Austrougarska nagodba

Vaan problem dvora bio je sistem historijskih prava

pojedinih naroda, koji su djelovali protiv Habsbure dinastije, pa je u
trenucima kriza dvor morao praviti ustupke nacionalnim pokretima
od kojih je najjai bio ugarski. Godine 1851. uvodi se Bahav
apsolutizam, pri emu inovnici, pa dijelom i sveenici ine oslonac
reima. Sa doseljavanjem Nijemaca dolazi i njihova kultura i jezik, a
baza njemakog faktora su gradovi. Trgovci uglavnom govore
njemakim jezikom, koji se sve vie irio. U ratu sa Pijemontom i
Francuskom 1858. izbija politika i ekonomska kriza, ali ne i u
Ugarskoj. Maarsko plemstvo je sauvalo socijalne pozicije u drutvu
nakon 1848. Godine 1859. pada Bahov apsolutizam, a postavilo se
pitanje naina izvoenja reformi. Vre se pregovori sa Maarima i
esima da se ukloni centralizovana Monarhija i da se potisnu
njemaki inovnici.
Car je 1860. izdao Oktobarsku diplomu i Ustav po kome je
cantralizacija naputena a prihvaen je je federativni princip na bazi
historijskih

pokrajina.

Ovo

je

najvie

odgovaralo

njemakom

graanstvu u Austriji, ali gornje klase kod Hrvata i Maara nisu bile
zadovoljne iako je u Hrvatskoj dozvoljeno postojanje Sabora a
zapoela je obnova politikog ivota.
Godine 1861. car je izdao Februarski patent, tj. izmjenu Oktobarske
diplome i Ustava koji je donesen na brzinu, da bi se impresionirao
ruski car, sa kojim se austrijski car trebao sastati u Varavi. Maari
su dobili vea prava, ali njihova opozicija Beu je i dalje jaala. Oni
su odbili da prihvate oktroisani ustav iz 1860., jer nije potovan
teritorijalni integritet bive ugarske kraljevine. Maari vie ne trae
personalnu uniju kao 1848., nego pristaju na ono to im je Jelai
nudio zajedniku vladu u Beu sa tri ministarstva, za vojsku,
finansije, i spoljne poslove. Nisu uspjeli dobiti svoju vladu i svoj ustav
i u toj krizi koja traje do 1866. maarski parlament se sam raspustio.
Hrvati su preko Sabora traili ujedinjenje sa Dalmacijom. Ostale

nacije su uglavnom prihvatile februarski patent, a poslije su esi

uloili prigovor.
Nova kriza je izbila u odnosima Habsburkog carstva i i saveza
njemakih drava. Habsburki car je 1863. pokuao da izvri neke
reforme u njemakom savezu, to je izazvalo nezadovoljstvo Pruske,
na ijem elu se nalazio Bismarck, koji je do 1890. ostao voa
njemake politike i koji je teio osloncu na liberalno graanstvo, da
bi izgradio vojni mehanizam i ostvario ujedinjenje Njemake uz
parolu Krvi i eljezo, ali je engleski ekonomista Kejnzi to bolje
izrazio u paroli Ugalj i eljezo, zbog velikog bogatstva uglja u
lezviku , od Kelna do Hamburga. U spoljnoj politici je teio sklapanju
saveza sa Rusijom, da bi bio osiguran s te strane iimao imao
odrijeene ruke na zapadu.
elio je da ima meunarodnu diplomatiju i principe , a ne da doe
u sukob sa njima.
Pruska i Italija su 1866. sklopile savez protiv Austrije. Bismarck je
teio da natjera Austriju da prepusti Holtein bez rata, ali je on ipak
uskoro izbio. Iako je po broju stanovnika brojnija, Austrija je vojniki
bila slabija (imala je 210.000 vojnika naspram 310.000. Pruska je
izvodila bru mobilizaciju, a skladu sa Klauzevicevom teorijom da je
prva velika bitka odluujua. Austrija je morala odvojiti dio svojih
trupa za talijansko ratite, i pobjedila je u dvije bitke, kod Kustoce i u
pomorskoj bici kod Visa, gdje je austrijski general Tegethof pobijedio
talijansku flotu.
Austrija je poraena kod Kenigreca 3. jula 1866, a Prusi su doli u
blizinu Bea. U Nikorsdorfu je sklopljeno primirje a 23. avgusta 1866.
mir u Pragu. Oblast sjeverno od rijeke Majne je pripala Pruskoj, ime
je ujedinjena veina njemakih drava. June katolike drave su
ostale van ovoga. Ovaj sjevernomjemaki savez je ureen kao
federativna drava sa zajednikim ustavom i opim birakim
pravom. Parlament je imao dva doma.

