Bilkent niversitesi

Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstits

AHMET MTHAT EFEND VE BER FUATA GRE GEREKLK

MURAT CANKARA

Trk Edebiyat Disiplininde Master Derecesi Kazanma

Ykmllklerinin Parasdr

TRK EDEBYATI BLM

Bilkent niversitesi, Ankara
Haziran 2004

Btn haklar sakldr.

Kaynak gstermek kouluyla alnt ve gnderme yaplabilir.
Murat Cankara

Bu tezi okuduumu, kapsam ve nitelik bakmndan Trk Edebiyatnda Yksek Lisans

derecesi iin yeterli bylduumu beyan ederim.
.................................................
Yrd.Do.Dr.Laurent Mignon
Tez Danman

Bu tezi okuduumu, kapsam ve nitelik bakmndan Trk Edebiyatnda Yksek Lisans

derecesi iin yeterli bylduumu beyan ederim.
.................................................
Do.Dr.Engin Sezer
Tez Jri yesi

Bu tezi okuduumu, kapsam ve nitelik bakmndan Trk Edebiyatnda Yksek Lisans

derecesi iin yeterli bylduumu beyan ederim.
.................................................
Do.Dr.Nurullah etin
Tez Jri yesi

Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstits Mdrnn onay

.................................................
Prof.Dr.Krat Aydoan
Enstit Mdr

ZET

Bu tezde, on dokuzuncu yzyln son eyreinde rn vermi iki Osmanl

yazar olan Ahmet Mithat Efendi (1844-1912) ve Beir Fuatn (1852-1887) edeb
gerekilie yaklamlar konu zerine yazm olduklar yaz ve mektuplar zerinde
younlalarak incelenmitir.
Bugne kadar Trk romannda gerekiliin geliimi genellikle yazarlarn
romanlar deerlendirilerek ele alnmtr. Bununla birlikte, gerekiliin Osmanl
yazarlar tarafndan nasl yorumlandn anlayabilmek iin onlarn bu konuda
yazm olduklar yazlara da deinilmesi gerekmektedir. Bu amala, zt grleri
savunan Ahmet Mithat Efendi ve Beir Fuatn dnemin eitli gazetelerinde yer
alan yazlar ve mektuplar zerinde durulmutur.
Tezde, Ahmet Mithat Efendinin gerekilii hem estetik hem de estetik d
gerekelerle reddettii, bununla birlikte, geree benzerlik kavramn kullanarak
bir romann hayal rn de olsa geree benzemesi gerektiini savunduu
gzlenmitir. Ahmet Mithatn gerekilie yaklamnn bir dier nemli
boyutunun ise onu uyarlamak, yerelletirmek ve Osmanl koullarna uydurmak
olduu saptanmtr. Beir Fuatn gerekilie yaklamnn ise Ahmet Mithatn
yaklamna kart olduu belirlenmitir. Romantizmi, divan edebiyatn, edebiyatn
hayale dayal olmasn eletiren Beir Fuatn edebiyatdan bir tarihi ya da
sosyolog gibi almasn istemesi ve edebiyatn dilinin sssz, anlalr olmasn
istemesi de onun gerekilik anlaynn belirlenen zellikleri arasndadr.
almann sonunda, on dokuzuncu yzyl sonu Osmanl edebiyatnda tek
bir gerekilik yorumundan sz edilemeyecei sonucuna varlmtr. Ayrca,
dnemin yazarlarnn Fransz gerekiliini taklit etmekle yetinmeyip onu
dntrmeye altklar da varlan sonular arasndadr.

anahtar szckler: Ahmet Mithat Efendi, Beir Fuat, gerekilik, doalclk

iii

ABSTRACT

Realism According to Ahmet Mithat Efendi and Beir Fuat

The aim of this thesis is to explore the approaches to literary realism of

Ahmet Mithat Efendi (1844-1912) and Beir Fuat (1852-1887) by focusing on their
articles and letters on the subject.
It is usual to study the development of realism in Turkish literature by only
taking the novels into account. However, articles are a valuable source of
information in order to understand how realism was interpreted by Ottoman writers.
The texts focused on in this thesis are the newspaper articles and letters of Ahmet
Mithat Efendi and Beir Fuat, who developed opposing views on realism. These
articles and letters were mostly published during the 1880s and 1890s.
Ahmet Mithat Efendi rejected realism both on aesthetic and non-aesthetic
grounds. Yet, it has also been noted that he used the concept of verisimilitude and
asserted that a novel should seem to be true even if it was imaginary. One other
important aspect of Ahmet Mithats interpretation of realism is his effort to
appropriate and adapt it to the Ottoman context. On the other hand, it has been
indicated that Beir Fuats approach to literary realism is just the opposite of Ahmet
Mithats. Beir Fuat, who criticizes romanticism, classical Ottoman poetry and the
role of imagination in literature underlines the necessity that a writer should work
like a historian or a sociologist. He is also against elaborate language and states that
the primary aim of the literary language is to transmit ideas to the reader in a clear
and exact way.
It has been concluded that there is not only one interpretation of realism in
Ottoman literature at the end of the nineteenth century. The fact that the writers of
the period did not simply imitate their French contemporaries and tried to transform
their conception of realism is also within the conclusions that have been reached.

keywords: Ahmet Mithat Efendi, Beir Fuat, realism, naturalism

iv

TEEKKR

Her eyden nce belirtmeliyim ki, danmanm Laurent Mignon olmasayd bu tez
de olmazd. Bu tezden vaz gemeye her karar veriimde heyecanla ve istekle odasndan
kmam salad iin ona ne kadar teekkr etsem azdr. Ayrca, deerli hocalarm
Engin Sezer ve Nurullah etine, tezimi okuyup deerlendirdikleri iin; deerli
hocalarm Kudret Emirolu ve Stanford Shawa, ktphaneler konusundaki yol
gstericilikleri iin; deerli hocalarm brahim Turan, Zelda Turan, Sevil Gner ve Mfit
Erdoana, tezde kullandm metinleri okuma becerisini kazanmama zveriyle yardmc
olduklar iin; Mehmet akir Ylmaza, okuyamadm szckleri okumama yardmc
olduu iin; zmirdeki aileme, bu tezi yazamasam da onlar iin nemli olduumu bana
hissettirdikleri iin; Ik ve Melise, srekli ve gizli koruyuculuklar iin; Eso, ebnem
ve Smeyyeye, bana katlandklar ve beni ho grdkleri iin; Asl, Ebru, Sla ve
Suphiye, var olduklar iin teekkr ederim, etmeliyim.

NDEKLER

sayfa
zet

iii

Abstract

iv

Teekkr

indekiler

vi

Giri .

I. Gerekiliin Kavramsal ve Tarihsel Geliimi .

15

II. Ahmet Mithat Efendi ve Gerekilik .

32

A. Ahmet Mithatn Gerekilie Kar knn Estetik D Nedenleri 35

1. Ahmet Mithatn Ekonomi Politik zerine Grleri
ve Politik Tutumu

36

42

50

B. Ahmet Mithatn Gerekilie Kar knn Estetik Nedenleri

54

2. Bir Muhafazakr Olarak Ahmet Mithatn Gerekilik

Eletirisi

3. Edebiyatn ve Romann levi Balamnda Gerekilik

Eletirisi

1. Hayal-Hakikat Kartl Balamnda Gerekilik Eletirisi

54

2. Gzel-irkin Kartl Balamnda Gerekilik Eletirisi

64

C. Ahmet Mithatn Savunduu Gerekilik .

III. Beir Fuat ve Gerekilik

67

75

A. Beir Fuat ve Ahmet Mithatn Gerekilie Yaklamlar

vi

Arasndaki Temel Farkllk

75

79

87

2. Konusunu Ele Alma Yntemi Bakmndan Gerekilik .

92

3. Dili Bakmndan Gerekilik

98

4. Mblga ve Gerekilik .

105

B. Beir Fuatn Gerekilik Yorumu ve Romantizm Eletirisi

1. Konusu Bakmndan Gerekilik .

Sonu .

110

Seilmi Bibliyografya

119

zgemi

128

vii

GR

On dokuzuncu yzyln Gerekilikten duyduu honutsuzluk, camda yzn

gren Calibann fkesine benzer; on dokuzuncu yzyln Romantizmden duyduu
honutsuzluk ise, camda yzn grmeyen Calibann fkesine (aktaran Nehamas 31).
Oscar Wilden Dorian Grayin Portresi adl romanndan alntlanan bu sz, on
dokuzuncu yzyl eletirmenlerinin gerekilik karsndaki tutumlarn yanstmaktadr.
ster estetik ister siyas gerekelerle olsun, eletirmenler ve yazarlar ya gerekilii
savunmu ya da onun karsnda yer almlardr. Felsef bir kavram olarak
gerekilikin tarihi ok eskilere uzansa da edeb anlamda bir gerekilikten ancak on
dokuzuncu yzylda sz edilebilir. Yzyln ortalarnda Fransada gerekilik
kavram etrafnda toplanan bir grup yazar, genel anlamda sanatn ve zel anlamda
edebiyatn gereklikle ilikisini sorgulayan, yeniden ele alan edeb bir hareket
balatmlardr. Daha sonra bu hareket, u ya da bu biimde baka lkelerin edeb
pratiklerini de etkilemitir. te yandan bu durum, baka lke yazarlarnn Fransz
gerekiliini aynen kabul ya da taklit etmeleri biiminde ortaya kmaz. Tpk Fransz
edebiyatlar gibi, Alman, Rus, Gney Afrikal, talyan ya da Meksikallar da kavram
tartrlar ve genellikle bu konuda iki ayr grupta toplanma eilimindedirler. Kavramn
grd kabul ile karlat direni arasndaki karlkl etkileim, her edebiyatn az
ok kendine zg bir gerekilik yorumuna ulamasn salar. Bu tezin asl amac,
Osmanl edebiyatn da bu varsayma dahil ederek zgn bir gerekilik yorumundan
sz edilip edilemeyeceini sorgulamaktr.

Osmanl edebiyatnda zgn bir gerekilik olup olmadn aratrmak

bakmdan anlaml grnmektedir.
Birincisi, Gzin Dinonun Tanzimattan Sonra Edebiyatta Gerekilie Doru
balkl incelemesinin dnda, gerekilik ve Trk romannn dou srecini birlikte ele
alan bir alma bulunmamaktadr. Oysa Trk romannn ilk rnekleri ve gerekilik
tartmalar hemen hemen ayn yllara rastlamaktadrlar. Dolaysyla birlikte ele
alnmalar verimli olacaktr.
Beir Fuatn iir ve Hakikatini yayma hazrlayan Handan nci, kitaba yazd
n szde, Beir Fuatn 1885-1886 yllarnda yaymlanan Victor Hugo kitab etrafnda,
Trk edebiyat tarihine hayaliyn-hakikiyn kutuplamas olarak geen ve Beir
Fuadn lmnden sonra da uzun yllar devam eden bir tartmann kapsnn
aralandn belirtmektedir (iir ve Hakikat zerine 15-6). Ahmet Mithat Efendinin
Ahbar- Asara Tamim-i Enzarn yayma hazrlayan Nket Esen ise sz konusu
tartmaya Beir Fuat, Menemenlizade Mehmet Tahir, Muallim Naci, Fazl Necip ve
Ahmet Mithat Efendinin katldklarn belirtmektedir (Giri 8). Dolaysyla temelde
gerekilik-romantizm ya da Zola-Hugo eksenlerinde yrtlen bu tartma, hem on
dokuzuncu yzyl Osmanlsndaki edebiyat tartmalarnn hem de bu tezin nemli bir
blmn oluturmaktadr. Ayrca bu tezde, tartmaya katlan Beir Fuat ve Ahmet
Mithat Efendinin gerekilik anlaylar ele alnacandan hayliyn-hakikiyn
tartmasnn bu alma bakmndan nemi bir kat daha artmaktadr.
kincisi, Trk romannn ilk rneklerini ele alan incelemelerde genellikle on
dokuzuncu yzyln ikinci yarsnda rn vermi yazarlarn romanlarndan yola
klmaktadr. Bu nedenle, yazarlarn nasl bir roman ya da gerekilik
amaladklarndan ok, ister istemez, Fransz gerekiliinin temel ilkelerinden nasl
saptklar odakta yer almtr. Bylelikle, Trk roman, daha batan, bir sapma ya da bir

yanl anlama olarak ele alnm olur. Bu trden bir eletiriye gre, olmas gereken bir
gerekilik modeli ve bu modelin temel varsaymlarn anlamayan ya da yanl anlayan
bir grup yazar vardr. Ayrca, yazarlarn yalnzca edeb yaptlarna nem vermek, sz
konusu yaptlarn altnda yatan zihniyetin kavranmasn gletirmektedir. Neyin ne
amala yaplmak istendiini anlayabilmek iin yazarlarn konu zerinde yazdklar
makale ve mektup gibi, kurgusal olmayan yaptlarna bavurmak yararl olacaktr.
ncs, yukarda sz edilen trden bir inceleme, yazarlarn ve
eletirmenlerin uzlaamadklar noktalarn altn izmek yerine, gerekilik karsnda
btncl bir tutum olduu yanlsamasn yaratmaktadr. Ele alnan yazarlar, Fransz
gerekiliinden sapmak noktasnda birlemektedirler. Dolaysyla, sz konusu yazarlar
arasndaki farkllklarn, atmalarn ya da kendi ilerindeki elikilerin belirlenebilmesi
olanakszlamaktadr.
Bu tezde ele alnacak konuyla dorudan ya da dolayl ilgisi bulunan tm
almalara burada deinmeyeceiz. Bununla birlikte, belli bal almalara deinmek
bu almann da amalarn belirginletirmek bakmndan yararl olacaktr.
Sz konusu almalar ierisinde balnda ve dolaysyla ieriinde gerekilii
dorudan barndran tek yapt, Gzin Dinonun 1954 tarihli Tanzimattan Sonra
Edebiyatta Gerekilie Doru adl incelemesidir. Dino bu almasnda, Namk Kemal
ile balayp Beir Fuat ile sona eren bir dizi yazar ele alarak on dokuzuncu yzyl sonu
Osmanl edebiyatnda Fransz gerekiliinin ne lde anlaldn ve baaryla
uygulandn sorgulamaktadr. Asl uzmanlk alan Fransz dili ve edebiyat olan Dino,
daha kitabnn ilk sayfalarnda Fransz gerekiliinin temel ilkelerini, tarihsel geliimini
ve felsef temellerini zetler (1-3; 12-5). ncelemenin Trk edebiyatna ilikin ksmnn
ise u cmleyle baladn belirtmek yerinde olur: lk romanlarmz bu noksan grle
kurulmutur (7). Bu olumsuz yarg incelemenin Ahmet Mithatla ilgili blmnde iyice

belirginleir. Dinoya gre Mithat Efendi, ralisme bahsine de yabanc kalmamak iin
yazmtr ve gerek romanlarnda[,] gerek fikirlerinde, [] Avrupada gelimi olan
ralisme anlay ile hibir ilgisi [yoktur] (16). Birka satr aada, Garpllarn klsik
disiplininden mahrum [] A. Mithat[n] ok sath bir taklitilik zihniyetiyle yazd
belirtilmektedir (16). Ahmet Mithatla ilgili olumsuz yarglar gittike iddetlenerek
sralanr: eksik ve hatal bir ralisme anlay (20); A. Mithattaki noksan (22);
raliste roman bakmndan eksik, hatt yanl balam bir hareket (23); onun bu
iptida trifi (24); taknd opportuniste tavr ile basit, verimsiz roman ve ralisme
anlay (31). Gzin Dino, Ahmet Mithatn eserlerinin vulgarisation deerini
amadklarn ve Tanzimattan sonraki dnce hayat iin zararl olduklarn ne srecek
kadar ileri gitmekten ekinmez (33).
te yandan Dinonun bu yarglarnn iyi temellendirildikleri sylenemez. Her
eyden nce Ahmet Mithat Efendinin gerekilikle ilgili dncelerini dile getirdii
metinlerin hemen hemen hibirisine deinilmemitir. stelik, Flaubert ve Balzacla ya
da dier Fransz gerekileriyle yaplan karlatrmalar da ok salkl deildir; nk
tek bir Fransz gerekiliinin var olduu varsaylmtr. Gzin Dino Ahmet Mithat
Mahedat romannda kulland ayrntlar yznden eletirir ve olmas gerekeni
gstermek iin Flaubertten bir sz aktarr: Le raliste, sil est un artiste, cherchera[,]
non pas nous montrer la photographi[e] banale de la vie, mais nous en donner la
vision plus complte, plus saisissante, plus probante que la ralit mme1 (16-7). Oysa
bu sz Flauberte ait deildir. Dinonun alntlad cmle gerekilik-doalclk
balamnda Flaubertten farkl bir yoruma sahip olan Maupassantn Pierre et Jean n
sznde yer almaktadr (Le Roman 17-8). Ayrca, Dinonun, Flauberta atfettii bu

Dino, szn Franszcasn dipnotta aktarmaktadr (17). Dino tarafndan yaplan eviri ise u ekildedir:
Raliste eer sanatkr ise, hayatn basit bir fotorafn gstermee almyacak, ancak, gerekten daha
tamam, daha alc (kavrayc), daha muhtemel bir tasavvurunu verecektir (16-7).

alnty Mithat Efendinin romannda kulland ayrntlar yermek iin kullanmasdr.

Oysa Flaubertin Madame Bovarysi de ierdii ayrntlarn gereksizlii yznden alay
konusu olmutur (Kelly 202). stelik Flaubert, Dinonun belirttii gibi raliste ve
naturalistelerin szcs olmak bir yana, sz konusu sfatlar hayat boyunca reddetmi,
hatta bu ekilde nitelendirilmesine kzmtr (Wellek 228). Ksacas Gzin Dinonun
Tanzimattan Sonra Edebiyatta Gerekilie Doru adl incelemesi konuya derli toplu ilk
yaklam olduu iin nemini korumakla birlikte, on dokuzuncu yzyln ikinci
yarsndaki Osmanl edebiyatnda gerekiliin nasl yorumlandn ortaya karmay
baaramamtr.
Fransz edebiyat doenti Cevdet Perinin Tanzimat Edebiyatnda Fransz Tesiri
balkl incelemesi, on dokuzuncu yzyl sonu Trk edebiyatlarnn Fransz
edebiyatlardan nasl etkilendiklerini incelemektedir. Ancak burada da sz konusu
olan, Fransz edebiyat asndan bakldnda Trk edebiyatnn nasl grnddr.
Perine gre, Ahmet Mithat Fransz edebiyatnn vulgarisateurdr (103). Perinin
yaklam Dinonunki kadar net ve olumsuz deildir. Ahmet Mithat Dumas ile
karlatrrken onun Dumasdan slp bakmndan dn olmadn belirtmekten
kanmaz (112). Bununla birlikte, Mithat Efendinin roman tekniinin biraz iptida
olduunu da belirtmitir (100). Benzer bir ekilde, nce Tanzimat romanclnda
evirilerden baka pek de nemli bir ey olmadn ne srm (101), ancak daha sonra,
Mithat Efendinin romanlarnn bat dillerine evirilmesi durumunda belki de
Dumasdan daha deerli bulanabileceinin altn izmitir (115). Ancak Perinin bu
olumlu yargs baka bir olumsuz yargya dayanmaktadr: Batllar takdir etmek
konusunda daha baarldrlar, nk [o]nlarnki bir metod, bir sistem meselesidir.
Bizimki ise bir metodsuzluk ve bir sistemsizlik (115). Cevdet Perinin incelemesindeki
bu elikilerin bir ok nedeni olabilir. te yandan, sz konusu elikinin almann

temelinde yatan varsaymla ilikili olmas akla yakndr. Ahmet Mithatta Fransz
tesiri aramak baka bir eydir, onun Fransz edebiyatn nasl okuduunu ya da
dntrmeye altn anlamaya almak baka bir eydir. Bu nedenle Perinin
almas, karlatrlan edebiyat yaptlarnn zgnln vurgulama abas
balamnda Dinonun almasndan ok daha bilinli olmakla birlikte, karlatrlan
yaptlar eit derecede incelenmemi olduklarndan salkl bir yorum sunamamaktadr.
Kitabn Ahmet Mithata ayrlan blmnde onun edebiyat ya da roman zerine
grlerine bir tek gnderme yoktur. Yalnzca Hasan Mellhn n sznden bir alnt
yaplmtr (106). Bu alnt da daha ok edeb intihal balamnda nemli grlmtr
(107).
Ahmet Hamdi Tanpnara gre ilk Trk romanlar iptidadirler (On Dokuzuncu
Asr 288). On Dokuzuncu Asr Trk Edebiyat Tarihinin Ahmet Mithata ayrlm olan
blmnde, Ahbar- Asara Tamim-i Enzara dipnotta yaplan bir gnderme (473)
dnda Mithat Efendinin roman ve romancla dair yazlarna hi deinilmemitir
(445-74). Bununla birlikte Tanpnarn Mahedattan sz ederken kulland kendi
roman tarznn alfabesi ve yeni bir realizm ifadeleri, Tanpnar bu konuya bir daha
dnmese bile, burada yrtlecek alma asndan nemlidir (460).
Mustafa Nihat zne gre Ahmet Mithatn srr bat romanlarndan rendii
teknikleri kullanp yerli malzemeyi bir meddah tavryla aktarmasndan ibarettir
(Trkede Roman 230). znn kitabnda daha ok Mithat Efendinin hikye ve
romanlarnn bir ksm zetlenmi ve bazlarndan paralar aktarlmtr. znn
incelemesinin en nemli yerlerinden biri kitabn Giri blmdr. Bu blmde yer
alan Avrupada Roman bal altnda srasyla romantizm, realizm ve
naturalizm alt blmleri yer almaktadr. Bu alt blmlerde sz konusu edeb
hareketlerin ilkeleri sralanmaktadr. Fransz edebiyat arlkl bu alt blmlerden

realizmde Osmanl edebiyatna ilikin tek cmle udur: Bizde mekteb-i hakikiyun ya
da edebiyat- hakikiye diye tantlm olan realizm 1850 ile 1880 arasnda geerlik
buldu (31). Dolaysyla, bir kez daha, Fransz gerekiliinin temel alnd bir
yaklamla kar karya bulunulduu sylenebilir. stelik burada Osmanl yazarlar,
Fransz gerekiliinin normlar balamnda da eletirilmemilerdir. Kitabn iinde
birbirinden bamsz iki kitap, birbiriyle ilikilendirilmeyen iki ayr blm
bulunmaktadr.
Bilge Ercilasunun Servet-i Fnunda Edeb Tenkit balkl almas, bir noktada
buraya kadar deinilen dier kaynaklardan ayrlmaktadr. Ahmet Mithat yar romantik
yar gereki bir yazar olarak deerlendiren Ercilasun, onun konuyla ilgili kurmaca
olmayan yaptlarna da deinmektedir (61-2). Bununla birlikte Ercilasun konuyla ilgili
ok fazla yorum yapmaz. Yalnzca nemli birka makaledeki ilkeleri sralayarak Ahmet
Mithat kitabn asl konusu olan edebiyat dnemi ve eletiri anlay balamna
oturtmaya alr.
Buraya kadar deinilen olumsuz yarglar Jale Parlann Babalar ve Oullarnda
aynen olmasa da tekrarlanmaktadrlar. Parlaya gre, ilk Trk romanclar, Bat
romanlarnn ardalannda kendilerininkinden ok farkl bir epistemoloji bulunduunu
pek kavramam olarak bu romanlar benimse[milerdir] (13). Bu nedenle de dnemin
edebiyat belli snrlar aamamtr (18). rnein Mahedat, hibir kstasla naturalist
tanmna uymaz (62). Parlann incelemesinde de Mithat Efendinin roman ve
gerekilik zerine grlerine ok fazla nem verilmemitir.
Ahmet Mithat Efendi zerine yaplan bir almada deinilmesi gereken
kaynaklardan bir tanesi de Orhan Okayn Bat Medeniyeti Karsnda Ahmed Midhat
Efendi balkl incelemesidir. Bu ok kapsaml inceleme, Ahmet Mithatn bat
uygarlna kar tutumunu ele almaktadr. Okaya gre Mithat Efendiyi

adalarndan ayran, uygarla bak tarzdr (IX). almada, Ahmet Mithatn

Mufassal, Kinat ve Hace-i Evvel serileri ile ders kitab mhiyetinde olan dier bz
kitaplar dndaki btn fikr ve edeb eserleri incelenmitir (IX-X). te yandan
edebiyat, sz konusu almann yalnzca kk bir parasn oluturmaktadr ve
almada, bu tezde ele alnan ou yazya deinilmemitir. Dolaysyla Okayn
almas Ahmetin Mithatn gerekilii nasl yorumladn anlamak iin ok fazla
ipucu sunmamaktadr. Bununla birlikte, onun gerekilik yorumunu genelde bat
uygarlna kar tutumu balamna yerletirebilmek iin olduka yararl bir almadr.
Benzer ekilde, Orhan Okayn Beir Fuad (lk Trk Pozitivist ve Naturalisti)
balkl almas Beir Fuat zerine yazlm en kapsaml ve derli toplu incelemedir.
Bu incelemenin bir blm dorudan bu tezin de konusunu oluturmaktadr. Okay,
Victor Hugo ile onun dourduu tartmalarn sonucunda ortaya kan yaz ve
mektuplar ayrntl bir biimde ele alr (138-81). Bununla birlikte inceleme arlkl
olarak Beir Fuata odaklanmakta ve onun etkilendii kaynaklara yeterince
deinilmemektedir. Bu tezde de Okayn kulland kaynaklar kullanlacak ancak
Ahmet Mithatla ve Beir Fuata kaynaklk eden yazarlarla yaplacak karlatrmalar
yoluyla bir yoruma ulalmaya allacaktr.
Burada ele alnacak olan konuya bir ekilde deinen yaptlarn says arttrlabilir.
rnein, Asilhan ahin tarafndan yazlan Servet-i Fnun Devri Trk Romannda
Emile Zola Tesiri balkl yksek lisans tezinin yazlma gerekesi, lkemizde
mukayeseli edebiyat sahasnda yeteri kadar alma yaplmam olmamasdr (I). Her
ne kadar bu tezde Fransz edebiyatnn stnl varsaylmasa da, tezin yazlma
gerekesi, ortada bir problemin olmamas, bir sonuca varlmasn engellemitir.
Buraya kadar deinilen yaptlarn iaret ettiimiz ortak yanlar burada
yrtlecek olan almann yntemi hakknda bir fikir vermektedir. Birincisi, sz

