t "~~
)
)
)
)
)
)
)
)
)
)
)
)
)
1
1
1
)
)
''
..
.'
)
)
1
!
)
1
AiStr.N'CIIN
1960
l
li
i
)
)
)
)
)
)
)
- : .1 ~ '.
'.
. .-_
~n el "IJfelu~
.... ,
plazo
tres nie~es;
.. ~
... ..
g~..arant
.
Hacemos votos porque. esos traba,jof! 'Verdaderarnent1J
1
t:~entficos .. que. v.an fl;pa,reciendo consigan, lleva'i: pronto a,l
giv.vran a un grado de 1nadurez tal que se baste a s mfamo~
E_ntr..e...estas .Obras debe11ws citcr "El tdiom:a. _.Guru.:al'lf.'? .. ~i~l
R.P. Antonio Guasch ,S.J. y su nuevo Dfocionario, de pr.oxi~
' 2na; OJPVlrtioin, por hber $ido nueitro. re.e-ursa conrta,nte, ca~
mo deber serlo de todo aquel que pretenda Uega>r ci Ser 'Mn
virtuoso. del dulce l dioma Gu.a,ran. -
,. Por l-o denis; hacenios nuestros los setim:ientos <l.'tUiel
P .Pablo Re.stivo, S.J., exvresa en el iwlogo a, s-it Gram,uUV..
ca- Guaran, editacW; en el ao 1 r24: "1w quera, yo. que esta
mi pequea. ob,rita pasase tan presto vor la,s mano.s y ofos de
tantos Unces, porque todos los das haUo cosa,s dignas de repa/ro, por ser esta una,- lengua muy artificiosa 11 dila,ta,da,
' pero, porque el quererlo poner todo sera mmca a.ca.bq,r_, me
A.e determinado a concluir con ella, fiado en la 1n1u.cha capac,dn,d de mi lector, que~ 'ayudado de estas breves observacio-.
de.
CENSOR
como
IMPRim. POTEST
Manuel M<l-.
' ..
Fer.'i"'W,nde~
de CastriJ." S.J;,.
. .
.
.
' ....
IMPRIM.A.'I'Vlt
A nbal M aricevich
Obispo Awd.liar y Vrio. Gral.
.:..
'
...
A~uncin,
7 de Enero de 1960.
;.
.[
'
:tt.
~.
l
1
1
.(
)
.
..
e.n
1.lSO
' '
.. ; .
on-soni!do :riasal;;.
0
.
)
)
, . ('fgui"),
\ ,.
. .. , .
.
. ; ,,
. [h; ..suena como e:p. il,1.g; ls y alemain. 0on 1'$1.mve a1sp1m.~~-on ; aJ;a;; ha,
hague.
1 ,, :
i' ~;:';S'l.i:e-nl4i_
. . ,??:1no. .en e:a~~-tieJ~o
. . Y_"dese.an."lha el uso_ .'c,'l:e.
,.-. .....~a c.
l": .~m~il1a
' " .
.
.l,a,'ri<J;.
. .
:. . .' .: .. . ' :; " .
i (: ~e twa el aips.tr.o,f:ci . prum i11!d~e:a11" .la. vo,cia.l <l.e~s:bac1a,da.; ka-'a, tO'o,
'V) fot:t :y rpro<YU/NJ entender lcu notas, recurrierui(J a,-.Ux,-fru;.
embo'e. Pa!."a.. lla pro~11u~Mi~l!Cii(m, eil ap6s!tir'ofo ropll.esreuta .una,
ae: respectivq,l: . _
._. :, . >
lierhr--a.; es Uin:af "J 0fll80D;:e.Q.lit.e an111da, ex1>l01siva 1~;~i.g~a,.. ~P.t:U:~j1a.nc) T1aduzca todas las f'ases .Vd.. mism .y .cMnljJWl'e su. 'V~
fu .a l explosirn. de'"La. ts.
)
)
)
)
.
.grupo. de leecions crr:.esp01lientes1 con el .fin de podM se
NO'fia.: se.
pJ.a.btria..."1- lll!asa;le>Si a.q ue11is .en
qU'B' a.pa7
.gui1_,'caAnina,nd con: pf:t$a. ,
..
. . l<'inal1n.ente le rec01nQ1uiamos constancia. Sino .deja pa... h-cen lais eoo\!o!llJa..JJJ'((.1.;s "m''.. "n", "'', d urna v<>aal quelliev(f'si~~
. . .
sar .un slo rf,a, -sin. su leccin ele Guaran, a. los quince da..i:r
-JTd.:, 'nv1:sm.o -q.'!4e..da'r. g1(tt.ani.ente sor.prendido de -su prog1es.
r'e
OO~ii:derwn.
.naJSi:lid~d';"
)
)
l~s-
. .
1
)
)
)
L. .I!HJ
:' O .I N
. . . .1l1'
'
de
.
.
.
12. _:Liberia. sy a.va.ti: el m~i; -de.~ ~ll'.d~~e fie
';
/.
1
''
ltokue: cJTa.c.r.a
j'.ra; dueo
mita. 'i: nio
ka:v.aju: C:aballo
ka1"11i: seor
p.::i : manq
mitak:ua ! nia
sy: madi're
ku;re : c1c1rdo
kyra: ,gorao
ja.gua: per.ro
piru: delga.do
cfluoor.a..
l;i.pria.
ka'aguy: bosque
:po;i.a : . l!lLdo ..
ryg'UJ!:tSu: g&l!li'lll.1t
r..a.oroti: bfameo, -a
guasu: gt"a.nde
avati; mru11;
1
1
'.
~.-.
'"'
.........~~
..
~.
. rpo1~ant"~
*P,l~
. (1) La
~~-~-:
yuxt~pos1c1on
EJEROIOIO N9 1
la
1
!
:X~ iJ O C I N 211<
.
i.~, 7.P~-9.i.a.Jk~ i:~rii'hi~~k-o. C.l): Ja, .eSJ?~~::Ctebdlu.eo de
.
qga. :---
J
ca~
.ose.: casia
r6p _
tembirok .
.
rembiteko'
. ,
mna: niarid()..
rupi: por
. .;rape .
ose.: pa.dre'
'Tiipasy!
la Virgen.
rra .
:ru
: ~--------------------------------
. '
. . .. :
. dre dleil: s~< All:tQnfo
. : 8....- .Ra. la .ta'yra .Jaiguipa'L y el ,perro .a.~l_ l;ijo.v '
. 9, - J[o Je$UCristo rete; El c-uar.po. .1de Jei$J.1:Cli~m.o.
:.p. -Amo. ka'a.guy ra.pe pora 1(15) ~. Aque1 lin!do .c~mi:uQ (Je
,
.
ba\9ique
11. - Umi. kru::aikura rga. Pora (5) : L:is lindas. casias di
e..so< seoll:"e.<J
al
cf.h'l.a.
h1a.u'Cla..
g.
Ju.a!ll..
)
)
)
...
xe ryguasn".. . .
.
'
'
. . . (4) El ~lural se forma aa~en.d9. "lmera" al
Bt: Ga. imbwentte:nde, no e&. .nece$a.t"l<O mdiearl'Q
. MEMORIA
"l:a,
EJERCICIO N9 Sl
Iariio).
.
(3) "rymba" a;comp;a.a a.l nomb:i:-e de un animal, indicand~
que es animal domstico, propiedad .de alguien. Se exceptan:
ka.vaju, tenda (montado), mburika, mba.ra.'oaj (ga:to) y rygua.
su; pero entonces hay que decir "la xe :renda" "la xe mbudka/'
)
)
)
)
' ..
)
)
)
)
r$ .\!. .\lo
tetai -
yv.afo: al!tb :
fm~: ~~iej_o
. reta. .,
y~l~y::' t.o~.,
OISI~.:
"kar.ape: bajo.
'Ji\i:~ ~~ajpo'
Itil'k;ara'.i; s.eom
.:lii.J'111~9~q:~o ~~<i ~:
.. . 1'.;i::..::. El nio'lto. ~2 .....:.....;.:Fldrecfi,sfVesfa':~~. 3.--~ Loa ni
?s de . -Caacup~ 4.- l]n ..S~q?r.<;l~:t.~ . (Ja'i)., ~sp~'iol. 5.. Aquelil~ casita:s }:>ajas. 6~- La iJla_ ds4alza;. :!7.~. A.quel1tlk
..vej:edta; tan
seora}~~ 8~:...;;_ Ess''herinosos bosq:u~. paraguayos~' 9.:-:-. Un~ ni~a dJ! . . Conc~pcin .. lOA- La
ca.5 'de hario de D; 'Ramn. .1i.-
.. El caballo' V<-*jo" de D.
Cirlo. 12.- E,l esposo .de. esta seora (es) de Paragt.iar.
. 13.- ,Aquellas ancianas paraguayas.. 14.- El caballo de
D. iJ'uan Ramn de-Pfrib~ebuy.
. :
buena (gran
MEMOlUA
'
t.ar-Q:e!'.
. :.;. . ---~-----1
..
;.
'
tantivo de la naci6n pospu.esto.
.
.
.. .
,....__.__. _...,.__
.
: ... (5) Los ge~tilli.Oi'!S d'l:'t lugar o . pueblo se- expq~esan aadisnda
. q)' En esta leccf6n sl~ po~emos los ooJetivos de 1 y 2 .j;hsir..
<"gU." ~'ygua." a." dioh.Q; luga.r o pueblo.,.
. . .
:.
. -. (.6) Las. diminutivos se fo:r:m~n. 'con.. "mu.", "1" (dei!tae.a.d.a). sona smgnla.r y plural: xe-, nJ,i;7,_:Udft (~~) i t?,f-,- fiaAde (fa.ne)~ nues"'mm1', eto. .
. . ..
/ tro; ore: nuest10 (restringido) pende .(pene),' 'Vuest10.
Cfr. I. G. Oa!P. Vll; Oap. IV'. O. y D.
.10
i
1
xe.
11
,.
r
,
he' e:
..
ia Tui;asy':
" .-.-.:
. -
..
Vw
)
)
)
)
Mi
e~ r..all1Jinq\ij,~jt,l.:i,~!fa,
.: :ali'ruera '
.
.'
. galli!P!~>S!. ,.p1eq111e,f1s.
10. -_Petei kur.e ka'aguy h: Ul'.L ~e~d'q ~alvaj~. rie.gfo ..
l:J,. ~Ne . (5} reta pi-k:o? Nahniri. (alt.nfri) ph~ ):et!i: Tu
.
1.- Mi cas.ita blanca. 2.~ Tu :cuerpo .alto y delga.do.
3.- Vuestras tres gallinas? 4:.-"- S, nuesti~as .gallinas. o;-_
lYEROIO:tO lfg 4
" golrid:os: f
. . -
l--~~-v_a_i_i_f_e-0_..._:,_w_.ai_~::_9_~~~~~~n-'_(lhtt_'~ir___i:_:_ahil_...:_iri~:~n-~~----
..
B -
)
)
)
1
MEM9R.'rA
1 )
~'<$o
)
~
.., -
....
11-...i
inicial en "r:".
(3) Es caractersti.ca del guaran la forma r~striugida d~ fa,
l .persona del pb.iral;"-1Ctu.ati.cto el que habla mclu;5re al .interkH.lU
tolr usa ''an({e"~ a:nde sy,. la T'l.1p~y. {nuest1a 1\ffadre, ,la Vir.
gen); cumdo excluye al nter-locutor usa "10re": ore reta (nues..
tra patria, refirindose a la del que- b.a.bla$ distinta. de la de.l in-
terlocutor).
(4~ ~
G;
~ap.__
:X p; 0.J,l VIU..
: .
.u pieza..
2. - IakangUMu (2)"( s'. -Oaoom.. ~!l."lide.
3. - Ijyvo~y:ku:ra. (3) : s:mc; 51ore~: .
4. :-;'!to. i.I.tat~~u h :""eiSile
.c;a;pa.llo negX..O~
e:i1
su
... , -..~
)
1
....
.s1
....
ga per$ona,
1
1
"d"!l a~~~
(~):i:"J:~~~o~~n~.
El aid~etivo \p~e~;-:? de.
sin~_.Y..VJ~~ ~8-:.
~ . :1~, ~~-~~~a, ~o. ~s~1lant~, e1~~10.
.!
)
'
)
)
)
)
)
-----
---.-~-~~
1
1
1
1
'
.l
ate'y: pereza.
.. ao: ropia yes#do ,
pyahu: J:levo
.ra.jy
~tajyra ~ ; :''
.. .:.
~r'"'
. . : ~.
4:;.:
.,
't . - . ~ ".. .
"l
MEMORIA
1
i
':Jt'!;::...-.
,":::
. .. .
'.1' ~ ~
'.'
, ...
1
1
~I
gui: bey
akith9,ta: ~J.Jezuido
-~ic:ab~za d'Uira)
'
Nmero:
''kul~''
.. ...
A. d j et i v o :
'
d. e m
'
"..
"
,.
,,-,_::-.
).
os t r a ti vo.:s,:
1
Singular
Ko: ~ste, -a: ko ka.vaj:u. :.
Pe: ese, -a: pe ja.gua
.
Upe : .e;fe, -a (18,;usente) : up.e karai ( l) .
Am.o: a.qu~l. ~11a (l~jauo} : aa.oo .ki:l..'aigy
A.ipo: aiqu:el, ~lla ("%.e.$.c!lP,()~d.o ). ;,_aipo '.'?~.n.a.d~ ( T): . : r.
:
. Plural.. .. ' .. ..... . ..
.~o.a.,. a: estos/--iaJS: ko'-a ryguii"$u. .._~ - '.-' ' .'. . '_ : '~ . .
'trmi'! esos, ---.<as; unos,. -l!I.; '8:'~.Jl~llo.'3, -"7s": w4Jnlt9/l. .. '
l.(. ..
..J
J',.U X t
p ~ S" i. 9 i. O :"11,
. 0 S C i 1
a ll t.e s
*'
~:
Pende, (Pene)
r, (I, Ij, Hi, H)
'"
Adjletiv;o Po1sesi'V'o de
:Persona.
I: ante eon.sO.n.anJt;,e : "ika.vaju
I: -a.n.1e voica..1- niasal: iakfthata
Ij: a1lte vo:c-al no aiceaJ:tua:da.: ijyvoty; (Hi)
Ri: ante voc al aie.elllbuiaida: hirva
H : -en paJaJJit"as oscilantes : hesa.
1
Nume:ral~s
Petei: uno -
frundy: e.u.a
tro - cineo . . .
EJ~CIOIO
.
.
. . .
. . . . .. :. : .. ..
3. -Nde k.o ~P. j.r~: .t .eries ~l .duo df l.tt c.~~.:-:':
4. -Ra./e teta !J,uypta: l: 1es- el .r~e .del peifi,.
.5. --:&ande eat6lico": Nosortros so:mos iciaMlfoos.
6. _:_:&ande ko kn.imba'e pa,ragui mbarete.: nolSlofr-o somos
homb?re~ fuerte~ Pll.'a,gTha,yoo.
7. - Or~ lro mita'i ak!.haita: somos nios dUlt"os de ca.b.&za
.
(cabezudos) .
.8. - ~ohapy. ~itaku.imba.'e paragui. -mbarete: wes (ni.
:os) var011eS: para;g1i1aw-os f.uertes.
9. -MokiOi J:!litak.ulm.ba'pa ~o pee?: Sois -do.s. (nios) varolJJes. voso'tr.tos f
. 10. -E[a'ekuera, ku karla'y mba.re:te: e.Uo1s S0!11
fuer.
tes.
11.-:- ;N'depa. Anice_to? Xe ha.'e '(ha'e) (4): Eres t .A.niC'e.
to? Y:o soy.
12. -Ne rembirekopa ko Pa:raguaygua? Ha'e (4): Tu espoS1a es Asuucenia? Es, (S oo).
18. -Nd(:l, mita'il Xe:pa? (4): Eh, t, nio! .Yo'?
14. ko Kapia:bruygua,. Pee piko'? ( 4) Nosotros somos
.
de Capiiait. V:os.otros. f
15. -Kuarah.y ku yv,ga. resa: eil sol -es el ojo del cielo ..
16. - Jasy moroti pyhru:e jra: la b11aneia lUllla e.s la dueficl.
id1e 1a 11 o.c::;l10.
17. - Ko kuatm .a Leona. memby: es.ta muc:hacl1a ea la
.fja de Dft. L1eona.
18. - Tupasy ko a.nde sy avei: la Virgen es ta;111bi 6u nues.
tr.a1 Mad.re.
('\ ~
;"
mozos
)
)
)
Ore
N9 6
~.'i'
--
..
'\?.."i\} - - - - - - - - - _ _ _.....,.
~ '~ ;"f
LE O O I 6 N 7iti
'. poriahu: pob~. p().
(tat.a) - 0S1C:: .dum
1
'V' . (1)
t V t"'' . 't., .. (tl)
':
~
lllOOliah.U
br6Za
(rata) hata
- -e
Pi\l e ... l'.Dl_ a. 1 po~a.uu ~ : yo -soy ~ pq_hre nino. tuvixa - OS!~.: jefe, mboha.py: tres
2. -.Xe ko (S.} Ju.an Ra.m6n Pau1agt~: yo soiy
ruvixa
gra.nde
ka.ria/y_: mozo, jnven.
yvg.a.: cielo
jasy: lUDJ~'L
pyhare: noche
kua.t~-i.: mUic:h"a.cha,
(1) Los proi101ubre$ persona.fo~ sujeto s;:i1; xe, nde, h.~e, an - huvixa
lmaralty: sol.
.
moza..
de, ore, .pee, ha'eku.ra. No sufrel'l n:'iluca.. modificacin.
:
.
-
(2)_ La .mera yuxtaposicin de 'p':tllJO-mbte ms s-ustant:l.v o: . (4) El- verho sin ser predica4o: se e~resa, en,.guaran: '~) con
sustantivo ms sushtnthro suple al verbo ".Ser ms SW:ltantivo" el prono~bre s.olo;. b) con .el.. prollombre .. y la. parto-u,Xa. "'.b.a'e";:
castellano.
e) .con-solo "ha'e"1. que equivaldra a "es (lo que cf.:es) 1 es .(e.s),
(3) Suele intrcalarse la partictila "lto" o" "ku'" :>ar~ evitar (s} es.".
. .
. .
. .
>i:
ambig:edad e: indicar cierto nfasis.
16'
17
)
)
)
)
)
..merribyf'hij.c>, -41..
1:wei: ."t~uribi6.ri
(~-:_la mujer):
EJERJOIOIO N9 7
de
. lVLEMORIA
)
1,
a.legrlO
fory : hory
,.
(tovy) -
o&c. : a~ul.
verde
(rovy) hovy
)
1
LE Q o N
8!J.
)
)
)
)
)
'.<!""'
j
)
')
4. __:.. J:k:a.ngUe jetaipa piko?: tiea1e (quiz) hu!e1S1os como ti.jooas (tijell.'16o&)? 1
.S."'.'"-"Igus.tun, .Pa'i~ es a.gta.{d!a,ble, p, (tiene glll3lto} ..
6. -Ne po pinda: ect"e1s Lad:rn (i1.e11es man:J.o~ die a!ll.ZUlefo).
7. -Ne retym'l.t. po'i vaJ.:.tienes piell:'IOJ!is de1giada;g y fu:ag.
. 8.-Xe areko (2) pe.tei koty p,oti: tein.go 1ma piie21a limpia..
9. -Re:r.ekopa. (.3) la x.e kyse?: ticneis 1m.i .cueihHio~ .
to. - 0g1l'.ereko mokf jagua: tiene dos peirros1..
. 11. - J~ek:o la ~ndejra "gracia,'': t(~n.ea:nos la grada de
Dios.
12'. - Pereko piko la xe "cuaderno '"1: 'ten~ rmi. !!:UJadle1".lto Y
113. - R.ogu:e:reko : (Jo) tenemos.
. 14. - Ha.'ekura oguereko x~ rymha sui: ellos Lie:ne:n. mi
huey.
)
)
'>
)
EJERCICIO N9 8
1.- Yo soy alto. 2.- Estos nios son feos. 3.-- Est
ce1~do es gordo. 4.- Mi caba.llo-' es lindo. 5.- l es durp.;
6.- Su hijo (del hombre) es fuerte. 7.- Vuestro perro e.,
~ *.fil>
perezoso. 8.- Vosotros sois. delgados. 9.--- Aquellos
ros son azules. 10.-- Nosotros (restringido) 13omos bajos.
xe areko: yo te:ng.o
1.1.- La hijita de Da. Liberia es cabezuda. 12.-- T eres
nde ~rko: t tienes
feliz en. el da de fa. Virgen. 3.-.,. S?is pe~ezoso~ vosotros? ktpi;i: paja
(tetyma.) . -ose.: piee- ha'e oguerako! l tie1.4.- S, nosotros somos. perezosos. 15.-- .No, elms son ca- kan.gue: 1111000
re'.yma
n.a
n:e
bezudos.
je~a: tijems. . hetyma.
.
an.de jareko: nosio~
. MEMOli!A
pa:1: P.wd:r"e, sac1eir:dote pot:!'.': lin1pio . .
.
:-1;-ros tenemos
~da.: . arizu~fo
kyse: cire.hillo
ore ~guerekio: nos.
AraJra'e. pilr:o reguahe?: Cumlo llegast:e 1
. :iiO''!'idelga-clo
pja----------__;.,---------------------
ha"e~y.rn_
Y.oECCIIN
9~
ogu.ereko:
-elfos ilenen...
en ei. 1;~___.~_......,..
1 )
)
'
)
1
f.
. EJ'.ERO.IC~O N~ 9.
'
i
MEMORIA
Reiie 'ekua pa guaran e 'eni.e 'l : Sa.1)ee .h a.b J..;1 en: ,.~:t:a.!'B:l'.l.il:
"
k<rai e'eme?: S:::i..ht'lS h:a.hlair en eas.tel11:1,rio f
Ne'il'a gueu~ri.: Toda...ifa no.
:7~ . _;_ o:r.e re~ re.; (4) "escuelaipe" :: esimn<}s .e~ la . ' e$0wa.
.. . -
,.._..-Pene
-...
