia

difi^underetur

multis corjDorahter et sensibiliter operarentur dispensatores

tui

mystica facta

et dicta.

reptilia et volatilia,

Sic enim mihi

quibus imbuti

nunc occurrerunt
homines corpo-

et initiati

rahbus sacramentis subditi, non ultra proficerent, nisi spiritualiter vivesceret anima gradu alio, et post initii verbum in con-

summationem
29.

respiceret.

Ac per hoc

non maiis profunditas, sed ab XXI.

non reptiha ani-^lj/p/

in verbo tuo

aquarum amaritudine

terra discreta ejecit*,

marum vivarum et volatilia, sed animam vivam. Neque enim^"<^a

jam opus habet Baptismo quo gentibus opus est, sicut OY)\x^animam
non enim intratur ahter iti ^'^"""*
habebat cum aquis tegeretur
regnum coelorum ex illo quo mstituisti ut sic mtretur: necjoh. 3
;

5.
1

Dominus Deus

noster fidein

iii

qua

vivimus, et ex cjua vivimus, per libios

sanctos, Scripturas sanctas multipliciter
nobis variequc diffudit, sacramenla quidem verborum varians, fidcm tamen

unam commendans.

Una enim eadem-

que

res

tur.

,\\\%. iu l's. 4t). init.

multis modis dicitur, ut

modo ipso dicendi propter fastidium varietur.sed propter concordiam una tencaideo

266

S.

AUGUSTINI EPISCOPI

magnalia mirabilium quserit quibus

Joh. 4,
1

Cor.

14, 22.

^^^ ^^^^^ fidelis

ab aquis maris

fiat

fides

volatili,

amaris

infidelitate

verbum tuum per nuntios

Nec

quod verbo tuo 'produxerunt

distincta
et lingu(R

isto igitur

opus
Immitte in eam
Opera enim eorum naiTamus,

qnam fundasti super

I35,habet terra

neque enim

cum jam

credit,

in signo* sunt non fidelihus, sed infidelibus.

genere
Ps.

non

nisi signa et prodigia viderit,

tuos.

aqiKB,

aquas"^.

eis, ut* operentur animam vivam.

Terra producit eam, quia terra causa est ut haec agant in ea
sicut mare fuit causa ut agerent reptilia animarum vivaru7n,

sed tu es qui operaris in

coeli, quibus jam ten-a non inquamvis piscem" manducet levatum de profundo in ea
5. ^^^''^^ quam parasti in conspectu credentium ; ideo enim de
profundo levatus est ut alat aridam. Et aves, marina progenies, sed tamen super terram multiplicantur.
Primarum
enim vocum evangelizantium infidelitas hominum causa ex-

suh firmamento

et volatilia

Luc.24,(Jiget;
Ps.22

stitit

sed et fideles exhortantur, et benedicuntur ab eis*

At vero anima viva de

muUipliciter de die in diem.

terra

sumit* exordium, quia non prodest nisi jam fidelibus continere se

Tim.
5,6.
1

ab amore hujus

saeculi, ut

anima eorum

tibi vivat,

quae mortua erat in deliciis vivens, deliciis, Domine, mortiferis

nam

tu puri cordis vitales delicias.

30. Operentur ergo

jam

in terra ministri tui,

non

sicut in

aquis infidelitatis, annuntiando et loquendo per miracula et

sacramenta et voces mysticas, ubi intenta* sit ignorantia

mater admirationis in timore occultorum signorum; talis

enim
Gen.

3,

8.

est introitus

ad fidem

ahscondunt a facie tua

fihis

et fiunt

Adam

abyssus

sicut in arida discreta a gurgitibus abyssi

libus,

vivendo coram

eis, et

oblitis tui,

dum

se

sed operentur etiam

;

et sint

forma

fide-

excitando ad imitationem.

Sic

enim non tantum ad audiendum, sed etiam ad faciendum

Ps. 68,

33

Rom.

Dominum^
animam viventem.

audiunt: Quderite

ducat terra

et vivei

anima

vestra, ui pro-

Nolite conformari huic sceculo,

12,2.

Et

quia in Baptismo,

quem accepe-

runt, inconcussa credulitate

ideo dictum

est,

consistunt,

" Firmavit lerram super

aquas." Aug. in Ps. 135. $. 8.

" Tertull.de Bapt. c. 1.
Nos Pisciculi secundum IX0TN nostrum Jesum
Christum in aqua nascimur ; nec aliter
<juam in aqua permanendo salvi sumus.
Optat. cont. Parmen. l.iii. p. 62. Hic est

Piscis qui in Baptismate per invocatio-

nem
aqua

Frontalibus undis inseritur, ut quje

fuerat, a Pisce etiam Piscina voci-

tetur.

Cujus Piscis nomen, secundum

Appellationera GrsDcam in uno nomine

per singulas Literas turbam sanctorum

nominum
tine,
tor.

continet,

1X0TS

Jesus Christus

Dei

quod

est

La-

Filius Salva-

CONFESSIONUM LIBER
Evitando

contineto vos ab eo.

inoritur.

vivit

Continete vos ab immani

'261

XIII.

anima, quai appetendo

feritate superbia^, ab

inerti voluptate hixuria;, et Sifallaci iiomine

scientm ; ut

sint

ijjj^-

pecora edomita, et innoxii sei-pentes.

sed fastus elationis,
isti in allegoria
et delectatio libidinis, et venenum curiositatis, motus sunt

bestiae mansuetae, et

Motus enim animaj sunt

animas mortuae

quia non ita moritur, ut omni motu careat,

quoniam dlscedendo afoiite vitce moritur", atque ita suscipitm' Jer. 2,

a praetereunte saeculo, et conformatur ei,
Rom.
31. Verbum autem tuum, Bens, fons vitcd aeternae est, eti'^'^.
non prseterit ideoque in verbo tuo cohibetur ille discessus,
dum dicitur nobis, Nolite conformari huic scbcuIo ; ut produ:

vitcB, animam vivetitem, in verbo tuo per

animam continentem, imitando imitatores
Hoc est enim secundum genus, quoniam aemu-

cat terra, in fonte

Evanffelistas tuos

Christi tui.
latio viri

ab amico

est: Estote, inquit, sicut ego

Cor.

11

quia et ego

1
'

Gal. 4,

anima viva * hestice honcB in mansueIn mansuetudine Eccl. 3,

tudine actionis. Mandasti enim, dicens
Et pecora
diligeris.
omni
homine
perjice,
et
ab
opera tua
non man- 1 Cor.
si
neque
ahundantia
;
hona, neque si manducaverint,
ducaverint, egentia: et serpentes boni, non pemiciosi ad
nocendum, sed astuti ad cavendum; et tantum explorantesMat. 10,
temporalem naturam, quantum sufficit, ut per ea qucB facta j^J^ j^
Serviunt enim rationi 20.
sunt, intellecta conspiciatur cBternitas.
sicut vos.

Ita erunt in

'

haec animalia'',

cum

a progressu mortifero cohibita vivunt et

ho?ia sunt.
Nullavitaest, quaenonsitexDeo,quia
utique summa vita est, et ipse fons
Vita ergo voluntario defectu defivitae
ciens ab eo, qui eam fecit, et cujus essentia fruebatur, et volens contra Dei legem
frui corporibus, quibus eam Deus prasfecit, vergit ad nihilum. Nam si ea quae
moriuntur, penitus raorerentur, ad nihilum sine dubio pervenirent: sed tantum

Deus

quantum minus essentiae parAug. de vera Rel. c. 11.

P Et quod eis dictum est, Habete potestatem, &c.
salvo quidem intellectu,
quo manifestum est omnibus his animalibus hominem ratione dominari ; recte
tamen intelligitur etiam spiritaliter ; ut
omnea afFectiones et motus animi, quos

pergunt in foedissimas consuetudines, et

per diversas perniciosasque delectationes
nos rapiunt, et faciunt similes omni
generi bestiarum.
Cum autem regun-

omnino mansuesnobiscum concorditer vivunt.

Non enim a nobis alieni sunt motus animi
nostri.
Pascuntur etiam nobiscum cognitione rationum et morum optimorum,
tur

subjiciuntur,

et

cunt,

et

tamquam

herbis semina-

rooriuntur,

et vitae sternse,

ticipant.

libus et lignis fructiferis et herbis viridi-

habemusistisanimalibussimiles,subditos
baberemus, et eorum dominaremur per
temperantiam et modestiam. Cum enim
non reguntur isti motus, erumpunt et

bus. Et haec est hominis vita beata atque

tranquiila, cum omnes motus ejus rationi
veritatique consentiunt ; et vocantur gaudia, et amores sancti, et casti, et boni.
Si

autem non consentiunt,

nihilo

minus

dum

negligenter geruntur, conscindunt

et dissipant animum, et faciunt vitam
miserrimam ; et vocantur perturbationes,
et libidines, et concupiscentias malae,

quibus jam nobis prtecipitur, ut eas

De
oum

268
XXII.
26

S.

Ecce

32.

eiiim,

AUGUSTINl EPISCOPI
Domine Deus

Fa- cohibitae fuerint affectiones

ciamus

cum

iioster, creator noster,

ab amore

sceculi,

quibus morieba-

malc vivendo, et coeperit esse anima vivens bene vivendo,

^
i
completumque luerit verbum tuum, quod per Apostolum tuum
ginem
dixisti, NoUte conformari huic sceculo; consequitur et illud
Renova- quod adjunxisti statim et dixisti, Sed reformamini in novitate
tio menjji^f^Hg i^^strcB
non jam secundum genus, tanquam imitantes
praecedentem proximum, et* ex hominis melioris auctoritate
;"
viventes, (neque enim dixisti, " Fiat homo secundum genus
Gen. 1, sed, Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram ; ut nos prohemus qucB sit voluntas tua. Ad hoc enim
1 Cor. 4, dispensator ille
tuus generans per Evangelium filios, ne
semper parvulos haberet quos lacte nutriret, et tanquam
nutrix foveret: Eeformamini, mquit, in novitate mentis ves2,7.
^^^^ ad prohandum vos* quce sit volimias Dei, quod honum et
19"2
heneplacitum et perfectum. Ideoque non dicis, Fiat homo
sed, Faciamus hominem.
Nec dicis, Secundum genus sed,
Ad imaginem et similitudinem nostram. Mente quippe renovatus, et conspiciens intellectam veritatem tuam, homine
Jer. 31, demonstratore non indiget, ut suum genus imitetur; sed te
demonstrante prohat ipse quce sit voluntas tua, quod honum
^'^^
et heneplacitum et perfectum
et doces eum* jam capacem
videre Trinitatem unitatis, et unitatem Trinitatis''.
Ideoque
pluraUter dicto, Faciamus hominem, singulariter tamen inferGen. 1, tur, Etfeeit Deus hominem; et ^XmdXxi^x ^xoXo, Adimaginem
^^'
nostram, singulariter infertur, ad imaginem Dei. Ita homo
Col. 3, renovatur in agnitione Dei, secundum imaginem ejus qui
eispiritualis effecius j udicat omnia, quse utique
creavit eum
j ^^j.
2, 15.
judicanda sunt ipse autem a nemine judicatur.
33. Quod autem judicat omnia, hoc est quod hahet potXXUl.
piscium maris, et volatilium cceli, et omnium pecorum
^^^^^^^
deni versiculum:et fcrarum, et omnis terrce, ei omnium repentium quce repunt
Hoc enim agit per mentis intellectum, per
$citpiZl'^^P^^' t^rram.
bus ma- quem percipit quce sunt Spiritus Dei. Alioquin homo in honore
jxiur

honiinem
ad ima'

De

qui-

quanto possumus labore crucifigamus in

nobis, donec absorbeatur mors in victonusjudi- riam.' Dicit enim Apostolus 'qui autem
J^su Christisunt, carnem suam crucifixei^n
o
1^*^^"^' runtcumperturbationibusetconcupiscen^'**
tiis.' Aug. de Gen. c. JManich.l. i.c. 20.
1 llla est igilur piena satietas animo"*.

chiistia-

'

rum, lijec est beata vita, pie perfecteque

cognoscere a quo inducaris in veritatem,
qua veritate perfruaris, per quid connectaris

summo modo.

Deum

inieliigentibus

Quae

tria

unum

unamque substan-

tiam, exclusis vanitatibus varijE superostendunt. de Vita Beata, $. 35.

stitionis,

CONFESSIONUM LIBER
positus,

7ioti

intellexit

comparatus

est

269

XIII.

jumentis

i?isensatis,et Ps. 48,

illis.
Ergo in Ecclesia tua, Deiis noster,
secundum gratiam tuam quam dedisti ei, quoniam tuum Eph.
sumus Jigmentum, creati in operihus honis, non solum qui

similis factus est

2,

spiritualiter prajsunt, sed

eis

etiam hi* qui spiritualiter subduntur

qui praesunt {Masciilum enim et feminam fecisti

hominem Gen.

i,

hoc modo in gratia tua spirituali, ubi secundum sexum corporis non est masculus et femina ; quia nec Judceus, neque Gal. 3,
Gr(Bcus, nec servus, neque liher) : spirituales ergo, sive qui
praesunt, sive qui obtemperant, spiritualiter^'c//cawf; non dei Cor.2,
*

cognitionibus spirituahbus, quas lucent in jirmamento (non

enim oportet de tam subUmi auctoritatc judicare); neque

enim* de ipso Libro tuo, etiamsi quid ibi non lucet; quoniam
submittimus ei nostrum intellectum, certumque habemus etiam
quod clausum est aspectibus nostris, recte veraciterque dictum
Sic enim homo, licet jam spiritualis et renovatus in Col. 3,
esse.
agnitione Dei, secundum imaginem ejus qui creavit eum ;
Neque de illaJac. 4,
factor tamen legis debet esse, non judex.
distinctione judicat, spirituahum videlicet atque camalium
hominum, qui tuis, Deus noster, oculis noti sunt, et nullis
adhuc nobis apparuerunt operibus, ut ex fructihus eorum iMat. 7,
cognoscamus eos
sed tu, Domine, jam scis eos et divisisti et
Neque de Ps.49,2.
vocasti in occulto, antequam fieret firmamentum.
turbidis hujus saeculi popuhs quanquam* spiritualis homoiCor.5,
judicat. Quid enim ei de his quiforis sunt judicare, ignoranti
quis inde venturus sit in dulcedinem gratioe tuae, et quis in
l^erpetua impietatis amaritudine remansurus ?
34. Ideoque homo quem fecisti ad imaginem tuam, non
accepit potestatem luminarium coeli, neque ipsius occulti
coeli, neque diei et iioctis, quae ante coeli constitutionem
vocasti, neque congregationis aquarum quod est mare ; sed
accepit potestatem piscium maris, et volatilium coeli, et omnium pecorum, et omnis terrce, et omnium repentium qucs
repunt super terram. Judicat enim et approbat quod recte,
improbat autem quod perperam invenerit sive in ea solemnitate sacramentorum quibus initiantur, quos pervestigat in
aquis multis misericordia tua sive in ea qua ille piscis ex-

'

'

quem levatum de profundo terra pia comedit sive

verborum signis vocibusque subjectis auctoritati Libri tui

hibetur,
in

Vid. sup.

i.

29. not. n.

270

S.

tanquam

siih

AUGUSTINI EPISCOPI

firmamento

volitantibus,

interpretando,

ex-

ponendo, disserendo, disputando, benedicendo atque invocando te, ore erumpentibus atque sonantibus signis, ut respondeat populus, Amen. Quibus omnibus vocibus corporaliter enuntiandis,

causa est abyssus

sseculi, et csecitas carnis,

qua* cogitata non possunt videri, ut opus sit instrepere in

auribus ita quamvis multiplicentur volatiUa super terram, ex
aquis tamen originem ducimt. Judicat etiam spiritualis, approbando quod rectum, improbando autem quod perperam
invenerit in operibus moribusque fidelium, eleemosynis tan:

quam

de anirna viva mansuefactis

terra /ructifera, et

affecti-

onibus, in castitate, in jejuniis, in cogitationibus piis, de his

De

quae per sensum corporis percipiuntur.

nunc
XXIV.
28

Et dicis

henedhit
eos

35.

Devs

dicens,

c^escxte

his

enim judicare

quibus et potestatem corrigendi habet.

dicitur, in

Sed quid

est hoc, et quale

mysterium

est

Ecce

hetie-

homines, o Domine, ut crescant et multijplicentur , et

lYnpleant terram.

,..t^Cur

Nihilne nobis ex hoc innuis ut intelhGramus

i-.

non ita benedixeris lucem. quam vocasti diem,

xyqq firmamentum coeli, nec luminaria, nec side7'a, nec terram,
nec mare? Dicerem te, Deus noster qui nos ad imaginem
tuam creasti, dicerem te hoc donum benedictionis homini
ahquid?

proprie voluisse largiri

nisi

hoc modo benedixisses

et pisces

et cetos ut crescerent, et multiplicarentur, et implerent aquas

maris, et volatilia multiplicarentur super terram.

Item dice-

rem ad ea rerum genera pertinere benedictionem hanc, quae

gignendo ex semetipsis propagantur
si eam reperirem in
arbustis, et frutetis et in pecoribus teiTa?.
Nunc autem nec
;

herbis et lignis dictum

est,

cum

nec bestiis

et serpentibus, Crescite

quoque omnia, sicut pisces et

aves et homines gignendo augeantur, genusque custodiant.
36. Quid igitur dicam, himen meum Veritas? " quia vacat
hoc, quia inaniter ita dictum est?" Nequaquam, Pater pietatis;
absit ut hoc dicat servus Verbi tui.
Et si eg'o non intehigo
quid hoc eloquio significes, utantur eo mehus meliores, id est
intelligentiores quam ego sum, unicuique quantum sapere
dedisti, Deus meus.
Placeat autem et confessio mea coram
ocuhs tuis, qua tibi confiteor credere me, Domine, non incassum te ita locutum, neque silebo quod mihi lectionis hujus

et

nndtiplicamini ;

occasio suggerit.
ita

me

sentire

hacc

Verum

est enim,

dicta figurata

nec video quid impediat

Hbrorum tuorum.

Novi enim

CONFESSIONUM LIBER

XIII.

271

quod uno modo mente

quod uno modo
dilectio
simplex
Dei et proEcce

multipliciter significari per corpus,

intelligitur

et multipliciter

per corims significatur.

ximi,

quam

multiplicibus

linguis, et in

mente

intelligi,

sacramentis,

et

innumerabilibus

uuaquaque lingua innumerabilibus locutionum

modis, coi*poraliter enuntiatur!

ita

crescunt et multiplicantur

ecce
aquarum. Attende iterum quisquis haec legis
quod uno modo Scriptura effert*, et vox personat, In pri?i- Gen.l,
cipio fecit Deus coelum et terram ; nonne multipliciter
intelligitur, non crronim fallacia, sed verarum intelligentianun
fetus

generibus? ita crescunt et multiplicantur fetus hominum.

37. Itaque

si

naturas ipsas rerum

proprie cogitemus;

convenit verbum,

Crescite

et

figurate posita ista tractemus,

Scriptiu*am, quae utique

hominum

non

allegorice

sed

ad omnia qua^ de seminibus gignuntur,

multiplicamini.

quod potius

non supervacue

Si

autem

arbitror intendisse
solis

aquatilium et

fetibus istam benedictionem attribuit;

invenimus

quidem multitudines et in creaturis spirituaUbus atque corporaUbus, tanquam in codo et in terra; et in animis justis et
iniquis, tanquam in luce et tenehris; et in sanctis auctoribus,
per quos lex miuistrata est, tanquam in Jirmamento quod
soUdatum est inter aquam et aquam; et in societate amaricantium populomm, tanquam in mari; et in studio animarum
piarum, tanquam in arida; et in operibus misericordiae secundum prajsentem vitam, tanquam in herhis seminalihus et
lignis fructiferis ; et in spiritualihus donis manifestatis adutili-

tatem, sicut in luminarihus cosli; et in affectionibus * fonnatis

ad temperantiam, tanquam in anima viva.

In his omnibus

nanciscimur muUitudines, et ubertates, et incrementa:

quod

sed

una res multis modis

una enuntiatio muUis modis inteUigatur, non

ita crescat et multiplicetur, ut

enuntietur, et

invenimus, nisi in signis corporaUter

biUter excogitatis.

editis, et

Signa corporaUter

rebus inteUigi-

edita,

aquarum propter necessarias causas camaUs

generationes
profunditatis

autem inteUigibiUter excogitatas, generationes humanas

Et ideo credimus
utrique eorum * generi dictum esse abs te, Domine, Crescite
et multiplicamini.
In hac enim benedictione, concessam
nobis a te potestatem ac facuUatem accipio, et muUis modis
enuntiare quod uuo modo inteUectum tenuerimus, et muUis

res

propter rationis fecunditatem inteUigimus.

272

S.

AUGUSTINI EPISCOPI

modis

intelligere,

mus.

Sic implentur aquse

quod obscure uno niodo enuntiatuni legerimaris, quae non moventur nisi
significationibus
sic et fetibus humanis impletur et

variis*
terra

XXV.

cujus ariditas apparet in studio, et dominatur

Volo etiam

38.

29 Ecce

sequens tua Scriptura

dedivo-

Verum enim dicam,

his

...

om-

nem
bam

fter-

ei ratio.

Domine Deus meus, quod me concommonet et dicam, nec verebor.

dicere,

te mihi inspirante, quod ex eis verbis

-Ncquc enim alio prseter te mspirante

...

,.

voluisti ut diccrcm.

me verum

dicere, cum tu sis veritas. omnis autem homo

,
Et ideo qui loquitur menclacium, cle suo loquitur.
Rom. 3,
jgj.gQ ^^ verum loquai', de tuo loquar*.
Ecce dedisti nobis
escam
omne
femim sativum, seminans semen quod est
Joh. 8, in
^^'
super omnem terram^ et omne lignum quod hahet in se frucium seminis sativi. Nec nobis solis, sed et omnihus avihus

credo

in e&cam

mendax.

&c.

coeli, et hestiis terrce,

cetis

magnis non

atque serpentibus *

piscibus autem et

Dicebamus enim

dedisti hiec.

eis terroe

fructibus significari, et in allegoria figurari opera misericordia?,

quee hujus vitae necessitatibus exhibentur ex terra fructifera.

2 Tlm.
'

TaUs

'

'

2 Tim.

ejus

non

eruhuit.

Hoc

domui

dedisti miseri-

refrigeravit, et cate-

fecerunt et fratres, et

tali

donla.
ei

debitum non dederunt, ubi

imputetur !

ait

me

In iJrima mea defensione

dereliquerunt
non illis
:

Ista enim debentur eis qui ministrant doctrinam

rationalem per intelHgentias divinorum mj^^steriorum

eis debentur,

anima:

tanquam hominihus.
praebentibus se

vivce,

Item debentur

nentia.

dictiones

eis

Debentur
ad imitandum

tanquam

omnem

XXVI.

39. Pascuntur

autem his

laetantur eis

quorum Deus venter

qui pra^bent

ista,

Itaque

est.

qui

Deo

serviebat,

dant.

P^oxi-

plane unde gaudeat

collato.

fat enim a Philippensibus, qua3/><?r

1*8.

volatiUhus, propter bene-

ille

Neque enim

ea qua3 dant, fructus est

^cio^n^

16,

et ita

escis qui hTetantur eis; nec

utilitas

Rom.

in

autem sicut
omni conti-

terram exivit sonus eorum.

Phil. 3,

eis

eorum quae multiplicantur super terram, quoniam

Ps.i8,5.27i

^"P"

fruge

quod ei deerat, suppleverunt ex MaceQuomodo autem dolet quaedam ligna, quaj. fructum

fructificaverunt, qui

7iemo 7nihi adfuit, sed omnes

'

tuum

cordiatn, quia frequenter Fsiul\im

nam
2 Cor.

terra erat pius Onesiphorus, cujus

in

illi

illis

sed quo animo

non suo

voitri, video

video, et congratulor ei valde.

Accepe-

Epaphroditum miserant;
Unde autem gaudet, inde
sed tamen unde gaudeat, video.
pascitur, quia in veritate loquens, Gavisus sum, inquit, mag-

CONFESSIONUM LIBER

XIII.

-271

filjice in Domino^ quia tandem aliquando repulliilastis sapere

pro me, in quo et sapiehatis; toidiuni autem hahuistis. Isti
ergo diuturno taedio marcuerant, et quasi exaruerant ab isto
fnictu boni operis
et gaudet eis quia repullularunt, non sibi
;

Ideo secutus

quia ejus indigentias subvenerunt.

quod

desit aliquid dico

ego enim didici, in

ait

quihus

A^owPiiil.

'J

sum

Scio et minus hahere, scio et ahundare; in

omniu imhutus sum ; et satiari, et esurire, et
ahundarc^et pemiriam pati: omnia possum in eo qui me consufficiens esse.

oninihus et in

fort^t.

40.

Unde ergo*

gaudes, o Paule magne.?

Unde

gaudes,

unde pasceris, homo renovate in ognitionem Dei secundum

imaginem ejus qui creavit te, et anima viva tanta continentia,
et lingua volatilis, loquens mysteria ? Talibus quippe animantibus ista esca debetur.
Quid est quod te pascit? Laetitia.

Quod

sequitur audiamus.

Cor.
'

Verumfanien, inquit, henefecistis,

communicantes trihidationi me<B. Hinc gaudet, hinc pascitur, quia illi benefecerunt, non quia ejus angustia relaxata
est, qui dicit tibi, In trihulatione dilatasti mihi:
quia et
ahundare et penuriam pati* novit in te qui confortas eum. Ps. 4,2.
Scitis enim, inquit, et vos, Philippenses, quoniam iii pri?icipio phW. 4,
Evaiigeliij cum ex Macedonia sum profectus, nulla mihi^^'
Ecclesia communicavit in ratione dati et accepti, nisi vos
soli;

quia

et

Ad

Thessalonicam, et semel et iterum, tmhus meis

bona opera eos redisse nunc gaudet,

repullulasse laetatur tanquam revirescente fertilitate agri.

misistis.

41.

haec

Numquid

et

propter usus suos, quia dixit, Usihus 7neis

Non propterea. Et
numquid propterea gaudet
hoc unde scimus.^ Quoniam ipse sequitur dicens: Non quia Phi\.
Didicit a te, Deus^^'
qu(Bro datum, sed requiro fructum*
meus, inter datum et fructum discemere. Datum est res ipsa
quam dat, qui impertitur haec necessaria veluti est nummus,
misistis ?

.?

cibus, potus, vestimentum, tectum, adjutorium.

tem, bona et recta voluntas datoris

est.

Fructus au-

Non enim

ait

Ma-

Qui susceperit prophetam, tantum-, sed addidit,

neque ait tantum, Qui susceperit jusin nomine prophetcB
tum; sedidiAdidii^in nominejusti. Ita quippe ille m^rc^rf^m

gister honus,

Penuriam quippe pati quorumcumque hominum est sed scire penuriam

pati magnorum est.
Sic et abundare
;

?
Sed scire et abundare
eorum est quos abundantia non
corrumpit. Aug. de Bona; conjug. c. 21.

quis non potest

non

nisi

4,

;:

274
Mdit.

S.

lO.prophetcB, iste
'

AUGUSTINI EPISCOPI

mercedem justi

Nec solum

accipiet.

sed addidit, tantum in nomine discipuli.

Amen

dico vobis, noii perdet

Et

sic

Datum

mercedem suam.

est,

calicem

nomine prophetw,
hoc facere. Fructu
pascitur Elias a vidua sciente quod hominem Dei pasceret, et
propter hoc pasceret: per corvum autem dato pascebatur.
aqucd frigidce discipulo

fructus autem, in

in nomine justi, in nomine

17

Qui

adjunxit

sMScipere prophetam, suscipere justum, porrigere

a Reg.

ait,

calicem aqucB frigidce poium dederit tmi ex minimis meis

Nec

discipuli

interior Elias, sed exterior pascebatur, qui posset etiam

egestate corrumpi.

talis cibi

Ideoque dicam quod verum est coram te, Domine

homines
idiotae atque infideles, quibus initiandis atque
pisieret^^"^
oetos
kicrandis necessaria sunt sacramenta initiorum, et magnaha
miraculorum, quas nomine piscium et cetorum significari cre^.4r,
dimus*, suscipiunt corporaliter reficiendos, aut in aUquo usu
42.

XXVII.

praesentis vitae adjuvandos pueros tuos,

dum

sit,

et

quo pertineat ignorent

cum

id quare facien-

nec iUi istos pascunt, nec

isti ab ilUs pascuntur

quia nec illi haec sancta et recta
vohmtate operantur; nec isti eorum datis, ubi fructum nondum vident, la^tantur. Inde quippe animus pascitur, unde
laetatur.
Et ideo pisces et ceti non vescuntur escis, quas non
germinat nisi jam terra ab amaritudine marinorum fluctuum
:

distincta atque discreta.

XXVIII

43.

Et

vidisti,

Deus, omnia quae

fecisti, et

ecce hona valde;

ea, et ecce omnia hona valde. In singu3\^%'i ^^^^ ^^ ^^^ videmus*

vidit
Hs generibus opemm tuorum, cum dixisses ut fierent et facta
niaquce Gsseut, ilhid

pcn,

ei

ecce bona

vaide

^^'

atquc ilhid* vidisti quia honum

est.

Septies

numeravi scriptum
esse te vidisse quia honum est quod ^fecisti:
^
et hoc octavum est, quia vidisti omnia qucB fecisti; et ecce
non solum bona, sed etiam valde hona tanquam simul omnia.
Nam singula tantum hona erant ; simul autem omnia et hona,
-*

j.

Hoc

etvalde.

dicunt* etiam pulchra quseque corpora; quia

longe multo pulchrius est corpus quod ex membris pulchris

omnibus constat, quam ipsa membra singula quorum ordinatissimo conventu completur universum, quamvis et illa etiam
singillatim pulchra sint
*

Sane non

'.

est negligenter praetereun-

dum quod dictum

est,'Et vidit

quaecumqne

esse

fecit,

bona

Deus omnia

valde.'

Cum

enim de singulis agerel, dicebat tantum,

Vidit Deus (|uia bonum est ;' cum autem
de omnibus diceretur, parum fuit dicere
'

CONFESSIONUM LTBER
Et

44.

XTII.

-275

attcndi ut iuvenireni, utruni septics vel octies videris XXIX.

quia bona sunt opera tua,

cum

tibi

placuerunt;

et in

tuaJo'*n"eT-

non invcni tempora, per quae intelligerem quod toties ''S^'V

" O Dominc, nonne ista Scripturaquod
videris quae fecisti, et dixi
tua vera est, quoniam tu verax et veritas edidisti* eam ? Cur V^^^l'^^;'
ergo tu mihi dicis non esse in tua visione tempora et istabonaesvisione

Scriptura tua mihi dicit, per singulos dies ea quae fecisti

teJ^^P^'^*

etcum ea numerarem, inveni quoties?"

mihi, quoniam tu es Deus meus, et dicis

ridisseqida hona sunt;

Ad

ha;c

voce

tu dicis

forli in

aure interiore servo tuo, perrumpens meam sur" O homo, nempe quod Scriptura mea

ditatem, et clamans

Et tamen illa temporaliter dicit, Verbo

autem meo tempus non accidit, quia oequali mecum a^ternitate
ego dico.

dicit,

video

Atque
liter

sicut ea quae vos per Spiritum

ita,

video

meum videtis, ego

meum dlcitis, ego dico.

Sic ea quae vos per Spiritum

consistit.

cum vos temporaliter ea videatis, non ego temporaquemadmodum, cum vos tcmporaliter ea dicatis,

non ego temporaliter dico."

45. Et audivi, Domine Deus meus, et elinxi stillam dulce- xxx.
dinis ex tuaveritate, etintellexi quoniam sunt quidam" quibus^j'^"''
displicent opera tua et multa eorum dicunt te fecisse neces- rum dsitate compulsum, sicut fabricas coelorum et compositiones'"'^'
siderum: et ha^c non de tuo'', sed jam fuisse alibi creata et
;

aliunde, qua3 tu contraheres et comj^aginares atque contexeres,

cum de

hostibus victis^

mundana mcenia

bona,' nisiadderetur et' valde.' Sienim

singula opera Dei cum considerantur a
prudenlibus, inveniuntur habere laudabiles mensuras et numeros et ordines in
'

suo

quiique

genere

magis omnia simul,

constituta,

quanto

id est ipsa universi-

quae istis singulis in unum collectis,

Omnis enim pulcritudo quae
impletur
partibus constat, multo est laudabilior in
s-icut in corpore
toto quam in parte
humano, si laudamus oculos solos, et
cetera si pulcra singula et sola laudamus ; quanto magis totum corpus, cui
omnia membra, quae singula pulcra
ita
sunt, conferunt pulciitudinem suam
ut manus pulcra, quae etiam sola laudabatur in corpore, si separetur a corpore,
et ipsa amittat gratiam suam, et cetera
sine illa inhonesta siut: tanta est vis et
potentia integritatis et unitatis, ut etiam
quas multa sunt bona tunc placeant, cum
in universum aliquid conveniunt et contas,

Universum autem ab unitate

currunt.

nomen

molireris, ut ea con-

accepit.

Quod

si

Manichaei con-

siderarenl, laudarent universitalis auctorem et condiiorem Deurn ; et cjuod cos

propter conditionem nostra; mcrtalitatis

in parte ofiendit, redigerent ad universi
pulcritudinem,et viderentquemadmodum

Deus fecerit omnia non solum bona, sed

etiam brna valde. Aug. de Gen. c. I\Ian.
1. i. c.

21.

" Offensi enim quibusrebus, et rursiis quibusdam delectati,

non earum quibus offenduntur, sed earum
" Manichcci.

dam

quibus delectantur volunt esse authorem

Deum." Aug. de Vera Relig. c. 9. vide
sup. 1. vii. c. 14 et 16.
^ Manichaeus duas dicit esse naturas,
unam bonam etalteram malam bonam,
;

quae fecit
est

mundum, malam,de qua

mundus. Euod. de fide

y Dicunt isti vaniloqui

c.

et

factus

49.

mentis se-

ductores in dla pugna, [vid.sup, vii.$. 3.