konusu yaptlar, ounlukla yazarlarn edeb yaptlarndan yola kmakta ve bu

yaptlarn Fransada ilkeleri saptanm olan edeb slplara hangi alardan uygun olup
olmadklarn tartmaktadrlar. Dolaysyla, birbirleriyle karlatrlan taraflar arasnda
bir dengesizlik bulunmaktadr. Bir tarafta, tanmlarnn, temsilcilerinin, ilkelerinin
belirgin ve oturmu olduu varsaylan bir edebiyat tarihi, dier tarafta ise bu edebiyat
tarihinin uygun blmelerine yerletirilmeye allan ya da tamamyla reddedilen bir
grup yazar vardr. kincisi, genel eilim, ilk Trk romanlarnn zerinde uzlalm gibi
grnen bir iptidalii temellendirme abasdr. Bat romanyla ilk Trk romanlar
arasndaki farkllk ya burjuvann ve bireyin yokluuna, ya dz yaznn tam anlamyla
gelimemi olmasna ya da epistemolojik farkllklara balanmaya allmaktadr.
Ancak bu almalarda Bat romannn ya da edeb slplarnn farkl bir biimde
yorumlanp bilinli bir ekilde deitirilmek istenmi olmalar olasl zerinde
durulmamtr. Bunun balca nedeni byk bir olaslkla yazarlarn konu zerine
grlerini dile getirdikleri yazlardan ve makalelerden ok edeb yaptlarnn ele alnm
olmasdr.
Burada yrtlecek alma boyunca da baz yaptlar birbirleriyle
karlatrlacaktr. Bununla birlikte, yukarda deerlendirilen incelemelerdeki tutumun
dna klmaya allarak karlatrlan yaptlar dikkatlice incelenip zgnlkleri,
farkllklar vurgulanacaktr. rnein, Mahedatn doalc roman tanmna uymad
var saylmayarak Ahmet Mithatn doalc romanla nasl bir iliki kurduu anlalmaya
allacaktr. Dolaysyla, gereki roman yazlp yazlamad deil, gerekiliin
nasl anlald dikkate alnacaktr. Bunu yaparken de yazarlarn kurgusal olmayan
metinleri hem kendi ilerinde, hem birbirlerinin metinleriyle, hem de etkilendikleri batl
kaynaklarla karlatrlacaktr. Bylece cevaplanmak istenen soru on dokuzuncu yzyl
sonu Osmanl edebiyatnda zgn bir gerekilik yorumu olup olmaddr. Bu amaca

ulaabilmek iin, yaptlarnn neredeyse tamamn on dokuzuncu yzyln son

eyreinde vermi iki Osmanl yazarnn gerekilik yorumlar, konu zerine yazm
olduklar inceleme, gazete yazs ya da mektuplardan yola karak ele alnacaktr. Sz
konusu yazarlar Ahmet Mithat Efendi (1844-1912) ve Beir Fuat (1852-1887)tr.
1844 ylnda stanbulda dnyaya gelen Ahmet Mithat, orta halli ve kalabalk bir
esnaf ailesinin ocuudur. Babasnn lm zerine, daha be alt yalarndayken Msr
arsnda rakla balar. 1861 ylnda sbyan mektebini bitirir ve bu arada Galatada
bir yabancdan Franszca renir. Rtiye eitimini 1863te Nite tamamlayan Ahmet
Mithat, 1864 ylnda Rusukta memurlua balar. Bir yandan Arapa ve Farsasn
ilerletir ve Mithat Paann takdirini kazanarak onun adn alr. 1871 yl Ahmet Mithat
iin bir dnm noktasdr. Aabeyinin lm nedeniyle stanbula dnerek ailenin
geimini zerine almak zorunda kalr. nce Ceride-i Askeriyeye bayazar olur. Daha
sonra kendi matbaasn kurar. eitli dergiler karmaya balayan Mithat Efendi 1873te
Gen Osmanllar ile birlikte Rodosa srlr. yllk srgn hayat srasnda ilk
romanlarn ve ders kitaplarn yazar. Srgnden dndkten sonra 1878de Tercman-
Hakikat gazetesini karmaya balar (Tanzimattan Bugne 27-32). Srgnden
dndkten sonra bir yandan Gen Osmanllarla ayn dncede olmadn vurgulamaya
alr ve bir yandan da gazetesinde II. Abdlhamitin politikalarn ve otoritesini
destekleyen yazlar yazar. Roman, hikye, oyun, tarih, felsefe, ekonomi konularnda iki
yzden fazla eseri bulunan Mithat Efendi bireysel giriimi savunmu ve her eyden nce
eitime nem vermitir.
1852 ylnda stanbulda doan Beir Fuat srasyla Fatih Rtiyesi, Suriyede
Cizvit Mektebi ve stanbul Askeri dadisinde okuduktan sonra 1873te Mektebi
Hayriyeden mezun olur. nce Sultan Abdlazizin yaverliini yapan, daha sonra
Osmanl-Srp , Osmanl-Rus savalaryla Girit isyannn bastrlmasnda gnll olarak

10

yer alan Beir Fuat, Giritte kald be yl boyunca Almanca ve ngilizce renir. 1884
ylnda askerlikten istifa ederek yaymcla balar. Hver ve Gne dergilerini karr.
Kendi kard dergilerin yan sra birok gazete ve dergide yazar. (Tanzimattan
Bugne 176-7). Orhan Okay tarafndan ilk Trk pozitivist ve naturalisti olarak
nitelendirilen Beir Fuat, daha ok bilim, teknik, fizyoloji, felsefe ve dil konularnda
yazmtr. Ayrca, iyi derecede bildii ngilizce, Almanca ve Franszcadan pek ok
eviri yaparak Osmanl okurunu bu konularda aydnlatmay kendisine grev edinmitir.
te yandan, Victor Hugo balkl incelemesiyle, Trk edebiyat tarihine hayliyynhakikyyn tartmas olarak geen tartmay balatan yine Beir Fuat olmutur.
Bu tezde incelenecek yazarlar olarak Ahmet Mithat Efendi ile Beir Fuatn
seilmelerinin nedeni bulunmaktadr. Birincisi, her iki yazar da yaklak olarak ayn
zaman diliminde ve dorudan gerekilik zerinde yazlar yazmlardr. kincisi,
gerekilie iki farkl yaklam ortaya karlarak on dokuzuncu yzyl sonu Osmanl
yazarlarnn batdan gelen edeb hareketler karsnda ortak bir tutum ierisinde
olmadklar vurgulanmak istenmitir. Bylece, ayn konuya iki farkl yaklam
karlatrmak, farkllklarn ve benzerliklerini ortaya karmak amalanmtr. nc
neden yazarlarn Trk edebiyatndaki konumlardr. Beir Fuat, yukarda da belirtildii
zere, gerekilik tartmasn gndeme getiren ya da en azndan alevlendiren yazardr.
Hemen hemen her konuda yazan Ahmet Mithat ise, on dokuzuncu yzyl sonu Osmanl
edebiyat sz konusu olduunda, dneminin edeb tartmalarn yanstmak bakmndan
nemli bir yazardr. Bu nedenlerle, Ahmet Mithat Efendi ve Beir Fuat zerinden
oluturulan eksenin, Osmanl edebiyatnda gerekiliin nasl yorumlandna ilikin
elverili bir malzeme sunduu dnlmektedir.
Tezde arlkl olarak birincil kaynaklara ba vurulacaktr. Ahmet Mithatn,
1874-1896 yllar arasnda Tercman- Hakikat, Malmt, Krkanbar ve ark

11

Mecmuasnda yaymlanan yazlar ile 1890 tarihli Ahbar- Asara Tamim-i Enzar gibi
konuyla ilgili kitaplar; Beir Fuatn 1885-1886 tarihli Victor Hugo ve 1887 tarihli
Voltaire incelemeleri ile Handan nci tarafndan iir ve Hakikat bal altnda toplanan
yaz ve mektuplar ncelikli kaynaklardr. iir ve Hakikatte, Beir Fuatn 1885-1887
yllar arasnda Saadet ve Tercman- Hakikatte gerekilik balamnda yazd yazlar
ile yine ayn konu zerine Muallim Naci ve Fazl Necip ile mektuplamalar yer
almaktadr. Bunlarn yan sra, Ahmet Mithatn Felsefe Metinleri bal altnda
toplanan yazlarna ya da Beir Fuatn fizyoloji, bilim, felsefe zerine yazlarna,
konuya katklar orannda deinilecektir. Ayrca, Ahmet Mithatn romanlarna, varlan
sonular ya da yaplan yorumlar pekitirmek amacyla gndermeler yaplacaktr. Son
olarak, birincil kaynaklara, Ahmet Mithat Efendi ve Beir Fuatn dncelerine
kaynaklk eden batl yazarlarn metinleri de eklenebilir.
kincil kaynaklar ise grupta toplanacaktr. Birinci grup, tezde tartlacak olan
gerekilik ve doalclk kavramlarna ilikin tarihsel, kavramsal bir erevenin
izilmesi amacyla yararlanlan kaynaklardan olumaktadr. kinci grup, Mithat Efendi
ve Beir Fuatn eserleri zerine incelemelerden olumaktadr. Bu gruptaki kaynaklar
daha ok, yazarlarn toplumsal ve politik konumlarn netletirmek amacyla
kullanlacaklardr. nc ve son grup, Trk edebiyat zerine genel inceleme ve tarih
kitaplarndan meydana gelmektedir. Bu grupta yer alan yaptlar, tezin bir sonuca
ulamas, ele alnan yazarlar arasnda yaplan karlatrmann yorumlanmas ve on
dokuzuncu yzyl sonu Osmanl edebiyatnda zgn bir gerekilik yorumu bulunup
bulunmad sorusunun yantlanmas amacyla kullanlacaklardr.
Tezde izlenecek yntem temel olarak yakn okumadr. Ele alnan kaynaklar
ayrntl bir biimde incelenecek, baz kavramlara deinilecek ve sz konusu
yaptlardaki gerekilik yaklamlar karlatrlarak bir yoruma ulalmaya

12

allacaktr. Sz konusu karlatrma drt ayr dzlemde gerekletirilecektir. Birinci

dzlemde, ele alnan yazarlarn metinleri dikkatli bir biimde okunarak metinlerin kendi
ilerindeki tutarllklar ve elikileri saptanmaya allacaktr. Dolaysyla,
karlatrmann ilk dzlemi yazarlarn kendi metinleri arasnda yer alacaktr. kinci
dzlem, yazarlarn metinlerinin kendi ilerinde karlatrlmasyla varlan sonularn,
onlara kaynaklk eden yazarlarn metinleriyle karlatrlmasdr. nc dzlem, ele
alnan iki yazarn yaklamlarnn birbirleriyle karlatrlmasdr. Drdnc ve son
dzlem ise, ilk dzlemdeki karlatrmalar sonucunda ortaya kan yorumun konu
zerine yazlan ikincil kaynaklardaki yorumlarla karlatrlmasdr. Bununla birlikte,
sz konusu karlatrma dzlemleri bir sray takip etmeyip birbirleriyle iie gemi bir
ekilde tezin btnne yaylacaklardr. Benzer bir ekilde, sz konusu karlatrma
dzlemlerinin her biri eit arlkta olmayp, Ahmet Mithat ve Beir Fuatn metinlerinin
kendi ilerinde karlatrlmalar ile her ikisinin yorumlarnn karlatrlmas ncelikli
olacaklardr.
Tezin birinci blmnde, daha sonraki blmlerde yrtlecek olan tartmaya
temel oluturacak kavramsal ve tarihsel ereve izilecektir. Bu blmde gerekilik ve
doalclk kavramlarnn anlamlar, tarihsel geliimleri ve bu kavramlara bal olarak
ortaya kan edeb hareketlerin temel ilkeleri zerinde durulacaktr. Bununla birlikte,
Fransz gerekiliinin olas tek gerekilik slbu olmad vurgulanacak ve
gerekiliin baka lkelerdeki yazarlar tarafndan nasl anlaldna deinilecektir.
Blmn sonunda ise, on dokuzuncu yzyl sonu Osmanl edebiyatnda gerekilik
kavramnn ortaya k, terime yklenen anlamlar ve bu konuda retilen eserler ksaca
ele alnacaklardr.
Tezin ikinci blmnde, Ahmet Mithat Efendinin gerekilikle kurduu ilikiye
odaklanlacaktr. nce sz konusu ilikinin estetik d, daha sonra ise estetik nedenleri

13

vurgulanacaktr. Bu blmde amalanan, ncelikle Mithat Efendinin gerekilie kar

knn nedenlerini saptamak ve gerekiliin karsnda savunduu edebiyat
anlaynn niteliklerini ortaya karmaktr. Dolaysyla bu blmn temel sorusu, zgn
bir Ahmet Mithat gerekiliinden sz edilip edilemeyeceidir.
Tezin nc blmnde ise Beir Fuatn gerekilik konusundaki grleri
incelenecektir. Beir Fuatn romantik edebiyat anlayna ynelttii eletirilerle
gerekilii savunmak iin ne srdkleri birlikte ele alnp ne lde zgn bir
gerekilik yorumuna sahip olduu sorgulanacaktr. Bununla birlikte, Beir Fuatn
gerekilik anlay Ahmet Mithatnki ile karlatrlarak yorumlanacaktr.
Tezin sonu blmnde, ilk blmde gelitirilen deerlendirmelerin nda,
on dokuzuncu yzyl sonu Osmanl edebiyatnda zgn ya da kendi iinde farkllklar
gsteren bir gerekilik yorumu olup olmad sorusuna yant aranacaktr.

14

BLM I

GEREKLN KAVRAMSAL VE TARHSEL GELM

Tezin bu blmnde gerekiliin tarihsel ve kavramsal bir erevesi

izilecektir. Gerekilik kavramnn tarihesi, farkl yorumlar ya da bu kavram
evresinde rlen edebiyat akmnn belli bal zellikleri ve amalar belirtilerek tez
iin bir balam oluturulacaktr. Bylece, daha sonra Ahmet Mithat Efendi ve Beir
Fuatn yaklamlar zerinde yaplacak deerlendirmelerin anlaml klnmas
amalanmaktadr. izilecek ereevede bir eletirmen ya da yorum temel alnmayp
gerekilik kavram hakknda zerinde gr birliine varlan noktalar vurgulanacak,
ana hatlarn dnda kalan noktalara teze katklar orannda deinilecektir. Bununla
birlikte, Ahmet Mithat ve Beir Fuat gerekilik tartmalarn genellikle Zola zerinden
yrttklerinden, doalclk akmnn ve Zolann roman anlaynn belli bal
zellikleri ile doalclk-gerekilik ilikisi ksaca ele alnacaktr.
Gerekilik hakknda yazmay gletiren etkenlerin en nemlilerinden biri,
edeb slup olarak gerekilikle tarihsel, coraf snrlar belli bir edeb akm olan
gerekilik arasndaki ayrmn genellikle yaplmamasdr. Genel anlamda sanatsal, zel
anlamda edeb bir slup olarak gerekiliin izini Aristotelese kadar srmek olasdr.
Plastik sanatlarn ve edebiyatn belli bal sluplarndan bir tanesi olan gerekilik, en
genel anlamyla, doaya sadk olmak, onu deitirmeden, aynen kopya ya da taklit
etmek anlamlarna gelir. Bu bakmdan, gerek sanat ve gerek edebiyat tarihinin bir ok
yapt gerekidir (Wellek 223). Gerekilik teriminin ikinci anlam ise tarihseldir ve
15

on dokuzuncu yzyln ikinci yarsnda Fransada ortaya kan bir edebiyat hareketine
iaret eder. Bernard Lecherbonnier ve Dominique Rinc tarafndan hazrlanan on
dokuzuncu yzyl edebiyat derlemesinde, gerekilik kavramnn, 1850-1870
yllarnn duyarllk, ideoloji ve edeb pratiklerinde yaygn olarak bulunan bir yazma
biimine gnderme yapt belirtilmektedir. Derlemenin yazarlarna gre gerekilik
birletirici bir terimdir. Gerekilik bayra altnda toplanan yazarlar, edeb yaptn
gereklikle kurduu ilikiyi yeniden ele alarak sz konusu ilikinin doal, tarihsel ya da
toplumsal olmasnn gerekliliini savunmulardr. Gereki yazarlarn bu tutumuna
zamann baskn dnce biimi olan pozitivizm de eklenince hareket ekillenmi olur
(409). On dokuzuncu yzyln ikinci yarsnda Fransada ortaya kan gerekilik
akmnn Fransz edebiyatndaki temsilcileri u ekilde sralanabilir: mile Augier
(1820-1889), Jules Champfleury (1821-1869), Ernest Feydeau (1821-1873), Edmond
Goncourt (1822-1896), Alexandre Dumas fils (1824-1895), Jules Goncourt (1830-1870),
Louis Duranty (1833-1880); yukarda adn andmz derlemenin yazarlar tarafndan
nemsiz yazarlar saylan Jules Sandeau (1811-1883), Octave Feuillet (1821-1890) ve
Henri Murger (1822-1861) (409). Kukusuz gerekilik akm yalnzca Fransaya zg
bir edeb hareket olarak kalmamtr ve kavramn yukarda saydklarmzn dnda da
kullanmlar vardr. Ancak yukarda deinilen iki farkl kullanm bu alma balamnda
yeterlidir, nk gerek Ahmet Mithat ve Beir Fuatn baz yazlarnda ve gerek daha
sonra onlar zerine yazan baz eletirmenlerin metinlerinde zaman zaman birbirine
kartrlan bu iki farkl gerekiliktir. Gerekilik kavramnn farkl kullanmlarndan
ikisini belirtip bir edeb hareket olan gerekilii zaman, mekn ve temsilcileri
balamnda somutlatrdktan sonra, kavramn ilk kez ne anlamda kullanldna,
geirdii dnmlere ve hareketin baka lkelerin edebiyatlarndaki temsilcilerine
deinerek daha salam bir ereve elde edilebilir.

16

Ren Wellek, The Concept of Realism in Literary Scholarship balkl

makalesinde, gerekilik kavramnn tarihini ve srasyla Fransz, ngiliz, Amerikan,
Alman, talyan ve Rus edebiyatlarndaki yorumlarn zetlemektedir. Wellek nce,
gerekilik teriminin felsefede edebiyatta olduundan ok nce kullanlmakta
olduunun altn izer. Bu anlamda gerekilik, kavramlarn yalnzca birer addan,
soyutlamadan ibaret olduklarn ne sren adclk (nominalizm) dncesinin karsnda
yer alr. On sekizinci yzyln sonlarnda terimi edebiyat alannda ilk kez kullananlar ise
byk olaslkla Schiller ve Friedrich Schlegeldir. Bununla birlikte, Alman romantik
dnrleri tarafndan sk sk kullanlan gerekilik terimi herhangi bir akma ya da
yazar topluluuna gnderme yapmaz. Fransz edebiyatnda gerekilikten ilk kez
1826da, Mercure franaisdeki bir yazda sz edilir. Wellek tarafndan bal
belirtilmeyen bu yazda, bayaptlarn deil, onlarn doa tarafndan sunulan
orjinallerinin taklidine dayanan ve gittike glenen bu edeb doktrine gerekilik adnn
verilebilecei belirtilir. Yazara gre gerekilik on dokuzuncu yzyln ve hakikatin
edebiyat olmaya adaydr. Zamannn etkili eletirmenlerinden Gustave Planche da
terimi 1833ten itibaren kullanr. Planchea gre gerekilik, tarihsel romanlarda giysi
ve geleneklerin titiz bir biimde betimlenmesi, betimlemelerin kusursuzluu anlamna
gelmektedir ve dolaysyla gerekiliin en nemli ilevlerinden bir tanesi yerellii
eksiksiz bir biimde yanstmaktr. zetlemek gerekirse, on dokuzuncu yzyln ilk
yarsndaki Fransz eletirmenleri, gerekilik terimini, gnmz edebiyat eletirisi
tarafndan romantik olarak deerlendirilen Walter Scott, Victor Hugo ya da Prosper
Mrime gibi yazarlarn yaptlarndaki bir zellik olarak ele almlardr (225-7).
Balzac ve Murgerle beraber terim, zamann davran biimlerinin, detlerinin
ayrntl bir biimde betimlenmesi anlamnda kullanlmaya balanr. te yandan,
gerekilik ad altnda bir edeb hareketin belirginlemesi ve ilkelerinin netlik kazanmas

17

1850lerde gerekleir. Hareketin snrlarnn belirlenmesinde ressam Gustav Courbet,

romanc Champfleury ve 1856-1857 yllarnda Le Ralisme dergisini karan Duranty
nemli rol oynarlar. 1857 ylnda Champfleury, arkada Durantynin dergisinde, Le
Ralisme bal altnda bir dizi yaz yaymlar. Bu yazlar birka temel dnceye
odaklanmlardr: Sanat, dnyann gerek, doru bir temsilini sunmaldr. Bu nedenle
de ada yaam, detleri ve davranlar titizlikle, tarafsz ve soukkanl bir biimde
incelemelidir. Bylece gerekilik kavram bir grup yazarla birlikte anlmaya balanr
ve bir hareketin slogan haline gelir. Zamann yaygn grne gre hareketin ncleri
Mrime, Stendhal, Balzac, Monnier ve Charles de Bernard; temsilcileri ise
Champfleury, Flaubert, Feydeau, Goncourt kardeler ve oul Dumasdr (Wellek 228).
Ayrca 1869 ylnda mile Littrnin Dictionnaire de la langue franaiseinde; 1875
ylnda ise Pierre Larousseun Grand Dictionnaire universel du XIXe sicleinde
ralisme (gerekilik) maddeleri yer alr (Lecherbonnier ve Rinc 408).
Gerekilik zerine Fransada yaplan tartmalarn yanklar baka lkelerin
edebiyatlarnda da grlr. ngilterede 1880lerin sonuna kadar gereki bir hareketten
sz etmek gtr. Bununla birlikte gerekilik terimi 1850lerde edebiyat eletirisinde
kullanlmaya balanmtr. 1851de, Thackerayin gerekiliin ncs olduu iddia
edilir. ngiliz edebiyat eletirisinde gerekiliin ilkeleri zerinde sistemli olarak
dnen ilk eletirmenlerden biri olan George Henry Lewes, 1858de, gerekiliin
sanatn temeli olduunu ne srer. David Masson 1859da gereki ekoln
temsilcilerinden biri olarak eerlendirdii Thackerayi romantik ekoln temsilcilerinden
biri olarak deerlendirdii Dickens ile karlatrr ve romanclar arasnda gerekiliin
yaygnlamasndan duyduu memnuniyeti belirtir. Genel olarak deerlendirildiinde,
gerein aslna sadk bir biimde gzlemlenmesi; sradan olaylarn, kiilerin ve

18

meknlarn betimlenmesi gibi gerekilik ekolne ait ilkeler, Viktorya dnemi roman
eletirisinde hkimdirler (Wellek 229).
ABDde Henry James, 1864te, gerei yeterince hassas bir biimde
kavrayamad iin eletirdii gen bir yazara, Fransz gerekilik ekoln incelemesini
tavsiye eder. 1882de W. Dean Howells, Henry Jamesi Amerikan gerekilik ekolnn
temsilcisi iln eder ve 1886dan itibaren, kendisini ve Jamesi temsilcileri sayd
gerekilik hareketini savunmaya balar (Wellek 230).
Ren Welleke gre, on dokuzuncu yzylda Almanyada gerekilik terimi
kullanlmakla beraber bilinli bir gereki hareketten sz etmek gtr. 1850de
Herman Hettner, Goethedeki gerekilikten sz eder. F.T. Vischere gre en byk
gereki Shakespearedir. Otto Ludwig, Shakespearele ada Fransz yaznn
karlatrrken iirsel gerekilik kavramna bavurur. Julian Schmidt, terimi
1857den itibaren makalelerinde ve 1867de yaymlanan Alman edebiyat tarihinde
kullanr. Marksist teori balamnda ise gerekilik kavram ilk kez Engelsin 1888
tarihli bir mektubunda ortaya kar. Engels mektubunda, inceledii roman yeterince
gereki olmad iin eletirir. Engelse gre gerekilik, ayrntlarn ve tipik
durumlarn geree uygun bir biimde betimlenmesi anlamna gelmektedir. 1894 tarihli
bir mektubunda ise Engels milieu (evre) kavramna yer verir. Balzaca, tipe ve
evreye yaplan vurgu, Tainein Engels zerindeki etkisinin bir gstergesidir (230-1).
talyada De Sanctis 1878de Zolay savunur. De Sanctise gre gerekilik,
gsterii, hayali ve gzel cmleler kurmay seven bir edeb gelenein panzehiridir.
Ancak daha sonra bu dncesinden vazgeer, idealin gerekliliini vurgular ve yeni
hareketi hayvanclk (animalism) olarak deerlendirir. talyan romanclar,
gerekilike karlk olarak kendi bulduklar verismo terimini kullanrlar. Hareketin

19

nde gelen kuramcs Luigi Capuana ise bir sre sonra btn izmleri reddeder (Wellek
231).
Rusyada Vissarion Belinsky, 1836da, Schlegelden dn ald gerek iir
terimini Shakespeareden sz ederken kullanr. Belinskye gre Shakespeare iiri gerek
yaamla uzlatrmtr. Benzer bir biimde yaamla iiri birletiren Scott ise ikinci
Shakespearedir. Belinskynin grleri 1860larn radikal eletirmenlerini etkiler.
Bununla birlikte, sz konusu eletirmenler ierisinde yalnzca Dimitri Pisarev
gerekilik terimini bir slogan olarak kullanmtr. Gerekilii zmleme ve eletiri
olarak deerlendiren Pisareve gre gereki bir yazar dnen bir iidir (Wellek 2312).
Bu zetten de anlalaca zere, gerekilik terimi her lkede farkl
yorumlanmtr ve zgn bir geliim izgisine sahiptir. Ayn ekilde, on dokuzuncu
yzyl sonu Osmanl edebiyatnn da Fransz gerekiliini birebir taklit etmemi ya da
deitirerek kabul etmi olmas artc deildir. te yandan, gerekilik kavramnn
hemen hemen her lkede farkl yorumlanm olmas, sz konusu yorumlar arasnda
ortak noktalarn bulunmad anlamna gelmez. Bu nedenle, gerekiliin zerinde
uzlalan zelliklerine deinmek yerinde olacaktr.
Ian Watt, The Rise of the Novel adl kitabnn Realism and the novel form
balkl birinci blmnde, modern zamanlarda roman trnn douuyla gerekilik
arasndaki ilikiyi ele almaktadr. Ancak burada vurgulanmas gereken nokta, Wattn,
ncelikli olarak Defoe, Richardson ve Fielding gibi ngiliz romanclarndan yola km
olmas ve gerekilikten kastnn, belli bir takm edeb tekniklerin bir arada kullanlmas
anlamna gelen biimsel gerekilik olmasdr. Bununla birlikte, Wattn biimsel
gerekilik adn verdii slp zamandan bsbtn bamsz deildir nk on yedi ve
on sekizinci yzyllardaki bir takm felsef ve bilimsel gelimeler tarafndan

