DAFTAR ISI

LEMBAR PENGESAHAN.............................................................................ii
KATA PENGANTAR.......................................................................................iii
DAFTAR ISI....................................................................................................v
DAFTAR SINGKATAN....................................................................................ix
DAFTAR TABEL ............................................................................................x
DAFTAR GAMBAR .......................................................................................xi
DAFTAR LAMPIRAN .....................................................................................xii
BAB 1 PENDAHULUAN.................................................................................1
1.1 Latar Belakang......................................................................................1
1.2 Rumusan Masalah................................................................................3
1.3 Tujuan Pembelajaran ...........................................................................3
1.3.1 Tujuan Umum...............................................................................3
1.3.2 Tujuan Khusus..............................................................................3
1.4 Manfaat Pembelajaran..........................................................................3
BAB 2 TINJUAN PUSTAKA...........................................................................5
2.1 Teori Perilaku.........................................................................................5
2.1.1 Perilaku..........................................................................................5
2.1.2 Determinan Perilaku.....................................................................6
2.1.3 Faktor-faktor yang mempengaruhi perilaku.................................6
2.2 Cuci Tangan Pakai Sabun (CTPS)........................................................7
2.2.1 Sabun untuk Mencuci Tangan......................................................8
2.2.2 Jenis Sabun untuk Mencuci Tangan............................................9
2.2.3 Penyakit-penyakit yang Dapat dicegah dengan CTPS................10
2.2.4 Waktu-waktu Kritis CTPS.............................................................11
2.2.5 Syarat Melakukan CTPS..............................................................12
2.2.6 Langkah-langkah CTPS yang Benar............................................12
2.2.7 Fakta Umum tentang CTPS.........................................................13
2.2.8 Langkah-langkah Merencanakan Kegiatan CTPS.......................13
2.2.9 Pertanyaan Umum tentang Cuci Tangan Pakai Sabun(CTPS). . .18
2.3 Sanitasi Total Berbasis Masyarakat (STBM).........................................22

2.3.1 Definisi..........................................................................................22
2.3.2 Target STBM 2013-2015..............................................................24
2.3.3 Kriteria Lima Pilar STBM..............................................................28
2.3.4 PRA dalam STBM.........................................................................37
2.3.5 Dasar Hukum STBM....................................................................41
2.4 Diare.......................................................................................................42
2.4.1 Definisi..........................................................................................42
2.4.2 Etiologi..........................................................................................42
2.4.3 Cara Penularan dan Faktor Risiko...............................................43
2.4.4 Klasifikasi......................................................................................44
2.4.5 Diagnosa......................................................................................44
2.4.6 Penatalaksanaan..........................................................................46
2.4.7 Komplikasi....................................................................................46
2.5 Puskesmas.............................................................................................47
2.5.1 Pengertian.....................................................................................47
2.5.2 Prinsip Penyelenggaraan dan Wewenang Puskesmas....................48
2.5.3 Pelaksanaan Teknis Puskesmas.....................................................50
2.5.4 Visi.................................................................................................51
2.5.5 Misi................................................................................................52
2.5.6 Tujuan Puskesmas.........................................................................53
2.5.7 Fungsi Puskesmas.........................................................................53
2.5.8 Upaya Kesehatan Puskesmas........................................................55
2.5.9 Pasal-Pasal....................................................................................56
BAB 3 KONSEP DASAR PEMBELAJARAN UKM.... 68
3.1 Konsep Dasar Pembelajaran UKM........................................................68
BAB 4 METODE PEMBELAJARAN...............................................................71
4.1. Deskriptif dengan Mengamati Data yang Ada di Puskesmas Sukomulyo
.....................................................................................................................71
4.1.1 Buku Penilaian Kinerja Puskesmas (PK Pus)..............................71
4.1.2 Laporan Sarana Jamban Kemajuan Kegiatan Sanitasi Total
Berbasis Masyarakat tahun 2014 di Puskesmas Sukomulyo..............71
4.1.3 Laporan Bulanan Diare bulan Januari-Oktober 2015 di Puskesmas
Sukomulyo.............................................................................................71
vi

4.2 Wawancara dan Konsultasi...................................................................71

4.2.1 Dengan Kepala Bidang P3 Kesling (Pencegahan Pemberantasan
Penyakit & Kesehatan Lingkungan)......................................................71
4.2.2 Dengan Kepala Puskesmas dan Pengelola Program Kesling.....71
4.2.3 Dengan Pembimbing Akademis...................................................71
4.2.4 Dengan Kepala wilayah kerja UPT Puskesmas Sukomulyo........71
4.3 Info Faktual............................................................................................71
4.3.1 Dalam rangka HKN (Hari Kesehatan Nasional) dilakukan
beberapa lomba, termasuk salah satunya berupa lomba Cuci Tangan
Pakai Sabun pada tanggal 29 November 2015 di Bunder GKB..........71
4.3.2 Dilakukan Uji Petik pada tanggal 02 Desember 2015 di wilayah
kerja UPT Puskesmas Sukomulyo........................................................71
4.3.3 Dilakukan Penyuluhan dan Demo Perilaku CTPS di wilayah kerja
UPT Puskesmas Sukomulyo pada tanggal 07 Desember 2015...........71
4.3.4 Dilakukan MMD (Nota kesepakatan) di wilayah kerja UPT
Puskesmas Sukomulyo pada tanggal 07 Desember 2015....................71
BAB 5 HASIL PEMBELAJARAN...................................................................72
5.1 Hasil Deskriptif......................................................................................72
5.1.1 Data Diare PK Pus Tahun 2014...................................................72
5.1.2 Laporan Bulanan Diare pada bulan Januari hingga Oktober 2015
...............................................................................................................72
5.1.3 Desa Yosowilangun......................................................................72
5.1.3.1 Profil Desa.................................................................................72
5.1.3.2 Laporan Sarana Jamban Desa Yosowilangun pada tahun 2014
...............................................................................................................74
5.2 Hasil Wawancara dan Konsultasi..........................................................74
5.2.1 Dengan Kepala Bidang Pencegahan Pemberantasan Penyakit dan
Kesehatan Lingkungan (P3 Kesling).....................................................74
5.2.2 Dengan Kepala Puskesmas dan Pengelola Program Puskesmas
Yosowilangun.........................................................................................75
5.2.3 Dengan Pembimbing Akademis...................................................75
5.3 Info Faktual............................................................................................75
5.3.1 Hasil Uji Petik ke Masyarakat Desa Yosowilangun......................75
vii