276

AUGUSTINI EPISCOPI

S.

stmctione devincti*, adversus te itemm rebellare non possent.

te, nec omnino compegisse/sicut omnes
minutissima quaeque animantia, et quidquid radicibus teiTam tenet
sed hostilem mentem naturamque aliam,

Alia vero nec fecisse

cames

et

non abs te conditam, tibique contrariam, in inferioribus

mundi locis ista gignere atque formare. Insani dicunt haec,
quoniam non per Spiritum tuum vident opera tua, nec te
XXXI.

cognoscunt in eis.
46. Qui autem per Spiritum tuum vident

ea, tu vides in eis,

E^go cum vident quia bona sunt, tu vides quia bona sunt et
idem
probatur qucecumque propter te placent, tu in eis places *
et quae per
Quis
Beo pla- Spiritum tuum placent nobis, tibi placent in nobis.
^^^^'
enim scit liominum qucB sunt hominis, nisi spiritus hominis
2,\\.\2.qui in ipso est ? sic et qii(B Dei sunt nemo scit, nisi Spiritus
Dei. Nos autem, inquit, non spiritum hujus mundi accepimus, sed Spiritimi qui ex Deo est, ut sciamus qufse a Deo
donata sunt nobis. Et admoneor ut dicam " Certe 7iemo scit
qucB Dei sunt, nisi Spiritus Dei.
Quomodo ergo scimus et
:

nos quae a Deo donata sunt nobis

niam quae per

Respondetur mihi quo-

ejus Spiritum scimus, etiam sic neino scit, nisi

Sicut enim recte dictum

Mzt.\o, Spiritus Dei.

estis

?"

est,

Non

enifn vos

qui loquimini, eis qui in Dei Spiritu loquerentur;

recte dicitur,
sciunt.

'

Non

vos

estis

videat

est.

est,

dicitur,

qui in Spiritu Dei vident

Dei vident quia honum

Aliud ergo

est,

est,

non

ita

ipsi,

Non

'

sic

Dei Spiritu

vos

estis

qui

quidquid in Spiritu

sed

Deus

videt quia

malum esse quod

aUud, ut quod bonum est,

ut putet quisque

quales supradicti sunt

homo quia honum

qui in

scitis,' eis

Nihilominus igitur recte

videtis,' eis

honum
bonum

qui

est; (sicut multis tua creatura placet

est, quibus tamen non tu places in ea, unde frui

magis ipsa quam te volunt;) aliud autem, ut cum aUquid

quia hona
videt

homo

quia honum

est ; ut scihcet ille

Deus in
ametur in eo quod
est,

quando primus eorum homo tenebraium gentem elementis fallacibus irriet nott.]

utriusque sexus principibus ibidem

ca-ptis, cum ex eis mundus construeretur,
tavit,

pkrosque eorum
colligatos. Aug.

in

ccelestibus fabricis

Non
c. Faust. vi. 8.
erubescilis.cum vos commentitium Christum vestrum, filium commentitii primi
hominis

vestri,

non sub

stellae testifica-

illo

fecit

videai quia
*,

honum

qui non araaretur

tione ponatis. sed in stellis

omnibus

colli-

gatum

esse dicatis, quia videlicet principibus tenebrarum commixtumessecrediiis

in illo bello,

quo

ipse

primushomovester

cum tenebrarum

gente pugnavit, ut de
ipsis principibus tenebrarum tali coramixtione captis mundus fabricaretur. ib.

11.5.
^ Et videmus haec,

et

si

est in nobis

CONFESSIONUM LIBER
per Spiritum *

nisi

nohis^ per

quod

dedit

quoniam charitas Dei diffusa

Rom.

est:

quem videmus quia honum

ab

illo

enim

est,

est

quidquid aliquo

qui non aliquo

modo

Videmus coelum

et terram, sive xxxil.

est,

sed

est, est*.

47. Gratias tibi,

Domine.

corporalem partem superiorem atque inferiorem, sive spiritu-

alem corporalemque creaturam

atque in ornatu*

harum

"J^j^

par-enarrat

tium quibus constat vel universa mundi moles, vel universa )ei.
omnino creatura, videmus lucem factam, dirisamque a tenehris.
Videmus jirmamentum coeli: sive inter spirituales
aquas superiores et corporales inferiores^ primarium corpus
niundi; sive hoc spatium aeris, quia et hoc vocatur coelum,
per quod vagantur volatilia coeli inter aquas quae vaporaliter
eis supcrferuntur, et serenis

etiam noctibus rorant, et has quae

Videmus congregatarum aquarum

speciem per campos maris; ei aridam /^rrrt;/?, vel nudatam,
vel formatam ut esset visibilis et composita, herbarum quoque
atque arbomm materiem. Videmus luminaria fulgere desuper; solem sirfficere diei^ lunam et stellas consolari noctem
atque his omnibus notari et significari tempora. Videmus
humidam usquequaque naturam,piscibus et belkiis et alitibus
fecundatam, quod aeris corpulentia, quae volatus avium portat,
aquarum exhalatione concrescif^. Videmus teiTenis animalibus faciem terrae decorari; hominemque ad imaginem et
simiUtudinem tuam cunctis irrationabilibus animantibus, ipsa
in terris gravcs fluitant.

tua imagine ac similitudine, hoc est rationis et intelhgentiae

Et quemadmodum in ejus anima aliud est

quod consulendo dominatur, aliud quod subditur ut obtem-

virtute, praeponi.

peret; sic viro factam esse etiam corporaliter feminam, quae

haberet quidem in mente rationalis intelUgentise parem natu-

ram

sexu tamen coiporis

quemadmodum

subjicitur

ita

masculino sexui subjiceretur,

actionis ad concipien-

appetitus

dam*** de ratione mentis recte agendi solertiam.

haec et singula bona, et

omnia bona

55. n.x. etl. x. ^.53. p. 194. n.c.

satis considerate dictum ost
enim ia abdito est valde." Aug.

. 18. p.

avertamur ; et faciem quoponentes ad ea quae fecit, dorsum ponamus ad eum qui fecit. Aug.
Tract. in Joann. $.1. Vid. sup. 1. iv.

res

artifice

dammodo

*'

Retr.
^
^

Videmus

valde.

Spiritus ipsius, sic nobis placent ut artinon ut ad opera conversi,

;

fex laudfctur

ab

5,

cordihus nostris per Spiritum sanctum qui datus est

est in

modo

quem

277

XIII.

Non

ii.

6.

Cf. de Gen. c. INIanich. 1. ii. c. 15.

Seu forsan*'coDcupi!.cendam,"quem

278

xxxiii
(lenillfio

sive de

Laudent

48.

te

AUGUSTINI EPISCOPI
amemus

opera tua, ut

te

amemus

et

te *,

^^ laudent te opera tua, quae habent initium et finem ex tem-

pore, ortum et occasum, profectum et defectum, speciem et

roncreat;i

8.

Habent ergo consequentia mane et vesperam,

De nihilo enim a te, non
sunt, non de aliqua non tua*, vel qua) antea fuerit,

niate-pnvationem.

"^-

partim latenter, partim evidenter.

de

te facta

sed de concreata, id est simul a te creata materia

quia ejus

informitatem sine ulla temporis interpositione formasti.

cum

Nam

ahud cceh et terraj

materiem quidem de omnino nihilo, mundi autem
species
speciem de informi materia, simul tamen utmmque fecisti, ut
aliud

sit

coeh et terrae materies,

materiam forma, nulla mora? intercapedine, sequeretur.

49. Inspeximus etiam propter quorum figurationem ista vel
^^^^ ordine fieri, vel tah ordine scribi vohiisti, et vidimus quia
(M^ailomjimwn- bona siint singula, et omnia hona valde, in Verbo tuo, in
Unico tuo; coelmn et terrayn^ caput et corpus Ecclesia), in
goiica
expo i. praedestinatione ante omnia tempora, sine mane et vespera.

XXXIV

Ubi autem
occulta

prgedestinala temporahter

ccepisti

manifestares,

et

incomposita

quoniam super nos erant peccata

exsequi, ut

componeres;

nostra

profundum

nostra, et in

tenebrosum abieramus abs te, et Spiritus tnus bonus swperferehatur ad subveniendum nobis in tempore opportuno : et
justificasti impios, et distinxisii eos

ab iniquis

et sohdasti

auctoritatem Libri tui inter superiores qui tibi dociles essent,

subderentur;

et inferiores qui eis

infidehum in
fidehum, et

unam

tibi

et congregasti societatem

conspirationem, ut apparerent

etiam pauperibus terrenas facultates ad acquirenda

Et inde
vitse

verbum

habentes sanctos tuos, et spirituahbus donis praelata

auctoritate fulgentes

gentes,

Sacramenta

et

inde ad imbuendas infideles

miracula visibiha, vocesque verborum

et

secundum firmamentum Libri

tui,

quibus etiam fideles hene-

dicerentur, ex materia corporah produxisti

hum animam vivam

admodum
Aiig. de

fere

Gen.

Inijus rei

quam rerum

et

deinde fide-

per afFectus ordinatos continentioe vigore

formasti*; atque inde tibi soh

in

coelestia.

accendisti quaedam luminaria in firmamento^

subhmi

Ad

studia

opera misericordiae parerent, distribuentes

Gen. 3, 16. interpretatur

c. Manich. 1. ii. $. 15.

exemplum femina

facta est,

ut quod
ordo subjugatviro
duobus hominibus evidentius apparet,
:

mentem subditam,

et

nuhius

masculo et femina, etiatn in uno

homine considerari possit \it appetitum
animae, per quem de membris corporis
operamur, habeat mens interior tamquanri
virilis ratio subjugatum.
id est, in

CONFESSIONUM LIBER
auctoritatis humaiiiE

imaginem

prsestantique intellectui

actionem, tanquani viro feminam,

rationabilem

omnibusque

ad iniitandum indigentem, renovasti ad

similitudinem tuam

et

-279

XIII.

subdidisli;

tuisministeriis^ad perficiendos fideles in

hac

vita

ab eisdem fidelibus ad usus temporales, fructuosa

futurum opera pneberi voluisti. Haec omnia videmus, et
hona sunt valde, quoniam tu ea rides in nobis, qui Spiritum,
neccssariis,
in

quo ea videremus, et in eis te amaremus, dedisti nobis,

50. Domine Deus, pacem' da nobis (omnia enim praesti-xxxv.

pacem quietis, pacem sabbati, sabbati sine vespera*.

Omnis quippe iste ordo pulcherrimus rerum valde
bonarum modis suis peractis transiturus est et mane quippe
in ehfactum est, et vespera.
nobis)

tisti

^p^^^

51. Dies autem septimus sine vespera est, nec habet occa- xxxvi
sum, quia sanctijica^ti eum ad peiTnansionem sempitemam ^^^^^
ut id quod tu post opera tua bona valde, quamvis ea quietus """'
;

feceris, requievisti

Libri

tui,

quod
1

et

septimo die, hoc pra^loquatur nobis voXf.u^r/'

nos post opera nostra, ideo bona valde """ ^^1

qudtur.

quia tu nobis ea donasti, sabbato

vita?

aeternae

requiescamus

in te.

Etiam tunc enim

52.

sic requiesces in nobis,

dum nunc operaris in nobis

sunt ista
nos, quemadmodum
^

quemadmo-xxxvn.

et ita erit illa requies tua

opera
tua per nos^.
^
^

Tu

per

nobis

autem,^"^^<^
quiescet.

Domine, semper operaris, et semper requiescis. Nec vides

ad tempus *, nec moveris ad tempus, nec quiescis ad tempus
et tamen facis et visiones temporales, et ipsa tempora, et
quietem ex tempore.
;

Nos

53.

itaque ista quaj fecisti videmus, quia sunt

tuxxxviir

Et nos foris videmus quia sunt, oeus, a^^et intus quia hona sunt
tu autem ibi vidisti facta, ubi vidisti
nio videt
., Et nos aho tempore moti sumus ad benefacien-e.eata.
lacienda.
dum, posteaquam concepit de Spiritu tuo cornostrum; priore
autem quia vides

ea, sunt.

'''^'"

!,/>.

Pro, Ministris

Vocem hanc eodem

ut servitia pro servis.

sensu usurpat Aug.

de vera Relig. $. 110. [Dub.]

^ Ccelestem pacem, quae vere ita pax
est, ut rationalis duntaxat creaturaj sola
pax habenda et dicenda sit, ordinatissima

quod, dum corrumpitur, aggravat animajn, sed spiritale, sine uUa indigentia,
ex omni parte subditum voluntati. Aug.
de Civ. Dei, 1. ix. c. 17.
8 Sicutenim recte dicitur Deusfacere,
quidquid ipso in nobis operante feceri-

sciHcet et concordissiraa societas fruendi

inus

quocumventum

cum

ejus

plane
corpus animale,

Gen. ad

Deo,

et

fuerit,

invicem in Deo;

non

certeque

erit vita

vitalis

raortalis, sed

nec

Deus dicitur requiescere,

munere requiescimus. Aug. de

ita recte

lit. 1.

4. c. 9.

280

AUGUSTINI EPISC. CONF.

S.

LIB. XIII.

autem tempore ad male faciendmii movebamur deserentes te

tu vero, Deus une bone, nunquam cessasti benefacere.
Et
sunt quaedam bona opera nostra ex munere quidem tuo, sed
non sempiterna post illa nos requieturos in tua grandi sanctificatione speramus
tu autem bonum nullo indigens bono,
semper quietus es quoniam tua quies tu ipse es. Et hoc
intelligere quis hominum dabit homini } quis angelus angelo ?
quis angekis homini ? A te pctatur, in te quaeratur, ad te
;

Mat.
^-

7,

pulsetur

sic,

sic

accipietur, sic

invenietur, sic

aperietur.

Amen.

AUGUSTINIANI ANNALES,
i

SfVE

COMPENDIOSA
CUM

S.

AUGUSTINI VITA

ANNORUM

SUIS

NOTIS.

PR.ECIPUA FACTA.
Anti.

Aiin.
A:r. vulg.

iEr. viilg.

354. Augustinus Thagastae nascitur,

Patricio patre, matre Monnica,
die decima tertia Novembris; et
paulo post catechumenis ascribitur.

370. Sextum decimum aetatis annum

agens, studiis intermissis, ex otio

luxuriam incidit. Mox Carthagine studens rhetoricae, libidinosi amoris laqueo irretitur.
371. Patricius moritur, et Augustinus
patre orbatus alitur Carthagine
sumptibus matris et ope Romain

suo Adeodato. Monnicee ad

Ostia Tiberina obitus.

fiiio

388. Augustinus in Africam redit.

Adeodatus optimae indolis et mirabilis ingenii puer, morte immatura praeripitur.
389. Augustinus presbyter Hipponensis ordinatur ab episcopo iliius
Ecclesiae Valerio.

392. Adversus Manichaeos scribit.

394. Donatistas refeliit.
395. Hipponensis episcopus, Valerii
coadjutor, anno exeunte ordinatur.

niani.

Cum

secundum Carthagine annum degeret, filium Adeodatum

396. Valerii Hipponensis episcopi obi-

ex coacubina suscipit.
374. In Manichaeorum haeresim labitur, et complures ex familiaribus

397. Augustinus Confessiones suas

scribit.
Arianos, de Trinitate

372.

eam

casum

ejus
deflet Monnica, et reditum sperat.
suis in

pellicit

376. Aliquandiu Thagastae grammaticam docet sed mox redit Carthaginem, et ibi rhetoricam profitetur. Cum illi theatrici carmi:

nis

certamen

palmam

placuisset,

inire

tulit.

nimium

379. Astrologiae
paulatmi ab

Apto libros
383. Manichaeorum errores
Pulchro

et

ciilitatem
in

tribuens,

De

ea avocatur.

scribit.

et

imbe-

comperit, sed incidit

Romam

Academicorum dubia.

proficiscitur

ibi

rhetoricam do-

cet.

385. Mediolani artem oratoriam pro-

tractans, refeliit.

398. Concilium Carthaginense IV, in

quo adest Augustinus.
402. Petiliani Donatistae epistolam
confutat.

405. Caeciliani praesidium implorat

adversus Hipponensium Donatis-

tarum immanitatem.
408. De urbis Romae obsidione scribit.
411. CoIIatio Carthagine habita inter
episcopos Catholicos et Donatistas, in qua Augustinus eminet.
Pelagianos errores nascentes oppugnat.
413. Ad scribendum suum opus de
Civitate Dei animum appellit.
417. De gestis Palaestinae synodi circa

Pelagium

scribit.

Ambrosii auditor, ab
erroribus paulatim resipiscit; at
libidinis jugum excutere non ad
huc valet.

420. Priscillianistas impugnat.

424. Semipelagianos confutat.
426. Heraclium presbyterum sibi suc-

Plurimum

428. Libros Retractationum scribit.

429. Epistolis Prosperi et Hilarii respondtt.
430. Vandalis urbem Hipponensem
obsidentibus, tertio obsidionis
mense migruvit ad Dominum die
vjgesima octava mensis Augusti.

fitetur

386.

tus.

proficit

Pauli lcctione

et

ex

apostoli

tandem

coelesti

voce percussus convertitur.

gisterii oiius

cum

Ma-

abjecisset, ad-

versus Academicos scribit.

minis387- Mediolani Baptismum,
trante Ambrosio, suscipit cum

cessorem designat.

'

SYLLABUS CODICUM
D QW)S 1N EUIT. NOVISSIMA PAKISIENSI RECOGNITI SU KT tON FE9SI0NUM LIDRI,

NECNON VARIANTES LECTIONES.

MANUSCRIPTI CODICES.
CoNFEssioNUM
tjovo eraendati

Hbri prodeunt hic de

ad veteres codices optimae

Thuaneum, Corbeiensem, Germanensem, Benignianum, qui

ante annos 700 vel 800 scripti videntur
Insuper, ad alios codicesinferiorisastatis,
aut nobis qui non omnes propriis oculis
exploravimus incompertae, scilicet ad Theodericensem, Albinensem, Lyranum, Vali-

uotae Fossatensem,

niana typographia prodiit Antuerpiaj,

auno 1577.
Arn. Editio qufe D. Antonii Arnaldi doctoris Sorbonici studio ad duodeciin
manuscriptos recognita prodiit Parisiis, anno 1649.

Praeter

solum

e bibliotheca RR. PP. Prffidicatovia Jacobffia, ex Sorbonica

duos, ex Victorina tres, ex bibliotheca RR.
PP. Augustiniauorum majoris conventus

tum

unum
rum

Paris.

Paris. quatuor

Denique, ad Variantes Lectiones Lovaniensium cura ex quinque manuscriptis

coUectas necnon ad quatuor manuscriptos
Anglicanos, scilicet unum ex Bodleiana
bibliotheca, duos ex Collegio Mertonensi,
[Hos, cum
et unura ex Archiva Laudina.
;

parum accurate coUati

fuerint,

denuo con-

tulimus.]

EDITI CODICES.
Confessionum Libris emendandis adhibiti

sunt editi codices antiquiores et casti-

gatiores

Am. Id

est,

liber

excusus Basilea^ per

Joannem de Amerbach, anno Domini

1489.

Bad.

Quem

Jodocus Badius per Joannem

Parvum Parisiis excudi curavit, anno

1502.
Er.

Desiderii Erasmi cura castigatus, et

Frobeniano prelo editus Basilea?,

anno 1529.
Lov. Liber qui juxta recognitionum Theologorum Lovaniensium, ex Planti-

ediliones

modo

allatas quibus

fuerant RR. PP. Benedictini,

Editioni recenti Parisiensi accurandae adhibiti sunt castigatlores libri, tum veteres

nensem, Regium, Vedastinum, Vaticanum,

usi

recentiores

Lugd. Editio Lugdunensis, anni 1561.

Ven. Edilio Veneta, anni 1584.
Somm. Editio H. Sommalii e Societate
Jesu.ColoniaBAgrippina,, annol629.
Lov. Editio posteiior Theologorum Lovaniensiura. Antuerpiae, apud Engelbertum Gymnicum, anno 1662.
Dub. Editio quae D. Dubois cura prodiit
ex typis Joannis Paptistie
Coignard, anno 1687.
Benedict. Ediiio Benedictina, excusa denuo Antuerpiae, anno 1700.
Mart. Editio Dom. J. Martin Benediciini
e Congregatione S. Mauri, recognila
ad antiquam editionem Ulimmerii
necnon ad duodecim manuscriptos.
Parisiis, anno 1741.
Flor. Fr. Archangeli a Praesentatione sacerParisiis

dotis, professi Carmelitae excalceati,

TheologiaB et Scripturae sanctae Lecrecognita ad multas cditiones,

toris,

necnon ad tredeciin Etruriae manuscriptos. Floreutiae, anno 1757.

Rond. L. St. Rondel studio collata cum
sexdecim manuscriptis, necnon cum
prascedentibus editionibus.
1776.

Parisii*,

LECTIONES VARIANTES.
iii (e.vtum, c.v Benedictinornm consilio, nonnullis Variantibns Lectionibus
quce illos prceterierant, priiis ab ipsis usurpatam lectionem sub oculos hic ponimus
uncis inclusam [
].

Relatis

quas lectioncs, iis quas iu textum receperant, Benedictini, curis posterioribus,

prctinlerunt, lectionem priorem uncis inclusam, (post ed. ult. Paris.) exhibuimus

.Si

si qua editor ille Paris, editionem Benedictinam emendavit, vel nos edit. Parisiensem immutavimus, lectionem priorem cum verbis ed. B., ed. P., subjecimus.
Ed. Oxon.

SlGNOilUM INTERrilETATlO.
Cdd. codices.
Mss. manuscripti.
Edd. editi.
Et

Reg* Regius manuscriptus.

Vatic. Vaticanus manuscriptua.
'Jheoderic. Theodericensis nis.

de

sic

caeteris

manuscriptis codicibus designandis.

Codd. Oxoniense?.
A. Cod. Coll. Mn. Nas.
B. Cod. Coll. Merton. N.
C. Ejusd. N. 1. 1. Art.

Ubi vero

cum

Codices

hi

Caeterum hic

illic

signa

D. Cod.

Biblioth. Bodl. Bod. 185.

E. Ejusd. Laud. 137.

3. 10. Ait.

lextu rtcepto conveniunt, id notare

illa

additum

1. I. 5. resistis
Somm. Lov. quinMss. apud Mart. laudati, necnon
Rond. cum tribus Mss. siiperbi^, Deus,

P.

(jue

[bene]

resistis.
1,

habet

manu

2. inferis

non

inferi,

jam
E.

ABCD.

scire

et si

=te Germ.

11.

2. ap.

Mart.

ABC.

post.

Ms.

Theoderic.

intolerantcr.

ium

ego

Alii plerique, ego

librariorum lapsu, ut videtur.

Rond. cum uno codice; non enim ego

inferi,

non enini egosumjam in

sumjam inferi D.
ut a quoquam 2 Mss.
ut quoquam
Mart. Lov. A13DE.

ium

in inferis.

inf.

ABC

ap.

si

vc.

haud necesse duximus.

omissum

sit, t, si

Mss. necnon duo apud Mart. Mss. Sine

me.

BE.

D manu

mortalem.

Ita

post.

Mss. ferme omnes,

Sorbonicum adornata, ubi verbum, nescio,

ad superiorem sententiam, unde
venerim huc, qua se Augustinus significat
circa animae originem fluctuare.
At Bad.
refeitur

Am.

habent
in itam dico mortalem
mortalem dicam vitam, an mortem
vitalem nescio: quam lectionem Lovanienses
ad trium Mss.fidem sic mutarunt: in istam
dicam mortalem vitam, an mortem vitalem,
et Er.

vitam:

nescio.

quo.

Apud

Bad.

Am.

Er. et Lov. ex

qua

Mss.

eis.
Ita Somm. Dub. Mart.
cum quatuor Mss. [Ed. B. qxiod ex

I.

di>pergeris.
12.

tui

tua 3 Mss.

c<c.

ap. Mart.

ct in qua. Verius porro in Mss. el in

editione Antonii Arn. prodesignando utroque parente, ex quo et in qna.

ABCDE.

ABCDE.]

Somm. Dub. Mart. Rond.

[Ed. B. qua.c. ABCEtyM. D.]
3. amisisti.
Somm. Flor. et Rond.

Mss.

qui.

Ita

amiitis.

diximus.

Somm.

Hond. cum uno Ms.

In antiquis edd. Bad. .Vm.

est

necnon
4.

in

Sinc.

uno e

et Er.

iMss. addiuir, miseria.

Somm.

5. tibi

et 4

de hoCf quod novi, laudari

et

Rond. cura novem

tamen ?j,
que edd
sex Mss.,

uh.
Mart.

Ilond.
non,

eis

Somm. Lov. Rond. ex aliquot

Mss. ap. Mart, qucsrentem te, qui

deficiunt

(licimus.

ei

Antonium Arnaldum doctorem

Antiquiores edd. scilicet a

Jodoco Budio Ascensio, a Joanne Amerbacliio, et a Desiderio Era^mo, cum tribus
dissiparis.

textui

sit.

editio per

et scire.

9.

1.

=,

usitati usurpavimus,

an anni tui. Abest

a nostris Mss. et ab aliis plerisliisuper,

te.

Lov.

Somm.

Rond. cum

et

ap. Mart., E. dejicient.

inleliigat.

intelUgit

Mss. ap.

LECTIONES VARIANTES.

204

6. me.
Lov. et Arn. Quis nnhi commemorat. Bad. Ani. et Er. Quis mecum
commemorat. E. Sed vera lectio est quam
Mss. ope restituirnus, juxta quem loquendi
modum in libro de Magistro, cap. 1, dicit
Augustinus " Duas jam loquendi causas
constituo ; aut ut doceamus, aut ut commemoremus vel alios vel nosmetipsos."
[mihi in memoriam revocat; quo sensu
:

apud Aug.

p. conjungjtur. Erasm.]
purgabat. Angl. Mss. (ABCD)
(E. purgat) Sic etiam Rond. cum octo
c. acc.

purgat.

Mss.
cum.

et recte. Vult nimiposse vel ex eo probari,

quod iHa, quae in infantibus benigne tolerantur, mala sint, quia in aetate provectioribus tolerari fequo animo non possunt.

Mendose ergo

Quod

legitur in edd.

licet

probes, tamenferre.

Er. Lugd. Ven.

7. qua me vixisse
Lov. Somm. et Rond. cum decem Mss.
necnon tres apud Mart. Mss. et ACDE.
de qua B. et paulo post, qua vivo

ABCDE.. ..qua

vizi.

CDE. [Ed.V. qnam

quam quam

B.
memoria. Lov. prenadbam
vizisse
et.

si

vivo
Omittitur, si

viii

et, in

Ali.]

editione Lo-

vaniensi. sed etsi

memoria.

Bad. Am. Er. et Arn. cum nonnullis Mss.

pensabam memoria. ABCDE. 5 Mss. ap.
Mart. prcBstabam. Melior visa est lectio
Mss. Corb. Fossat. et aliorum optimae notae,
qui habent, prcEsonabum.
Nonnulli e Mss. diUgens
8. deridens.
eos. E. irridens ABCD.
Paulo post vero
Bad. Am. et Er. acerbissime inflignnt.
9. approbet
Sic Er. Lugd. Ven. Lov.

Somm. Dub. Mart.

Flor. et Rond. cum

duobus Mss. [Ed. B.approbat. ABCDE.]
aut
Apud Bad. Am. Er. et Lov.haud.

16.

Am.

1.

ordinator.

2.

Er. et Lov.

ordinator.

In

editionibus

legebatur, tantum non

DE. Erratum

quod emendant

edd. Bad. et Arn. et Mss. plures ac potiores, a quibus abest negatio.

vid. sup.
not.

i.

p. 9.

spectacula
Lov. per oculos periculosa
micante in spectacula. E. Alii cdd. per
Tamen cum Lov. concoroculos emicante.
dant Er. Lugd. Ven. et Sommalius, et
l MS. ap. Mart. magis tiwgiique periculoie
(inserto tamen in D man.post. per
oculos ante perimlose^
Sic reperimus in melio10. stomachi.
ribus Mss. Apud Arn. veio et nonnullos

Mss. pressus

tiomacho. Denique Bad. Am.

Er. et Lov. pressns stomachi dolore. E.

sunt.
Er. Lugd. Ven. Lov. Somm.
Flor. et Rond. cum sex Mss. necnon sex
alii Mss. apud Mart. hic et superius, sint.

quusi laxata

laiata

mnt

Abest, quod vult, a Mss. optimis.

(sed in marg.
adscribitur ante

faciat).

Somm. Dub. Mart. cum sex

Rond. cum quatuor aliis, ut cito

sanarer

Mss.

et

suuarer. [Mss. quinque citat Mart.

autem

habent

et ut,']

eos.
Ita legit Arn. nec aliter ferunl
plerique Mss. sed varia labes huic loco

edd. e quibus Am. Er, et Lov.

habent, et tibi tam eos. Bad. porro, et
territa per eos. E. Alii, particuia interposita, et terram tnagis per eos
quam tamen
particulam non ineleganter interdum subinteliigendam relinquit Augustinus.
referrem
InMs. Lyrensi, referretur.
illata est in
sic

sitit

AD et

loca peccandi,

ut videtur

B.

annon

ABCD

Mss. frequentes, et
Iquia caro eram. E. et ed. P.]
terra.
Am. Er. et Lov. e terra.
P. 12. l.L putantur. pntabanturb Mss.
ap. Mart. et Somm.
man. post.
difficultas
Ita Mss. pra^stanliores. At
1

1.

eram.

Lov. et Arn. difficulter,difficultas.

Somm.
Mart. cum quinque Mss. et Rond. cuni
tribus aliis
difficulter. DifficuUas. Ulim.
:

et

ABCD

difflcultas

omnino,

difficultas.

omnino ediscendee.
13. possem.
Mss. aliquot cum Arn. et
quia non esset nisi. DE. quce uon esset ABC.
Alii nonnulli, et quce non nosset nisi.
Rond. cum septem Mss. receseraa te.
mus a te. E.
difficultas

24. pen. sed quse et in rebus. =(/i/a

ABCD. et quoque E.
14. putarentur.
Apud. Lov. ne Jlagitia
pntarentur. Non integre.
(. 26. 1. 23. appellare ad aliquem 3 Mss.
api Mart. ABCDE.
. 27. \. 4. decoris pro dedecoris 5 Mss.
ap. Mart.
$.

6 Mss. ap. Mart.

Am. Er. et Lov. Et 7wn

E. Sed melius longe Bad. Arn. et
Mss. praecipui, Et nunc eruis.
Nam. Mss. tres Angl. Namivi. ABCD.
4 Mss. ap. INIart. longe eram.
tenebroso
Apud Lov. additur, cesseram. Am. et Er. recesseram, In Ms. Alb.
habetur, lu affectu eram tenebroso.
Apud
Bad. vero, Arn. et caPteros fereomnes Mss.
generalior efFertur sententia absque addito,
15. eruis

eruis.

ut intelligamus longe a

Deo

esse illos qui

sunt in afFectu tenebioso.

ABCD

CE.

Mss.

Ita in

rum Auguslinus

me

vult

ABCD

16.

alteri

Rond. cum quatuor Mss.

hic interponit 7wn.

horoinibus.
ras.

BC.

Lov.

inter homines

inter homines homiitibus

ABC.

sup.

Patet

legendum esse cuni Mss. inter homijiibus

E. 1*"^. man.
vel sine aspiratione, inler
omines: quod Augustinus in exempjum
;

affert locutionis incongruaj et cavendcB.

vanaB Rond. cum octo Mss. quibus accedunt duo Mss. laudati a Mart. E. [vana
ed.

P.c.ABCD]mox

deprehenderam AM?,^.

LECTIONES VAIUANTES.
ap. Mart. el iuccedentihus h(c ipsa omnino
7 Mss. ap. Mart. Mor.

ABCDE.

Er. Lugd. Lov.

erat.
Mart. Rond. erunt.
Lov. sola
iniquitat< m.

vivebam.
Sic Mss. cum edd. plerisque,
ubi Lov. c. 5 Mss. ap. Mart. habet, eljani
tunc videbam
Somm. et Rond. cum qua-

At

tuorMss.

A\\'),fruens.

et

jamiiincvivebam.E,. etiam

et

tiinc

A BCD.

tiveham

Bad.

Er.

et

qnod voluptates, sublimitates, veritates,

non in Deo, sed in seipso et creaturis aliis
quajreret.
18. coUigens.

ABCD.
inferis
satiari

in

Tres Mss. Angl.

friiens.

Mss.

et Arn.
luminosus.

Tn

in,

Dub.

iniquitate.

DE.

niilam iniquitatem.

Angl. dwo furfns.

[E. tanturn]

In Mss. quatuor. et Arn. mihi.

Somm. Lov. Flor. Rond.
24. a quo ?
om. potest. [fl quo potedl ABCDE. c. ed.

sua.
Ita in Mss. et anliquioribus edd.
cura in Lov. et Arn. legalur, opera tua
malis inimica sunt. "E.
Contra mentem
Augustini, qui, nisi fallimur, probare intendit nihil Dei innocentize derogari poena
quia si quid ^atiuntur
raalis irrogata
nocumenti, totum in ipsa torura opera refundi debet.
14.

$.

ab Henrico

libris editis

Jesu,

et

limnsus limes.

edd.
juxta

antiquioribus

Expunximus,

Societatis

Blasio, legitur

Thoma

In codice

Coih. Uminosns. Utrobique corrupte illic

deflet Augustinus quod sese intva
:

enim

bent,
sui

Obsurdueram.

In Lov. Somm.

DE.

Obsordiieram.

el Blas.

eram aliorum codicum auctoritate, nrcnon

exigente vocabulo, stridore, quod ad aures

imitando = tc

te

S.