20

biimlendirilmitir. Watt, bir edeb slp olarak gerekilii, felsefeyle ilikisi

asndan ele almtr. Wattn incelemesinin bu alma asndan nemi gerekiliin
felsef temellerini sunmu olmasdr.
Watt, roman tarihilerinin, on sekizinci yzyln balangcndaki romann ayrt
edici zelliinin gerekilik olduunu ne srdklerini belirtiyor (10). Ancak Watta
gre bu yargnn ve zellikle gerekiliin daha net bir biimde aklanmas gerekir
nk bu yarg, on sekizinci yzyldan nceki edebiyatn gerekd olduu anlamna da
gelebilir. Dahas, on sekizinci yzyln balangcndaki romanla kendisinden nceki
baz edeb trler arasnda, yaamn irkin, baya taraflarn yanstmak balamnda bir
sreklilik olduu gr de tartmaldr; nk roman trnn gerekilii, onun nasl
bir yaam ele aldndan ok bu yaam nasl yansttyla ilgilidir. Dolaysyla Watt,
yeni bir tr olan romann belirleyici zelliinin ancak ve ancak felsefenin nda
aydnlatlabilecei grndedir (10-1).
Watta gre modern gerekilik, gerekliin birey tarafndan duyular vastasyla
eriilebilir olduunun dnlmesiyle balar (12). Bu dncenin kkleri ise Descartes,
Locke ve Humea kadar uzanr. Descartesa gre, geree varabilmek bireysel bir
sorundur ve ancak bireyin gemiteki dnce biimlerinden, varsaymlardan ve
inanlardan kopmasyla olasdr. Dolaysyla geree ulamak bamsz dnebilen
bireye baldr. Locke ise bireyin kimliinin gemiteki dnce ve eylemleriyle
ilikisini vurgular. Hume, benzer bir biimde, bellek olmakszn bireyi oluturan
deneyimleri bir nedensellik zinciri ierisinde anlamann mmkn olamayacan ne
srer. Lockeun zaman ve mekn hakkndaki dnceleri de gerekilik asndan
nemlidir. Lockea gre bir dnceyi zamandan ve mekndan koparmak onu
genelletirmek anlamna gelir. Bunlara ek olarak, yeni bir zaman anlay yava yava
kendini gstermeye balar. On yedinci yzyln sonunda daha tarafsz tarih aratrmalar

21

yaplmaya balanr ve dolaysyla gemi ile yaanmakta olan an arasndaki ayrm

netleir. Ayn zamanda, Newton ve Locke zamann llmesi konusunda yeni ve daha
hassas bir yntem gelitirirler . Tm bu paralar bir araya geldiinde, gerekiliin
temel zellikleri, ncelikleri ve yntemi de belirlenmi olur. Gerekilik, belli bir
zamana ve mekna yerletirilmi bireyin deneyimleriyle ilgilenir. Gerekilik iin
nemli olan tmel deil tikeldir. Ele alnan bireyin bir ad vardr ve ne zaman, nerede
yaad bellidir. Bireyin yaad zaman ve onu evreleyen fiziksel ortam daha ayrntl
bir biimde betimlenmeye balanr. Sz konusu bireyin kimlii, gemi deneyimleri
tarafndan belirlenmi olduundan, anlar, gemite yaadklar ve bellei nem kazanr.
Bireyin gemiindeki olaylar zincirinin bir nedensellik ba iinde sunulmas, ayrca
bugn iinde yaad koullarn, zamann ve meknn belirtilmesi, kimliinin ve
yaanan andaki eylemlerinin de anlalabilmesini salar. Dahas, tikel ele alnrken sade
ve sssz bir dil kullanlmas nem kazanr. Gereki olmak bakmndan kendisinden
nceki edebiyattan ayrlan yeni roman trnn en nemli zelliklerinden biri yeni bir
dzyaz dili kullanmasdr. Bu noktada yine felsefeyle gerekilik arasnda bir iliki sz
konusudur. Locke, etkili ve gzel sz sylemenin bir aldatmaca olduunu belirtir.
Dildeki mecazlar eski romanslara zgdr ve dilin ktye kullanlmas anlamna gelir.
Bu dnce yazarlar arasnda da yanklanr. Benzetmelere kar klr. Artk dilin tek
bir amac vardr: eyleri olduklar gibi betimlemek (9-34). Bylece Ian Watt, biimsel
gerekiliin temelinde yatan felsef grleri belirlemi olur.
te yandan, yukarda da belirtildii gibi, gerekilik kavramnn birden ok
anlam vardr ve biimsel gerekilik ya da dier bir deyile slp olarak gerekilik
bunlardan yalnzca bir tanesidir. Bununla birlikte, belli bir zamanda ve belli bir
corafyada ortaya km bir edeb hareket olan gerekiliin de temel zelliklerini
saptamak olasdr. Rinc ve Lecherbonnierye gre, bir edebiyat yaptnda insana,

22

topluma ya da doaya ilikin gereklii temsil etmeyi amalayan gerekilik, yazarlarn

bireysel farkllklarna ve ynelimlerine ramen be temel ilkeye sahiptir: 1) Romanda
gerek tercih edilmelidir; 2) bireysel yaratcln ve hayal gcn kullansa da romanc
nesnel olmaldr; 3) bu nesnellik, yaptn gerei temsil ettiini kantlayacak kitap, not,
soruturma kaytlar gibi belgelerle salanr; 4) nesnelliin gereklerine uyma
zorunluluu, bilimsel yaklamn model olarak seilmesine neden olur; 5) gereki bir
roman yazabilmek iin gereki bir slp gerekir. Bilimsel ayrntlar bir araya
getirmenin tesine geerek, bak as ya da betimleme gibi biimsel gelere zen
gstermek gerekir. Bu be maddeyi sralayan Rinc ve Lecherbonnier, gerekilik
kavramnn, on dokuzuncu yzyln ikinci yarsnda tarih, sosyoloji ve ideolojinin
geirdii dnmlere bal olarak deitiini ne srerler. Bylece, demokrasi,
liberalizm, pozitivizm ya da bilim, gerekilik hareketinin balangtaki ilkelerinin
deimesine neden olurlar. Goncourt kardelerin kuramsal yazlar ve romanlar sz
konusu deiimi en iyi yanstan metinlerden bazlardr. Dnm haliyle gerekiliin
temel ilkesi vardr: 1) Gerein tmn betimlemek gerekir ve bu noktada, ncelii
olan aa snflar betimleyerek ie balamaldr nk bu snflar uzun zamandr
grmezden gelinmektedir; 2) belge artk yalnzca romann gerekiliinin kant deil,
bizzat romann konusu, ham maddesidir. Goncourt kardelere gre, tarih nasl yazl
belgelere dayanarak yaplyorsa roman da, doann rnek alnd belgelerle yaplr.
Tarihinin gemii anlatmas gibi romanc da bugn anlatmaldr; 3) iyi bir roman
yazmak iin belgeler gerekli olduundan doru belgelere ncelik vermek gerekir.
Doru belgeler, deneysel bilimlerin ve sosyolojinin bize sunduu, insanla evresi
arasndaki karlkl etkileimi akla kavuturan belgelerdir. Bu nedenle tbbn ve
toplumsal patolojinin verilerine ok fazla zen gsterilmitir (423).

23

Buraya kadar, Ren Wellek, Ian Watt, Rinc ve Lecherbonniernin grlerinden

yola karak gerekilik kavramna ilikin tarihsel ve biimsel bir ereve
oluturulmaya allmtr. Anlalaca gibi bu ereve ayrntlardan yoksundur. te
yandan, bu erevenin izilmesinin asl nedeninin tezin ileriki blmlerinde yrtlecek
tartma olmas, erevenin izgilerindeki kalnl bir kusur olmaktan karmaktadr.
Doalclk kavram iin bir ereve izebilmek gerekilie oranla daha g
grnmektedir. Bunun nedeni gerekilik ve doalclk arasndaki ayrm konusunun
bugn hl tartlmakta olmasdr. George J. Becker, 1963 tarihli Documents of
Modern Literary Realism adl derlemesinin n sznde doalcl Zolann gerekilie
verdii ad olarak deerlendirir (Introduction 9). David Baguley Naturalist Fiction
(The Entropic Vision) balkl almasnn ikinci blmnde, gerekilik ve doalcl
birbirinden ayrmann glklerine ve doalcl gerekilikten ayrmann bouna bir
aba olduunu belirten modern eletirmenlere deinir (40-7). Welleke gre, gerekilik
ve doalclk arasndaki ayrm modern edebiyat eletirisi tarafndan gerekletirilmitir.
Fransada gelien gerekilik ve doalcl ayr birer edeb hareket olarak kesin bir
biimde ayran, Pierre Martinonun 1913 tarihli Le Roman raliste ve 1923 tarihli Le
Naturalisme franais adl eserleri olmutur (233-4). Jill Kelly, 1991 tarihli
Photographic Reality and French Literary Realism: Nineteenth Century Synchronism
and Symbiosis balkl makalesinde, gerekilik ve doalclktan tek bir edeb hareket
olarak sz eder. Sz konusu rnekler, gerekilikle doalclk arasndaki ayrmn
yirminci yzyln sonlarnda bile hl tartlmakta olduunu gstermektedirler.
Bununla birlikte, Baguleyin almas gerekilikle doalclk arasnda ok byk
olmasa da bir ayrm bulunabileceine dair ipular salamaktadr.
Baguleye gre doalclk terimi Zolann sraryla yaygnlk kazanmtr.
Terim, on dokuzuncu yzyldan nce de felsefe, sanat eletirisi ve doa bilimleri

24

alanlarnda kullanlm olmakla beraber Zola tarafndan 1866da kullanlmaya

balanmtr. Doalclk terimi konusunda Zolay dorudan etkileyen dnr ise
Hippolyte Taine olmutur (Naturalist 41). Edeb bir hareket olarak doalclk, Zolann
gerekilik yorumu olarak ele alnabilir. Bu anlamda, doalcl gerekiliin bir
aamas ya da uzants olarak ele almak yanl olmaz. Bu yaklam, yukarda da
belirtildii zere, on dokuzuncu yzyln ortalarndan itibaren tarihsel ve toplumsal
dnmlerin etkisiyle gerekilik anlaynn da deimeye balad gryle uyum
ierisindedir. Bu nedenle, doalclk Zolann ncln yapt bir grup yazarn
zellikle 1868den sonra savunduklar edeb slp ya da gerekilik yorumu olarak
deerlendirilebilir. Her ne kadar sz konusu yazarlar arasnda doalcln ilkelerine,
hatta doalclk nitelendirmesine dair bir uzlama bulunmasa da hareketin ana hatlarn
saptamak olasdr.
Welleke gre, Zolann 1868de Thrse Raquinin ikinci basksna yazd n
szden sonra, doalclk terimi, gittike artan bir sklkla onun bilimsel ve deneysel
roman kuramyla ayn anlamda kullanlamaya balanmtr (233). Bu n sz Zolann
romana ve romancla dair grlerini aklad iki temel metinden birincisidir.
Zolann bu n sz yazmasnn asl nedeni, kitabn birinci basksnn ar eletirilere
maruz kalm olmasdr. Eletirmenler tarafndan ahlkszlkla sulanan Zola, 1868de
yaymlanan ikinci basknn n sznde, amacnn her eyden nce bilimsel olduunu
vurgular. Kitabnn her blmnde fizyolojik bir vakay ele almtr. Cerrah nasl
kadavra zerinde alrsa o da fizyolojik drtlerin esiri olan roman kiileri zerinde
alm, onlar incelemitir. Zola ahlkszlk sulamasn kabul etmez, nk o plak
bir model karsndaki ressam ya da merakl bir bilim adam gibi davranmtr.
Kendisini yaamn ayrntl ve eksiksiz bir kopyasn yaratmaya adamtr. Roman

25

kiilerinin acmaszlklar ya da ahlkszlklar onu ilgilendirmez. O yalnzca insan

mekanizmasnn ileyiini zmlemitir (Prface).
Bu ksa ancak doalclk balamnda etkili olmu n szden sonra Zola 1880de
Le Roman Exprimentali yaymlar. Bu uzun makalede Zolann gelitirdii yntem
aslnda Claude Bernardn Introduction ltude de la mdecine exprimentale
adl kitabnn bir uyarlamasdr. Deneysel tp zerine olan bu kitab kendisine model
aldn belirten Zola hekim szc yerine romanc szcn koymakla
yetindiini belirtir. Deney, gzlem ve nedensellik gibi bilimsel kavramlar zerine
ina edilmi bir yntem olan deneysel roman, fizik, kimya gibi deneysel bilimlerin
yntemlerini canl organizmalara uygulama giriimidir. Zolaya gre, eer deneysel
yntem fiziksel dnyay, doay anlamamz salyorsa, zihinsel ve duygusal dnyay da
anlamamz salayabilir. Bu adan bakldnda deneysel roman, kimyadan fizyolojiye,
oradan da antropolojiye ve sosyolojiye uzanan zincirin son halkasdr (59-60). Her
yerde nedenselliin hkim olduunu belirten Zolann bu makaledeki en nemli
vurgularndan biri, evre ve kaltmn, insann btn zihinsel ve duygusal da
vurumlarn belirledii grn ne srmesidir (71-2). Burada, evre ve kaltmn
insann kimliini ve eylemlerini belirledii grnn, Zoladan nce Fransz dnr
Hippolyte Taine tarafndan ne srldn belirtmek gerekir. Taine sanatnn ve
sanat yaptnn, evrelerinden, onlar oluturan koullardan bamsz olarak
anlalamayacaklarn belirtmitir (Philosophie 1-5). Irk, evre ve zaman deikenleri
de bu balamda anlam kazanmaktadr. Tainenin yan sra Zolann yaptlarnda nemli
bir etkiye sahip bir dier isim Charles Darwindir. Zolaya gre, Darwinin bir doa
kanunu olarak ne srd doal seleksiyon toplum iin de geerlidir (Rinc ve
Lecherbonnier 461).

26

Zolann 1868 ve 1880de yaymlanan iki metniyle doalclk hareketinin ilkeleri

belirlenmi olur. Rinc ve Lecherbonnierye gre doalclk, nesnellik, belgelere verilen
nem ve bilimsel olma arzusu gibi gereki hareketin eilimlerini korumakla beraber
bunlara yeni eilim ekler. Bu eilimlerden ilki biimle ierik arasndaki ilikinin
tersine evrilmesidir. Biyoloji, tarih, sosyoloji gibi bilimleri model alan doalclk iin
ierik biimden nce gelir. kinci eilim gzlemin yeterli grlmemesi ve deneye
bavurulmasdr. Zolaya gre doalc roman okurlarn gz nnde szcklerle
gerekletirilen bir deneydir. nc ve son farkl eilim ise anlatnn
dzenleniindedir. Zolann sra d bir hayal gc ve kurmaca yetenei vardr.
Eserlerinde kendisinden nceki gereki yazarlardan farkl olarak fantastik geler,
simgesel ya da mitik imgeler ve epik bir boyut bulunur (423). Hareketin ncs ve asl
temsilcisi olarak Zolann yan sra Fransada doalc harekete katlan yazarlar unlardr:
Henry Becque (1837-1899); Paul Alexis (1847-1901); J. K. Huysmans (1848-1897);
Guy de Maupassant (1850-1893); Henry Card (1851-1924); Lon Hennique (18511924);. Bunlarn yan sra, Alphonse Daudet (1840-1897) ve Octave Mirbeau (18501917) doalclk etkisinde kalan yazarlardandr (461).
Buraya kadar izilen ereve edeb anlamda tek bir gerekilikten sz
edilemeyeceini gstermektedir. Gerekilik, genel anlamda sanata ve zel anlamda
edebiyata yklenen ilevlere gre yeniden biimlendirilebilen bir kavramdr. Daha da
nemlisi, birbirlerine tamamen zt eilimlerin kendilerini gereki olarak
tanmlayabilmeleridir. rnein Dostoyevsky, kendisini gerekilik hareketine bal
yazarlardan daha gereki bir yazar olarak grdn belirtmitir (Wellek 232). Onun
gerek olarak tanmlad ey somut, fiziksel olgulardan ibaret deildir. Bu adan
bakldnda gerekilik kavramnn farkl kltrlerde ve lkelerde yorumlan
biimleri nem kazanmaktadr. J. S. Brushwoodun The Mexican Understanding of

27

Realism and Naturalism balkl makalesi bu konuda ok arpc bir rnek sunmaktadr.
Brushwood, on dokuzuncu yzyln ikinci yarsnda Meksikal yazarlarn gerekilik ve
doalcl nasl ele aldklarn incelemektedir. Meksikal yazarlar Fransz gerekilerini
fazla karamsar olmakla eletirmiler, doalclk ve gerekilik arasnda bir ayrm yapma
ihtiyac hissetmemiler, irkinlie yaplan vurguyu gerekilikten uzaklama olarak
yorumlamlardr. Onlara gre yalnzca irkinlikten bahsetmek gerein yarsn ele
almak demektir. Grsel ve fiziksel olanla yetinmek de gerekiliin zne aykrdr
nk ruhsal gereklii ve deerleri dlar. Bir dier farkl yorum da nesnellik
konusundadr. Yazarn tarafsz olmasnn mmkn olmad nk gzlemin
deneyimden ayrlamayaca ne srlmtr. Ayrca, Meksikal yazarlara gre,
yalnzca gzlemlenen yaam parasn aslna sadk bir biimde yanstan bir roman,
okurun pek de fazla ilgisini ekmeyecektir (521-7). Meksikal yazar ve eletirmenlerin
Fransz gerekileriyle anlaamadklar baka noktalar da vardr. rnekler oaltlabilir.
Bununla birlikte bu durum gerekiliin ya da doalcln Meksikada yeterince
anlalamadn gstermez. Tam tersine, Fransz gerekiliinin ok iyi
zmlendiini, ana hatlarnn ve ilkelerinin ok net bir biimde saptandn
kantlayacak rnekler bulunmaktadr. Meksika rneinde sz konusu olan bir
uyarlamadr. Fransz gerekilii taklit edilmez, uyarlanabilecek bir model olarak ele
alnr.
Brushwoodun makalesi bu alma asndan nemlidir nk on dokuzuncu
yzyln ikinci yarsnda rn vermi Osmanl yazarlarnn bir blm, aada da
grlecei gibi, gerekilii kukuyla karlam, baz ynlerini eletirmi, baz
ynlerini ise takdir etmilerdir. te yandan sz konusu yazarlarn gerekilikle ilikileri
genellikle Fransz edebiyatndaki gerekilik akmnn pek de baarl saylamayacak bir
taklidi olarak deerlendirilmitir. Oysa bu tezin btnnde amalanan, sz konusu

28

durumu bir sapma ya da taklit deil bir yorum, bir uyarlama olarak ele almaktr. Ahmet
Mithat Efendi ve Beir Fuatn gerekilii nasl deerlendirdiklerini ele almadan nce
terimin Osmanldaki tarihine ok ksaca deinmek yararl olacaktr.
Namk Kemal 1866da Msrda ve 1876da da stanbulda yaymlanan Cellettin
Harzemah adl oyununa yazd n szde Osmanl iirini tabata mutbk olmad
iin eletirir (Mukaddime-i Cell 345). Bununla birlikte, Namk Kemal sz konusu
yazy yazdnda Zola henz doalclkla ilgili olarak yazmaya balamamtr. Onun
tabita mutbklktan kastn bir edeb hareket olarak gerekilik ya da doalclktan
ok bir slp olarak gerekilik ya da klasik Osmanl iirine yneltilen eletiri
balamnda dnmek daha yerinde olacaktr. nci Enginn ve Zeynep Kermann
almasnda belirtildiine gre, Trkede Zoladan ilk kez sz eden yaz 1885te
Mecmua-i Ebzziyada yaymlanr. Yazar belirtilmeyen bu yazda gerekilik
karl olarak frka-i burhaniye tamlamas kullanlmtr. 1886dan itibaren ise
Zolann roman ve hikyeleri Trkeye evrilmeye balanr (Trkede Zola 243).
Beir Fuat, ilk cildi 1885, ikinci cildi ise 1886da yaymlanan Victor Hugo adl
incelemesinde Hugoyla Zolay karlatrr. Zolann eserlerini Hugonunkilere tercih
ettiini belirten Beir Fuat, incelemesinde realistler terimini kullanr. Bu inceleme
zerine bir tartma alr ve yazarlar ya romantiklerden ya da gerekilerden yana tavr
alrlar. te yandan, Halit Ziya Uaklgilin Hikye adl incelemesi, 1887-1888 yllar
arasnda Hizmet gazetesinde yaymlanr ve 1891-1892de kitap halinde baslr. Halit
Ziya gerekilerden meslek-i hakikiyn olarak bahseder ve bu harekete bal yazarlar
olarak Flaubert ve Zolay rnek gsterir. Hayliyyn karsnda hakikyynu
savunmakla beraber hakikyyna ykledii anlam Beir Fuatnkinden olduka farkldr.
Halit Ziya, hakikyynun kulland deney, gzlem gibi tekniklerin insann i dnyasn,
psikolojisini eksiksiz bir biimde yanstabilmek iin kullanldklarn ne srer. Oysa

29

Beir Fuata gre hakikyyna bal romanc bir tr sosyologdur. 1888de Servet-i
Fnnda Maupassant hakkndaki ilk Trke yaz yaymlanr. Yazar belirtilmeyen bu
yazdan iki yl sonra Halit Ziyann Maupassantdan evirdii Ziynet adl ksa yk
zmirde Hizmet gazetesinde baslr (Enginn ve Kerman Trkede Maupassant 255).
1890 ylnda Ahmet Mithat Efendi Ahbr- sra Tamm-i Enzar adl incelemesini
tefrika eder. Roman trnn tarihini ele alan bu ksa incelemede Ahmet Mithat,
hakikilik terimiyle karlad gerekilii eletirerek edebiyatn tanm gerei
hayal olmas gerektiini ve bunu tartmaya bile gerek olmadn belirtir (142-3).
Ayn yl yaymlanan Mahedat romannn n sznde Ahmet Mithat, okuruna,
Zolann temsilcisi olduu tabilik akmna uygun bir roman sunduunu belirtir
(Karin le Hasbihl 7). Yine 1890 ylnda yaymlanan Karabibikin n sznde
Nabizade Nzm da okuruna gerekilik anlayyla yazlm bir roman sunduunu
belirtir (21).
On dokuzuncu yzyl sonunda rn vermi Osmanl yazar ve dnrlerinin
gerekilik balamndaki tartmalar drt bakmdan nemlidir. Birincisi, sz konusu
dnem, klasik Osmanl edebiyatnn deerlendirildii, eletirildii ve toplumun geirdii
dnmlere bal olarak edebiyata yeni bir yn verilmeye alld bir dnemdir.
Dolaysyla gerekilik balamnda retilen dnceler on dokuzuncu yzyl sonu
Osmanl aydnnn zihniyetini, gemiine ve geleceine bakn kavrayabilmek iin
ipular salamaktadrlar. kincisi, gerekilik tartmalar yeni bir dzyaz dilinin
oluturulma abalaryla akmaktadr. Bu nedenle, gerekilik zerine sylenen her sz
bir bakma Tanzimattan beri sregelen dil ve dilde sadeleme tartmalarnn da bir
paras olmaktadr. ncs, gerekilik karsnda taknlan farkl tutumlar yirminci
yzyln balarndan itibaren Trk edebiyatnda gelimeye balayacak farkl edeb
yaklamlarn kkenleri olarak deerlendirilebilirler. Drdncs, burada yalnzca bir

30

paras incelenecek olan tartma Trk edebiyatnda eletiri trnn tarihini yazabilmek
iin vazgeilmez grnmektedir.

31

BLM II

AHMET MTHAT EFEND VE GEREKLK

Tezin bu blmnde on dokuzuncu yzyln son eyreinde Ahmet Mithat

Efendinin gerekilii yorumlay biimi ele alnacaktr. Ahmet Mithat Efendinin
gerekilik karsndaki tutumunun temelde bir kar k olduunu belirtmek doru
olur. te yandan sz konusu kar k gerekilie ilikin her eyin toptan reddi
biiminde olmayp gerekilie farkl alardan getirilen bir grup itirazdan olumaktadr.
Mithat Efendi gerekilii kr krne ve btn ynleriyle dlamaz ancak en temelde
hem estetik hem de estetik d nedenlerle gerekilik hareketinin ve slbunun
karsnda yer alr.
Ahmet Mithatn gerekilik karsndaki tavr konusunda bir dier nemli nokta
ise gerekilik ve doalclk arasnda bir ayrm yapmamasdr. Ahmet Mithat sz
konusu terimlerin birbirleriyle ayn anlamda kullanlmadklarnn bilincindedir.
Bununla birlikte, terimler arasndaki ayrmn niteliinden phe duymaktadr ve 24
Temmuz 1896 tarihli Makale-i ntikadiyye 3 (Meslik-i Edebiyye ve Emil Zola)
balkl yazsnda bu phesini aka dile getirir:
imdiki halde u kadarck bir ey syleyebiliriz ki meslik-i edebiyye
miynnda mesel materyalizm denilen mddlii naturalizm denilen
tablikten ve bunu da realizm denilen hakiklikten bi-hakkn tefrk ve
temyz istidd kimde gerekten mevcd ise ez-dil cn tebrk eyleriz.
Bunlarn bir olmak derecesindeki mbehetleri miynnda yek32

dgerinden fi-l-hakika mevcd olan farklarn taynde en byk

mntekidler bile ihtilfne dmlerdir ki ihtilft- mezkrenin
mstelzim olduu tafslt okumak zahmetini ihtiyr eyleyenler dahi
ektikleri metib neticesinde ellerine hibir ey girmemi olduuna
kanatle yar gazbne ve yar mstehziyne bir suretle glmsemeye
balarlar. (3)
Ahmet Mithat Efendi, alntda geen kavramlar arasnda ok kesin ayrmlar olmadn
dnmektedir ve dolaysyla bu blmde incelenecek olan yazlarnda bir ok terimi
ayn anlamda kullanmaktadr. Tablik, hakiklik, mddlik, realizm,
naturalizm, materyalizm, hakikyyn, realist terimleri aa yukar hep ayn
anlamda kullanlrlar: gerekilik. Bu nedenle, ilerleyen sayfalarda Mithat Efendinin
tutumu benimsenerek tm bu kavramlar gerekilik szcyle karlanacaktr. te
yandan, Oscar Cargillin 1967 tarihli A Confusion of Major Critical Terms balkl
yazsnda, gereki ve doalc edebiyat birbirinden ayrmann yel deirmenlerine
saldrmak gibi bo ve sonusuz bir eylem olduunu belirtmesi (aktaran Baguley
Naturalist 41) Ahmet Mithatn bu grnde yalnz olmadn ve bu tr bir ayrmn
yaplp yaplamyacann yirminci yzyl eletirmenleri tarafndan hl tartlmakta
olduunu gstermektedir. Bununla birlikte, bir dier yirminci yzyl eletirmeni Georg
Lukacs, gerekilik ve doalclk arasnda kesin bir ayrm yapmaktadr (Avrupa
Gerekilii 13-5).
Ahmet Mithatn gerekilie hangi gerekelerle kar ktn ayrntl bir
biimde incelemeye balamadan nce bir noktaya daha deinmek konunun anlalrl
asndan nemlidir. Burada incelenecek olan yazlarda ve kitaplarda, gerekiliin
temsilcisi ve en nde gelen yazar olarak Zola gsterilmektedir. Gerekilie alternatif
olarak bir ok yazardan sz edilmesine ramen gereki yazar olarak yalnzca Zolaya

33

deinilmekte, onun eserlerine gnderme yaplmakta ve tartmalar onun gerek politik

gerek edeb kimlii zerinden yrtlmektedir. Ahmet Mithatn gerekilik konusunda
Zolay muhatap almas, onu gerekiliin nde gelen yazar olarak grmesindendir. Bu
durum bir ok yazda dile getirilir: Realizm mektebi denilen hakik roman yazmakta
imdi Emil Zola en ileriye gitmitir (Romanlar ve Romanclk 2). Roman ve
Romanclk Hakknda Mtlaamz balkl yazda ise daha ayrntl bir niteleme yer
alr: Realist yani, hakikyyn denilen ve [] yazacaklar romanlar lem-i
mddiyetten yani vakayi-i criyyeden ahz eden snfn pri [] Emil Zoladr (3).
Bylece ksaca da olsa bir gerekilik tanm verilmi olur. Ahmet Mithata gre
gerekiler yazacaklar romanlarn konularn fiziksel dnyadan alan bir grup yazardr.
Bu yazarlar grubunun pvs, nderi ise Zoladr. Bu adan bakldnda Ahmet
Mithat gereki yazarla Zolay ayn anlamda kullanr. Bu nedenle, aksi
belirtilmedike bu blmde tek bir gerekilikten ve o gerekiliin temsilcisi olarak da
tek bir yazardan, Zoladan sz edilecektir. te yandan, on dokuzuncu yzyl sonu
Osmanl yazarlarnn gerekilii Zola zerinden tartmalar onlara zg bir durum
deildir. George J. Becker, Documents of Modern Literary Realisme yazd n szde
Zolann yaptlarnn Avrupada ok rabet grdklerini ve yaptlarnn yz binlerce
satldn belirtmektedir. Beckere gre Zola zellikle yzyln son eyreinde edebiyat
alannda bir otorite haline gelmi ve gerekiliin neredeyse tek temsilcisi olarak
grlmeye balanmtr. Buna ek olarak, Avrupada gerekilik zerine yaplan
tartmalarn nemli bir blm Fransada gereklemi, dier lkelerdeki daha kk
apl tartmalar ise Fransz edebiyat rnleri zerinden yrtlmlerdir
(Introduction 8-9). Brushwoodun on dokuzuncu yzyl sonu Meksika yazarlarnn da
gerekilii temelde Zola zerinden tarttklarnn altn izmesi (525), sz konusu
durumun Avrupa lkelerinin edebiyatlar dnda da geerli olduunu gstermektedir.