. 6: :--- iitane
:;nbarete:. e~annos
foie:Pter.4.
.
.
..
" gr;i1d!o.T.
. algo elll.-fleirm1os
i4.
trilaidos.
.u. ___::Pe. sy ifi.ngQ;ta imembyrehe: -esra ltWJd;ie est pt"eO:CU ..
poo1a. por 'Enl: ihijo.
12.--:- Mba'jxa:.pa reiko? (5) Aiko poJ;'.ii.: Cmo .ests?. EsM
toy biiero.. .
1'.{,;,_Pe mf.t 'i" iko vg;i~:. Ese 'rua e:sit ll'lll:;
.
- ..
~ Afuie (6). x~::r~g~pe, xe '1as'Ymi: ~oyen mi 'c~a; es.
.'!.~
fa. de tu simf:Q.
2. -Xe tujma (2): ya e~!:oy 'i ie;io.
3. -.Ne resaipa?: Esls bieJ:l. de' S!lll'd (&-:f:lil:1)?
4.-.:.. Pe mburika ikane'o: es:e mulo c:sb cauislliido.
. 5>-Pe_: kure ih~~ porii,ma (3).:' os1e ce11';.o e~t' Y'l), bi'l'l
resai
he~i
. mat::yia. ('aidv.)
. :t:8,~Y
i
'
)
')
)
x~ ailco
. fiande jaik"
nderem:o ore roilro"
ha'e"Qiko pee :Piiko
ha.'elira
oikio
-.
xe
ha.' e oime,
ande a!me
ttjme
ndereim.e
ore roiii
.
.oi .. pee 'iiiime
;
. . ha'elmra .?~~;
)
)
;mJEROIOIO N9 10
)
)
)
)
sru.
u:n~rido.
tnu '
. fa.
ac r
L-E ..
:N 11~
. .5." - Xe 'kO'e
v~eS-t!!.~o
. padl."'e'l
. .
nudo ..
8. --Pe mita'i ipoxy "ifierma:n.on~ive": ese ni.i.o se enoja-eon
su 11ermaillo.
.:9. _: Nde poxfpa: t enoj:as?
10. -Nde ja.pu!: niienrbes !
lL - Xe ma.udu'a ai;p,o yvgaxehe (3): ime a.cuea:,do de aquel
ci.elo.
x-
24
)
)
)V.rEMOl,tiA
.
)
)
)
l
)
)
)
)
)
)
)
)
)
)
r--
.
1
r
.f
'
'
ilU.'
~. -.Ndaip9?tyi~ no~e
..
'l,tia:dwo. ;
13. -Amo -ka'agu;Ype areko .X.e ovexa (3):: ei1 .aquef "bosqtie ~
. ten.go mi' ovej.a. ;
)
)
mand.'a: miemn1'i.a."
. (xe) m,andu'a"reh~):
rehe: _po.r
di.o de
poxy: enofa .
=.. .
. (xe) poxy (ndive): me-. f3n~j-O.
ndive: con
.
. con
ko 'e: amanecer
(xc) lro-~e: ai!na:Uezc.o
.gui
de
-~y'fi: ~ :me-u,u.do.:
j1;tP,u:'.me1ttil."!a
(:i.e) "'jaw:u-~ yo,_ nil'.ei~t <J
oV:exa ~ oveja.
.. : ..
~.: ;
.' 1
....,
...
14. -?tTd:axi (4), na.ndi, :uda.J:ia.'l, ... : no (soy) yo, n.o (e1es).
'11'
"
Jt:""l)"'"W'"J"'",.'"l"''t.-1..i:
cr:")) : t,
n.o t11
(es)
,l.
a "'u-ara.
""'a.mvn
r .A.~ nu.w.wi -~-::1
E11."e1s
J ruan.
.. ,_A ta . ~
. b
Ramn? No- s:ov
"' .,
' ., .
. . -- N anlWitileJa1
.ll~- . p~11.me,:, :p.o.. r~.1 emos en este ra1t1-cid'to.
]5 16
su.
''
... :
:'
"-'r.:Jfp
.1.H.1.:e
l. - Ndaxejapi
... (1) :
MEMORIA
'
'1.- s:e' acuerd~ de.
marido df~rito '-: (cqfoque e~.~ rg11.:' i
.riien despus 'd.el adjetivo). 2.- Ess nios se olvid~n de Dici~.
3.- Aquel se:or . (aus~nte). Sj;). e:p.oj_a.,,cqn. ,s.u e.Spol?.a,.,. 4.-;":"': En
.~i~~qIOI N\l 12
aquel "infierno'.' los .hombt~s~ ~stn. eno:j~dos: ~9lf.D.ios. 5.-.- Te
. acuerdas de.. tu madr.e? (t<:-:- Os ,;;.c0rd.i~: de. vu~strQ. perro.~ 7 .-
1.- Yo n me;a~uet(lo: '2:..:_. . :Te acuerda:~(:t1'.f?''s,..:..:. -&~ Li.
En aquella casa (lejos) se acuerdan de mi padre. 8.-. Cmo ,
l:>ori~
no se 9lvida'.dei ~u' hiJ!l-,~'. 4. ~. ~~1...~a'l.1\0 ~e ,e,1fada con
.amanecisteis? 9.-.-- Amanecimos bien. (un poco, biep.)...
'
. .
EJEROIOlO NQ 11
)
)
:estanos:
)
)
enbja," .
4. ~ Na:.~n~e~~rfi(~ .. :i;i.o
afogies.,
5. -:;; Ndaoreasyi':. D. ' eS.tamcr.s en.f-e.i.fmors..
6, ;_ N~F,end:Stu.ff!_' n;9. sois' \+isjos:' . ..
i1,o.,
nn-font-o,
. ..
. '(1) O.o~' 108 'verbos' xeudales la.' ~.eg;acin' .~e expr~f?~ anteponiendo ":uda" al yerbo (adjetivo posesiv.o. n;i..s-.pre.dieaclo) y pos..
ponindole "i'': Yo 110 miento:. NDA-xe-japftI.-
26
. . , :
. . (4) ;r..a respu.e-&ta n;egatiY131 a p:regTh"1iat:4 com:c~: ;.sha3 si.Jo :f;iJ. ei.
'.que h~.)1~2h( ~sto_Y; el-.1qtie!3Ia t:C~ido s!o'l." .~~ue~i .l1:itp:r~)f.;\'l:~,3": ,::;:.
gua~.n1 a:uacue:r.u:io las p-a.tt1ewlas. ":nde;" ~l 1" a J.or,1 p:q1::i,J.J.:.ih.i:t:H~
'
ti'.ANTIVO. , .
. "
..
..
nu~
._. . '. .. .
157-161 ;:"
. .
.. .
stm-
...,
:1
~-'\
,.-
~{
\
)
,.
!.
no:'
)
)
.iVLEMOltIA
.Aj erut ta uqve pete1 mba/e: 'J~e voy" a pedi1 un.a C1<}S1a..
.l.Y.l;hai'pa he'ise guaranme pva//: Qt1 quiia~. deefr eso en.
... ~"U:an."an?
i .
1
1
'
)
)
)
1
1
dii'.u:n.ta !
2. - Pende py'aguaskena {2') : sed valiein.te-.s.
~ -. P~nde roryltena pee: .a.legraos vciotro'S.
4. --'Ne ma.lldu',ke lie fueinfbjre: illiCIUJ~da.fo -de tu hij.
5. ---Pene mandt1'all}na. (3) penda syl'e: Et<eoridaosf p'l" favor,.
.
<l.e vu.estit~a madre.
6.-Ncle r.a.sY!la? an.i ne kane'<H.~_i(ti) (4): Ests enfermo?
N'o te ea.uses,
1
1
.. . (1) N9.
as.
14:. - "Pe-ro, mam", ~u~ia,' upf.xsti.: peil'O 111'Ul~ni1, por .l:avo:t\
no sea. asL
1.5 - Ha pya/emke: y u.u PO'(W ap2:i131a.! l
16. -A.ni ndeja>te: no ntlentaR.
)
)
)
)
)
)
J
)
)
'
. . ..
28
29
)
)
1
J
)
)
. .
\ ...
Py'aguasu :.
vaJ.1{'1.t~.
.go caJoir
)
.
)
upb:a:
h&:y
rus~
. . .Aldjetiv. P.os.
.Aidj. o Sust. Expll:"~:s'a..las i<l,cais cast~lla.nrus::
~~{EJ.ai'" ms aidcte'tivo; ,'~t.ie:Qieli~~' i ,(Cesall:"" y .olf.-Vais.
.
: .,
.
; [.,(~) ,xe tuja: .. (yo.), soy. viejo"" . '... xe io;ry: soy ~.le.gu;.e.' (fJeli~)
: .-.(xe).. xe r6ga::(yo) t.engo ea.~a
xe iory: t~uig.o ~t.egda.
.
.: .(~~), ~e rasy~
es.to~ e1ife.r~CJ
xe rory:;e!Slt:oy alegce:.
' ~:;;e)' xe res.ari: (yo) ~ne olvido.
::i.:e roty: mo a1egro.
..
te ~enojes. ':. '
'
... ''o n J' u g a e i l'l" X. e'"~ el i . . .
::..
j
:. PYa'.'e: aiprmi.
EJEROIOIO. N9 13
p.uJ.
MEMORIA.
Jah, jag'uata. "ndegustah.rupi 11.: vam-0s a pa_sc"ar por dollid.i
te gu1Stt.e.
.J~ha ka'aguypc: va:mos a.l bosque.
:RESUMEN
P r o n o ~ b r e .s
L E O e I !'{ 1.4.:i
p e r s o i1 a 1 e s
s.ueto
xe
.<ro)
. .
. . .
5.--: Aprisa r ! . ()'.-- No ~e po~gas enfermo. 7.--- Poi::. f~vor, f'i: ~-'ijapu,@>japu,(]apu, ~ja.pu, Ejepu, ~\ japu.
acuerdate. t.m poco de Dios. 8.-=- Algrate un poC.o, h1JO mo. \2;JapP' .
~
.
--~
e_:/
X e n d a:l:
ms
anga!.: pobrecito!
Verbo
nde
. am~e
ore.
ha'e
pee
:g._t(jj.puL
~.
e::::;:
Impe:rativp
. "
:'
TE fER
ES AR. LOOAL
ESTAR. MORAL
aieko . . te1;1.go
a.ime
estoy ( e21 J W,ko . e.<J1toy-- - ---. ha.'ekura
wexto
.i~ieiri:es. ..
mime
estis .
" :i::ci.ko. ests' .
~reklo
tiene .. gime, Qi. esr
'' oikm
e1S1t
V e r b o S E R 'sin p r e d i e a d o
cJ!~Ito
tenemos' ' . fi.!!:i.me
est111nos " L!J,ko e~':l~almo~.; .
rogu~reko lt.<,1-tr01:11qsi(r) rgime
estamos '' roiko
".. , (rest.)
Xe ha.'e
Xe ndaha'i tida.x.i
:~reko
tenis
(ie:sl:r:)
iiitko
e1c:i;t1s
Nde ha'e
ua.u.di
Nde ndaha'i
Ndpa.?: ere.s t 1 , wm,_qreko tienf:..m
Wi.me e1s1 ~'is
:: giko estn
(Ha'.e) ''
udaha'i
. Uta'e) ''
. Xe ha'e: soy yo
,W.me
estn ..
'.ua.futdi
:&ande ''
iij"an;de ''
1
Ore
'
ndari
Ore
"
ha'e:. soy yo.
oim-e
"N'andejra. oime petei'.nte ''.
napeei .
P.ee
"
Pee
''
oi ..
F!AY .. .'.!oi ~andejra"
R'a'ek. ''
ndaha'elrurai
Ha'ek. "
oiko
'' oikO' misa' ' ..
::SlJ
endej~
31
'\
\
)
)
~JEROIOIO
N9 14.
al caballo.
li. - Ron.iete k:a.r;nby mitalrorape: damos IecJ10 a kis nios.
12. - &akiriri (6) tupape: crL la iglesia. nos OE\.-llamoR.
13. - Ogapy henda ri : -C!S't scntiaido sobre su caballo.
14. - Ome"e ita.'yra '(7) :&a:ndej't'ape: da su hijo a Nuestro
Secw.
f
1
ta al radical. Liamamos areales .a los verbos -cuya ca:rae~erstica. camino. J.3.- Una serpiente mata .un perro.
. pe-z:s,o~a-1 es:. a.-, re:,-, o-, j.a- (.a-:-), ro- pe-, o-. L_a ca;rac.
tenstrna. personal mas el. rad.leal forman el presente de los verbos
8reales.
(2) El complemento directo
"p'
)
)
)
)
)
)
)
)
)
l
)
)
)
)
co:11v?.<ill:
gedad.
( 4) El complemento directo tra~dos~ d.e oosas no ~leva.
32
ka
mby: fo<: he
\ (a)juhu: en00.nta:air (a.)guata: ca.minar
(a)
k.ir.tri : caUa:rse
(a.)
gua
:.y
:
sent:m.s,e
L E O O I O N 15
J(a)juka: .ma.tar
'ri:
sobre
mbi
:
seJ:pimte
A
.
.
... ; yvu: ma~1an#al
l. juhu (1) xe sype (2) ~otyPe: encuentl'o a. uu. m~dre r;:mbarakaja: gato
( a)me 'e: dait'
en su pieza.. ,
2. - Rejuka. pikci ku;re (3) Y: 11naitims al eordo V
"~
NO'l'.A.: .lo~! yorbo~ guaira.n~es han de buseaJse en lo\S -dfo.cio
3. -- Ojhu. pte1 yvu (4) ka.'aguype: e;t}neilt:ra u;n maa:i.antial : na.ri<Ja C"li la letr~a. del 1.t"a:dieia1, o en !la leitrt"a. "a'~.
. en '!-'J. bosque. '
j.
.
33
)
)
)
.,
'
; ;;(&i)l-c:uaa; sabor
,, (ai)poruka: prest-ar
MEMORIA
(ai)koteve(re~e):
'
nc-
ee.siba:t'
(a.i)Imtu: hel"'ir, ela
var
, (ai)ke: enrLTait'
(ai)ty:
e-0hiat
ag.a.
ko'itga: aJ1ora
(ai) po,ta: quete1.
(ai)kove: vivir"
aa: malo
EJEROICIO N9 16
1.
1
1
1
1
1
I ~
sol
Da. Ctl...'lltiir\a ,;
10. -Peiporu pora ko'ava: uslli hicn estas (c:o1Has).
.
11. -Xe sy oiko p.ora ko'ag-a: mi macfrc- est hi1;m ahoi..<1.
12. -Aipota pete1 "kil" avati: qui<.>.ro un kilo de L11a.fa.
13. - Oikove gueteri u;mf karai aa: vi.vc!i toda.vi.a. esos i::i;'o-
.ein Rusi.
..
en gua.n1nH
L E O O I N 17t
"'"'""-----
~~to
r.rcs 1.1i:l.lo:.i. :
34
~
.i
\
)
. .;
-aliorn. misrnto ..
9. - Mamoygupa. nde? -x.e Barreroygua: D0. dnde eres
)
)
---Dn B:arre.ro.
10. - !V{.va mba 'e piko pe "cuaderno''? -xe mha'o (2) : de"
('11tOll l~-eS ~ ,
(V 'cJl('.':>)
: .Mba'ixa.pa?: cmo
pocos. -~.s
Mba r rehepa reg"(1fl.11e (;,:eju) upeixaramo'?: po:
Mbovypa?
cui-111;<11:i
'
Hegu.s (vfonPs) end:once~Y
(a)pyta:
qneclrnl:',
queMhtt'eh:pa regwl110 (rcju) upeiJ1..:aramo?: por q1h'.; (ge.
df3!1so
nera:l) lleg-H!:I (i::ic1ws) 0nt011ee~?
Mombyry: JejoH
13.-Re(nteko): do valde (no mits).
(a,)gu.!lhe: llegar
14. - Nde vyr.o. xe ra'y: eres tonto ( ck nnnit<
hijo 111o.
( .ie11L,.;;) . entonces Y
.-~
qu razn ! Mbovy:
1 ).
mba'guip?: por
qu Y
lVfba 'rehepa '? pot
mva mba'pa?: de
qu'
quia 7
mba'ehpa?: po11. c1ui?
mbs,~e: coi'Ja
ttpixaramo: entonxe mb9!e: mo
cei&. si c.>s ~s
maeri:tp1?: pa.1:'a <ru '? vyro: tonto, so uso
. (2) T... 011 p:~-ol.lomb:res J:iMeshros (mio, tuyo, Sl1'(0 ... ) se traducen al guarau por ":ir.e ~nlrn..'e", "ne mha'e", 'imb~.'e" ... (lite'-: lilJERCl'.i01t9 N9 17
1.- (cmo amaneciste?) Buenos O.fas! Muy bien, y Ud.?
l'alm.e:nte: ml coHn,, tu. cosa1 su cosa ... )
2.;....._' Por dnde (1) anda (aiko) Ud.? 3.- C~.u6 le da al pe. (3), Lo~~. co1relf:!.tiVn'.iJ g-1.u:.~. anfos
form.au sust3tuyendo e11 61 :rro? 4.- Por qu Horas? 5.-- Qu necesitas (sin rgimen
p:ronom.o:r.e ll:'.ltsr1:n!la.t.ivo
la >:Ja.rtfoul0G
"1~".'' po" "V'"
r ~ .. pr~ ;
-t
Ji
'
V
aqu) ? 6.-- Por qu (otra forma) matan a. la oveja? 7.-- .Pn.01paJ.es son :
:ra qu entras all? 8.~~ De quin es sto? 9.-- Nuestro. JO.
Mba'pa?: qu? :rnba'ove: ltRda.
Cuntos caballos tienes? 11.-- De dnde ll01x is? 12.- Qu
..Ai-aJ.nt'pa?: cufttdo? a.mka'eve: nunca.
sabemos? 13.- Dnde est Dios? 14.- Cundo ( encollt.ras~
Avrp~a?: qui11? avave: na.die.
te) enct,:1entras sto? 15.- .Dnde se ~J.ienfai1? . ,
,, .
mam<;?Pa?: dnde? mamove: en nin~una p.arte.
mamogmpa?: da dnde? ma:m.ov.gu1: de ningm::ia parte.
(1) Conociendo el pronombre h1terrogativo y las posposio~
Ofr. I. G. (fap. X. n. 8'7 y 96.
n~a puedes suponer fcilmente cmo sa dir "por dnde".
se
'
35
'l
1'
'1
,}(:.\
.-Jt_l.~1
)
)
)
)
)
1
)
)
~1-i
'd7
>
)
)
)
)
)
MElV!OlUA
13. - :tita Olotilde ojerure orve mboha..py ryguasu rupi'a: Do. a OfotHde nos p1;1de tl'es J:i.1e.vos (de gallina.).
,y,. 'l%l'
y: gu.:1
(a)kyhyje:. i.l'nH.1
L E O C I l\T
f 8
(gui.).
(aJ.11~,po: hacl'r
ko;:ra: corral
. ojehu: .suC'-ec'l<~ (im-
vaka: vaca
(a)kay: esconder,
( gui)
pelt"dc'l'S'J
pers)
(a.)e'e: l1abla.r
1. -Xe am:e'e ixupe (1.) xe ym:.: yo re doy un poco de (mi) : heta, eta.: mnc1lto, -a. ta.pia, tapia ita: shn11- (a)jerure: pedir
agua.
pre (tnpi'a)- ose.: JmeYo
,os, -as
r.upi 'a
2. - .RekyhyJe piko nde ixugui? (2): le temf'::d (frmcs de l) , (a)moll1be'u: narraa, "(a)falta": fltaJ'.
hupi'a
8. - Oipe'a (:3) xehegtti x.e rymba gui: me qui.ta. miFI bueyes '.
corntar '(a)jogul:: comprdr
'(quita do in). "caso": h is~-01ia, .
4.-0e~e xve.hata, mba're: me h~lhla ifo 111{1dias cosa.<i:.
cneilto
5. - Omombe 'u peeme pete1 "caso'': os e u.Ntta nn. c:uc11to.
6. - R.ojapo ixup.ekura pete1 kora: ies Jm.ct' moi-; un c<WJ.~d~
EJER1CIOIO l'if9 18
7. -Mba'pa ojehu ndve'?: qu te pasa~
..
8. - M.ba'rehep.a hesari ndehegtd?: p-0';' 1.p.i. ::;.e o1v1dan
1.- El Sr. Pedro nos hace una linda casa. 2.- La Vir
tH : gen os pide vuesti~os sacrificios (sacrificio)':" 3.- Se olvidan
9. - Xe .ko ndehegui tRpiaite" n,jog:ua: yo 8Ji~m.pa:e h comprro 11 de ti los nios? 4.- Ellos me hablan de sus cosas.. 5.-- L<.:i do~r
.
.
(compro c1:0. ti). '.; nii agi.iita. 6.-- Qu os sucede? 7 . - Me faltan cuatro huevo~;
JiO. - "Ofalta" (4:,' andv.e mokf vaka: nos :faltan dos vacas. (de. gallina). 8.-- El siempre me compra (de m). 9.- Te
11. - Ocay orehegui pe ore jag"ua: .S'e nos perdi nuestro pe ..temo. 10.--~ Por qu nos cuentas siempre cosas viejas. l L rFo (s,e pt Tdi do iio:so:ros). ; Cundo se os perdi (pierde) vuestra cuerda? 12.- Ellos no~
y..;iden n pa'i. 13.-- T me quitas m maz.
(1) El pronombre p.e:r.so11al cua11do desempeia. el oficio le .
.
.
complemento indirecto r~e declina. ns: xve, ndve, ixnoe, and M.EM.O l:.IA
Mampa ob:o lio tape'?: a dnde va csrte ca.mino~
ve, or~vo, peem~I, ixupeku1a.
:
I{6vapt la. It rape?: (t~s) ste el Cnnino
lt 'l
(2) Cuando es lu~ar. de dnde o rgimen de un 'verbo que
pide "gui", el pronombre personal se declina como sigu.e: xeh,e..
I'i!'daipri ta.pe: 110 bJa.y ca.mino.
gu.~ ndehegtti., ixugui, andehegui, orehegui, pcndeiltegui, ixugu:i.