ABCD.

Hoc
illius

reornm.

gravitatem amplificat, sicuti deioceps

et comciorum animorum conjricaaccensum, et consortio simul peccandelectatum fuisse accusans. [reorum

tione

Substituimus obsurdu-

sic

Augustinus peccati

consortium

enim verbo
facit, se

Inminoins limes.

etiam

4.

25. reorum. sic Codices plerique, cum

Ulim. et E. Maluimus, uti pauciores ha-

adeoque legendum cum Mss.

et aliis edd.

1.

ABCD.

honesta? amicitia? limites hsud continiierit

tiu7n

ed. P.]

26. occurrit.

Rond.

Er. Lugd. Lov. Somra.

et

occurrerit.

27. aniabara. Lov. et4 Mss. ap. Mart,

refertur.

amari amaham ; raoxque, amans amari,

At Bad. Am. Er. Arn. et Ulim. cum Mss.

19. modularetur. sic Mss. primaj notas, et

prope omnes quam lectionem parum abfuit ut praeeligeremus. ABCDE. [modevaretur ed. P.]
nostran
In Mss. aptimis. Imorlalilatis
nostrcE. ABCDE. c. ed. P.]
litridinis
Lov. Somm. et Blas. accepit
in yne luxuria sceptrum, et totas manus ei
dedi vesnnio' libidinis.
In aliis plerisque
codicibus habetur in recto, vesunia ; et

sania.

abest vox, luxuria.

20. 1. 10. de quam profundo.

auditori C.

Ci

Somm.

cum

Lov.

inferis.

Sommalio

cfllligaF.

cdd. melius,

alii

ibi.

Am.

Lov.
cceleras. meas atiiiie ccBteras E. Castigatum
cst ex Arn. et Mss. cceteris.
Quippe hoc
loco fatetur Angustinus se in eo peccasse,
17. caeteris

285

Alss. ap.

Mart.

ABCD.

inclinatae.
Ms. Lyrensis perversus atque iticlinatus. raox volnplatis ABCD,
21. I. 8. quanto magis
= maois
turpes
=
.
P
:

ABCD.

15. malitia.
Mss. ap. Mart.

dedecore.

melius.
quid pro quod ABCDE.
Am. Er. et Lov. de tartareu
libidine.
At Bad. Arn. et Mss. de tartaro
1.

4.

libidinis.

Foeda

Somm.

duabus vocibus. Tres

nid

erat. fixderata

28. insania.

Alii edd. quid ergo eo.

Am.

Rnnd. de decore,
jNIss. apud Mart.

mirahilis in-

Er. et Lov. auctori.

ABD.

Theologi Lovanienses legunt

dolores.
lacvymce ergo amanturet dolores. Abest vcx,
lacrymce, a Mss. et edd. plerisque. lacryma:
loco lacrymatnv habet E. lacryma D. /a-

AB.

crymat

jfistus.

Rond. ex

ap. Mart.

i.

13.

tribus

congaudebam

gererent.
l

et

toiidem

hnt

ABCD.
ABCD. sed

mox

contristabatur.

amnntur

amentur

et

attequeS Mss. ap. Mart.

antep. lateque

cum

Mss.

in cBstus.

9.

1.

puncto forsan notatur,

non decus aliquodf sed dedecus (i.ppetem.

23. et.
Somra. et Rond. hic addunt,
opibus. E.
ego
Somra. Dub. Mart. Rond. ergo.

Septem Mss.

E.

ABCDE.
et

libidinis.

^. 3.

22. justitiae
Mss. frequenlioies
penuriu etfastidio JustiticE. ABCDE.
1.

pro, amari, habent, amarc, utroque loco, et

ac*ori

de qno

meum. Somm. et Rond. quis enim hominnm non eitollehut landibus tunc patrem
meum? tunc homijium ABD.

et

Er. Lugd. Lov. Somm. Mart.

Ms. Rond.

cum

gererentur.

Bad. Am. Er. et Lov. delectatur

cor,
5 Mss. ap. Mart.
Nostram
vero lectionem praeferunt Mss. et Arn.
dolor

29.

. 5.

1.

2.

sacrilega curiositate

sacrilegara curiositaten%

ABCDE.

LECTIONES VARIATsTES.

2B0
scaivum.

bendum

Sic juxta vftustos cdd. scri-

hic, sccEvum, id

sinistrum

est,

apud Er. et l.ov.

qnendam Ciceroim minus
recte ex edit. Lips. pro qnendam cnjn&dam
Ciceronis quod habent ABCDE. cum ed.
P.
1. 11. surgeretjam coeperam ABCDE.
Sic iMss. prope omnes
31. refrangebat.
cum Bad. neque secus Am. et Er. nisi
quod scribunt, refringebat. At Lov. et Arn.
non, Kevum,
30.

$. 7.

uti scribitur
4.

1.

habent,

refrigehat.

praebiberat.

sex

ct

me

hoc solo in

et

tanla Jlagrantia

Er. Lugd. Ven. Lov.

apud

IVIss.

Mart.

pie

Flor.

biherat.

ABCDE.
. 9.

1.

viderem

Heec enim omnia non.

temd
QuatuorMss.
emendatur

Mss.

videre, 4

et

ABCD.

nomina. Lov.
hcBc omnia E.
sono.

sovo.

ABCD

sono tenus) E.

sup.

Alii, tenns sono.

. 10.

1.

].

[minus

tuor, hnlmenta.

vecte,

habent enim

mnes pvlmenta.^

Lugd. Ven. Lov. Somm.

Dub. Marf. c. 2 Mss. Flor. el Rond. in
Er.

ABCE. D man.

illum.

35.

2da.

Mart.

1.

Er. Ven. illum, et 3 Mss. ap.

rnan. 2<i^.
rebus
3. quibus rerum ignarus

ABCDE.

5 Mss. ap. Mait. Ulim. et Arn.

Sic etiam
Scriptura.
Sic Mss. Angl.
editio Am. duo Mss. Flor. necnon editio
Florentina. 3 Mss. ap. Mart. [et si recte

in Scriptnris diceremur.^

rectissima
1"".

AC.D
1.

1.

Quatuor
man.

8.

Numquid. Ef

1.

1.

Mss.

leclissima.

-juxta 2 Mss. ap. Mart.

ult. juste

36.

hishic

7iumq.

ABCDE.

Apud

2''.

qui prajcepit.
37. 1. 4.

et

ABCDE.

4. quia

qui

ABCDE

et

ABCD.

Germ.

ap.

Mart.
42.

et

haberet

5 Mss.

44.

fieri

Er. Lugd. Ven. Lov.

Flor.

Rond. ^eri enim. E.

et

45. carmina.
certamina.

46.

j. 3.

1.

castitate.

Bad.
=

6.

Er.

ABCDE

me

Bad.

Am.

Am.

Lnv.

sinerem E.

Er.

et

tt

subsii-

tuunt, charitate.
47. planos
In quibusdam editionibus,
planetarios.
Ita in ipsa editione Lovaniensium per typographorum oscitantiam ;

Castigationibus
suis
in
aiunt rectius videri sibi legendum, planos,
id est impostores, quo nomine appellatos

olim fuisse Mathematicos palam est. Hoc

porro nomen alias adhibet Augustinus, ut
libro tertio contra Academicos, cap. 15.
medicince
48. 1. 1. medicae artis.
ABCDE, 4 Mss. ap. Mart.
proconsule.
Er. Lugd. "\'en. Benedict.
pro consule, duobus vrrbis. Lov. proconsul

manu

s?ia.

ACD.

ma?iu G. 2.

pr,.iconsul

ap. Mart. E.
1.

illam j//a

13.

ABCDE et 6

Mss. np.

INlart.

intelligere
Sic legendum cum Mss.
Angl. ABCDP].
Quibus sufFragantur &ex
Mss. Flor. necnon Mart. cum tribus Mss.
et Rond. cum quatuor aliis Mss. [potuisset

intelHgere.]

Lov. Rond.
Apud Am.

sustentas.
paginis.

et

quibus
aliquot Mss. E.

Pnganis

castus.

sustetitei.

Er.

perperam

et

Lov. de

suflTragantur

Mart. cum
Ms?. meABCDE
2 Mss. Mart. etLov. E.
tribus

[cautus

c. ed. Par.]
ap.
49. cocta.
Mss. plures coacta, et melius nostra opinione dicitur coacla, id est coagmentata

lioris notae

quam cocta, licet hanc vocera

Lovanienses pra^tulerint.
Quinque Mss.
apud Mart. cit;iti et D man. 2^. habent,
coacto fervore [coacla
c. Ed. Par.]

ABCD

ABCDE.

mox=f^f)

In Editis Am. Er. et Lov.

convertis.
Simulque converlens.
Paulo post, apud
Lov. legere est, super omnes civitates ; pro,
suavitutes.

38.l.3.Tut Do/Hie derelinqupris

1.

et

ABCDE.

amicitia,

ABCD.

Lov. additur, Dens.

Sed ea vcx abest a
Lips.
Mss. et plerisque edd. quia qua? hic lau<iatur Ju!-titia, non est alia ab ipso Deo,
praecepit.

D. man.

secum crederet

vie

E) mecutn

melioris notas ap. Mart.

Sic Mss. cum Bad. Am.

34. pulmenta.
Arn. ubi Er. et Lov. elementa. Angl. qua-

illam.

Ut vivere
{hnhere

=e(ABCDE.
= ABCDE.

et
32. 1. 1. et cseterum
Er. ahes. B.
33. habes.

illam.

quandoquidem
2. ut

ap. Mait. et

(sed in

Somraalii, tum undecim I\Iss. Etruria.^

cujus tamen rationibus non convincimur.

Er. Lugd.

Ven. Lov. snavis. E.

speclabant
expetebant
ABC. expectabant G. 1 DE. sp. enim ABE.
= mihi ABCDEet pro quia, quod ABCDf^.
G. 2. ap. Mart, qncB G. 1. quando 4 iMss.
ap. Mart.
suavi.

50.

9.

1.

4.

1.

1.

videretur videbutnr

ABCD.

concederet
In editis Bad. Am. Er. et
Lov. me sscum crederet. Sed legendum

cum Mss. potioribus, me concederet vel

cum Arn. me iecum concederet. Editio

censet omnino legendum, me

secum crederet quod probare nititur auctoritate tum edd. supra memorataruni, tum

Florentina

51. 1.3.

tunc

1.

7.

1.

8, Sic

tunc

ABCDE.

nunc AC.

man.

l'""^

non

B.

E.

enim ego eram

ABD.

ego enim

;
:

LECTIONES VARIANTES.
ibi.

Ara.

2'''i,

ABCDE.

te

Ita

hoc

ul videtui.

52. conscissam.
viw, ei

Ad

Somm. An

Kr. Lov. et

D. man.

iibi.

Quinque

Mss.

conci-

exceptis qui habent, vel a te vel cum edd.

man. 2^. qucB ad te.
iniserio: qucB a te.

53.

14.

ABC. Dman.

ex ejus corpore

3.

1.

ex

eis

ABCD.

54. sint
ut

Mss.

tres

Euut

enini

quol

descendunt discedunt 3 Mss.

Mart.
. 17.1.3. hsBhcEc ABCD.
55. ubi est.
Tn codice Sorbonico, et
2 Mss. ap. Mart. Ecce ibi est, ubi sapit
.]6. pen.

p.p.

leritas.

eam.
Lov. Arn. Marl. cum quinque
Mss. necnon Rond. cum quatuor Mss. ut
ianet eam. [e Vulg.] D man. 2^^.
1.7 abinf. illialfer J//e

ABCDE, 2G.

Ulim. ap. Mart. ille et alter 2 Mss. ap.

Mart.
56. descensum
Benignianuscodex opet

timaj not, discessum.

].

ab

corporibus

inf.

ABCD.
57. Hieriura.

corporalibus

Sic

sciibitur in cditione

6 Mss. ap. Mart.

dictor
In edd., E et 6 Mss. ap. Mart.
doctor.
In duobus INlss. Lov. diclator
et

corruple scilicet pro, dictor

quam vocem

nostrorum codicum auctoritate restituere

visum est.
58. nieae.
Arn. cum editione Moreti,
an. 1650 sic habet
unimo versaham et
ostentationem contemplnlionis mece. Mss.
sex
modos contempL
vitjB.
Mss. Angl. cum nostris habcnt

divisione irrationabilii
irraiionalis.

(ABCD) vita;

Apud

E.

Lov.

sive,

rationulis

mendose, ut patet.

mentem.

notaj et

lioiis

i\Iss.

quinque non detehabent iine uUo

ABCDE

sensu mentem, pro, sine ullo sexu.

^.

ABD

Ms. ap. Mart.

In antiquiovibus editio61. acumen.
nibus, discendi. Lov. et Arn. disputandi.
At in Mss. pluribus, dispiciendi acamen,
1

quap

germana

cupiditates.
editionibns,

quam

In

te

lectio visa est.

Lov.

nova

cum

meretricias

antiquioribus

cupidiiales.

At

si

rupto periodi

incipiat sententia hoc

offendernnt

itijusti

modo

ut jude veiarentur,

habent nonnulli Mss. cum Arn. ut

uti

ABCD.

et

E.
suam. Substituimus, suam ex Mss. melioris notae, loco tnam, quod in codicibus
vujgatis, et in Mss. nonnullis reperiiur.
suavis eloq.
$. 3. 1. 4. suaviloquentiie
flffenderent

et

ABCD.

ABCD.

1.5. quam egoijam

65. tibi.
Arn. et Mss. duo, occidant se
tihi ;
moxque, trucident.
Alii plerique
codices comprobanl alteram lectionem,
quae paululum obscura est propter distantiam particulae negantis refeiendae etiam
ad verba, occidunt, et trucidant.
66. quae.
Somm. Dub. Mart. c. 1 Ms.
et Rond. Lips. qui. E.
illas ratione.
6.
pen.
ad
.
exploratas
ad illa ratio B. explorata ABC. ad illas

rationales

ACD

1.

67. hoc.

od

8.

Er.

tara.

Lugd. Ven. Lov. Flor.

hoc sup. lin. D.

7. existimari se. se

1.

ABCD

mari
et Arn.

ceslimari se

Arn.

falsa tam A
et Ulira.)

ABCD

ABC

adhuc

hcEC.

man. 1^^.
Denmsicut Te

sicut

5.
lore^

man.

Moret.

et

BD man.

1'^re,

(seseC.)

Mart.

CBSti-

cum 2 G.

D man. post.
Mart. (c. 5 Mss.

Rond. falsata C. Rhythmus

" non solum ignorata, sed etiara falsata"

Aug. sapit [fal&a tam vesana superbicE.
ed. P.]
69. eoque
quoqne.

Er.

Lugd.

Ven. Lov. eo

ABCD.

ABCD

autep. quas
^uos
4 Mss. ap.
Mart. Ulim. Mor.
70. quod.
Rond. quo ABCD. 1 Ms,
ap. Mart. Mor.
modis.
Ulim. Somm. Arn. Mor. Mart,
cum sex jNIss. etRond. cum undtcim Mss.

miris

25. anlep. accepimus

accipimus
et3 Mss ap. Mart.
60. confitebar.
Edd. pene errare conjitebar, manifesto lapsu. ABCDE. plane
59.

ABCDE

. 7.

Lov. et in Mss. plerisque. Atin Bad. Am.

Kt. .Arn. et quatuor Mss. Icherium.
1. 5 abinf. meae
suce AB. C man. post.

D.

alludit.

Soram. Ulim. Lov. Arn.

Moret. Mart. cum septem Mss. necnon
Rond. cura tredecim Mss.
Itimemus ed. P.]
64. vexarentur
Ita codices plerique,

&:c.

sint.

11071

ad quem

gelii,

nexu

In edd. porro
legitur, etenim omnia

negaiione

sublata

et elegantius videiur

l"-e.

antep. quo fugit

a quo
Sequimur Mss.
et non.
ienescunt.

.Mss. cum Arn. meretrices

quod vocabulum usurpavit Augustinusabeo loco Evan-

62. timebiraus.

magno consensu Mss. paucis

287

modis. E. et D. sup. lin.

Er. Lugd. Ven. Lov. Dub. Mart.

et occultit

est,

Flor. et

Rond.

sit.

Codex Sorh. meos essevolui.

71. nolui.
Consentit Gallica versio Arn. sed alii cdd.
etiam Arn. in Latino textu, habent uolui.
Et reipsa cum in schola rhetoris studeret
Augustinus, fuit longe sedatior, ut ait
supra, lib, iii. c. 3.
diligebant
Somm. Dub. Arn. Mart.
(c.

5 Mss.) Mor. et Rond. diligent

[dHigunt,

BCDE

c. ed.

P.]

72. non mansit.

Sic Mss. magno consensu. E. Verior forsitan lectio est, qua
filium mater significatur suis fletibus ac
et
precibus prosecuta.
non
3 Mss. ap. Mart. et Arn. Iremansit ed.
Par.]

ABCD

me

faceres

[j/t in

me

Mss.

ita

et

Arn.

ABCDE.

ed. Par.]

marg. pro quo in aliis ts\ cruvivebam, aut, combihebam convivabar, communicabam. ACD. caho. B. combinabar Moret.
76. diffunderetur abs te
cdd. Regiomont. Bertin. 2 edit. Ulim. Bad. Arn.
ed. Par.]
Lov. Er.
77. reprehenderant
Mart. cum 1 Ms,
corr, in

ABCD

nentes ista.

Sic restituimus ex veterrimo coEvae

dice Corb. et 2 Mss. ap. Mart., nam peccatum est in aliis plerisque Mss. qui habent,
arguehatur 171 ea reliqxiiarum Evce. BCDE.
Quos sequuntur Bad. Am. et Er. rel^num
A. Alii vero dum locum emaculatnm
cupiunt, substituunt, rea, pro, in ea, jNIss.
Nihil dubii est quin
certe refragantibus.
primum vitiatus fuerit locus ab iis quibus
insolens et ignota erat vox, reliquiarium.
In qua hbrarii rursum peccarunt libro l
Qurestionum in Genesim, quaestione 148,
ubi codices veriores praBferunt, " enutrire

vestrum rehquiarium," juxta

LXX.

ara-

Manichceis.
nesciens.

At Am.

Sic Mss, Angl.

Er. Lov.

Rond.

ABCDE.

itaqne

exposiiis ed. Par.]

ad inferos ABCDE
Ulim. Arn. Mor. &c.
Sic legendum cum Mss. cum Bad.
sua.
et Arn. non ut Am. Er. et Lov. in carne ;
tametsi hoc habeat locus Apostoli ad quem
Nam hic dicere maalludit Augustinus.

ibamt>m

L 2.

et

nec solverat ille in cruce ; quia sui

recordabatur erroris quo antea cum Manichaeis non crucem, sed carnem Christi negaverat.
reciperem ABCD.
73. L 9. recuperarem
luit,

= 7nei ABCD.
^. 17.
1.

sam

1.

7. bis in

sapit.

d\ebisdie

ABC.

12. mutabile

E. sed

fors.

ABCDE.

quod tamen

jilos-

sup. ras. et 2 Mss.

c. ed. P.]

ap. Mart. \_7iuiahile D.

amabam
Ita 3 edd. vetusti ap. Mart.
ubi Lovanienses habent, peccavi tibi ; sed

excusare

Rond.

me

amabam.

peccabam.

Somm.

vie

Mart. et
habent

amabam

ABCDE.
me.

Lov. Mor.

et antiquae editiones,
ap. Mart. E et A. sup. lin.
Melius vero
in in orat, serie) te a me.
Mss. et Arn, te in me, juxta Manichaeorum

in

(cum 3 Mss.

errorem.qui Dei poriionem in homine cum

natura mali depugnare credebant.
mala AC G. 1. ap.
75. L 1. maligna.
Mart. mea B.
eorum. AUudit ad versiculum 4 Psal.
140, et sequiiur hic et alias lectionem

quamdam LXX,
combinabo:

habet, fftntvtt.ffa,
quapropter scribimus cum anquas

tiquioribus codicibxxs combinabam,^ in textu,

[occidebar.

Spiritaliter

1. 7.
multa probabiliora mnlto
3 Mss. ap. Mart. et Mor.
83. densiores
In codice Alb. additur,
funderc.
Ambrosium. Ita potiores Mss. At edd.
currerem, et iu Ambrosii.
et G,2.

25.

ACDE

ABCDE

ap. Mart.

Ai

periculo

Er.

Arn.

$.16.

cum noslris.
Somm. Blas.

notae.

Mart. cum 5 Mss.

nescivi.

et 2 Mss. ap. Mart. et nescitbam.

80. excipiendum
Lov. decipiendnm.
occidebar spiritaliter. Itaque. Somm. et

acriore periculo.

Praeterea,

et

Mor.

non, reliquias, aut, reliqxiiarum, ut

codici Corbeiensi suffragantur duo manuscripti Florentini optimje
Xi/'v/'/v,

Rond. reprehendehant.
eos
79. . 23. 1. 4. per eosdem ipsos
ipsos ABC 2 Germ. ap. Mart. qui habent

et

ista.
Lusrd. Ven. Lov. Somm. Mart.
4 Mss, Arn. Mor. Flor. Rond. couiem'

alii.

LECTIONES VAHIANTES.

28B

c.

Lugd.

Ven.

et

Lov.

Sic potiores Mss. et Am. Er.

et Lov. et 4 Mss. ap. Mart.

mirarer

Bad.

miraretur,
Am. et Er. pntUlum.
pocillum.
84. tepidissimo. E. quod...aquatimmum
...tepidisximum Somm. Arn, Dub. Flor. et

Rond. B. quod jam non solum

ACD.

=seABCDV..

L7.

praedicationem.

5 Mss. ap.
tione.

aquatissimo,

4 Mss. ap. Mart. et Blas.

INlart.

Lov.
habent

Somm.
:

Blas. et

in ejus pradica-

CE.

85.1.18. disceptare

dissertare

ABCDE.

sic omnes fere Mss.D. Lips.

86. dicere
(altera tamen lectione subjectd) [discere
2 Mss. ap. Mart. et edd. ABCK. ed.

Par.]
pulsans.

legendum cum Mss.

Sic

Soram. Arn. non

quemadmodum

Lov.

et
et

pubansque.
Ecclesia.
Post vocem, Ecclesia, additur
in edd. et E, tua, qux vox abest a Mss.
videram ABCD.
87. 1. 2. viderem
editi Cffiteri habent,

ABCD.

3. sint
sunt
Mart.
88. viderem.

1.

cum IMs.

videram.

ABCD.
L ult. inconcusse
inconcussa Somra.
Arn. Mor. Mart. c. 3 Mss.
90. 1. 5. ab inf. c\noquod ABCDE.
91.1.3. =iUud ABCDE.
92. voluptate.
Tres Mss. Angl. cum
mira voluptate. ABCDE.
Er. Lugd. Ven. Lov. Mart.
93. esset
E obvius esset. E. Somm. et Rond. per
viam ohvius esnet. pervium esset AHCD.

1.

5.

mea ea ABCE

eo

[male].

LECTIONES VARIANTES.

$ 1 1.

1.

eram ortus
1.

7.

3. ortus erat. erat ortua

ABCD.

Lips.

Magnam. magn<s

ABCD

et 1

Ms.

ap. Mart.

ABCD.

. 14.

1.

ult. judici. judiciis

ABCD.

ABCDE.

pen. tandemt>m ille

7 Mss. ap. Mart. Arn. Moret.
95. ter. Bad. Am. Er. Blas. Et ibi.
Lov. Somm. Mor. et 4 Mss. ap. Mart.
Et ijiter hcec. At Mss. plures potioresque
cum Arn. habent, Et ter jam assederat.
Praetulimus; nam Al)pius tertium functus assessoris munere dicitur etiam postea
. 15.

6. " Mecum erat Alypius,"

c.
Augustinus, " otiosus ab opere
jurisperitorum post assessionem tertiam, exspectans quibus iterum consilia venderet."
Italicianarum.
Apud Lov. Arn. Mor.
5 Mss. ap. Mart. et BC Italicarum. At in
vetustis edd. Italicianarum, uti scribitur
etiam in Notitia dignitatum Imperii, et
ab iis qui de Comite largitionibus in Italia
faciendis praefecto agunt. sic ADE.
aversabamur.
Sic Er. Lugd.Ven.Lov.
Somm. Arn. Dub. Mart. c. 3 Mss. B'lor. et
Rond. [Ed. B. adversabamur.]
quetre97. 1. 10. quaerimus, sumimus,

8.

inquit

mits, sumemus ABCD. et E manu post.

sumemus comparahimus.
horis.
Er. Lugd. Ven. Lov. Somm.
Flor. et Rond. antemeridianas lurras.

ABCD.

vita misera,

[vita heec misera

ac non. ABCDE. et 4 Mss. ap. Mart.

[an non ed. Par.]
98. cantans.
Arn. Flor. et sex Mss.
apud Mart. ABCDE. [causans. ed. Par.]
et paulo post, Somm. Kond. et tres Mss.
apud Mart. Mor. et Lov. ad marg. desideraveramus, pro desideraremns.
99. deligatus
Lov. Blas. cum aliquot

sup. ras.
Somm. Arn.
delectattis. Stant vero pro nostra lectione
melioris notae Mss. ABCD.
incidet ABCD.
$. 22. 1. 18. incidit
delicatus.

ABCDE

c.

100. \. 5. demonstrabas.
Mart.
4 Mss. Arn. et Mor. {demomtrares ed.

101. formabamus
Inantiquioribus editionibus et nonnullis Ms&.Jirmabamus. Flor.

pene Jirmaveramus.
gemitus.
Codex Alb. et antiquiores
edd. Inde ad suspiria et gemitus conveiteet
bamuTf
gressus E. regressus Mart. c. 2

Mss.
avulsa.
ereptura.
ablatura

Bad. Am.

ego

et

et Er.

ibi

non

te cogitabaui

104. illos deceptos deceptores et loquaces mutos.

et deceptores. E. [deceptos

ABCD.

illos et deccptoi-es

mutos,

niam.
105. noluisses.

Er. bquaces

ob hoc mutos, quo-

apud
6 Mss.

Legitur, voluisses,

Bad. Am. Er. Soram.

ap. Mart. E.
explicatam

Am.

ed. P.]

{=et Ulim.)

et

ABCDE

et Blas. et
et

G.

1. ap.

Mart.

lexplicitam ed. P.]

lOe.liquidam
SicMss.Angl.[ABCD]
omnes. Germ. 1. ap. Marl.
post, non alium quam me.
Hanc
eamdem habent lectionem Arn. Mart. Flor.
et Rond. cum aliquot aliis Mss. [eam liquide
cernere...(sic E) non aliud quam me (E).]
et nostri prope

Et paulo

Omittitur, bonus, in Mss.

et aliquot aliis.

factus esset

ABCD

Benign. Theoderic.
[bonus ed. P.]
107. ubi.

ABCDE cura ed. Ben. unde

Som. Arn. Mor. Mart. [cum 3 Mss. neque
tamen antiquiss.] [unde ed.P.]
alia

ABCD

[animalia E. c. ed. P.]

tuam
Quatuor Mss. creaturarum tuarum. mox quce f re vera corpora erant
ABCD et Mart. c. 6 Mss. Arn. Mor.
[qutr vera corpora ed. P.]
1.

ab

7.

ABCDE.

inf.

[siHitia

per immensa
ed. P.]

spatia

Ita Mss. cum Bad. et Arn.

108. ea
r. Lov, et 3 Mss. ap. Mart.
mutata interpunctione habent: Aut unde
fecit ea 9 Materies aliqua mala erat. mox
totum ABCD. [totam E. c. ed. P.] et
omnipotens
[omnia potens ed. P.]
fabricaretur.
Er. Lugd. Ven. Somm. et

At Am.

E. cum ed. P.]

Mss.

103. cogitabam

tamen

(E. manu 1". judicibus e corr.) 6 Mss.

ap. Mart.

lib.

5 Mss. ap. Mart.

In Lyrensi codice,

tameii

liberabo.

4 Mss. ap. Mart. Som.

94.

102. 1. 8. quod ista ipsa, fceda taroen.

quod tanta ipsa, foeda (Jceda ipsa 2 Mss.)
ferara.

92. l. 17.=>am ABCDE.

1. 22. visum contemnere. visu

289

evulsa

ABC.

ABC DE. [ed.

ABCDE.

P. raptura]

mox

ABCDE

Rond.

f6r/ct/re(.

Bad. Am. Er. Lov.

fluitans.

4 Mss. ap. Mart.

et

fluctuans.

E.

109. illam. Sic in Mss. et

Lips. [ullam ed. P.]

ABCDE.

quod.
Sic ex INIss. Angl. et Mart. c. 7
Mss. Ulim. Lov. Arn. [dicebat, quantum
valeret.']

sui.
In edd. plerisque: et coUatione
flagrabant in eas migas igne cordis sui. E.
in eas BCD. Castigavit
Jlagitahant meas
Am.Jtabant ignem nos ex Mss. restituimus
fatabant ; quoin verbo.quia minime famiJiare erat, lapsi sunt librarii et locum
corruperunt.
Id porro usurpat Arnobius
adversus Gentes, lib. 2, circa medium

" Quid mimulos, histriones, cantores tuba,

tibia, calamoque flatantesV
Firminum. Er. Lugd. Ven. Somm. et

Rond. de eodem Firmino,

LECTIONES VARIANTES.

290

110. proauntiarem
Mart. cum 3 Mss.
Arn. Mor. prcenuntiarem.
colligi
Sic legendum juxta Mss. Angl.
et 2 Germ. ap. Mart. [diceremt
Inde certissime coliegiea qiiee vera. (sicE.)]
aditu.
Bad. Am. Er. ciim 5 Mss. et 1
ap. Mart. audilu.
at eadem
Somm. Arn. Mor. Mart.
aut BCE, aut si 1
cum 5 Mss. ad
Ms. ap. Mart. diceret si eadem. Er. Lugd.
Lov. et Ven. [eliamsi ed. P.]
in. 1.2. autquid ABCDE[f ^iiided.
P.] atque Scripturis ABCDE [in Script.
ed.P.]
recipiebant.
Codex Benign. rapiebant.
112. . 12. pen. meorum
[om.

In editis, cura, ABCDE

4 Mss. ap. Mart. At in Ms. Benign.
longe melius, curia ccele&lis Imperatoris.

ed. P.]

unum Deuvi E cum ed. P.]

127.1. ll.dequoille ABCD.etMart.
c. G. 2. [deque ilLo ed. P.]
dilucidaverat
Mss. non addunt, et dilucidaverat. (ed. B.) absunt ab ABCD.
ea ergo omisimus. uncinis includit Lips.
[habet ed. P.] mox in Rom. foro.
in

ABCD

AD

1.

ult.

ABCDE

ABCD.

IVerbum

Hic in edd. additur, Do115. lucem.

mini, qua voce carent Mss.
1 16. conspicitur.

Mss. magno consensu

1.

4. quid

ABCDE

[quod ed. P.]

Legebatur in Lov. et anti-

117. extra
quioribus editionibus, et 4 Mss. ap. Mart.
quia extra te no7i est aliquidf C.
At Arn.
expunxit, te, quae vox abest a potioribus
Mss. et abesse debet, cum sensus sit, nihil
esse extra universam creaturam, quod ad
perturbandum ordinem a Deo constitutum
irrumpat.
ista.
Sic Mss. melioris notae cum Arn.
ubi Somm. Mor. et 3 Mss. ap. Mart. habent ut dicerem non esse nibi ista caeteri
porro edd. Ulim. et 1 Ms. ap. Mart. ut
dicerem non esse ista.
118. $. 22. 1. 1. Et sensi expertus
[et expertus sum ed. P.]
infima.
Sic Bad. Am. Ulim. et Er.
sicque Mss. Angl. et plures e nostris Mss.

ABCDE.

At Arn.

4 ap. Mart.

et

Mss.

aliquot,

Supple, substantiam.
infimam. [detortce in inji-

injimam.

detortcB in

Lov. detortam

mam

iji

voluntatis perversitatem.'] projicientis

in ijitima

ABCDE.

6.

ABCDE.

audiant

c.

et aliquot edd.

3 Mss. Arn. Mor.

INIart. tribus

ed. P.]
sufFragantibus

INIss. quo.

tecumque unum Deum.. Omitti poterant isthaecverba, cum Spiritusancto, quae

absunt a pluribus et potioribusMss.(ed.B.)

om. ABCD. Ea igitur omisimus hic enim

de Deitate Filii agitur, non de Sacrosancta
;

Trinitate
dit Lips.

fit

Vocc. uncinis inclu-

confessio.

Ed. Ox. [tecnmque cnm Spiritu

Am.

etABCD

ABCDE

ABCDE

ABCD.

pervenit.

Egregiura

parant codices Mss.

huncce locum

Nam

re-

in vulgatis cor-

rupte legebatur : et perveniret, E.

et Mart. c. 2
lin. ead. certa
Gerni. [certo ed. P.]
Er. Lugd. Ven. Lov. Mart.
evalui.

ABCDE

Flor. valui

ADE. C

120. animum.

animam. E.
122. coepi.

ABCDE.
monstra

Mirum quantum

hic varient
vetustioribus et castigatioribus, codices Fossat. Benign. Corb. 1 Germ.

Ex

codices.

populusque etiam, habent, popilios

etc. pro,

jam. (pompiliosjam E.) Alii quinque cum

Bad. Am. Er. Somm. Blas. populi usiam.
V^ictor. et Germ. 2. &c. populique jam.
Nonnulli, populi etiam. Lov. populu^ue
etiam. Nosex ipso Benedictinorum consilio,
tres Mss.Angl. secutisumus, quorum lectio
eo )oco exhibitis longe prrestat.
Porro conjunctio et, addita est ante omnigenum^ quia in omnibus Mss. reperitur.

caiteris

[Homana nobilitas injlata spirahat populusque

etiam et omnigenum deum monstra.'] Populos
tamen, non populo cum ed. P., habent
id ergo restituimus, praisertim
cum in plerisque lectionis depravationibus

ABCD

adhuc supersit

mox

litera

quce ista

s.