34

Ahmet Mithat gibi ok ve dank yazan, konudan konuya atlayan bir yazarn
belli bir konudaki grlerini derli toplu bir ekilde ele almak bal bana bir sorundur.
Sz konusu sorunu mmkn olduunca giderebilmek iin yazarn itirazlarn estetik
ve estetik d diye iki grup altnda toplamak anlaml grnmektedir.

A. Ahmet Mithatn Gerekilie Kar knn Estetik D Nedenleri

Ahmet Mithatn gerekilie ve onun temsilcisi olarak Zolaya kar knn
estetik ve edebiyat d nedenleri, en az edeb itirazlar kadar youndur. Bu itirazlarn
altnda ise Mithat Efendinin politik kimliinin ve dnya grnn yattn dnmek
mantkl grnmektedir.
ou roman olmak zere, basl 223 eseri olduu bilinen Ahmet Mithat (Onaran
170) zerine yaplagelen tartmalarda politika genellikle edebiyatn nne gemitir.
Ahmet Mithat zerine en kapsaml incelemelerden bir tanesi olan Bat Medeniyeti
Karsnda Ahmed Midhat Efendinin yazar Orhan Okay, Bahriye eri ile yapt
syleide, kitabnda Mithat Efendi hakknda eyyamc, oportnist, konformist,
pragmatist, iyi bir pazarlamac editr gibi olumsuz sfatlar kullanmay aklndan
geirdiini belirtmektedir (6). Nitekim Gzin Dino, Tanzimattan Sonra Edebiyatta
Gerekilie Doru adl almasnda Ahmet Mithatn genel olarak bat ve zel alarak
da pozitivizm ve gerekilik karsndaki tutumunun ancak bir fikir opportunismei ile
aklanabilceini iddia etmitir (31). te yandan, Ahmet Mithat hakkndaki bu
yarglarn sorumluluu yalnzca yarglarn sahiplerine yklenemez. Kukusuz, Mithat
Efendinin politik tutumunun kendisinin bu ekilde eletirilmesinde ok byk pay
vardr. Bu noktada Ahmet Mithat Efendinin politikayla ilikisine ve onun politik
tutumunu anlamak bakmndan nemli olan ekonomi politik zerine grlerine biraz
daha yakndan bakmak yararl olacaktr.

35

1. Ahmet Mithat Efendinin Ekonomi Politik zerine Grleri ve Politik Tutumu

Franois Georgeon, Carter Findley ve erif Mardin iktisad dncenin Ahmet
Mithatn dnya gr zerindeki belirleyiciliinin altn izmektedirler. Georgeon,
Lconomie Politique selon Ahmed Midhat balkl makalesinde, Ahmet Mithat iin
Osmanl mparatorluunun asl sorununun politik olmaktan ok ekonomik olduunu
belirtmektedir (465). Mithat Efendinin brokrasiyi eletirmesi, serbest giriimi
savunmas, memurluu devletin srtndan geinmek olarak deerlendirip istifa ederek ve
kendi iini kurmas hep onun bu temel dncesi erevesinde deerlendirilmelidir.
Hatta Georgeona gre, Ahmet Mithat Yeni Osmanllardan ayran, onun ekonomiye,
ekonomik ilerlemeye verdii nceliktir (465).
Carter Findley de, Ahmet Midhatn Sevda-y Say- Ameli balkl yazsnda,
Ahmet Mithatn Franszca lamour du travail ifadesini sevda-y say- amel olarak
tercme ederek bu konuda bir kitap yazdn vurgulamaktadr. Findleye gre,
ngilizcede serbest giriim, ok alma gibi dnceleri dile getiren sevda-y say-
amel Ahmet Mithatn zihniyetinin anlalmas bakmndan nemlidir. Sz konusu
kitabnda Mithat Efendi alma ve emek sarfetme aknn bir milletin ilerleyebilmesi
iin en az vatan ve hrriyet ak kadar gerekli olduunu ne srmtr. Sevda-y Say-
Amelde Avrupayla Osmanl arasnda karlatrmalar da yer almaktadr. Ahmet
Mithata gre, Avrupada, almay ve emek sarfetmeyi olumlu deerler olarak gren
insanlar bulunduu gibi, bunlar aalayc bulan kibarlar da vardr. Ayrca bu iki
snf insann yan sra, almamak iin her tr bahaneyi bulan isiz gsz takmn da
eklemek gerekir. Eer dnya bu isiz gsz takmna kalsayd uygarlk bir ykntya
dnrd. Bereket versin ki giriim ruhu vardr ve bu ruh modern ilerlemeye yol
amtr (aktaran Findley 23-5). Carter Findleyin Ahmet Mithat Efendinin Sevda-y

36

Say- Amel balkl kitabndan aktardklar Mithat Efendinin toplumu ekonomik

bakmdan nasl snflara ayrdn kabaca da olsa gstermektedir. te yandan
Findleyin Ahmet Mithatn almay ve emek sarfetmeyi en az vatan ve hrriyet ak
kadar gerekli bulduunu belirtmesi Mahedat roman okunduunda daha iyi
anlalabilir. Romanda Osmanlnn Avrupa devletleri kadar gl bir devlet olabilmesi
iin, vatann seven bir kiinin memur olup devlet kasasndan maa almas yerine
bireysel giriim yoluyla zengin olmas ve bylece de devletini zenginletirmesi gerektii
vurgulanmaktadr (151-5).
Ahmet Mithat Efendinin snfsal kkeni ve iktisat anlaynn onun zihniyetini
ve edebiyat anlayn nasl biimlendirdiinin altn erif Mardin de izmitir. erif
Mardin Tanzimattan Sonra Ar Batllama balkl makalesinde Sevda-y Say-
Amele deinir. Mardine gre, esnaf kkenli olan Ahmet Mithat, eserlerinde
hesapllk, gsterii tketimden kanmak ve namuslu olmak gibi Osmanl esnaf
snfnn deerlerini dile getirir (45). Benzer bir deerlendirmeyi Franois Georgoen da
yapmaktadr (464-5).
Georgeon, Findley ve Mardinin vurguladklar zere Ahmet Mithat ekonomik
anlamda serbest giriimi ve ok alarak hem bireysel zenginlii hem de devletin
zenginliini arttrmann gerekliliini savunmaktadr. Bununla birlikte Ahmet Mithat
politik anlamda bir muhafazakrdr. Onun muhafazakr tutumu zellikle iktidarla
ilikisinde kendisini gstermektedir. Kemal Karpat, The Politicization of Islam adl
kitabnda zellikle bu almann da temel kaynaklarndan biri olan Tercman-
Hakikatin Ahmet Mithatn iktidarla, bir baka deyile kinci Abdlhamitle ilikisi
balamnda nemli bir rol oynadn ne srmektedir. Karpata gre, Ahmet Mithat
kinci Abdlhamitin yardmclarndan biridir. Mithat Efendi, halk zerinde etkisi
bulunan, kendisine sadk ya da politik grlerini yakn bulduu kiileri etrafnda

37

toplayan Abdlhamit iin olduka uygun bir yardmc olmutur. Mslmanlar arasnda
dayanmay glendirmeye alm, otokrasiyi savunmu, merutiyet isteyenlere kar
km ve ayn zamanda da deiime, ilerlemeye ve batya kar olumlu bir yaklam
sergilemitir. 1878de Ahmet Mithat tarafndan kurulan Tercman- Hakikat gazetesi
ise Abdlhamidin otokratik ve pan-islamist ideolojisini yaymak iin olduka elverili
bir ortam yaratmtr. Gazete bir bakma sultann grlerini halka yaym, bu grleri
onlar iin anlalr klmtr (195-6). Ahmet Mithatn Abdlhamiti ya da onun
grlerlerini savunduu bir ok makale ya da kitap saymak mmkndr. Mithat Efendi
bir yandan otokrasinin, sultann mutlak otoritesinin gerekliliini ve merutiyetin
Osmanllar iin tehlikeli olacan vurgularken bir yandan da slm Hristiyanlk
karsnda savunmu ve ngilterenin imparatorluk politikasn halka aklamaya
almtr. Hatta onun bu yazlarnn ve kitaplarnn bir ksmnn Abdlhamitin istei,
hatta smarlamas zerine yazld da ne srlmtr (Kurdakul 118). Ancak, Mithat
Efendinin iktidarla ilikisinin ayrntlar ne olursa olsun bu alma asndan anlam u
ekilde zetlenebilir: Tercman- Hakikat gazetesi sultan tarafndan madd ve manev
olarak desteklenmitir ve Ahmet Mithat Efendi bu gazetede yaymlanan yazlaryla
muhafazakrln szcln yapmtr. Bir yandan dini ve otokrasiyi savunurken bir
yandan da batdan ithal edilmeye allan kurum ve kavramlara kar mesafeli duruu
onun politik anlamda bir muhafazakr olduunu gstermektedir.
Jerry Z. Muller, Conservatism (An Anthology of Social and Political Thought
from David Hume to the Present) balkl derlemesinin n sznde, muhafazakrl
tanmlamann kolay olmadn, nk farkl lkelerde ve zamanlarda yaam
muhafazakrlarn birbirlerinden farkl kurum ve deerleri muhafaza etmeyi
amaladklarn vurgulamaktadr. Bununla birlikte Mullere gre muhafazakrlar ve
muhafazakrlklar arasnda ortaklklar bulmak da mmkndr. Muller sz konusu

38

ortaklklar sralamaya gemeden nce Samuel Huntingtonn muhafazakrlk

hakkndaki savna deinir. Huntingtona gre, toplumdaki baz kurumlarn varl tehdit
altna girerse muhafazakr ideoloji bu kurumlarn gerekliliklerini hatrlatma ilevini
stlenir (aktaran Muller 3). Dolaysyla muhafazakrlk dncesinin temelinde, toplum
iin yararl olduuna inanlan kurumlarn toplumsal gelimeler ya da reformlar
sonucunda ortadan kalkmalar endiesi yatmaktadr. Bu da muhafazakrln tikel bir
toplumsal duruma tepki olduu ve baka bir zamanda ya da yerde aynen
tekrarlanamayaca anlamlarna gelmektedir. Muhafazakrlk dncesi liberalizm ya
da sosyalizm gibi ideolojilerle karlatrldnda daha yereldir (3-4; 23). Mullere gre,
muhafazakrln zamandan ve mekndan bamsz olarak yinelenen zelliklerinden bir
tanesi insann kusurlu olduu varsaymdr. Gerek fiziksel gerekse zihinsel olarak
yetersiz olan insan toplumun dier yelerine bamldr. Bu nedenle de onu
ynlendirecek ve ynetecek toplumsal kurumlara ihtiyac vardr (10). kinci olarak,
muhafazakrlar otoriteyi ve mevcut toplumsal kurumlarn meruluunu savunma
eilimindedirler nk onlar olmadan toplumun ilerleyemeyeceini dnmektedirler.
Kurumlarn getirdikleri kstlamalar insann tutkularn kontrol altnda tutmak ve
ynlendirmek iin gereklidir (11). nc olarak, muhafazakr dnce, manta
uymasa da geleneklerin, detlerin, alkanlklarn ve davran biimlerinin
srdrlmesinden yanadr. nsanlarn tm bunlar yeniden oluturacak zamanlar yoktur.
Bu nedenle de gelenekler ve alkanlklar yoluyla aktarlan toplumsal kurallara uymak
insanlar iin en salam klavuzlardan bir tanesidir (11). Drdnc olarak,
muhafazakrlara gre kurumlar tarihsel gelimelerin rndrler. Bunun doal sonucu,
farkl tarihsel gelimelerin farkl toplumsal kurumlar ortaya karmasdr.
Muhafazakrlar farkl bir toplum ve kltrn kurumlar ya da pratiklerini kendi balam
ierisinde deerlendirirler. O toplum balamnda yararl olan bir kurum kendi

39

toplumlarnda tamamyla yararsz olabilir (12-2). Beinci olarak, muhafazakrlar dinin

toplumsal yararlln vurgulama eilimindedirler (13). Muller burada sralanan be
maddenin dnda ortaklklara da deinir. Bununla birlikte burada alt izilen ortaklklar
Ahmet Mithatn niin bir muhafazakr olduu sorusuna yant verebilmek iin yeterlidir.
ster Tanzimatla birlikte gelen yeniliker isterse batyla kurulan ilikiler nedeniyle olsun
Ahmet Mithat, Osmanl mparatorluunun otorite, din, aile gibi kurumlarn
savunmaktadr. Her zaman ortaya kmasa da baty ve Osmanly kendi balamlar
ierisinde deerlendirme eilimi, geleneklerin ve alkanlklarn srekliliinin
gerekliliini savunmas, insanlarn otoritenin ve toplumsal kurumlarn ynlendirmesine
ihtiyalar bulunduunu vurgulamas onun bir muhafazakr olarak tanmlanabilmesi iin
yeterli grnmektedir. Sz konusu eilimler onun yalnzca yazlarndan deil,
romanlarndan da yola karak kolaylkla saptanabilir.
Ahmet Mithat Efendinin Beir Fuad kitabndaki u satrlar, onun
muhazafazakrlk anlayn dile getirmek bakmndan nemlidir:
[Beir Fuat] materyalist ise ben deilim. Hilkatimizin tesadfi olduuna
ve ot gibi bitip ot gibi mahvolacama mmkn deil kanaat edemem.
Bir peder ve mader bana vesile-i nakl-i hayat oldular. Ben de
birtakmlarna yle bir vesile olmaya tabiaten mecburum. Bir cemiyet-i
medeniyenin benden evvel gelmi olan azas benim perveriime,
tekmlt- maddiye ve maneviyeme hizmet eylediler. Ben de benden
sonra geleceklere hizmetle mkellefim. Evvelkilerin hizmetini
tanmamak bir kfrn- nimet, sonrakilerin hukukunu tanmamak bir
kfrn- vazifedir. kisi de insan- kmil iin asla istisvab olunamayacak
bir hata, katan cebr olunamayacak bir noksan, belki hi afv
olunamayacak bir cinayettir. (63-4)

40

Bu alntdan yola karak Ahmet Mithatn muhafazakrln karsna materyalizmi

koyduu ne srlebilir. Onun iin materyalistlerin ve onlarn doal bir uzants olan
gerekilerin en byk hatas kendilerinden nceki birikimi ve kendilerinden sonraki
kuaa kar sorumluluklarn reddetmeleridir. Dolaysyla kendisi muhafaza etmeyi
ve muhafaza ettiklerini kendisinden sonraki kuaa aktararak gelenein srekliliine
hizmet etmeyi seer. Bu sreklilii bozan materyalistleri ve gerekileri de insan
olmann sorumluluundan katklar gerekesiyle eletirir. Bu duruma Orhan Okay da
dikkat ekmektedir. Orhan Okay, Bat Medeniyeti Karsnda Ahmed Midhat Efendi adl
kitabnn bir blmnde Ahmet Mithatn on dokuzuncu yzyln ikinci yarsnda
Avrupada yaylmaya balayan baz dnce hareketleri karsndaki tutumunu ele
almaktadr. Okaya gre Mithat Efendinin bu konudaki bilgisi yzeysel ve
ansiklopediktir. Ona gre materyalizm, nihilizm, anarizm, sosyalizm,
radikalizm gibi doktrinler temeli dinsizlik olan menf izmlerdir. Dolaysyla
Osmanl genlerinin bu olumsuz dnce hareketleri karsnda uyarlmalar
gerekmektedir. Ahmet Mithat bu zararl izmlerin karsna ise muhafazakrl koyar
(268-71).
te yandan, Mullern de vurgulad gibi muhafazakrlk mevcut bir toplumsal
duruma bir tepkidir ve byk lde yereldir. Ahmet Mithatn ekonomi politik ve
bireysel giriim hakkndaki dnceleri onun muhafazakrlnn zgn boyutlar olarak
deerlendirilebilir. Benzer bir biimde, yeni edeb trler karsndaki olumlayc tavr ile
sz konusu edeb trleri Osmanl balamnda deerlendirme, uyarlama istei birlikte ele
alndklarnda Ahmet Mithatn muhafazakrlnn zgn bir boyutu olduu dncesi
desteklenmi olur.

41

2. Bir Muhafazakr Olarak Ahmet Mithatn Gerekilik Eletirisi

Ahmet Mithat Efendi gerekiliin Osmanl toplumuna ve okuruna uygun
olmadn dnmektedir. Bu grn 19 Temmuz 1896 tarihli Makale-i ntikadiyye
2 (Emil Zolay Kimler Beenebilirler?) balkl yazsnda aka dile getirir. nce,
Avrupann mevcut toplumsal durumuyla ilgili bir saptama yapar. Fransa, Almanya ve
talyada cretli iilerin durumu ok ktdr. Bu durum yalnzca Zolann deil
herkesin dikkatini ekmektedir. Durumun sorumlusu ise Avrupann ekonomik
dzenidir:
Geenlerde Avrupa usl-i mueretine dair yazm olduumuz makalt-
mteaddidede biz bu halin sebebini rekabet-i sniyye ve ticriyyede
bulmu ve o rekabet sikasyla masnt mahslt ucuz karalm diye
makineleri oalta oalta cret-i beeriyyeyi yok derecesine indirmeleri
ite byle birok adamlar isizlie dr eylediini meydn- sbta
koymu idik. (3)
Avrupada sanayi ucuz mal retmek iin makineleri devreye sokarak iilerin
cretlerinin yok denecek kadar azalmasna neden olmutur. Ahmet Mithata gre,
Zolann romanlarnda anlatlan sefaletin balca sorumlusu Avrupann uygulad bu
ekonomik politikalardr. Zola da buradan kendisine bir pay karm ve bu yolla
geinmeye almaktadr. Oysa,
Emil Zolann bahsettii sarho tembel ve alktan helk olan snf-
fukar bizde yoktur. Alktan helk olan fukarya merhametsiz ve hdgm erbb- sefhat dahi bizde yoktur. Arz hususunda kaytsz ve zevi-lkurba merhametsiz ihtisst- beeriyye hususunda gayretsiz adam dahi
bizde yoktur. El-hsl Emil Zolann bahs ve []2 ve muheze eyledii

Eldeki kopyann silik olmas nedeniyle bu szck okunamamtr.

42

avlimin hibirisi bizde olmadna gre sr bi-l-klliye yabancmzdr.

(3)
Bylece Ahmet Mithat Efendi, Zolann romanlarna itirazn ekonomik ve snfsal bir
temele oturtmaya alr. Sz konusu romanlarda betimlenen snf Osmanlda yoktur.
Bu nedenle de herhangi bir Osmanl okurunun Zolann romanlarndan yararlanmas ya
da zevk almas sz konusu deildir. Yararl olmayan ya da okurunu elendirmeyen bir
roman okumak ise zaman kaybdr. Bu romanlar Osmanl okuruna yabancdr.
Ahmet Mithatn Osmanlda sefalet iinde bir snf olmad ynndeki sav
tartlabilir. Ancak bu bal bana tarihsel ve sosyolojik bir incelemenin altndan
kalkabilecei bir sorundur. te yandan Zolann romanlarnn bize yabanc
olduklarn ispatlama ekli zerinde dnmeye deerdir. Mithat Efendiye gre Zolay
kimlerin okumadn belirlemek onun romancln da zmek demektir. Hatta Zola
ve gerekilik tartmas balamnda yazd drt eletiri yazsndan ikincisinin alt
bal Emil Zolay Kimler Beenebilirler?dir. Bu balamda da devreye Mithat
Efendinin ve Zolann politik kimlikleri girer. Ahmet Mithata gre Zolann asl derdi
roman yazmak deil politika yapmaktr (Romanlar 2). Makale-i ntikadiyye 2 (Emil
Zolay Kimler Beenebilirler?) balkl yaz neredeyse tamamyla Zolann okur
kitlesini tanmlama abasndan ibarettir. Her eyden nce, Zolann fikirleri Fransa
halkna mal edilemezler. Bu yeni fikirler yalnzca Paris halknn kk bir kesimi olan
hazr yiyiciler, zppeler ve elinden hibir i gelmeyenler tarafndan
benimsenmilerdir. Dolaysyla Zola, Fransz halknn ounluu tarafndan beenilen
bir yazar deildir. Yalnzca kk bir okur kitlesi tarafndan takdir edilmektedir. ktidar
ve iktidar destekleyenler tarafndan da sevilmez. Ahmet Mithata gre, Zoladan
holanmas gerekenler, ar ilerde altklar halde cretleriyle geinemeyenlerdir.
Ancak bu sefil snfn da aslnda Zolay okumamas gerekir nk Zola sanki okurun

43

onlarn haline acmasn salamak iin yazyormu gibi yapp aslnda tm suu onlara,
onlarn tembelliine atmaktadr. Dahas, Zola farkl snflar, rnein Katolikleri ya da
soylular eletirerek romanlarn onlarn da okumasn salamakta ve bylece de yksek
sat rakamlarna ulamaktadr (3). zetle, Ahmet Mithata gre Zola zerine
tartmalar edeb olmaktan ziyde siys ve hikemdir (3). Ancak Ahmet Mithat daha
ok okur zerine odaklanan eletirilerini dile getirir ve temel politik eletirisi zerinde
dierlerine oranla daha az durur:
[Emil Zola] bu felaketten dolay medeniyyet ve usl-i mueret-i hzray
muheze ve bunlar idare eyleyen zevt mesl [eylemektedir].
Avrupann her tarafnda ve bilhassa Pariste fakr sefaletin tahrbtna
muvenet iin ne kadar irketler heyetler mevcd olduunu bilenler Emil
Zolann bu tarh eyledii mesuliyyet-i muheze-krneyi haksz
grmekte hakldrlar. Acaba Emil Zolann tasavvur ve tahayyl eyledii
usl-i mueret kabul edilecek olsa o sefalet ber-taraf olacak m? Bunu
md eyleyebilir misiniz? (3)
Bu alntdan Ahmet Mithatn Zolann gereki romanlarndaki sefaletin
sorumluluunun sisteme ve yneticilere yklenmesine kar kt anlalmaktadr. Bu
sefaleti yenmek iin bir ok kurulu vardr. Ancak dikkat edilmesi gereken nokta
Zolann tahayyl ve tasavvur ettii usl-i mueretten sz edilmesidir. Sz konusu
usl-i mueret sosyalizmdir. Burada Ahmet Mithat dorudan adn anmadan
sosyalizmi eletirmektedir. Ayn yaznn devamnda Avrupann o gnk durumunun
iyi olmadnn bilincinde olduunu ve bunu bir ok makalede, kitapta yazdn belirtir.
Ancak Zolann hayalini kurduu sosyalizmin de bu durumu dzeltmesi mmkn
deildir nk [m]aiet-i beeriyye leminde intizmtn birinci medr terbiye-i
dniyyedir (3). Zolann ise dinle uzaktan yakndan ilgisi yoktur ve bu nedenle de onun