5.3.2 Hasil Penyuluhan..........................................................................78

5.3.3 Hasil Notulen MMD (Musyawarah Masyarakat Desa) ................78
BAB 6 12 LANGKAH MANAJEMEN TERPADU PELAYANAN KESEHATAN
DASAR..............................................................................................79
6.1 Memahami Permasalahan Berdasarkan Konsep H.L. Bluum, M.D yang
di Modifikasi.................................................................................................79
6.2 Identifikasi Masalah...............................................................................80
6.3 Penentuan Prioritas Masalah................................................................81
6.4 Pernyataan Masalah.............................................................................82
6.5 Penentuan Penyebab Masalah.............................................................82
6.6 Menentukan Prioritas Penyebab Masalah............................................87
6.7 Penentuan Alternatif Pemecahan Masalah...........................................90
6.8 Penentapan Pemecahan Masalah dengan CARL................................93
6.9 Pembentukan Tim Pemecah Masalah..................................................95
6.10 Penyusunan Rencana Penerapan Pemecahan Masalah (gantt chart)
.....................................................................................................................95
6.11 Monitoring dan Evaluasi.101
BAB 7 KESIMPULAN DAN SARAN..............................................................102
7.1 Kesimpulan...........................................................................................102
7.2 Saran....................................103
DAFTAR PUSTAKA......................................................................................105
LAMPIRAN...................................................................................................106

viii

DAFTAR SINGKATAN
BABS

: Buang Air Besar Sembarangan

CARL

: Capability Accessibility Readiness Leverage

CLTS

: Community Led Total Sanitation

CTPS

: Cuci Tangan Pakai Sabun

CSR

: Corporate Social Responsibility

Depkes

: Departemen Kesehatan RI

Kemenkes RI

: Kementerian Kesehatan RI

Kepmenkes

: Keputusan Menteri Kesehatan

Kesling

: Kesehatan Lingkungan

KPS

: Kemitraan Pemerintah-Swasta

MDGs

: Millenium Development Goals

MCUA

: Multiple Criteria Utility Assessment

MMD

: Musyawarah Masyarakat Desa

ODF

: Open Defecation Free

P3 Kesling

: Pencegahan Pemberantasan Penyakit dan Kesehatan

Lingkungan

PAMRT

: Pengelolaan Air Minum Rumah Tangga

Permendagri

: Peraturan Menteri Dalam Negeri

PKK

: Pembinaan Kesejahteraan Keluarga

PK Pus

: Penilaian Kinerja Puskesmas

RPJMN

: Rencana Pembangunan Jangka Menengah Nasional

SMART

: Specific, Measurable, Acceptable, Time Schedule,

Reasonable

SPAL

: Saluran Pembuangan Air Limbah

STBM

: Sanitasi Total Berbasis Masyarakat

UPT

: Unit Pelaksana Teknis

USG

: Urgency Seriousness Growth

ix

DAFTAR TABEL
Tabel 2.1 Target Pembangunan Sanitasi di Indonesia Tahun 2010-2015..25
Tabel 2.2 Target STBM di Indonesia tahun 2013 2015...27
Tabel 2.3 Etiologi Diare.42
Tabel 2.4 Derajat Dehidrasi..45
Tabel 6.1 Pengumpulan Data Tentang Penyebab Masalah........................84
Tabel 6.2 Penentuan Prioritas Penyebab Masalah.....................................88
Tabel 6.3 Penentuan Alternatif Penyelesaian Masalah...............................92
Tabel 6.4 Penetapan Pemecahan Masalah (CARL)...................................94
Tabel 6.5 Gantt chart ..................................................................................98

DAFTAR GAMBAR
Gambar 2.1 Langkah CTPS yang baik dan benar......................................12
Gambar 2.2 Pengolahan Air Minum Rumah Tangga (PAMRT) ..................30
Gambar 2.3 Bagan Perubahan Perilaku dan Kebiasaan............................38
Gambar 2.4 Bagan STMB...........................................................................39
Gambar 2.5 Strategi STBM dengan 5 pilar.................................................40
Gambar 2.6 Dasar Hukum STBM...............................................................41
Gambar 3.1 Model Pengaruh Faktor-faktor Kesehatan Terhadap
Keadaan/Derajat Kesehatan Masyarakat...............................68
Gambar 5.1 Diagram Pengetahuan Responden Desa Yosowilangun
Mengenai Perilaku CTPS.......................................................78
Gambar 6.1 Kerangka Konsep....................................................................79
Gambar 6.2 Fish Bone................................................................................83
Gambar 6.3 Flow Chart...............................................................................91

xi

DAFTAR LAMPIRAN
Lampiran 1 Leaflet CTPS dan Diare.106
Lampiran 2 Kuesioner................................................................................108
Lampiran 3 Notulen MMD..110
Lampiran 4 Gambar Dokumentasi Kegiatan...114
Lampiran 4 Lirik Lagu CTPS.....119

xii