ABCD

128. Christi videro

(Ed. Ox.)
[iste ed. P.]

= te ABCD.

[habet

ed. P.]

et Er. cum Mss. qua[stabam^E. c.ed. Par.]mox

diripiebar
3 Mss. ap. Mart. Ulim.
Arn. Mor. [derip. ed. P.]
et om. et
119. 1. 2. nuntiaret
[adnuntiaret et ed.
ante quousque

instabam.

tuor,

1.

[audient Mart.
126. quod.

ferunt, conspiciuntur.

et

125. tua
Bad. Am. Er. cum codice
Alb. delectatione tua E.

Sancto

Verbum Deus.

Dei Deus ed. P.]

. 18.

123. curia.

et

man.

1^.

r. Lugd. Ven.

Dub. Mart.

Rond.

tuo.

Rond. cum paucis Mss.

129.

exsultantibus pastoris. Sic in

Mss. (et Arn.) praiter Valinensem qui
habet, ^jtam exsultantibus Ajigelis pastoris:
et melius. (ed. B.) om. Angelis
et 2 Mss. ap. Mart. et edd. plur. quae ha-

ABCDE

bent quam exsultantis pastoris. omisimus

ergo ; fit enim allusio ad Luc. 15, 5. ubi
de Pastoris gaudio narratur, vc. autem
Angelis inseruerunt quibus constructio durior visa est. (uncinis iucludit Lips.) ed.

Rond.

cepi.

Ox.

[Angelis ed. P.]

130.1. I.quiaABCD.[9wJmE.c.ed.P.]
voluptariis
ed. P.]

131.
ct

suo.

quam

1.

ABCDE.

2.

ABCD.

[voluntariis

jam amemus

[amemus curramus

et

E.

c.

curramus.

ed. P.]

;;

LECTIONES VARIANTES.
tanquam

sunt.ABCDE.

qiioe

Ms.

ap.

Mart. Mor. [=quce ed. P.]

ruagnas. 7 Mss. ap. Mart. Arn. Mor
Lov. magnum.
Mss. oclo habent, ccgebacogitabatur.
tnr, non inepte ad significandam vim diaSequimur vulgatorum lecbolo illatam.
tionem in Mss. etiam bene muUis repertam
et vero potest habere eumdem sensum.
Sic Er. Somm. Arn.
132. experimento
Mart. et Flor. cum non paucis INIss.
ADE. Apud Lugd. \^en. et Lov. meo ipso.
in co ip$o B. [in me ipso. ed. B.]
volens
Lov. Mor. quod facielmm volens.
Sed legendum, 9am, uti habent alii codices
et supplendum, magis, quam particulam
reticerc amat Augustinus.
excusatio.
Bad. Am. Er. Lov. ulla

ezcusatio.

291

pen.alloquebanturABCD.[io9U#fcan/Mr.]
Er. Lugd. Ven. non sciebam,
138. non.
insaniebam
Sic Er. Lugd. Ven. Lov.
Somm. Arn. Mor. Mart. Flor. et Rond.
[insaiiibam. Ed. B.]
Sic legendum juxta Mss. [pedem
pedem

post pedem."]

luctantem.

gentem

Codex

cum

Corb. parte assur-

alia purte alibi jacente caden-

tem, luctantem, Angl. duo, parte assurgentem

cum

alia.

ABCD. Lectionem codicis Corb.

editio Florentina; lectioni Mss.

Angl. duo Mss. Flor. et 3 ap. Mart. et
Arn. suffragantur. Er. Lugd. Ven. partem
assurgentem. Haec autem lectio. sicut et
parte assnrgente, quam habent E. Somm.
Mor. Ben. inde profluxit quod librarii
prajtulit

constructionem parum perspexerunt, ideoque verba proxime sequentia secum con-

et non vincecodicum lectio sine

negatione. Id nempe vincebat, quod saniore

cordari voluerunt, quod in Mss. saepissime

accidit. ed. Ox. [parte assurgente ed. P.]

judicio mentis pra-ferebatur, tametsi infirmioris adhuc volunlatis afFectu non eligere-

ed. P.]

In 5 M?s.

133. vincebat

bat,

tur.

Sed

verior aliorum

Unde mox

ait

Noii

ei'at

omiiino quod

respovderem veritate convictus.

gemebam
21*.

Lov. et

degebam.

Ms.

man.

ap. Mart.

134. Pontitianus.
Sic in Mss. At in
codicibus editis scribitur, Potitianus.
135. erant
Am. Er. Lov. Somm.
erat.

quando.

In

nutura =mentis

ABCDE.

suam. Lov. Somm. Blas. ad voluptatem

suam
corrupte, nam de perficienda voluntate loquitur Augustinus.
Et vero in
Mss. nullo fere excepto, in antiquioribus
editionibus et Arn. habetur, ad volun;

tatem suam.
ult.paret ABCD. [rarctur ed. P.]
139. non itaque plena
itaque
p/e?/e
[non titique plena. ed. P.]
vere.
vero

ABCDE

ABCD

plerisque edd. Et quamdiu.

ABCDE.
p^jeme ABCD.

At in melioribus Mss. et Arn. Et quando.

Malumus ut antithesis servetur quia in
sequenti membro dicitur, ecce nunc Jio.

aliquot ahi, non punit.

Lugd. Ven.
Rond. ABCDE

[istuc

Somm. Dub. Mart.

socio.

ed. B.]

Er.

Lov.
istud,

Mait.

non

Flor.

istuc.

Sic Mss.

ABCDEetS

=jam

At Lov.

Mss. ap, Mart. Mor.

Somm.

et

Germ.

nostris reperimus conhibebam.

quatuor

Nos

in

Nempe suam

iniquitatem secum habebat, convivebat, et

tamen obliviscebatur
Editio Florentina,
cohibebam. (ed. P.) Sic
Ea vero
vel vera lectio est, vel ambioua licet, ortho-

ABCDE.

graphia tantum a vera difFert; vid. sup.

p. 136. n. q. Eadem fere habet, quam
Er.

connibuistis,

et

[connivebam ed. P.]

137. caeteris.. Er. cum uno Ms. certis.
es
Er. Lugd. Ven. Lov. Mart. ABCD.
[est ed. P.]
renitebatur

E cum

ABCD

142. blandiens venirem

[ut ven,
ed. P.]
istJB
Er. Lugd. Somm. Lov. Rond.
quod isti et istcE. {et quod ista E.)
non
Mart. cum quatuor Mss. an non.
Seipsis pro semetipsis ABCDE.

Mss. Angl.

tintbattir, Alii, renitebatur.

murmura

ABCDE.

[ftiiirmur ed.

et ille sensit nescio quid.

Lov. Er. Lugd. Ven.

P.]

AHquid enim.
et Rond. [et

Somm.

nescio quid enim ed, P.]

143. nihil aliud interpretans, nisi divinitus
mihi juberi ut divinitus mihijuberi nisi ut
ille sensit;

ex=ex ABCD.

infra

loco conniverunt habet conhibuerunt ; atque

ita veteres libri, in quibus pro verbo conniveo
constanter scriptum est conhibeo," ed. Ox.

[vanitantium.

ABCDE.

Bened. ad Ps. 81.

Connivistis

Lov.

Rond. cum

2. decebat.

conhibebam. Lovanienses in
suis Mss. legebant, convivebam.

serius vidi, not.

Flor. et

et

1.

E cum

ed. P.]

dicebat.

"

Ms. Corb. Germ.

vanitalum. Sic Er. Lugd. Ven.
141. ponit.

Mss. non paucis.

136. socium

jam

paanam mea;

et

ed. P.]

[nutum meutis

ABCDE.

re-

caruis providentiam. prudentiam, E.

recipite,

Lov.

assumite.

Alii cdd.

re-

cipite.

145. hostiam

Mart.

ABCDE

[sacrijicittm ed.

et

5 Mss. ap.

P.]

mea
Sic Mss. et Ain. At Lov. Quid
non mali egol Anfactamea. In aliis etiam
edd. habetur, ego; sed, an, mutatur m,
aut.

V 2


LECTIONES VARIANTES.

292
volebas.

Sic prope

omnes Edd.

et

(ABCDE)

Mss.

qui caeteris omissis verbis prapviderent internum, ceternum!

Attamen Arn. habet

nolebas. [jiolebas.^l

ferunt,

ABCD.

[voluptate ed. P.J

His Mss. adstipulantur sex Mss. Florentini. (Uncinis includit Lips.)

ubi.
Lov. Somm. Ibi enim, ibi 7nihi.
At Mss. cum Bad. Am. Er. Blas. Arn.
Ibi enim, ubi mihi.
Ita etiam sex Mss.

suavitate

146. loquacitatis.

mundanu

In codice Benigniano

loquacitatibus,

Mart.

vergereraus.
Mss. duo, mergeremur.
ap. Mart. vergeremxir.
discedere.

si ita

discederem

siita, cum Ms. Germ. uno; verbum

autem discederem, cum duobus Germ. et
aliis

ADE

ed. P. rure.\

E cum
5

Ms.

Retribue

153. pestis

Rond. pra
inimicis.

istis.

Mart. cum uno Ms. et

Tres Mss. apud Mart.

Am.

Er. et Lov.

super ini-

et

At Mss.

micis scripturis Scripturce hujus.

ABCDE [reddes ed. P.]

Nebridius = meus ABCD [babet ed. P.]
reddis

149.

ille.

In duobus Mss.

a quopotatur

ille.

nostra

Lov.

cum

antiquioribus edd. et

lMs.ap.Mart. cojjumadone
dies quo.

A CD. [</ies in

osira.

ABCD.

quo. ed. P.]

mox

Etfactum est. Eruisti ABCD.[est, et eruisti

ed. P.]

anhelantibus. Arn. et

runt lectionem.

Mss. nostram

Nempe ad

illud

prajfe-

Augusti-

quod

accidit fugientibus, qui

pausant, aliquandiuanhelant.
150. 1. 8. quomodo ABCD. [quoque
modo E. cum ed. P.]
Er. Lugd. Lov. Somra. et Rond.
tunc
essent tunc, ignorante me utrum audirent, et
me nesciente quod ibi essent, sic ABCDE.
ordine tamen pauUulum immutato, ignorante me utrum audirent tunc.
Er. Lugd. Ven.
151. clamat propheta
Lov. Somrn. Dub. Mart. Rond. clamat
ABCDE. propheta ABCD. Editio Florentina, et clamahat propheta. [clamabat proaliudit

cum primum

phetia. ed. P.]

et

micos

ABCD.

Arn. carent voce,

scripturis. ini-

recordabor.
Sic Dub. cum tribus optimae notje Mss. Sic etiam Mart. cum
duobus, et Rond. cum octo Mss. [recordabar ed. B. et incipit caput duodecimum

ad haec verba

Sed nec oblitus.']

154. formare.
In Mss. pluribus et po:

multum

potens formare

ACDE

(abest haec clausula a B.) et paulo post,

prceter delictam non habeham ACDE. [reformare nihil habebam ed. P.] mox nutriebatur
respiraveras ACD.
155. pietatis.
Lov. ei ex ea cestuahat

ABCDE

affectus pietatis.

qua.

Sex Mss. apud Mart.

imitantibus

quce fuerat

Rond. cum duobus

seducta C. Sic
Mss. quia E.

Somm. Mart.
Rond. per

partes imitantibus.

aliis

per coeteras

cceteras orbis

partes.

156.

laetitizB

Aliquot Mss.

lcetitia

Hanc alteram lectionem sequitur editio

Florentina, cum uno e suis manuscriptis,
tumultuante
lucentes

lcetitia

ABCDE.

Somm.

et

Rond. inde

laudes

tuce ferventer lucentes.

Bad.
cum duobus
phantasmatibus.
et 5 ap. Mart. phantasiis. Mendose
nam Augustinus in hujus operis libro 3, c.
6, phantasias vocat eorum quae sunt, phantasmata vero eorum quae omnino non sunt
corporum imagines; quas ipse Manichaeis
ohm adhaerens, pro veritate amplexabatur
Cum Er. Lugd. Ven. Lov. Somm.
Dub. Mart. Flor. et Rond. legendum existimavimus, phantasmatihus. ABCD. sed
mox quus pro quce ACDE. [E cum ed. B.
Mss.

phantasmatis.\
152. a?ternum.

Bad.

tioribus;

anhelantibus.
Somm. Sed adhuc in
superbice scholam, tanquam in pausationem

cum

ap. Mart. temporalibus

ib.

prius.

QuatuorMss. apudMart.

illi.

nus

temporibus
Ita Mss. quo loco edd.
habent, temporalibus.
Habent etiam tempm'ulibus sex manuscripti citati in editione
Florentina quae sic etiam legit. temporalia

Mss.

dicerent
Quatuor Mss. apud Mart.
multi dicerent.
147. intermitlere.n?fe7-7nieremABCDE.
148. in re ejus essemus. sic Mss. nullo
fere excepto.
(abest a C) [B cum
illi.

Florentini.

haec

verba

quatuor

si

In edd. O si viderent
internum lumen ttternum ! In codice Corb.
et Germ. Osi videvent in te internum lumen
aeternum ! Visuiii est sequi alios optimas
notae Mss. inter quos, oranes Mss. Angl.

applicatus.

Sic" ABCDE cum ed, Ben.

trium Mss. Angl. auctolegendum censuerunt Ben.;

pro qua leclione unum tanlum Ms. afFert

minus

recte ergo

ritate"a7?jp/m(us

Mart. Restituimus ergo lect. priorem

Ben. Ed. Ox. Er. Lugd. Ven. Lov.Somm,
applicitus.

respirans.

In

ideo

tribus

Mss.

et

ABCD. paullo ante Ideo

ABCDE. [Et ideo ed. P.]

respirons

tantum
pro Et

Sic habent Mss. et

157. habitaturi
Arn. At Bad. Am. Er. Lov. habitabamus. Paulo post, Somm. et Rond. in

placito.

rer,

Sic legendum cum Mss.

sequimur lectionem, scilicet nasceamplexus erat Rond, ex octo manu-

nascerer.

Quam

LECTIONES VARIANTES.
cum G. 1. et
quibusdam aliis Irenascerer.l
coramissam = sibi ABCi3i^ [habet ed.
scriptorum auctoritate. Mart.

ABCD.

permanebit
ed. P.]

158. temulenta.
lentifB.

prajpositos.

legendum

[prccvalebit

Lyrensiscodex,

Antonius

c.

temti-

Arn. suspicatur
vel,

per prcE'

In Ms. Benigniano,

cocli tui,

esse, per perverso&

ABCD.

celestium

ABCDE.

ordinate
Potiores Mss. et
[^ordinans ed. P.]
159.1.13. refractumetquietumABCDE.

P.]
$. 20. 1. 2. evicit ABCD. [vicit E c.
ed. P.]
160. cruditas
Apud Bad. Am. Er. et
plures Mss. crudelitas, E.
homini.
Sic legendum videtur juxta
melioris notae cdd. In edd. porro lege\_refracto et quieio ed.

animo humano ABCDE. utrumque

habet G. 1. ap. Mart.
161. loquendo.
Lov. cuni 1 Ms. ap.
Mart. loqiiendo te. Abest te, a manuhAtxiT,

scriptis.

suspiravimus.
Ms. Corb. susiim spiravimns.
162.siquis audiat.sigia audiantABCD.
attingimus.
Lov. Mor.
Sic Somm.

apud

Mss.

Mart. citati, et
ABCDE. [attigimus ed. P.]
talia.
Mart. cum quatuor Mss. dicebaquatuor

mus

tatia.

ponitis

ABCDE. [ponetis ed.

P.]

pen. peregre. in peregre ABCD.

163. aperuisset.
Sic Arn. etaliquot ex
praecipuis Mss. At Bad. Am. Er. Lov.
apparuisset.
Hanc alteram lectionem se-

cum undecim, et Rond.

cum undecim Mss. ABCDE.

quuntur Flor.
pariter

extremum.

Mss. plerique omittunt verspiritum

[spiritum ed. P.]
164. 1. 1. tacebat. tacuit CE.
celebrare.
1 Ms. apud Mart. et Rond.

ABCD.

bum,

cclebrari.

sonum.

Lov.

aliaeque edit. sermonem.

ABCDE.
anima.=mefl

ABCD.

[habet ed. P.]

165. est
Apud Rond.haec verba, cum
ecce corpus elatum est, concludunt periodum
praecedentem.
Tres Mss. Angl. pascitur,
pascitur.

Multi

Visum etiam

difficile posse vitare.

ABCD.

etiam Flor.
Lov. Som. Arn. Mor. necnon Mart. et
Rond. uterque cum sex Mss.
sopore grati<x C. [sopora ed. P. Lips. et sic
quidem liaud dubie in carmine Ambrosii
legendum, et sopora pro verbo habendum
soporis.

edd.

Ita

ABDE

est,

alioquio

vero paullulum immutatur versus cum Dei

laudes enarrentur, oratio vero ad Ipsum

haud dirigatur.ed. Ox.]

sancte.
Bad. Am. Er. Lov. Som. cum
4 Mss. sanctam.
requievi in eis. Mart. cum 3 Mss. Arn.
Mor. ABCD. [E cum ed. P. requievit.]
166. $. 34. 1. 8. Baptismum + tuum BC.

ABDE

9. ex ore
de C. [ab ed. P.]
locum. Absunt a Mss. prope omnibus
I.

isthaec verhdi, invenire indulgeiiticeet

poslcros hoinines.

coslitum

293

manca

foiet constructiu

hic

ABCD.

Ea

ergo omisimus. (Ed. Ox.) Ea tamen

habent 4 Mss. ap. Mart. et Benedictinorum
lectioni sufFragatur editio Florentina et E.
[indulgenticB apud te locum inveiiire.ed. P.]
Sic Mss. cum Arn. At Lov.
glorietur.
cum antiquioribus edd. O si cognoscant se
omnes [=omnes ABCD.] homines, et qui
gloriantur, [atiir E.] in Domino glorientur,
[etuT E.]
Editio Veneta sic habet et quigloriantur,in Domino glorientur.
$. 35. 1.6. sciot eam ABCD.
1. 10. judicio ABCD. [Judicium E. et
ed. P. e Vulg.]
quem A [non
. 36. 1. 1. quod
habet ed. P.]

ABCDE

BCDE

lin.

autem

namque = i7/a

seq.

ABCD.

167. ei
Arn. cum aliquot Mss. offerat,
E sed melius Bad. Ara. Er. Lov. cum
pluribus Mss. auftrat ei, scilicet Christo
emptori, uti nobis quidera videtur.
Domine Deus meus. Editio Veneta,

ABCE et

manu D. [Domine

1"*2.

meus,

Deus meus, ed. P.]

confessiones.
In edd. pluribus, et 5
Mss. ap. Mart. tam per corifessiones BCE.
Abest, tam, a Mss. quos magis probamus.

AD.

168. sanum.
Somm. et sex Mss. apud
Mart. citati, sane.
neque euim id ago nequeego id AHCD.
169. enim.
Sic Er. Lugd. Ven. Lov.

Dub. [In ed. B. deest enim.'\

$.4.1. ll.Dominet DcusraeusABCDE

[=

Deus ed. P.]

170. accedam

tum ad

accedam

ad

te

ABCD

[qtian-

ed. P.]
confitear.
Isthaec verba, non quulisfuerim, sed qualis sim ut hoc conjitear, desunt
te

c.

in ed. B. et in aliquot edd. ac Mss. sed

habentur in utrisque potioribus.
Editio Veneta, etiam. non
171. ecce.
candorem
[nec E c. ed. Par.]
amica oculis ABCD.

ABCD

172. dixistis.d/c/te

utroquelocoABCDE.

Deum meum

Jam

[meum quemjnm

c.

= gum ABCD

ed. P.]
singulis

de responsionibus
[de singulis respons. ed. P.]
. 9. pen.

sensum

ed. P.]
conspiciantur.

Mart.

ABCD

Quinque

conspiciaiit

ABCDE

[sensus

Mss.

c.

apud


LECTIONES VARIANTES.

294

173. videnti. videns {vide en E] motes

enim

[=

E] minor

Mss. At

et

vita

tibi

est.

Am.

Er.
alteram

Hanc

lectionem editiones Ven. ei Lugd. secutae

sunt.

ABCDE

quia. et

[ef equus, ed.

et

memoriam meam.

ut ubi sit,
Lovanienses
175. capit
quid sit, non capiat.
Er. Ven. Lugd. ut
ubi sit, quid [quod E] sui non cupiat. [capit
:

D] 3 Mss. ap. Mart. ut ibi sit qucd sui non

capiat.C .MdLrt.cnm nWhangustus e^t ut ihi sit
quod sui non capitl AB. Et postea: Mart.
5 Mss. numquid extra ipsum 9 annon in
ipso est ? At vero Somm. et Rond. annon
in ipso 9 omisso est.
Sic etiam Ven. et
loco.
Lov. loca.
c.

ABCD
hic ABCD [sic ed om.

Lugd.

mox

litur.

hic E. c. ed. P.]

ABCD.

vanescit

Sic Arn. et Mss. At

176. auras.
Bad. Er. Lov. per aures ABCDE.

Am.

Sic

etiam editiones Ven. et Lugd.

possunt.
Er. Ven. Lugd. dicam
sum. ABCD.

iterum. Ita meliores Mss.

pos-

$i

legendum esse probat quod sequitur, neque enim

est alia regio eorum, ex qua scilicet cogi
possint. Quareemendandi editi codicesqui
et sic

habent, et in idem (ABCDE) vel, et ibidem.

177. . 20. 1. 1. quomodo. quo modo
1

Ms.

.21.

fuit

Am.

178. corporis.

BCD.

ABCDE [om. et ed.P.]

7. \et e

].

non

ult.

Lov.

Mart.

ap.

non 5 Mss. ap. Mart.

in

sic

Mss.

et

Flor.

[in prius

P.]

editis, impressas sensibus corporis et ed.

accipimus
179. 1. 4. en

ABCDE [et ed. P.]

dimetimur ABCDE [dem. ed. P.]
5. occurrerit ABCD et punctis
. 28.
1.

notatum E. [occurrit ed. P.]

180. inhaereri. Mart. cum 1 Ms. Arn.

inferius

Moret. Dub.
habent ABCD et

ABCDE. inhareri bis

potest ABCDE. [inhce-

rere ed. P.]

An.

Mart.

cum

Ms. fueramus

ac

Alias, nam.
18 L i. 2. separavit. segregavit ABCD.
conspectni
aspeciui. adspccius

ABCD

raox

et

pro sed

Sic

3L

1.

6.

Am.

Arn.

et

Mss. At Er.
E.

in exteriore iiotitia.
fieri possit.

posset

Arn. Mart.cum Mss. Flor. Rond.

[posset ed.

$.31.

1.

Somm.

ABCDE

P.]

uterque se statim. Er. Lugd.

8.

Mss.etABCDE

Arn. Dub. Rond. cumll

omittunt statim ante haec \erbdL,Jieri possit

ut [sensu id omnino postulante].
num lidem et Lips. [nam ed. P.]
184. quia. qui ABCD.
185. indicat.
L.ov.judicat.
veris mavult. verissimis vult
veris\tna^vult [sic E.]

ABCD

fabricjsti

cum

ed. P.]

itlic

ABCD

[ilUc tibi

sanctuarium.
In aliquot Mss. sacrarium.
186. nec illic. et nec illic ABCD.
contristamur. cum tristamur AB(yDE.
Er. Lugd.FIor.
Fragrasti.B.E 2 rnanu.

ACD.

39. I. 1. ex omni me i omnino Mart.

4 Mss. et Somm.
187. ea ABCDE[(?ased. P.J
lentatio.
Bad. Am. Er. et Lov. humance vitoi tentatio. 1 Ms. ap. Mart. et E.
Ita etiam Somm. necnon septem Mss.
.

c.

citati in editione Florentina.

et ne frangat tolerantiam.
plures e vetustioribus Mss.

Bad.

ABCDE

quod

et
nisi

habet tolerantia [naufragat tole-

rantia ed. P.]

188. ibi. sibi

ABD.

manet. Septem Mss. Recte, referendo ad rationem. Somm. et Rond. Ubi

est tunc ralio qua vigilans animus, taliHanc lectionem
bus...inconcussus manet 1

in melioribus codicibus exhiberi

affirmat

Attamen omittit priorem partem hujus lectionis, quod fortasse ex typographorum acHabent etiam
cidit oscitantia. (ed. P.)
eam ergo praetulimus; et lectio
;
quidem maneo glossam sapit. [inconcussus
maneo E. cum ed. P.]
non potens es, Deus omnipotens BCD.
Hanc lectionem, cum antithesin melius
servet, prastulimus. non es omnipotens, Deus,
sanare A [potens est tnanus tua Ecum ed. P.]
libeat
Rond. cum undecim Mss. tantulum libeat. ABCDE.
\quid edi.
189. in quid BC. iyiquit

AD

non...Jlagitabat.

ABCD.
ABCD.

ABCD

ABCD.

et

ut

editio Florentina, et praeferendam censet.

E. in marg-. assensibus

mox

Lov. habent,

Flagrasti.

Sex Mss. apud Mart. mo-

ita ut

notitia.

et

animus.
Editio Veneta, unus ego animus. ago ego unus ABCD.
$.12. 1.2. fecit rae cumea 5 Mss. ap. Mart.
cujuscemodi.
Er. Ven. et Lugd. de
hujuscemodi. E.
proruunt.
Editio Veneta, se promunt.
quod.
Er. Ven. Lugd. illud quod. E.
BertinensisMs.apud Mart.
174. raea.

vivit. vivat

amamus = eam et adhuc ABCD [amamus eam et tamen adhuc ed. P.]
enim tethoc ABCDE.2Germ.c. omnibus Mss.ap. Mart. [=et ed. P.]

= et

ante equus

P.]

recoleretur

182.
183.

ABCDE.

est

Sic Arn.

est

Lov. etiam

in

ABCD.

sperans.
rans.

Rond. juxta

sex Mss.

et spe-

E.

meam = ABCD. mox

ijicorruptionem


LECTIONES VARIANTES.
ABCDE

sempUernam
tutc

e Vulg. et in servi-

ABCD.

Ita

Bad. Ara. Er.

et

proceditur.

vocantur.
Am. Er. et Lot. calamitates
vocantur. At Mss. plerique et Arn.
calamitas.
Somm. Rond. cura quatuor

proceditur.

Mss.

tam E.

delicice

calamitates.

quo.

In omnibus
quam quo

batur,

editis ante

Arn. lege-

Expunctum

transire.

est,

quam, auctoritate Mss, et sensu exigente.

Paulo ante, Somm. et Rond. cum duobus
Mss. alias qua transeatur. quo E. qui A.
dexteram tuam = ad salutem meam

ABCD

[habet
190. antea

c.

ed. P.]

ABCD

quum

deat. [u

te

recte procul dubio,

pauUo ante coucinne respon-

postea

E cum

ed. P.]

Quinque

Mss. citati apud

Mart. ut quod gloriatur in Domino glorietur.

AE.

glorietur
1.

offensionem. offendiculum e Vulg.

ult.

ABCD.

Bad.

iortdisse. Jorsita7i

nalurcE secreta, quce prceter nos

Am.

ABCDE.

192. suavi diversitate.E."Gislen. prosouorum diversitate ; optime \] ]im. pro suavi

diversitate" Mart. quod praetulimus, quippe

quod, compendiose scriptura, lectioni vulgatas iacileoccasionem praebuerit. (ed.Ox.)

ipsum

Mor.

animum

Somm.

et

et

Rond.

re-

et

Mart. cum

animxim. E.
4, 5. benedicere. benediceret

ABCD. raoxpro^ra/jc/i

ABD

grandcevitate C.
Soram. et Rond. cum
sex ]Mss. hic addunt, et alia non est. E.
Lov. hujuscemodi
194. fabricationibus
fabricationibus. Sed Mss. habent cujuscemodi: quo vocabulo frequens utitur Augustinus pro, qualibuscumque ; idque jara
est.

Er. Lugd.

restituimus in liujus libri capite 8, n. 12.

Mss. et edd. plures, sanctificatori
meo.

meo.

Pauci vero,

. 53.

1.

ADE

ABCDE
proeter enim ABCDE
nam

ego

ABCD.

inde
[nam et ego ed. P.]
t

[jpr. eam en. ed.P.]

195. cognoscendiim. noscendum ABCD.
libidine. libidinem
ad experiendi
libidinem Somra. Moret, et 2 Mss. ap.

ABCDE

Mart. qui eam probat.

Rond.

in

nititur auctoritate, et in

ab his verbis, sed

quodnonest gaudiuml
concluditur. mox pro ambitiones,
one BCD. [potest? Ti?neri &c. miscra
vita est. ed. P.]
imitanti.
Sic legimus in I\ls. Fossat. C.
At in aliis plerisque habetur imitandi, aut,
imitati (ABDE) aut imitantes, minus bene,
incipit periodus

numquid

et

ad

illa,

m A

ut arbitraraur.

198.

donum. bonum

6.

1.

ABCD.

hominis quam Dei. in homiDeo E. Initio autem c. 37.

pra^mittunt ABCD. In aliis te precamur,
. 59. ult.

quam

i7i

5. geraitus cordis

1.

cum

desunt.

cum adRond.

sequitur lectionem ; attamen ulhabet, absu7it. paullo ante, pro

tirao loco

assecutus,

qua^itis

ABCD

199. sim
tum [sit ed. P.]
tu.

ABCD.

Sorara, vel voluutate

ueces^itats

vel

su7it,

Lov. quam

et

tibi.

sit

BCD.
puncto nota-

ABCD.

Se<l

melius

quam tu. E. Hic

nimirum id confitetur quod supra cap. 5,
"
Mihi sum p!a.'sentior quara
cura diceret
tibi
et tamen te novi nullo raodo posse
antiquiores edd. et Mss.

violari
sistere

scio."

ego vero quibus tentationibus revaleam, quibusve non valeam, ne-

Lovaniensiiini

leciioni suffragantur

et Rond. oum septem Mss.

quia privatam
200. . 63. 1. 3. qui ad.
qiiandam excelle7itiam contrahxt (^contrahunt

Somm.

B)

sacrijicatori.

15. spargant

In Somra. necnon

novem Mss.

qui

quantum

Rond. cum duobus

contristet

. 52. 1.
2(jerra. ap. Mart.
cetate, granditate

A.

implicat

eamdem

ABCD

multa.

197. conceptaculura.
Rond. receptaculum. Praiterea, sic pergit Ulira. Rond.
juxta 4 Mss. citatos apud Mart. sit cor
jwstrum, et portet copioscB vaniiatis catervas,
raox 1. 6. voce ABCDE.
tua.
Mss. nonnulli cum Arn. nisi nota
misericordia tua. Alias, uisi tota.
quia
Somra. et Rond. juxta novera
Mss. et ABCDE. [qui ed. P.]
me. JMart. cum sex Mss. cessahit a me.

absunt.

exaudi ; vide.
Somra.
sex Mss. [loquar ed. P.]
loquor.

Mss.

et

commoveor

ABCDE.

spice, et

quain

muscum ABCD mox

mox

Editio Moreti, apud Rond.

Somro.

ecce

Mart. cum sex, et Rond.

quatuor Mss. tentetur.
.57.1. 13. sedentetr. mmcds. sedente

moveor.
nuuc ip&e

193. vide.

Lov.

cum

7iibus

commoveor.

operata,

est

ABCD.

das. da

tentatur.

Rond. c. uno Ms. pro sua div. [ABCD cum

ed. P.pro stiidiv.^ mox excitantur ABCD.

{vtoE.)

multa

196.

gaudium.

Er. et Lov. imperfectum meum. Sed Mss. cum Arn. imperjectum ejus, scilicet Christi, ex cujus
persona versiculum istum interpretatur
Augustinus, Enarr. in Psal. 138, n. 23.
191. ejus.

Mss. cum- Arn. At

Lov. ad perscrutanda

nos=ABCD.
gloriatur.

295

ABCD.

Am. Er. et Lov. conlrahere

emendicata suffragia tentat ; et cum a mc.
Somra. contrahit, et emevdicata suffragia tenPra;tuliraus lectionera
tat
et cum a me.
Mss. quae etiara est Bad. et Arn. Mox
post sapeoxa. homo plures Mss. et ABCD,
[habet E. c. ed. P.]
tentat.


LECTIONES VARIANTES.

296

contemptu. Am. Er. Lov. Som. et 4

Mss. ap. Mart. de ipso vance glorice contemptii,
Abest, vanee, a mss. quorum
etiam nonnulli verba sequentia sic interpungunt
Non enim eam contemnit cum

Mss. At prius editi babent, ipstm quaro.

2 Mss. ap. Mart. et E.
te.
Deest in edd. a te quaj voces in
Mss. prope omnibus inveniuntur. Desunt
in 5 Mss. ap. Mart.etE. ; in Lips. uncinis

gloriatur,

inclusi suni.

ABDE.

Intus etiam, intus

Omisimus ergo

aliud.

est

sic

mox

vancB, atque iia

esse interpungendum censuimus. ed. Ox.

\contemptu vanee gloria: ctim gloriatur

Etiam

et

tua gratia, sed non sua merita, non tamen.

{sicut ex tua gratia merita E.) Removimus
ha-c verba, sed non sna merita, quia iis

cui comparata quo

et pen. sed t et

201. memoriag.
Lov. memoria. mox
pro latis, lcetis AD.
degravat
In Mss. omnibus, nullo fere
excepto. Tantum consuetudinis sarcina digna
est.
Ita etiam Bad. ABCDE.

Ambiendum. Sic Mss. exceptoLyrensi

qui habet Abeundum. et 3, ap. JNlart. qui

An aheundum? Arn.^n ambienduml

Er. Lov. An eundum. E.
202. et multum. at AD ad BC.

habent

At Bad. Am.

mediator ille
utpote qui a loco SS. absit
. 68.