Beki dvor poputa Maarima, 1867, naputa februarski patent i

federativno ureenje kakvo je postojalo. pristajui da Maari urede
svoju dravu kako ele i u granicama stare Ugarske.
Stvaranje Austro-Ugarske na naelu dualizma posljedica je duboke
krize feudalno-apsolutistikog Austrijskog carstva. Izbaena iz Italije i
iskljuena iz njemakog saveza, iznutra potresena nacionalnim
pokretima i socijalnim suprotnostima Monarhija je bila prinuena
preurediti svoje dravno ureenje. Nakon poraza u ratu protiv
Pruske, s vodeim ugarskim politikim faktorima je sklopljena
Austrougarska nagodba, 1867.

U smislu tog ugovora Austrija je

razdvojena na dvije polovine- na kraljevine i

zemlje zastupane u

Carevinskom vijeu (Gornja i Donja Austrija, Tirol sa Voralbergom,

tajerska, Koruka, Kranjska, Gorica, Gradika, Trst, Istra, Dalmacija,
eka, Moravska, leska, Galicija, Bukovina i na zemlje ugarske
krune (Ugarska, Hrvatska i Slavonija). Granica je ila rijekom Leitom.
Zemlje zapadno od nje nazivale su se Cislajtanija, i pripadale su
Carevinskom vijeu u Beu. Zemlje istono od Leite nazivale su se
Translajtanija, a nalazile su se pod

suverenitetom ugarske krune.

Nagodba je bila rezultat kompromisa izmeu austrijskih i ugarskih

vladajuih krugova, a formalno se sastojala iz dva zakona. Po
nagodbi Austro-Ugarska Monarhija je bila zajednica dviju drava, od
kojih je svaka imala svoj ustav i posebne dravne organe a
zajedniki su im bili vladar i odreeni poslovi (tzv. pragmatiki
zajedniki poslovi- vojska, predstavljanje u inostranstvu, i za te
poslove potrebne finansije.
Radi odluivanja o zajednikim pitanjima sastajale su se svake
godine

delegacije

austrijskog

ugarskog

parlamenta.

Svaka

delegacija je raspravljala odvojeno zakljuke su jedna drugoj

saoptavale pismeno, a ako se tim nainom ne bi sloili sastajale bi
se na zajednikoj sjednici na kojoj su zakljuke donosile veinom.
Finansijska sredstva zajednice su se pokrivala carinama i budetskim
prinosima u razmjeri koji se utvrivala na dui vremenski period
(obino 10 godina), posebnom finansijskom nagodbom. a odreivale
3

su ga tzv. kvotne deputacije parlamenta: Kvotni omjer bio je u

poetku 30 (Ugarska):70 (Austrija), a na kraju 36,4 : 63,6.
Postojala je zajednika vlada sa 3 ministarstva, ali ne i zajedniki
parlament. Carevinsko vijee i ugarski parlament su zasjedali
odvojeno a slali su svoje delegacije u isti grad radi pregovora oko
budeta pa ak ni te delegacije nisu zajedno zasijedale nego su se
pismeno dogovarale. Obnovljen je ugarski ustav, ali bez opeg
birakog prava. U austrijskom dijelu su birai podjeljeni u tri kurijeseljaci-graani zemljoposjednici. Iako brojano najjai, seljaci su
birali najmanje poslanika a kod zemljoposjednika je bilo obrnuto.
Godine 1873. dolo je do izmjene. Bilo je 17 pokrajina sa svojim
saborima, . Pod utjecajem oktobarske revolucije 1907. dato je ope
birako pravo i radnika klasa je uvedena kao etvrta kurija.
Hrvatskougarskom

nagodbom,

dravno-pravnim

aktom

iz

1868., Hrvatska je ula u dravnu zajednicu sa Ugarskom. Njom je

regulisannodnos Hrvatske i Ugarske u dualistikoj habsburkoj
monarhiji. Odredbama nagodbe, dravni poslovi Hrvatske dijelili su
se na autonomne, zajednike hrvatsko-ugarske i zajednike poslove
sa ostalim zemljama Habsburke Monarhije. Prve su obavljali
autonomni organi Hrvatske- Sabor, ban, zemaljska vlada, podruni i
mjesni organi Hrvatske ( zakonodavstvo, unutranji poslovi, vjera,
nastava i pravosue).
Zajedniki hrvatsko-ugarski poslovi su bili u prvom redu finansijskoekonomski. Ove poslove su obavljali zajedniki organi- Sredinji
odbor, koji je imao dva doma ( u jednom domu-zastupnika kua- na
413 poslanika biranih na teritoriji Ugarske delegaciju hrvatskog
Sabora sainjavalo je 29 predstavnika. U drugi dom- velikaka kuakoji su sainjavali ugarski magnati bez izbora, ulazili su 2 hrvatska
predstavnika
U hrvatsko-ugarskoj nagodbi je injenica da su hrvatski porezi ili u
Petu posluila izrastanju hrvatskog nacionalnog pokreta.