1.t.tl!C';t' a..
(3) CJ,011viene qu.e se aprenda el -verbo. con el rJ?imen cones'
.
pondiente; ste se indicarft siempre en el voca.bulax'i;.
. .
1. -X:e ndaikuai o). inba'eYe: yo no s6 nada .
.(4) E1 guaran ha adoptado muchos verbos castellano.<:1. g"tlax1mi~ndolos. Para ello suele_ elilnin.ar la "r" del infhii1ii10 cas(1) La negaci6n. en lo~ verbos a1~eaL-0;c,i. y a.freales. sigue las. mis-tellano y le antepone las caractersticas persona.les propias: "afalta, re-falta, o-falta ... " No siempre los significados se corres~ ma.s norm.a.r~ que e11 los verbales ;g.endale.s (nd~.- : . .. -i). Pero "nda'.'
sufre ci.ertas modificaciones ante la ea;.e1M.~tenstica. personal: nd-ai.panden exactamente en ambas lenguas... :
kuai, 1J:de-r~~i!m:ti, ud-oikuai, uda-ja.ikuai~ udo-xoiknai, n:daOfr. I. G. Cap. X. '0 Cap. X. n. 86~"
peikuai, nd-oikuai.
39
de '
do
----
38
~-------~-
1
.1
'. .
4: .;._:Netehendipa (2) mbaraka pu cada pyliare ko'tpe'l: nr1
oyes el sonido do la .guitairr<a. -cia da noche at1u?
5. -- Araka'eve n.olrlririri (3) la trandejra .~'e ne co.rasome:
nunca. calla la voz d,e Dlo.~ en. tu <~ot'az6n.
6. - Xe "mamita.''i a.rak~'eve :ndajaipo vafri ( 4) nd-ve ~
:n.tba'e: uni:nnita, .nunca te bJa.go m::tl .csas cosas.
7. - Mba'P'a ojapo ha'ekura'l: qu ha.ce.u ellos?
8. - Ndojapi mba 'eve: no ilH'li<!.0n nad.a..
9. - l(v:;i,i la jaiko rei1 ajpa?: es malo el. aa1:dat ocioso, verdad.~
10. ~ Mdorojapo porai u,pva: 110 hicimos bien. so.
11.-La. "gente" reko rei jurku ;(5) ndajaj,oki: no sujeta.
mois las ha.bla1dul!"fos (bo.,...a) 1clH la g.p,1te desocupadi!L
12. - N'dofalti mb1:1v'eve: 110 .f.lta ,n.acla.
18. - Nollendi p.e mititkua: csa. nia c1~t son11a (no oye).
14. - ~To.sei guete1:i la kuarahy: toda.va no sah~ el sol.
15.-:-1\!Iva pko o.guahe?: qrnin.(ha llcgffl.d.o} l!lcga.~
Hl. "'"'- Ncloroikua.i: :iw (lo) sa.bcmos.
(a)hex.a: ver
(a)hendu: oil'."
mharaka: gui'ba.:rJa.
pu: s.oni:<lo, toque
a.jpa?:
verdad~
jul'l,l.: boca
(a) joko: sujetair\ afa
j'alt'
(a.)ss: salir
g1.:iete1:i: !oda vfa.
''i ''.
i
1
l'
l.__. Mi "hermano" no s.ali todava. 2.-:- .No tengo chaNo. ves a 't nidre? 4.-- Por qu.no llegis a mi ca
i:ia?
5.'No
quefomos; eres mf'l.lO. 6.-. No oigo bien. 7,.- Por
1
, qu no (lo) compras a.- "Cada" noche veo a tu hijo; no" ani da ocios"o. 9.- Po:r qu no me das un po{~o de (tu) ag:ua? 10.
~ No tengo agua. 1 r.- '.Nunca clla. 12.- :tires cabezudo; n.0
! sabs la "leccin".
l
.
-~ e1a;. 3.-
i MEMORIA
daimt~
k c:'hC'.
1
. . .
(2) O.omo eu el impera.tlvo xend (iCfi'.. lei'.!C. 13) c1.ert1;1.s" :pa;.. .
1icull.'l.r! .matiza.u el tono del mandato..
;_ :.
(3) El imper:a!:ivonegativo se.hace 1mteponienc1o "ani'. 1, alas
formas af:mativas del presente. ''.re.1;11Jk3/': t. ries; "~:.ni nrpu;ka": :1:10 ~e 1f.a.s. A. veces se pospone "te1~' (ti.). L.as partfoulas
que matiza.n el tono del imperativo negativo se coloc.an dt'll':1pus
de " ani" ( ankena, anna:) .
.
.
. .
( 4). La interrogacin 'indirecta. se junta .sin m9difif'.ci611 a
la oracin de la t'lu.a.1
dep.ende..
. .
'.
.
41
c.uchiLio:
.
..
u. -Jaike (5) tupa6pe; ajiembo'e Tupasyme: entremos eu.
Jia igl:esia.; y rcceitlto~ a la Virgen.
10. -Pehexa p.orake; anken.a (3) 'pejogua. ao v:ai: ve-d (mi~
.
~aid) bien; no e0imptl'.61s ro1m. mailf'!.,
1. - Egua.he, egu.apyna ko :it:e ykre: llega., si1fotafo a Tni J~
pixa: as!
(a')'p'uka: reir (se).
(a)fiemho'e:'..rc~m.
kesu,:: .qllleso ..
..
vnc~~ra:o
N9 20
~, ,.l.-:- Dai;ne :(por favor) (tu) a~ua.. ~ ....,.- No.. salgas, de tt.t
3.,- Ma.tern.os ~l perr9 ! 4,.- No hagas (te aconsejo) a.sL
5...::... Red; o me temis. 6.- Sentaos; contadnos qu suce~
de en Asunc;i.n. 7.-....,.. No cacstigi,1es a :tu hijo. 8..-.Pide, reza
a.Nuestro Seor. 9.~ L.legaos a. casa. 10.---Escuchemos bien,
11.- Prstame (t rego) tu caballo. 12.- Caminad en,' nomr~.
bre de Dios.
c~sa.
MEMORIA
Eguata ko tapre: siga esito ca:mino..
Ip.ort:t;p-a ~to tape?: es buc!ll.o etSt e <~ax1ti.no.
1
c.a;mMHl.
.
.
ta.rra ..
1
1. -Eme 'e:mkena xve pete.i: kesu: dp.:n1e (te ~l1cgo.) un. 1ueso. : R. E
8 U M E N
Verbos
a-gu~ta
re-guata
o-guata
:,
ja-guata
ro-guata
pe-gttta
o-guata.
areales
. ai-kuaa
tener valor
42
de
i~per.
Cfr. I. G. Oap.
X~I.
en
11d.-oipoti
aireal.Q~
oikuaa
jai-kuaa
roi-kuaa.
ro-me'e
pei-kua,a
:pe-me'e
o-me'e
. oi~kuaa
.
nd -.aipot,i
n.de-reipoti
ud-oipoti
nda-jaipoti
n.do-1;'.oipot.i
su foruia ordin. pugde 11da-peip.oti
a-me'e
re-me'e
o-.m.e'e
f1,-me'e
rei-kua.a
~.
Negacin
..
~- ---,---~~-------
"(ai)nU:pli;.:' cus.gai~,
pegar
. yk~: lado
EcTERororo
--
ri.-nsei
ne-resei
n-osei
na:asei
na"rosei
:i:ia-pcsei
n-osei
a-' 'falta
:\:S "f altaU
o~"fa.lta.''
ja."fita/~
. ,ro-"falta..''
pe-Hfalta;,.
{ .. ''.falta/
.
Imperativo
. ,.. (
1
,,_
\
e-ne
e . m1, n.a.~ .r.{e11a,
:m1rl:enal
(a-ma'.e.),
pe~m.e'e. (mi, 7J.U., !tona, m.kcm.a}
ani (anke, ailf.na,.. a:n1ke:n) ":re~
.,'"
llos, as (de l) a Dios. 3.- Quin hizo sto? - yo. 4.- No falta f:\tie)
' da. 5.- Esto (es) mo. 6.- No temas al Padre. 7.-.:.. Qu se
1
a.m6(v)a. : ,e;quel; la., lo (lele perdi? 8.- No salimos nunca de casa. 9.- Hagamos un
.
jan1.o)
"regalo" a la Virgen. 10.- Dame so I
a.ip6(v)a: aquel, fa, lo (d1esconoddo)
I
1
)
)
)
)
)
:11
L E O .Cf I
22~
vengo de .Asnnein.
7. -Aje:r:ure ndve kure andy: te pid.o grnsa <le (':ordo.
8. -Pehma.pa? rohma: Y.a os vais~ nos Vi.rumos ya.
.
110s 1
(1) ':alla'' verho :irregulu.r: (xe) alt, (nde) :reho, (ha'e) oho1
P r. :O n o m b r .e s p o s e s i v o s
(ande) Jaba, (ore) roho, (pee) pello, (ha'ekura.) oho.
Irmpe1a.t.ivo: tereho nde, tapeho pee, ani :reho, an peho.
.xe mba'e
mo, a, os, as
ane mb1:1/e
1Jiuest:ro, n, os as
.(2) T..tugar "a dnde'': pe (me); .'.'de dnde": gni; "hacia
.ne mba'e : i.yo, a., os, as
ore mba.'e
nucs:tro, .a; os, as
:imba'e
suj~o, a., os aa
(res.). dnde'': ko~yo (goty.oJ; "1'.lor cl:rid~"; rupi.. Todos ellos son tonos.
. (3) "aJun veJ:ho irregular en la.s ~ perso:uas: (xe) aju1 (n.de)
J'.}elle mba'e
vuos:iro, a, os, ~l!3 rJU,
(ha' e). cu, (ande) jtju; (ore) roju; . (peij) .i:1eju, (ha.'&ku:imba~ekut .: suyo (cfo: ellos), a, ra) o~
'.
os, a3.
Imperativo:
ej11
1 peju, a.ui. reju, a.ni peju.
.44
45
)
)
I
)
)
)
)
)
)
)
)
)
. . :,.,
i.;;
'
'
.
f katu
:. , pues
pfri: -eu. busca de
;1:
(a).ju: vcrnir'
andy:. grasa
kotyo : hacia
mamngotya : hacia
doude
(a)hasa: pa1;1-ur
(h.1.0'ar conocid.o)
:
"'
EtEROIOIO N9 22
1.-_,Voy ~ la iglesia, 2.-- Cundo. viniste (vfo1es)? 3.-
rMElVJ:OlUA
. Ha upi'l ohoP'a)Ei. "carreta'' he, opyta lo gui: y despus?
se f:uclt'Oll todas h1s carre:t.s y se que.chuo11 J.o.s bueyes. (l-i:H Ul\
t die1f!O):
1.
'\
...
l. - :X.e ha'r:l (1) umpe :pete! mha'c: .y.o lo digo una cos.a.
2. --Mba.'e piko ere hn.1pe?: CfLt le dic~s ~
3. - Karai Kalo oe'e vai .xefeJ.1c (2); El Sr. Cados ha.bl.,
.
. mal do:!n. ..
4:. _, ... pixa he':i. (3) xve a Rita: ... as me lo dfoe.:Dfia.
.
. .
. '.
.. . .' . . ' HJ.ta.
)
46
)
)
4'7
-----~
:1'
)
1
:f
EJEROIOIO NQ 23
)
)
,-
~:
-;
r. :,.
.~
&
.
.
co1r.azn. ; ~ MEMORIA
10. - Oe'e tuvixa ha nde'rf (5) -m.ba'cve: ha.hln 11H1e,ho (gn-m r
Tereho. eg~apy: ve a senrt:a;rte.
. de) y no die() n.a1ilia.
. Eju xendive: ven .('!Omnigo.
11. - Actko Jra'e ojerovia, Pa'frehe: l'n. H'rclarl l {!onfa o.ti
.
el Pa-t:h-e. '
J 2. -- fqoandej.r.a onw,'e memete penderehe yvagaguive: Dio's
L E O C :: M 2 4,~
or,1 rnil'a cmrlin.1.rnme.n:to .clcsifo el enrt:,f.o.
1(l. ...- J'aj~1ov.~a Tu:pJ.rJyrehe: <'(1n1'.i:1"n10~ t'u lH \'ir.rc~n.
1.. ~ Agu.a.py "mes&p:e' ' ha akarru { 1) : 1J:ne !'liento a. la mes'.:\.
'
1
14:. - .. !.a Tupa~y oii::;,ng-a.reko ffaucfo:rche: fo Virg~11 cuida de
y como.
nm:101.'20.~.
2. -Mba'pa re'u ('2) V b.a' pete1 ryguasu :mim6i! qu C(}
~mes V <>01110 u.111a gallina ho.i~-.;.rid.a.
_1;5, ~ Pe_je xve mba.'.pf;1, peipota: cll'<'diril<~ qu~i qrnwf>i.c;;.
3. -Ipora.pa ndve ko teinbi'i:t? he'u katu: te gusta1 esita co..
aniclia.? come, pU:es.
(ha) 'e: <h>i it
(a.)poko: omw
memete, meme: <'1}1).4. - P'C~te1 cnrexa okaru lll.e; ou petei ja,gu.ai-ete h.a ho 'u
('l.'Clh.G)
(a) e'e viti:. Ir r-1. hl:11
tinua~.mmta ..
iXU}le: ti.'D!a ovejia como :en el ca:m1Jc; viene u.u. tigre y
tuvixa.: gnmc.I<.
. (l"e:he)
m:.tl
iruve: clc.sde
. ~e la come:
'tie'y: l\"l.uandmlo~o.
a:ete : en \"erda.d
(a):angareko: etdf''
'5. -.Xe y'uhi. Alw, ylni.pa; u.ppe hay'u (3'): 7engo 8ed.
( re:h'El)
. h~l'.{'110
(a)j-erovia: ('0':1fiar
V.ow .al pzo y ai!J bebo (agw.l.).
)
)
)
)
:orai.ri: gu.;-si'r:-u.
._I
.'
; -
)
)
)
)
)
(rt\hll)
(a.)1n'e~
(!"0.h()
mfr1aa
. .
48
49
)
1
1
)
)
1
)
)
)
)
)
)
' -
)
)
~
1
1
1
6. - He 'uinua, xo memby, ko xi:>s,: e.ame, rni hi.io, c,sta to:r 1i 5,_: No seis comilones. 6._: Yo no bebo (tomo) caf'J,, no me hata (chipa).
ce bien (no es bue110 pa.ra m). 7-.- Mi madre. toma caldo. 8.
7. - Ndo 'i mba'eve ; no come rnad1a:
No tomes agua.t tiene barro. 9.- Las galliltas comen maz.
8. - Re'pa nde kamby?: tomias lecil:ie?
10.- .El tigre bebe agu.a en el manantial. 11.- Mi padre to9. -Pe karai ho'u mante ta.gu.ato resay: c~s1e- :;;,)or sl.o to- ,:ma mate: Tiene calor. 12.-.- Come-s chipa? 13 ..- Tomas agua?
liia ca.a (-hgril111as de a1gui1uclho).
No.; bebo ,(tomo) uvino.''. 14.- Comed. estas frutas: estis en.
10,._:_ Mango guype a.kay'u (4): dHbajo de los mangos tomo vuestra casa.. .
mate..
11. -:- .A.:ni. pe'u ko yva; he'i :&andejra: no comis c:s'l:<a. fu.
t:a; dijo Dios,
l2. - Ani re'u s,o'oi naiporai :u.dve: u.10 comlas ca1rne : no es
~'.derehnte o1 Ulla: ,e;s:to. es c1l.est.i6n tu.ya.
bueno pa1ria ti.
N d'3 r-0va. taku-ru 1: po11e.s 11111;,}.o,. c:ao.~:i:t. !
rn. -1.ka;ru (5) pe karai; ho'u -pcte1 gui~ es utn comil!ll es.
fo Slfmor; come un buey.
14. - Ne mbyry'ipa'l ka.mbu.."'{.pe ol. y ro'ys~ p.ora; hay'umi:
tfonies calor? En -el enrtarro hay a.gua :B.tl:'1'l<~a. ; bebo.
15. -Mdaxeka.ri ha'u jukysym:ute: no ;':lloy co.rrtiln; co:1110
l. -Re'a (1.) p.ko kavaju rigui?: se 1rn. e1~l'c10 Vd. del c.usoli:,rncutc un1 poco de ca.Lelo.
ha.llo !
2. - Ha'a ha ape xe retym..me: me ca. y m,e romp la. 1~ier:na.
:rra : f m1 ta
. (a)ltaru: comer (h:i.(en hi piercna).
(ha)y'u: tomar ngmi so' o -ose. : carne
.
'l1t'aJ1S )
3.
!!asypa
ndve
(ne
retyma)?:
te
duele
(t.u:
pie.rna) 1
ro'o, (ho'o) .
xipa: t<wt-a ('e.hipa.)
(ha)'u: come!!'."
4.
-Ro'a.
yvype
jagu.arete:
se
cay
al
suelo
el tigrc.
(xe) karu: 'Y coITTii:
mante: slo ; frnl1:1( IX'a!l.\Si. )
5.-rda'i; xe :.ysyryinte: nomo ca.1 (caigo) i sol:nnentc T'es~
16n.
111e:1.1be
mimi: hca:yido, -<::i
.
bialA
kambmd: nt'tmta.10
tembi'u: - ose. : e.o,. tagua.to: agt1~::1h.o
6.:-
Hke
!
e.ni
a,ng:ke
re'.ti:
m.1icln.do
!
110
C!a.igas.
tesay -os.3. : h1grimia. ro'yss.. : f n~'Sl\O, -a
mida
7. - Ern..a 'e xve tatahidy: d:a!me ( 11:nia.) Yc.~n..
jukysy: caldo
guy: dehujo
.[-!. - :Kina (2) : toma. ..
jagua:rete: tigre
(a)kay'u: to'tlla.i- ma..~~. - N-do.'ima. klo nderehe; J'f:l. n.o te cf: bien. (}>cr ti.).
(xe)y'uhi: tengo sed
te
10.
- !il'dere 'fi pik mha.'e=ve n.de rgap1"l':: u10 tom1asto nada,
y:lma:
pozo
l.
011 t caEta. 7
EJEROlOIO ~T9 24
(1) "ha.'a" caer, verbo in"egulaJ:.: Ha'a., r(:l'a, 'ho'a, ja'a.1 ro'a
. 1.- No comas grasa de cerdo. 2.-- Comes? 3.- Vr...mos pe'a,
ho'a.
a casa. rom.emos mate. 4.-.- Este nio tom.a leche de vaca.
N(.l;g1a.tiYa: uda'i, n.dere'..i, ildo 'i," utfa,ja'i; :adoro'i, ndad
pe' i, ndo 'i.
.
.
.
(4) "aka.y'u" tomar mate (regufax).
. funprativo i he'a nde, ll.e'a pee, a:ai ie'a, e;1'J:i !JE/a..
.(5) "xe kaa.u'' soy comiln.
(2)' "ki:na, pina",. f.ccio11es verbales. que equival~n a la&
Cfr. I. G. ;(fap. JrVm n. 11.. 199 y. 200.
CB.stella:uas: "hs aqu, .toma., tom1.td ... "
""-----
.!
'.~ ld.EM:ORI,fl.
13. -Oho
Rekats~a nde'1:
,Rekarmapa.'1~ y.a.
"ta.ja~:rpe'',
)
)
)
)
LE O O I N
RE$UMEN
:Verbos irregulares
f.r:bto
cho.
jaha.
roh'G
peho
oho
ndah,i
nclereh6i
nd.ohi
ndajllhi
ndorohi
n.dapeh6i
n.d.ohi
ha'ei
ere
.
(3). "ha'yta" nada, verbo ir:reg'Ula.r: ha..'yta1 re'yta, ho'yta.,
Ja'yta, ro'yta., pe'yta., ho'y,ta.
Ne-ga;tiv.a: nda.'yti, ndere'yti, ndo'yti, ndaja'yti, ndoro'y~
ti, n.ftpe'yti, ndo 'yti.
.
.
Iin1perativ.o : he'yta nde, pe'yta. p!}e, a.ni r~ 'yta., a.ni pe'yta.
(4) "tove" equivale a. ":tlla, de.Ja.".
52
:r.
Cf. Oap.
aju
i.ereho
tapeho
a11i reho
aui pello
re ju
ou
jaju
ro ju
i>eju
ou
he'.
ja.'
r1o'e
peje
he'i
ere
nd.a'i,
(nda/iri)
nde'eri, (nde 'Qiiri) pe,je
'nde'ri
~1daja'i, (ndaja'iri)
ndor-0 1 i, (ndorq'iri) ani ere
nda.:peji, (nda.pejiri) ani peje
nd:e'ri
nda.jf
ndereji
nd-oi
IJ.dajaji
ndoroji
ndap.eji .
ndo.i
)
)
eju
pe ju
ani reju
ani peju
,c:vnr.
je (jl3ko) "dic~eu' 1
ndaje (naje)
oje 'e
''sc dic;e"
)
)
AE'e: habla;r
)
)
"HA'U": cornor
Cfr.
"HA'E": <lecir
EJERCIOI.O N9 25
.
26~
ha'u
re 'u
nda'i
n.d.ere'i
ho'u
Ja'u
(fa~a,nisitivo)
he'u
hay'u
rey'u
ndo 'i
ndaja'i
pe'u
hoy' u
.ro'u
ndo~"l'.i
ani re'u
ho'u
nda.pe'i
ndo'i
jayu
roy'tt
pey'u
hoy' u
.Pe'u
am pe;u
11day'i
nderey'i hey'u
ndo.y'i.
;iey'u
ndajay't1-i
)
)
'
akaru: aoine.l' (intlransirti..,10) aka.y'u: tnm<:1r mate Xe kai'u:
soy comi!n
:r.. E
ha.' a.
ja'a
i:o'a
pe'a
-ho'a
h1:1'yta
nda'i
ndere'i he'a (tere'a.) ~ e'yta
pe'a (ta.pe'a) ho'yta
ndo'i
ja'yta
n;da.ia'i
ro'yta
ncto;o'i ani re'a
pe'yta
:ndape'ii ani pe'a.
ho'yta
ndo'i
nda'yti
n.dere'yt~i
nda-'yt~
he'yta
:pe'yta
nc1.aj8, 'ytJ
''u d i v e''
xenfve anendive
J~erehe
:Ha/eku.~ka
qu.ien.es le matf;an~on.