44

grlerinin Avrupa iin yararl olmas beklenemez. Mahedata n szde sosyalist

gruhundan olduklar belirtilen gereki romanclar eletirilmektedir (Karin le
Hasbihl 6).
Ahmet Mithat yalnzca Zolay ve gerekilii deil, sz konusu yazarn ve edeb
hareketin dnsel ve politik temellerini de reddetmektedir. Materyalizme, Auguste
Comtea ve Schopenhauern felsefesine kardr. 1887 tarihli Schopenhauern
Hikmet-i Ceddesi ve 1891 tarihli Ben Neyim? Hikmet-i Mddiyeye Mdfaa
makaleleriyle, Beir Fuatn intihar zerine yazd 1887 tarihli Beir Fuadn
Materyalizmin Reddiyle ntihar Hakknda Muhakeme balkl blmnde materyalist
dnceyi eletirir. Elbette bu eletiri dine sk skya baldr. Mithat Efendiye gre
Avrupann dnsizlii meselesi bir mesele-i hikemiyye olmaktan ziyde, bir mesele-i
trhiyyedir (Schopenhauern 30). Avrupada gittike yaylmaya balayan dinsizlik
ve maddecilik Hristiyanlarn kendi dinlerine kar isyanlarndan ibarettir. Hristiyanlk
papazlarn kendilerine kar salama giriimleriyle yozlam, Katoliklik kmeye
balam, Protestanlk ise tam anlamyla baarl olamamtr (30-3). Dolaysyla
Avrupada, gittike artan bir biimde, Yaratcy, ruhu reddederek maddenin, igdlerin
belirleyiciliini vurgulayan karamsar bir dnce yaygnlamaktadr. Ahmet Mithat
Descartes, Schopenhauer, Darwin, Flammarion, Bchner gibi materyalist dnceye
bal yazarlarn eserlerini okuduunu ne srer (Hikmet-i 75). Beir Fuadda
Comteun ad geer. Bernardin de Saint Pierre ve Flammarion ise naturalist yazar ve
dnrler olarak deerlendirilirler (68; 72). Mithat Efendi, en temelde, Zolaya
ynelttii eletirinin aynsn materyalist dnceye de yneltir. Birincisi, bu dnce
Avrupada yaygn deildir. Bu dnceyi benimseyenler ise daha ok cihann herc
merciyle klah kapabilmeye haris olan ayak takmndan ibarettir (Beir 68). kincisi,
bir tr dinsizlik olan materyalizm aslnda Hristiyanla bir bakaldrdr. Dolaysyla bu

45

dnce slma yabancdr. Tpk Zolann romanlarnda anlatlan ii snfnn

Osmanlda bulunmamas gibi, slmda da maddeci bir tepkinin domasna yol aacak
yozlama bulunmamaktadr.
Bu ksa zetten de anlalaca zere Ahmet Mithat Efendinin gerekilii
estetik d nedenlerle reddi byk lde onun temsilcisi olarak grd Zolann
politik kimliine, toplumsal duruuna ve dnsel temellerine kar oluundan
kaynaklanmaktadr. Bu anlamda reddedilen gerekilik deil Zoladr. 1891-1892
tarihli Sait Beyefendi Hazretlerine Cevapta, Sait Beyi, ne mal olduunu bildii halde
Zolay Osmanllara sevdirmeye almakla sular ve bunun sorumluluunun ar
olduunu belirtir (108-9). Zolann bir sosyalist ve dinsiz olmas, iktidar tarafndan
tutulmamas, sevda-y say- amelle uzaktan yakndan ilgisi olmayan isizleri,
alkolikleri ve tembelleri anlatmas, onu Mithat Efendi iin kabul edilemez bir romanc
klar.
Ahmet Mithatn Zola zerinden gerekilie ynelttii eletiriler temel olarak
drt makalede toplanmaktadr. Drd de 1896 ylnda yaymlananan ve Makale-i
ntikadiyye st bal altnda toplanm olan bu makaleler edebiyatla ilgilenen iki
gencin Mithat Efendiye nce Zolann Lourdes ve Rome adl romanlar hakknda ne
dndn ve onun sz konusu kitaplar okumam olduunu renince de Zola
hakkndaki dncelerini sormalar zerine yazlmtr. Ahmet Mithat genlerle
arasnda geen ve zaman zaman iddetlenen tartmalar okuyucuya zetler. Sz konusu
tartmalarn okurlar iin yararl olduunu dnmektedir. Bununla birlikte tartmalar
srasnda genleri Zola konusunda ikna edebilmek iin birok yola bavurur, onlara Zola
aleyhinde birok delil sunar. te yandan onun bu abalarnn tmnn ayn derecede
ikna edici olduunu ya da salam dellillere dayandn sylemek gtr. rnein 30
Temmuz 1896 tarihinde Malmt Mecmuasnn 45 numaral saysnda yaymlanan

46

Makale-i ntikadiyye 1 (Emil Zolay Niin Okumuyorum?) balkl yaznn

sonlarnda genleri keye sktrmak iin bir soru sorar: Eer Emil Zolay
beenenler var ise niin srndan birisini olsun Osmanlcaya tercme etmemiler?
(997). Genler bu soru karsnda zor durumda kalrlar. Oysa nci Engnn ve Zeynep
Kermann aratrmalarnda 1885den itibaren Zoladan Osmanlcaya birok eviri
yapld belirtiliyor. Daha da nemlisi bu evirilerin nemli bir ksm Ahmet Mithatn
sahibi olduu Tercman- Hakikat gazetesinde yaymlanmtr (246-9). Orhan Okayn
da belirttii gibi, Mithat Efendinin, damad Muallim Naci tarafndan evrilen ve 1888
ylnda Mecmua-i Muallimde tefrika edilen Thrse Raquinden haberinin olmamas
ok olas grnmemektedir (Bat Medeniyeti 355). stelik Thrse Raquin Zolann
sradan bir roman olmayp eletirmenler tarafndan doalclk hareketi iin bir dnm
noktas saylmaktadr. Ancak bu romann Ahmet Mithatn gerekilikte holanmad
neredeyse tm zellikleri barndrmas onun tarafndan grmezden gelinmesine neden
olmu olabilir. Sorduu soruyla genleri zor durumda brakan Mithat Efendi bir adm
daha atarak u soruyu sorar: Ya ngilizler Almanlar Ruslar kendi lisnlarna tercme
ettiler mi? (997). Bu sorunun yantnn hayr olduunu belirttikten sonra ngiltere,
Almanya ve Rusyada yaayp ana dilleri Franszcay renmekte olan genlere
Zolann romanlarnn Franszca olarak okutturulmasnn yasaklandn ne srer.
Ancak Ahmet Mithatn genleri ikna etmek iin verdii rnekler ok tartmaldr. Bir
lemenin ilk kitab olan Lourdes Fransada 1894 ylnda baslmtr. lemenin ikinci
kitab olan Romeun bask tarihi ise 1896dr. Romeun ngilizce basksnn n sznden
kitabn 1896 ylnn nisan aynda ngilizcede yaymland anlalmaktadr (The Three
Cities: Rome). Lourdes ve Rome yazldklar yl ierisinde ngilizceye evrilmilerdir.
Rougon-Macquart serisinin ilk kitabnn 1898 tarihli ngilizce basksnn n sznde ise
son on ylda Zolann yaptlarnn aralarnda ngilizce ve Almancann da bulunduu

47

ondan fazla Avrupa diline evrilmi olduu belirtilmektedir. Ayn n szden, 1871de
yaymlanmaya balayan Rougon-Macquart serisinin Franszca basksnn 1897e kadar
1,421,000 tane satld anlalmaktadr. stelik bu say yalnzca tek bir yaynevine
aittir (The Fortune of the Rougons). Bu bilgilere Zolann ilk ngilizce evirisinin
1883te yaymland da eklenebilir (Baguley Naturalist 32). Rusya ve Rusa iin
durum daha da ilgintir. Zola 1875 ylnda yazd bir gazete yazs nedeniyle iinden
olur. Daha sonra Rus yazar Turgenyev tarafndan yaymcs ile tantrlr ve Rusyada
bir dergi iin yazlar yazmaya balar. Zolann doalclkla ilgili ilk derli toplu yazlar
Franszcadan nce Rusada baslr (Gauthier 514-7; Mitterand Zola 66-8). Ahmet
Mithatn Zolann Almancaya evrilmediine dair iddias da doru grnmemektedir.
Henry C. Hatfielde gre on dokuzuncu yzyln son eyreinde Alman gereki roman
zerinde Fransz romannn ve zellikle Zolann etkisi fazladr (250). Bunlara ek
olarak, yukarda da belirtildii zere George J. Becker da Zolann Avrupal okurlar ve
yazarlar zerinde ne kadar etkili olduunun altn izmitir (Introduction 9).
Ahmet Mithat Efendi Zolann ngilizce, Almanca ve Rusaya evrilmesi
konusunda olduu gibi Lourdes ve Romeun sat rakamlar konusunda da bir noktay
gzden karr ya da grmezden gelir. Makale-i ntikadiyye 1de, kendisiyle tartan
genlerden birinin elinde, tartmay balatan romanlarn birer cildini grdn anlatr.
Daha nce baslan Lourdesun kapanda kitabn o gne kadar 125,000 adet; ikinci kitap
olan Romeun kapanda ise kitabn 83,000 adet satld yazmaktadr (995). Eer
Romeun 1896 ylnda, Makele-i ntikadiyye 1in ise ayn yln temmuz aynda
yaymland dnlrse kitabn en fazla alt ay gibi bir srede seksen binin zerinde
sat yapt anlalr. Oysa Mithat Efendi tartma boyunca genleri Zolann
Avrupada ok fazla tutulmadna inandrmaya alr. stelik Zolann ikinci kitabn
satn birinci kitabnkine ulatrmak iin reklam yapmak istediini (995), Avrupa

48

gazetelerinde Zola zerine yaplan tartmalarn da tamamen reklam amal olduklarn

ne srer (994). Makalenin son paragrafnda ise tm itirazlarn bir araya getirir.
Birincisi, Zolann [y]alnz ngilterede Almanyada Rusyada deil Fransada dahi
yalnz alik-i dniyyeden muarr ve usl-i hzra-i mueretten mtek olan takmdan
m-ad [] samm rabet-krn yoktur (998). Burada bir kez daha Zolayla
dinsizler ve sistemden ikayeti olan sosyalistler arasnda bir ba kurulmaktadr.
kincisi, Zola ve roman Lourdes Katoliklik aleyhinde olduklar iin satlan kitaplarn
ou Katolikler tarafndan satn alnmlardr. Ayrca nemli bir miktar da yurt dnda
satlmtr. Dolaysyla Fransa ve smrgelerinin nfusu gz nne alndnda
Lourdesun sat ok da abartlmamaldr. Ancak Ahmet Mithat bu noktada kendi
kendisiyle elimektedir nk daha nce Zolann Fransa ve hatta Paris dnda hi
tutulmadn belirtmitir. ncs, Ahmet Mithata gre, Emil Zola Fransaca ve
hatta nefs-i Parise memdhiyyet-i mmeyi kazanm bir zt olsa idi on be senedir
taraf-drn ile beraber alp abalad halde akademyaya kendisini az kabul
ettirebilmeli idi. Buna ise muvaffak olamamtr (998). Ancak Mithat Efendi bu
konuda da yanlmaktadr, nk Zola akademiye ilk bavurusunu 1889da, Mithat
Efendinin ne srd gibi on be deil yedi sene nce yapm ve reddedilmitir
(Brown XXI).
Genel olarak deerlendirildiinde, Ahmet Mithatn Zolaya estetik d
nedenlerle kar knn ok da salam olmadn belirtmek gerekmektedir. Ahmet
Mithat da tpk Zola gibi iilerin yaadklar sefaletin sorumlusu olarak Avrupann
ekonomi politikalarn grmektedir. Hatta bu grn ayn yazda dile getirdii
yukarda belirtilmiti. Ancak Avrupann ekonomi politikalarn eletiren Ahmet
Mithatn, Zolay, ii snfnn sefaletinden sistemi sorumlu tuttuu iin eletirmesi bir
elikidir. Benzer bir ekilde Ahmet Mithatn Zolay dinsiz olduu, savunduu dzeni

49

ise dini iermedii iin eletirmesi de elikili grnmektedir. Ahmet Mithat, Zolann
Katoliklie kar olduunu bilmektedir. Hatta Makale-i ntikadiyye 2de bu bilgiyi
onun okur kitlesini tanmlamaya alrken kullanr. Ancak Ahmet Mithatn kendisi de,
Zolayla apayr nedenlerle de olsa, Katoliklii eletirmektedir. Yukarda da belirtildii
zere, Schopenhauern Hikmet-i Ceddesi balkl yazsnn Avrupann Dinsizlii
Neden brettir? alt balkl blmnde Avrupada gittike yaygnlatn dnd
dinsizliin nedenini Katolikliin yozlamas olarak grdn belirtmitir (30-3).
Ahmet Mithat, Katoliklii ve Avrupann ekonomi politikalarn eletirmekte ancak
bunlarn Zola tarafndan eletirilmesini istememektedir. Bunun nedeni, kendi iinde
yaad sistemi ya da dini eletirme eiliminin tehlikeli olduunu dnmesi olabilir.
Kendisi Avrupay ya da Hristiyanl rahatlkla eletirebilmekte ancak bunu bir
Avrupal ya da Hristiyann yapmasndan rahatsz olmaktadr nk bu durum bir
Osmanlya ya da bir Mslmana kt rnek olabilir. Ahmet Mithatn Zolaya kar
bu elikili tutumunun, onun kendisini, imparatorluun temelleri sayd kurumlar
korumakla ykml saymasndan, yani muhafazakrlndan kaynaklandn dnmek
mantkldr. Bu tutumu onun ok belirgin elikilere yakalanmasna neden olmaktadr.
Makale-i ntikadiyye 2nin bir yerinde arite (charit) ad altnda fakirlere yaplan
yardmlarn yalnzca bir gsteriten ibaret olduklarn belirtmektedir. Oysa ayn
makalenin baka bir yerinde ii snfnn sefaletinden sistemin sorumlu tutulmasnn
doru olmadn, nk yoksulluun ortadan kaldrlmasna yardm edecek yardm
kurulularn varolduunu ne srmektedir (3).

3. Edebiyatn ve Romann levi Balamnda Gerekilik Eletirisi

Ahmet Mithatn genelde edebiyata ve zelde romana ykledii ilevler doal
olarak onun politik tutumundan ayr dnlemezler. Krkanbarn birinci cildinde

50

yaymlanan 1874-1875 tarihli Edebiyyt (Edeb) yazsnda edeb szcnn kkeni

ve anlam zerinde uzunca durmaktadr. Mithat Efendiye gre [e]deb demek hikmeti
fash-ne zarf-ne ifde etmekten ibarettir (29). Edebiyatn tanm ise u szlerle
yaplmtr:
Maa-haz biz yine fasht ve belgat bir mtekellimin mermn
muhtaba en kolay ve en ksa ve przsz bir sretle anlatmasndan
ibret olduunu bi-l-mecbriyye kabul ederek (edebiyyt) diye muvfk-
hikmet ve zarfet olan ahkm- nsn en kolay fehm edebilecei bir yolda
ifde etmeye denildiini bilsek kfdir. (29)
Alntdan anlalaca zere Ahmet Mithat edebiyat szck kkeninden, bir baka
deyile edebten ayr dnmez. Bir szn edebiyat kapsamna alnabilmesi edebe
uygun olmas gerekir. Bir szn edeb olarak deerlendirilmesi iin, sylendii dilin
gramerine uygun olmasnn yan sra anlalr, gzel, akc olmas ve bir hikmet iermesi
gerekmektedir (28). Edebiyyt (Edeb) yazs, Zola ve gerekilik tartmalarndan ok
nce yazlmtr ve Ahmet Mithatn yaz hayatnn ilk dnem rnlerindendir. Bununla
birlikte onun edebiyata yaklamnn zaman iinde ok fazla deitii sylenemez. En
azndan hikmet, gzellik ve kolay anlalrlk onun iin hep nceliklidir. Yine 18741875te Krkanbarn drdnc cildinde yaymlanan Hikye Tasvr ve Tahrri balkl
yazsnda ise [h]ikye yazmaktan murd[n] hikemiyyttan ahlktan baz esslar
mudhike veya mellime bir sret-i rivyetle erbb- mtlaaya telkn etmek olduunu
ne srer (109). Burada farkl olarak edebiyatn iki boyutu vurgulanm olur. Yararl
dncelerin okuyuculara telkn edilmesi komedi yoluyla da olabilir dram yoluyla da.
1887 tarihli Romanlar ve Romanclk makalesinde, [r]omandan maksad[n] hakik
karilerin ezhnn tenvr ve ahlkn tehzb ederek ulvv-i cenbn inbista getirmek
olduu belirtilir (2-3). Bylece, okuyucunun anlayn ve ahlkn gelitirerek onu daha

51

yce ve cmert bir insan yapmann gereklilii bir kez daha vurgulanm olur. 27
Temmuz 1896 tarihli Makale-i ntikadiyye 4 (Mukayese-i Meslik)te ise slah-
ahvl ifadesi yer almaktadr (3). Tm bu alntlardan karlabilecek en nemli
sonulardan bir tanesi, Ahmet Mithatn genelde edebiyata ve zelde romana ykledii
ilevin yaz hayat boyunca ok fazla deimediidir. Ahmet Mithata gre edebiyat
okuyucunun kavrayn glendiren, ahlkn dzelten gzel, anlalr ve yararl sz
syleme sanatdr. Bununla birlikte Ahmet Mithatn edebiyat yalnzca hikmetten ibaret
ve yararllk dnda ama gtmeyen bir sz sanat olarak deerlendirdiini dnmemek
gerekir. Mithat Efendiye gre yalnzca hikmet, ahlk ya da entrika ieren bir roman
lezzetsizdir (Hikye Tasvr 112). Dolaysyla okuyucuyu hem eitmek hem de
elendirmek gerekir. Kar Koca Masal romannn anlatcs bu durumu okuyucunun
azndan dile getirir: Ne o muharrir efendi? Bahsi hikmete mi evirdin? Of bu
hikmetten of! llallah! Bktk usandk baba. Ayn anlatc, okuyucu adna sorduu
soruyu yantlar: Vallahi hakkn var! Benim muradm sana hikmet sylemek deil idi
ama ne yapaym? Beni sen mecbur ettin (127). Oysa anlatc roman boyunca
okuyucuyu elendirmek iin uramtr. Bu hayal diyalog Ahmet Mithat Efendinin
romandan beklentisini ok ksa ve z bir biimde zetlemektedir: okuyucuyu
elendirirken arada ona yararl olacak bilgiler vermek, onu eitmek.
Ahmet Mithat Efendi romann hem retici hem de elendirici olmas gerektii
savn byk bir olaslkla Fransz akademisi yelerinden Pierre-Daniel Huet (16301721)nin 1669 tarihli Lettre-trait sur lorigine des romans adl eserinden almtr.3
Huetye gre roman, okuyucunun elenmesi ve eitilmesi amacyla yazlan ak ve
macera konulu kurmacadr (3). Huetnin romana yaklam Ahmet Mithatn dnya

Ahmet Mithat Efendi Huetnin yaptna baka yazlarnda da deinmi ve romanla tarih arasnda yapt
ayrm yazarn bu eserinden aldn belirtmitir (Ahbar- Asar 24-5; Karinle Hasbihl 1). Bununla
birlikte eserin adn Lettre sur lorigine des romans olarak vermitir.

52

grne ok uygundur. Ahmet Mithat iin, batdan gelen yeni dnce akmlarn ve
Osmanl mparatorluunun yapsna uymadklarn dnd tehditleri nlemenin yolu
salam bir eitimdir. Romandan birinci beklentisi de budur.
Romann ilevi sz konusu olduunda Ahmet Mithatn gerekilii eletirmesi
kanlmazdr. 1874-1875 tarihli Hikye Tasvr ve Tahrrinde daha nceden
snflandrm olduu romanlarn ilk iki trne ait olanlarn yazmann ok kolay
olduunu ne srer. Bu tr romanlarda yazar,
hikyenin taalluk ettii zevtn ahvl-i ummiyyesiyle sret-i hareketini
muhkeme etmeye lzm olmadndan sret-i muhkemede felsefe ve
ahlka mugayir bir hkm vermek havfndan dahi emn olarak keyfiyyeti
erbb- mtlaann muhkeme-i vicdnna havle etmekle kurtulur. (109)
Ahmet Mithat iin yazarn tarafsz olmas iin kolayna kamaktr nk yazar
yarglama ve deerlendirme srecini okura brakarak yanl bir yargya varmak
tehlikesinden kendisini kutarm olur. Dolaysyla gereki yazar, tarafsz olduu iin,
romann temel ilevlerinden bir tanesi olan retmek ilevini yerine getirememektedir.
Ahmet Mithat gereki yazarlara dorudan bu tr bir eletiri yneltmez. Ancak bu onun
edebiyata ykledii ilevin kanlmaz bir sonucudur. Gerekilie kar benzer bir
tepki Fransz eletirmenlerden gelmitir. Birinci blmde de belirtildii zere,
gerekilie kar olan eletirmenler okurun romandan gerekli dersleri kendi bana
karamayacan ve bu nedenle de yazarn yol gsterici olmas gerektiini
belirtmilerdir. Yazar ahlk dorular dile getirmelidir nk sradan bir okur anlatlan
hikyeden gerekli sonucu karamayabilir. Flaubert, yalnzca gsterdii ancak hi
yorumlamad, bir baka deyile mahkm etmedii iin zamannn eletirmenleri
tarafndan eletirilir (Kelly 203). Bu noktada Ahmet Mithat on dokuzuncu yzyl
ortasnda gerekilie tepki gsteren Fransz eletirmenlerinkine ok benzer bir tepki

53

vermitir. Benzer bir ekilde on dokuzuncu yzyl sonu Meksika yazarlar da Fransz
gerekilerinin roman anlatcsnn tarafsz olmas gerektiini ne srmelerini romann
reticilik ilevine ters dt gerekesiyle reddetmilerdir (Brushwood 527).
Otokrasiyi savunan, imparatorluun ayakta kalabilmesi iin sultann mutlak
hkmdarlnn art olduunu ne sren Ahmet Mithat iin, anlatcnn tarafsz olmas
ya da okuyucunun romandan istedii sonular karabilmesine neden olacak ekilde
iktidarndan vazgemesi kabul edilemezdir.
Genel olarak deerlendirildiinde, Ahmet Mithat iin bir fikrin ya da eserin
kabul iki eye baldr: Osmanlya bir yarar olmas ve Osmanl okurunu elendirmesi.
Osmanl okururunun Zolann romanlarndan yararlanamayaca ortada olmakla birlikte,
bunlar krat ile mtelezziz olmalar da mmkn deildir (Makale-i ntikadiyye 2
3). Dolaysyla Ahmet Mithat gerekilii, genelde edebiyata ve zelde romana
ykledii ilev bakmndan da reddetmektedir.

B. Ahmet Mithatn Gerekilie Kar knn Estetik Nedenleri

Ahmet Mithat Efendinin gerekilii reddi, estetik d gerekelere bal olduu
kadar estetik gerekelere de baldr. Burada estetik, roman kiileri, betimlemeler,
kurgu gibi roman trnn temel bileenleri anlamnda kullanlmtr. Ancak roman
yazar ve okur da bu balk altnda ele alnacaktr, nk Mithat Efendi gerekilie
okur ve yazar balamlarnda da kar kmtr.

1. Hayal-Hakikat Kartl Balamnda Gerekilik Eletirisi

Ahmet Mithat Efendinin gerekilie ynelttii ilk eletirilerden biri 1890
ylnda yaymlanan Roman ve Romanclk Hakknda Mtlaamz balkl yazsnda
yer alr. Aslnda bu yaznn asl amac gerekilii dorudan eletirmek deildir.

54

Yazd yazlarda gerekilii ve Zolay savunan Rvi takma adl Nabizade Nzma
yant olarak kaleme alnmtr. Bununla birlikte Rvinin savlarna ynelik itirazlar
doal olarak gerekilie de yneliktirler. Rvi roman yazarnn bilim hakknda geni
bilgi sahibi olmas gerektiini ne srmtr. Ayrca, hakknda roman yazlacak yere
gidilmesi ve sz konusu yerin etraflca incelenmesi gerekliliini de savunmutur.
Kendisine rnek ald yazar ise Zoladr. Ahmet Mithata greyse Rvinin istedii
gibi bir romancnn yetimesi mmkn deildir. Hatta Rvinin kendisine rnek ald
Zola bile onun istedii gibi yetimemitir. En nemli soru iaretlerinden bir tanesi,
betimlenecek meknn yerinde incelenmesi konusundadr. Ahmet Mithata gre bir
romanc anlataca yeri gidip grr ya da orada bir sre yaarsa iyi olur ancak roman
yazmann tek yolu bu deildir (3). Ahmet Mithat, sz konusu yazda savn desteklemek
iin eitli rnekler sralar. Jules Verne 80 Gnde Devr-i lemi dnyay dolaarak
yazmamtr. Denizin altnda yirmi bin fersah da gitmemitir. Kendisi de Pariste Bir
Trk yazabilmek iin Parise gitmemitir. Bununla birlikte bu kitap Paristeki Elsine-i
arkiyye okulunda Yeni Osmanlca dersi iin okutulmutur ve oradaki retim
grevlileri kitabn Parisi grmeden yazldna inanmamlardr. Ayrca yazarn
yaad tarihten nceki bir zamanda geen bir roman yazlaca zaman gidip yerinde
inceleme yapmak olanakszdr (3). Ahmet Mithat, Rvinin savunduu gerekilii
snrlayc bulmutur. Bilime ve betimlenecek meknn fiziksel zelliklerinin
incelenmesine dayal bu yntem, hayalin ve kurmacann kaplarn kapattklar iin
Mithat Efendi tarafndan ho karlanmazlar. Onun iin nemli olan roman yazmak,
yani kurmaktr.
Ahmet Mithat Efendinin bu itiraz gerekilik hareketinin Fransadaki geliimi
balamnda anlamldr. Jill Kelly, Photographic Reality and French Literary Realism:
Nineteenth Century Synchronism and Symbiosis balkl makalesinde, on dokuzuncu

55

yzyl Fransasnda fotoraf tekniiyle edeb gerekiliin ilikisini incelemektedir.