Azija u XIX stoljeu

Sredinom XIX stoljea otprilike polovina svetskog stanovnitva ivjela je u
Aziji. To su uglavnom bili seljaci, a azijska industrijska proizvodnja je bila
ograniena na runo izraivanu robu. Do kraja XIX stoljea

polovina

azijskog stanovnitva je potpala pod evropsku i ameriku vlast. Ono je kupovalo

jeftinu industrijsku robu proizvedenu u evropskim i amerikim fabrikama, a
poslije izvjesnog vremena bilo je izloeno utijecaju demokratskih i nacionalistikih ideja iji su plod pokreti za nezavisnost u XX stoljeu. Meutim,
domaa industrija se slabo razvijala, ak i u Indiji u kojoj je britanska uprava
unijela revoluciju u saobraaj izgradnjom ogromne eleznike mree. Mada su
Britanci dali osnove zakona i reda, tradicionalni nain indijskog ivota nije
pruao podstrek linoj preduzimljivosti. Osim toga, evropskim gospodarima nije
bilo u interesu da potpomau konkurenciju vlastitoj domaoj industriji, pa su na
kolonijalne teritorije gledali kao na unosna trita i veliki izvor sirovina za
vlastite fabrike.
5

Za Aziju je najznaajnija posledica industrijske revolucije bilo jaanje nacija

koje su ve izgradile carstva u Aziji i onih koje su to elele da uine. Britanci,
Francuzi i Rusi su proirili svoje imperije, a Amerikanci i Nijemci su uli u
imperijalistike borbe krajem stoljea.

Indija
S brzim razvitkom brit. industrijskog kapitala I. je dobila novo znaenje kao
trite i izvor sirovina. Pedesetih godina XIX st. sistem

kolonijalne

eksploatacije u Indiji prilagoen je interesima brit. kapitalizma. Prodor jeftine

brit. industrijske robe u Indiju izazvao je propadanje indij.

zanatstva.

Izdavanje zemlje u zakup koje je provodila drava, razorilo je stare indij. seoske
zajednice, a seljake pretvorilo u bespravne najamnike.

Sve vei nameti

uzrokovali su progresivno osiromaenje i razaranje drutveno-organizacijske

baze seljatva. Javili su se glad, bijeda i zarazne bolesti. Prvi znatniji otpor
brit. kolonijalizmu izbio je 1857. meu domorodakim oficirima i vojnicima
indij. vojske, sepojima, koji je pokrenuo iroke nar. mase na ustanak. Sredite
ustanka bio je Delhi, a voa mu je bio potomak Mogula, Bahadur ah II.
Ustanak je slomljen 1858. zauzeem Delhija, iako su borbe mjestimino trajale
do 1859. Represalije protiv

ustanka bile su nadasve okrutne. Ukinuto je

Carstvo mogula, likvidirana je Istonoindijska kompanija (1858), poslije

ega je Indija stavljena pod neposrednu upravu engl. krune. Izvrena je
nova administrativna podjela

zemlje. Podruja koja su stvorili i anektirali

Britanci razdijeljena su u provincije pod upravom brit. guvernera. U onim

dravama koje su priznale

brit. suverenitet formalno su na vlasti indij.

kneevske dinastije, ali vrhovnu je vlast drao brit. generalni guverner, koji je
nosio naslov potkralj Indije. Otvaranje Sueskog kanala 1869. bilo je povod
za jo jae podvrgavanje Indije interesima Britanskog imperija. Trgovaka se
6

razmjena izmeu Indije i Velike Britanije uetverostruila. U Indiji su se

povremeno javljale strahovite gladi od koje su pomrli milioni stanovnika. God.
1877. Engleska kraljica Viktorija proglaena je caricom Indije. Od sredine
XIX st. brit. kapital sve je ivlje prodirao u Indiju. Gradile su se eljeznice i
luke, uvodio telegraf, podizale plantae, osnivale banke, a uskoro je stala
nicati i domaa kapitalistika proizvodnja, posebno industrija pamuka i
jute. Tada se javio nacionalni graanski pokret s mladim indijskim graanstvom
i naprednom inteligencijom na elu. Indijski nacionalni pokret karakterizirale
su konfesionalne, regionalne i kastinske suprotnosti. Vanu ulogu u pokretu
protiv brit. gospodstva imale su i vjerske hinduske i muslimanske organizacije.
U XIX st. stvarali su se prvi indij. reformistiki pokreti.