(rrnart1.11n 1)
12. - Pete! jagiia.rete ho'u i:ml11pe : uai ~igr\0 (;i;je). -fo co1mi' .( CO
:nw).
p:ersonales
e o n
<:m:via.mos a la ig.1esia1.
8. -
ma(d)
o o n
Pr'Onom.bres
-.
r-e'a
ho'a
O O I .N. 2:71li
:anderl3he
nendive orendive
nd:erehe Qrerehe .
han:dive penendive
hese
pend<~rehe.
he:ndivekuta
he1mkura.
Lugar t.L6nde-.
"a. d6nde 1 ;
"d:O -dnid(i "
pe
gui
(2) Chw:n.do el complen.1ento diracto ;zs di,.; 2'J PERS.. :::~ p.one
tambin -cor.io en castellano- delante del vcrl;oi y 6st0 ierde rni
E~fEROIQJIO
M9
::~6
t.-.- v~~te y dile stq. 2.- Se cae del cahv.,.llo, y se rompe ""'"~ \_;l,
,:i~ ,,.,.._,n~1:i J
..r."'lt,~r..i
'"""~""'.,."
ri..,. .p'ill'll1''!'T''i);il''
_- '4JI
JZ:-V.(. ' con
- .. ~,;.,.,,!."]e'") "ll """'_.,.,, 'i.0,0
.
.
(en.)- la. pjc~rna..3.-:.. He aqu la chipa; .;:i.o~ed, pue~. 4.- No ta
(3) "NDE, f..f.l-l.NDE1 PENDE'' C:mm.do r.mn complcn1e:u.to di~
c~igas en el pozo. 5.- Se va a Asnncn, dicen.~. 6. E1 calla~
Uo tiene sed. 7.- Coroemos man. 8.- Mi mad}:e .va en busca. recto de un verb-o nasal pier.den la ''D' ': ..
de la vaca al corral. 9.- Vamos a comer (aornainos). 10~- N:ct
(4) OU&n.do el complement.o directo . es de 3J. PERfl se pone:
vengas de la escuela con l.
siemp:ee detr.s. del ve.r"bo y ste conserva .su oa.racteristipa. per.s.
.tva
4
)
-..
-~
~. C~IJ.LrJ. w.:i~,
V ..... """
J..'d',\_'QJ;J.._V,.t;,
~.
55 ..
~ ~i
eomprolJ
<N- .
bren.. !
'
(a;) jolrui: empJ1e~~
yvyra: ma.dcira., rbol
(a)mbota'7: en:gaifa't' mbo1ayhu: amc:xr.
arete: fies-ta (da de) mva m.va:pa '1: qui
(a)moudo: man,diatr,
envi.au:
nesf '
(a)joka: romver
Ro~'arota
katu ag.
"jUe~":
le
e"Sper~~o~.
'l
)
)
1
.,'.
N _2 8~
L E O O
')
grns:f::a.
10. -
)
)
)
)
lf:igis 1
el
Ofr.
!:.
O.
_(fa;p.
XV.
nn.
157
166.
Cfr, I. G. cap. X. B.
.
~1.
)
)
)
)
)
)
j
)
1:5. - Napomb.oi. gueteri xe: yo 01cl,a.via n.o os. envo: .,, '.; :. . .
1-6. - Una., Pa 'i, naanepytyvO:i: paidre, esos no nos aiyuil!Ml.. '
17. -Ore piko napopytyvo-i'? :aitfke pende japtf: noll!<otnos n.o : ;.
os a.~d.a.mosr? n.o sels :menrbi.lt'osos.
~
'il!-
.J(l.
avei: tf:fa:mbi.n.
. (a)jopi: pica1
ta.ita: pa.p
. (c.o:n '1.l!eiga.ci6n: tann- kva: mvispa
(a)moaka;ra:sy: dar
p.0 cm)
(a)pu'a: le;rautairse
dc;lor de ca;beza.
(a)mbou: enviait'"
(a,i.)pytyvo: a.yu:d2lt"
1
'
cochie'L
5. - Opa. mba'e vag'Ui. xerenohe pora $'ande.ira: me. si::H~.
bj,ein de todos ls m1es Nu1esi-.t'o S1cfioJ:.
6. -- La Tupasy penerenohe '~pecilogui": la Vitgen os sa~&
dlcl
prr3cia..d10~
. EJERCICIO N9 28
.....
.:
)
)
)
s~.r.
--......
.
'1
. 7. - Xererovikena,
'
1
1
1
pogue~ohe
(a)nohe: s~rnan;
( ai) rovia : ere 0r
upi: luego,
des.1m\~
lUlO)
1
1
LEOOiN .SO!Jt
'1
con~l.
)
)
'j
.EJERCllCIO N9 29.
,1
1.- Toribio sa.ca agua del pozo. 2.- Nosotros (res.) can
'tam.os contfouamente a la Virgen. 3.- Este "barco" nos trae (a)ha 'aro: esperar (a)hexaga'u.: aoT<all. (a)hovasa: bie.i.1dedr
yma: ha.&e tiempo
(a)ffa;:i.:du: visitiaJ.
tle nuestro pas. 4.- Creedme por favor. 5.- El "pecado" ' (a.)henOi: Uaunau.~
(que)
-0s tiene en su poder. 6.- Qu te trae por aqu? 7.- T:ste ~e~ (a)heja.: dejar
(a)ff.au1(v)a: a.ba."azan"'
. (a)hayhu: .ama~r
f nos lleva por ma.los camnos. 8.-.- No os c1'.eo. 9.- Sfem
;pre nos saca de casa. 10.- (Conjugar en todas sus personac;!
l :the saca, l te saca., l le s9,ca .. }
.]/l:EM(fRIA
---------
(4) t2,-i el pronombre acaba en. "o'' (RO, PO) intercala "gue''
'!PO-GU.E-NOHE' '. Las anomilas de conjugacin de los iucra,
mentados consisten simplemen:e. en: que intercala11 "gue" entre
:ias caractersticas personales aaabadas eri.. ''o" y el radical ye;rbal, ''ha.'c o-gue-rekci, dro ro-gue~reko, h'l:1'e:ln1ora o~gue~rekoH..
Cfr. I. G. Oap. XVI. nn. 174 - 76.
60
'
)
)
)
)
)
(1) .Todos los verbos cuyo ra'd.icaJ. empieza po:r. "h" nos ua. mamos ASPIRADOS) lai carrthian por "r'' al antep.onrse!e u.n rro..
, ~mbre .complemento directo.
. (2) Despus d~ "ro" y "po" sQ- mwntiene 1a "h" del ve b!l. Pll'a.do.
.
(3) Algn verbo que empiem por '~.i" o "" puede perder
em.s .de su ca.ra.cte-dstioa personal fa,' .. J,e1?-"a inicial (j, n),. al
teponersele un }ll'!Onombre co:mplemento dl.l"ecto. Los lla.J:l:llatt11011
:OER.OENADOS.
'
.
. O:fr..I. G; Oap. :xiVI m.m. 117 -
)
,)
182.
61
'I
J
)
r-
)
l.
'
. {
'5.- Es.te seor nos visitEi,,-a. :menud9.. 6.- Vete, no me espe.:; Negacin y verbo
no nasal
.res. 7.- Venid, nios, el padre os llama. 8.- Esta se.ora os
~spera.. 9.- No te dejo todava..10;- Me oyes bien? 11.-
Ncb. (rna) - comp. <lir. - ~'OL'
No, no te oigo.
bo sin cart. - "i ''
.MElVLORIA
31~
Sin. C. -
nandejuh.i
nai1andejuhi
ndaorejuihti
nap.encleju11i
nanenupai
naanenupf
n.aorenupai
n11pen.e11upai
Nda. (:nia.) -
o m b r e s p e r s . a 1 e s :
oompleme11t.o dire.cto
Na -comp. dir. -
naxenupai
vcrho
''i''
,.f
\t.
na::<0i.l.11Jai
pero ND.OROjuhi
11
verbo
nas a 1
ndax.ejuh.i
nda:pojuhi
Negaci-011 y
pe::o NO-ROin.).ai
ha'ek.: ojuhu
''
J)
)
)
63
62
)
'!-
'i
')
)
')
1,
.
''
piemia.
7. -Ndoipa guete1i nde s.y?: n.o vino todava tu madre~
8. - Mba.'pa rejapo ,rena (:.J) '?: qu e.:t.s luici6'Ilido?
9". - Aha'aro a.fna; xe rembirek6pe: er..'toy esp~irm'flo -a 11ni es:
.
posa.
10. - Pina oguahema hna: lrn a1qu quic y'a. .est Uegan.<lo.
11. - Ko 'esorpe kuakarai oho hikui ( 4) : ''mercdope'': al.'
ro1nper Hl alha l:as 11mjerHs V.aJJt al 1J.nc.rcaid-0.
12. - Karai I,iuo omba'apo hili:n~ (5) imha!ekurare-he: el Sr.
Lino cst t(rahaj n.111d o ( in:t1c-m.s.am.GJJJ'bl~) cm. SU!S cosas.
1:3. - Mvapa he 'i ndve pa.?: 'lud.11 to di.io so'?
. kuehe ! a.ym.~
14. - Ange pyhare ohendu mharaka .rn hga, ypype: mu.folie
(a) man.o: n10!t'k
oy toc.,ar ( cl :::1onido c1<0) la g11Ji:tao:ra jum:t-o a su c-a~a..
'
1
)
)
)
)
)
)
)
(
)
)
)
'i
)
)
. ; ...
"~
.
.
.
'
...
""
"'"
""
,
a.o JUn o a.e1 mammtiaL
Al rom.p_ e'C" E'l ruhr.1,
t l'lC) 11arrat1vo.
.
.
tfo..,.ie
(tfo\ 12
~ ~ ..
b 11..,
- 'iI"'.go'
"'- mi(3) PaJ.a hacer res.altar la actuacin o accin continua.da del
S
ayo ael ea a.Jo (de sohrc~ 2.-L. , ) .Y se.-muri.6.
verbo, se a.fade a fas diferentes personas, a manera de verbo au : 1. - J.:te es a. mirando (con h1si.stencia,) .
,'...
xdriliar: ~:::N.) A(fNA, ()nde.f.. )AREf(NA, (ha~eE~;.;.L
H(f
N~.k(~an);,~
~w.r.
..
~o;t1
..
..
.
_
,
:.
.
~:;.:-'
1
e. . . .1."l~~- A, ore .. , RO N. 1 p.ee. , . ) JI.-. 1I.1.'l.ti., ia e uera A.J!i1:5.~J1""".i:!1;
RIKUAI.
..
. . ./. /
(4) "hikui" en muqhos casos se usa simple.mente para indi .
,Jaha :tJ;J;be&u"' kat i' ,. / .
-i t-.- .
64
65
J
)
)
)
)
)
)
)
)
.... -1. . . ,
'
-~
. ..
LEOOiN
r
(
33~
, , .EJERCliOIO N9 33
en su auto. 4.-- Has hecho un lindo trabajo (11oy) .' 5.- Ha-.
ce rato. entr u11 poco en su pieza.. 6.-.- Sal con l ha.ca It.
4. - P:t ogueru va.'e-kue andve Para.gua.ygui: 1::so r!os tra, 7.- .Esta tarde te ped una. ''piola.". s.-~ Juan acaba de ma
jo l de Asunc.in. . tar al c.erdo.- 9.- Hace tiempo te ~ac Dios del "pecado". 10.5.-:- Re'i va'ekue ixupe: "emano tranquilo Hellp.e": le dije: Se (lo) he dicho aJ. Pa'i esta .maana.
llegar, comadre.
13. - Roguahera.moite rona: ac!'.;harmos d.e 1J.c.ga.1.
14. - Ka kaarpe ogua11e xe sy kuri: e,<;ita. tarde hn. Uogaido
mi 1mt1cl!re.
1\'TEM Olt!A
)
)
)
)
)
L E O .O .I M
3 4~
------
.67
,.~ 'j.
'.j
~i
.
.
: '. mo(pa.)?: a dnde? ma.'e~ m.a.'emna.: mira pyhareve: ma.ana
7. -Ea, ha ere pora niko ixupe rae (3) ! ~ H.a., pues ~e lo ; (ma~pa'?)'
(a.)ti'.: tener ve'I"guein-: ker:a;ua: domn.ilu
1
1
'
1
1
(infa'lans.)
(.)jupi: su.bi.ir
za, .
je(v)y:. de nuevo
EJ.EROIOIO NQ 84
)
)
MEMORIA _
)
)
)
)
)
)-
68
69
)
)
)
)
)
)
)
)
()
. ,,
''\
! 1
)
)
la comida.
9. -Name'ei xne (4) pefne mba'eve: 110 O'S dar n-a.da.
10. - .Ani katu ere timi mba 'e; hke, oehe:ndne:. no dii~as
{,'l<su; <'O;<.~si cuidado, se oir.
'!1. - l\1ba'pa nde rejap611e: qu hal'.' i.1no (qu hn.rs) ~
12'. - Ase:ne ix.upeku.ra mboka.?:cheve : his s-alch' e.on fu;s:l.
1:3. - Pa'i oimMAn<e tupapc: el padre csht-r ya en la iglesia.
14. -- Nda,'i .xne: no lo dk":.
15. - Jrera.'ar&.n.e hua: me esb:u esp-0rm'vdo.
)
)
)
)
)
)
)
36~;
I.E.10 O I q.N
voi:
~ucg~o.
(a) jehcka;
mboka: fusil
UUS'.:'<!l!l'Se
pron.t:o
t'O\S!llS)
EJERCICIO N9 35
)
)
)
1.- Cundo ve11dr tu hijo (de ella) ? 2.- Quin lo sabr? 3.- Has de amar a :0io~.. 1.- Cuidado, te vern! 5,- No
vendrs cori nosotros? 6.-..~ l\fo digas sto, se enojar contigo.
''!.--Debis ser valientes. 8.- No debes ir a tu casa. 9.- Amigo. mo, no te he de ver! 10.- A dnde irs? 11.- Tu madre
vieja,
va't\!~i.t
Yl"'"'"lln
......
.-.,.-lt1""
....,;:>, .L ...
t ,,.
-:Y 1)!"'~''111!''."'"I)'~
.t.~....
.t,
\;I
, ..
J:"'Col.~\
..., .'Vv~
-.~.r...1
)
)
)
)
)
)
ja.gu!l ca:t'1."er9J1p.e'':
i:w~~tin.
"1'T-dofalti"
.!!,.
tJu
(2)
Ei1 fa,
"va'era".
nega.cin la "i"
,,,,'
.....,/~~., ?'~:': .,.~::~~:'..,!s ~~i;_i~31:.-0:;.i ~;), 1J2::~fle
,,.,,,.,,._ .. : )'""'-" n.'"'''"r. h,:"a,&1. ...1 ,u,1..1on,
i:llt
va,
t1-tJ.:l,1~?.~<'.'s-e
con
1.:JJ,
,:'-='.,~:a..
.f!vJJ:
r.ersoru..
(o) :~;}'.g!:'f;n junta:cse las pa.:rtfoula.s temioraJes. a. pa.la.l..tra.s:
(4) ,,a n.egaci6n del futuro "ne" se forma pos.poniendo. "xqu.e :r.:~ sean. v'S:rho; en tal Ol.SO esti, implcito el v:ibo "ze:r''. '~]1!...,.
ne" a la forma. negativa de~ presente.
de
;::?x
.e~~"' au~;~;~~
~1.;.'L ;,11:;;.r. ,.,10.
..~ .
r.~<.1.9~lq.mer
ni!e:r~.
70
71
..
)
)
)
)
)
)
L E O Cl I N
fallru
-;o,~c.:
raku
haku, aku
jep.i :. de vez
cnmn
do
ypy: origeill, pr.fa11,e.J. 0
junto .a
ypy.kuiia: a.nr!:cpa01u
sa,do2
7~
72
)
)
)
)
)
)
)
)
Quin eres t? pues, quin he de ser? 9.- Esa casa. fue mia.
(~) Tanto "va'ekue" como '':va'era'~ $'Oll los equivalentes del
10.- Qu va a suceder?
relativo casteUano de pasad-0 y futuro respctivament~.
.
lo
)
)
)
)
)
)
)
)
)
)
)
)
'
r
1
1
1
1
1
1
)
12. --- Ha.'e ndrve kuxi. p.9te1 mba'e aimo'ava ne "bfonra'; (5): .
te dli:e ttn,a. oosa que ;pOO'S'll.:ba (serfa.) 1J!8.il'\a tu. bien.
R E's U ME N ,
13. ":'-Ajapta ixngui ''solda.do" rembi'ura: voy a. lu}er dJI)
T i e m p o s d e 1 v e r b o
t~wlo cchn:i1da. (i1:11h11i~a.) P'a;r:11. los so.1diados.
PRESENTE
14. - Ahtipytyma xe "o.uadernora": ya. alcane (.plaka) pa~a.
Ti~mvo fundamenta.i:
J?,r~senie <;01.it-inurlo ::m:i. c1.1:~1er:no.
"hago"
. .. estoy .!iciciend'1 : . . .
15. - I1'::o 'cmburo :fa oty va' era, ande sy retelme : paSia:d.<1
a.ja.po
jajapio.
ajapo ... ama.
Jajapo ... a1iit;.
maf.a;0;a. va.mos a. cute.1:1..,u.r c~l eaclwcr .ele 11wcs.tra mad:rll'.
rejapo :r.ojapo .
rejapo ... reina
:cojapo ... rona.
i6. --Ahta, Za.balal{Upe ha. upi :~hasn.e Re:pxesaKUrupi.
ojap:::r
pejapo
ojapo ... hna
pejapo ... pena..
voy a. ir a- Zah.al<."lku y de".!V'!J:s pasa;r po,1 R.ep:riesaku.
ojapo
oja.po- .... hikui
"mba!ixapa
reiko?"
~ ~i~ 1',~,
"araka.'pa regt1alle?''
(a)andu: 8Gnt:h (vi- (a.)hupyty: a.~{1.imza.i. (a)ot;r: eil1torra.t,
''ku.ehe aju. Pai-aguaygui' '
.
sita:r) ko'eff,mbu.ro: pasado
s<.imb'l.'hu:
PAS.ADO
mand.' o: ma:n.dioca
n:Ht.a.na retel.roe: cadverr'
Pasado a.b8oluto: Pasa.do re(~ieni:e: .Pa..saclo i1,t.y rrec;[.ente.~
(ose., eomo reto)
"hie.e"
"he heeho"
"o,daoo de ha,<Je/'
EJ'EIWICIO ~1<' S'i'
.
aij a.por amo
a,japo va'ekue
ajaipo ... ku:ri.
1.-- Vers lo que te suceder. 2.- Me visit el CJ..lie es.ta:rej:.:i,31or.Mno
reJapo
"
rejap:o:
..
ba enfermo. 3.- Di lo que sientes. 4.~-- Voy 11 comprarte un
-0ja.pora.mo
ojapo
"
oja.po
....
(para tu) "libro". 5.-- Los seminad.stas (los que sern pa'i)
j a.ja,porafil<>
jajapo
"
jajaJ!O ...
~uelen rezar cada maana. 6.- Enterra:ron hip.id.amente el ca.,
rojap~orawo
rojapo
"
:eojapo
..
.
"
dver que estaba sobre la mesa.. 7.- Se enfad.J con su ~'her.
:pe.japa:i.'arno
pejapo
"
p~jap.o .. .
"
mano". 8;- Cada maana suele pasar por aqu. ~J.-" '.'-mstt~
o
ojapo
"
oJapo
..
.
da" (hoy) me olviq, pero (y} ma:P.ana me ~corda1. 10." Pasallo ja,1:ior~imc
a.d,mfrativo
Pasado inte nogativo
Ese es el que nos trae la le-che? 11..- i:\!o lo hice y no lo tiebo
(nf:o,
:tngo,
ngo) r,t' 1:"! t
(pa,
piko)
ra'e?
hacer.
(nip10,
nimbo,
mbo) rn.'~~ ~
(pa,,
piko)
:raka'e'l
MEJ!'LORIA
.
FUTURO
(did10)
ajapne
.. . j~,japp.e
ajapo vae'rli
jajapo va'erli
rejapne
: , ibja11w:)
reja.po
'"
rojapio
"
ojaJl:ue
. 11e,iri.p6ne
. ojapo
''
pejapo '
r ojapo
''.
Futuro p'rximo: "vo11
a hacer11
ajapta.
re.fap6ta
ojapta
oJaipta
)
)
jajrp-ta
rojap6ta.
peja.pta
74
' ojl6ne
,fo.popta
.jaja:pap6ta
roja.popt-a
:peja:popta
oja.pop~a
75.
. 'j
'
. "";/_: ..
'j
Relativo
P1~e1S<el1Jte
PE>~s-aido
Ftt.rl.-u.t~o
.EJER,CJICIO N.9
va
Pasa:do
ktie, "pa.'iku''
va!<;ikue
PutUJro
ra, ''pa.'ira''
va'era
fallido:
l<''n;tuiro
rangue, "pa'i'
iangue'' '
<!Oll
el
co;mpiad1.r(~
'JYm-ciso.
)
')
)
)
)
)
)
)
38
.:::
)
)
)
)
)
)
)
3S~
LE:COiI'..f
1. ~ E,ke, GJ'eJokke, (.J.) e3eJ'ol"o'k
..
"
0,
,.,,,;,cr,ac~.
".....,
t
.i
ci, n ggwru.a.to,
'
sos .
.
tell..1iie !
2. - Aek~1 xe ku~e: :me-. coirt el de d o (cn m:<. d~do).
1
76
----(2) ''je"
("e") se u.~a tambj.n pa.ra fo.r~a.r :fa. pasiva.1 .)10muy usa.ida en guru.an.
"
ral activa; .se oye: O.:&EHENDU :&AHENDU.