Kellye gre fotorafn gelimesi ile edebiyat alannda romantizmden gerekilie gei
yaklak olarak ayn zaman dilimini kaplamaktadrlar. 1839 ylnda Pariste Franois
Aragonun fotorafn icadn halka duyurmasndan iki yl sonra bir eletirmen Balzacn
romanlarndaki betimlemeleri fotorafla karlatrr (195). Bylece on dokuzuncu
yzyln ikinci yars boyunca srecek bir ilikinin ilk adm atlm olur. Kelly
fotorafn konusunun zorunlu olarak ada yaam olduunu vurgulamaktadr.
Gereki romann yntemi somut, gzlemlenebilir gerekliin yanstlmas olduu iin
onun konusu da ada yaamdr. Gereki bir yazar hayal kurmak ya da gemi
deneyimlerinden sz etmek yerine evresindeki dnyay inceler ve betimler (196).
Burada alt izilmek istenen nokta fotoraf tekniiyle arasnda byk benzerlikler
bulunan gereki romann konusunun snrlandrlm olduudur. Mithat Efendinin
itiraz ise tam da bu noktada devreye girmektedir. Ahmet Mithat romann konusunun
yalnzca grlebilir, somut olandan alnmasn istemez. Kukusuz onun bu estetik
tercihinin altnda baka nedenler aranabilir. II. Abdlhamit dneminde rn veren bir
yazarn, evresinde grdklerini aynen romanna koymas beklenemez. Bu durumun en
iyi rneklerinden bir tanesi Jn Trk romandr. Ahmet Mithat, Abdlhamit dneminin
jurnal sistemini konu alan bu romann kinci Merutiyetin ilanndan sonra, 1910
ylnda yaymlamtr.
Ahmet Mithatn Rviye ikinci itiraz menzr-i haytn kffesine vukuf, bir
baka deyile vukuf- tam konusundadr. Rvi, bir romancnn hayat btn ynleriyle
kucaklamas gerekliliini savunmutur. Ona gre romanc tpk bilim hakknda bilgi
sahibi olmas gerektii gibi yaamn tm alanlarnda da vukuf- tam sahibi olmaldr.
Mithat Efendiye greyse vukuf- tam bir ifrttr. Gerekiler ikiye
ayrlmaktadrlar. Bunlardan ilki, Zola ve takipilerinin oluturduu koldur. Ancak

56

Zolann romanlarnda vukuf- tam yoktur. Zolann srnda [] fuh lemiyle bir
de Parisin ve bir dereceye kadar Fransa vilyetlerinin esfil-i ahlsi lemlerinden baka
menzr-i hayt yoktur (3). Zolann vukufu tam deildir. Yalnzca belli evrelere
ve insanlara odaklanmtr. Hep onlar anlatr. Gerekiliin ikinci kolunu ise polisiye
olarak da adlandrlabilecek olan ciniyyn trne ait romanlar oluturmaktadr.
Ancak Ahmet Mithata gre bu tr romanclar da vukuf- tam sahibi deildirler. Bu
tre ait romanlarda maet-i mddiyye lemine yalnz mahkim-i adliyye ve usl-i
muhkemt-i ceziyye manzarasndan bakl[maktadr] (3). Dolaysyla gerekiliin bir
paras olan polisiye romanlarn hayatn tm alanlarn kuatt sylenemez. Bu
romanlar olaylara yalnzca hukuk, mahkeme ve cezalar asndan bakmaktadrlar.
Ahmet Mithat ayn yazda gerekilerin bir kolu daha olduunu ne srer. Sz konusu
kol esslar seyhate ve fnna ad romanlardan olumaktadr. Bu trde roman
yazanlarn ustas Jules Vernedir (3).
Ahmet Mithatn Jules Vernein romanlarn ya da polisiye romanlar da
gerekiliin kollar olarak deerlendirmesi onun gerekilik anlayn amlayabilmek
bakmndan nemlidir. Birinci blmde de belirtildii gibi on dokuzuncu yzylda
Fransada tek bir gerekilik anlay yoktur. Bununla birlikte Mithat Efendinin sz
konusu romanlar da gereki olarak deerlendirmesi kendisine zg bir yaklam gibi
grnmektedir. Dnemin Fransz eletirmenlerinin sz konusu yaptlar gerekilik
bal altnda deerlendirdiklerine dair bir ipucuna rastlanamamtr. Burada Mithat
Efendinin szn ettii gerekilik bir edeb hareket olarak gerekilik deil bir edeb
slp olan gerekiliktir. Polisiye roman trnn pozitivizmle ya da mahkeme
tutanaklaryla, Jules Verne romanlarnn bilimle ilikisi Mithat Efendiyi bu yargya
gtrm olabilir. te yandan bu almada incelenen dier yazlarda bu konuya
deinilmemektedir. Yalnzca Ahbar- Asara Tamim-i Enzarda, mizahi romanlarda Pol

57

de Kok ve adli romanlarda Gaboriyo, fenni romanlarda Jl Vern, itimai romanlarda

Emil Zola en parlak misallerden addolunur (74) diyerek bu konuya bir kez daha
deinir. Roman ve Romanclk Hakknda Mtlaamz ile Ahbar- Asara Tamim-i
Enzar ayn yl ierisinde yaymlanmlardr ancak konuya daha nceki ve sonraki
yazlarda deinilmemi olmas Ahmet Mithatn polisiye romanlar ve Jules Vernein
romanlarn gereki olarak deerlendirmesinin sebebinin anlalmasn engellemektedir.
te yandan Mithat Efendinin bu yaklamndan yola karak onun hayali ve kurguyu da
gerekiliin bir paras olarak grd ya da bir edeb hareket olarak gerekiliin
politikayla olan ilikisini dikkate almad sonular karlabilir.
Ahmet Mithat romancnn betimleyecei mekna, evreye giderek oray
tetebbu etmesi zorunluluunu bir gerekeyle daha sakncal bulmaktadr. Romancy
ve okuru odaa alan bu yaklam 24 Temmuz 1896 tarihli Makale-i ntikadiyye 3
(Meslik-i Edebiyye ve Emil Zola) balkl yazda dile getirilmitir. Mithat Efendiye
gre,
[i]nsan hakikatten baka sz syleyemeyecek olur ise bir yri olmayan
irin yrden bahsetmemesi yrinden mehcr olmayann hicrn ve firk
kale almamas rib-l-leyli ve-n-nehr olmayann bdeyi kaleme
getirmemesi ve-l-hsl hibir kimsenin dorudan doruya kendisinde
vukuu tahakkuk etmeyen eyi sylememesi cb eder. Sonra i nereye
mncerr olur? (3)
Bu satrlar Ahmet Mithatn gerekilerin ve onlar destekleyen Rvinin romancdan
beklentilerinin mantksal sonucundan rahatsz olduunu gstermektedir. Eer bir
romanc yazaca her roman iin nesnesini dorudan gzlemlemeye ya da anlataca
olay dorudan deneyimlemeye mecbur tutulursa bu zorunluluun doal sonucu
romancnn bunlarn dnda kalan hibir alana girememesidir. Byle ele alndnda, bir

58

romancnn, kendi bandan gemeyen hibir olay anlatamamas, grmedii bir insan
betimleyememesi gerekir. Mithat Efendi bu durumu yalnzca romanc asndan
sakncal bulmaz. Ona gre, mantksal adan, dorudan gzlem ya da deneyim
tarafndan snrlandrlm bir romann okur asndan da sorun yaratmas gerekir.
rnein,
[b]ir yetim kzcazn felket-i bi-gnesine dir bir ey yazlm.
Kendinizi haylinize kaptrmakszn onu okuyabilir misiniz? Yetim imi.
B-kes imi. Yrekler acs imi. Size ne? Sizin hlinizden bahsetmiyor
ki sizce bir hakikat olsun da okuyasnz. (3)
Ahmet Mithata gre, edebiyat yalnzca hakikatin peinde koarsa kimse okuyacak ya da
yazacak bir eyler bulamaz. Hakikilik edebiyatn tek slbu olsayd yazarlar kendi
balarndan gemeyen bir deneyimi aktaramaz, okurlar ise kendi hakikatlerini
anlatmayan bir eseri okumak istemezlerdi. Buraya kadar sralanan eletiriler bir arada
dnldklerinde Mithat Efendinin gerekilie en nemli itirazlarndan bir tanesi
ortaya km olur: hakikate ulamak uruna hayalin feda edilmesi.
Ahmet Mithat Efendiye gre gerekilerin ve Rvi gibi gerekilii
savunanlarn en byk eksiklikleri hayali edebiyattan karmak istemeleridir. Ancak bu
kabul edilemez nk edebiyatn z hayaldir. Ahmet Mithat birok yazsnda bu
gr savunur. Hayalin edebiyat iin vazgeilmezliine ilikin savlar Makale-i
ntikadiyye 3 (Meslik-i Edebiyye ve Emil Zola) balkl yazda younlamaktadr. Bu
yazsnda Mithat Efendi, [h]ayl hakikatin ziynetidir, diyerek dncesini ksaca dile
getirir (3). Bununla birlikte hayalin gerekliliini deiik rneklerle aklmaya alr.
ncelikle, Ahmet Mithata gre
[e]debiyatn s-l-ess hayldir. Edebiyattan hayli nez edecek olur
isek bakyyesinin kelm- d menzilesinde bile kalamayacan grrz.

59

nk hayl her lisnda istireleri kinyeleri meczlar teklden bed ile

mesrdt- ir-neye kadar her yolu amtr. (3)
Bu cmlelerden de anlalaca zere Ahmet Mithata gre edebiyatn hayalden ayr
dnlmesine olanak yoktur nk edebiyatn z hayaldir. Hayal karlrsa
edebiyattan geriye baya sz bile kalmayacaktr. stelik tm sz sanatlarnn
temelinde de hayal bulunmaktadr. Dolaysyla eer hayal ortadan kaldrlrsa gzel sz
sylemek imknsz olacaktr. Bir sz gzel deilse edeb de deildir. Bu nedenle
istire, kinye, mecz olmadan edebiyat da olmaz. Hatta, Zolann eserlerinde de bir ok
sz sanat olduunu ne srerek bir iki rnek verir (3).
Edebiyatn znn hayal olduunu belirtip hayal olmadan sz sanatlarnn ve
bylece de edebiyatn ortadan kalkacan vurgulayan Ahmet Mithat, gerekilerin ve
gerekilii savunanlarn hayale yaklama biimlerini eletirir. Ona gre hayalin bir
rn olan sz sanatlar hayalden bamsz bir ekilde deerlendirilmemelidir. airin ya
da romancnn yapt bir benzetmeyi gerekmi gibi deerlendirmek doru deildir
nk sz konusu olan bir benzetmedir. air sevgilisini grdnde bayldn
sylyorsa bu onun gerekten bayld eklinde yorumlanmamaldr. Sz sanatlar
hayalin bir rndrler ve bu sanatlardan hayal karlrsa gln olurlar. Hayal yok
edilirse Zolann kulland gne yamurlar ifadesi de gln olmaktan teye
gidemeyecektir. Ksacas Ahmet Mithat edebiyat edebiyat yapan ve birer hayal rn
olan sz sanatlarnn sanki fiziksel gereklii aynen aktarmak istiyormu gibi
yorumlanmalarna kardr (Makale-i ntikadiyye 3 3). leride de deinilecei zere,
1896 tarihli Makale-i ntikadiyye 3ten tam on yl nce Beir Fuat, Menemenlizade
Mehmet Tahire yant olarak yazd bir makalede, Ahmet Mithatn kar kt
yaklamn bir rneini vererek bir beyitte kullanlan sz sanatlarn bu adan
eletirmitir. (Menemenlizde 211).

60

Ahmet Mithat hayalin edebiyat iin vazgeilmezliini kantlamaya alrken

yalnzca edeb sz sanatlarna deinmez. Ona gre hayal ayn zamanda edebiyat ile
tarih arasndaki fark belirlemektedir. Mithat Efendi tarihle edebiyat arasndaki ayrm
konusundaki dncelerini Pierre-Daniel Huetnin yukarda deinilen Lettre sur
lorigine des romans adl eserinden aldn belirtir (Ahbar- Asar 24-5; Karinle
Hasbihl 1). Sz konusu ayrm en derli toplu bir ekilde u szlerle dile getilmektedir:
Danyel He hikye denilen eyin ya bir mevcudu tarif veyahut bir
muhayyeli tasvir demek olacandan ie girierek ey-i mevcudu tarife
trih ve ey-i muhayyeli tasvire de masal denildii esasn tesis
eyledikten sonra bizce kudemann en ziyade mucib-i istifade bulunanlar
demek olan nezd-i yunaniyanda mevcuttan evvel muhayyeli yani trihten
evvel masal bulmu olduumuzu nazar- dikkatimize arzeyler. (Ahbar-
Asar 28)
Eer edebiyat, iine hayal katlmam hakikate ulamaya abalarsa bu durumda tarihten
hibir fark kalmaz. Gerekte olan biteni olduu gibi hi deitirmeden betimlemek
tarihin grevidir. Edebiyat ise muhayyel olan betimlemekle ykmldr. Ahmet
Mithat bu noktada Huetnin hikye etme sanatnn tarihten nce geldiini
vurgulamasnn altn izerek kendisi iin de hayalin nceliini dile getirmek
istemektedir. Hayllik slbunu savunanlarn azndan yazd u satrlar, Mithat
Efendinin roman, hayal ve tarihe ilikin grlerini zetlemektedir:
Roman denilen ey haylden ibrettir. Hakikat olsa idi trih olur idi.
Tarihte mverrihin ihtiyr mahdddur. Bir vakay kendi hayli gibi
yazamaz. O vakay trihen tahakkuku gibi yazar. Romanc ise zten
muhayyel olan vakay istedii gibi tasvrde bi-t-tab muhtrdr. Onu bir

61

mverrih add ile kendisinden hakayk- trihiyye tarznda sz istemek

hat-yi fhitir. (Makale-i ntikadiyye 3 3)
Tarihi olaylar gerekte oldukar gibi yazmakla ykmldr. Oysa romancdan byle
bir ey beklemek byk bir hatadr. Romanc hayal ettiklerini istedii gibi yazmakta
serbest olmaldr. Dolaysyla Mithat Efendiye gre gerekiliin romandan
beklentileri anlamszdr. Ona gre yazar hayal etmelidir. Bu satrlarda bir dier nemli
nokta yazarn ihtiyrndan muhtrlndan sz edilmesidir. Romanc seim yapma
yetkisine ve zgrlne sahip olmaldr. Kukusuz burada zgrlkle kastedilenin
gerek anlamda bir zgrlk olmad aktr. Ahmet Mithatn edebiyattan ve
romandan ahlk beklentileri vardr. Bununla birlikte gerekiliin yazarn kurmaca
zgrlne bir mdahale olarak yorumlanmas nemlidir. Zola zerine tartt iki
gence ynelttii soru Mithat Efendinin gerekiliin bu mdahalesine ilikin
kayglarndan kaynaklanmaktadr: Hayli bi-l-klliye mahv ve izle edecek olur da
romanlar det tarih sretinde yazar isek id olduu snfa gre mesel cinyta dir bir
romann bir mahkeme-i cinyet ithm-nmesinden ne fark kalr ? (Makale-i
ntikadiyye 3 3).
Ahmet Mithata gre hayal insan yaratlna uygundur ve bu nedenle de insanlar
yzyllar boyunca hayal rn hikyeler yaratmlardr. Dolaysyla hl tam olarak terk
edilmemi bu edebiyat slbunu khne-perestnlk olarak deerlendirip bir kenara
atmamak gerekir. Hatta, haylilik karsnda savunulan hakikilik bile znde
hayldir: Roman yazmakta realizm mektebi yeni gd olunmutur demektir. Fakat
o da her hlde hayldir (Romanlar ve Romanclk 3). Zolann roman kiileri
gerekte var olan kiiler deillerdir. Gerekte var olan kiiler model alnarak tahayyl
edilmi kiilerdir (Makale-i ntikadiyye 3 3). Ahmet Mithat bu savn pekitirmek iin
kendi romanlarndan da rnek verir. En ok satan romanlarndan bir tanesi Hayrettir

62

ancak o romandaki kiilerin hibirisinin asl fasl yoktur. Hepsini kendisi

uydurmutur (Romanlar ve Romanclk 3). Sonu olarak Ahmet Mithat iin
edebiyatn en temel srelerinden bir tanesi tahayyldr.
Ahmet Mithatn hayal ve hakikat balamnda gerekilie gsterdii tepki on
dokuzuncu yzyl Fransz eletirmenlerinin tepkilerine ok benzemektedir. Sz konusu
eletirmenlere gre bir yazar idealden ve hayalden yoksunsa o yazar gerekidir. Gerek
fotorafn ve gerekse ona yknmeye alan gereki edebiyatn en byk
sorunlarndan bir tanesi ideali yanstamamasdr. Bu da edebiyatn en temel ilevini
yerine getirememek anlamna gelmektedir (Kelly 200). Ahmet Mithat da sanatn asl
amacnn ideali yanstarak okurun ahlkn ykseltmek olduu konusunda, gerekilie
kar olan Fransz eletirmenlerle ayn fikirdedir. Ahmet Mithatn metaforlarn gerek
olarak deerlendirilmemesi gerektiini, yoksa sz sanatlarnn gln olacaklarn
belirtmesi de gerekilik ve dil ilikisi balamnda nemlidir. Birinci blmde de
belirtildii zere, gereki yazarlar sz sanatlarna, metaforlara kar kmlar, dilin tek
amacnn gereklii olduu gibi yanstmak olduunu ne srmlerdir. Bu nedenle de
birok gereki yazar zamannn eletirmenleri ya da dier yazarlar tarafndan
beceriksizlikle ya da yanl bir dil kullanmakla sulanmlardr (Watt 28-9). Dolaysyla
Ahmet Mithat on sekizinci yzyldan itibaren gerekilie dil balamnda yneltilmi
eletirileri tekrarlam olur. Bununla birlikte Ahmet Mithatn itirazlarnn zgn bir
niteliini vurgulamak gerekir. ster dil balamnda olsun ister hayal ve ideal, Fransz
eletirmenlerinin gereklie itirazlar genellikle somut eserlerden yola kmaktadrlar.
Oysa Ahmet Mithatn eletirileri mantksaldr. Mithat Efendi kendisine gerekilik
olarak sunulan edeb slbun ya da hareketin mantksal sonularn grerek
eletirmektedir. Dolaysyla her ne kadar zaman zaman, yukarda da deinildii gibi
Zola ve eserleri hakknda eksik bilgi verse de, dile getirdii eletiriler gerekilik

63

dncesi balamnda nemlidirler nk sz konusu mantksal sonularn birou

yirminci yzyl edebiyat eletirisi tarafndan hl tartlmaktadrlar.

2. Gzel-irkin Kartl Balamnda Gerekilik Eletirisi

Yukarda da deinildii zere, Ahmet Mithat iin edebiyat hikmetten bamsz
olarak ele alnamaz ve romann okurun ahlkn gzelletirmek, kavrayn gelitirmek
gibi bir ykmll vardr. Mithat Efendi bu noktada u soruyu sorar: Mayibi ire
ile mi slah- ahvle daha kat muvaffak oluruz oluruz yoksa mahsini ire ile mi?
(Makale-i ntikadiyye 4 3). Ahmet Mithata gre gereki romanclarla hayal
olduklar ne srlen romanlarn yazarlar arasndaki en byk fark romann en nemli
amalarndan bir tanesi olan slah- ahvl konusundadr. Makale-i ntikadiyye 4
(Mukayese-i Meslik) balkl makale arlkl olarak bu konu zerinde durmaktadr.
Gerekiler mayibi, irkinlii, insan doasnn aa tarafn gstererek amalarna
ulamak isterler. Ancak bu gerein yalnzca yarsyla ilgilenmek demektir nk Paris
hayatnn yalnzca fuhu ve sefaletten ibaret olmad kesindir. Zola ve onun yolundan
gidenler sefaleti betimlemede Acem airlerinden daha fazla mblga etmektedirler.
Bylece Ahmet Mithat gerekilii kendi silahyla vurmak ister. Gerekilerin
romantiklere ynelttikleri iki temel eletiri, gereklikten uzaklama ve abart
konusundadr. imdi Mithat Efendi ayn eletiriyi gerekilere yneltir. nsanln
yalnzca kt yanlarndan sz etmek okuyucu iin de olumsuz bir etki yaratcaktr nk
[h]alk [] bil-bhe mahsinden ziyde mayibe mnhemiktir (3). Zaten romana
ykledii eiticilik ilevi de Ahmet Mithatn halk, doru yola sevk edilmesi gereken
insanlar topluluu olarak grmesinin bir sonucudur. yi eitilmeyen kz ve olan
ocuklarnn sonlar felakettir. nsann dorudan ok yanla meyilli olmas biiminde
de ifade edilebilen bu dnceye bal olarak onu doruya sevk etmek ihtiyac ortaya

64

kar. Doruya ynlendirmenin yolu olumlu ve gzel rnekler sunmaktr. Zola ise
ktl ve irkinlii o kadar abartarak anlatmaktadr ki en alak kimseler bile bu
romanlardan, daha nce hi akllarna gelmemi olan ktlkleri renebilirler. Bu
nedenle de mayibin betimlenmesinde ok dikkatli olmak gerekir (3). Sait Beyefendi
Hazretlerine Cevb adl kitabnda gerekiler sayesinde insanln gznn ald ve
gerekilerden nceki edebiyat hareketlerinin gerekleri sylemeye cesaret edemedikleri
grne kar kar. em-i beer bu murdrlklar oktan grmtr. Grlecek
gsterilecek eyler olmad iin mestren aksnlar diye lmlar dahi yapmtr (165).
Makale-i ntikadiyye 4te baka bir benzetmeyle durumu yle anlatmaya alr:
Birlikte piknik yapan insanlardan birisinin karlat gzel bir bcei arkadalarna
gstermesi normaldir. Ancak ayn kiinin bulduu rm bir lei arkadalarna
gstermesi kabul edilebilir bir ey deildir. te Zolann ve dier gerekilerin
romanlar bu ikincisini yapmaktadrlar. Onlarn beenmedikleri ve hayl romanlar
yazmakla suladklar Octave Feuillet ya da Alexandre Dumas ise birinci yolu tercih
etmilerdir (3).
Ahmet Mithatn gzel ve irkin balamnda gerekilie ynelttii eletiri de
gerek Avrupada gerekse Avrupa dnda gerekilie ynelik tepkilerle pek ok ortak
nokta tamaktadr. On dokuzuncu yzylda gerekilie kar kan Fransz
eletirmenler sanatta gzel ve gerein birbirinden ayrlamayacan ne srerek
gereki yazarlarn irkinlie yaptklar vurgunun sanatn dna kmak anlamna
geldiini belirtmilerdir. Sz konusu eletirmenlere gre gerekiler sanat
reddetmektedirler (Kelly 203). Ahmet Mithatn gerekilii gzellikten uzaklat iin
eletirmesi ile on dokuzuncu yzyl sonunda rn vermi Meksikal yazar ve
eletirmenlerin gerekilie tepkileri arasndaki benzerlik daha da arpcdr. Onlar da
gerekliin yalnzca grnen ksmyla ilgilenmeyi onun yarsyla ilgilenmek olarak

65

deerlendirmilerdir (Brushwood 527). Gerekliin tmn kavrayabilmek ise ancak

gzeli ve ideali edebiyata katmakla mmkndr. Dahas, Manuel Snchez Mrmol,
Arcadio Zentellann 1886 ylnda baslan ve Meksika edebiyatnn ilk naturalist roman
olarak nitelendirilen Perico roman zerine ayn yl yazd deerlendirme yazsnda,
tpk Ahmet Mithat gibi, yalnzca irkinlii gstermenin gereklii arptmak olduunu
ne srmtr (aktaran Brushwood 524). Bu noktada Mithat Efendi bir kez daha,
gerekilie kar kan adalaryla ayn fikirdedir.
Genel olarak deerlendirildiinde, Ahmet Mithatn gerekilie estetik
balamnda ynelttii eletirilerin arlkl olarak edebiyatn z ya da roman yazmann
doas gibi temel noktalar etrafnda younlat grlmektedir.
Ahmet Mithatn gerekilie ynelttii balca itirazlar zetledikten sonra onun
nasl bir roman anlayn savunduunu ortaya karmak daha kolay olacaktr nk
Zolann ve onun yolundan giden gerekilerin romanlarnda olumsuz olarak
deerlendirdii tm zellikleri kendi roman anlaynn dna atmaktadr. Bununla
birlikte, savunduu roman anlay gerekiliin tamamen snrlar dnda deildir.
Yukarda da dile getirildii gibi aslnda hayllik ve hakiklikin pek ok ortak
noktas olduunu dnmektedir. Onun iin sorun yalnzca bir vurgu sorunudur.
Dolaysyla hem ifrttan hem de tefrtten kanarak bir romann nasl olmas
gerektii belirlenmelidir. Ahmet Mithat, edeb zevk sahiplerinin doru yolu bulup
romantizmle gerekilik arasndaki tartmay sonlandrabileceklerine inanmaktadr.
Kukusuz burada zmle kastettii, kendisinin savunduu yar romantik yar gereki
roman anlay, sentezidir.