Godine 1828.

osnovao je rja Rammohun Roy u Bengalu organizaciju, koja je kasnije, pod

imenom Brahma Samaj, zahtijevala ustavne i drutvene reforme. Slian je bio i
pokret Mahadeva Govinda Ranadea u Maharashtri. God. 1875. zapoeo je
Dayanand Saraswati pokret Arya Samaj, koji je traio istovremeno ukidanje
kastinskih barijera i postavio zahtjev Indija

Indijcima. Pokret

Ramakrishnana Paramahansa posebno se zalagao za vjersku toleranciju. U

nadi da e nezadovoljstvo i latentan revolt masa uspjeno kontrolirati,
kolonijalna uprava odobrila je formiranje Indijskog nacionalnog kongresa u
Bombayu (1885).
Najvie se promijenio poloaj Kine i Japana zbog izvanrednog jaanja moi
stranih imperija koje su ih okruivale. Kinesko Carstvo se stoljeima izdizalo
iznad ostalih azijskih zemalja. Ono je bilo velika i mona centralizovana
drava u kojoj je ponikla jedna od najveih svjetskih civilizacija.
Srednjovekovna Evropa je mnogo pozajmljivala od kineske nauke i tehnologije,
koja je tada bila najnaprednija na svijetu. Vlastita nauna revolucija u XVII i
XVIII stoljeu omoguila je Evropi da konano pretekne Kinu, ali sve do XIX
stoljea Kina nije imala razloga da se uznemirava zbog posledica revolucije. Do
tada su kineski carevi sebe smatrali sreditem svjetskog poretka.
7

Izmeu 1833. i 1860. Velika Britanija je prisilila Kinu da napusti svoj tradicionalni
stav prema spoljnom svijetu i da prihvati pravila meunarodnog ponaanja koja su
odgovarala evropskim i amerikim trgovakim interesima. Potranja za kineskim
ajem, porculanom i svilom bila je velika i bntanski trgovci su osigurali
najvei udio u toj unosnoj trgovini.
Situacija se promijenila kad su strani trgovci otkrili da u Kini postoji
gotovo nezasita potranja za opijumom. Do tridesetih godina opijum je inio
vie od polovine britanskog izvoza u Kinu, Uvoz opijuma je bio zabranjen u
Kantonu, ali davanjem bogatih poklona mjesnim mandarinima bilo je
mogue da se droga pokrijumari pored slubenika iji je posao bio da to
sprijee.
Posledice su za kinesko stanovnitvo bile strane. Ostavljajui po strani
trokove, ova trgovina unitava je zdravlje itavog naroda. Car Tao Kuang je
odluio 1839. da postavi visokog komesara koji bi rijeio situaciju u Kantonu.
Bio je to sposobni slubenik Lin Ce-hsu, vicekralj Hunana. Na veliko
iznenaenje britanskih trgovaca, on ih je natjerao da predaju sav opijum koji su
posjedovali, a zatim je milion ina (oko dva miliona kilograma) ove droge
unitio u jamama za gaenje krea iskopanim na obalama Biserne rijeke.
Ova otra akcija je uskoro dovela do rata. U ljeto 1840. u Kantonu se pojavila
jaka britanska vojnopomorska jedinica, u kojoj su neki brodovi bili na parni
pogon. Poto je zatvorila luku, zauzela je oblinji grad Tingaj i tako unijela zbrku
u carsku odbranu. Car nije mogao mnogo da uini protiv najvee pomorske sile na
svijetu. Poto je britanska vojska napredovala uz Jangce do Nankinga, car Tao
Kuang je zatraio mir i opijumski rat je zavren mirovnim ugovorom u Nan-kingu
1842.
Ovo je bio prvi od ugovora izmeu nejednakih, zakljuen izmeu Kine i
Zapada; njime su britanskim trgovcima dati svi ustupci koje su eljeli. Oni su
dobili prava na slobodnu trgovinu u pet luka, od kojih su najvanije bile angaj i