*'

1.

3.

9wi(BC) non rapinam

ABCD.

ille

ABCD

unde mox

arbitratus

esi

esse."

impiorum.
Benign. Ms. justijicandorum
impiorum. Corb. Ms. et 4 ap. Mart. justificatorum piorum. Utraque lectio conjectura

textum haud intellexit.ed.Ox.

Hinc. Codex Fossat. Ita etiam unus e
Sorbonicis Mss.'ABCD. [Hic E cum ed. P.]
simul unus Deus.
Mss. plerique non
habent verba, cum Spiritu sa^icto. ABCD.
vid.sup. p.290.col.2. ad p.l26. uncinisincludit Lips. [E. cum ed. P. simulcxim Sp. S.]
203. agitaveram corde ABCD. in corde
sed in puncto notato, E. [in corde ed. P.]
pen. Deum
[Dominum ed. P.]
est scribaB,qui

ABCDE

ult. requirunt. requirent

ABCDE

ABCD.

[ea ed. P.]

205. 1. 4. eas
206. Sacrificem.
Lov. quia sic est, nt
sacrificem.
Sic etiam Er. Ven. Somm. et
quinque Mss. citati apud Martin. E.
Sic Arn. et duode207. recumbentes.
cim Mss. At Lov. recubantes.
voluptatum.
Codex Corb. superaffiuentia Bad. Am. cum quatuor Mss. superjiuentium voluptatum. mox pro sitieutem, sentienlem ABCD. mox . 4. 1. 1. et ante exaudi, de ante lapidibus, Domine ante Deus
om. ABCD. et pro sicut, ita nt habent.
delectationes t suas 6 Mss. ap. Mart. et E.
208. ipsos. Sic antiquiores et meliores

(^cui

E) comparato

capit ut

Germ. ap.

videat

Mart.

capit

ABCD.
laudaot. laudent

ABCDE [ea ed. P.]

iid.

P.]

[te ed.

terram
Apud Am. Er. et Lov. sic
In principio fecit Deus
caput 5
coclum et te.rram. Quomodo. Eadem verba
exstant nic loci apud Bad. sed absuut a
Mss. et ab editione Arnaldina.
209. 1. 8. quo artem capiat et videat.
incipit

carent Mss.

eam

ABCD.

= ABCD.

ABCDE.

intns ed. P,]

Sic potiores Mss. ; Lov. vero

5 Mss. ap. Mart. absque negatione, vel
placeant. E.
gratia.
Edd. plerique locum huncce ita
interpolatum habent
aut etiam sicut ex

placeant.

14. te te

1.

in eo

intus.

ABCD.

Domini. Dei ABCD = mei E.

210. Yeihim.VerbotuoAUCD.
sempiterne.
Nonnulli e Mss. simul et
tempiterno dicis. {D. cumtextu sed sup.ras.)
Mox etiarn plures potioresque cum Arn.

habent,

simul

et

Ven. Lugd. hoc

Er.
et sempiterna fiunt.
posteriori loco, et simul et

sempiterna. Somm. Flor. simul et sempiterna : omissa ante simnl particula et.

ABCDE

[sempiterna ed. P.]

tunc desinit ABCDE.[ess desinit ed. P.]
Habent edd. qui et loquitur. At
quia.
Mss. quia et loquitur, juxta Grsecum: Zrt
xai XecXu v/mv.
Sic legisse Augustinum
intelligitur aliis ex locis, ut ex cap. 28. lib.
seq. et ex Tract. 38 in Joan. etc.

Ben. Mart. ABCDE. diVen. Lugd. Somm. Flor. et

Rond.cum tribus Mss. [dicentem ed. P.]
211. ubi.
Sic Er. Ven. Lugd. Somm.
et Rond. cum septem Mss. [ibi man. 2^^.
dicentis

centem

Er.

E.

c. ed.

Ben.]

sapientia. bis

[semel E.

ABCD.

Ben. Dub. Mart.

cum

ed. P.]
egestate. paupertate cum Vulg.
exstitit. existit

212. praeterire. piceteriri

ABCD, mox

futura ABCD. dicit

ap. Mart. [dictet futura ed. P.]

dictet

et

aliud ridere. aliud

creatura.

ABCD.

ABCD.

est

et

2 Ms.

ACD.

Benignianus codex, quod

lamfaciebat creaturam.
213. $.16. 1. 6. isti enim nostri
[autem ed. P.] mox=eit ante eunt

nul-

ABCDE.

ABD.

214. esse. Lov. tendit ad nw esse B.

Abest particula, ad, a Mss. quae et alias
ab Augustino non adhibetur post verbum
tendit, ut lib. 4 hujus opens cap. 10:
" Ergo cum oriuntur et tendunt esse."

utrum
$. 19. 1. 1. utrum praesens.
Arn. Mor. Mart. c. 1 Ms.
215. ita mediorum ABCD. [iia &i E.
ed. P.]
poterunt. potueiunX

ABCD.

ei

c.

:::

LECTIONES VARIANTES.
ABCDE.

ei

[;u$ed. P.j

ABCD.

216. narrarent

[veia narrarent

c. ed. P.]
Edd. plerique "prcesententur
imagines.
imagiues 3 Mss. ap. Mart. ABCDE. et
paulo post, prasentiafutnrorum, 2 Mss. ap.
Mart. Reddinius lectionem Mss. quibus

E.

posteriore loco suffragatur Arnaldus.

est BC. Er. Ven. Lugd. erit.

ADE.

217. occultorum

= ABCD.

fditeou\ue. fateor quia BD. quod AC.

Edd. aliquot [Lov.Som.]
218. metitur.
et RJss. (2 ap. Mart. ABDE.) metimur
non metimur (A);
ergo cum pra^terit
quid enim metiatur. (^meliamur E.) Male.
mox metimur A. et in fin. cap. metitur BC.

D. sup.

et

confitebor. confitear

te.

refragarentur

magno consensu

et

edd.

et

Mss. qui

ferunt, ud hanc vivo. et

yropter hanc vivo E. ad hunc vivo AC.

219. annui.
Sic legendum videturcum

Mss. Vedast. duobus,

et uno Corb. vel

non annui. Ubi Germ. codex
habet, et mm abnui. Lov. vero cum aliquot
Mss. et non anni ABCDE. Er. et anni.
Denique Bad. et Am. et non animi
Edi.
tio Veneta: tempora, et anni; non annui.
Oranes Mss. Angl.
ligneolae.
tantum.) circuitum illius, ant definite du-

cum Arn.

223. eas. ea ABCD.

consumptione. consummatione
pergat.

ed. P.]
extentus.

(ABCD

ligneolce rotce.

tolius.

Mor.

et

Mart.

Lugd. Somm. Dub.

Rond. cum octo Mss. 1 Ms. ap.

E manu

si

et.

= ABCD.
ABDE. [etsi

ed.

err.

P.]mox

typoth.]

distentione.

Mss.

ABCD.

dicit

ABCD.

et. ut

In

vulgatis,

sine distinctione.

et

(E. in marg.) consequentius porro ad

quod praecedit: Neque enim ticut

iione,

illud

7iota cantantis
variatur affectus sensutque distenditur.
226. accepit. cepit ABCDE.

cujus.

Lugd. Ven. Lov,

Er.

227. hanc.
$. 4.

ea.

/jtfc

cui.

ABCE.

6. luculenta. lucentia ABCD.

Ita in Mss. et concinnius quam

1.

si

ABCDE.

legas ut in vulgatis, Etcum inea

Sorara. utraque particula omissa,

Cum

incipit:

sic

i ea.

quod. quod, quid, quid. ABCDE.

confitear.
In Mss. omnibus habetur,

si

totum confitear: cujus propositionis sensus

ex istis completup verbis, quis legentium

Mart. ex uno Ms. Verumtamen

etiam unus apud Rond. manuscriptus.
Sequimur Mss. Benign.
228. nihil.
Theoderic. etc. Non pauci tamen cum
Lov. et Arn. hahent, quiddam interformam

autem

mox motus

nihil,

Am.

[ABCD.]

et Er.

uec. [et

A.] At Bad.

cum duobus Mss.

sic ferunt

quam cogitabam quiddam informe

221. id ipsum A. ad ipsum E. [ipsum

ed. P.] mox moram pro mora ABDE.
item. idem BC.
illud? Tempus raetior. tempus illud?
Metior, AD. illud tempus. Metior BC.

ABCD.

puta. prito
222. tenore. tempare
1. 17. ad aliquam. aliqua

ABCD.
ABCD.

pronuntio,renuntio.prt)tiogtABCDE.
1 ABCD. [Ipc. cd. P.]
Lov. ct antiquioreseditiones,;i/a
qua.
metior. (ABC. et raox qua ACD.) Sed

Ipsamque longam num

sam quoque longuni non E.

aliquot

E. At in Mss. plu-

ribus et melioris notae habetur, sine disten-

et

ed. P.]

ABCD.

et alii

sic

220. victoriosum.
Bad. Am. Er. et
Lov. cum paucioribus Mss. ut victor Josue
Bert. et E.

cum.

Sic

capere durabit ?

post.

Er. Ven. Lugd. i7/a.niox quantum

ABCDE.

Mss. At edd.intentus.E.
Mss. Benign. Corb.
non
Qui. [quod ex
Er.

Ven. Lugd. Mart. c. 2 Germ. Arn. Mor.

et Rond. cum octo Mss. ABCDE. [Quod

Er. Ven. Lugd. i^-

Er. Ven.

totus.

ille

ABCD.

Mss. ap. Arn.

dissilui.

et

neolce.

et plur.

In pnnsedd.peragatabessequodaderit. Bert.
E Quidam legendum putant; pergat
adesse quod abeiit ; quam lectionem Mart.
et Rond. in textum receperunt. pergat ad
esse [adcxse Mor.] quod aderit. ABCD.
224. illo
Er. Ven. Lugd. Somm. Dub.
Flor. et Rond. cum septero Mss. . [illa.

plum

2 Germ.

et

225.

Bad. Am. Er. Lov. Som.

5 Mss. ap. Mart. et E. Expungendum est, te, juxta Mss. et Arn.
quia de tempore, non de Deo, cognoscendo
loquitur Augustinus.
Lov. ad hanc inhio : recte, nisi
vivo.
alii

se metiri.

ABCD.

AD.

cognoscere

cognoscere

melius Arn. cum Mss. qua: statim quippe

dixerat Augustinus brevi syllaba longam

deteriores, dissolui.

ras.

vere. vera

297

formatnm, nec
est.

et nihil

nihil informe, prope nihil.

E,

exceptis. esse

A.

Sic Mss., paucis

At Lov. cum

anliquioribus editionibus
non est, hoc eam dicerem.

nihif aliquid est, et

E.

dici posset, aliquid et est, et

si

Ulim.
aliud.

de

Editi, alibi aliud,

est.

E.

ABCD.
fl/ia* ABCD.

nihilo. bis

229.

talis.

aut. Ita

Porro in

Gen.

non

in

aliis

melioribus Mss. et Bad.

edd. sed tenebrce erant. et e

ABCD.

abyssum.

In

prius vulgatis,

et

lenebnr


LECTIONES VARIANTES.

29

Sed

erant super abyssnm A.

abest, erant, a

BCDE.

Mss.

Lov.

terra.
terrce

cum

edd. informitas

aliis

ABCDE.

invisibilis

et

incompositce

a Deo. ab eo. ABCD.

aut si eo ABCDE. [in eo ed. P.]
241. audimus.
Rond. cumseptemMss.

ABCD

manu

E.

et

priori.

[audivimus ed.

ABCD.

P.]

230. 1. 1. O Lumen Veritas ABCDE.

rcritus ed. P.]
impacatorum
Lov. et Arn. propter tumullus peccatorum. Sed melius Bad. Am,
et Er. impacatorum. Nam ita Mss. nuUo
atque hoc nomine designati
fere excepto
videntur Manicliaei, Scripturarum sacra-

C. [a Deo ed. P.]

eam inter tam
muUa verba. E. Sic quoque Sommalius.
Inveniet legit etiam Rond. cum noveni
Mss. ABCDE [invenit ed. P.]
242. 1. 2. sive quid aliud ABCD. [aliud
aUquid E. c. ed. P.]

[O

rum

inimici.

revivisco.

hunc bibam,

et

tunc vivam

edd.

nam non

ego

[mihi mors E.jyui, et in te revivisco. E tunc

pro hinc, et et ante in te, restituimus cum
et ed. P.]
Ihinc et
in aurem interiorem. in aure inleriore ubi-

ABCDE
que

ABCD.

voluptas.

Mss. 2 Germ.

Fossat, et

alii

[voluntas ed. P.j

231. peregrinatio
Lov. et Arn. Uude
intelligat anima qnantum peregrinalione.
Prsetulimus leclionem Bad. Am. et Er.

quae ex pluribus Mss. coiuprobatur, et hic

apprime convenit ; nam isthaic verba,
xinde inteUigat anima, ad illa referuntur,
quam longe kvper omnia tempora sis alernus.
$. 14. ]. ult. nulla. nuUa^ ABCD.
232. quoto, quo ABCD. et man. l"e.

E.
manifestatione.

Lov.

et

2 Mss.ap.Mart.

Somm. Rond. Lips. omittunt praepositionem

E.
nostrum. ABCDE. Rond.
Deus omnium nostrum. [nostrorum
P.]
legendum juxta Mss. Angl.
234. aeternum. Arn. cum Mss. qua233. de.

et

de.

te

arbitro,

ed.

Sic

dicit.

ABCD.

[existeret ed. P.]

ABCD.

Domine

Dom. E.

\et

c.

ed.

P-]

245. et fierent

et

utfierent

Ita Lov.

Sed

ABCD.

alii libri editi

habent, narrationcs (ABCDE.)

excepto Ms. Benigniano, qui pro ea voce
et scripti

substituit, rationes.

naturce

creaturffi.

ABCD.

246. aculum.
Somm. et Rond. cum
quatuor Mss. necnon quinque Mss. citati
apud Mart. sic acuto cernat aninw. ABCD.
prior,

prior

Edd.

perficiendi potentia

(BC.)

quorum

lectio-

refragantibus Mss.

nem amplectimur.
247.

narrari.

Legendum

videtur,

va-

enim Augustinus quod sicut

sonus origine praecedit cantum qui ex eo
vult

riari:

in manife&ta facie.

inveniet

sic

244. existere. ed. Ben. ABCDE. .^^orjsteret Somm. Lov. Arn. Mor. Dub. Mart.
cum quatuor Mss. et Rond. cum sex Mss.

variationes.

ABCDE

sex. et

Lov.

veritatis. veritas

Sic habetur in prius

Si male vixi, ex nie mors mihi

vila mea.

Deo ABDE.

ex

vera.

formatur;

ita materia velut tempore, id est

origine praecedere debet, ut aliquid de illa
variari possit.

praecedatur.
Sic Mss. et Arn. At Bad.
habet, prcecedantur ; " 5 Mss. &c." ap.
Mart. prceceduntur. alii edd. prcecedunt E.

[dicjair.]

248. vidit. " Ita 2 Germ. c. omn. fere

Mss. aliquot editi videt." Mart. [videt ed.

tuor, sine lube stat in cBlernum. in celernum

P-]

stat

E.

mox = Deo ABCD.

quoniam

excelsior

ABCD

[quia ed. P.]

235. suspiret. suspirat

ABCD.

quam
c.

vuitis.

Somm.

ita tentaverit,si

Germ. 1. quisnon vuU isfaw. Mart.

et

non vuU hanc.

In omnibus
intelligamus.

2 Mss.

si

legitur, nisi ut inteUigamus

fere

libris

(ABCDE.) li-

brariorum lapsu, qui forte mutarunt aut,

Ilanc porro particulam removimus
in, ut.
juxta Arn. et Ms. Benignianum. [uncinis
inclusam habet Lips.]
praescriptum. scriptum

ante,

= Dcu*ABCD.

ACDE

et paullo

Plerique

editi, exceUentior.

Lov. Somm. Arn. Mor. et

quatuor Mss. et ABCDE.

Mart. cum

Incorporale. Lov. id est, Corporabile.

240.

sufficient

concednnt. contendunt ABCD.

238. prope.
Lov. proprie.
239. Corporale
Ita plures et potiores
Mss. cum Arn. At Bad. Am. Er. Som.
Blas. cum quinque Mss. habent, id est,

sufficiant.

'249.
ne.

1.

Invoco. Invocem

1, 2.

ABCD.

ABD.

[nec ed. P.]

Somm.
promeruerunt. Somm.

250. natura.

et

apud Mart. spirituales

quinque Mss.

corporalesque naturce.

Road. cum quatuor Mss.

Dub. Mart.

ABCDE.

et

[pro-

meruerant. ed. P.]

251. haerendo ABCDE. [cohcerendo ed.
P.] mox quodcumque pro quod utcumque

ABCD.
252. nostrre

Insignem huncce locum

redintegrant Mss. Mutilus quippe in excusis erat, detractis verbis istis, sapientio'
nostrcB,

253. dicam

Mergimur

et

Mss. non habent hoc loco,

emergimus,

Neque

Somm.

LECTIONES VARIANTES.
ueque

habent haec verba. oni.

[habet ed. P. uncinis includit

Flor.

ABCDE
Lips.]

spiritualis.

258.

At

editiones, ex-

3.

eorum sensus corrumpantur,

sensus corparurn
es.

Ita Mss.

1.

299

ABCD.

Apud Lov.
cum

omittitur, Ecce ubi

ABDE.

cepta Arnaldina, pra^ferunt, sinrUuales. E.

Non bene intendit quippe Augustinus

asiabo

abjssuni intelleclualis omnis creatura; ipso

Angeli et hominis lapsu fuisse indicatam.
Sic etiam Am. Er.
Sic iu Mss.
amo.
ct ed. Florentin. ABCD. Lips. [redde te
mihi
te eniin amo E. c. ed. P.]
Lov. douec abscondar. Sed
abscondatur.
verius editiones aliae cum Mss. abscondatur.

[unde in E. c. ed. P.]

Lov.
259. suspicere.

Subintellige, vila viea.

254. aguntur. cognntur hic et paullo post

5 Mss. ap. Mart. mox iuper pro snpra bis

tibi.

mox unde

ribus codicibus. C.

es.

nonnullis Mss., Mane

At abest tibi a verio-

Editi

astabo.

et

in

ABCD

cum antiquioribus
editionibus suscipere; (B.) et paulo post
susciperent et cognuscerent rnisericordiatn
Mss.
iuain, Sed liquet meliorem esse
lectionem, quam in textu damus. mox
agnoscere ABCD.
Lov. quos, in textu ; et ad
260. quod.

marginem,

jMoti;

hoc prieferre visum

est,

maxime cum

ver. l,in

legatur in edd. aliis et Mss.

nobis.
In vulgatis, quod noiidum est,
da nobis. At in Mss. non habetur, da, nisi
forte in aliquo e receniioribus. [5ap. IMart.]
261. atque.
Ita Bad. Am. Er. cum

et sic

Mss. undecim. At Lov.

ex

ABCDE.
viihi.

mihi.

In

Sed

piius excusis, quce

ailudit

dixerunt

Augustinus ad Psal. 121,

quo legere solet, qui dixerunt

habent hic Mss.
lux.
Sic Mss. cum Arn. At Bad. Am.
Er. et Lov. habent,j^'ac(a est (E.) et paulo
post, quo tenehrcc Juimus. E.
255. intelligat; a te petat. Sic Mss.
et
omissis verbis, ef qui non polest,
a te E. uncinis inclusa habet Lips. [et qui

ABCD

no7i pote.1t ed.

P.]

dum...quod
Mart.

c. 4

ioquitur.

Somm. Lov. Dub.

Mss. Rond.
quod

sciat

quid luquatur.
[cum quid

ABCDE

dum ABCD.

ed.P.]
256. 1. c. et ibi probent. ABCD [et probent E. c. ed. P.]
Er. et Lov. quam longe aliud sunt.
sunt.
Sed abest aliud a Mss. necnon ab edd.
Bad. Am. Somm. et Arn. Mox pro nosse,

scive

BC.

ABCD.

pro novi, scio

et post

veUe,%d sim k^CD.

ut
Lov. aut terna. Sed clarius aliae
Mox enlm
editiones cum Mss. ut terna.
sequitur, an utrumque ; quo significatur
unum, an propler
duo jam esse pruposita
tria hcBC ibi Trinitas ; alterum porro, an in
singnlis hcec tria, ita ut terna singulorum
:

et Arn. progredi
sinuniur aquce, nt in se cojmninuantur.
suum. Bad. Am. Er. et Lov. omittunt,
et dat fructuni suum.-~Mn etiam cdd. id
omiltunt, et uno periodo sequentes, habent
paulo ^os.tf germinet,
beneticum.
Sic legendum, juxta qua-

tuor Mss.

Angl.(ABCDE.) Hanc

nem omnino sequendam

lectio-

affirmat Mart. et

illam tuetur auctoritate unius Ms. Hanc

quoque usurpat editio Florentina, illique
lectioni adstipulantur tres Mss. citati apud
Rond. Praeterea, cum fuerit bis excusus
ille tomus primus BB. in prius edito legitur bcnejicium; in edito posterius, benrficiimf
licet suam superiorem notam Patres BB.
servaverint, in qua lectio benejicum referenda in textura declaratur.
(sicut plures e
262. et ecce
PP. ap. Sabat.) Lips. [om. et ed. P.]
Quatuor Mss.
benignitatis operarios.
Angl. (ABCD. abest ab E.) \'ocem scil.
benignitatis. e loco Psalmi prox. cit. annnm

ABCD.

simpliciter et multipliciter injinito insensibili

haud dubie inseruit ipse

Aug. Ed. Ox. [mittcns opcrarios ed. P.]
optanti.
Lov. vitam optanti, et paulo
post, ortuni prceparas : contra quam habent
coeteri codices, quos utroquelocosequimur.

Ita quoque apud Bad. nisi

quod habetur,^7ifi; non, sine.
Somm. Moret. et Rond. ih Christo
suo.
Filiosuo. Mart.c.Germ.et2 a\i\sinFiru)suo.

INIss. melioris notoe, in

263. principia.
principia, id est in luminaria noctis
quae
lectio videretur prasferenda, nisi paulo
supra haberetur, in principio diei; forte

257. 1.4. conversi ABCD. [ei conversi

E. c. ed. P.]
sed jam in voce. Ulim. Arn. Somm.
Mart. c. Germ. et 4 aliiset Rond.
non manu priore E, posi=. jam. Er. Lugd.
Sedjatn nou in voce. [sed in voce ed. P.]
Mss. aliquot ex vetustis, et
mentibus.
ABCD. ejfici sensibus. Paulo post etiam

pro in principium dici, juxla librum 1 de

Genesi contra Manichseos, cap.l4.[ed. B.]
priucipia CDE. quod omnino praeferendum
videtur, quura cdd. auctoritate firmetur ;
lectio vero principio e manu emendatrice
facile profluxerit. [principio AB. c. ed. P.]
264. despectorum
Am. Er. et novem
Mss. dcsperatorum. E.
quasi
decurrens
spiritus
vehemens.
et sic Aug. de Unit. Eccl. T. 9.
col.356. c.a Sabat. z\\Q%dX.ferretti.rJiatus

sint.

haec

Quanquam apud Am.

legitur

et Er. sic post

an utrorumque miris modis

sine quo est.

ABCD

Somm.

et

ABCD.

Rond. ut
paullo

etiam E., sed

sensibus perjecti

ante,

ibi solus.

sensus

sitis.

pro mentis

benignitatis tuce hic

ABCD

LECTIONES VARIANTES.

300
V.

librariis,

utpote usitatior, illata est

habent etisimferretur BC; duplicem

lectio-

nem AD.

decurrens spiritus vehemens ferreturjiatns vehemens. [ferr.flat. veh. ed. P.

]
per quos. quod
et E man. post.
in nomine luo
[nmn. tuo ed. P.]
265. . 27. 1. 2. cognitiones. cogitationes

ABCD
ABCDE

ABCD

et

man. 1.

ABCDE

1. 7. multiplicantur
[multiplicatur ed. P.]
a quo. qua (sc. pulchritudine)

ABCD.

Lov. Ulim. Mart. c. 3. Mss.

ejecit.
Arn. Mor. et Rond. ejicit.
266. signo
Somm. et Rond. cum
quinque Mss.
signiim. ABCD.

ut operentur.
eis.

et operanttir

Lov. benedicnnt

eis.

ABCD.
Sed legendum

cum edd. aliis et Mss. benedicuntur ab eis :

quaB leclio perperam correcta est propter
verbum, exhortantur, quod putarunt active
usurpari.
sumit.
Arn. et Mart. cum sex Mss.
ABCD. [sumpsit E. c. ed. P.]

intenta. attenta

ABCD.

Plures Mss. in animam

267. viva
vivam. ABCD.
268. et. ABCDE. [nec ed. P.]
In edd. deest vos, quara vocem
vos
restituere placuit ex Mss. quia locum illum
sic referre solet Auguslinus.
eum. Bad. Am. Er. et Ara.
jam
capacem. Sic etiam duo e Mss.; mox vel
unitatem ABCD.
269. neque enim de.
[neque de
B. c. ed. P.] mox in agniiione Dei A
onem ed. P.]
[

^m

ACDE

BCDE

quanquam.

At

;,

Ita plerique Mss. cum Arn.

ahae editiones habent, tanquam: Mss.

ap.Mart. quemquam ; mox " de his qui"

pro iis ABCD. cum vers. Vet. cont. Vulg.
270. qua. Lov. aliaeque editiones, excepta Arn. quce (E): male, uti ex Mss. et
ex sermonis serie intelligitur. et paullo
ante renuntiandis pro enuntiandis ABCD.
271. efFert. offert ACDE.
affectionibus.2Germ.ap. Mart.ABCDE
[aflictibus ed. P.]
eorum.
[?iorum ed. P.]
272. non moventur nisi variis. sic Dub.
tres,

ABCDE

Mart.

et

Rond. cum undecim Mss.

[nisi a variis.

AE.

loquar. loquoi'

c. ed.

BCDE.

serpentibus. repentibus

273. gaudes.

BCD.

P.]

ABCD.

Somm. Arn. Mor. Mart.

cum

Rond. cum undecim Mss.

ex, et

ABCD

expungunt verba, in

Non

omji6Hs.

male. [in omnilms gaudes ed. P.]

fructum. Bad. Am. Er. et Lov. addunt
abundantem. (E.) Sed hac voce carent Mss.
et Arn.
didicit
[didici ed. P.]
274. credimus, credidimtis ABCD. mox
pro
pertineat. pertineant
etpro
animus. anima ABCD.
videmus.- In Mss.
Sic quoque legunt
Mart. c. 5 Mss. Flor. etRond.cum aliquot
Mss. et ABCD. [vidimus ed. P.] mox =
omnia ABCD.
illud.
Lov. illud atque alind vidisti.
dicunt
Ita Mss. plerique cum Arn. At
Lov. aliaeque editiones, Hoc modo dicuntur

ABCDE

ABCD

etiam.

ABCDE

275. edidisti.dedfsd.
et 2 Mss.
ap. Mart.
^. 44. pen. dicatis. dicitis
Sic legendum juxta Mss.
276. devincti

ABCD.

Hanc lectioAnglicanos. [BCD tantum.]

habet Mart. [ex iisd. Mss.] necnon
Rond. cum tribus M5s.[devicti AE.c. text.

nem

Ben.

et Lips.]

places.

Bad. Am. Er. Lov.

quem

277. Spiritum

dedit

complaces.

ABCDE

[Sanctum ed. P.]

est.

.Quinque

Mss. apud Mart. sed

est

punctis notatur quod man, post. in E.

ornatu.
Tres Mss. apud Mart. in ornatum.
conconcipiendam. concupiscendam
est,

BCE

cupiendam

AD.

vid. p.

277. not. d.

Angl. Mss. et amemur a te.

tantum.]
Ita Mss. et Arn. At Bad. Am. Er.
tua
Lov. non de te aliqua, non de tua, vel qticB
anteafuerit. ita E, sed = te.
278.

te.

[ABCD

una

49.

1.

14. in

conspiratione

unam

conspirationero. in

ABCD

et E man.
ABCDE.

post.

15. ettibit t
formasti.
Codex Benignianus,^rmasti.
Sic legendum liquet cum
279. vespera.
Albinensi codice; non ut alii plerique
\.

editi et scripti

habent, pacem sine vespera.

ABCDE.
tempus

Hic editiones, excepta Arnal-

dina, interponunt, nec operaris ad iempus

(E.) quae verba absunt a plerisque codicibus manuscriptis.
bona ABCD.
280. 1. 3. bona opeia.

ABCD.

INDEX CAPITUM
(EX EDIT. BENED.)

LIBER PRIMUS.
Deum

I.

vult

V. Neminem peccare sine causa.

VI. Omnia qua; boni specie ad

laudare ab ipso excita-

tus.

invocat in ipso esse,

ipsumque in Deo.

Deus

III.

sic

id.

Petit

amorem Dei,

delictorum

et

veniam.
3
laudat
VI. Infantiam suam describit
aBternitatem.
4
Dei providentiam et
VII. Infantiaquoquepeccatisobnoxia. 6
VIII. Unde puer loqui didicerit.
7

amor

litterarum,

lusus, et

vapulandi timor in pueris.

8
et spectaculorum avo-

X. Amore lusus

catur a litterarum stiidio.

9
XI. Morbo pressus Baptismum flagitat,
quem mater certo consilio difFert. id.
XII. Ad litteras cogebatur, quo tamen
10
Deus utebatur bene.
XIII. Quibus studiis potissimum sit delectatus.
11
XIV. Litteras Graecas oderat.
12
XV. Precatio ad Deum.
13
XVI. Improbat modum juventutis erudiendas.

id.

Prosequitur contra modum exercendae juventutis in re litteraria.

14
XVI II. Quod homines curant servare

XVII.

grammaticorum,

leges

et

non divino-

rum praeceptorum.

XIX.

Pueritize

qnx

vitia

in

retates transeunt.

XX.

Pro bonis

Deo

sibi in

15
majores
16

gratias agit.

Adolescentiaj

25

sit.

peccantium.

in ardore libidinoso

III.

De

26
W,

LIBER TERTIUS.
quem venabatur capitur.
n. Amavit spectacula tragica.
III.

27
id,

In schola rhetoris ab Eversorum

abhorrebat.
29
IV. Hortensius Ciceronis excitavit illum
ad ardorem philosophiae.
30
V. Fastidiit sacras Litteras propter simfactis

plicitatem stili.
31
VI. A Manichaeis quomodo captus. id.
VII. Doctrina Manichaeorum absurda
cui suffragabatur.
34
VIII. Contra Manichaeos dicit quae flagitia semper
detestanda, quae faci-

nora.
36
IX. Discrimen inter peccata, et inter
Dei judicium et hominum.
38
X. Nugae Manichaeorum de terr fructibus.
39
XI. Planctus et somnium matris de
filio.
42
XII. Quale responsum mater Augustini
accepit a quodam episcopo de ipsius
conversione.
43

LIBER QUARTUS.
Quamdiu

et

quoraodo

alios

decimum sextum

consumptum.

peregrinatione studiorum causa,

et de parentum proposito.
20
IV. Furtum cum sodalibus perpetratum.
21

sedux-

45

erit.

a^tatem et vitia reco-

aetatis suae

id.

Araore

I.

I.

18

Aanum

furto consortium simul

IX. Contaginsa res sodales mali.

X. In Deo omne bonum.

id.

lit.

II.

vera et

pueritia collatis

LIBER SECUNDUS.
I.

esse

23
agit

VIII. Amavit in

IX. Odium

Deo
Deo

pro remissione
peccatorum, quodque a multis servatus

ubique totus, ut res nulla

plicabiles.

solo

in

perfecta.

VII. Gratias

id.
ipsum totum capiat.
IV. Dei majestas et perfectiones inex-

V.

invitant,

p. 1

Deum quem

II.

22
vitia

Rhetoricam docet, concubinam fovet,

et aruspicem qui victoriam promitte-

II.

bat, conteranit.

III.

Ab

senem

46

astrologia. cui deditus erat, per

medicinae et rerum peritum re-

vocatur.

47

IV. Morbumet baptismum amici

quem etiam

narrat,

suis erroribus involverat

INDEX CAPITUM.

302

eoque morte sublato, dolet gravissime.

III. Occupationesetstudia Ambrosii. 84

Mirabilis efficacia sacramenti Baptis-

IV. Doctrinam

mi.

cionante

4.9

V. Cur fletus dulcis miseris.

YJ. Quantus ex amici morte

50
dolor.

51

VII. Impatientiadolorismutatlocum. 52
VIII. Tempus et araicorum colloquia
dolori medentur.

id.

IX. De humana amicitia. Beatus qui

53
amat in Deo.
X. Labiles creaturae, nec in eis potest
id.
anima requiescere.
XI. Omnia creata sunt instabilia. Solus
54
Deus stabilis.
XII. Amor non improbatur, modo in his
55
quae placent, amemus Deum.
56
XIII. Amor unde proveniat.
XIV. Libri de Apto et Pulchro Hierio
nuncupati. Unde hunc amaverat. 57

XV. Quod

corporalibus imaginibus contenebratus, non potuit capere spiritu-

Categorias Aristotelis ethberalium

artium libros per se intellexit.
60

necessario usu.

I.

convertit.

91

gladiatoriorum, a quibus antea abhorruerat.

93
IX. Alypius ut fur apprehenditur.
id.
X. De integritate Alypii et adventu
Nebridii.
95
XI. Anxius Augustinus de instituenda
vita deliberat.
96
XII. Contentio inter Alypium et Augustinum de matrimonio et cjelibatu. 98
XIII. Uxor quaeritur Augustino.
99
XIV. De vita communi agenda cum

amicis deliberat.