66

C. Ahmet Mithatn Savunduu Gerekilik

Ahmet Mithat Efendi, eitli yaz ve kitaplarnda, bir romancnn romann nasl
yazdna ya da ya da yazmas gerektiine ilikin aklamalar yapmtr. Mithat
Efendiye gre, [r]omanc [] hikmet-i ahlkye ve medenye ve sireye dir kafasnda
bir fikr tekl eder. Badeh o fikre sret vermek iin bir vaka ve-yhd vakayi-i adde
tahayyltna balar (Makale-i ntikadiyye 3 3). Ayn makalenin sonlarna doru
benzer bir aklamay, bu kez okuru da srece katarak tekrarlar:
[S]ahib-i fikr ve ur olan bir muharrir mhedt- vakasn haylhnesinde bylterek o vechle tasvren yazar. Bu ise o eyi sizin levha-i
haylinize nak ve tersm etmi olmaktr. Siz dahi onu orada byltp
rhunuza mcib olduu tesrt ile mteessir olursunuz. (3)
Makale-i ntikadiyye 4te ise benzer bir sreci bu kez iin iine hakikati de katarak dile
getirir: [B]ir muharrir bir roman tahayyl eder. An-asl hayl olan o roman hakikiyyt
ile donatp tezyn ederek ortaya koyar (3). Bu alntlardan da anlalaca zere Ahmet
Mithata gre roman yazma srecinin ilk aamas bir fikre sahip olmaktr. kinci aama
bu fikri en iyi biimde okura ulatracak olaylarn tahayyldr. nc ve son
aama ise yazarn fikrini, ahlka ilikin dncesini okura en doru biimde ulatraca
varsaylan olaylar dizisinin hakikatle sslenmesidir. Ahmet Mithat iin gerekilik
yalnzca hayalin somutlatrlmas aamasnda gereklidir. Yazarn kafasndaki
dncenin gereklikle dorudan ilikisi yoktur. k noktas olarak kabul edilen fikir
gerekle deil olmas gerekenle, idealle ilikilidir. Sz konusu yaklam Jill
Kellynin makalesinde zetlenen gerekilik eletirileri nda daha iyi anlalacaktr.
Kelly makalesinde fotoraf ve fotoraf makinesi ile gerekilik ve gereki yazar
arasndaki benzerliklerin gerekilie kar olan eletirmenler tarafndan nasl bu slbu
eletirmek iin kullanldklarnn altn izmektedir (200-4). Ahmet Mithat

67

eletirilerinde fotorafa ya da fotoraf makinesine hi deinmez. Bununla birlikte

yazlarnn btnnden kan sonu onun da sanatn, edebiyatn fotorafa, yazarn da
objektife indirgenmesine kar olduudur. Elbette burada sz konusu olan ve aadaki
yoruma kaynaklk eden yaklam, on dokuzuncu yzyl eletirmenlerinin fotorafa
yaklamlardr. Edebiyatn ve romann amac okurun ahlkn, kavrayn, grgsn
iyiletirmek olduu iin gerekliin fotorafnn ekilmesi ie yaramaz. Zolann ve
dier gerekilerin yaptklar budur. Fotoraf ekmek fotoraf ekenin mdahalesinden
bamsz bir eylemdir. Dolaysyla bir fotorafta iyi, kt, irkin, gzel, yararl, zararl
hep bir arada bulunur. Oysa byle bir fotorafn okur iin yararl olmas beklenemez.
Ahmet Mithatn kulland tersm, nak, hayl-hne, sret, levha szckleri
bu balamda anlamldrlar (Makale-i ntikadiyye 3 3). O, roman bir fotoraf deil bir
resim olarak grmektedir. Fotoraf d gereklie ve fotorafn ekildii zamana
baldr. Gemiin fotoraf ekilemez. Fotoraf eken kiinin o anda bulunduu yer
dnda bir yerin fotorafn ekmesi de olanakszdr. Yukarda da belirtildii gibi
Roman ve Romanclk Hakknda Mtlaamz ve Rviye Mukabele balkl
yazlarn btnnde dile getirilen de budur. Tm bunlara ek olarak objektif istenmeyen,
irkin bir nesneyi ya da grnty de yanstabilir. Fotoraf makinesinin aksine ressamn
grdklerine mdahale etme ans vardr. Objektiften farkl olarak, seim yapabilir,
deitirebilir. zellikle Makale-i ntikadiyye 4te gzel ve irkinin edebiyatta
yanstlmalar balamnda yazdklar onun objektif yerine ressam tercih ettiinin
gstergesidirler. Tm bu ipular bir araya getirildiklerinde ortaya yle bir tablo
kmaktadr: Ahmet Mithat Efendi resimle fotoraf, romantizmle gerekilik arasnda
bir roman anlayn savunur. Resmi yaplan gerek, d dnyadan, yazar tarafndan
yaplan gzlemden deil yazarn kafasndaki gerekten, bir hikmetten, bir idealden
alnmtr. Bu anlamda da hayaldir. Bununla birlikte asl hayal olan bu dncenin

68

geree uygun olarak betimlenmesi gerekir. Ressamn idealleri ne kadar hayale

dayanrsa dayansn onlar gerekmi ya da gereklemeleri mmknm gibi
resmetmelidir.
Ahmet Mithat romancnn ahlk dersini geree uygun bir biimde
betimleyebilmesi, ressamn hayalini gerekmi gibi tuvaline yanstabilmesi iin bir dizi
neride bulunur. Bu konu zerinde en ok durduu makalelerden bir tanesi Hikye
Tasvr ve Tahrridir. Mithat Efendiye gre,
[h]ikye okumak ne kadar tatl bir ey ise yazmak o kadar g olup bir
muharrir tasvr ve tahrr eyledii hikye eer sahh-l-vuku deil ise onu
sahhten daha sahh gerekten bir kat daha gerek sretine ifr
edebilmek iin pek ok tedkikata pek ok malmta muhtcdr. (112)
Yazarn anlataca olaylar gerekten olmu olmak zorunda deillerdir. Bununla birlikte
yazar onlarn gerekten olmu olduklarna okuyucuyu ikna edebilmek iin pek ok
aratrma yapmal, bilgiye sahip olmaldr. Dolaysyla Ahmet Mithat tarafndan
vurgulanan gerek deil, geree benzerliktir. Geree benzerlik kavram Ahmet
Mithat Efendinin baka makalelerinde de yer almaktadr. Makale-i intikadiyye 3te,
gerekiliin romandan beklentisi u ekilde dile getirilir: Romanda [] essn
haylden ibret olduunu msellim bulunmakla beraber o hayli hakikate o kadar takrb
etmelidir ki okuyan ayn- hakikat zann eylesin (3). Ayn makalenin izleyen satrlarnda
bu kez hakiklik ile hayllik arasndaki ayrm netletirmeye allr:
Diyelim ki lem-i imknda her gn vukuu grlmekte bulunan hdista
mbih tahayylt- edebiyyeye hakik denilsin. lem-i imknda her
gn mhede olunan vukut- diyyeye benzemeyen ve onlarn ve hatta
kffe-i ihtimltn hricinde grlen tasavvurt- edebiyyeye hayl
diyelim. (3)
69

Makale-i ntikadiyye 4te ise bir roman kiisinin iyiliinin yazar tarafndan biraz
abartlabilcei ama okurun bunu hric-ez-dire-i imkn grmemesi gerektii
belirtilmektedir. Ahmet Mithat iin bir romann hakik olmas, gndelik yaamda
karlalmas mmkn olaylar anlatmasna baldr. Romandaki kiiler ya da olaylar
dire-i imknn dna kmamaldrlar. rnein, Alexander Dumasnn Monte Cristo
roman bir hayale dayanmaktadr, yani kurmacadr. Bununla birlikte, sz konusu hayal,
olaslklar dahilinde, gereklemesi mmkn bir hayaldir (3). Mahedata n szde
geree benzerlik yine vurgulanmakla beraber bu kez gzlemden sz edilir. Ahmet
Mithat romannnda anlatlan olaylarn mhedt- yevmiyyeden alndn belirtir.
Ayrca baz okurlarn romandaki olaylar kendi balarndan geenlere
benzetebileceklerini de ekler (Karin le Hasbihl 7-8).
Ahmet Mithat sk sk bavurduu geree benzerlik kavramn adn anmadan
da kullanmaktadr. rnein Hikye Tasvr ve Tahrrinde, iyi bir hikye yazabilmek
iin gerekli baz kurallardan sz edilir. Sz konusu makalede geree benzerlikten dier
baz makalelerde olduu gibi dorudan doruya sz edilmese bile ne srlen kurallar
bir biimde romanda anlatlan hikyenin geree benzerliini arttrmaya yneliktirler.
Birincisi, [h]ikyede tesdflerin ya hi olmamas yhd mmkn olduu kadar az
bulunmas arttr (111). Hapishaneden kaan bir ulunun kimse tarafndan
grlmemesi ve gecenin bir vakti ok eskiden kendisine iyilik yapt bir kaykya
rastlamas, kanlmas gereken rastlantlardandr. kincisi, [h]ikye her hangi millete
isnd edilmekte ise o milletin ahlkndan ayrlmamas pek byk bir art[tr] (111).
rnein bir Osmanlnn bir dier Osmanly ak yznden delloya davet etmesi doru
deildir nk Osmanlda byle bir det yoktur. Hatta bu durumdan evirilerde bile
kanlmas gerekir. Bir Osmanlnn Fransz ahlkyla davranmas doru deildir.
ncs, [h]ikyelere vasf ve tarf sretinde yazlan yerlerin yksek stlh ile beis

70

yok ise de muhavere tarznda yazlan yerleri mustalah yazmakta hibir letfet olamaz
(111). Kiileri duruma ve kiiliklerine uygun bir dille konuturmak gerekir.
Betimlemeler dnda kalan karlkl konumalarn adal bir dille yazlmas
sakncaldr. Bu kuraln dnda kalan iki kural daha vardr. Bunlardan bir tanesi
anlatlan hikyedeki ktlerin mutlaka cezalandrlmas gerekliliidir. Okur kendisi
intikam alm gibi zevk alacaktr bu cezadan. kincisi ise romanlarda ok fazla ldrme
olaynn yer almamas gerekliliidir. Bunun nedeni okuyucunun insanlarn kolaylkla
ldrlebilmesinden kt sonular karma olasldr (111). Ancak bu son iki kural
romann inandrcl, geree benzerliiyle dorudan ilgili olmayp okuyucunun
zerindeki etkisiyle ilgilidirler. te yandan Ahmet Mithatn bir romann geree
benzerliini arttrmak iin nerdii kurallar yalnzca yaznn sonunda sralanm olan
kurallardan ibaret deildirler. Yaz boyunca roman trne ilikin baka baz nerilerde
de bulunulur.
Bilge Ercilasunun Servet-i Fnnda Edeb Tenkit balkl almasnda da dile
getirdii gibi Ahmet Mithat Efendi Hikye Tasvr ve Tahrri makalesinde romanlar
drt tre ayrmaktadr (61). Ahmet Mithata gre birinci tr hikyeler yalnzca bir
kiinin bandan geen olaylar sathce nakl ve rivyetten ibarettir. Bir bakma
biyografi olan bu tr bir hikye edebiyatn amacna tam olarak hizmet etmez ve okura
bak u adamn sergzet-i ahvli ne kadar gariptir dedirtmekle yetinir. kinci tip
hikyelerin birinci tiptekilerden fark ise bir deil birka kiinin maceralarnn ayn anda
anlatlmasdr. Ahmet Mithat, bu snflandrmann ilk iki trnn ok nemli
olmadklarn ve bu snflandrmaya girecek romanlarn ok zorlanmadan
yazlabileceklerini dnr. Bunun gerekelerini de sralayan Ahmet Mithat,
Osmanlda yaymlanan romanlarn ounluunun bu iki trden birine girdiklerini

71

belirtir (Hikye Tasvr 108-9). Bununla birlikte, nc trden romanlar yazmak

zordur:
bu nc tabaka hikyelerinde zamn ve mekn tayn olunmamak
olmaz. Zamn ve mekn tayn etmek iinse tayn olunan zamn ve
meknn ahvline dir pek mkemmel malmt iktisb etmek vecbeden
olup hl-bu-ki bu malmt tarft- corafya tarznda dahi zikr
etmeyerek az-yi vakann tavr ve istiddlar iinde tasvr ile irb
etmek lzm gelir. [.] [M]ahallin ve zamnn ahvl-i ummiyyesini
ashb- vakann tavr iine idhl ile tasvr etmek lzmdr. (109)
Yazar nce anlataca yknn zaman ve meknn belirlemek durumundadr. Daha
sonra sz konusu zaman ve mekn hakknda ayrntl bilgi edinmek gerekir. Ancak
edinilen bilgi okura bir corafya kitabnda olduu gibi aktarlmamaldr. yknn
kahramanlarnn davranlarna yedirilmelidir. Bu tr romanlarn asl gl de bu
noktadadr. Yazarn, romanndaki her bir kiinin hl ve davranlarn deerlendirmesi,
yarglamas gerekir. Lkin bu muhkemeyi dahi ilm-i ahlktan bir kitap yazarcasna
filan gayet mtekebbir olup bu ise ne fen bir eydir diye muharrir kendi tarafndan
icr etmek hikyeye revnak vermediinden baka hikyenin btn gzelliini de yok
eder (110). Yazar kendi yargsn dile getirmemeli ancak sz konusu yarg hikyenin
dier kahramanlarnn sz ve davranlarndan karlabilmelidir.
Ahmet Mithata gre drdnc tre giren romanlar dierlerinden daha
stndrler. Bu tr romanlarn zellii birbirinden bamsz eitli ykler iermesidir.
Gizli bir ak ya da bir kar ilikisini anlatan bu bamsz ykler roman
kahramanlarndan bir tanesinin yks etrafnda birleerler. Bu yolda yazlm
hikyelerin her sahfesi bir vakann netcesi ve her vakann netcesi ise dier kapal bir
hlin bis-i inkif olmakla insan byle bir hikyeyi okumakla doyamaz (110). Bu

72

nedenselliin basit bir tanmndan baka bir ey deildir. Anlatlan hikyenin paralar
birbirlerine neden-sonu bayla balanm olmaldrlar. Ahmet Mithat iin bu tr
romanlarn bir dier zellii yalnzca ahlka ya da detlere deil tarihe ilikin de bilgi
vermeleridir. Bu tr roman en iyi temsilcilerinden bir tanesi ise Monte Cristodur
(110).
Ahmet Mithat, bir romann hakik olabilmesi iin ne gibi zelliklere sahip
olmas gerektiine yalnzca Hikye Tasvr ve Tahrri yazsnda deinmez. Romanlar
ve Romanclk balkl makalede romantizm ve gerekilii karlatrrken bir romann
gereki olabilmesi iin gerekli zelliklerden sz eder. Mithat Efendiye gre, bir
roman ait olduu lkenin ya da snfn yaay biimini doru bir biimde yanstyorsa;
roman kiileri insanst bir mkemmellie ya da eytan bir ktle sahip olarak
betimlenmemilerse; inanlmas g rastlantlar iin iin katlmazsa o roman hakik
olur (3). Geri burada belirli ilkelerin savunulmas deil yalnzca bir karlatrma sz
konusudur ancak yine de sralanan ilkeler Ahmet Mithatn gerekilii nasl kavradn
anlayabilmek bakmndan nemlidir.
Ahmet Mithatn bir hikyedeki olaylarn birbirlerine neden-sonu ilikisiyle
balanmas gerektiini belirtmesi onun roman anlayn gerekilie yaklatrmaktadr.
Geree benzerlik kavram yaklak olarak Ahmet Mithat Efendiyle ayn dnemlerde
yazan Maupassant tarafndan vurgulansa da Ahmet Mithat Efendinin bu konuda
kayna Daniel Huetdir. Dolaysyla burada sz konusu olan, izlerini Aristotelese
kadar srebileceimiz geree benzerlik kavramdr. Romanda yerelliin ve detlerin
doru bir biimde yanstlmas istei ise Ahmet Mithatn roman anlayn on
dokuzuncu yzyln ilk yarsnda rn vermi yar romantik yar gereki romanclara
yaklatrmaktadr.

73

Sonu olarak Ahmet Mithat Efendinin gerekilii reddediinin iki boyutu

olduu sylenebilir. Sz konusu reddin estetik d boyutu temelde onun muhafazakr
bir tutumla Zolaya, onun temsil ettii toplumsal durua ve politik kimlie kar oluuna
dayanmaktadr. Bu balamda dnldnde Mithat Efendinin asl hedefi
gerekilikten ok Zoladr. Amacna ulaabilmek iin baz gerekleri gizleyecek kadar
ileri gitmekte ve elikili eyler yazabilmektedir. te yandan gerekilie ynelttii
estetik itirazlar Zolayla deil, edebiyatn, yazmann doasyla ilgilidirler. Mithat
Efendinin gerekilie bu adan getirdii eletirilerin bir ksm yirminci yzylda da
tartma konusu olmular ve uzun zaman boyunca nemlerini korumulardr. Ahmet
Mithatn savunduu gerekilik ise hayali ve kurguyu dlamayp geree benzerlii n
plana karan, ierik bakmndan Osmanl toplumuna uyarlanm, bu toplumun belli
kurumlarn, geleneklerini korumay ve okuyucuyu bu ynde eitmeyi amalayan bir
gerekilik anlaydr.

74

BLM III

BER FUAT VE GEREKLK

Tezin bu blmnde Beir Fuatn gerekilii nasl yorumlad ele alnacaktr.

Menemenlizade Mehmet Tahir, Muallim Naci ve Fazl Necip ile yazmalarnda Beir
Fuat bir yandan romantizmi, iinde yaad dnemin edebiyat anlayn ve
edebiyatlarn eletirirken bir yandan da edebiyatta gerekilii savunmaktadr. Ancak
onun gerekilik balamndaki konumu Ahmet Mithatnkinden farkldr.

A. Beir Fuat ve Ahmet Mithatn Gerekilie Yaklamlar Arasndaki Temel

Farkllk
Her eyden nce, Victor Hugo monografisini kaleme alp edebiyatta hayal ve
hakikat kartln gndeme getirerek tartmay balatan ya da en azndan alevlendiren
Beir Fuat olmutur. kincisi, pozitif bilimlere ve felsefeye duyduu ilgi nedeniyle
gerekiliin felsefi temelllerine de deinmitir. Ahmet Mithatn gerekilie kar
gsterdii muhafazakr direni gz nne alndnda Beir Fuatn Victor Hugonun
Mukaddimesinde yazdklar her iki yazarn gerekilie yaklamlarnn temelinde bir
kartlk olduu gze arpmaktadr. 2 Temmuz 1885 tarihli bu n szde Beir Fuat
insanlarn yenilik karsndaki tutumlarna deinmektedir. Beir Fuata gre,
[e]kseriyet-i beer [] daima teceddde hasmdr (36). nsanlarn ou bilgisizdir ve
alk olmadklar bir hakikati kabul etmektense eski alkanlklarn srdrmeye
eilimlidirler. Balangta yalnzca birka kii bu yenilii, hakikati kavrayabilir. Bu
75

insanlarn kavray ise cumhura muhalefet anlamna geldii iin, byk yenilikler ve
yenilikiler ilk zamanlarnda hep byk saldrlara, eletirilere hedef olmulardr.
Ancak, hakikatin sademt- eddesine tb-ver-i mukavemet olmak mmkn deildir
(37). Dolaysyla balangta ounluk tarafndan kabul edilmek istenmeyen yenilik
zamanla galip gelir ve hakimiyeti ele geirir. Yenilie meyilli olanlar ise genellikle
genlerdir (35-9).
Beir Fuata gre cumhura muhalefet kuvve-i hatdandr dncesi ilerlemeye
engeldir (36). Gerek n szde yazlanlar gerekse ounlua muhalefetin ilerlemeye
engel olduu dncesi ekilde okunabilirler. Birincisi, Beir Fuatn yenilik ve
yenilie gsterilen direni hakknda yazdklar edebiyat balamnda romantizm ve
gerekilik arasndaki gerilimi gndeme getirmektedir. Klasisizm karsndaki
romantizm bir yenilikti ve ok ar eletirilere uramt. Hatta Victor Hugo genlik
yllarnda ahlkszlkla ve edebiyat bayalatrmakla bile sulanmt. Ancak zamanla
romantizm kendisini bir edeb hareket olarak kabul ettirdi. imdi ise gerekilik yeni bir
edeb hareket olarak ortaya kmtr ve bundan yarm yzyl nce romantizmin urad
eletirilere bu kez o hedef olmaktadr. stelik bu kez eletirenler yarm yzyl nce
ahlkszlkla sulananlarn ta kendileridir. Bylece Beir Fuat gerekili tarihsel bir
geliim izgisine oturtmaya alr ve ne kadar kar klrsa klsn zamanla
gerekiliin edebiyatn tek hakimi olacan ima etmi olur. Orhan Okay da Beir
Fuatn yenilie kar olmak konusundaki dncelerini Zola ve gerekilii savunmak
iin ne srdne dikkati ekmektedir (Beir Fuat 141). Beir Fuatn bak asnn
ikinci okunuu kendi konumuyla yakndan ilgilidir nk sz konusu n szden hemen
sonra yazdklaryla cumhura muhalefet etmi olacaktr. Dolaysyla Beir Fuat sanki
eletirilere nceden yant vermek istiyor gibidir. Ne kadar eletirilirse eletirilsin
sonunda hakikatin kazanacandan emindir. nc olarak da buradan Beir Fuatn

76

ilerlemeye ve ona bal olarak yenilie olan inancn karmak mmkndr. Onun
ilerlemeye olan inancna ileride deinilecek olmakla birlikte Victor Hugonun n
sznn yalnzca bu gzle okunduunda bile Beir Fuatn genelde edebiyata
yaklamyla ilgili nemli ipular saladn belirtmek gerekir.
Beir Fuatn gerekilik karsndaki tutumu muhafazakrlk ilerlemeye inan
kartl balamnda ele alndnda Ahmet Mithatn yaklamyla taban tabana zttr.
Ahmet Mithat yeni bir edeb slba kar mesafeli ve eletirel olmaya alarak bir tr
savunma yapmaktadr. Gemiin ve kendisinden ncekilerin birikimlerini reddetmek
istemez. Ona gre yeniliin birok zellii zaten eskilerde de vardr. Yararl olmayan
yanlarn ise zaten almaya gerek yoktur. Beir Fuat, kendi n sznde belirttii gibi,
yenilik iin abalayarak cumhura muhalefet edenlerden birisidir. Onun iin gemite
korunmas gerekenden ok reddedilmesi, kurtulunmas gereken bir birikim vardr. Bilim
grece yenidir ve kendisinden nceki inanlar, deerleri silip sprmektedir. Bu temel
ayrm gerek Beir Fuatn gerek Ahmet Mithatn yazlarnn btnne yaylm
durumdadr.
Beir Fuatla Ahmet Mithatn gerekilie yaklamlar arasndaki en temel
ayrmlardan bir tanesi de Ahmet Mithatn yerellik vurgusuna kar Beir Fuatn
evrensellik vurgusunu yapmasdr. kinci blmde de belirtildii zere Ahmet Mithat
bir eseri ya da slbu hep Osmanl balamnda grmeye almaktadr. Bu nedenle de
gereki romanlar Osmanl okuruna yabanc olarak deerlendirmitir. eviri yerine
uyarlamay tercih etmesi onun yerellie verdii nemin bir sonucudur. te yandan
Beir Fuat iin her konuda geerli lt bilim ya da felsefedir. Ona gre bilimin ve
felsefenin vatan yoktur: Bir hakm iin ayrca bir vatan tahss ciz olmayp, bu gibi
dhtn ailesi cemiyet-i beeriyedir (Mektubat 454). Dolaysyla Ahmet Mithatn yerel
duruuna karlk evrensel bir baka sahiptir. Beir Fuat iin bilimi sevmek ve bilim

77

yolunda abalamak bir insanlk grevidir. Bu dncesini u dizelerle dile getirir:

Tlib-i fenn hakikat olmal kl olan / [] Vkf- ahvl-i lem olmal insan olan /
Aksini tervc edenler bence hayvandr btn (Btn Nazresi 335). Batya olan
hayranl ve lt olarak baty almasnn nedeni ise bilimin orada gelimi olmasdr.
Bylece Ahmet Mithatla Beir Fuatn gerekilie yaklamlar da bir eksene oturmu
olur. Ahmet Mithat batdan gelen her eye ve doal olarak gerekilie kar kmasa
bile pheyle yaklar. Pozitivizme ve bilimin stnlne inanan Beir Fuat ise her
eye gerekilerin ve gerekilii savunanlarn gzyle bakmaya alr. Bu bakn
byk lde batl bir bak olmasnn nedeni, hakikate gtren yolun batllar
tarafndan kefedildiine inanmasdr.
almann bu blmnde ele alnacak malzemenin bir ayrt edici nitelii de
Beir Fuatn, muhatap ald kiiye gre tutumunu ve slbunu byk lde
deitirmesidir. rnein Menemenlizade Mehmet Tahirle olan yazmasnn zellikle
sonlarna doru sert bir slp hkimdir. Bu da gerek iir ya da air gerekse romantizm
hakknda ok keskin ifadeler kullanmasna neden olmutur. Bununla birlikte Muallim
Naci ile yazmasnda daha yumuak bir slp kullanmtr. Muallim Naciden iir
konusunda kendisine yol gstermesini bile rica eder (ntikad 371). Bu nedenle de, Beir
Fuat tarafndan Menemenlizade karsnda iddetle reddedilen hayalin ya da tebihin
Muallim Naciye yazlan bir mektupta ayn lde reddedilmedikleri, hatta belli snrlar
dahilinde kabul edildikleri grlmektedir. Fazl Necip karsnda ise bir retmen, bir
yol gsterici tavr bulunmaktadr. Dolaysyla onunla olan yazmalar Beir Fuatn
kendisinin okuduu kaynaklar hakknda bize dier yaz ya da mektuplardan daha ok
bilgi sunmaktadrlar. stelik bu makalelerin ve mektuplarn tamam 1886 ve 1887
yllarnda yazlmlardr. Dolaysyla ortada herhangi bir fikir deiikliine yol aacak
kadar geni bir zaman dilimi de bulunmamaktadr. Sonu olarak Beir Fuatn baz
78

konularda zaman zaman farkl dnceler ne srmesi, onun sz konusu dnceyi kime
hitaben kaleme aldyla yakndan ilgilidir.

B. Beir Fuatn Gerekilik Yorumu ve Romantizm Eletirisi

Beir Fuatn eserlerindeki romantizm eletirisiyle gerekilik savunusunu
birbirinden ayrmak ok kolay deildir. Dolaysyla bu noktadan itibaren bu iki tutum
birlikte ele alnacaktr. Beir Fuat romantikleri bir tutumlarndan dolay eletiriyorsa bu,
eletirilen tutumun gerekilerde bulunmad anlamnda gelmektedir.
Gayretin 3, 4, 5, 6 Numrolu Nshalarnda Mnderic Victor Hugo Unvnl
Makale-i ntikadiyeye Mukabele balkl yazda dile getirilen gr Beir Fuatn
genelde edebiyata zelde ise romantizme ve gerekilie bakn temsil etmektedir:
Nev-i ben beer avn- tufliyetinde muhlt ve hurfta gsterdii
rabeti sinn-i rdne msdif demek olan u zamanda, bir nisbet-i
mtezyide ve mterkkibe zere, ciddiyt ve hakikate sarfeylemee
balamtr. Bir vakitler srf mblgat ve hayalttan ibaret olan edebiyat
ki ahnme gibi Odysseia gibi lyada gibi sr ile isbat- vcud
ediyordu- hlen mamre-i ciddiyt ve hakikatte hatve-endz- terakki
olmaktadr. Edvr- muhtelife-i edebiyat gz nnden geirilir ise
vehmiyt ve muhltn gnden gne lem-i edebiyattan tard olunmakta
olduu mhede olunur. Avn- tufliyetimizden u na gelinceye kadar
geirmi olduumuz edvr gzmzn nnden geirir isek edvr-
muhtelife-i edebiyenin kk mikysta bir nmnesini mhede
edebiliriz. (179-80)
Hayalin edebiyat iin vazgeilmezliini, edebiyatn her devrinde hayale ihtiya
duyulduunu savunan Ahmet Mithat Efendinin aksine, Beir Fuat, hayalden hakikate

79

doru bir geliim izgisinin varlnn altn izmektedir. Beir Fuatn edebiyat bu
ekilde deerlendirmesi onun olumlu anlamda deiime ve ilerlemeye olan inancna
baldr. Ona gre [z]aman her eyi tebdl ettii gibi efkr da tebdl, tashh ve slh
eder. [] Ekl-i hariciye-i beer tebeddlta tbi olduu gibi fikir de mrr- zamn
ile tahavvl eder (Victor Hugo 59-60). Ayrca Muallim Naciye yazd bir mektupta
terakkiyt- ciddiye iin tevk ve tenkdin gerekli olduunu (ntikad 355); Fazl
Necipe yazd bir mektupta ise, []lem-i insaniyetin teden beri mstefid olduu
bunca terakkiyt ve bedyi baz eyay hakikati zere grmeye myesser olmakla hsl
ol[duunu] belirtmektedir (Mektubat 416). Bununla birlikte burada edebiyat asndan
nemli olan, Mithat Efendinin muhafazakr tutumu ile Beir Fuatn pozitivist
yaklamnn kartldr. Birincisi gemiin mirasn korumaya alr ve edebiyat
tarihi boyunca hayalin edebiyatn z olduunu vurgularken ikincisi bir geliim izgisi
varsayar. Edebiyat da tpk insan, toplum ve bilim gibi ocukluktan yetikinlie doru
ilerlemektedir. Bu adan bakldnda romantizm edebiyatn olgunlua erimemi
halini temsil etmektedir. Gerekilik ise ulalan son basamaktr. Dolaysyla Beir
Fuatn pozitivist dncesi gerei gerekilik kendisinden nceki edeb slp olan
romantizme oranla daha pozitif, olumlu bir deerdir.
Beir Fuatn gerekilii nasl anladn belirleyebilmek iin ncelikle Victor
Hugo monografisini ele almak yararl olacaktr. Bu metin byk bir olaslkla
gerekiliin ynteminden derli toplu bir biimde sz eden ilk Osmanl eseridir. 18851886 yllarnda yllarnda yaymlanan Victor Hugo adndan da anlalaca zere Victor
Hugo zerine yazlmtr. Bununla birlikte, 14 blm ile bir giri ve bir sonu
blmlerinden oluan bu kitap yalnzca bir biyografi deildir. Kitabn son drt blm
romantizmle gerekiliin, Hugoyla Zolann karlatrlmasna ayrlmtr.