)
)
)
)
)
)
)
)
)
)
)
)
. '.,,~,
:r
' J
'l
' .
'. .
. ,
'i
.~
'
.!lTEMORIA
rni.~-.
Hetarelil~jaguaro'ora:
:tnos.
:15. -
.1-6. - Oiko
10ondiv~:
viven
Wl.OS:
ya. tiene
b~tstanfa)
con. otros.
1~a) Jejoko;
"'"
L E
. h:ij.os ..
e-sos nifws dcsol:edecen a
sit ma,cJ~e.
1.- Se oyen cosas. malas por aqu (ornos). 2.- Me hi~e un corte en el p~e. 3.- En aquella casa se compra carne.
...i.- No te dieron "plata" (se te di(>) ? 5.- Mira por ti mismo. 6.- Maana seris acorralados. 7 .-- Se abrigan mal y
,_,se van a enfermar. 8.- Se .encontr con su "amigo". 9.-- No
se conocen. 10.- Por qu te peleaste con tu padre (1ecip.)?
.1.1.- Vamos juntos (unos con otros).
,ij, -
.i
78
(4) Los infijos ''je", "jo" dari. luga.r a fos pronombres por:sonales refcxivo.s y recprocos, que se utilizan sobre todo pa1a
:indic~r el sentido reflexivo y recproco en J.os verbos b1'amlti,
vos. Los ms comun.~s son los siguientes: .
l. '
4, Ql,
EJERO.liO'IO N:9 39
Recprocos:
..:Por m mis:mo ... : X:ejeh~, ndeje- unos pO:: otros: ojuehe
he, ojehe ...
mH}S .a.e otrol.: ojuehegui
-tle m mismo ... : xejehegui; nde-. tm10.s <?On. onis : oondivtt
I .N
ga,e
Reflexivo.s:
ee
fl1fa.11a
(a.
trn.~
____
ga11iine$.
o ''MU" ante nasales) .. Si';re tamhien este cambio -an.te los ver: bos l.'l.spira-dos -al perder estos la "H".
.'
)
.
)
')
vela.
. ~ "
~ ~ace; S~-?!l' .~()~~. q~ti~U: W~tan'.
. 1.- Encie~da esta
2.-. re hace entrar en' la escue.1..,. Ohupytyuka nandve Paraguayg1u. -n~s ;o Vct lutce1 ~?n la tu madre? s.- Me giro- y veo. a mi amigo J:mm.. 4-.- Haz~
., _
.
.
..
.
.. sc.g~ie de ~~un~rnn me traer una bolsa (vosa) de maiz. 5.- Dile lo que le mando
l.J. Pe3apouka p1ko pete1 pend.e rogaram.?. os h-aeern ha . decir. G.- No matar (no mates en general). 7.-.- Le mando
,
.
u:na. .
traer su ropa y me desobedece.. 8.- Este "cam1Cr~" pasa Y
JA.. -- Og'Ue:rttruka xve lniximim mba e: m.o ha;ee traer
levanta polvo. 9 _.- Contesta (ambohovi) . a c.u:tlq,uier~; es
.
- -- 0 imeraev~.gw
..
. xerero k::yh Y.l&
. .......,-.
r ,{_, .
cos
cabezudo.
hacer una linda casa.
1;).
de eualquiera m.o lia . .
10.- Hazme
del
pepo: a1:t.
yvytimbo: polvo
.~' (a)morre11ega": h:n,
(a)mbop.epo: .d1:ta" alas (a)mboyvytimbo: ha-
c-cir :despotrfom
(a.)mbohov!: c1esobecoi~ polvo . (a.)mon.garu: da,r da
deec1, respoucfo1" "(a.)mboliga'': anieome.1
h.endy: e11c<".J11dido, an- 11lHta.~. a-ztrn~t.r,. da;r- . (a)runika: ll:ac.er
d-icmtc
aor=ddeja.
.. faiae!!.
,(a)my(mcly: p11en!Cl.B~. (a)jel'e: rkars-e, daR" oi;w.eraeva: 'C-n?.ilq;uie
hacrnr ard-e.r
1ueJ:tas .
a.~fl,
timbo: 1)01\'.mrcLn,
(a)mhojere: ha.cer
(a,):mbo 1e: cmseaa:h:a:m.o
(Jrar vueltas
(a,) moiri.ge : hacm: en-
W'l't~o;
)
)
)
)
)
'l~ i'& f~
fcil~en~e),
)
)
trrar.
------
(3) "UIU.... '''', _sufijo facti.tivo, qu.e se afade ~0:;.>-:;,,(~ a, lo~3 vm~bos transitivos, con valor de ''hacer hacer" o t1110J::tdarJ'; a.i..
41fJ.
)
)
2.
q1Lieres vc1'l:der.-1me'
f6s'f oros 'l
3. - Karai Fleitas ndoipotai oguahe (2.) avave ko'.pe ipo~
re 'yme: el S<J.~. F.le-itaa no q1c.t~e que ve11ga. n:ad'ie aqu ..
en su .au,q.e;U<::ia.
4. -.Pero mokf, mhoha:py akalfilu.teko aipota: pero slo
q11!iero clos .o tl'>e.s -eab-021aa (!lle. ~6sforo).
_5; -A.ni, nde mita, xei.bojarusti: no tie- q_uier:as htulaa' ele
1 0
(4) ".RO" se u.qa en alg.u.uos casos con 1a. w.V.s:iw1 fu;.1 r.i6J:i 11u
"1\[BO". En el verbo forma.do con. "RO", ql suje1to- ha. de p-i.1;rtfoi.
par NEOESARIAM.ENTE de'lacoin del verbo int.srvi:nie:mfo en'
.
. .
.
.
la .misma aROguata: hago anda1 (auda.:uc1.o- yo ~,ri1.1:1f:ri.). {1) HSEF', sufijo: que poapuesto al verbo,. indio~ "querer la.
Todos los compuestos de "RO" se. conj'l.tgan. ctomo los ver1ws in. cci~n .del verbo". Se ~a. cuando el sujeto- de la oracin prinoi
.1
f.
~
1
RO
81
)
)
)
)
)
)
)
)
)
)
)
.-----.-.-.-~
~
..1
....
i'
'
8. -Ajapo ajapoSVtt! hago lo que~ quiet.'O lHH.\N',. -: . '. . ' pqre'y: al.~'H'.ln~ClliL
:XUt'i: ..rnrruinaclo,. i.tJ..:. hi'ate:. jtdativo: de9. - Ndailiuaasi m.ba'~ve ndehegui: no quiero s .~ber rrn~a :. {a)mb;ojar.u: . dmu:t:cliz
sean.
. ,~ ,
. do ti, . ,'. .
ceaJT.se ' ku.manda:. portos.- :hi"itnte: .<ij1 ..
10. -Per~ "ma.m;" oipo.t.k a.raha avei: ku.manda.:, ,P~~o. '111 . ,~_oijcho": ali1nia.,;11, kio'itngaite voi.: aho~ hi'a:y .. dativo: 'pa;re.
m qufore que lleve 118~1.lJ.lCll ~VJl Ofofl,
te:n.true-ho
. : :; ra, m.ism;o: .
. . ..:: "...ce.r ll uit10
po1a: fantasma.
11 -Ha x.e aipota. reho ko'augaite _v<,>i: "l :>"'quiero q_~c ~e"'' ....
.
.
.
~ya'S afflO'ra m1&1.111b.
.. ';"
Hiiiinte.
xve
(3)
:a.dereraha
la.pr~:
.de:i.~eo
r1tc te. lleve
,
12
..
111
.:~
,,
',.
i ['
..
l-\t
Q.11.t.e
nd 12;.':\"' ~ r a. h..'.:c1.
" la p
ra-/
;_
. . . :".
' ..
.. " okypuk.ramo karakara ita"yra jepe ho'u haitype: d mi la,.
uo, e:uamfo fieve m Ul:~ho, h;.:,;sta a sus 1jos se eouno 1.m C\l 11idr.:;.
:(cu.u.mdo i:ieuo :hrumlnm, so como m1~:.IJ.a.');[-? las u..as):
:'.:~~;;,;:
..
'
.... '::t .
x.ve
',
~.
. ;)
;
.....
)
)
)
)
..~(3)".hi'a" ..(imperso~al).
'
.
m.e 1e: p~,,eclo da1 (es pos~.'ble q1.le :fo l .. l.ia forma negativa es
w.entgf~dra::oap. XXVII. n. n>sot('s10.
N'D~KATI" (NDAll{Al.T'CT!).
.
)
)
)
.
. .
. . . .. .
).iua ~J.ec.f:dHi;ls.'
3. -.Ikat.pa: aikemi' D.de rgap~?: pedo. cntrnir .e1i tu .c.a~a~
..
82
83
.i
' ~
)
)
dre:
i
1
l.
<
15. - Rojapta. ! te
YO~'
'
ir: compaero.
(a)mo.l.r: a(!<.tmpai.l:li'
.1?ev-0 : ha.sta.
tekoteve:
net-r.r~:t
t'8
(no ..
neccsa.
l'io .
84
)
)
)
)
)
MEMORIA
Xe ko naka.mbnvhna. xe kuar"he
.., . yo ya no nto chupo wr.t
el d~<lo.
.1
~;
)
)
.;
)
)
..
,,
;po.lvo por .cojmpleto.
- .i.>t 01p.ota,~i {:2) io~1.rnhe ko a.pe: :u.o quiere~ q1u.e .(s.e) ven.r. - Nd l
'd h , ,..
.
ga m8 atqu.
~,. _
e ~~ n. a ..a.evei1:.1a xe raJ,Y: i ya, o er'es :ms mi hi,ja..
tl!S
(3) "Saber hacer" la. accin .del verl;to se-expria.~ pos:\301iien.
ma.r mate) no v:wlc Y' ms.
d,o a dicho verbo el sufijo "KUA.ft,", radical del verbo ''zri.tuaa.";,
.
)
ae'eKUAA: s ha,blar.
. l
(1) "PA,, ("MBA"
.
.
LECH:11.IN
.<\lia.hrs )
"vosa": bo1sa
. jnky: sal
pytyvo : ayuda.
... mba' e : qulzs
. t
'1"'
o
'"k
~
(())
' Q ,< Bab .es 11ia.
t
11
\ g1ua a~
;c. - .::.,.ene
e ua.;i.pa
o
guaran.une:.
) .ar en
nf1
. rn. - "Oedefendekua.'' v~'era: .';{:C .ga.br c!ofernder.
. .
1.4. - Ohexakua.a. mni mbn,' e: (:1n.d:ienc1e e.~ta.s -eo&as: ~;e <l:a, cuoe~i-! .
ta (st1be 'e~).
<
42
mJERororo N
..
)
)
)
)
)
)
)
)
)
)
)
'
85
)
)
EJERCICIO N9 43
tniei e1Stoy .a.f.ligiHl:1do .. nmcha. ~
9. -Aikuaaite ka.tu: (Jo) eono>jco bie!!l (Jrnric.ho).
1.- Venid, nios, venid, venid todos. 2.- Ya no. te. ha..
10. - Ha up~a.rante niko ;:~s%pukaiete:r.ei? (3): y para so gri blar ms acerca de so. 3,- Te cansas demasa.do. 4.- Entas ta.nr-o {mil[IC1hfa:;;illlo) 2 . trad de uno en uno. 5.- Lo siento mucho. 6.-.- Ya no va a vi11. -i, xe Dio, xe kane'Oitpa (4) :Ay, Dios mo, c-mo mB1 vir ms. 7.- Ya lo estis tocando. todo (tocar sin rgimen
caRiso (fnmcho):
aqu). 8.- Habla ;/re. demasiado. 9.-. Mat a todos .. 10.12. - "Atopasetpa'' (5) ko Remgiarehe a.:ua: (.,11J:o es'rny fi-: y a no voy a decir nada ms.
s.emudo (;r:mwlio) e11wo:11.tria:rm1e con Hemi-gia.,
1-3. -1\'.I'dorogueru mo'avima ore rembi'uta ha xe ta~"ovaite. MEMORIA .
ana: no vamos a 'f!l.ait:'l.' ya mis co~.niid::1. y me estoy crulu....
Xe py'a nandi mbarakixa: h;in.go el estmago vaco como
. .q ue'Cli1e1ndo,
una guitar:r~ ..
,,.......,...._
..
14. - Omibota mbota ( 6) -0keme: llwma u.na y o-t;r;a ,,ei fa
puerta..
15. - Overa vera ha otmnu sunu hna: eis:t :r:elampagueando y.
LE.COiN
441-t
trouamlo.
RESUMEN'
16. - Ha,yvityky tyky hua: ~-i:tiai ~1ayendo got:as (in'l;fis 1:c1J.1.tClc:
mente-).
F. o r m a r e f 1 e x i <r a y p a, s i v a:
17. -Pete! tei (6) omitllO va'ekue: u110 a. uno murieron_
. Oaract.--JE(e) - radical
8. :_ Ajepy'apyete (3) ko a:na:
___
'.'fras.ada.": manta
(xe) tarova: e.nloqrue.
ku'i: polvo, afoos
-0.etl'."se
(a)sa.puk.i: gritrur
(a.)mbota: golpea.r
tarova: loco, chif-ia1c10 oke: - o~c. puerta
roke
1a
83
11
.. poir
.. Pro 11 o m b r.ei s
i-
e e p r
F o r m a e i 6 n.
11111
mismo .. .
de Jn mismo ... .
a m 'lnismo .. .
' e o s
1n
ei
m u n a s
d. e
r h os
87.
. .,...
....
,~
.. - .
.
.~
. ---'. ~: ..
:.1
: ~.
cmpc:,
.
...
. .
nombota..
aMBYaty)
sado
por
vocial)
aMU'endy)
za.do
por
voool'l1,1
t-pe
(~n,
a
od;on1de)
fai.ce.
me
~espus.
die
nas.a.l:
~me
.aMBUaty)
. , i:--Jro:Q (pasaido de Jos sustanitivos) ha.oo gue: raugue.
Ve!r'b.o -ttka: 9..iku!a.a:OKA.
!'
La partcula umb-0 11 :. ha.ee nasaflJes a ia.s lcta."as P, T, K y lue~
''UKA"
iCla.raiet. -ro - radical: aROguata
: go es inflU:i:d:a por elilas peirtlierud10 la b mbo ms akaru: y.o a'.1.i.~
"ltO"
... rneal.rto1 :ia k prnr fo:flue:n.ci.a. die ;mbo se eonvie(l:.f.:e en. ng y ewtonieo'S
"PORO" Oa1r~aiat. -poro - radia.l: aPO.ROmbo'e
' mbo ante la ng piea~d.c s.u b : amongaru:..
.
.Leyes de nasalidad.
...
,
..
.
.
. . _. " : . NOTA. 'l'odas est.a.s ireglas tienieu e:x:.c-c}paion.es qu~ ..dJa. la pit',c-Estas reglas. sirven ms que nada para reconocer y rel,acio~ ~He-a..
na~
..
~n
88
J
)
)
)
)
)
)
)
)
)
)
)
)
)
)
los ve:r.h-0s
: . ohopa la "carreta.".
o[mba: ya. OOt totdo (fie a.<er~b6, ha.131l;a.).
akar.:'upa: oo:rn (c.0'1.110) todo.
:.o.dova1evima
a,ikuaaite katu
ete y eterei .con ~. i, u
resa1lttltieterei
ite e ite:rei c'on a, o
a.mbota mbota okeme
pete1 te.i ama.no ya.'ekue
.
sal : aen:upa..
'-i:nbo., mfby, mbu h~1ceu imo, nw. mtll an.te ruasal: aim.:ose.
.. 1E1JEROICIO N9 44
b) Mill. sufij OS
1.- Amontono maz en mi coITal. 2.- Amamos a todo e1
~ (p-erie:cain o totaHdll!d) ha1c-e11 mba despus de nasal: oimba.. lliundo (en general). a.- Nos esperamos ada maana (ly..:
,-Ja,
89
)
)
)
)
)
)
)
)
)
hareve). 4;_ Quiero ser conocido por ni.i trabajo; 5.- Me pa1
..
:rece que cuidas de.mas.iado tu ~~erpo: 6.-. Deseo que ~:a ,n ~
vengas ms aqu. 7'.- La orac1on alimenta nue.stro cornzon;:
8.- Nos hace ver la luna por la noche. 9.-- Quiero que ven- 1
gis todos en absoluto. 10.-.- Eva. despert (hizo despertar).::
a Adn y le hizo. comer la fruta.
..
.
.
. . : . ra .1;10 valeu para 11a1Jii..
10. - Omombe'u xve pete-1 gua~g--u1 ku I,.6pez: "tn.tJ:popeglla,.
re'' (3) : me lo -cont ti.na viej a del tie;.1npo de Lpez.
11 . ..;:_Umi Pa'i ofie'e guarani ymaguare: ersoR: Ficrnd-trfos h-a~
hfan gua:ia.u atwhg110 (<l~ _a.~1Jef/i).
12. -Pe "evangelio'' k-0'erogua.ra (;:\) hl't'i f\:b.d&\te: ; ,:.:: .. ,.'..et
e:vn.:ngelio de n-.:a.an'1 in:Of:' dh1r?. ..
13. - Xe "gananoiami" :ndohu:pytyt seis jvJ.1:p.t,guar;t ( ,. : rni
:peqt:w1la ganutu:cia. no al(:a:n.za par.a Beis f c>0a,-;.
14. -xeveguara, naiporai ku pe.v_a,: 1)a;r[l: \n1 sfo no es .,;;;teno.
15. -.Mba'ixapa _ha'usE! p~ -"spa'' hYR pyta; porava,:. ~61~10:
deseo (quiero) comea.~ la s;upa," (p-a;r-agua.ya) 1de he;r_mo~
. a.specto colo1'1d_o r:
1
LECC'I.N
1. --Tahyi ipC\t}Ya (1) ojapo ha-ityra takur~n;~.pe; la. horn.1i-.
.
, ciho ..
"".
...
/ , 11.,..
!"
l:.
;~~~~
."'.Ka.rw..1u..a.-.::i..
~~-
'
- Z?oo
-~
. .
~e.hv<> cl<u~"
~~
(} ~r
"
. 91
'
1
.:.-.:..
')
'tah.;Yi: homniga
.
;
csp.iin.a
.ratl,
guaya
hati
. EJEROIOIO N'<1 45
l,.
.
1.- Los nJos de ahora no saben habla.r guarai~ antiguo. .
. 2 ..- Se me ,fue una vaca de largos cuernos. 3 . - Aqu tengo
diez guaram~ para tu padre. 4,.-,- Adorna. su casa con flores
campestres. 5.- Hormigas aladas eni"!'aron en mi pieza. 6.Perd un "macheteu de buen "hierro"; 7.-- Muri un seor
del "tiempo" de .Lp~. 8.- Soy de Iej9s. 9.- Esto es para ti. :
10.- No tengo comida
para. maana..
!
.
.
4 6!:J.
?..e
mombre.
92
; . .
)
)
)
)
l
)
)
ba;;o ... )
ti,trnito) eoino t.
Ita : 1) fo i1ra
pire: piel
. \.l!
l. - Itixa. (l) haita la i:pire: ST.ll piel es .cJ.ura "<t0i1110 "lU1a piedir2~.
2. - J'a.guareti~a ipy'agu.asu: ea vailierute como uiil tig1e.
3. - Nde vaieterei anixne ndixa: eres 11111.1(} feo; no (,-:ie1"
~a.
. L E 10' 0' I N
4~
tajy: Ia.pa.a.ho
(ta..ity) ose;: nido . pyla: colo"t"aicto
raity
haity
. (a)mbio-jeg:i.1a: rudor:takuru: hm~migo.ero
nar
-kWll: agujc1~0
jere: a.l!l'e dc-dor(es)
.karaguata: esp:e cie
(ai)kuave'e: of.r1eccr
. 4e ('.ardo kuair: -ani'.lo
ta.ti ose..: cmeruo,
agur: ce1:1ca
N:fT11n.- .IU..
~'v;n.t.Arl.1>
n . Y H6''!WJ.
11.. 'Q"1'~~1" l!. I~
't.'l'~, &<..'Wfo". .r.... ~ J
COlUpf,t1~e.gmixfo t.:i:miu(J de cr.;mpa. :a.
/t'l"('it'j 1''\\"h!ri'""ll'' A.
'\
)
1
\:,;;'<. A,O.\>JJ.i}...t"t.
. .
:: .
.
.1C.lfr. I. G. Oa.p. IX. n.n. 6'3' y 64..
)
)
)
)
)
)
)
)
::MEMORIA
.Xe .pire va.i xe ko'evo: me lcvanrt; de ;mal humor.
gol,n~
'15, ~ '.Hi'apa: ndye uplxa'l: t(l prirccc. f1sH . . . . :
"
'
' - ' :
~
LECCi.N
47!J.
saraki: 'viviln:1c.lio'
xilt.:ero:
...
...
pc:ilga.: :
C<WJ'l; .
maiui.unby: pica.flm
(xe)porte: c~b clei
(a)joja: ig1..rnla.rsv
1. -Nde resa g'uasu em.o'a (1) vaka.: tlL'll'.';l los ojos gTan.
de:1 im inat1o: ta tante
(a)joga: p~vct~Pa.'se.
cfc8 C!ci'nw tle vaea;, (tova.Sy) -:::-- <)!Hl. :: a.wra.
com.prm g'tiaripqla: cafict .
.. ,
. . : . . SeI'.R
.2. --- Ne rai mbyte guaS'u aimo'a Caaz':l.-p tranquera: la me~
man: dij 1: '~1li:L)dtm
llcL do tus dientes es grando eomo Ja. t1.e1nqu<~1a de C'ka- ;tapare: fopera, caim
.
zap.
ab1:1ndont~d.a
a. - Ahexa ixupc emo'a "tormenta." ova l1illa: l:e ,, que
Hb[tJ1d<rit<1;da).
.
~ .
un pica."fllo'f.'.
----------
estable~en
94
seme,ianza, pa:recido. . .
"
---'
(3) ~V~]Jr.,A;, "(Xve1 ndve, lmpe ... ) pos'pue,':lt~ al ~~rho
cor.respoude a la. trn:p~esin "me parece que". .