XV.

alia succedit.

laudan-

Deum

Dei praBsentiam iniquos non efFugere

id.
itaque ad eum debere converti.
III. De Fausto manichago, et de philosophorum caecitate qui per creaturas

64
Creatorem non cognoverunt.
66
IV. Sola Dei cognitio beat.
V. Manichaei de astris imperitia indignum eum fide in caeteris faciebat. 67
VI. Faustus eloquens, sed liberalium
disciphnarum expers.
68
VII. Alienatur a secta ManichaBo69
rum.

III.

II.

tris

Proficiscitur

Roroam

contra

ma70

voluntatem.

IX. Febri correptus

periculose

labo-

72

rat.

X. Errores

ante

susceptam

Evangelii

doctrinam.
74
XI. Qualiter Augustinus contulerit cum
catholicis.
77
XII. Fraus discipulorum Romae in praeceptores.
78
XIII. Docturus rhetoricam mittitur Mediolanum ab Ambrosio suscipitur. 79
XIV. Audito Ambrosio, paulatim ab
;

erroribus resipiscit.

id.

LIBER SEXTUS.
I.

Epulae

martyrum.

et

synaxis

apud

metum nunquam
id.

cogitat

reum per
II.

tanquam

aliquid corpo-

102

infinita spatia difFusum.

Momentum quo

Nebridiusconfutarat

Manichaeos.

104

Liberum

arbitrium

causa

pec-

esse

opor-

105

cati.

IV.

Deum

incorruptibilem

106

tet.

V. Quaerit iterum unde malum,

et quae

radix ejus.

107

VI. Mathematicorum divinationes

reji-

cit.
108
VII. Misere torquetur inquirens unde
sit

malum.

111

VIII. Quomodo divina misericordia subvenerit Augustino.

112
IX. In Platonicorum libris Verbi asterni
divinitatem, non incarnati humilitatem
invenit.

id.

X. Clarius innotescunt jam Augustino

H5

divina.

XI. Quomodo

sunt,

creaturai

non
116

et

sunt.

XII. Orania

bona, quaecumque

sunt.
id.

XIII. Omnia condita laudant Deum.

117
XIV. Sanae mentis homini nihil displicet inter creaturas Dei.

Augustinus nec Manichasus nec ca82

tholicus.

II.

et judicii

concubinaa
101

LIBER SEPTIMUS.

63
I.

VIII.

100

In locum discedentis

deposuit.

dum.

sepulcra

83

et

87

VIII. Alypius capitur insania ludorum

XVI. Mortis

LIBER QUINTUS.
Excitat mentem ad Deum

Ambrosio con86

Ecclesiae

inlelligit.

sacrorum Librorum auctoritate

VI. De miseiia ambitiosorum, adducto

exemplo mendici laetantis.
90
VII. Alypium a Circensium insania

58

alia.

XVI.

De

V.

XV. Quomodo

veritas

creaturis.

XVI. Omnia
apta.

bona,

licet

id.

et

falsitas

in

118
quibusdam non
id.

INDEX CAPITUM.
XVII. Quae

retardent a cognitione divi-

norum.

XVIII.

id.

Solus Chiistus via ad salutem.

XIX. Quid

senserit

119
de Christi incarna-

120

tione.

XX. Ex

X. Colloquium cum matrede regno coelorum.

160
XI. De ecstasi et morte matris.
162
XII. Quomodo luxerit morlem matris.
Sacrificium pro defuuctis.
163
XIII. Orat pro matre defuncta.
166

Platonicis libris peiitior, sed in-

121

flatior evaserat.

XXI. Quid

sacris

in

non iuventum

LIBER DECIMUS.

Libris invenerit,

122

in Platonicis.

LIBER OCTAVUS.
Sludio

melius

vitae

ire statuit.

De Victorino
III. Quod Deus
dent in

confiteri

instituendae ad

125
126
et Angeli magis gaupeccatorum conversione. 129

Simplicianum
II.

rhetore converso.

IV. Quare plus laetandum

con131
a conver-

sit

versione nobilium.

V. QuaB remorabantur eum

in

sione.

V/.

VI. Pontitianus narrat Antonii vitam.

133
VII. Rodebatur intus audito Pontitiano.
136
VIII. In hortum secedit ; quid ibi
1 37
egerit.
IX. Unde fit ut animus imperetsibi, et
138
resistatur.
X. Adversus Manichaeos qui ex duabus
contrariis voluntatibus duas contrarias
139

naturas asseverant,

XI. Lucta

spiritus et carnis in

Augus141

tino.

XII.

Vocis admonitu

quomodo

totus

142

conversus.

LIBER NONUS.
I.

Laudat

Dei

bonitatem,

agnoscens

145

II. Deserere rhetorices professionem dif-

146
fert usque ad vindemiales ferias.
III. Verecundus concedit illi rus suum.
147
Cassiciacum scripti.
Epistolae ad Nebridium. Quibuscceli-

apud

tus perfusus

gratiis,

et

quam

vivido

dum Psalmos evolvit.

Acerrimo dolore dentium subito libe149
ratur.
V. Ambrosium consulit quid legendum.
153
VI. Mediolani baptizatur cum Alypio
154
et Adeodato.
VII. Ecclesiaslici cantus institutio Mediolani. Inventio corporum SS. Pro155
tasii et Gervasii.
VIII. Evodii conversio. Matris obitus,
156
ejusque a teneris educatio.
IX. Laudabiles matrb suae morea prose159
quitur.
pietatis sensu,

et

168

gaudium.

sint

arcana, quid est

168

illi.

III. Quo fructu confitebitur deinceps

quis sit, non quis fuerit
169

IV. Quod magni sint fructus hujuscemodi confessionis.

170
V. Homo sese totum non novit.
171
VI. Quid amat, cum Deum amat
et
quomodo ex creaturis Deus cognosci;

tur.

id,

VII. Corporea aut sensitiva virtute Deus

non invenitur.
173
VIII. Memoriae vis.
id,
IX. Memoria disciplinarum.
175
X. Disciplinaj in memoriam non introducuntur per sensus, sed ex ejus abditiore sinu eruuntur.

id,

XI. Quid sit discere.

176
XII. Rerum Mathematicarum memoria.
177
XIII. Memoria meminisse nos meminimus.
id.

XIV. Quomodo memoria

tus animi.

Laeta non

continet afFeclaeti

quomodo

recordamur.

XV. Etiam

jd,

quae absunt meminimus.

XVI. Et oblivionis memoria est.

XVII. Magna meraoriae vis, sed

178
179
ultra

progrediendum utattingatur Deus. 180

suam miseriam.

IV. Libri

Deo solo spes

Cum Deo nota

In

I.

II.

I.

303

XVIII. Non inveniretur ea res quae excidit, nisi memoria teneretur.

181
XIX. Quid sit reminisci.
id,
XX. Ut beatitudinem omnes appetant,
oportet eam noverint.
182
XXI. Quomodo memoria beatam vitam
continet.

XXII. Beata
XXIII. Item

183
184

vita quae, et ubi.

prosequitur quae

sit

beata

vita, et ubi.

XXIV.
Deus

id,

Gratulatur quod sua in memoria

locum habeat.
185

XXV.

In quo memoriae gradu reperiatur

Deus.
185
XXVI. Ubi invenitur Deus.
186

XXVII. Quomodo hominem

rapiat

pulchritudo.

XXVIII.

XXIX.

IMiserizB

Dei
id.

hujus

In Deo spes

tota.

vitae.

id,

187

XXX.

Confitetur ut se habet ad tentationes carnalis libidinis

id.

XXXI. Ut

se gerit

ad tentationes gulae.

189

INDEX CAPITUM.

304
XXXII. Ut

ad odorum

se gerit

illece-

191
Ut se gerit ad voluptates au-

bras.

XXXIII.

illece-

193

bras.

Ut

se habet

tationis genus,

ad secundura ten-

quod

est

curiositatis.

194

XXXVI. Ut se

habet ad tertium tentationis genus, quod est superbi.

197
XXXVII. Ut movetur laudibus humavirtuti

periculuro a vana

200

gloria.

XXXIX.

Amoris

metiri.

liceat

218

XXII.

XL. Quod

XXV.

Rursus Deum interpellat.

id.
XXVI. Quomodo tempus metimur, 221
XXVII. Quomodo metimur tempus per-

manens

redeundi ad

XXIX.

Deum

mediatores

citer recurrerunt.

id.

XXX.

tempora. 223
temporalia distentum

in

Deum

224

coUigi.

rursum

Coarguit

obtrectantes,

quid fecerit Deus ante mundi creationera.

id.

XXXI. Quomodo
modo

cognoscit Deus, quo-

225

creatura.

infeliid.

XLIII. Christus verus

mediator.

LIBER DUODECIMUS.

202
I.

De

scienti.

id.

tenebrae super faciem abyssi.

IV. Quid

terra invisibilis et incomposita.

205

Deo Scripturarum sanctarum

intelligentiam.
III. Quae scripsit

duplici ccelo et terra.

Quid

III.

Cur confitemur Deo

226

Difficilis inquisito veri.

II.

LIBER UNDECIMUS.
Petit a

Se

cupit in

id.

XLI. Triplex cupiditas.

201
XLII. NonnuUi ad daemones tanquam

in animo,

XXVIII. Animo metimur

Deum

in se et caeteris rebus

investigavit.

Petit ffinigmatis istius solutionem

a Deo.
218
XXIII. Quidsittempus.
219
XXIV. Tempus est quo metimur motum
corporis.
220

proprii vis et natura.

id.

I.

217

XXI. Quomodo tempus

198

nis.

XXXVIII. Et

II.

DifFerentijB temporis quoraodo no-

minandffi.

192

rium.

XXXIV. Ut se gerit ad oculorum

XXXV.

XX.

id.

227

id.

Moyses de creatione
coeli et terrae, intelligere non potest
nisi donante Deo.
208
IV. Creatura clamat creatorem Deum.
208
id.
V. Ex nihilo conditus mundus.
VI. Quomodo Deus dixit, ut fieret mun209
dus.
VII. Verbum Dei coaeternum Deo.210
VIII. Verbum Dei ipsum est principium
id.
quo docemur omnem veritatem.
IX. Quomodo Verbum Dei loquatur
211
cordi.
X. Obtreclantes quid faceret Deus
antequam coelum et terram conderet.

V. Cur

appellata

sic

materia

videtur

informis.

id.

VI. Quid olim cum Manichsis senserit

de materia informi, quid modo.
id.
VII. Deus fecit de nihilo coelum, id est
Angelos et terram, id est informem
materiam.
228
VIII. Materia informis ex nihilo
ex
hac omnia visibilia.
229
IX. Cur absque dierum mentione scrip;

tum

est,

coelnm

Deum

fecisse

in

principio

et terram.

id.

X. A Deo cupit edoceri.

230
XI. Quid a Deo didicerit.
id.
XII. Creatura duplex carens tempore.
231

id.

XI. Objectioni respondet quod aeternifas

212
Dei nescit tempora.
XII. Quid Deus fecerit ante mundi

XIII. Cur

creationem.
XIII. Quod ante tempora a

XIV.

nullum tempus

id.

Deo

creata

213

fuerit.

id.
XIV. Temporis differentise tres.
214
XV. Mensura temporis in quo.
XVI. Quale tempus metiri liceat, et

215

quale non.

XVII. Ubi tempus

praeteritum et futu-

216

rum.

XVIII. Quomodo
tempora

praeterita

et

sint prajsentia.

XIX. Non capit modum, quo Deus

futura.

futura
id.

docet

217

sine dierum

commemoratione

quod

in principio fecit

dicit Scriptura,

Deus coelum

XV.

232

et terram.

Scripturae profunditas.

id.

Qua; de Deo deque Angelis

et in-

formi materia sentit Augustinus, non

possunt oblocutores negare.
233

XVI. Rem

habere non vult

cum

contradicunt veritatl divinae.

XVII. Ut

coeli et terra>

236

error innoxius in

Scriptu-

237
238

ris.

XIX. Qua3 liquido vera.

XX. In principio creavit
tellectum.

qui

235

nominibus aliud

et aliud intelligi potest.

XVIII. Quis

iis

etc.

varie inid.

INDKX CAIMTUiM.
XXI.

Terra erat

ittvisibilis etc.

varie in-

239

tellectum.

XXII.
quo

Aliquid esse a

Deo conditum, de
repug-

sileat liber Genesis, nihil

nat.
240
XXIII. Duo dissensionum genera in

241

Scripturis interpretandis.

XXIV. Ex

multis veris non debtt fiden-

ter asseri

hoc aut illud sensisse IMoy-

sen.

id.

XXV.

Adversus eos qui aliorum interpretandi rationem temere rejiciunt. 242

XXVI. Qui sermo deceat Scripturam.

243

XXVII.

Scripturam decet humile sim-

244

plexque verborum genus.

XX VI II.

Ut

varie intelligitur

ab eru-

ditis Scriptura.

XXIX. Quot

id.

modis dicitur aliquid

prius.

245

XXX.

Tractatores

Scripturae

sentientes, concordent invicem

chari-

XXXI.

Sensisse putandus est Moyses

quidquid veri potest in ipsius verbis

247

inveniri.

XXXI I.

Veri Scripturze sensus a Spiritu

248

sancto revelantur.

258
XIV. Fide et spe corroboramur.
XV. Explanat ver. 6. cap. 1 Gen. Fiat
Jirmnmeutum

Quid firmamentum,

etc.

id
quid superiores aquas.
XVI. Solus Deus se scit omnino sicuti

260

est.

XVII.

In ver. 9: Congregentur aquce,

Quid mare, quid arida. Explicatur
id,
ver. 1 1
Germinet terra etc.
XVIII. In ver. 14 Fiaiit lnminaria eic.
:

Quae lurninaria dividentia

etnoctem.

XIX. Tractateumdem

inter

versiculum, Fiant

263

luminaria etc.

XX.

Prodncant aqucB etc.

In ver. 20
264
Qua? reptilia, quai volatilia.
XXI. In ver. 24 Producat terra ani265
mam vivam etc.
XXII. In ver, 26 Faciamus hominem
mentis.
ad imaginem etc. Renovatio
:

268
prcesit

eumdem

Et
versiculum
piicihns maris etc. De quibus

XXIII. In

id.

christianus judicet.

XXIV.

In ver. 28

Et benedixit

270

proximum

id.

collato.

per pisces et cetos signifi-

cetur.

ventum

Deum,

cujus bonitate se prae-

249
Dei bonitate subsistunt

agnoscit.

II. Creaturae ex
et perficiuntur.

id.

Ex Dei gratia omnia.

251
IV. Deus non eget rebus conditis.
id.
V. Trinitas qui Deus est, ex primis verbis Geneseos intelligitur.
252
VI. Cur dictus est Spiritus superferri
III.

super aquas.
VII." EfFectus Spiritus sancti.

id.

XXVIII. In

ver.

nia qu( ficit,

31

Et

et ecce

vidit

274
Deus om-

bona valde etc.

id.

XXIX. Quomodo
Deus

intelligendum quod
octies vidit bona esse opera sua.

275

XXX. Manichzeorum deliria.

XXXI. Piis idem probatur

id.

quod Deo

276

placuit.

XXXII. Compendio

enarrat opera Dei.

XXXIII. Omniade

nihilo sive

277

id.

VIII. Intellectuali creaturae ad beatam

requiem non sutficit quidquid Deo minus est.
253
IX. Cur solus Spiritus sanctus superferebatur super aquas.
254
X. Ex dono Dei omnia.
id.
XI. Symbola Trinitatis in homine. 255
XII. Mundi creatio formationem Ecclesiae praefigurat.
256
XIII. Renovatio hominis dum hic vivit
nondura perfecta.
257

Deus

Ecce dedi vohii omIn ver. 29

272
nem herbam .... i escatn etc.
XXV^I. Voluptas et utilitas ex beneficio
in

Invocat

eos

dicens, Crescite etc.

XXV.

XXVII. Quid

LIBER DECIMUS TERTIUS.

I.

diem
261

diversa

247

tate et studio veritatis.

305

de con-

278
creata materia.
Totius creationis mundi alleid.
gorica expositio.

XXXIV.

XXXV.

279
Optatpacem.
septimum vespera quare

XXXVI. Diem
non sequatur.

XXXVII. Deus

id.

in nobis

quando quiesid.

cet.

XXXVIII.

Aliter

videt creata.

E.XPLICIT INDEX CAPITUM.

Deus,

aliter

homo
280

1)

E X.
mox

Abraha;

Non

iminunditia obsonii
timenda est, sedimmunditiacupiditatis,
191.
Abyssus human* conscientia nuda est
oculis Dei, lb8.
Academici pro Scepticis male habiti, 75,

Abstinentia.

incaute

ib.

ib.

j^ternitas l)ei

credit

rum

inteliigens, Catholicae fidei

est, 121.
Aug*. ad
conversi proposito bono sese
adjungit, 144.
Secedit cum illo in

Deum
non

agrum Cassiciacum, Catechumenus

cum Catechumeno, 150.
lllic cum

est

eo disputat " de ordine, contra Acade vita heata, 149, n.

Christi nomen literariis illis lucubrationibus inseri dedignatur, sed postea
resipiscif, 150.
Remeat Mediolanum
nomen inter bapiizandos cum Augustino daturus, 154. Fortissimus domitor
corporis, Italicum solum glaciale nudo
pede obterit insolito ausu, ib.
Bap-

Anaximenes, 172.
semper stans,

deinico.s" et

aeternitas

212. .i^ternum internum, 152.

In AfFectu tenebroso est longe
a Dei vultu, 15. 228.
Agentes in rebus duo, cognita Antonii
vita, nuntium sieculo ren)ittunt, 135.
Agriculturam nefas esse censebant Manichcpi, 40, et n.

salutis causa sumendum,

Aug. a Deo edocfus ut quemadmodum medicamenta sic alimenta
sumpturus accedat, ib.

Alimeiitum sola

tizatur,

memoriam

Ambrosius

sui deside-

Rlonnica in extremis, 163.

Alvpius Thagaste oriutidus, 91. Parentibus primatibus municipalibus, ib.
Natu minor Aug^. ib. A minore
indolem prte
aetate magnam virtutis
Augustino amicissise ferebat, ib.
mus a primis annis, ib. ab eoque
rat

frater

cordis

sui

dictus,

150.

et

Carthagine in
Carthagine
Rhetorica auditor, ib.
spectaculis deditus, ib. a Circensium
insania revocatur objurgatione Auguslini, 92. ut fur appreheuditur, 94. sed

ejusdem Thagaste

Fit

tandem

Episcopus

Ambitiosorum miseria, 90.

Altare. f^xeodispensaturVictima Sancta,

idfieri

ib.

Thagastensis, 95, n.

189.

Ad

esse

contemperatus

Affectus.

167.

ib.

animam et mentem hominis,

At
ideoque ad fidem pigre movetur
postea errorem hunc Apoilinarista-

12.

Aerem deum esse

Asses-

fungitur,

Christo

12, 14, 127.

Carthaginem

tertium

prohibet, quo simul sapientiae libere

Disputat cum ipso de
vacent, ib.
finibus bonorum et malorum, 101.
Putat credi a Catholicis non esse in

verum,

JMediolanum

Aug*". ab uxore ducenda

vivit, 98.

Aug. horrori est illius

Sensa ipsius sunt omnia

venisse

ib.

Dum

^jiyptius cibus, 114, et n.

vEneam

ut jus
gUdiatoriis

assidet Comiti largitionum

133.
Italicianarum, ejus inte^ritas a potentissimo senatore et pollicitationibus et
Continentissime
minis tentatur, ib.

quaj ex alteiius colloculoris persona

inseruntur in Aug. lib. de Magistro
edito l^omEe cum esset in annis xvi.
ib. pra,>matura morte rapitur, ib.
inimici
Adulantes amici pervertunt
litigantes plerumque corrigunt, 158.

^neiscit. 11,

involvitur,

Aug.

proficiscitur, 65.

munere

soris

et D. 80.

ingenium,

capitur,

cum Aug.

Accessio critica medicis vocatur, 83.

Advgdatus Augustini filius de peccato,
154. /Etatis anno fere xv. cum ipso
baptizutur,

venit ante

Spectaculis

93.

discat,

Manichaeorum

cum Aug.

Homam

92.

sinus, 148, et u.

95.

liberatur,

superstitione

et

X o
'J

Mediolanensis
episcopus
Coelibatus ejus, occupaOmni die
studia. 84, 85.

laudatur, 79.
tiones

et

Dominica verbum Dei

tractat ad populum, 85. Ad veteris Legis interpretationem quasi reguiam commendans,

concionandum dicebat,
saepe
inter
**

Littera occidit, Spiritus

autem

vivi-

Benigne excipit Aug"^.

86.
qui studiose ipsum conc-ionantem audit, 79. Dilii;itur a Monnica perinde
atque Angelus Dei, 83. Aug. consulenti quid potissimum de
Scrip-

ficat,"

turis legere debeat, quo sese ad baptismum comparet, Isaiam praescribit,

153.

Persecutionem a Justina Valen-

INDEX.

308

matie Ariana patitur, 155,

in Ecclesia mori
parata cum Episcopo, ib.
Corpora
SS. Protasii et Gervasii divinitus
detegit, ib.
Synaxes ad memorias

tiniaDi regis

Excubat plebs

et n.

Martyrum
Ambrosiana

Angeli beati dicuntur Coelum coeli, 231.

Domus Dei, ib. 234. Sapientia creata,
234. Curia coelestis Imperatoris, 123.
coelestis militia, ib.

prohibet, 83.

Ambrosiani

basilica, 156.

Amicitia

unitatem de

multis animis, 22. Non est vera nisi

eam Deus adglutinet inter in lia^^rentes
Malorum amicitia inimica,
Ipsi, 49.
Miser est omnis animus vinctus
26.
amicitia rerum mortalium, 51.
Amicus est bealus qui amat Deum, et
amicum in Deo, et inimicum propter
Deum, 50. Solus nullum carum amittit, cui omnes in illo cari sunt, qui non
amittitur, ib.

amico suo,

'*

Bene Horatius dixit de

Dimidium uiiitnce mecB,"

Angelorum codex, 260.

Anima

sicut

illuminare de

se

potest, ita se satiare de se

non

se

non

potest,

260.

Animas mortuae motus

tionis,

delectatio

tres, fastus ela-

libidinis,

venenum

267.
Ea vitando vivii
anima, quse appetendo moritur, ib.
Animus ad capiendum se ipsum angustus
curiositatis,

175.

est,

Animus imperat

51.

Amicus Aug*. quidam carissimus, quem

in

sunt coEEterni

grinati, sed ita formali ut sine ullo

defectu contemplationis, sine ullo intervallo mutationis, aeternitate et incommutabilitate Dei perfruantur, 231.

versus, 165.
dulcis est propter

Non

Deo, nec tamen passi vicissitudinem

temporum,230. Nuuquam sunt pere-

Manichjeorum

febri correptus et

sciens

baptizatur.

haeresin

deflexerat,

pene exanimis ne(49.) IMox recre-

mirum in modum animo mutato,

Aug. Baptismnm ex more (Maniatus,

chaeorum

exhorret et

sc.) irridentem
reprehendit, 50.

fertur,

254.

inus nisi pulcbrum, 56.

Amor Dei. Non amaretur

Nihil

Deus

Nonpossumus nietiri, ut sciamus quantum desit nobis

amoris ad id quod sat est, 253. Minus
Deum amat, qui cum Deo aliquid

Deum

amat,

Ibi est locus quietis imperturbabilis ubi non deserilur amor si ipse
non deserat, 54.
Amor sui improbus. Sibi placentes, multum Deo displicent, 200.

187.

Amor

proximi.

Deo amentur,

Si
et

placent animJE,

ad

eum

in

rapiantur,

55.

Amor mundi. Amore

subduntur homines
creaturis, et subditi judicare non possunt, 172. Amari et timeri velle ab
hominibus non propter Deum, misera

Anubis, 127.
Apollinaristarum error de Christo, 121.
et n.

Apostoli Luminaria rnundi, ignes sancli,

et decori, 264.
Appetitus et metus, facinorum causaj,

23.

Aptum
'

et pulchrum, quid, 58.

Aquae super firmamentum' nomine angeli intellecti, 259. Cur solus Spiriius
sanctus, non vero Pater et Filius,

feratur super aquas, 254.

Aristotelis

Amphitheatrum ludorum gladiatoriorum,

decem

Cateooriae, 60.

Astrologorum vance divinationes, 47, 48,

108, 109.

Atjianasius Alexandrinus episcopus,

qualem in psalrnis cantum probaveiit,
192.
Avaritia, 38, n.

Auditores ManichaEJorum, 31, n. 41, n.

45. n. 74.

AUGUSTINUS.
Ortus

vita est et foeda jactantia, 197.

Natus

ejiis

est

Iiifantia et Pueritia.

Thagaste municipio A-

49, 52, 20. idibus Novembribus,

Parentes ejus Patricius et
149, n.
Monnica, 167.
fricae,

93.

Anaximenes aerem

134. et
conversus audita evangelica voce, (S. Matt. 19,21.) " Vade,
vende," 143.
Ex ejus vita} lectione
convertuntur duo Aulici, 135.

Ad Deum

n.

ama-

inexcusabiles, 171.

dies, 5.

Antonius ^gyptius monachus,

nisi per

Spiritum sanctum, 252. 277.

Deus
amari se jubet ab homine, et nisi
faciat, minatur ingentes miserias, 3.
Omnia nobis dicunt ut Deum amemus,
nec cessant dicere omnibus, ut sint

amat, quod non propter

Dei unus

Amor ex amore laudantium accenditur,

pondus est, quo animus fertur
57.
quocumque

corpori, et parelur statim

imperat sibi, et resistitur, 139.
iEgritudo haec animi esl, quia non
sublevatus,
totus
assurgit
veritate
consuetudine praegravatus, ib. Animi
Inde
perturbationes quatuor, 178.
animus pascitur unde lastatur, 274.
Anni Dei omnes simul stant, 5. Anni

Deum

esse

credit,

172.

Angeli natura mutabiles, 230, 234,

235, 106.

n.

Infantia,

Ab

utero

47.
matris

Pueritia,
in

717.

Christiana

INDEX.
religione fuit educatus, 9, 31. signatus

sacramento

signo crucis, ib.

et

initiatus, ib. et n.

po*itusque a paren-

salis

Catechumenoruni gradu, 81,

97. Stomachi pressu repente correptus,
pene moriturus baptismum pie instan-

datus.)
Adolescens potebat a Deo
castitatem, sed cito exaudiri nolebat,
137.

An.

tibus in

terque flagitat, 10, 73. reparata valetudine bapiismus difFertur, ib.

Datur

in

scholam ut discat

litteras,

puer ccepit Deum rogare, ne in

Schola vapularet, ib. qualera Dei notionem tunc habuerit, ib. satis pro
8.

ajtate

ingeniosus,

ib.

at

amore lusus

et spectatulorum avocatur a litterarum

studio,

9.

amans,

ib.

victoriae

in

certaminibus

11, 16. curiosus, ib. refugit litterarum rudimenta, ubi legere

scribere et
12.

numerare

Latinas

discitur, 10, 11,

litterns, (juas

inter blan-

dimenta nutricum didicerat (12.) adamat,Grajcasodit, 11. quippedifficiles,

12. Poeseos amantisMmus, ib. 14. Ob
progressum in litlferis " Bon(r !>pei puer"
appellatur, 14. Ipsi in Scholis sese exercenti acclamatur prae multis cocetaneis
et conlectoribus,

15.

Litteraturai at-

que Oratoriae percipiendae caussa pereeiinatur in vicina urbe Madauris,

20.

Adolescentia,

An.

cet.

an. xvi. 18 sqq.

paterna domo,
intermissis ex necessitate domestica
studiis, transigit, genio ac libidinibus
indulgens, 20. Inter coetaneos rninoris
dedecoris pudet, 21, 29.
Matris monitus pro muliebribus haaet.

bet, 21.

xvi

in

Numouara tamen

in

matrem

contumeliosus aut verbo durus, 164.

consilio parens uterque uxorem ei
dare nolebat, 21.

Quo

309

ad

cum tamen
reret,

studium iocenditur, 30.

Christi

ibi

(81, 31.)

animum

Ciceronis Hortensio

xix.

.'Et.

sapientia;

in

nomen

requi-

Sanctas Scripturas

intendit, 31.

Has

negligit ut

indignas quas 'rullianae dignitati

com-

paret, ib.

Categorias Aristotelis.et Liberalium

artium libros annos natus ferrae, xx.
per sese intellexit, 60, 61, 62.
In Manichaeorum hsresin incidit,
31. ia ea per novennium sc. ab an.
aet.
xix ad xxviii persistit, 45, 43,
60, 31, n. Indticit alios in eumdem
errorem, 45, 49, 92, 100, n.
Ejus interim errores de Deo, 35, 59,
62. de Christo, 72, et n. de rationali
et irrationali natura, 58. de terraj fructibus, 39, 40. de veteri Lege, 35. de
sanctis Patribus, ib. 39. de natura
mali, 35, 58. de peccati caussa, 106,
74, n. in cujus iaquisitione torquetur,
35, 107. 111.

Convictum

filii

sui refugit

Monnica

detestans blasphemias ejus, 42. at de

futura ejus resipiscentia per somnium,

(42.) perque episcopi cujusdam responsum, (44.) admonita, mensa domoque rursus excipit, 42. matris som-

nium

alio

detorquens, cita ejus respon-

sione magis
vetur, ib.

quam

ipso

somnio commo-

Rhetoricam docet, 46.

primum
Thagasta?, 46,52, 49. tum Carthagine,
62. quo impatientia dolorisex araici cujusdam sui morte, (50.) migraverat, ib.

Aruspicem

sibi

palmam

in litterario

Furtum nocturnum committit, 22.

^t. an. xviixxix. 2781. 30.
Studiorum caussaCarthaginem mittitur ajt. an. xvii. 27, 30.
Sub id
tempus orbatur patre, ib.

certamine promittentem detestatur, 46.

Prosequitur studia, matre et Romaniano (100, n.) sumtus suppeditantibus, 30. Studia ejus ad fora litigiosa
tendebant, 29.
In schola rhetoris major est, ib.
moribus protervis condiscipulorum qui
Eversores dicebantur, abhorret, 7 1 29.
pudore taraen impudenti, quod talis

esse

non

esset, ib.

Amore

capitur, 27.

theatricis spec-

taculis, ib.

At

consulere solet Mathematicos, 47.

a quibus avocare ipsum frustra nititur
Vindicianus senex, 48. et Nebridius,

Sed istud divinationis genus vanum

ib.

demum iatelligit audita narratione

Firmini, 109. et prorsus rejicit, 108.
Libros de Pulchro et Apto duos aut
tres scribit, 57. cir. ann. aet. xxvi, aut
xxvii, 60. quos Hierio Romanae urbis

oratori nuncupat, 57.

Movetur Helpidii disputatione conapud Carthaginem, 77.

necnon Nebndii contra eosdem argu-

tra IManichaeos

mento, 105.
Cir.

an.

aet.

xxix.

Manichacis

In celebritate sollemnitatum sacrarum intra ecclesia.- parietes grave quoddam facinus admiitit, 29. Ob quod a
Deo graviter verberatur, ib.
Concubinam fovet,servatque ei thori
fidem, 46. filium ex ipsa suscepit, 46.

comperta Fausti imperitia, 69,70,75.

non taraen omnino
recedit, 75.
Nondum enim intelligens quae sit fides Catholica, 76. des-

Adeodatum nomine,

propensus

154. (T'u/e Adeo-

alienari incipit,

perat in Ecclesia posse inveniriverum,

79, 76. et ad philosophiara Scepiicam
est,

75, 80, 81, n.

INDEX.

310

Pertaesus licentije scholarium Carthaginensium Romam navigat, 70, 71.

invita et decepta matre, 71, 72.

Romo3

febri correptus in

domo cujus-

dam Manichan,

Platonicorum librorum lectione ad

inveniendam veritatem adjuvatur, 112,
122. Ex quibus peritior quidem, sed
inflatior evadit, 121.

(74.) periculose laborat, 72. non jam ut antea, (10.)

Baptismum flagitat.seddemens irridet,
73. Convalescit, 74.
Familiariterversaturcum Manichais
tam Electis quam Auditoribus, ib.
l^hetoricam ibi docet, 78.
Mediolanum mittitur a Symmacho
urbis praefecto Rhetoricae docendae

Transit ad Scripturam S. maximeque ad Apostolum Paulum, ib. cujus

Caussa, 79.

adit, 126. movetur et

audita ab ipso conversione
Victorini, 131. et vita Antonii, narranle Pontitiano, 134, 143. necnon
conversione duorum ' Agentium in re-

^t.

Simplicianum

Benigne excipitur ab Ambrosio, ib.

cujus amore capitur, ib. et facundia
delectatur, ib. Audita unius atque alterius loci Scripturae tractatione, cog-

noscit fidem Catholicam defendi posse

contra Manichaeos, 80, 85. Quos demum relinquendos decernit, ib. Sed
adhuc de omnibus dubitans, Catechumenus in Ecclesia catholica esse statuit,

mirum inmodum proficit, 123.

an. xxxii. 136.
Displicet agere in skcuIo, 126. Amore tamen feminaj detinetur, ib. Vis
malae consuetudinis in eum, 132. Ligatus non ferro alieno, sed sua ferrea
voluntate, ib.
lectione

donec aliquid

certi eluceat, 81.

^t. an. XXX. 96.

Aug. nec Manichaeus

est,
nec
doctrinam
intelligit, concionante
Necessitatem fidei, et

Catholicus, 82.
magis, magisque

Ecclesiae

Ambrosio, 86.
Scripturarum auctoritatem

agnoscit,

angitur

bus,' 136.

Secedit in hortum, sequente ipsum

Alypio, 138. Spiritus et carnis in eo
luctamina, 141. Nec plene volebat,
nec plene nolebat converti, ideo secum
contendebat, 139.
Plus in eo valebat
deterius inolitum, quam melius insolitum, 141.
Ab Alypio paululum secedit, et sub
ficu se sternens, vim lachrymarum profundit,ac Dei misericordiam deprecatur,
142. Vocis admonitu lCfTit Apostolum,

8789.