Kanton. Hongkong je ustupljen Britaniji i plaena je odteta od 5,000.000

funti. Odmah nakon ovog, slina ugovorna prava data su Amerikancima i
Francuzima. Opijumski rat je jasno pokazao da Kina vie ne moe da se nada da e
odbiti mo Zapada. On se ak moe smatrati za najvaniju prekretnicu u 2000 godina
dugoj kineskoj historiji.
Najopasnija prijetnja s kojom se dinastija Manduraca morala da suoi
dola je od tajpinga, koji se smatrao prvim savremenim nacionalnim
pokretom u Kini. Taj pokret je imao i mnoge odlike tradicionalnog seljakog
ustanka. U svakom sluaju, drao je carsku vojsku u stavu odbrane tokom
trinaest dugih i krvavih godina, od 1851. do 1864.
Mirom u Tjencinu 1858. Britanija i Francuska su dobile nove velike
povlastice. Otvoreno je jo jedanaest luka i odobrena je slobodna plovidba
Jangcekjangom. Trgovako sredite Kine je sad lealo nezatieno, a strani
trgovci su dobili i prava na naroitu jurisdikciju koja ih je titila od kineskog
graanskog i ak krivinog zakona.
alostan poloaj Manduraca je uskoro postao jo gori. Poslije novih
sukoba lord Eldin je napredovao do Pekinga i opustoio Zimski dvorac
Manduraca. Kasnijim pekinkim mirom zapadnjacima je dozvoljeno da dre
izaslanstvo u kineskoj prijestonici, to im se u prolosti uvijek odbijalo. Sada
su mogli da se neposredno obraaju carskoj vladi da bi iznudili povlastice
kakve su eljeli. Kina se predala pred Zapadom.
Evropski narodi su mogli da trguju u Kini prema uvjetima koje su sami
odredili, a stare nade Manduraca da se mrski strani varvari mogu izdvojiti u
samo nekoliko luka rasprile su se. Veliki dio priobalne Kine je u stvari
postao evropska kolonija i njeni glavni gradovi su bili otvoreni za svakog
stranca koji je elio da ih posjeti. Poveavao se broj zapadnih trgovakih
preduzea, ak i stotinama kilometara duboko u zemlju. Zapadnjaci su se prema
Kinezima odnosili prezrivo, kao prema potinjenoj rasi koja je poraena u
9

otvorenoj borbi. Na nekim evropskim preduzeima su ak stajali natpisi

Zabranjeno za pse i Kineze.
Preobraaj Japana
Kao i u Kini, u Japanu se prijetnja sa zapada javila u vrijeme kada je
stari poredak ve bio potkopan iznutra. Od ranog XVII stoljea oguni su
bili iz porodice Tokugava. Oni su Japanu dali dva i po stoljea unutranjeg
mira odravanjem

strogog nadzora nad velikom feudalnom vlastelom,

dajmi-oima, i njihovim vojnim vazalima, povlaenom ratnikom kastom

zvanom samuraji. U vrijeme mira samuraji su podsticani da budu ueni
ljudi isto koliko i ratnici, ali to je postalo opasno kad su ueni samuraji
poeli da postavljaju pitanje zakonitosti vladavine Tokugava i da li je vrijeme
da sam car povrati svoju mo. Prouavanje evropskih knjiga, koje su mogle da
se uvoze ukoliko ne propovedaju krsanstvo, pobudilo je sumnju u to koliko je
mudro da se Japan izoluje od svijeta. Pored toga, ojaao je sloj bogatih trgovaca, razvio se gradski ivot (Jedo, budui Tokio, imao je u XVIII
stoljeu milion stanovnika). Carski dvor se preselio u ogunov zamak u Jedu,
koji je kasnije postao poznat kao Tokio. Uspostavljanje vlasti Mejdija je bilo
potpuno lako je ovo po obliku bila restauracija - stvarne vladare Japana
predstavljala je grupa mladih i sranih samuraja rijeenih da oive japansku
mo putem revolucije odozgo, koju su izveli vjeto i odluno. Ukinuli su
feudalizam poto su ubijedili vodee dajmioe da je to u interesu drave. Uveli su
opu vojnu obavezu prema francuskom uzoru, da bi zamjenili ratniku kastu
kojoj su i sami pripadali. S ovom vojskom su mogli da skre pobunu samuraja
koju je predvodio Saigo Takamori, koji je vjerovao da reforme koje rue samurajske tradicije tete Japanu. Samuraji su preuredili dravne finansije prema
zapadnom uzoru i izgradili su dravnu mreu kola i univerziteta s ciljem da
stvore vjerne, rodoljubive i sposobne graane iz svih drutvenih slojeva- Svoj
10