.
: . .(4),"El'a;" (xye, ndve,.ix:up-e.:.:"):equivale tamb.iu a "nie
pa.r({ce qii-e".- (.Cfr.. !~ce. 411!<). ~ .. __ . .
,:;"
":'
Cfr. I. G. Cap. XXVII, n. 305 y 306.
)
)
)
MEMO.RIA
. ! .
.
.''A. buen tiemp;o" ha"ca.morra" pa.r.agui ndoj~v~yai: cl pa.
.
al
s1:~1 mv~tado
..
ttdstc (no te '"hallas,,) ~
8. - Aj-aiu pete! "uoticia.''. ivaietereva: eneomtr U!O.a. nOfti~
.
.
. . .Cia. muy" ma:la .
9. - Aha va 'era mombyryeterei.v: he d.e ir !innf.\ho m.s lejos.
10. - O.pax-upiete _piko r.ehta?: Ya.s % ~r por toda pa;rteg;f
1.1. -Kar&i nde kyrva (4) upa.: e;si un s.eor go11dsimo se.
12. - Ahexa petej: mbi nd.e ka.kuaiapva: v un.a se:rpie1l:te c:11.~H~
;
e idisima.
J.3. -1\[ba'ixapa I'<:liko? ipora. rasa (5): (,-mo es1:s y muy bie11 ..
J4.. - Yvga, hovy asyva ( 6) ; ed<.i muy a.zl.
..
.
15. - Oaua ha ohet "irevi a..syete: im.e.mbl;fpe c.mranwi.tva :
a b:ra;za y be.sa. eon mucha. S'l.l!!:l. viida d. ( dul~e.ri1,ente) a. 12PJ.
. hijo que ~wa:ba,. de venir.
a CO.
. hayvirlli: llovizna
(a)vy'a.: c.rrnon.t:rarse kf<.kua.a.: c.reeido.
ltayviiui ve ve: llov:iz-
bien. t~.,,.;farr feliz
.. '
ad.1.l!to
e
na con viento <1pa: tod, -a.. -o~. ns. (a,).l.(~uaa: :Cre0e..1
; ro 'y: 1lta.eE' fro
. OJ; r.up.i: p01 tcYdtz
(a)hetU: besar; ole ...
! (xe) ro'y: tengo fro
p:a.11:tcs
(a U!Uo \
, L E O d I N 4 8 ,
_vev:.~: livif.luo, ligero
J.. - Araka.'e piko reho jevyht Para.guaype'l: cnlulo . vas ~ EJERQIOIO NQ
48
-'
.
vol ver a. A;srun:ein 1
2. -Voiete (1): mitl!y pron.to.
1.- Es muy tonto. 2.- Es my linda esta. flor. 3.- Ah.J-.
3. -Aiko poraite:esto~ muy bien.
.
.
ra. mis:m,() vam~s a. ir. _4.- Quin nos- dar una "i.rela p:r."a la
.;
)
1
)
)
)
!;
1
1
)
)
:.~ . 1
'i
)
)
.
el mismo D10s se fo vai a. 1[cva:r. al -cielo. eneue11t1 o muy b1e11. 7. - Demasrn.do leJ os esui tu casa. ....
5. -RayVirui veve llna ko pyharevete: llo.vi~ua. tenuemente ,Said:e;n1os muy de maanita (pyhare.ve). 9,-- V un bu;y
:
.
.
con viento e~i;ta ma.fiaillita. gord1s1mo. 10.-- El padre e8 buensimo (en lfXCeso). 11.-
..6. -I'yeterei (3): ha<1e muc.ib:o :fro..
.Canta muy suavemente.
)
)
)
)
)
)
)
)
(1) "ETE'' (ITE' t. suiijo superlativo gttar8!u (muy). . . (4) La pmfoula ''MDE"' antepuesta y "VA'' p<.1spuesta. ai .
"(2) "
" se usa tambin con su.s.ta:n.t1vos c.on el si.gm- djetivo :indican supfJrlativo.
.
1(5) "RA.SA" superl~tivo.: idea. de exceso.
.. .(3). "E~EREI'' (~TEREJ) sufijo _super!ativo. Sign~fica. "mu..
(6) "ASY" sufijo superlativo: in.tensif:i.ca, hast9; su ms alto
chsimo"; t1.ene tamb1n matiz de ~xage,rae1n (demasuu:lo)~
rrado la cualidad del a.djeti:v.o :a a;dverbfo."
C-fr, I. G. aap. IX. n. 65.
96
)
)
)
).
97
)
)
..
.
~
)
)
)
)
MEMORJ:A
X~ tnbyky.renteko pero altet puku: tengo n:a.riz -corl-11 pe
ro hUJe.ilo d:e., le.jos (parre~co tonto pell:'o no' lo soy)l'
: ky'a: ~rucio.
(a)Ire: dornnir
LEO<(l!N
)
)
)
)
)
)
. keha: do,r1111itorio.
ka.niha: comedor
l mondaha: laidl"n
.
.
.(a..)mond'a robar
1. - Iky'ap,site pe rygu.asu kcha (1): esi~ toclo sucio este ga' t..,. . ...
)
)
)
)
)
)
)
>
tembiporu: - ose. :
.
u:tcmsiliu
(a)mbyasy: sentir
dolo1~
(a)j.opy: a.:piretar
gi<fa hi' upy: wli:mewto
he~apyra: dign de
(a)mopoti: limpian.~
enropoti: lhn picz.11,
me -ensee.
1.- Idos al dormitorio. 2.- En mi casa va a haber liU:M
6. - "ESTE DfA" ~pma la jevy'a ('2) : hoy se ac_a:b .la a~le pieza.
No quiero fadrones en m~ casa. 4.- Trae~ ;11tenSJ.
gtia..jlios sucios? 5.- Tienes mucho trabaJO (use constr_ucc1on xen
7. -A.jap6ta emopot1: voy a '.ha,ccr limpkza.
;dal)? 6.- Me oprime una. tristeza pesada..7.- Llva~e este
8. - Emopot1 u.mi tembiporu (3): l:i1mpia t~sos utensilio:;;..
alimento. 8.- Est lista. (oimb,n:J:a,pa) la comida? 9;- Da co ..
9. - Ojapo ixugui. "soldado" rembi'u:r.a: hace de ello co'-1iirlamida a los nios pobres. 10.~- Nuestro Se9r_ haca cosas :ma-
''1 ~
. paira. los -s.old'a1dos:1avillosas (dign~ de verse).
a.-
. c:Ha.'u
mbegue: -despa-0io
mboguataha: cond:UJc~
too.
"e.ste c:Ua": hoy
(o)pa: acabarsl} (hnpers.)
vy'e. (jevy'a) : l:l.le-
xe joj6i peve:
CO!UlI
hal<liba
han:lt~~:1ine
'. ..
sustantivo.
.
. .
: NOTA. Estas pru:tcrula;s servb:n pa.ra ;reconocer los nombx:.es
(3) "TEMlU-" -oso., "MBA'E" antepuestos al radical verbal~erbales. :ms m.ts til fijarse en los que ya _se u:san, que f~r.D;lar
f ormrun nombres verba.les de signifioa.cin pasive,. "PerF;ona o co;.~os nuevos.
.--'
.-.~.:: ~:
. . . . . . _"7~.~:!)~-.
i
.'
. '
. L E O
o I
N. 5 O g,
:.. _:Amombe'ta
ol'aiti:u,".i.o~ ,
peeme la ajapo va'eku:e: .voy a conta;ros lol!
. que hfoe.\
17. - "Ndofalti '' va'era niko la. jagu!t "car:i:erg_hpe": no" han
de fa.Jtar loff p<e~.ros en la imrnrer'.a -de ca.hallas.
2. - Mba.'guipa :remaa pixa mita'i ovarehe (1)?: poc q:u:_
18. - Omq-nd6ta.. ixupe_ ora.iroha. rugu:re: fos van a. ma.rnda.1."'
.
eollltenlllplas as a.l nio qu:e vione? ;.
cloi1de :te: guste.; Jev.antar). 6.- Como se va a alEfgrar tu ma.dre cuando (en .
11. - :&aguahe aguahesehpe: lfogaanos ~l donde que.1em'as. Ia. hora en que) te vea. 7.-- Le ped un ".B,nduti." al que se
)
)
)
)
te
-- ''
(2) L-as posposiciones de tma. o:raci6n de r~la.tivo, r.li sta U~-:
(4) "HA" se usa ta.mbin pospuest.o a. nombres iudtcando luva algn c.on1plemento1 pueden colocarse. detrs de este com:ple5-}gar "en, a, vor .... doncle", .cuando dicho nombre no es tanto un
mento.
.
. . ~ugar. como mia accin. Se di~,: "aha tupa.6pe ora.t6riope" eu
. . -.. (3) "HAT E:AGU.E, HAGUit'' sustituyen a ''VA, VA 'EKU~,pambio diremos: "ah:a. :1.111-saIIA pe, .do ot.ri11:uIIp'e" porque
la
VA:'~Ra, cua:a.do fa, oracin de rela~ivo tiene sehtida loca:tiv()!)Ziisa, ni la doctrina s on lug~ues sino acciones.
)
)
)
}
)
)
)
)
)
)
)
)
)
)
ni
')
)
.100
101
>
'
j
J
'
,(i"'!'I
.;:;
........... >'l
~
LE O O' I N
Pasivos
51~
"tembi;u,,"m.ba'e mbyasy''
..
"hi'upy", "he~apyra"
Re.tativo
"remaa mita'i ovrehe"
V.A
"ame' ese oguah~ vi.:,'ekupe."
VA'EK.UE (pa, :rehe, guL..)
TEMBI --oso.
MBA'E
PY (PYRE, PYRA)
lf.ESUMEN
Adjetivac?'.n con 'lierbos xendaleFJ
"tahji ipepVA"
I (ij, i, hi, h) .. VA
Adjetivacin
de adverT1ios .?1 conipl.emenfos circun.sta,n.ciales
VA'ERA
.
"aha. omba'a.pohpe xe ru''
lugar
HA
"aguigua ne rendp.e ore aty''
HAGUE
"mita yvagapegua' '
GUA
1.iem.p('I
HAG-UA
'',jakaruhpema ''
"gnarani ymaguare"
GUARE
~.
Superforiclad
1V.E .. GUI
ETE (!TE)
ETEREI (ITEREI)
NDE .. VA
RA~A
ASY
HA (RRE, HARa)
J.E (&E)
.
1.02
"kuimba'eve andehegui',
Su,per7,ativo
"poraite"
"noticia vaieterei"
"karai :nde kyi:va"
"ipo:ra rasa"
1
'yv,ga hovy asy''
Nonibre.s ve1bales activos;
"monda.ha~'
"jevy'a.'."
!!-
;
(1) "ta", ''te", "to" antepue~tos a.l p:rezm.1te Ck. un Yerl10 for~
lma:n el jmperativo, optativo o periuisivo; "que Tlo mire", "que se
!va,ya" . . . Les xendales slo RWniteu "ta". Los ~jrealei;, "ta", "te" 1
l"to ", modificados: segn las caracter.stica.s. penmn.ales:
T-Aiporu
TE-reiporu
T-q_iporu
u:'A-jaipor.u
~I'o-r oiporu
TA:--peiporu
. '!'-Oipotu
101
)
)
I'
.
.
, sot.I.os.
"6. -'Taha. man.di ave xe: yo ta.mbin me voy -de. una. vez (de- ':'
1.-Que se calle de una vez. 2.- Deja, "que se mu~ra !
.
termliinacin). -i 3.- Que hable con su hija (del hombre). 4.- Veamos. 5.7 . ..:..... Tove :tt:atu, tou hikU.i: .bUJeno, qu,e vengan. .
.
! Que va;1ra hasta el fondo. del bosqe. 6.- no mires 1o que ha8. -Tapese (2) porfte, x:e ra,'y kra: que saJig.is m.y bicu : fr.: 7.- .Q,~e N,~estro Seor nos oiga a.hora. 8.- Que no 36
hijos: mos. .t caiga, mi ama . 9.-. Que no .nos vean .los que. pasan, 10.9. - :&andejara taNEr.endu (3), -xe "ma": que Nu:e5tro Se- : Que se acuerde bien. 11.- Que i'io te encuentre en "pecado".
.
.
or TE oiga., ttni aln.a... .
10. -AngQl de la.. Gua.rcla mante "ta.a:ndelibr.a,'': .el Angel -de '- MEMORIA
la Guaa"dt.i ,sola1111enke nos libre.
Tereho eguata: vete a paseo. .
11. -Topu.ka.'rute (4): qu.c
se ra!
Emongaru
rygua.su kurpe: -v;e;t.e a 1a. rioma (a.Iiiuen.ta a la.
12.-:-Ani.:remo11d:i (4,), he'i :&and.ej..ra: no robes, dice. Dios
.
dueaa).
13. -Nde1 mita; ank~na rejaha'o: tu, nio no llores.
14. - Tove toho-, tove tau:. deja. que va.ya, deja. que yen.ga.,
)
)
)
)
)
)
)
)
)
no
LECOiN
. .'. (2) Las formas ms usada.':! son la.s de i ~. pers. sing. y plur. :
restrin. y las, de -~ pers. sin. y plur. Para s"uphr la.s resta.nt~s qu.e.
son de poco uso (frase 8) .suelen Blpp~earse las f9rmas. .de i!U ,
peravo normal formando p-ara la PTact1ca esta con3v.gac10n mixta del imperativo optatfa.ro:
jahexa (ta.jabexl:I.)
ta:hexa
torohexa .
ehex:a. (terehexa)
tohexa.
pehexa (tapeh~xa)
tohexa
>
)
5 3~
)
1.. - IY.!:ba,'c piko la, erva'7; tou Jrntp: (1) : "'lU1 os lo que di..
.-2. 3. -
4. 5. -
~-a,
"~E",
)
.
)
)
)
)
tam.~
V
.n
x.or
tanto irrealizable .ya - ''qjal hub.ie1a lloviclo" .;_ se susCfr. I. 6. vap. X n.n. 168
17,. .
tuye "RA'E'' por ".RAKA'E".
104
)
)
)
)
)
i
i
,i
10.)
1 )
'
po:quii.rt.o de unaiz.
11. - Eha'aro tame'e ndve la ne ''destino"!: espera. que i~'
15 . ..-.. Ta'upami krva ha. taha: que ;oma. tO<do sto (voy a co .
!llier ... ) y voy oooogo .
japepo: olla
1..l:ll
.
de rf:.u destino r . :m.TEROICIO .N"9 53
J.2 . .:__Ere ix:upe: "aip;o mama ja.pepo ndaje t?r~hnni ra'e:
dilo: "aiqr1.ella olla de mauw dice (e11a.) qe 8e h1,llevo: 1.- Q.ue dig-a. lo que quiera.. 2.- Que
Virgen
ben.;..
. ..
yo": ; diga.. 3.- Q.ue salga del comedor. 4.--- Que coman lo que quie13. - 'l'aha .taru xe mbaraka ha t~romrnru: voy a ti::'l.-er mi: !"an. 5,_ Que Yaya; a buscar la olla.. 6.- Ojal. lleguen p::onto.
.
;uirb.'1.rra Y 1e aitmm:pm1r4mos.
(cuatro maneras diferentes.) 7.- Ojal hubiera ganado. 8.--14. -- Tome'e'y avm1, taikuaauka.. ixup~ avndipa . :ottata'': : Que no dig2. ;i;ada. 9.- Que no haga sns traba.jos y le voy a
qua no (ane lo) de y le voy a most!l.~alt' -0011 qmm tJ:ata. , hacer ver quien soy yo. 10.- O.ia.!. se aparte del "pl':eado".
,
r11.- Que no muera y que se sane, Dios mo.
Ta..u.p~t.mi l<ovq
la
os
. MEMORIA
La tembireko !ldoiko va'erai "sebo de vela 'yreheve": la esp 0 ..
fia rw debe ostar sm se-bo -ele voht (Pcme-dio emitra golpes).
Overvante pehe,.~a.se "tala.ta' .je11e: ;s:lo qurn1.-6is ver 1o qu.e
.ri'lla aunqu:e (se:a) lata.
.
. 101
I
IOT
., 7,- - . --
)
')
J
.,
!".
.)
:2; ...:.,..Eemb.ojam.i. amoklt ~a.gua; :tide :a.y.Va ry!.~k: ercate u( '. (l;)ja (.rehe)
, se~
'5. ~ Ni., katu, eju ko'eramo reraha. hagua la ao: bueno, ven<:
1mi.liana paira. llev.a;rte 1.a. iopai. :
(a)myatyro: .aa.re- .:. poxy: ka.
glar, componer
..
a. -Eiporu.ka.nll. xve. petei ka.va.ju agua.he .liagua Para~ti\
.
:r.pe.: prsta11n:e un e.a.ba1llo.. 11a[['a He~aif.' ~ Pa,ra.gu~1. ?.
.'.7 .. o."- Eremi. :ii::.ve m.iv.ap.a ia tap~ ~ha. :jJ.agua Lu.~:uep~: dime,:
. . . .. . .
. ... . . cu?.I e~. el ca~:1m9 pr1./L"R :i:r. a~ J:uqu;e.. ': ;JE.RC]JCI'O N9. 54
.. )3.,.7--0moltunu' ixupe. haseve'y l~aguJ1 (2): lo acaricia para~ ,
. ..
que
. .. ,~ ,
. . .
: .. no llore.. m~.
,., ,.:'' ,. 1.-. Arrgla
. ~ el auto para que va.ya.mos a A reg11. 2.-. :9, -.Qu cmyatyro'y ha,gua. m1.1a eve v1011e pai.a 11 . aa.!t\:' 1.a:t. Traeme un pano (ao) para que seque los ut"" 118.11 1 0 ~ 3 ... N
' !I
,
...
. "''
o
..
..
.J.1'
~ >_es Pi:-ra eso que quiero marchar. 4.- Me voy pa:ra no vlver
10. -:&a11dej.'L"a oikove jevy o:ma.nove'y; hagua: Nuestl.~ Seno1t~:. (vemr <le nuevo). 5.- Ac:r.c.ate para: que no te ca-igas en. el
_ .
.
.
.. resu~1.t P.atra n.? mo~ .m.~.,. pozo. 6.- Pone1:i loSt reg~os (regaloa) a.I romper el alba p-..
11. - Okany ixugur an1 hagua (2) ~o Ju.ka .;1xupe . Se er,?0.0010~ ra que .no los v~an los nmos. 7.- N 0 Iar9;u.is al perro. para
, .
_
,
, . .
, Jde el). parn ~1,t7e l.:o lo n~c\ta.ra.f que no muerd8; 8.- Lo largamos y que mate liebl:'eS. (.ta.piti).
12. -- Penembo e anite1 (2) p.e a te11tac10!1 P:e ornc11J:~u:a ~uo ~ 9.-Descansare un poco para trabajar mejor maana
.
no ca.1g:rn en la tentamon. ,
.
..
:J,3. - Arahaulra ix.upe "c.rcelpe'' por ntike ( 3) .o,juka ixupe: .
..
. le u1fo.e llcvP,an. a. la .c;rcol pa.ra. <tt11e no lo ma.tasonj MEMO,RIA
J,.1:, - Rehomi Paragua.ype "P'r novke of::o poxy: vas a Asu11-.. .
.
cin pa(t"<'l. que no ha.yo, uns ira (:de un ca.nito) ~
Opu't .l?Ol"!t
fo kumanda1': c.r~eel:!, (~e levan:(an) :Ki'i.t fos.
J:5. --.Upeara:nteil (4:) piko resapultieh~rei'l: pa:ra so g'rihis!
.n.o-i'"~'"'"'~.~
tanto~ .
o
.
'.
l
1::'
vli.....
.
J:P ma. a. mandi.i:u.: ya. s~ abre todo el algoa6n.
15.. - Naupeva.raiko la om1e hf.a: n.o es pa1ea. so lo que quier.e::
venir.=:
... '"'0
pio.
'
.;
"'.
.
i
(3) 1\!l:rs frecuentemente an se" usa para negar el cast~lla.:
l, -:--:;1.U1.a agnat.v.o (1): 'voy a. paaeaa.".
nismo "POR NO" c1POR. NIKE" (P'O,R NTIKE).
1..
. ( 4) L-a pospo~in "Ra' ', que se. usa para indicar el tiempo
,,
futuro de los uombres, tiene tambin en .ciertos casos sentido fi., M~"..-...._
.
.
nal: "para so?'";
.
, (1) La o:ra._?.in trmino <te u.u ve:r.~o d'e movimiento frrra. po:jOfr. I. G. Cap. XXVITI n n. 31.6-19.
Jmesta
fa pa.rt1cula.
"VO''~ "aha !l,guatv:o~" voy a, inasear"
.
l
.
I;'
108
109
)
ir :
)
)
)
1.<
'
,.\
~-
"
..
:, ;
.)
)
: ..
1
)
)
"'
)
)
)
)
".
)
)
)
)
.
)
')
)
)
'%'\~
'..' ! ~
. r.-
. :2. -Ndohamo'avima. la. :Q. Rfo r6ga.pe. "ni plata" m.ono'ci '
vo: no va .a. ir ms a casa de D. Riu.fo ni- pw vceoge1
plata.
1
1
re.coge~\
cos-echrur
{a.)mbyai: desco1111-
sa;rnmbt:
bochinl~he
LE
(a)heka: hu.sca:r
mo :
nor (-de ella)
. poneu
:EJERIOIOIO N9 55
1.- Voy ~ buscar mi sombrero. 2.- Vamos a pasear. ?.
. -Vengo visitarte. 4.- Venimos a busca.~les~ 5.- Fue a salir
junto a la chacra de su padre. 6.- Viniste a comer? 7;-;- Va1nos a hacer bochinche. 8.- Sub a ver a su hija (de el) en ..
ferma. 9.- Que vaya a dormir. 10.- Idos a. sentaros junto
.al mesa.
((a)mona'o ;.
~
R .
ak
.