(Rom.

Inhiat adhuc honoribus, lucris, conjugio, 90.

tur, 143.

Ambitionis

cupiditatum vanitatem
edocetur, viso mendico prae vino jocante et laetante, ib.
et

Panegyrim
Imperatoris,

ib.

conscribit

in

laudem

forte Valentiniani

mi-

noris, ib. n.

Anxius est de vitaj ratione ineunda,

Conversionem de die in diem

97.

difl^ert,

98.

Eum

ab ineundo conjugio revocare

conatur A]ypius,98. uxor ei quseritur,
99. quo conjugatus baptizetur, ib.
Concubina in Africam redirepermissa,
aliam ipse procurat, 101.

gurgite carnaUum voluptatum

metu mortis et futuri judicii revocabatur, qui metus ab ejus pectore

nunquam

De

vita

recessit, 101.

communi agenda, cum ami-

cis deliberat, 100. ejus ratio, ib.

con-

silium abjicitur, 101.

JEt. an. xxxi. 103.
Ignorantiae tenebris involutus errat
adhuc circaDei naturam, 103. Verum
contemplatione gradatim assurgens per-

demum

ad id quod t.st; sed

aciem non valet, 119. Credit
Christum stabili fide, sed informi,

venit

figere
in

cum

Phoiinianis quippe fere consentiens, 121.

111, 108. et erronea,

ib.

13, 13. 14.) et totus convertiIndicatmatri, 144. Ca?libem

vitam amplectitur, abjecta omni spe

saeculi, ib.

Deserere professionem rhetoricesus-

que ad vindemiales ferias difFert, 146.

quam paucissimorum dierum dilationem excusat, ib. quamquam haud
culpa vacasse non diffitetur, 147.
Munusdocendi tandem deserit, 149.
cogente quidem dolore pectoris, 147.
sed magis alliciente desiderio vacandi
Deo, ib. et n.
Feriarum vindemialiura tempore (i.e.
cir. fin. mensis Aug. vel init. Sept.
A.D. 386.) in Verecundi villam Cassiciacum secedit cum suis, 149.
Ambrosium per litterasconsulitquid
potissimum de Scripturis sibi legendum sit, ut ad baptismum se digne
comparet, 153. Isaiam legere jubetur,
ib.

Libros aliquot

Nebridium

ibi

conscribit, et

ad

epistolas, 149, 150.

JEt. an. xxxiii.

Recitatione psalmorum vehementer

Catechumenus in villa cum

Catechumeno Alypio feriatus, 150.
Psalmum quartum meditatur ad-

afl5citur,

versus Manichaeos pie excandescens,

150 sqq.
Dolore dentium acerrimo cruciatur,
153. Orat cum suis et dolor fugit, ib.

INDEX.
Mediolanum

nomen da-

revertitur

311

Baptismu9,dicitur sacramenlura salutare

turus inter baptizandos, 164.

Baptizatur (ab Ambrosio, 154, n.)

mundatio, sanatio, 10. aqua gratiae,

71. salutis, 166.
Dei gratia, 126.

cum Alypio

medicina, 73. vid. et 147, 153, 155.

diflfertur Augustino, 10.
et pluribus aliis, quo securius interim pecca-

Adeodato, ib. Gaudium

baptismum.fugiente omni

et

spiritale post

soUicitudine anteactae

vita;,

chrymae ejus

pietatis

et

motus

nos et cantica Ecclesias,

Reditum

Laad hym-

155.

rent, ib.
in nomine sancta? Trinitatis
Homo spiritalis judicare
datur, 256.
potest de soUeranitate sacramentorum ;

Baptismus

ib.

Africam cum

in

Male

suis sus-

157.
Ostia Tiberina cum matre colloquitur de vita aeterna, atque in ejus
contemplationem ambo rapiuntur, 161
cipit,

Apud

sq.

Vilescit

bus

mundus cum

sive baptismi, sive mysterii in

Hinc

delectationi-

quinque diebus ma-

elapsis vix

Mortem

ejus luget,

Funus pro

sollemni more
celebratum prosequitur absque iachrymis, 165. Orat pro ejus salute, 166
sq. 165.
JEt. an. xxxiv.
Librum " de Magistro'^ cum Adeodato annos xvi nato componit, 154.
^t. an. xlvi. 8^c.
sq.

ib.

Libros Confessionum

A.D.

Mores

ejus per id tempus,

Covfessionum

scribit,

quinam

Amor

ejus in

Deum

sqq.

in modum animo rautatus est,

Baptisraum Manichaei pro nihilo
n.
Post baptismum,
major et periculosior est delictorum

mirum
50,

habuerunt, 49,

Baptizati audiebant fide20, 160, 134.

Barbarismi vel solaecismi magis horaines
reatus, 18.
les,

pudet quara vitii, 15.

Beatitudo est gaudium de veritate, 184.
Est gaudere de Deo, ad Deum, propter
Deum, 184. Est inhaerere Deo, 186,
66, 231. Est Deus ipse, 184, 253.
In hoc mundo non reperitur, 55.
Beatitudinemomnes appctunt, 184, J82.

circiter

CCCC. edit, jampridem episcopus,

quo

1 ,n.

libros

169
vehemens,
occupari Dei
sint,

171 sq.
Deliciae ipsius
memoria, 165.
Spes ejus nonnisi

in

magna valde misericordia Dei, 187.

Ut se habet ad tentationes libidinis

Ad

carnalis,

188

189

Ebriosus

Ut

sq.

sq.

Multi eara adipisci non tantura volunt,

quantum

sat est ut valeant, 184.

Benedictio hominibus.avibus, et piscibus
tantum a Deo impertita, quare, 270.
Bona sunt omnia. 116. licet comparatione Dei non sint bona, 208.
Deus

tentationes gulae,

nunquam

fuit,

ille

269.
Fidei professio de loco eminentiori coram fidelibus memoriter fieri Romae
consueverat a baptizandis, 128, n.
Baptismi eflfectus, 154, 169, 50. Sine eo
non intratur in regnum coelorum, 265.
Augustini amicus, nesciens baptizatus,

suis, ib.

tre orbatur, 165.

quo

piscis (id est Christus) exhibetur,

190.

ad odorum, illecebras, 191

sq.
Ad voluptates aurium, 192 sq.
Ad illecebras oculorum, 193 sq. Ut
se habet ad secundum tentationis genus,
quod est curiositatis, 194 sqq. Incitatur a diabolo ut signum aliquod a Deo
petat, 196.
Item quoniodo se gerit ad
tertium geniis, superbiae, 197. ad huse gerit

bonusomniabonafecit, ib. Bonanostra

instituta et dona Dei sunt
mala vero
;

nostra, delicta nostra sunt et judicia

Dei, 170, et n. Nil prodest bona res
non utenti bene, 61.

manas

Ab

laudes, 198.
actionibus necessitatis

quantum

relaxari potest, ad

Deicontemplationem
refugit, 201.
Secessum in solitudinem
aliquando animo agitanr?, prohibetur a
Deo, ut non sibi soli, sed aliis vivat,
203.

Castaj

divinae. 206.

ejus

delici^

Si quid

Scripturje

tempus liberum

habef, in illis totum impendit, ib.

Aul.L- favor res fragilis, 135.
Aulici per
multa pericula perveniunt ad grandius
periculum, ib.
Aurium voluptas, 192.
Aurumex ^^igypto ab Israelitis ablatum
veritatem adumbrat, 114, et n.

B.

Balneum ideo dictum quia

pellit

ex animo, 165.

anxielatera

Caecitas hominum de cascitate gloriantium, 29.

Caecitates poenales spargit
Deus super illicitas cupiditates, 16.
'

nomine intelligitur omnis

212, Spiritales et carnales
Ecclesiae, 256.
Caelura caeli est caslum quod non cernimus,226. Angeli,

Caeli et terrae'

creatura,

228 sq. Caeium indocti rapiunt, 137.

(!antus est sonus speciosus, 246.
Cantus ecclesiasticus instituitur Mediolani
a S. Ambrosio, 155. Ejus melodi^e
utilitas magna, 193, ib.
Ea mirum in
modum afficitur Aug'. 192. Delecetiam iu divino cantu
tatio carnis
cavenda, ib. Peccatur cum cantus
amplius delectat quam res, ib. 193.

INDEX.

312

Caritatis sublevatione et Spiritu sanctitatis

eraergunt

pondere cupiditatis

et terrenis afFecti-

bus, 253. Ad caritatem pertinent

nia quas scripsit Moyses, 243.

om-

Carthaginensium scholarium foeda et intfmperans licentia, 71.

" Cassiciacum," Rus Verecundi, ubi
parabat se Augustinus ad baptismum
suscipiendum, 148.
Castitas est Dei donum, 98. Castus dormientis afFectus, 189.

Catechumeni,

9, n. 20, 81, 49, n. 128,

150, 154, et n. &c.
Categorioe decem Aristotelis, 60.
Catilina haud gratis malus, 23.
Certitudo non eadem in omnibus quae-

renda

est,

CHRiSTUsverax

cum Deo, 202.

In

unica ad salutem via, 119.

Sanguis

quod bibebat

ejus pretium nostrum

et

erogabat Aug. 203.

Non aliquis ei
refundet innocentem sanguinem, non ei
restituet pretium, quo nos emit, ut nos
auferat ei, 167.
Chtiistus victor et victima, sacerdos et
sacrijicinm, 203. Ex altari dispensatur
victima sancta, qua deletum est chirographum quod crat contrarium 7iobis,'
167.
Christus vere Magister bonus, quia
Deus, 210. Verbum Dei parum erat si
loquendo praeciperet, nisi et faciendo
'

et

diciis, factis,

morte, vita, de-

scensu, adscensu, clamat ut redeamus

ad cor, et inveniamus eum, 56. InfirmitasChristi magistra humilitatis,ll9,
202. Antiqui sancti per fidem futuras
passionis Christi salvi facti sunt, ib.
Christiani temporibus Juliani lege data
prohibiti sunt docere litteraturam et
oratoriam, 132.
Ciborum necessitas calamitas est, et
Alimenta sudeliciae vocantur, 189.

tamquam
saluti

n.

Infelix
nescit

satis

medicamenta,
est

ib.

deleciationi

parum est, ib. In cibo insidiatur

laqueus concupiscentia-, et adjungit
sese, tamquam pedissequa, periculosa
jucunditas, ib. Magnus ille est qui in
cibo non rapitur aliquantulum extra
metas necessitatis, 191. De ciborum
non gloriandum, 190.
abstinentia
Non iramunditia obsonii timenda, sed
Noe omne carnis
cupiditatis, 191.

homo qui scit alia et

beatus autem qui Deun)

scit, etsi alia nesciat,

Cognitio sui.
175, 171.

Colimus

Homo

Deum

66.

sibi ipsi incognitus,

non

sic quasi terram, 249.

Italicianarum, 95.
Competentes.' Nomen Catechumenis da-

Comes largitionum
'

tum, cum ad percipiendum Baptismum

sua nominajamprofessifuerant, 154, n.
Confiteri Deo quid sit, 168.
Cur confitemur Deo omnia scienti, 205, 168,
Magni fructus hujuscemodi
18, 63.
confessionum, ib. 168 sqq.
Nihil
propius auribus Dei quam cor confitens et vita ex fide, 20.

CoNFEssioNuM

CCCC.

circa

scripti

libri

an.

1, n.

Conscientiae abyssus nuda oculis Dei,

168. Conscientiae legein ne ipsa qui-

dem delet iniquitas, 21.

Consortiumsimulpeccantiumdelectat,26.
Consulentibus consultisque nescientibus
occulto instinctu agit Deus, ut dum
quisque consulit, hoc audiat quod

eum

audire occultis meritis

Amicorum secu111.
larium lingua piis velut consulendo
oportet

praeiret, 170.

274.

omnes

bis etiam doctis, 65, 66.

Creaturm
ducunt ad cognitionem Dei, 172, 63,

infantia

quantum homo, in tantum mediator

in quantum autem Verbum, non medius, quia aequalis Deo, ib. Christus

laetatur,

Cogitari proprie dicitur quod in aniino

colligitur, id est cogitur, 176.
Cognitio Dei.
Sensu corporeo non cognoscitur, 173. Non invenitur a super-

est merfiafor, mortaliscum

hominibus, justus

unde

mirantur,
Hortensius Ciceronis, ib.
Judiciura ej\i3 de Homeri
figmentis, (Tusc. Disp. i. c. 26.) 13.

Deum

inditum, quam salutare fuerit, 81, 31,

86.
Chiiisti de adventu in carne ad nos, 119.

menda
Quod

pascitur

Ciceronis
linguam
pectus non ita, 30.

87.

Christi nomen, Augustino ab

Christus

genus, (juod cibo esset usui, manducare permissum, ib. Joannes locustis
in escam cedentibus non fuit pollutus,
ib.
Cibi non polluunt, ib. Cibus
^gyptms, 114, ib. Animus inde

homines, merguntur

animarum,

contradicit,

et

sicut

amando consumit,

cibum

assolet,

146.

Consuetudinis violentia, 132, 13, 188.

Est velut catena, 132. Fit necessitas
dum ei non resistitur, ib. Gradusvarii
quibus ad eam necessitatem devcnitur,
ib.
Consuetudinis sarcina degravat,
201. Consuetudohumana non excusat
quod per Legem Dei aiternam non
licet, 71.
Continentia est donum Dei et datur petenti, 98. Continentiam Deusjubet et
dat, 187. Per continentiam coliigimur
ad unum Deum a quo in multa defluximus, 187. Continentiae casta dignitas, serena, non dissolute hilaris, 142.
Continentia non est sterilis.sedfecunda
de Domino Deo marito, ib.

Contritiones cordis vox

misericordiam, 111.

magna ad Dei

'

INDEX.
Deum. In conversione peccatorum Deus et Angeli magis gaudent, 129. In conversione nobilium
quare plus Ijetandum, 131.
Copia omnis quae Deus non est, egestas
est, 254.
Cor figendum in Deo Jeterno utstet,212,
65. Cordis puri vitales deliciae Deus,
266. Cor volitans in prasterilis et futuris rerum motibus adhuc vanum est,
212. Cor clausum non excludit ocuConversio ad

lum Dei, 63. Cordis hominum duritia

n)anum Dei non repellit, ib.
Corpori non hoc est esse quod pulchrum
Creatio coeli et terras, 226. Ejus allegorica expositio, 278.
Varie intelligitur quod Scriptura dicit de Creatione rerum, 236 sq.
Quomodo re-

spondendum quaerenti Quid faciebat

Deus ante cceli et terras creationem'?
212. Ex nihilo Deus fecit omnia,209,
278.
Creatura duplex carens tempore, 231.
Creaturarum per gradus ascenditur ad
Dei cognitionem, 172, 119,161,63,

clamant

Ipsefecit nos ;"

clamor earum
earum, 172, 208.
Creaturas omnes bonas esse adversus
Manichaios, 117, 118.
'

est species

Credere.

Catholica

credi iubet, quae

doctrina quaedam
non demonstrantur,

87.
_

Critica medicis, quae aliis accessio dicitur, 83.

Cunas

nutritoriae,

244.

Cupiditas triplex,

voluptatis,

tionis, et cognitionis,

domina-

187, et n

201.

Merguntur homines pondere cupiditatis et terrenis afFectibus, et emergunt

caritatis sublevatione et spiritu sanctitatis,

253.

Curiositas libera, magis ad discendum

potest quam meticulosa necessitas, 13.
Curiositatis de vitio, 194 sqq.
Quare

concupiscentia oculorum designetur,

195. Homines curiosum genus ad cognoscendarn vitam alienam.desidiosum
ad corrigendam suam, 169.
Cursus publicus, 79, n.
Cypriani martyris Memoria non procul a
mari, 71.

D.
Daemonibus non uno modo

sacrificatur a

peccatoribus, 15.

Daemones, tanquam redeundi ad

Deum

mediatores, infeliciter coluerunt nonnulli,

Danae,

202.
14.

Debitor

promissionibus suis

fit

Deus,

74.

Decalogus,
psalterium decem chordarum,' 37, et n.
Defectus solis etluna? a philosophis ac'

curate praenuntiati, 65.

Defunctorum corpore memoria ad

altare

Quod

pro se postulat
Monnica, 163. Pro patre suo Patricio,
et matre JMonnica defunctis, vull orari
ad altare Aug. 167. ac ipsemetorat, ib.
Sacrificium pro defunctisofferrisolitum,
positojuxtasepulchrum cadavere, 165.
fieri solita,

167.

Demonstratio non

in

omnibus postu-

landa, 87.

250.

esse,

313

DEUS Una

Trinitas, et Trina

Unitas,

228.

Deus
est,

Dfi
Dei

sua

essentia

esse et

idipsum

summe

115,61,

unitas,

vivere, 5.
35.

est

summe

Incorporeus

omnium modus, 7.
summatim describuntur,

attributa

2,

Sunt inexplicabilia, 3.
Non est quo ab eo omnimodo recedatur, omne enim peccatum eum per3,

5, et

n.

verse imitatur, 24.

Dti hodiernus

dies ceternitas est, 213, 5.

Superat omnia futura, ib. Praecedit
omnia praeterita, ib. Nescit tempora,
ib.
Deus ante omne quod vel ante
dici potest, 5, 213.
Semper vivit et
nihil moritur in eo, 4.
Deus boniim nullo indigens bono, 280,
249.
Sua beatitudo ipse est, 251.

Ex plenitudine bonitatis ejus subsistit

creatura, 249. Apud Deum vivit semper

bonum nostrum,

et

quia

inde

sumus, 62. Ipse

delici, 266. Ne-

aversi sumu?, perversi

puri cordis vitales

minem deserit nisi deseratur, 54, 53.

Dei cogniiio. Fit siue variatione notitiae,
225. Solus Deus novit sicut omnino
est,

Deus

260.
creutor fecit coelum et terram sine

distentione

torem

actionis su<b,

Deum

esse

225.

onmis naturae

creaindi-

cant vel peccantes perverse imitando,

24. Non nova voluntate creavit mundum, 233. Descriptio compendiaria
operum Dei, 277.
Deus immensusy ubique est, 64. Ubique
totus et nusquam locorum, 86, 2. In
interiori nostro quaerendus, 115, 34,
173. Falsa de immensitate Dei imaginatio Aug^. adhuc Manichaei, 107,
104. Dei praesentia in rebus caussa
est
cur sint, 2.
Iniqui praesentiam
Dei non eflPugiunt, 64.
Deus immiitahiUs, 8. In eo nullus novus
motus, 211, 233. Scit et vult immutabiliter, 260, 256.
Non est alias
aliud, nec alias aliter, sed idipsum et

INDEX.

314
idipsum, 228.

nium

Apud eum rerum omimmu-

instabiiiura stant caussaj

mutabilium

immutabiles

tabiles,

et

manent

origines, et irrationabilium et

temporalium

vivunt

sempiternae

ra-

tiones, 5.

Deus

incoTnpreh.en&ibilis, 2.

Deum,

vocare

Dei

Quid

sit

in-

misericordia etiam sanctis necessaria,

25. Deus est dulcis pater donans munera, dulcior condonans peccata, 15.
percutit ut sanet, et occidit nos ne

moriamur, 19.

Deus
Dei

Discere, quid, 176, 8. Ad discendas Hnguas majorem vim habet libera curiositas, quam meticulosa necessitas, 13.
Quae in rebus vanissaepe discunt pueri,
in rebus non vanis tutius disci possunt,
ib.

Discordiai

1, 2.

peccatorum ordinator, 9, et n.
potentia et Dei volujitas Deus ipse

107. Deusnullum habet dominum,

197. Sine typho dominatur, ib.
Deus promissionihus suis fit debitor, 74.
Dei providentia omnibus bene utitur,
etiam errore hominum, 11. nequitia
peccatorum, 158. Sic curat unumest,

quemquenostrum tanquamsolum

Amor.

Dilectio. Vide

xime

quomodo sedandae,

47, 48, 109.

Om-

est,

254.

Dolor animi tempore lenitur, 52. nonnullus approbandus, nullus amandus,

28. non potest esse nisi in naturis bonis, 101, n.
Animis nonnisi dolores
extra

Deum,

52, 53.

curet,

omnes, tamquara singulos, 42.

Dei pulcritudo. Abea omnis pulcritudo,
194. sua pulchritudo et sua magnitudo
ipse est, 61.

Deus semper

quietus, sua quies ipse est,

280. Semper operatur et semper quiescit, 279. Animae nulla quies nisi in

Deo, 55. QuKrentiquid faciebat Deus

ante coelum et terram, quid responsi
reddatur, 212.
Deus misericorditer scevit, amaritudine
aspergens illicitas jocunditates, 19, 13,
27. Infatigabili lege spargit posnales
caecitates superillicitascupiditates, 16.

Peccator a

Deum

in

Deo

bono fugiens,
severum incurrit,

leni et

justum

et

64,53.

Dei

scientia.

Scientia

nostra

Dei comparata, ignorantia

Deus

est,

scientiae

208.

grandium
est cibus, 115. Veritas super omnia
proesidens, 201. cum mendacio Deus
non possidetur, ib.
est Veritas ceterna, quae

Deus summa

vita est.

Ipsi esse et vivere

est, 5. Est vita

vitarum, 33, 173.

non aliud atque aliud

animarura

Dei

et vita

voluntas et

Dei

potentia

Deus

ipse

107, 212. Non est creatura, 211.

Semel simul et serapervult omnia quae
vult, 233. Non nova voluntate Deus
creavit mundum, 211. Optlmus minister Dei est, qui non magis intuetur
hoc a Deo audire quod ipse voluerit,
sed potius hoc velle quod a Deo auest,

dierit,

186.

Didonis mortem se

flevisse deflet

Aug.

11.

Diesnunc dicitur mora solissuper terram,

nunc mora totius circuitus ejus ab oriente ad orientem, 219.

Dignationem sumere, 83.

ma-

Divitiaj dicuntur copiosainopia, 11.

nis copia quae Deus non est egestas

E.

et sic

Deus

160.

virum et uxorem, 159.

Divinationes Mathematicorum fallaces,
inter

Ecclesia figurata est per mundi creationem,256. Parvuli in nido Ecclesije

plumescunt et alas caritatis alimento
sanae fidei nutriunt, 62. Improbatio
haereticorum facit eminere quid sentiat
Ecclesia, 121. Ecclesia Manichasorum
ex Auditoribus et Electis constabat,
41, u.
Ecclesiam, bis in die, mane et vespere
Monnica assidue veniebat, 73.
Electi Manichajorum, 41, et n. 40, n.
45, et n. 74, et n.

Epicurus post mortera restare animag vitam, et tractus meritorum credere noluit, 101.
Epulae et synaxes ad Memorias Martyrura, 83.

Equulei

et ungulas, 8.

Esau ^gyptio cibo vendidit primogenita,

114, et 0.

Est vere id quod incoinmutabiliter manet, 116. Omnia vera sunt, in quantum sunt, 115. A Deo sunt orania
inquanturacunque sunt, 228.
Evae reliquiarium, 72.
Evangelici ministri debent esse forma
fidelibus vivendo, 266.
Eucharistia dicitur Comraunicatio Dominici corporis, 84. Victima sancta, quas
ex altari dispensatur, 167. Pretii nostri
sacramentura, ib. Pretium nostrum,

quod " manduco et bibo et erogo," ait

Aug. 203. Ad Memorias Martyrum
celebrari solita, 84, 83, n.

Evodius patria Thagastensis, 156. Agens

in

rebus

Deum,
Aug.

militans

convertitur
ad
baptizatur, ib.
sancto proposito

et ante Aug"*.
se

socium

adjungit, et

cum

in

eo redit in Africam,

INDEX
157.

Psalmum

Mon-

cantat ia obitu

315

Geminorum

constellatio discussa, 110.

initium explicatur in tribus
postremis libris Confessionum," 205 sqq.
Genethliacorum libris deditus Aug. monetur a Vindiciano uteos abjiceret, 48.
Gervasii et Protasii martyrum corpora
deteguntur, 155,
Gestus sunt tanquam verba naturalia

Genesews

nica5, 164.

Evectio publica, 79, et n.

Eversores, 29, et n. 71, 78.

Facinorum causae appetitus

et

metus,

omnium gentium,

7.

G loria ignominiosa honores saeculares, 1 1

23.
est quidquam, sed dicitur
putatur esse quod non est,

Saepe homo de ipso vanae gloriae contemtu vanius gloriatur, 200.

118.
Faustus Manichaeorum episcopus eloquens imprimis, 64, et n. 68. sed
parum doctus, 69. Multis laqueus

Grammaticae leges studiose observantur,

non

Falsitas

cum

res

mortis, 70, 64.

Aug.

salutis occasio

est, 70.

Feminae ad virum subjectio, 277, et

n.

FerisB vindemiales, 146.

medicamenta manibus Dei conSine fide nihil omnino in

fecta, 87.

Fidei

Ut nos per
fidem passionis Christi praiteritae, ita
sancti
per
fidera
ejusdem
pas
antiqui
sionis futurae salvi facti sunt, 302.
Fidei professio in conspectu Ecclesiae
reddi solita, 128, et n.
Fidelis in Ecclesia, 20, 134, n. 168,
147.
Filius ille minor, 15, 129.
FiHos inter diei et filios noctis dividit soFilius Dei dicitur
lus Deus, 262,
Verbum, Principium, Sapientia, Veritas, Virtus Dei, 211. Lumen verum,
Vide, Christus et Verbum.
Firminus vir liberaliter institutus, 109.
quam narrat JNIathematicorum divinationem, ib.
Flagitium a Facinore distinguitur, 37, n.
59.
Flagitia, quae contra naturam sunt, ubique ac semper detestanda quae contra
mores hominum, pro morum diversitate
vitanda, 36.
Fletus cur dulcis miseris, 50.
Frater Auofustini Navigius, 162,
Furtum est contra naturae legem 21.
nullus enim fur furem aequo animo

negliguntur praecepta Dei, 16,

Grammaticarum scholarum liminibus appensa vela qnid significent, 12,

Gratiae deputaudum quidquid mali non
fecimus, 26, Gratia potens est omnis
infirmus, qui per ipsam fit conscius infirmitatis sua, 169.
Gulae tentatio, 189.

hac vita ageretur, 85.

patitur, ib.

G.
Gaudere ad Deum, de

Deum,

Deo, propter
non est

ipsa est beata vita et

altera, 184.

Gaudium majus
ditur,

130,

molestia majori pra;ceEst gaudium quod non

datur impiis, sed

colunt,
est,

184,

eis

qui

Deum

gratis

quorum gaudium Deus ipse

Beata vita est gaudium de

veritate, 184.

H.
Haereses esse permittit Deus, ut emineat
quid Ecclesia Dei sentiat, et quid
habeat sana doctrina, 121. Prosunt
Ecclesiae, et

quomodo,

ib.

Non cum

iisdisceptandura,sed
pro iis orandum, 43.
Haruspicem contemnit Aug. qui victoriam suis sacramentis in theatrici
carminis certamine promittebat, 46.
Haruspices sacrificia daemoni offerebant, ib,
Helpidius apud Carthaginem contra
Manichaeos disputat, 77,
Hierius Romanae urbis orator doctus,
Huic nuncupati ab Aug. libri
57.
" de Pulcro et Apto," ib.
Homerus poeta dulcissime vanus hujus
lectio Aug. puero amora, 12.
iNIulla
finxit,
hominibus flagitiosis divina
tribuendo, ne
flagitia
flagitia putarentur, et ut quisquis ea fecisset, non
homines perditos, sed caglestes deos
videretur imitatus, 14, Quid in ejus
figmenta Tullius animadvertit, 13.
Hominem fecit Deus, non tamen in eo

Haeretici.

peccatum, 6.
Hominis creatio allegorice exponitur,
268. Ad Dei imaginem est factus, ib,
Homo spiritalis non judicat de sacra
Scriptura, etiamsi aliquid ibi non luceat, 269,

De

his judicare dicilur, in

quibus habet pofestatem corrigendi,

270, Homo sine Deo nihil sibi est
nisi

Dux

in

prjeceps,

46.

Homo

grande profundum, cujus capilli magis

numerabiles sunt quam affectus, 57.
Est aliquid hominis, quod nec ipse
scit

spiritus hominis, qui in ipso est,

INDEX.

316

Dfcbet reformaii vivendo secunvoluntatem Dei, 268.

Homo
gerit inse symbolum Trinitatis, scilicet
esse, nosse.velle, 255, et n. Homines
unde amantur, 53, diligendi humani171.

Invitus

dum

est

52.
Horafugitivisparticulisagitatur,216. Non
est piaesens tota, ib.
Horatii Carm. laudat Aug. 51.
Hortensius Ciceronis excitavit Augustiter,

num ad ardorem philosophia;, 30, 136.

Humiles corde domus Dei excelsi, 225,
119.
Humilitas necessaria ut adscendamus ad
Deum, 56, 65. Humilitatis signum in
statura pueritias a Christo probatum,
16.

Hyraniet Psalmi, sub Ambrosio episcopo

in ecclesia Mediolansi ut canerentur, institutum,

156.

Hippocrates, 48.

nemo bene

quod

facit, etiara si

bonum

facit, 10.

Invocare Deum quid sit, 2. et n.

Johannis Baptistae mirabilis abstinentia,
191.

Josue voto

sol stabat, sed tempus ibat,

220.
Isaac filios non agnoscendo benedicere,
sed benedicendo agnosceremeruit, 193.
Isaiam legere jussus Augustinus quo sese
ad baptismum praepararet, 153.
Julianus Imperalor lea;e data prohibet
Christianos litteras docere, 132.

Juno, 14.
Jupiter tonans et adulterans cur a Poetis
fictus, 14.

Justina Valentiniani minoris mater ab

Arianis seducta persequitur Ambrosium, 155.
Justitia vera interior non ex consuetudine
judicat sed ex lege Dei, 35. Nec varia
nec mutabilis ipsa est, sed tempora
quibus praesidet, 36.
Juventutis erudiendae modus improbatur,
15.

Jacobi et Esavi constellationes.l 1 0. Jacob

filiis Joseph benedicens, 193.
IUusiones nocturnae, involuntariae licet,
nihilominus poenitendas, 188.
Perlecta illarum cessatio munus Dei, 189.
Imitatio perversa Dei in peccatis, 23, 24.
Inane, quid, 104. Qui differat a nihilo,
ib.

Incarnatio Verbi, qua infantiae nostraB

lactescit Sapientia Dei, 119. Totum
hominem suscepit, 120. Apollinaris-

tarum

error,

nonessein Christoanimam

aut mentem hominis, 121.

Incolumitatis sua3 cura homini innata,
vestigium est secretissimae unitatis ex

qua

est, 17.

Ignorantia mater admirationis, 266.

Infantia peccatis obnoxia, 6, 7.
Infantilium membrorum imbecillitas innocens est non animus infantium, 6.
Inimicitias hominum nec excitare nec
augere, parum est homini humano, nisi
eas etiam exstinguere studuerit, 160.

Horrendum malum inimicis iratis inimicorum iratorum dicta prcdere, ib.

Iniqui

apti

sunt

inferioribus

creatura;

partibus, quo dissimih'ores Deo, apti

autem superioribus fiunt, quo ei similiores, 118.
Iniquitas non est substantia, sed pervtrsitas voluntatis detortai a summa
substantia in infimam, 1 18. Iniquitatis
capita pullulant principandi et sectandi et sentiendi hbidine, 37.
Inordinatus animus omnis, Dei jussu,
sua sibi poena est, 11.
IntcUigendi celeritas et dispiciendi acumen est donum Dei, 61

L.

Latina lingua in Africa vulgaris aetate

Auc;ustini, 12.

Deum universa creatura, 63, 209.

Laudari qui vult ab hominibus vituperante
Deo, non defendetur ab hominibusDeo
judicante, nec eripietur Deo damnante,
198. Laudibus hominum moveri debemus non propter nos sed proptet

Laudat

proximum, 199.
Laudari etiam de Dei dono periculosum,
198. Laudatio comes bonai vitae, ib.
Non male vivendum est ne laudemur,
147.
temporalis etiam a Deo data, 35,
Legis factor homo debet esse non judex,
269. Lex peccati est violentia consuetudinis, 133.
Lex conscientiae, 21.
Libera voluntas caussa peccati, 106, 59,
n. 60, n. quod Manichaei negabant, ib.
Libido triplex, 187 20 1 Violatur societas qua; cum Deo nobis esse debet,
cum natura, cujus ille auctor est, libidinis perversitate polluitur, 36. Libidine obcaecatur animus, 21. Ex voluntate peiversa libido, ex libidine consuetudo, ex consuetudine necessiias,
132.
ib.

Lex

Lignum

crucis, 13, et n.

Litterarum primarum magistii, 11.

Longe a Dei vultu, in affectu tenebroso,
16.
In regione dissimilitudinis, 116.
Loqui unde puer discat, 7. Pauca sunt
quae proprie loquimur, 218.

INDEX.
Lucta spiritus cum carne, 141, 137.
Ludi Circenses, 91, 135.
Luminaria dividentia inter noctem et
diem allegorice, 262, sq.
Lux regina colorum, 193. Lux aeternaet
incommutabilis, Deus, 260, 115.

317

natura) in se colligatas haberent,

quas quidcm paniculas Klectorum sanctorum,' dente ac ventre libe-

sc.

40.

'

41.
Chri.stum porro credebant tanquam
lucidissimae molis Dei pormassa
de
rectum ad nostram salutem, 76. nerari,

que vere

M.

carnis

Madaura

AfricEt urbs, Thagastae vicina.

Aug. eo peregrinatur

et

litieratura

oratoriae percipiendae gratiae, 20.

Magicac aites ex curiositalis

202.
Ma>iister non est qui docet
scientiam, nisi Deus, 68.

vitio,

195,

hominem

Magistri penulati, 13.