zakonodavni sistem su pribliili zapadnim uzorima, pokuavajui da izbjegnu

neravnopravne trgovake ugovore na koje su pristali i koji su strancima davali
nadzor nad carinama i izuzimali ih iz pravne nadlenosti japanskih sudova.
Pored ovih korjenitih mjera, mladi samuraji su doveli do industrijske revolucije.
Poto su japanski trgovci oklijevali. da oprobaju sreu ulaui kapital u
industrijske pothvate, vlada je izgradila eleznike pruge, uvela potansku i
telegrafsku slubu... Tek nakon nekoliko pobuna samuraja oligarhija je prihvatila
ideju o japanskom ustavu. Godine 1881. ustav je obean, a 1889. je konano
proglaen; bio je izraen prema pruskom ustavu; caru je davao kontrolu nad
spoljnom politikom i oruanim snagama i inio ga vrlo nezavisnim od
skuptine u novanim pitanjima. Samo mali dio stanovnitva je trebalo da
uestvuje u izboru skuptine. Prava podanika su samo neodreeno data u ovom
ustavu koji se nije mnogo razlikovao od ustava koji je Nikola II dao ruskom
narodu 1906.
U toku dvadeset godina Japan je stekao osnovna orua industrijske civilizacije, a s
njom su doli i neizbeni zahtjevi za demokracijom. Do poetka XX stoljea pojavila se ak i mala ilegalna socijalistika partija. Kao i pruski i ruski, i japanski
vladari su suzbili ove zahtjeve veoma ogranienim ustavom i sjajnom spoljnom politikom. Neobian uspjeh njihove spoljne politike omoguio im je da ustav iz 1889.
odre sve do 1946, osim to su 1925. uveli opte pravo glasa.
Japanska pobjeda nad Kinom
Japan je stekao glas velike sile porazivi i Kinu i Rusiju tokom deset
znaajnih godina rata i diplomatije izmeu tri zemlje oko Koreje. Kraljevina
Koreja je bila jedna od drava koja se graniila s Kinom i priznavala kinesku
vrhovnu vlast plaajui redovni danak Pekingu. Ostale takve drave su bile
Burma, Sijam i Laos. Koreja se najveim dijelom graniila s Kinom, ali je
dodirivala i jugoistoni kraj Ruskog Carstva u blizini Vladivostoka, a
Japan je bio samo 150 km odvojen morem. Jo od XVI stoljea Koreja,
11

koja je bila pod jakim

uticajem kineske civilizacije, ograniila je svoje

odnose sa spoljnim svijetom na Kinu, a Japan je pod carem Mejdi rijeio da

otvori Koreju na isti nain na koji su bili otvoreni Japan i Kina. Jedan sukob, u
koji su bili ukljueni japanski ratni brodovi pored korejske obale, doveo je 1875.
do opasnosti od japanskog napada. Korejska vlada je popustila i potpisala
trgovinski ugovor kojim je tri svoje luke otvorila japanskim trgovcima. Kina
se nije umijeala, ali je narednih godina njen ministar inostranih poslova Li
Hung- ang pokuavao da potvrdi kineski uticaj na korejsku prestonicu Seul.
Tada je zapoela borba za prevlast nad Korejom. U njoj su se suparnike
politike grupe okretale ka Pekingu ili Tokiju. Izgledalo je da je Kina u boljem
poloaju od ostalih jer je zadravala sve jae rusko i japansko prodiranje.
Rusija je 1891. poela da gradi veliku transsibirsku elezniku prugu to je
Japan smatrao kao prvi korak u ruskom planu imperijalistikog irenja u
istonoj Aziji i zakljuio da mora brzo da deluje ako hoe da ostvari vlastite
planove u toj oblasti. I u samom Japanu je na vladu dugo vren pritisak da
preduzme agresivniju politiku. Japanske nove politike stranke su uprkos
vladinim pokuajima da ih stia stvarale nevolje u parlamentu. Najodgovorniji
u vladi su shvatili da e pobedniki rat kojim e se preduhitriti Rusija ujediniti
narod i koristiti nacionalnim interesima.
Izgovor za rat je lako naen. U Koreji je 1894. izbio ustanak koji se, kao i
tajpinki ustanak u Kini, razvio iz vjerskog pokreta. Tong Hak je bilo drutvo
iji je cilj bio ouvanje duhovnih tradicija Istoka od zapadnih utjecaja,
pomirenjem budizma, konfucijanizma i taoizma. Pokret je postao politiki
usmeren i privukao je ugnjetavane seljake u zemlji. Kada korejska vojska nije
uspela da skri pobunu, Kina i Japan su poslale svoje jedinice, ali Kina je odbila
japansku zamisao o udruenoj akciji za reformu Koreje. Krajem jula 1894.
Japan je postavio u Seulu projapansku vladu, potopio brod koji je nosio
kinesko pojaanje i napao kineske snage koje su bile u Koreji. Kina je
uhvaena na prepad.
12