. . .
cO\mo yo ! !
eguata t ylruevo kyvu kyvi:x.a: ~:nde.(l.~.paa:-~. atz.s coo.no el
(2) En estas oraciones .(dependientes de verbo de movimiento) se o.mite muy frecuentemente. la pa.rtfoula. ':vo ",: entonces el
;sentido de la frase re.sulta ms vigoroso Y termman:e.
. (8) La oracin depcn~diente de un verbo de mo~miento en
:forma imperativa u optativa, se. construye en la mrsma forma
.,(impera.tiva u optativa) y sin partcula.
. .
\
..
Afr
...
I.
~..aap.
xxv1.u
..
n
n
..
116-19..
&o1
eer
.N
.
,na.s -d: ir a. mj valle.
3. .L~ekuave e aha .h~gm1, "pnmera lmape": me o.eee pa. ni, ir a. plr'fo.11!cfl:'a Jmea..
.
4. -He'i. xe've al1asa JY
h agua
~
.11,o'ero: ::me di,jo "true pase de
. .
.
uuevo maSana.
5. ~ ~e'm,ka.m.i pe ku:fiakarape OD.10lld() hagua acraite V~i
imem'by ku1mba.~pe: le ha.e.e 4eo.r< n. esa. seio~a que lo
,
.. ,.
,,
e11yfo l'l'll hijo (vatt11).
G.-:- Ewra'ena x.eve "permiso". a.ha hag:ia afiorair.o Ohcope:
. .
dm:nc perun1so paira J;r a htcha.r al Olu:rco
7. - Tembiapo.mimi _Hxeoblig;:'' aimvo. (2) ko 'pe :.. alg~no'.;.;
.
pe{Uenos n.egocw.8
me oblioa;1t)il
a .e"'ta~
aia11
8 . X
t
.. X
.
o
~. 1'
B ~. !PY :~yo anemona~~10: me u.yu.c16 a V:t~sHirme.
.-:-Oneha'f1. omba)apo (:3) pora: sc .. csfueil:"Za. en fa1aha,jrur
.L.
1 :>.
lIl
:1.2. -He'i x4ve ani hagua (4) a.ha aja4u: me dijo que no .fu.e., 19. -- Ndahasyi jajapn hag11a," la :'andejra he'v!li andve: no
ra.. a baarnte. ,
es ilif:foil ha.cer lo que Dio.s nos .1narn1c11a (nos dice).
rn. - E;eha'a ani rohupyty: procirnia que no .te- alcance.
1
14. --: ''Oencarga." xve por nike ah~ja xe ryvykurape: me'
onea.rg que no dojam a. mis hennanitos (de l).
"
;activo, de
15 . -- E re ixu~e
por- nove UJ:?eixa
OJapo
v al. elltero " a pYte'p e., re'y:
;a.:anir.na''; an.:i11Ni.1'8f' jeroky:
hailo
difo que no -:uieJ.va a 0 bll'.'a1r ~~al delant:- de to~os.,
sieoso
mburuvixa: jefe
".(.}farrea": ir de
16. - "Opromete" :standeJ~ape :idohove1vo . (5) J,erokyhape~ 'valle';: patria chja tyvy) ose.: hermrmo
jui>[ga
p:romcfao a .~10.s que_ no Fra mas a1 baile.: i.te voi: cm seguicfa.
m0ni)r (de .?J.) pereri: dolgaido (pB.17. _:_"(}promete" isype ohove 'yvo (5) "ofa1Tea'': prometi a a.) monde: vestir
npytpe: t'n rnecli~)
pCI, teila)
su ma.cl!10 que no. ira ms de j1.N!ll'gBi.) )eha.'a: Gsforzar- (mbytpe)
'(a)mopezl.'r!: hacf'!t'
18. - I-Iasy (G) funoperer1'. hagua la so 'o: es diffoil hacer def.- " probar, inten.hlJ.T
delg-,td~_,
gaida la cait'l:ie.
1 EROICIO N9 56 .
~
1
..
~.--- _Me
prest.
r:L::n:h
'
MORIA
.Xeveguara np6va. ha'e ja.g-Tui, :ry':!. rei.: pac'a. m eso 11,) ti0::1e.
la"
porhtn-cia
(ime imporl'ta. u.u. bledo-),
.
estas orac10:n.es como en
"
113
r
r
rl
.t, .
LEOOiN 57~
bn.perativo - optativo:
t-a.poru
tc-reiporu:
f. oiporu
ta-jaip.Qru
to--roiiporu
ta-:x.e:poxy
ta-ndep.ox.y
ta-ipoxy
ta-andepoxy
tarorepoxy
ta-p.endepoxy
t.a-ipoxy
ta-peiporu
t-oiporn
hnperativp forma, niixt;a.
taiporu'y
tereipor-q.,.jr
toi-poru'y
torohexa
tohexa
tohexa.
.......
hagua (vo)
ha.gua, a:oi hagua,, porno ...
has.y. . . ha.gua
ndahasyi ... he,gu~i.
EJEEOICIO N<.> 57
ta.xeraxa
tane11u:pa
taanerend. u..
.. taoresalva
tapendej oko
jahexa (ta.jahexa
tahex:JJ
0hexa
terehexa
ts,xepoxy'~.
tandepoxy'y
taipoxy'y
pehexa (ta.pehe:.Ka)
1.- Vete a dormil'. 2.--- No e.s difcil hablen glui.:c~r. 3.-Dile que ve:nga. 4.-- Entr en mi. CU.Si..!. para robar. 5.-- Que
.salgan de aqu la.a seoras. 6.-- No h:: pego l::>arn. qe no Ha~
Ye. 7.- Me pide que le .ayude. 8.- Eh) e::.i:foerza. po1 trabajar
bien. 9.- Decid a vu.,,stra madre qno os 1mmde a la ig1e.<:1ia ..
10.-- Ojal llueva pronto.
t.apohayhu
pero TOROjuhu
Ora.ciOnes opta,tiva,s
''tou ka.tu''
ta (te, to, ... )
"hi.'ante xve."01i'!
hi'ante (xve, ndve ... )
"hanga'u
.ou'' ''l1onga'u nda
hanga'lil (ra'e, raka'e)
lt:i re,ka!e"
n.ga'.u
(ra.'e, raka.'e)
"osenga'u''
.optativa, dependiente
gua11
- .uagua"
.huil!hin cm el cielo .
11
.....
.. :
'
mos' .a,co-stumbrados
1H.'<111.01'.l
de' vivit'.
3. - Ameekuaa. n.<;1~ve "eucrilipt.o" ra.'y 1eipo ta b.ixa: te p:ue.. .40 cta:r pla,ui"Cl de :ei:~<.1.H}_yto {e'U!calip~os p{~queo.s}. cua;n..
'
tos quforais (como q.).
.
:(1) "HAI:XA'' y ''.HA.G'U1.!I-OJ;!-A ,,. partculas pospuestas con
las que se expresan las m"aciones com.parativas de .me$ente y
I 15
.. :,,~~
.,'t
"1
:i
.. r
5. - Ere ha~ruix.a (1) xve ajapova'eku.e: lo hfoc como 1~~. co~t. 4.-:;- Todos los nios son .cabezudos. 5.- Como veS, este
, . :
diji.<:ite;/~por eiSta muy enfermo. G.- Que se haga como deseas. 7.6. -:-Pa'.1.. 01uonga.rai ~itame ?Ja;pouka, hgui~. :&andejra::J'Vmo como para matarm~.. 8.- Nuestro Seor. muri (como)
.el sa.ccr:dofo bi:ttlhZ:a ail mno como lo mailld6 ha.ce.i~ Nues ..~para podernos llevar al cielo. 9.- Todos los sacerdotes rezan
.
.
. .tr'o Seol'.~J'or nosotros. 10.- Sembr .los naranjos pequeos, todos los
7. - Omano haguixa. xe ru, amanase xe avei: co.nl(} mJU:i:~que tena.
*'
1
1
~ ~
8. __. Aimma aha ha.guaixa (2): ya. cstoy (prepa:ra:do) como~MEMORIA
parra :i!rane. ._
.Ik t h'.
.
1 wibl ..
e'
E
b .f.
,
"igrfma.va
,
" :th.1eve
..:.i ~
,_
.,._
.
di6 vuelta.). el viento.
ba/ekura: todos mis pI"ji:mos hicie;ion g..ua:ridi:.r.. ~<~:; co:.i
'2. -Xe tavjma i avy'guintc aj~.he'o: 1:111toy b'obo; IIoro do
fM.s en <m1 casa.. 1
.
p1:1;r'o gor.o (po:t-q:u.o.. soy H.Jiz).
3 -P:
l.3. -.Pixa: h~'i "entero" "oyendesva":
.a.ic~u todos los~
Y~ om:e'eva ixupe, "om::i.liciguima'' karai Sele
quo .qiuiertm "\!.cndc1t. J.
one e a.1 ese: es1te mal lli.;UlmCl'l' le v.fone (le da,) poi"qu.e
.
~ ~ ~
~
ya.c:::;ospeciha q_'l1~ el S:r. Celel'J!Hno ha.bla mail .de l.
,9
4. ~ Itj.guin~~' 2~~ ao osoro : par se~r v.iejo, n:aickt. :m.s, s~
tembipata -ose.: voluufad
. (a)mongarai: haut:iza.r, ben.cfocir 1 .
.
ha rasgaido mi ve.siiido.
.{a)jep1okua9.: a.coR"!umbrarsc
(a.)ja.pou.k: mandar, hacier hn.eerj 5. -.Ne .memP.;r, oko ia,k8,-.:-e, "porque" (J) J:embrojerovia ix'U
karai: bendito, bautizado
(a)momattei: sa:ludar
.~
pe: tu hIJa anda a. su gus.fo (po~ su eabeza.), porcnie
tapixa, -ose.: n~6,jimo
(a)o11,gatu: gua.rda.r
condcsciemles, (con) -ella.
as
)
~
. .!
,:
)
)
)
P.!r:
...
..
.
6. -l\Tdve. niko opa mbf.l!e ipya.hu, "porque" nderehex:i ha
EJ'EROIOIO N9 58
.
j
.nd:erehendi mba'eve: pa.ni ti to:do es. mievo pot;que no
l . - Hazlo como te digo. 2.- Como dij-o_ Nuestro Seoii
.
.
ve.9 ui oyes mrcla,.
7 .-.Akyhyjgui :&an.dej/".l"rngut ndajeJuki: poirique tc~mo a
1
.nos ..hemos._d_e ama.r unos a otros. 3.- c. om.o lo. sab.fa me fo.1
"<&
Di.ns no !UH~ (nmrto) si.:l.icido.
...
~ . 8. _:_ Ndaki rupi (1) xe kangy: estoy dbil poit~que no hc1
. (2) "RAGUaIXA'' :i::t1~tcula pospuesta que sir-ve para exp.r~. .i
sar la.s oracfones comparativas de futuro. Su tra,duccin sera J
dotrtmido.
"como para". .
:
"
,,
,
.
~8) "O!HA.GUIXA.1' !ls u.u modismo ql.1.e se us.a pa..ra. signifi.)
(l) ~'?'! (~UP.I) P~rticula. que pospuesta ~ 1;1U. .ver~o sirve
e~ '.todos". R-ay otros modos de expr~sar ~'todos'.' i. pero .de 't>r :~ara for~aJ: .. las 01 a.cion:8 causa.!-e:s de p1esente .. Siu embargo es
dmatlo se usa ~l castella:nis1no irentero".
.. e"?Y corriellLe el ust~ de rns loeuc1ones castella11as "porque", "meflante", "por.. causa de". . .
Cfr. I. 6. Cap. XXIX n.n. 338 35.
.1
1.16
.,;i,
)
=;.
.. I
.,
;
'1
1
)
)
)
'. 1
1
I
1
)
)
. ,.
. '
H1
)
)
I~
J
)
bu~a:l
10. - Jaiko pora rehae (2) javy'a oondive ~n.de rgap~: pair- j
Ta.Xetaxova, he 'i ka.mby cimu.ha: qru:e ime Vuelva loe.a, dice la
qu1e ei,.<:;:ta:mos bien, todos <0staimos alegres en casa.. 1 ventledoira de l~he ( c'tl!ailldo fa v.atn 'lIW.-1 las C.Osa;s).
11. - Ou hagurehe (8) xe memby "esteda." ko'pe, "pooon-]
. .
vida." javy'a, ha.gua: pm ha.belt" v-eu.ido hoy mi 'hijo;'tisj
co1~v1 r1o paa.~li.. q1..1e nos alegremos. ~
12. - O.embyai tembi'u og-ue hagurehe tata: por ha.bi:la:'sia.j
(ropa)
_ pwio 1
EJER.OIO"IO NQ 59
6. - Allepyme'e -(arcaico, popularment~ "agrad.ese") ndvc
1.- Lo hago porque lo quiero hacer. 2.- Est dbil por- .
xe p.ytyv'o h&gurehe : ve a.gua.dezco tu a.yu:d:a (que me.
1
"meclianto
terir.
,.
(4) "MBA':f:GUIPA ANIXENE" modis-mo qu~ expresa "cmo no ha.. de ser a.s . .. f" "as tena que -ser, porque . . .,
Cfr. I. 6. Cap. XX:VllI J:J..n. 323 y 324~
llS
.
. b.~iya.s a.yu:daido) .
7. -.A:vy'a nendive ~h6ta, h.agurehe (1) 'reiko Paragtia.ype:
..
1. .
'
:
'
.
ll. - Ojepy'apy la ita'yra ohro guara (2) "oed~satina'' ::_se l.mJERCIOIO
N9 60
pq-.eocupa do que su h_ijo so va1ya, a pe!l'deir" pot' el ca-
.
mino.
.
.
.
i .l . - .Me. aleg~o de.que m~ana vaya a ser fiesta. 2.- Sei
12. -Alcyhyje voi xe guami mba'ra:rp.o guara: tcHigo me.do ~v.erguenza.
haber ofendido a su madr<?. 3.- Siente que no
(luie.go) do que me va.ya, (tal vez) a enveJecc1.
rayjs a poder ir a verle. 4.-. Temo que vaya a venir dema13. - Xe akyhyje oro g_:uara la ro'y: temo que vaya a vc1;-11 siada "gente". 5.- Se. ma'.ravillc5 de q.ue hubi~l.a acabado tan
el :l'no. )>ronto :~1 casa. 6.- Arrepi1itete de ha.her pegado a tu herma{lito (de l). 7.- Se ~legran .tontapiente (r~ntek9)._ de haber
At<~I'.\~ je voi. xe ~'-.\.o..imi .
ganado mucha plata. 8.- Siento mucho no poder asistir (aimba..erc::~rn.a <a'""-cvr"Ci
~)
tti' fiesta ; maana he de ir a Encarnacin. 9 , - Le agra~ezco que haya venido a visitarme. 10.- No tienes miedo de
~iue te vayan a robar las vacas?
de
N!EMOR!A .
se
\
)
.futuro dudoso.
Cfr. I. G. Cap. XXVI n.n. 298
120
. - ........:...,
.. ,. ..
~
1
ra ~do) }:i-or m, -le huhiielna.s iuataido .. ~ Ia.r1, piel de va ca, si qt~e(t'e,mos e.0111er :maz tupi (blan..co ), e~"! neces.al'io cortaa el pasto (con maclhete). (El que no traba.ja' no,.
13. - Jap.epo ndopupiramo naiporai mba'eve: si la. olla no lll1induoe.a)
.
ido.1
~2) L'. negacin de la condicional se ha.ce con la fama afirmativa del verbo m.~ "YRAMO" o con la forma n.egativa. ms la
artcula "RAMO";
.
P
(3) "RIRE'' parlcula posp.uesta que sirve 'pa.ra expresar las
oraciones condici:c>nales in-el~s de :pasado (y a vece-s de presti_nte). El verbo pr-~cipal s~1ele llevar "VA'ERa MO'a".
(4) La. negacin de irreal dq pasa.do se hace con la forma.
afirmativa ms "Y R~~", o con la forma negiativa. ms "RIRE".
(5) Hay otras part1cula.s para expresar as oraciones condic1oz;i.ales. Aqu he1Iios puesto solamente las m;s usuales y de m,s
fcil empleo.
122
'
\.
\
l
\
j-
!
;:!e,
, . . .
a ro:lfr, ~tuc v,ayan juntos,
7. - Hak(irlU.n-0:. jepe (3), oho omba'apo kokut).e:. a11quo ha.eo
calor va. a iil.'aha.j.ar . la e):1a;e.T'a..
::i.
. <lt
123
-- ... 221.Z:.- ..
~1!'
fo qmoro .
.:-Ta.pe ~aranl jepe, voguahe pora _va'ekue: aunque. el
.,
.
qu en vez id!e lforar" n.o- te ries?
13. _ R,ekkr1 .rangue, r~mboJ:iovi nde syp~: en vcz de oa~la:r,
.
contestas a. tu ma.clJl.e.
14. -- Omba'a.po rangue, oho "cart.e;rah&pe,": en vez de iraba~
ja1r,. se va a las .crur:i.1eiras.
(a)ani: correr ~
piru: scc"Ot -delgado
t""pykuri -ose.: -de.- . j:epe: ~p.lu.que.
. (a)p,y: d-0si1.c!l:'tarsc iw~-s (en movimiento)
.(xe)p:u: secmrsc
(a!)eno:: a,cos,[:a;r'Se
ke: sueo
., p.y:. vigilia.
.EJERCICIO N9 62
iove Ka..b.t
1
!
l\
1
l.
1 ltESUMEN
!
.
Oraciones
l
i
_..:.........-
. ..
l...
. .
, . . !hix.a.
(~esente)
124
compa.rativas
"oiko oikose
h.b::a'~
i
1
1
1
'(pasa:d,o) : moHvo
anixne?
,;o r a e i o n e s .e o i1
v e r b o s . d n "s e
"
condicionales
mo'a,
"olien.dramo, oikove''
"he 'e pora.'yra111i0, ere xve''
,
.'
ha'~
va'era mo'a''
:::ramo jepe
'(jepe)
en vez -ele
:t.oye: _g-0ja-,
"aikuaa ri.re
v-aler~i.-
mo'a
"".
peju hagureho"
ro'y''
"
se~ .
----
i e :u. t o" !
"
:.r~ngu0:
in
t i
"avy'ait~
:y
i1
ha.gurehe
Ora_ciones
yramo
EJERomio: N9 _63
..
..
..
L -liana mi:taram10 (l) ku 011rupi jaiko: cuando 80.mos uos a..n1clau1:i.os. (es-tattnos.) por t.odaf<l pa.1etes.
2. -Taita, iko'eramo i.pi..re vru. "todo el diaJ.~ihna." upeixa.: pap., ~uan!d.o amaamce de '1.naJ h'uan.01~. (pau:a.) todo
.
tic) ruada en 1.
4. "--" .Aipota ao oje'oyva. oje.johiraruo: q-ufa1,~o telf).. qlie no .se
,
dei::Ha tm.u:do se la. ve.
5. _: ~uehe: ohoro Lebonia Co.:r.wepcinpe. "~i,11ca:rge/'. ~xup-e pe. . te1 kaso: ?-'J'leir, c.ua.rudo Ls)Jonia fu a Corice'.1)dn le eJJ.c;;:;,i1g-uc uu p.aJ.Ltaln.
E1.l:cai~nn~i6u.
.'
~\
.... - ~ ..
..
.. ": : . .
~--
'
~''1.\'.
. " ~
'.
.1
p~~l
S!;:
bi(~Xl
la. bcn111)ma. .
.
{a)je'.o: <lestieirse
sorbot
sa'i: ([.;.minuto, 1)0
12. '"'-:Ha aga, aJu.ku.vo pe, opuka. xerehe m.okf mitii sJ..'i: y '
mh.nra, .al vcnfa a.qu. .~:H3 rieron de 'll;: (a.)johi: lavar
tara uno
. .
. :.
'
cfos nrnos dimimitos. 'kaso: p.a,,ntalll
qnwiio
no
h1,y, no
13. - I.J'a. CtSflW.meYo 21 .''odin.ara." ofok:a .h'mir..ui kambll.X.i. ~ . (~t)po: a.altar .
11dnJp:t:'i:
H (a)f.para": ,s1Iir
estli,
f.alt;.i
. Ty hri;i,n. y a.I. 1-n:tJu, co1ll.'10. so le rom:r.:no 111 <lal1.T.'f'O y se ;1 ka.lJ11 guasu: bJJ.1que<HH'.ricndo
(si)lo 3~
. lo CCh sobre .st :
te
:>:.:e ri ~ sol:Jre m.
}.Je\l.'S.)
Lt - Nerehe.ndi piko pe osenguvo he'i va'eku.e?: .no o'ite
nde ti: sobre ti
lo qtta elijo al salir? ;
.(a)veve: "<rolar.
hi'ri: sobre s
15. -Epyta. sapy'a.mi xve lrn'pe ah~ aja (3) ahexa. x.e ja..
pepo: ~u:6fvte u1i ;!:'at1to ,aiqu mfon.~~as voy a ver la o-Lla.
16 ....... Reho aJa. re~ongaru ~d~ kavaju niko. ou sapy'nte:
.
.
m1;e.nt11.~a\S fums;t.es a da1r de emne:r a. tu caballo, EJEROICHO l\W 64
vino de repente.
1.- Cuando el ro (arl'oyo) suena 1 {hys:pu) agua Heva.
17. - Ake poraiterei jave (8) :nde xemomb.y: mieiD:triJ.s {1or- ' 2.- Cando chupes por completo el o mango", lvate h\8 ma:mfa cst1npie:n.da:men.te it. me des:perrtaste.s. nos. 3.- Al andar, pareca un pato (ype). 4.-... Al caer la pie18.-Ha'e ose vove (4) ndaiporiete opuka.'yva: en. el i11stan- : clra sobre l, le despert. 5.- No ha.y qni(!:n duerma, mientra.1
to en qiu.e l sail!e no hay quien de;ie de rei'l.se l. est en ca.sa. 6.- En cu;.:mto se acel'C a l, sali corrien(no se ra.). do .. 7.--- Cuando no les oye, hablan mal de l. 8.-- A.l :r.ezar,
r3sfurzate en pronunciar (a.e'a) despado. 9 ..:....-: :rnn cuanto
~hagas
un pecado;, confisate (a.emombe'u.), 10.--- Pn:1para. (am
'(2) "VO '' y "KU.EVO" (NGUEVO con nasales): Ar.... Se
usa.n. pospuestos al. verbo secundario para expresar cofnciencia. bo~a.ko'i) 1a comida para cuando llegue.
de tiemp'Os: "AL'' sa:lir tropec.