Malutn non est nisi privatio boni, 116,

35. Nonest substantia,ib. 52. Malum
bifariani

Malum

dictum culpa et poena, 106.

poena juste a Deo intiigitur,

ib.

INlandatorum observatio

ex

Dei dono,

187.

Manichaeos plures

Manichaus

Roma

haeresiarcha

occultabat, 76.
errores

suos

mandavit, 66. ejus libri pleni

fabulis, 69, 75. Multa de astris imperitissime continebant, 66, 67. Spiritum sanctum auctoritate plenaria perlitteris

]Manicha?orum haeiesis asserebat Deum

esse corporum molem (qiia; maxima et
prope so!a causa erroris fuit), 76, 62,

Malum quoque
substantiamquandam.etmolemtetram
sive crassam, quam teret deformem
ram.sive tenuem atquesubtilem, quam
mentem malignam per terram repen39, n. 34, 47, n. 78.

tem, designabant, 76, 58. 74, n. 139.

Has duas moles (Dei sc. et mali) ex
adverso sibi constituebant, utramque
quidem infinitam, sed malam angus-

bonam giandius, 76. Animastam

homlnum quam pecorum de Dei esse
tius,

substantiaaiebant.etomninopartesDei,
59, et n. 139. Peccatorum originem
non libero arbitrio voluntatis, sed substantiaa malae natura* (carnis sc.) tribuebant,59,n. 74, et n. 105, 106, 117,
151. duasque naturas inter se confligere in homine dicebant quando caro

Spiritum concupiscit, 139, 140.

Deo

ca-los

suo sed ex

fabricaios,

non tamen de

etaliunde creatis, 276.

Carnes vero, et minutissima animalia,
et quidquid radicibus terrae inha?ret, a
alibi

mala mente gij^ni et formari, 276, 69,

n. Herbas omnes atque arbores senlaesas dolere dicebant, 39, et
quippe quae particulas Dei praelio
captas a gente tcnebiarum, 105. (mala
tire, et

n.

de

INIaria

tantummodo in
phantasmate; in quo eum dice72.

sed

bant crucifixum, 72, et n. 76.

Laudatos in Vet. Test. Patriarchas
vituperabant, 35, 36, et n. Nov. Test.
Sciipturas falsatas esse dicebani, quum
tamen ipsi incorrupta exemplaria nulla
proferrent, 77, et n.

In hanc haresin prolapsus Aug. in

ea per novennium volutatur, ab an. ffit.
xix usq. ad xxviii, 45, 43, 31, n.
Mare quid, 260. Mari comparatur genus

humanum, vitio primihominisprofunde

curiosum, procellose tumidum, et instabiliter fluidum, 265. Altera maiis
allegorica expositio, 260.
Martyrum jMemoria;, Oratoria, 71, et
n. 83. in iis non INIartyribus, sed Deo

Martyrum

sacrificabant Christiani. vid.

83, n.
Materia informis non est omnino nihil,
227. sed medium quid inter form.atum
et

et

nihil,

228

mens eam

sonaliter in se esse dicebat, 67, et n.

in

carne natum

in

virgine, 77,

sq.

vel

Conetur bumana

nosse ignorando, vel

ignorare noscendo, 227. facta est ex

nihilo, et ex hac omnia, 228 sq.
Mathematicorum divinationes, 47, 48,
109.
Matrimonii in officio regendi, et suscipiendorum liberorum conjugale decus,
99. Tabulae matrimoniales, 159.
INIedea volans, 34.
Mediator, oportebat ut haberet aliquid

Deo

simile, et aliquid sim.ile

homini-

mediator, diabolus mediator fallax, 202.

Melodioe utilitas in ecclesiastico cantu,
193.
hac potius quam rebus allici
peccatum est, 192.
Memoriam
MemorizB vis, 173, 180.
habent pecora et aves. ib.
Memoriae martyrum, 83, 71. Ad eas
bus.

Christus verax

Dominici corporis communicaiio celeLpulas illuc afferri

vetat Ambrosius, 83.
Memoria Cypriani martyris non procul
brari solita, 84.

a mari, 71.

Mensura temporis,223.
Merita vera hominum non sunt

nisi

Dei

249. 157.
Metus et appetitus facinorum cau>aj, 23.
MinisMinister Dei optimus quis, 186.
tris Ecclesia? subsidia corporis deben-

munera, 166,

tur, 272.
Miracula facta

et n.

in iianslatione

corporum

INDEX.

31H

SS. Gervasii et Protasii, 155. Deus

tentatur cura miracula flagitantur non
ad salutem, sed ad experientiam, 195.
Misericordia, 28, et n. qualis sit vera,

fuit,

vitam

egit,

166.

Vas etiam laudabili

Misericordia Dei.

Deus remota misericordia earn

discutiat, 166. Magnae sunt voces ad
vitae, si

misericordiam Dei, tacitas contriliones

animi, lll.

Pulchrior est temperantia

Modestia.
animi inscitiam suam confitenlis quam
scientia rerum, 70.
Molestias vitae tolerare jubet Deus, non
amare, 187, 28.

Monasterium Mediolani plenum bonis

fratribus, extra urbis moenia,

Am-

sub

Monasteriorum

brosio nutritore, ISS.

greges in JEgyyAo, 134, et n.

MONNICA.
Monnica

mater Aug*.

Patricii conjux,

167. quera et carne ut in hanc lucem

temporalem, et corde ut in seternam

lucem
educata

domo

fuit

sobrie,

Non tam

suas matris,

famula^ cura

21. Virura sunm sub ipsius vitae

finem ad Chrisli fidem adducit, 160.
Quo viduata suratus nihilominus (Ror
silio,

maniani ope, 100, n.) procurat Aug.

tunc apud Carthaginera Rhetoricaj

Hunc

studenti, 30.

chaiorum

haeresin

asserentis,

"

interea in

Mani-

prolapsum luget,
horis omnibus orationura suarum de
eo ad Deum indesinenter plangit, 43.
ejusque convictum aversatur, 42. De
futura ejus resipiscentia admonita per
somnium,(ib.) perque responsum episcopi (43.) cujusdam, fieri non posse
Jilius istarum

iit

marum

pereat," (44.)
rursus excipit, 42.

lachry-

mensa domoque

eleemosynas, vidua

Frequentabat

immo

bum Dei
Aug'".

ib.

Christum subdita parentibus, potius

quara per parentes subdita Christo fuit,
ib. Amore vinipaulatira capta, sanatur
insultatione ancill cum ea litigantis,
158, 83.
Patricio (cui soli nupta fuit, 167.) in
matriraonium tradita, servivit ei veluti
Domino, 159, 10. satagens eum Deo
Ut sese gerebat in vilucrari, 159.
rum a fide ac moribus ipsius longe
alienum, ib. In socrum adversus se
irritatam malarura ancillarura susurris,
ib.
Erga matronas de maritis suis
querelam moventes, ib. Erga dissidentes et discordes inter se anima,
160. Erga servos Dei, ib. Erga paren-

Cumque adhuc

puer

in

repentino
curabat

mortis periculo versaretur,

festinabunda ut sacramentis
bus initiaretur et ablueretur,
taraen recreato, baptisraum

salutari-

10.

Eo

difTeren-

72. pro eo

a?t.

jam inchoaverat

in

Deus
ea templum suum

xvi

agente,

exordium sanctSB habitationis

suae,

ipsa invita et falsa

prosequitur,

lachrymis

Deum

rursus deprecatur,

Paulo post conscensa nave, per

marina discrimina nautas consolatur,
de felici perventione divinitus certior
ib.

facta,82. Mediolanum veniens Aug'".

audito Ambrosio jam abalienatum a
Manichaeis reperit, ib. De ejus futuro
matrimonio revelationeni a Deo exAmbrosium
petit, sed frustra, 100.
Ille in
diligit ut Angelum Dei, 83.

Aug. saepe erum-

ejus laudem, viso

pebat, gratulans ipsi quod talem matrem haberet, 84. Apud Mediolanum
vetanti Arabrosio, epulas ad Meraorias

Martyrura

adferri,

morem

gerit liben-

Excubante Mediolanensi

tissime, ib.

Ecclesia, vigiliarum primas

orationibus vivit, ib.

tenet, 155.

Gaudium ejusde Aug'.conversione,

Secedit cum illo in agrura Cassi-

144.

ciacum, 150.

Aug'". suscepto baptis-

mate remeantem

in

Africam comitatur,

157. quocum apud Ostia Tiberina

paullo ante obitura suura colloquitur de
vita ajterna, 161.
Rapiuntur ambo in
aeternae sapientiae conteraplationem, ib.

Nulla jam

re se delectari in

profitetur, 162.

quod

duxit, ib.

audiret, ib.

Romam

navigantem

plebe in

suara, ib.

Nutrivit filios, 162. toties eos parturiens, quoties a Deo deviare cernebat,
ib. Aug'". spiritu parturivit raajori sollicitudine, quam carne pepererat, 73,
10. Hunc a primis annis in Catechumenorum gradu constituit, 9, 31.

et

abhorreret

admonebat
uxorera tamen dare nolebat, quo coningenti sollicitudine

disciplina et regimine Christi, eam in

Dei timore jam tum erudientis,ib. Per

ad honestatem instituebatur,

Aug. an.

fornicatione

mittebat oblationem ad altare Dei, ib.

Bis in die, mane et vespere ad Ecclesiam venire solita, ut oraret vel ver-

ac

quam decrepitae cujusdam

dum

ut a

adulterio

bono membro Ecclesiae

pudice

domuraque

ab

casta et sobria, 73, 83. Obsequens et

serviens sanctis, nullura diem praster-

Christianffi, ib.

tes,

Aug.

regenerata

praicipuam

157.
159.

parturivit,

nasceretur,
fideli,

Christo

in

fide et raoribus

maximeque

cum

ib.

in

Ex quo

20.

Unum

hac

vita

fuisse propter

hic aliquantum immoravi

cupi-

ebat^utAugf^.Christianuni Catholicum
videret ante obitum, ib. Post dies cir.
V. decumbit febribus, ib. de sepuliura

INDEX.

319
O.

corporis sui extra patriam, tandem nihil

curat ; sed tantum ut ejus ad Dotnini
altare meminerint

filii,

ubi ubi fuerint,

163, 167. Aliaejus insignis sententia,

an. Ivi
agritudinis,
die ix
163.
8u, xxxiii aet. Aug'. migrat
aet.
ex hac vita, ib. Ejus funus, 164 sq.
Sacrificium pretii nostri pro ea offertur,
jam juxta sepulchrum posito cadavere,

priusquam deponatur, ut illic fieri

Ejus elogium, 169 sqq.
solebat, 165.
164 sq.
Moris humani flumen vix superandum,
13, et n.

Quae contra mores

sunt flagilia pro morum diversitate vitanda sunt, 37.
Mors sibi ipse est qui male vivit, 230.
Moritur qui Dcum non videt, 3.
Mortalitas testimonium peccati, 1.
Mortui, vide Defuncti.
Mulier quae perdiderat drachmam, 129,
181. ili^nigma Salomonis de muliere
sedente super cellam in foribus, 34.

Mores hominum.

hominum

Mutantur coelum

et terrae.

clamant quod
mutantur, 208.
terra

facta

Coelum

et

quia

sint

frater morti

Monnicae

et ejus funeri interfuit, 162, et n.

Nebridius

patria Carthagini vicina, 96.

Augo. carissimus, adolescens valde bonus et valde castus, 48. mirabilis

anim, 109. mitissimus, 133. Aug.
ab astrologis consulendis revocare
nititur, 48, 109.

Argumentum

ipsius

clarum contra Manicheeos, 105. Mediolanum venit non ob aliud nisi ut

cum Aug.
96.

in

Beatae

sapientiae studio vivat,

vitae inquisitor

ardens, ib.

Sub Verecundo Mediolanensi grammatico docet, 133.

Errans aliquando

circa Tncarnationis mysterium, postea

Catholicus, 148.
Deo servit in
perfecta castitate apud suos in Africa,
fit

Tota domus ejus per eum fit

Christiana, ib.
Moritur haud multo
post Aug^baptismum, ib. vivit in sinu

ib.

Abrahae, ib. Epistolae ad Nebridium,

150.
Necessitas consuetudine inducta, 132.
NobiliumconversioraajorislaetitiEecaussa
est EcclesijB, 131. IVobilitatis nomine
superbos plus tenpt diabolus, ib.
Nomen dare ad Baptismum, 154, et
n.

Nubes

praedicatores,

Oblatio altaris, 73.

Oblivionis memoria

Oculisensuum

pactum

est

est, 179.

Oculorum

principes, 195.

voluptas, 193.

Odium in proximum cor gravius vastat.l 5.

Opera Dei compendio narrantur, 277.
Opera nostra bona ideo bona sunt
quia Deus ea nobis donat, 166, et n.
157,249.
Oratio pro mortuis ad altare, 163, 165,
167.
Oratoria i.q. Memoriae, 71, n.

Ordinare aliud, aliud creare, 9,

Orestes et Pylades, 51.

n.

Otium malum, 20.

Ovidius in Trist. innuitur, 61.
P.
Paracletiis, 31.

Pars turpis

est,

qua; suo universo non

congruit, 37.

Patres S. Vet. Testam. a Manichaeorum

caviliationibus vindicat Aug. 35, 36,
37. 39, et nn,
Patricius Aug. pater, tenuis municeps
Thagastensis, 20. Animosior quam
opulenlior, ultra vires rei familiaris

N.
Navigius Aug'.

Obedire regibus generale

societatis humanac, 37.

coelura

Scriptura,

260.

Nugas majorum vocantur negotia,

8.

impendebat, quidquid etiam longe

caussa opus
erat, 20. Quamvis ira fervidus, nunquam cecidit INIonnicam uxorem, 159.

filio

peregrinanti studiorum

Calechumenus Augo. an. fere

agente, 20. annoq. post, (30.)
moritur fidelis, 160. Ejus mores, 159.
Pro eo orari ad allarevult Augustinus,
167.
Paulus Apostolus unde dictus Paulus,
131, etn. Miles castrorum coelestium,
190.
Ejus lingua volatilis, loquens
mysteria, 273. Illum prae ceteris legit
Auo. 122.
Paulus proconsul, per baptismum fit Regis Magni provincialis, 131.
Peccata ante baptismura vulgo parvi
pendebant, 10. post baptismura delictorum reatus major et periculosior, ib.
Peccatura nihil est, 25. Admittitu ?dum
immoderata in ha?c infiraa inclinatione,
summa bona deseruntur, 22, 230, et n.
non in Deo, sed in seipso et aliis
creaturis voluptates, sublimitates, veritates horao quaerit,
17.
Peccatum
omne, perversa Dei imitatio, 23, 24.
Peccati caussaDeus non est, 205. peccaFit

xvi

Dum

torum ordinator, tantura non creator, 9,

et n. Peccatum non committitur sine
caussa, 22. Peccandi quadam est necessitas, 132.

Quomodo

in

eam

de-

INDEX.

320
scendatur,

Peccatum daimoni

ib.

cfet

sacrificium, 15.

Peccati poenae: Obcsecatio, ib. Inquietudo animi, 63. Pcenasuasibi estomnis inordinatus animus, 11, 241, n.
Peccator Deum fugere non potest sed
:

invenit ubique

Dei legem

in

pcenasua,

53.

Animae peccatrices Dei imperii ordinem non perturbant, 118, 63, etn.
Peccatnm Deo non nocet, 230, 63.
nec nocere polest, 63, 38.

Peccatorum apud

Deum

confessio,

spem

Peccati lex est violentia consuetudinis,

133.
Peccatorum duae orioines, 3, n.
Peccata alia contra naturam, alia contra
mores, alia contra prascepta, 37, et n.
Peccata proficientium, 38.
PeUicecE tunicce mortalitatem significant,
120, et n. 259.
Penulati magistri, 13.
Perturbationes animi quatuor sunt, cupiditas, Iffititia, metus et tristitia, 178.

Phantasmata.

Augustinum, 44, n.
animae cum phan-

I.uctae

tasmatibus praeclara desciiptio, 32.

Philosophiae laus et defensio, in HorQuomodo ad
tensio Ciceronis, 30.
philosophiam accensus fuit Augustinus, ib.

quod Deo

placet,

276.
'

Piscis de profundo levatus'

in

mensa parata

manducatur

in conspectu creden-

tium, 266, et n. 269.

et cetos' significatur,

Quid per pisces

274, 65, n.

Plani Mathematici, pietatis expertes, 47.

etveritatis, 48, 108.

Platonicorum in libris quaedam Aug.

legit consentanea doctrinae Christianae
de divinitate Verbi aeterni, nihil tamen
de Incarnati humilitate, 112, 113. In
iis etiam non invenit quod in sacris
litteris reperit, nempe viam salutis, et
doctrinam humilitatis, ib.
Poeseos vanitates noxiae, 13, 14.
Pontitianus Afer, in palatio militans,
Christianus et valdepius, 134. Narrat
Aug. Antonii Monachi vitam, 135,
143. et duorum Agentium in rebus

conversionem, 135.
Praedicatores Evangelii nubes dicuntur,
260. Ipsis debentur necessaria, et quo-

Quomodo

possunt gaudere de datis sibi beneficiis.ib. Transeunt cx hac vita in aliam vitam,
scriptura vero sancta permanet, 260.

modo, 272.

e. Praesidis

munus, 98.

<5,T." 210 sqq.

Prins aliquid dicitur aeternitate, tempore,

electione, origiue, 246.

Psalmorum cantus

toto Christiano orbe

150, 156. Quando inductus
Mediolani, 155. Cantantur Psalmi in
funere defunctorum. 164. in Ecclesia,
192. De hocce cantu quid Athanasius
senserit, 192. quid Augustinus, 193.
Psalmi litterae de melle coeli melleae,
153. Explicatio Psalmi iv ' Cum invocarem,' 150
152. Psalmorum vis et

155, 150, 164, n.

Psalterium decem chordarum,decalo9rus,
^
37.
Puellae instituendae modus, 157 sq.
Pueri in rebus non vanis instituendi, 13.
Pueritiae vitia ad succedentes aetates
transeunt, 6, 16.
Pulchritudo quid, etin quo consistat, 56.
Pulchritudines exteriores a Dei pulchritudine veniunt, 194.
Pulchrum definitur, -58. Be Pnlchro et
Apto duo auttreslibrosscribit Aug.57.
Pylades et Orestes, 51.
utilitas,

Philosophi prae superbia Creatorem per

creaturas non invenerunt, 66, 65.
Photinus, ejus falsitas, 121, et n. 72, n,
Picturae lascivae, 14.
Piis idem probatur,

i.

celebris,

excitat, 171.

Peliliani malitia in

Pransidatus,

Praetorianum pretium, 96, et n.

" Preces pro mortuis" dogmati Eccl.
Rom. de Purgatorio adversari quinam
ostenderint, 165, n.
Principium. Quomodo intelligatur illud
Geneseos, " in principio Deus creuvit,

Q.
Quajrere. Veritatem qui non pie quaerunt, non inveniunt, 66.
Quaestionum tria genera, an sit, quid
sit, quale sit, 175.
Quies frustra quaeritur in creaturis fuga-

In Deo solo habe1,24. Ibi est locus quietis imperturbabilis, ubi non deseritur amor, si
ipse non deserat, 54. Fecit nos Deus
ad se, et inquietum est cor nostrum,
donec in Deo requieseat, 1. Ostendit
Deus quam magnam creaturam ratio-

cibus, 53, 54, 55.

tur,

nalem fecerif, cui nuUo modo sufficit

ad beatam requiem quidquid ipso minus
253. Ignavia quasi quietem appequae vero quies certa praeter Dominum? 24, Quies est apud Deum
valde, et vita impertu-rbabilis, 26. Vid.
Requies.
est,
tit,

R.
Rapere. Quomodorapiathominem Deus,
186, 118.
Regeneratio per Baptismum, 128, 166.
148.
Reliquiarium Evac, 72.

i\Di:x.

cadavere, 165. Saciificium cogitationis

Ileminiscentia quid, 181.

Requies animoe solus

Quomodo Deus
sabbnto

est

Deus,

requiescet

reternae

vitae,

279.

102.
nobis

in

In

iis

requiescere dicitur Spiritus Sanctus,

quos in se requiescere facit, 251. Vid.

emit,

pretium

nemo

quo

Christus

Saeculo non oportet conformari, sed imitari imitatores Christi, 267.

Sal in ecclesiis Occidentalibus Catechu-

menis gustandum, qua mente, datum,

Sale est conditus, Aug. ab
91, n.

prcecepta imponere potest

subditis, 37.
Rlietorica dicitur victoriosa loquacitas,
46. illam docet Aug. 46. Thagaste,
46, 52, 49. Carthagine, 52. Romae,
70, 78. Mediolani, 79. iliius professionem deserit, 149.
nobilitas

idololatrioe

dedita,

127.

Romani
soliti,

scholastici magistros

fraudare

tis,

119 sq.

Sancti antiqui
crediderunt,

'

Romanianus Thagastensis. Alypii cognatus, Au?. ab ineunte aetate famili100, n.

cui

ad peregrina

studia perijenti sumtum suppeditavit,

ib. res ejus ampla, ib. Mediolanum
ad Comitatum Imperatoris ob negotia
venire compulsus est, docente ibi
gustino, ib. V^itae
niultus instat, ib.

Au-

communi agendae

Romae Manichaei

plures secreto habitabant, 76. verbis conceptis, retentisque

memoriter, reddi solebat fidei confessio,
ab iis qui accessuri erant ad gratiam
Baptismi, 128, 9. ofFerri solebat pro

mortuis sacrificium pretii nostri, jam

juxta sepulcrum posito cadavere, 165.

in

sinu

nostri

'

262.
Scholasticorum

Carthaginem

apud

li-

Romani

erant modestiores,
78. qui magistrum tamen saepe frau-

dabant,

1.

ib.

Scientia est

luminare minus,' sapientia

luuiinare majus,' 262.

Scientia nostra scientiae Dei comparata
'

ignorantia est, 208.

Deum qui scit, etiamsi alia
nesciat, beatus, 66. Vid. Cognitio.
Scriptura Sacra est venerabilis stilus
Spiritus Dei, 122.
In ea Deus ipse
loquitur, 248. Ejus divina auctoritas,
mira profunditas,
236, 89, 265.
232,31. et simplicitas, 89, 31. quaj
magistra est humilitatis, ib. Aug*.
sunt castaj delicias, 206. omnibus saeculi deliciis suaviores, 207. Scripturae
Scire

est veritas,

teris profanis

Sacerdos Christus et sacrificium, victor

et victima, 203.
Sacramenta. Cur iis egeamus, 265. Sacramenta Christi per totum orbem
pervaserunt opera servorum Dei, 264.
Deusin eorum ministris operatur, 266.
Sacramenta initiorum, 274, 10, 9, n.
Homo spiritalis judicat de sollemnitate
Sacramentorum quibus initiamur et
Eucharistiae, 269. Sacramenta Novi
Test, dant salulem, sacramenta Vet.
Test. promiserunt Salvatorem, 263, n.
Vox " Sacramentum" per se positum,
fere valet mysterium, 89, 120, 128,
142, 150, 196, 201.
Sacramentura salis, 9, et n.
Sacramentura corporis Christi. Piscis
de profundo levatus manducatur in
mensaparatain conspectu credentium,
266.
Sacrificium pretii nostri, pro mortuis
offerri solitum posito juxta sepulchrum

Mvunt

Sapientia est luminaremajusfirmamenti,'

summa
S.

passurum

Christura

in

202.

memores, 149. Eorum

corda sunt thuribula Dei, 170. Sanctorum Memoriue, 83, 71.
Sancti' Manichaeorum, 45.
Abrahae

centia, 7

78.

aiissimus,

Sallustius de Bell. Cat. 23.

Salutis via in Christo et Scripturis sanc-

167.
Ilex nova

Romana

utero matris suae, 9.

nos

valet, ut nos ei auferat,

206.

et linguae,

Quies.
Ilestituere

:)2l

magnaque

prae

lit-

excellentia, 243.

Varis ejusinterpretationes simul possunt esse verae, 247, 248, 237. nec
obest aliter quam alii senserint, sentire,
raodo verasintquje existimamus,ib.244.
Dissensionum duo genera in Scripturis
interpretandis, 241, n. quis sensus ha-

bendus

sit

excel'entior, 248. regulse in

ejus interpretatione adhibendae, 248, n.

De ea nerao judicare debet, 269.

Laus ejus et dignitas, 89, 31. Scrutanda est cura honore famulorum Dei
qui eam dispensarunt, 247. In Ecclesiis legeb itur, 73.
Securus nemo esse debet in hac vita, quae
tota lentatio est, 192.

Sensus externi dicuntur forescarnis, 172.

januae, 176. sunt nuntii per quos homo
interior cognoscit, 172, 119.

delectatio,

aeternae

vitae

Sensuum

jucunditati

comparata,ne commemoratione quidem

digna est, 161.
Serpentes boni. i. e. non perniciosi ad
nocendum, sed astuti ad cavendura,
267.

INDEX.

322
Severus, lanius Mediolanensis, cui
cfficitas incidisset,

cum

tacto feretro Protasii

martvruni, sudarioque
Gervasii
et
inde oculis admoto, visum recepit, 156,
etn.
Mediolanensis ecclesiaj
Simplicianus,
tandem episcopus,
presbyter, 125.
126, n. ubi pl. de eo. Pater spiriConsulitur ab
talis Ambrosii, 126.
Au^ustino, ib. Victorinum, ut publice
profiteatur fidem, instigat, 128.
Societas justa est, quae Deo servit, 39.

Sodales mali

malum

21

humanai generale pactum

Societatis

grassans, 25, 26,

est obedire regibus suis, 37.

Solitudo poenitentifB aptissima, 203, 142.
Soni discrimen a cantu, 246.
Spectaculorum vanitas, 27, 91, 9. magno

in honore, sub Aug*. tempora, 9.

Sanctus dicitur Dei Donum,

Si'iTiiTus

Munus,

Ignis,

Amor,

Caritas,

Pax,

Gratia, Requies nostra, Locus noster,

254. Dicitur ea facere in nobis quae
per eum facimus, 276. Solus superferri
Spiritus
super aquas, quare, 254.
Sancti dona sideribus comparantur,

263.
Spiritus beati,

domus Dei, 231. Ccelum

cceli dicuntur, ib.

Stellae solatia noctis sunt,

277.

tentemur, 197.
Superbia receditur a Deo, 64, 65, 112,

Superbia,quomodoab

illa

Temporalium

amor, nonnisi suavitate

aeternorum expugnatur, 13, n. 145.
Tempus quid sit, difficilis quaestio, 213.
implicatissimum aenigma, 218. Solis,
lunaG, et siderum motus non sunt
tempora, 219.
Tempus non est corporis motus, 220.
Sed quo metiraur motum corporum.
220. Est distentio, ib. 221. sed cujus
rei'? numanimi,ib. Temporis mensura,
223. Quomodo tempus liceat metiri,
218. Tempus praeteritum, praesens, et
futurum, 217. Tria proprie uon sunt,
ib. Difierentiae temporis quomodo nominandae, ib. Praeteritum tempus, et
futurum quomodo sit longum aut breve,
223. Nullum tempus sine creatura,
212,225, etn.
Tenebrae quid, 227. ' Tenebrae super
abyssum,' ib. 237. Tenebrarum antra
quinque, 34. Tenebrarum gens ap.
Manichaeos, 74, n. 105.
Tentationum tria genera, 188, n. 198,
201. quomodo adversus ea pugnaverit
Aug. sc. voluptatem, (187 194.)
curiositatem, (194
197.) superbiam,
(197 201.) Quibus tentationibus resistere valemus, quibusve non valemus,
nescimus, 171. maxime, donec tentemur, 192, et n. 198, et n.
Terentius poeta. In ejus Eun. iii. 5.

invehitur

Aug. 14.

Cit. et 185.

Thagastense municipium Aug.

et n. 118, n.

patria, 20.

Superbus suam amat sententiam defendere,nonquiavera est.sedquiasua est,

242. Ejus casus unde, ib. a superbis
Deus non invenitur, quamvis peritis,

docere ccepit, 49.

Tobias cajcus filio suo caritatis
praeibat, 193.
Treveri, 135.

65.
Superiores seu Praelati, quomodo gerere
se debent, dum amantur, tiraentur,
laudantur, ne in superbiae vitium cadant,
197. Timeri velle ab horainibus non
propter Deum, fcedajactantia est, 197.
Surditas cordis ex turaultu vanitatis, 54.

Trinitatis

Symbolum

Apostolicum

ubi

is

pede

mysterium in Genesi insinuatur,

252. 268. Symbola Trinitatis in homine, 255, et n.
TuniccB petlicece mortalitatem significant,
120, et n. 259.

Catechumenis

memoria tenendum tradebatur, 128, n.

ab iis publice coram fidelibus recitabatur,ib. Rornae vero de loco eminentiore,
ib. literis id mandare prohibitum, ib.
SymmachusPraefectusRom,79. Augn.
Mediolanum mittit profitendas rhe-

Vela grammaticarum scholanim liminibus appensa quid significent, 12.

Ventos pascere, id est daemones, est,
errando eis esse voluptati et derisui,
47.

Verbum Deus apud Deum, sempiterne

torices gratia. ib.

Synaxes in Africa ad memorias MarQuare vetat illas fieri

tyrum, 83.
Ambrosius, ib. vid. 84, n.

dicitur,eteosempiternedicunturomnia,
2 1 0. Ipsum est principium et magister

quo intus docemur omnem veritatem,

ib. Verbum Dei in se permanet sine
vetustate et innovat omnia, 161. fons
est vitae aeternae.

267.

Verecundus Mediolanensis
Temperantia animi suam inscitiam confitentis

pulchrior

rerum, 70.

est

quam

scientia

civis et

gram-

maticus, Aug. ejusque sociisfamiliarisNebridium adjutorem in

siraus, 133.

docendi

officio flagitat, ib.

saeculo fugienti

cum

sociis

Aug. de

concedit rus

INDEX.
suum Caasiciacum,
anus

tur agente

Veritas.

148.

Fit Christi-

extrema aegritudine,

in

Romae

ib.

Mori-

Aug*>. ib.

INIentes nostrae

non de

veritale,

sed secundum ipsara de cacteris judicant, 118. Veritas quae aeterna est et
omnibus praeminet, ipse Deus est,
243. ^terna veritas grandium cibus,
qui nonmutatur in eum a quo sumitur,
sed e contra, 115. Beata vita nihil est
aliud quam gaudium de veritate, 184.
Veritas communis est omnium, 242. Qui
vult habere veritatem privatam, timeat

Cur

323

Vindicianus senex medicus, 48, 109.

proconsul coronam agonisticam Aug^.
imposuerat, ib. quem ab Astrologo-

rum

naeniis frustra revocare satagit, ib.

unde oriatur, 22.

Virgilius poeta, 11, 12, 14.
Vindictffi aviditas

Visiones et responsa Monnicze data, 42,

43, 73. 82, 100.
Vitae hujus miseria, 186.
Ungulae et Equulei, 8.
Unus. Nihil est esse, quam unum esse,
17, n. Unitas Dei omnium modus, 7,
250. Unitatemin quantum quinquead-

odium

ipiscitur intantum est, 17, n.

Universum ex partibus pulchris consians,

Veritatem homines amant lucentem, oderunt redarguentem, ib.

pulchrius longe est quam ipsae partes,

274. idque vi unitatis, 274, n.
Voluntates duae contrariae nonnumquam
in homine, 132.
Voluntas vetus carnalis et nova spiritalis

ne ea privetur,

ib.

'

veritas

parit,' 185.

Verum quando

dicitur, inspirante

Deo

272.
Deus solus est doctor
168, ib.
Victorinus rhetor urbis Romae, Latine
vertit libros quosdam Platonicorum,
127. Statuam in Romanoforo meruit,
ib.
Legit S. Scripturam et libros
Christianorum, 128.
ac publice, a
Simpliciano instigatus, profitetur fidem,
129. Scholam deserit ob legem Juliani,
qua vetitum est Christianis docere litteras et oratoriam, 131.
judicium
dicitur,

veri,

Hieronymiet Gennadii deejusscriptis,

127, n.
Videre. Aliter Deus, aliter
creata, 279.

Vindemiales

feria?,

homo

videt

in

Aug.

ib.

Voluntas

fortis et integra,

voluntas semi-saucia, voluntas parte

assurgeiis,

et

cum

alia parte

cadente

luctans, 138.

Voluptas carnis.

Ab

ea continentiam

Deus

jubet et dat, 187. Aug'. pugna

ne voluptatibus sensuum capiatur, ib.
et sqq.

Non prodest bona res non utenti

bene, 61.
Uxor prudens et Christiana describitur,
159 sqq. Uxor viro propter Deum

Uti.

serviens,

Deo

146.

FTNIS.

EXCUDEBAT W. BAXTER, OXONII.

servit, 10.

ERRATA.
P.

6. pro

Job 25,

30. pro librutn

106.

lin. 9.

. 5.

4. leg. 14, 4. e vers. vet.

quendam Ciceronis

pro aut

leg.

antep. pro infernum illum leg. illum infernum

109. antep. pro adnuntiatum

135. not.

1.

178.

f. 1.

col. 1.

. 14.

234.

lin. 8.
.

21.

1.

Ps. 129.

pro e sensibus

inf.
1. 7.

217. pro Ps. 128.

231.

nuntiatum

2. pro sanctus leg. sanatus

22. 4 ab

204. not.

leg.

pro igna leg. signa

U6.proPs.U9.leg.
156. not.

quendam aijusdam

leg.

ac

leg.

2. jyro

ab

inf.

leg.

a sensibus

pro damnari

leg.

infirmarum

leg.

infimarum

pro sine initio facta leg. sine initio

1.

damnavi

Ps. 138.

2. pro illum leg. illam

facta

Cic,

*v\mV/^%

'vmm

%
^-

m
4ft-i

'^