Japan je nadmono pobedio i na kopnu i na moru. Kineska ratna

mornarica je poraena, to je omoguilo japanskim komandantima da
poalju gomile vojnika u Koreju i susjednu kinesku pokrajinu Manduriju.
U proljee 1895. japanska vojska je ila na Peking. Li Hung-ang je brzo
sklopio mir. Mirovni ugovor u Simonosekiju je bio izuzetno znaajan
dogaaj u azijskoj historiji kada je Kina, koja se jedva pomirila s vojnom
nadmoi Zapada, morala da shvati kako je zapadnjaki recept uspjeha
preobrazio njenog malog ostrvskog suseda u veliku opasnost. Odredbe
mirovnog ugovora u imonosekiju zahtijevale su od Kine da plati veliku
odtetu Japanu za ratne gubitke, da da Japanu nova trgovaka prava,
odrekne se Formoze i Peskadorskih ostrva i ustupi Japanu najjuniji deo
Mandurije, poluostrvo Ljao-tung. Tu je bila znaajna vojnopomorska baza
Port Artur i njenim zauzimanjem Japan bi se opasno pribliio Pekingu. Odredbe
sporazuma

se

nisu

svidjele Rusiji koja je smjerala da sama zagospodari

Mandurijom i odmah je poela diplomatsku akciju spaavanja kojom bi pomogla Kini da zadri poluostrvo Ljaotung. Francuska se, kao ruski
saveznik, sloila a Njemaka je bila vie nego voljna da podri Rusiju u
pothvatima tako daleko od njemakih granica. Japan je bio iscrpljen ratom,
uprkos pobjede, i nije bio u stanju da se odupre pritisku iz Evrope. On se
odrekao svojih prava na poluostrvo i Kina je morala da plati cijenu
operacije svog spaavanja, koja je bila via od one koju su iznudili
Japanci.

Osim

Britanije,

velike

sile

nisu

ozbiljno

shvatale

Japan

pretpostavljajui da je njegova laka pobeda jednostavno pokazivala da je zrelost

Kine da se njome zagospodari. Kinezi, koji su oklijevali da uvezu strani
kapital radi brze modernizacije, nisu vie imali izbora i morali su traiti strane
zajmove, to je neminovno proirilo mo Evrope nad Kinom. Odbrambeni
savez s Rusijom (1896) imao je cijenu: Rusiji je dozvoljeno da izgradi deo
transsibirske pruge preko Mandurije. Tada su i druge sile nasrnule na Kinu.
Njemaka je 1898. zauzela zaliv Kjao ao pod izgovorom da su u toj oblasti
13

bila ubijena dva nemaka misionara. Rusija je zauzela poluostrvo Ljaotung i

Port Artur, odmah poto je prisilila Japan da ih vrati Kini. I Francuska i
Britanija su stekle vojnopomorske baze i prisilile Kinu da im da dugorone
zakupnine za ove teritorije. Sile su poele da se meusobno nagaaju oko
svojih uticajnih sfera u Kini, da bi mogle da je eksploatiu bez
meusobnih sukoba. SAD su shvatile da je izostavljena iz jagme za
teritorijama, pokuala da ubijedi druge sile da prihvate politiku otvorenih
vrata u svojim uticajnim sferama tako da mogu uestvovati svi strani trgovaki
interesi. Dobila je nejasan odgovor.
Iako se inilo da e Kina biti rasparana, ona je preivela kao i
Osmansko carstvo, jer su njeni neprijatelji bili u velikoj meusobnoj
zavadi. Britanija i Japan su bili rijeeni da sprijee Rusiju da dobije lavovski
deo u Kini. To su i uspeli.
U poetku se inilo da dogaaji idu naruku Rusiji. Nakon jagme 1898.
dolo je do novog vrenja u Kini, koje je opet dovelo stranu vojsku u Peking.
Kada se bura stiala, inilo se da je Rusija bila korak blia ostvarenju svoje
ambicije da postane naj-uticajnija sila u Aziji.
Nemiri poznati pod nazivom bokserski ustanak bili su narodni pokret protiv
stranaca i, naroito, protiv hriana. Ovaj naziv nastao je po tajnoj organizaciji
Drutva slonih pesnica, popularno nazvanih Bokseri. Drutvo je ranije
napadalo mandursku dinastiju, a sada je usmjerilo panju na zapadni
imperijalizam i hriane. Medu seljacima severne Kine javilo se neprijateljstvo
prema evropskoj trgovini i pripajanju severnih teritorija, a vlada ga je potajno
podravala.
Tokom nekoliko mjeseci 1898. izgledalo je da e Kina najzad krenuti putem
korjenite reforme. Car Kuang Hsu, uasnut nesreama Kine koje su obiljeile
njegovu vladavinu, pridobijen je za predloge o osavremenjivanju. Najuticajniji