(3~ "AJA" y '.'JAVE": m,ienfra,s. Pos.pesta.s al verbo secun~a.rro expresa,~1 la duracin simultnea de hechos: ",mientra.s"
comia ellos dorm1an. Es ms usado "AJA".
.
.
.
Yna.mb ndije 'Oktramo ma.nte h.oy1 u: se di.ce que la perdiz
s6lo bebe cm>,.n1do .llueve.
(4) "VOVE'.': .fon. pronto como, luego que. Pospuesto al
verbo s;eeun.da/no ex{presa s:ucesitn. in.mediata de hechos: "en
Remba'apo aja, anik~ reemboss.xi: rnic1:ras trabajes, no
cuanto" lleg (tan p101tto como, litego qw:; . .. ) se p:u.so ti. 'can.far.
j'uegi.ws.
'
129
)
)
J
)
')
)
j
)
)
)
)
)
)
)
LE 10
a I
6 N
65
. sa;Yga el ~ol.
1
2. -.].'iq'a.e'e mbU>yve ja.ikua.va'e1a ja'tava: antes. -de hahla.r
.
heltn.os de sabe~ lo qU!C van1.0s a ded:r. .
3. - Mba'rehepa noauga.reki imba'rehe ajapoulta m,boy- f
ve la xe rga ijyvype?: Por qu no Cuid de 10 'Suyo au- l
tos 1de que hiciooe haic10n.~ mi c&.<ia en su tiea.11,a? ~
4. - Xe Dio, hasype rojuhu all1iallO mboyve: Dios mo, por fin
.
a.~mbo' ta
vieneis a pie f
16. - ''OochQ'pehe'' :naaguahei xne Ita.ugua peve: sin coc:he no He;gia,pe:mos hasta It~ugua.
14. - "Cine'' mboyve
flfiil ///
~~~
--ooNr;;
deuda..
'
atem.orizwr
(1) "MBOYVE": antes ele que. Po~pue:o al vc.rho zecun.i
.
dario ex.presa un.a oracin temporal con significado de anterioricla.d.
i EJERO!OIO '.f.\Q 65
_,,: l . - Desde que muri tu pa.dre, no te he vuelto a ver. 2.(2) ''lURE'' despus de que. Pospuesto al verbo secUlldarfo
expresa una orsci.n temporal con significado de vosterioridcul. , Antes . d que se va.ya. a Fra}Jcia dile que cuide de~ s mismo
(3) "GUIVE": desde que. Pospuest_o al verbo secu-.a.da.rJ.o all. 3.- Despus de que llegue, que venga a verme. 4.-., Pes-.
expresa una oracin temvoral cien sig11ificado de duracin "desde".
.
(5) Las partfoulas (~1.i:BOY'VE'' RlR.E", "Gtrl'l!E", "PEVE''
( 4) "PEVE'' : hasta que, pospuesto al verbo secuu.da;:'io exse
usan
tambin despus de nombres coino simples adverbios .. r;,e
pr~sa Ul1.a. oracin tmnporal con significado de 'duracin '.'hasta/'.
tiempo o luga1.
.
130
131
'l
-.
pus de cantar, todos lloraban. 5.-. Sin mi nada podis hacer. {?.-Tienes que luchar hasta que venzas (xe pu'aka). 7.Antes de que te cases mira bien lo que haces .. 8.- Despus
de_ marcha.rse su inadre, se asust. 9.- Hasta que .no me des;
mi pantaln, no te dar tus z.a,.patqs (sapatu). 10.-'- Quin
quiei~e esperar aqu hasta que yo vuelva?
MEMORIA
mu:t"iendo.
LECCIN
n_ec~si
t.ian.a.
66~
.
ran; si tiene sentido condiciom!l, temporal, mod'll, etc, se .re.(2) "HA.PE". partcula que ex.presa. sgnificacin m:Hlal..~~
~lv~ pol': un~ de e'Sta.s oraciones.
traduce a.l castella:no por el ger'Ulldiio.
en
132
133
. EJ'ERO:ICIO N9
00
. ~.- Lleg3: cord~do a toda ~elocidad. (mucho). 2.- An_da Jugando (a3uga) por el campo. 3.- Va cantando hacia su
casa.. 4.-.- Va bus.~~ndo .$U sustento. 5.- Le encuentrali ali~ J
mentando a._sus h131tos (de ella). 6.- Se olvida de sus penas 1
tomando cana. 7.- Sabremos hablar guaran oyendo a los .J
habiai; bien. 8.- Se fu sin decirme nada: 9.- Acab
~
combate .sm que .sucediera. nada a nuestro jefe. 10.- Quiere~
comer, sm traba3 ar.
que
el1
MEMORil\
.i.j. 'll' ~
j
J
. L .E
1
10
OI N
6 '7
hzy'
i.
(8) P,ara el futuro se afiade "HA'' a la p.artfoula de; fu:.turci.
que debena llevar el verbo si fuera iude:pendtento~ .
.
<mb!"16 a .l qU:e fu el qu:e mat al ,ierfe.
.A.malicia" ndokymo'ai. ( 4) : &ospec:1ho qu.e no va a. li?'Ve1t
12. - :t-TPJmo'ai va'13kunteko 1J<?. mita, karia:y ou(-ha) JP?
fosa.1:'\Sle
ciha
vienttre
EJEROI1CIO N9 67
llos. 5.- Cmo voy a. decirle que mur10 su mau:re l o.-- o._...
pecho que me ests engaando. 7.- Creo que yron1; v: ~su..
lir el sol; ya no llueve. 8.- Me parece que f; va. a. v ~mr. 9.
Ya ves que no se ctiida d nada.
134
:
!
MEMORIA
. l~. -
LECCIN
! .
consl;Jn;{.eme.~h..
:15~0 s<~
pus)
a ilo,'.ar ..
s._ --- Aem.o'. aembo'e pe 1rn "sntope'' Y..e ryYyrehe: me p11se a rezair a rrni sa.ruto por mi 'h rm'n'.1
menor (.c1 c l).
10. -:Oepyr oguata tape porarupi: -empieza a. a:nida:r- pqr
buen, camino.
11. - "Suerte" niko a Kaela oime uppe: .(hubo) suerte qrn':I
bll."icnt<,i.
yerhalet~).
68~
At~oi::a ~asy
..,
,,~ajetillo'' pisavord~
1EJ'ERC!'l'n:o -N9 68
.go hambrc
{i
1.- Me i:rnse a cantar para. hacer pasar mi . tristeza. 2.
. Comenz a hablar aprisa y no le entend ms (an.tende). 3.
:}Estar bien que vayas a visitar a .tu mam. 4:.- Quiero que
, me compres un poco. de sal. 5.- Ser que esta,rn esperando
-. al presidente. 6.- Encontr que estaba muy flaco,, a punto
14e morir. 7.- (H_ay que) estn ya ma.duras "las gua.yabas
j (arasa). 8.- Se puso a llover. 9.- Se dice que maana va a
negar el Comisario.
\MEMORIA
\
'
LEOiC!IN
69~
____
1\
.
(1) Los verbos. dependientez que se co"nstru;rau sin partc~
la (atticam/.JJ+te) :iHelen :P.acer el tp(Lsado p1~.'.frno con l~ partfcula "RA'E" y el vasado remoto oon RP.-.KA'E".
137
1
)
l ~
dvel.~
po'::t: sucrfa3
(xe)po'a: vengo ,quer.
1.ie
aratirj.: rayo
"(a)trosa": cotrta:t
el .Doctor.
te 'ongue -ose. :
MEMORIA
! ... EtC'CiN
70i,
RESUMEN
..
j'
.:
'\
;
Oraoione.<s temporales
ra.mo
: cuando
vo
kueivo
: al
aja
" jave
;
'
t:e
mboyve
vove
rire
gu.ive
(~a-ce}
pe ve
: mientras
: a.nkes que
to
: desp1U,s (que)
: desde (que)
: ih..asta ('que j
Oracione.s modales
arrwcan.~
2JERCUCIO N<.l 69
vo (modo) "It1Yeirso":
138
139'
.-~-~
suerte
"suerte niko aime xe p.o'a "xe po 'a. niko ajuhn
Oraciones a.tcticas
.
upe pe''
.
ixu_pe"
_je, (n.da.je .... ) "iembyahyiete- "xe po'a _nomani ra 'e xe 'ray'
.
rei na.Je'' '' ome11da jko 1aka'e ~strangero
ra'e {pa.'Sttclo prximo)
r~tam~;,
raka'e (pasado remoto)
: . <'1ia.ce tie:mpo que ... ' 1 : hRgue
"a:rema. aju ll.ague''
,@El'
1@1
j L<:~c-::14ti
~l. p~t;.~Uc~:a
:$.~ ~~ .~~ ~
...,:.;~--~~__~
,,t
t- ~
} t
~ .~== .
~._....._----
)
)
-=-f,~ ,,:\~\Jll
f{
)
.
: i
)
}
EJ:.u.cn;oo N9 70 .
)
.HO
)
j
. 141
)
)
1_..........,..~-.':''''.'.
1
1
AP:liiNDIOE
yv.ga
havy:
ADJETIV-0$. .
C<ielQ azu!l -
bosque ose>uro.
tajy poty sayju: la.piicho <le flor a.ma.rilla - tajy poty py-
ta: lapaic>.ilio d!e flol!." i 1 01a - tajy ipoty hovy: larpa,eiho de flm:" ver- .
d - mamon pytangy: ma1m\6n ro::.;ado ..:.... "camisa" para: C1alil1sa '.
de coloreiS ~ vaka para'i: va:ca mO'tela!clB!.
:';
jagua piru: pCl.l:~ro fJa.~o - kure kyra: c;e~do goz~do ,,_ "Piola/'
"[JO '.i: cuerda delgaida -. ta.pe po 'i: ~rumi.110 estreCiho.
1.'Uatia perer1: paipe:l fitw - "cigarr-0 '1 poguasu: puro girue.
ao - ka,rai poguasu: soor p.9to11tado - koxo a.llambU&u: -c.o1chrt
,grueso.
'$ <i~
-'
.
.:
~.
<$
pakova a.ju:
1.
akua:
syi:
***
***.
ao pot1: ropa
.,,.
p1f1l'c
~
buc.no. - p,,
,,1. ..'."'x."i;..:_;.rnsu.:
pa;(lJi.;e h1icno
pa'i py'apo.ra:
i .. "'.. " s
&oldado py'aguasu: so'lda.do valiente -- a.pore'a py'amiri: cobaya
(~oba;i1de..
gui mba.rete: bu1ey fuerte -: tnja kangy: vi. ejo .c1t,bi1 - lllita;t:usiu karia'yete: ,nmcha.clh:o vahe1rte,.
"isla" g-uaau: isla (bMquo) g1rarude - mita t.o.bd: ni.~o pcq111co ~ mix1 ogueru xve: :me trajo pneo --- ~ui:g:a xeil:i.?1,1,dyi: 111
' sust mudio - mbi nde kakuaapa.va: :.;.e1pw11te erec101snna, -:
., ..
'
,.
..
d
9Y':I..
mi.ta 'i xuri: d o nnuina.clo - mita i xu 1 : n 1no a:1::~1:1u1u.; o :-. , ~
ti sa'i: maz diminuto - kapi'i ;vev-l: pajH ligera. -ita pohy1.:
piedra pe.~t.da.
. . .
. ..
_
omo1 yvate: lo pon:l altc~ - kv.rmy yn1':u: mud:.a.d10 nll.~ .'Y
c1cil()'a,do - kuak.arai kar.ape: seora ha.Ja. ~- ta.pe pu..'4:u: c.a:mmo
1.ar:~o ..- tape mbyky: cmn1h10 co;pto --- lmak.axai :ro0ml~y reta:. s?. e "'
.
' " Jl'HClO
. ' ' ll 1'..J:tl'"
Jrl; "'"1,)Ol' Y'leJ
()
oll'a con mu\?
ha. fa:m1ha,
- 1~ara.1 t 'i.1J!1.
.
cwn. o.sNJi;:o ;iuido --- ou mboVj" uta'i "este da": .hoy- vmrnrun
l~ poh7ra nohendi: 1a. c11~.fa.1d\a. es scJiI~ht. (n.o O"ye)
guaimi
tesat: vicj.a. cioga ~- recluta akapero: n:,cI;t:utu, pela.do -'-. mif'i
kare nio 'rengo.
. .. .
.
. ffe'e ka,~e: kngua,ie /c.9n. e.nto'lJ,i~c.f6n r\giolial'. - miH.iJma
e'~ugu: nia mud1a. _._ ku.a.Itarai e'engatu,: se.oq;.i, e1hao:"lacbwa
- mit.iiki1a. xH>: nifa. 1101tona -- tyre'y rovs.sy: hurfa:no trisitc.
143
l
l{
jw~y:
shnp~t;~:~
. mitiikua
uifi
- lmata.i ka'avo: muchacha.
atray:onto. - polca; kyre'y: polca. movida. te:mbiguM retia'e: 01'.'i~do animoso. - karai kyra mbegu.e: :seo:- gordo lento. - t~mb1gui kaigue: c1iado Jiang-,;i.ido. --- x~ lrnerima: estoy hastiM1o de
ti ndohogu.i. - telrnve keruna: pe.rsona doro:nilona...
APENDICEII
''REHE''
al
l.'.\4
Pe kua. karai IMANDU' A tapiaite imembykuraREHE: esta muj-eir se acue-rda, 1Siiemp:re de sus hijo;s.
Alli REPENA upvaREHE:: n'.O piense~ en r,;o.
.
3) Vorbos, q:u.e indfcan aic.t:os co:rpora1les :
)
)
:me) su errell.'PO.
RO&EJ:~iBO,Y~... RAMO
14.5
)
)
)
)
)
)
)
Pa'i
~
r
')
1.
f
1
f
1
r
1
l
'
o.iv.ro1
n.aidit~
n.o~oiTo:;
la ~r11z.
d.e obra1t) .
NDOJAPI piko hiku.i. ndeREHE mba'e~?: y no te hicieron narda 1
OJAPO PORA B:.ESE
la poha?: le hizo bien el remerd:io?
J.'itAIKOTEVe terei la aml:""tEHE: necesitamos muchsimo la
l:lu:via.
Abraham 01Vf.E1'i!DA va'ekue S.ra REB:E ; .Abraham se caso
con Sru:a..
ra'e
Verbo de
sign~ficado
di,verso:
ti nuevo tpaha..jo.
"G.tTI''
OGUEll..lUIA te.:Aat ipGtl'l: m~v, a.U. cie:go <fa Ja mano.
l't.A:&EPYRU avadie'eGtJ:r: empecemos por e:1 guattaui.
XE RESARA.! opa, mbf.l.',~Jl!JI: me olvido de todo.
Ani R.EIPE'A kva hendGT.JI: 1w quites sto de sitio.
OTl hekovGUI: se a.verge:oJ!<a d:e su vid:a,,
.
AJ:EII xe syG:UX a.ha hag11ruChicope : me sepa.ro (d-es1,ido) d~
1ni madre '.Para. fr al Chaco.
Yma-ite;rema nda.j~ un;.10RU IXUGUI: ss dfoe que hace
rmnIJcho tiempo lo usa.
Aj uta: AKYHYJE x.e p~ tekove tavyqUI'l: voy a temer de
<3$e irudiv$duo lokl.o-T
H7
:\
.,
'
1
1
i
1
i
1
.
pa.ra que vo!.af!Ei un poM.
<Ko "pecado original" OMBOTY andeheGUI"yviga roke: el
. .
pe,ca:d.o oidgina.l nos cerr la pu.ert.a del delo.:
~OMBOPO 'fRI voi jaguarete pyHi.GUI: 110 r;ie acobarqa a11te
.
-l gre. rojo.
XE ARYR.yI ha ASUASU kyhyjCHJI: t~em.blo :y me estre.
.
.
mezco diS miedo.
La. Tl.i:pasj~ <CH!t'.T.BOYI~E xeheC+UI lleta ma:u.~: la \Tirgeu apai~
.
.
1
.{
.. .
14.~
un hombtre.
)
)
)
)
' )
)
.. ...
.. viste como
. . ...., .. . .
)
!
#ene
las g,a.llillias.
un od:e1do.
')
)
)
{
1
)
)
)
)
)
)
. ~ ..
------~
~
'
'.'.1
:,
>'.l!.
1,
~'
~
,,
~:
'.,','I'" "'1
'"'I'bri rig.ula
r r' h11 'u'' Dcclinciin <le '' X!!l'('ht
h_;,:i_ ,( ('<t\l !l
C.
-~
,,,
lDl imlN'll'Ollfli "Hll lieE 1 J . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . : ""
~
{,i:,<?Ccin
2~'!: l}l nirbo irn~~ru ur ' ia ' u ("lntY'Lt"
. ..
;1 "kuv
. ,, Ll" l ; ;
1tr... 11<1 '
rc,~c>.c~in 2i'': '[<.::[ vt'l'bn irrc1;ulnr ''hit 'a,, -- r,n~ par1.1c11lll~
Yt
i <piu~t''
:r '' tovc$.'' .............. ~. . .......... , ... .
~J.cdn 2(1Q: HEStTMiiJK .. :
rL(H'rCJI :J7'!: l'ronollllH;GR pNi;:OtHP.Sc.om.plemcuto~ dll'<:"~ll:O
"
~''. l'i~c.t.ka.
ele t'n. Jeec:i6n a.nteri.or - l'icga.c1n .
-
"
'ff L;\Cdu
l.cc;C!.in ;:?!)\1-: Verbos incremcntn.cloi> ''' ' .. '' . ''' ..... ' '
{ l..<~c.cin 3011-: Verbos a11pirn.dos ,\' c. cr~enarlo.; .... , ..... , .......... .
.. Lcc.cin 'H Q RESU M ElI\ .... ...... " .... : " " .. .' ", '. .
'.
":~1,1 :' Tiempo Ill'C;Sen t0 -- Pres~i~ te con muaclo: ' n1n . 1,.,.
:; Lcc.e-i6u 3
,
.
ku.i", "hikon ' :.::.~,,-.,1 ~ 1:'.,
'~.Leccin :J3tl: Pal"t.fotdai; verbnlr" tle pnsa.rlo: I rn c.ku ,
,u
y "rumo'' . : .. , .. .. .... , ,:, ;;r: '. ',' ,.
Lecd6n. H4r.t: Portfru\ns yerb11k1< de p~1:wo: II
!'t1 e ,
.tku e.
de tuturo: J. ''va 'cdi '', 'ne',
[:a 1ti'.<.til.1".'.~ '"-'l''),tJ.c~;
,~ Lc r.,citt
::1G:~t:
,- (
V
PROLOGO
1Jocci6n
Leccin
'yeeein
Leeein
Lceein
Lc>oa-i6n
. LeC1(J.i6n
Lc-cci6n
Lccc-iu
prelintf1~~~; ' Ch-'t~g~~~' . . . '. '. '. : '. '. . '. . . . . '. '. '. '. '. '. '. . : :: '. '. '. : : : :
<"" '
13
Gtt: RESUMEN' . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15
I1cf.,in
Lccc.itsn loi: Vcd.w ''<ist.ar mf1 n.dJetivo" -- V<'1ho "a.im0" -- Ve11
ho ' ' nik6 1 - l!'orma '' oi''' .. ; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Lecoiiln l l \\: Verlos: xeuchtl es -- Lflil ad,ietivos demost.ra.tivo"' "ll:lK''
"1tm' 1 y "a.ip" ..... .... ......................... ~
LN,c.' i611 12'': :-.l'eg1rni611 O!J:J. l<JS v.e-rbos x.end:i1C'$ - La. neg:ac~if1 ~:11
11
16
18
20
22
24
"h:i. 10 11
)
)
)
)
,,,,,-,,.,,~
. , . , , , , , , , , , , , , , , , , ,
2lJ
28
30
LE!OCC!l
~1.2
34
3.5
L11.~ec\1j1\
;':\W: .Pa1tk.ulas
,. e
p<'JtU.'
. '
'
'
'
"
: ,'
f~t~.~u,;
; ,: '
'
, .
,:
.. :
,, :
~. ~
.....
-~ ~-
:,.;L:
(i,I
7 J.
,,
..
"
e; } ' '"1
Ja'':. '' ojo,u:nH' ' ' . " vu1x.u',
u ~ "(''
". \'("
L1~cc-h1l
4,
"'
.i.8~:
Rup~rhtt.ivos
''t.en1h!
38
39
41
',
'1u'1n'l'
~'
''P."
1
'
.......................
ij!)l,I;
'
f(l~
io:~
.lllii
''.:~~ij;~
~k~.
. ~\:
....
'.
.::A
)
)
)
)
)
. ;.'.;/:;).:1~,'c1.6n 5fL' '. _O:i:noiorieS' cliipndii.!it le!> d.& un verbo tle vol'untn~l ' ha..; .~ .., .:)""' '
t 1 - -
Qi;
1ia,
;6 n ................
. , , ,. , 111
. ,_1 nt.,,
..1.<1
... ::;,.
.
.
114 .
~,,,. ,.~;':-.~
..-.i ~,, .. '.
....:rL,.,
_ . gr.~t''
.. ' ' VO
. . V
:~h : ; e~-e 1n o711.: RESUMEN . .
,;. , . ._...
~~i:t>);~'f.J~~e<.'.~ 15
?>-. .
~~~:;,<:,'":
. ./.1 ~:.:r;(';(' ll
07"
..
"lt;L",
;.;n:l;~~.
"1m.gu<'''
~,t~i;1~;.,;.~~1t;1:
... ~ ............................. ..
\tt~r~~:
)
)
)
)
)
)
~
~a6::;;;
.. '~:. ".
)
)
)
)
"
"'~--r
..
.
lll''
r(stiCJO!!I
. . . . . . . . . . . .
)
)
l4:1 .
-
)
)
)
)
)
)
)
)
)
)
)
)