14

medu reformatorima bio je Kang Ju-vej, koji je uspeo da pomiri ovu tenju s
uenjima konfucijanizma.
Dogaaji vezani za bokserski ustanak ojaali su poloaj Rusije u
Manduriji, koju je Rusija* zauzela u okviru strane akcije odravanja reda. Njene
pripreme da povue svoje trupe nakon uguivanja ustanka stalno su se
odugovlaile raznim izgovorima, koje je koristila do * krajnosti.
Rusija je 1903. izbjegla da ispuni svoju obavezu da se povue, i time je jasno
stavila na znanje da eli Manduriju pod ruskim protektoratom. Japan bi
moda bio voljan da pristane na to da je Rusija prihvatila japansku prevlast u
Koreji. Nezavisnost Koreje je bila utvrena sporazumom
1896,

imonosekiju

a Japan je bio dovoljno vjet u imperijalistikoj terminologiji da

pretpostavi da e druge sile ovo razumjeti kao uvod u korejsku zavisnost od

Japana. Rusija nije pokazala takvo razumijevanje, pa su njeni vladari, isto tako
skupo kao i kineski, platili potcenjivanje japanske moi.
Tokom 1902. i 1903. Japan je nastavio da pregovara s Rusijom. Vrijeme je
radilo za Rusiju. Izgradnja transsibirske pruge se bliila kraju i Rusija je uskoro
mogla da okrene sve svoje snage ka Dalekom istoku. To je bila ona situacija
koje se Japan pribojavao, i uskoro je postalo oigledno da Rusi ne namjeravaju
da daju Japanu odreene ruke u Koreji.
Krajem 1903. Japan je odluio da se bori i njegov iznenadni napad na
rusku flotu u Port Arturu februara 1904. bio je znak za rat. Japanci su se
nadali da e moi zadrati rusku flotu u Port Arturu i Vladivostoku, da bi
nesmetano prebacili svoju vojsku iz Japana u Koreju i Mandu-riju. Njihov
plan je bio da Rusiji brzo nanesu teak poraz, jer su ruske snage bile daleko
vee i Japan nije mogao da oekuje pobedu u ratu iscrpljivanja, nego se nadao
brzoj pobedi kakvu je odneo nad Kinom. rusku flotu natrag u Port Artur, dok je
druga japanska pomorska pobeda prisilila eskadni Vladivostoka da ostane u fio!
tog trenutka Japan je imao nadzor na moru a Rusija je izgubila priliku da ugrozi
15

japanske komunikacije. Opsada Port Artura je trajala skoro godinu dana i obe
strane su trpele teke gubitke. Ruski pokuaji da oslobode bazu nisu imali
uspeha. Posle velikog japanskog napada pod generalom Ojamom januara
1905, Rusi su predali Port Artur.
Vijest o porazu je zadala teak udarac carskom ugledu, i to je bio jedan od
znaajnih uzroka revolucije 1905. Graanski j sukobi unutar granica vlastite zemlje
oslabili su borbenost ruske vlade, a jo dve japanske pobede naterale su Rusiju
da napusti borbu. Marta 1905. Japan je dobio veliku i skupo plaenu bitku kod
Mukdena. Posle toga, admiral Togo je u maju unitio Baltiku flotu koja je oplovila
oko sveta u oajnikom pokuaju da povrati rusku ratnu inicijativu. Rat je
opasno iscrpeo Japan koji je predloio izmirenje. Rusija se s tim sloila.
Sporazum u Portsmautu davao je Japanu pravo da zagospodari Korejom i da
preuzme nadzor nad poluostrvom Ljao-tung, Port Arturom i junim delom pruge,
koju su Rusi izgradili u Manduriji. Dobio je i pravo da upravlja polovinom ostrva
Sahalin.
Japanske pobede iz 1895. i 1905. pokazale su kako mo drave moe da
se dramatino povea ak i u ranim fazama industrijalizacije. Kao i francuskobritanska pobjeda nad Rusijom u krimskom ratu, i japanska pobeda nad Kinom
je pokazala da jedna mala zemlja moe da porazi veliku ako je njena privreda
naprednija. Japan i Rusija su dostigli slian stepen industrijalizacije, mada su
jo i 1914. obe zemlje bile vie poljoprivredne nego industrijske. Razlikovale su
se, meutim, u tome sto je japanski politiki sistem posle restauracije Mejdija
izgledao po-dobniji da da sposobne vojne i politike rukovodioce nego zastareli
carski sistem. Pobeda je, ipak, bila isto toliko opasna za Japan koliko i za
carsku Njemaku. Ona je prikrila dugotrajnu slabost drave i pothranjivala
preteranu samouverenost. Mir u Portsmautu je pokrenuo Japan na opasan put
ka Perl Harburu i Hiroimi. Rusko-japanski rat je bio znaajan dogaaj u
svetskoj historiji. Jedna azijska drava je porazila veliku evropsku silu i objavila

16

kraj evropske dominacije nad svetskim poretkom. Privredna i vojna mo

potpomognuta industrijalizacijom prestala je da bude iskljuivo pravo bjelaca.

17