80

Beir Fuata gre gerekiliin temelleri on sekizinci yzylda atlmtr.

Edebiyatn da bu yzyldaki bilimsel ve felsef gelimelerden etkilenmi olmas
kanlmazdr. Bu yzylda yetien DAlembert ya da Diderot gibi dahiler,
evhamt ve hayalttan baka bir esas olmayan edebiyat- garbiyeyi slh
niyetinde bulunarak tabiatta vukuat ve eya bize ne yolda zhir oluyor
ise, tagyr ve tebdl etmeksizin, o yolda onlar tasvr eder baz romanlar
telf ederek Avrupada el-yevm realizm nmyla marf ve mtehir
olan meslek-i edebye bir r a[mlardr]. (120-1).
Beir Fuatn bu ifadesi bakmdan nemlidir. Birincisi, bu ifadede edebiyatta
gerekiliin ne anlama geldii aklanmtr. Bu gre gre, doadaki eyler ve
olaylar grndkleri gibi, hi deitirilmeden betimlenmelidirler. Bu da gerekiliin
nesnellik ve gzleme verdii nemin Beir Fuat tarafndan vurgulanmas anlamna gelir.
kincisi, gerekiliin on sekizinci yzyldaki bilimsel ve felsef gelimelerle ilikisi
kurulmu ve on sekizinci yzyldan nceki Avrupa edebiyatnn evhamt ve hayalttan
baka bir esasnn olmad belirtilmitir. Bylece Beir Fuatn edebiyat tarihini
olumsuzdan olumluya doru bir geliim, ilerleme olarak okumas bir kez daha
vurgulanm olur. ncs, on sekizinci yzyldan nceki bat edebiyatnn
evhahamt ve hayalttan ibaret bir edebiyat olarak deerlendirilmesi Namk Kemalin
divan edebiyatna yaklamna benzemektedir. Namk Kemal Mukaddime-i Cellde
divan iirinin hayale, tasavvura dayal yapsn eletirerek Osmanl iirinin bu tarz-
garbten kurtulamadn ne srmektedir (344-5).
Gerekilii on sekizinci yzyldan itibaren balatan Beir Fuata gre on
dokuzuncu yzyln ilk yarsnda Stendhal ve Balzac bir nceki yzylda DAlembert ve
Diderotnun am olduklar yolda ilerlemilerdir. Stendhal psikolojiye ve Balzac da
fizyolojiye nem vererek tabyi ve vukuat- beeriye hakknda birok tedkikat ve

81

hakayk cmi hikyeler vcuda getirmiler[dir] (Victor Hugo 121). Ancak onlar
baarl olamamlardr nk onlarn zamannda romantizm hl ok etkilidir. Bununla
birlikte Zola hem gerekilik kartlarnn tm hatalarn aa kard iin hem de
romanlar edeb adan yetkin olduundan gerekiliin temsilcisi saylmaldr. Beir
Fuat iin de gerekilik denilince akla Zola gelmektedir. Zolann ne srd ve Beir
Fuatn destekledii edebiyat gr bir cmleyle u ekilde dile getirilebilir: Hayattan
baka elimizde bir nmne yoktur, nk havssmzn haricinde bir eyi idrak
edemeyiz. Binberin hayat tagyr etmek sehv ve hatya mahall brakmak olacandan
bu yolda vcuda getirilen esser fena olur (121). Burada nemli olan insann ancak
duyular yoluyla bilgi edinebileceinin ne srlmesidir. Romanc, duyular araclyla
ulat dnyay aynen yanstmaldr. Gereki roman yazar iin fiziksel dnyann
gzlemlenmesi nemlidir. [T]ahayyl etmemeli; bakmal, tedkik etmeli ve grdn
bi-hakkn tavsf ve tarif etmeli[dir] (122). Beir Fuatn romancdan bekledikleri
Ahmet Mithatn beklentilerinin tam tersidir. Ona gre romancnn hayal kurmamas,
yalnzca evresine bakmas gerekmektedir. Bilginin ancak duyular yoluyla elde
edilebileceini vurgulamas da Mithat Efendiyle aralarndaki bu farkll destekler
niteliktedir. Beir Fuata gre dimamzda hibir ey yoktur ki havss- hamse
vastasyla girmi olmasn (Gayretin 175). zellikle Voltaire monografisinde
Descartes, Locke, Newton ve Bacon gibi gerekiliin yararland felsef dncelerin
temellerini atm dnrlerin adlar gemektedir (22-4). te yandan Voltairede ya da
bu tezde incelenen dier yaz ve mektuplarda bu felsefeci ve bilim adamlarnn dnce
sistemlerine ilikin ayrntl bilgi bulunmamaktadr. Dolaysyla, burada incelenen
kaynaklardan Beir Fuatn sz konusu dnrlerin eserleri hakknda ne derece bilgi
sahibi olduunu ya da gerekiliin arka plann oluturan felsefenin kkenlerine ilikin
bilgi dzeyini anlamak mmkn deildir. Ancak her ne olursa olsun, Beir Fuatn ne

82

srd grler ve sralad isimler onun, d gerekliin nesnel bir biimde

betimlenmesinin, fotorafnn ekilmesinin yolunu aan dnrlerle iliki kurduunu,
en azndan onlardan haberdar olduunu gstermektedir. Beir Fuatn 1884 ylnda
Hverde Fotoraf Teknii balkl bir yaz yaymlam olmas da anlamldr. Die
Natur (Doa) adl bir Alman gazetesinden alnd belirtilen bu yaz fotoraf
makinesinin ileyiini ve teknik zelliklerini tantmaktadr. Makelenin sonunda ise bu
teknik yeniliin kularn uularn incelemek iin kullanld ve olumlu sonu alnd
belirtilmektedir (63). Beir Fuatn edebiyattan ve edebiyatdan beklentisinin kularn
uularn tedkk eden fotoraf makinesinin ileviyle ayn olduu aktr ancak o
aradaki bu balanty kendisi kurmamaktadr. Hatta Victor Hugonun on birinci
blmnde Zolann ve dolaysyla kendisinin edebiyat grn akladktan sonra,
gereki bir muharririn vazifesi fotoraflktan ibaret gibi kalyor ise de Zola[nn]
yalnz mhede ile iktif etmeyip mhedt tecrbe ile mezc ederek muharririn
karhasna vsi bir meydan brak[tn] (122) dile getirmektedir. Bu noktada Beir
Fuat Le Roman Exprimentale bavurur. Zola bu uzun makalesinde Claude
Bernardn Introduction ltude de la mdecine exprimentale balkl almasndaki
hekim szcn romanc szcyle deitirmekle yetindiini belirtmitir (59).
Beir Fuat ise Zolann mhede ile yetinmeyip tecrbeyi de romann snrlarna
kattn vurgulamak iin bu makaleden sz eder. Romanc yalnzca evresinde olan
bitenleri gzlemlemekle yetinmez. Grdklerinin nasl meydana geldiklerini
kavrayabilmek iin deney yoluna bavurur. nce bir adamn davranlar hakknda bir
yargya varr. Daha sonra bu adamn eylemlerinin altnda yatan nedenleri
kavrayabilmek iin onlar bir bakasnn eylemleriyle karlatrr. Bylece
balangtaki varsaymnn geerliliini snam olur. te bu tecrbe yntemi
romancy yalnzca bir fotoraf makinesi olmaktan kurtarr nk deney yapabilmek iin

83

kanlmaz olarak deitirmek gerekmektedir. Vk bir hikyenin telfinde vukuat-

sahha ve muhakkaka esas ittihz olunursa da vukuatn sret-i cereyann gstermek iin
sr ve hadist husle getirmek, idare atmek icab eder (Victor Hugo 123). Roman
yazlrken gerekten olmu bir olay temel alnr fakat olaylarn geliimi yazar tarafndan
kontrol edilir. Beir Fuat Zolann Le Roman Exprimental adl makalesine gnderme
yaparak gereki yazarn yalnzca d gerekliin fotorafn ekmekle yetinmediini
kantlamak istemitir. Bunu yaparken de Zolann Claude Bernarddan aktard bir
paragraf aynen evirmitir. Claude Bernard sz konusu paragrafta mhid ve
mcerrib arasndaki ayrma deinmektedir:
sr ve hadist, tebdl ve tagyr etmeksizin, yani tabiat bunlar bize ne
yolda arzediyor ise ol vechle tedkik iin vesit-i teftiiye-i basite veya
mrekkebeyi bunlara tatbik edene mhid ve herhangi bir maksatla
sr ve hadist- tabiiyeyi tagyr ve tebdl etmek, yani tabiatn bize
arzetmedii ahvl ve suverde bunlar zuhr ettirmek iin vesit-i teftiiyei basite veya mrekkebeyi istiml edene mcerrib nm verilir.4 (1223)
Ancak Beir Fuat bir noktann zerinden atlam grnmektedir. Deneysel roman
balamnda Zoladan aktarlan aklamalar ve yaplan eviriler Victor Hugonun on
birinci blmnn banda yaplan gerekilik tanmyla elimektedir. Beir Fuatn
Zoladan yapt ilk alntda, gereki bir roman yazabilmek iin hayat hi
deitirmeden aynen yanstmak gerektii belirtilmektedir (121). Oysa ayn metin
ierisinde Zoladan deneysel roman balamnda aktarlan szler farkl bir edeb slba
iaret etmektedirler. Burada alt izilen nokta deney yapmann tanm gerei
deitirmeyi gerektirdiidir. Zolann Le Roman Exprimentalde betimledii
4

Zola tarafndan Claude Bernarddan aktarlan ve Beir Fuat tarafndan Osmanlcaya evrilen bu blm
Le Roman Exprimentalin 62. sayfasnda yer almaktadr.

84

gereki yazar mhid olmakla yetinmez, ayn zamanda bir mcerribtir. Bu

nedenle de deneysel roman hem romancnn yeteneini, yaratcln gerektirir hem de
onu yalnzca fotoraf ekmekten kurtarr. Aslnda bu iki farkl yaklam arasndaki
eliki Zoladan kaynaklanmaktadr. Beir Fuat ise byk bir olaslkla bu elikinin
farkna varamamtr. Henri Mitterand, Zola, lhistoire et la fiction adl incelemesinde
Zolann roman anlayndaki bu deiimin altn izmektedir. Mitteranda gre, Le
Roman Exprimental Zolann balangta dile getirdiinden farkl bir roman anlayn
dile getirmektedir. Zola roman zerine ilk teorik yazlarnda doalc roman doadaki
gereklii ele geirebilmek amacyla yaplan gzleme dayandrmtr. Burada sz
konusu olan fiziksel olgular kesin bir biimde zmleyebilmek iin kullanlan
gzlemin fiziksel olmayan olgulara uygulanmasdr. te yandan Le Roman
Exprimentalde gzlem yalnzca bir k noktasdr. Romancnn gerek bir olguyu
gzlemlemesi roman yazma srecinin yalnzca ilk basamadr. kinci aama, verili
koullar altnda bir karakterin nasl davranacann saptanmasdr. Bu amala romanc
karakterini evreleyen artlar deitirerek bu deiimlerin sonucu ve karakterin
eylemlerini nasl etkilediini gzlemler. Szcklerle yaplan bu deney mantk olarak bir
fizikinin lboratuvarnda gerekletirdii deneyden farkl deildir. Dolaysyla burada
nceden gzlemlenen bir gerein aynen, hi deitirilmeden temsil edilmesi de sz
konusu deildir. Mitteranda gre Zolann bu ikinci yaklam sanat bilimle her
anlamda eit klmaya ynelik u bir estetik dnceden kaynaklanmaktadr. Ancak bu
u estetik dnce yalnzca Zolann rakiplerinden deil onun yandalarndan da tepki
grmtr. Bu nedenle de Zola bir daha bu konuya dnmemi, gerekliin
gzlemlenmesine ilikin ilk yargsn korumutur. Bununla birlikte Mitterand Le
Roman Exprimentalin doalclk balamnda nemsiz bir metin olmadn ne
srmektedir. Bu metinde Zola gzlem ve hayal gcn badatrmaya almtr (65-

85

72). Le Roman Exprimental balamndaki yukarda yaplan ksa aklamann bu

alma bakmndan nemi udur: Beir Fuat gerekilik tartmasn balatan Victor
Hugoda nce gerekliin gzlemlenmesine ve hi deitirilmeden yanstlmasna dayal
bir edeb slptan sz ederek bu slbu gerekilik olarak tanmlam, hatta bu slbu
tarihsel olarak konumlandrmtr. Burada Beir Fuatn gerekilikten anlad, ara sra
bu grn dna ksa da, hayalden arndrlm bir edebiyat anlaydr. Ancak hemen
sonra, Le Roman Exprimentale gndermede bulunarak biraz nce szn ettii
edebiyat anlayn pekitirmeye, aklamaya almtr. Oysa Le Roman
Exprimental tam aksine, Zolann deneyi, yazarn yaratcln roman yazma srecine
dahil ettii ve yalnzca gzlemi, deitirmeden temsili doalc roman yazmak iin yeterli
bulmadn aklad bir metindir. Hatta Mitteranda gre hayalle gzlemi
badatrma abasdr. Bylece Beir Fuat iki yaklam arasndaki farkll ve elikiyi
grmeksizin tek bir gerekilikten sz etmi olur. Victor Hugo nedeniyle balayan
tartmada ve bu balamda gerekletirilen yazmalarda Beir Fuatn yaklamnn en
belirgin yn hayali reddetmesidir. Victor Hugonun da byk lde hayliyynu
eletirmek ve hakikyynu vmek iin yazld dnlrse gerekiliin akland
blmlerde Le Roman Exprimentalin kullanlmas anlam kazanr.
Beir Fuatn hayliyyn eletirisinin temelinde hayal vardr. Sz konusu
eletiri burada deinilecek olan yaz ve mektuplar boyunca farkl biimlerde gndeme
gelir. Romantik edebiyatn zellikleri hayal balamnda eletirilirler. Dolaysyla
hakikyynda vlen de hakikattir. Beir Fuat, Ahmet Mithatn savunduu anlamda
hayali reddeder. Onun iin gemite ya da denizin altnda yaplacak yolculuklarn bir
anlam yoktur. Roman sosyolojiyle neredeyse e tutuu iin, var olann, grnenin,
duyular yoluyla alglanann tespit edilmesi onun iin daha nemlidir. Bu adan
bakldnda, Ahmet Mithatn aksine, yazarn hayal etme, kurma zgrlnn

86

karsnda yer alr. Bununla birlikte Beir Fuat eitli yazlarnda hayali tmden
reddetmediinin altn izmektedir: Kuvve-i muhayyile lzumsuz, zid bir ey midir?
Hayr lzumsuz deil, bilakis gayet elzem bir eydir. Ancak bunu hsn-i istiml etmeli,
hakikati hayle fed etmemeli; belki bu kuvveti mehul olan bir hakikatin kefine
sarfetmeli (Victor Hugo 145). Ancak Beir Fuatn burada szn ettii hayal bir bilim
adamnn bir varsaym ortaya atmadan nce kurduu hayaldir. Beir Fuata gre, bu
fennin ksm- airnesidir (145). Muallim Naciye yazlm olan mektuplarn bir
tanesinde ise hayal konusunda farkl bir bak as vardr:
Hayal hususunda muhtc- izah bir nokta vardr ki o da hayalin daire-i
tabiat ve imkn tecavz edip etmemesi meselesidir. Mesel Emile
Zolann romanlar muhayyel olduu halde bunlarda hakikate mugayir bir
ey bulundurmamak iltizm olunmutur. (ntikad 371)
Burada, gerekten ok geree benzerlik vurgulanmaktadr. Beir Fuat Zolann
romanlarnn temelde muhayyel olduklarn ancak sz konusu hayallerin daire-i tabiat
ve imknn dna kmadklarn belirterek Ahmet Mithatn gerekilik yorumuna
benzer bir yorum yapm olur. Sonu olarak Beir Fuatn hayal karsnda hakikate,
aratrmaya, bilimsel ynteme ncelik vermesi onu hem Fransz gerekilerine hem de
genel olarak Ian Wattn tanmlad ekliyle biimsel gerekilie yaklatrmaktadr.
Ahmet Mithat hakikati hayalin ss olarak grd halde Beir Fuat hayali ancak
hakikate ulama amacn tayorsa ho grmektedir.

1. Konusu Bakmndan Gerekilik

Beir Fuat, Zolaya gre romann sosyolojinin bir kolu olduunu belirtmektedir.
Roman insanlarn eylemlerinin doal nedenlerini incelemekle ve halka bir ibret dersi
vermekle ykmldr. Sosyoloji ise insan topluluklarnn meydana gelilerini inceler

87

(Victor Hugo 124). Bununla birlikte Zola Le Roman Exprimentalde deneysel roman
kimya, fizyoloji, antropoloji ve sosyolojiden sonra gelen basamaa yerletirmitir (60).
Zola deneysel romana sosyolojide olmayan bir yntem atfetmektedir. Sz konusu
yntem deneydir. Her ne kadar Zola bu konu zerinde daha fazla durmasa da deneysel
roman sosyolojiden sonraki basamaa, bilimler zincirinin sonuna yerletirmesi onun
olgular gzlemlemekle yetinmeyip deneye, yaratcla, hayal gcne yer vermek
istemesindendir. Oysa Beir Fuat, deneysel roman bir basamak aaya, sosyolojinin
yanna yerletirir. stelik bunu Zolann yaptn ne srer. Bylece, Zolann Le
Roman Exprimentalde gelitirmek istedii yntemi yalnzca olgularn
gzlemlenmesine, bilimsel olarak incelenmesine indirgemi ve Le Roman
Exprimentali yanl yorumlam olur. Bununla birlikte Beir Fuatn bir romann ele
ald konu hakkndaki grlerini belirleyen de bu yorumdur. Onun iin roman, tarih
ve sosyoloji arasnda ok byk bir ayrm yoktur:
Gerek tarih ve gerek roman iin tab ve ahvl-i beerin deta haritasdr
denebilir. Tarih kk mikysta bir haritadr; balca mhim noktalar ve
bunlarn beynindeki mnsebt gsterir. Roman ise byk mikysta bir
plan olup nikat- muhtelifenin ahvl-i hususiyesini daha mufassal ve
muvazzah bir srette ire eder. Mverrihin zabteyledii vkadr;
romansiyenin, geri muhayyel ise de, vukuat- kesrenin tedkik ve
tatbikinden hsl olan bir dstru cmi olur. O dstr sayesinde
cemiyet-i beeriyenin bir snf- mahsusunun ahvline dair mesil
hallolunur. te bence romann vazifesi budur. (Victor Hugo 174)
Tarihle roman arasndaki fark yalnzca farkl leklerde almalarndan
kaynaklanmaktadr. Romann toplumdaki bir grup insann ya da bir snfn sorunlarn

88

dile getirmesi ise onu sosyolojiye balamaktadr. Beir Fuata gre romanla tarih
arasndaki bu yaknlk yararl bir yaknlktr:
Realistlerin srnda zum- ciznemce bir meziyet daha vardr ki o da
birka yz sene sonra Fransa ahlisinin mretteb olduu snf-
muhtelifenin asr- hzrdaki dt, ahlk, mereb ve lisan ne yolda
olduuna dair bir tedkikatta bulunulmak istenilse sr- mezkreye
mracaat olunabilir. Romantiklerin hangi ciheti hakik ve hangi ciheti
keyf olduunu tefrk etmek mkil olacandan bunlarn iinden
klmaz. (Mektubat 431)
Bylece gereki roman yzyllar sonrasnn tarih aratrmalarna kaynaklk edebilecek
bir belge olarak da olumlanm olur. Ahmet Mithatn romanla tarih arasna koyduu
kartlk Beir Fuatn dncesinde yer almaz. Beir Fuata gre tarih kk lekli bir
haritadr. Roman ise ayn haritann daha byk lekli halidir. Buna ek olarak roman
toplumun belli kesimlerinin iinde bulunduklar koullar yanstma balamnda
sosyolojiyle ayn ii yapmaktadr. Beir Fuatn roman hakkndaki bu sav bir romann
ele alabilecei konular da belirlemektedir. Byle bir roman anlaynda kurmacann,
hayalin, baka dnyalara ve zamanlara yolculuun yeri yoktur. Bir tarihi, bir sosyolog
ya da bir hekim gibi bir romanc da hakikati dile getirmekle ykmldr. Bu anlamda
da romann gndelik ve sradan olaylar dile getirmesi nemlidir nk [d]aire-i
imknn tecavz eden eyler vukular mmkn olmad iin ibret-mz olamazlar;
daima diye nm verip de beenmek istemediimiz vukuat bize rehberlik eder
(Gayretin 181). Beir Fuat romann ibret dersi vermesi gerektii konusunda Ahmet
Mithatla ayn fikirdedir. O da olaslklar haricinde yer alan olaylarn okuyucunun
ilgisini ekmeyip onlar doruya yneltemeyeceklerini ne srmektedir. Bu yaklam
onu gerekliin nesnel bir biimde betimlenmesine dayal gerekilik anlayndan

89

uzaklatrmaktadr. Bununla birlikte Beir Fuatn bir romann ele ald konuya
yaklamnda Ahmet Mithatn yaklamndan farkl bir boyut vardr. Beir Fuat sradan
ve gndelik olaylarn okura ders vermek iin daha elverili olduklarn dnmektedir.
Bunun nedeni insann srekli gznn nnde meydana gelen olaylar tam olarak
anlayamamasdr. Bylece her ikisi de daire-i imkn dahilinde kalmak istemekle
beraber, Ahmet Mithat olaylarn yazar tarafndan ibret dersi verecek biimde kurulmas
gerektiini, Beir Fuat ise anlatlacak olaylarn ne kadar sradan ve gndelik olaylara
benzer olursa o kadar yararl olacan savunmaktadr. Beir Fuata gre, [i]nsann
sath bir nazarla bakp geiverdii eylerde bazen o kadar mhim hakayk muhtef
bulunur ki bunlar bulmak fevkalde bir mdekkike ve belki bir dhiye ihtiya gsterir
(Gayretin 181). Beir Fuat sradan ve gndelik olaylarn romana konu olabileceini
savunmann yan sra, irkin ya da baya olann da romanda yanstlabileceini ne
srer. Bu noktada bir kez daha Ahmet Mithatn tam karsnda yer alr. Ahmet Mithat,
Zolann romanlarnda anlatlan sefaleti ve tembellii eletirmektedir. Oysa Beir Fuat
ayn romanlardan Mithat Efendininkilere taban tabana zt bir sonu karmtr:
Bu kssadan alnacak hisse ise nsan say ve amel sayesinde refah ve
saadetle yaar, halbuki tembel ve irete mnhemik olanlar dr-
fakr u zarret olurlar kaziyyesinden ibaret olduunu, bu eserin ne kadar
ibret-mz bir hikye bulunduunu izaha hcet var m? (Victor Hugo
125-6)
stelik Beir Fuata gre sz konusu romanda her gn tesadf olunan ahvlden biri
meydana konduu iin bu roman romantiklerin eserlerinden ok daha etkilidir (126).
Ancak Zolann romanlarndan Ahmet Mithatn dnya grne ok da uygun olan bu
dersi karan Beir Fuat olmutur. Ahmet Mithat bir romann irkinlikten, sefaletten sz
etmesine kar kmaktadr. Beir Fuata greyse bir roman kendisine konu olarak her

90

eyi seebilir. Yeter ki seilen konu geree uygun olsun, bir hakikati dile getirsin.
Zolann romanlarn okuyanlar o romanlarda anlatlan sefaletten ve tembellikten nefret
ederler. Dolaysyla ayn artlar altnda benzer davranlar gstermekten kanrlar.
Oysa romantiklerin eserlerini okuyanlar yanlmaya mahkmdurlar (Menemenlizde
231).
Sonu olarak Beir Fuata gre roman kendisine konu olarak istediini seebilir.
Bir romanda gzelden de irkinden de ahlkszlktan da sz edilebilir. Romann asl
grevlerinden bir tanesi toplumu incelemek, insanlarn davranlarnn nedenlerini
bulmak olduundan, ayrm gzetmeden her tr insan ya da insan topluluu ele
alnmaldr. Gereki yazarlar toplumun yakaland hastal tehis etmek amacyla
sefaleti betimlemektedirler nk bir yanl engellemenin tek yolu onun nedenini
bulabilmektir. Bu noktadan bakldnda gereki bir yazar betimledii dnyaya hekim
sfatyla girmi tarafsz bir gzlemcidir. Anlatt kiilerin ahlksz olmalar onun da
ahlksz olduu anlamna gelmez (Victor Hugo 131). Beir Fuata gre sosyolojinin bir
kolu olan gereki roman gzel ya da irkin, iyi ya da kt, gndelik, alldk ve dairei imkn amayan olaylar ele alarak onlarn altnda yatan nedenleri bulmaya alan
bilimsel bir uratr. Beir Fuatn romancnn bir sosyolog gibi toplumun irkin ve
baya da dahil olmak zere her yann ele alabilmesi gerektiini vurgulamas onun
roman anlayn Goncourt kardelerinkine yaklatrr. Birinci blmde de aktarld
zere Goncourt kardeler bu nedenle, uzun zamandr edebiyat tarafndan grmezden
gelinen aa snflarn betimlenmesiyle ie balanmas gerektiini ne srmlerdir.
Goncourt kardeler ve Beir Fuat arasnda gemi yerine bugne yaplan vurgu
balamnda da bir yaknlk vardr. Tarihinin gemii anlatt gibi romanc da bugn,
iinde yaad toplumu anlatmaldr. Bunun nedeni ancak bugnn gzlemlenebilir
olmasdr. Oysa gemii gzlemleyebilmek olanakszdr.

91

2. Konusunu Ele Alma Yntemi Bakmndan Gerekilik

Beir Fuat gereki bir yazarn konusunu nasl ele almas gerektiine sk sk
deinir. Sz konusu yntem genellikle romantik yazarlarn konularn ele al
biimlerine kart olacak biimde dile getirilmitir. Gereki yazarn yntemi Victor
Hugonun on ikinci blmnde Zoladan aktarlr. Buna gre, romantiklerin roman
yazma yntemi bir deste beyaz kt alp masann bana geerek hayal kurmaktr. Oysa
gereki yazar nce romannda hangi lemi anlatacana karar verir. Daha sonraki
adm anlatlacak lemle ilgili bilgi toplamaktr. Bilgi toplamann ise eitli aamalar
vardr. Konuyla ilgili yazl kaynaklar okunur, anlatlacak mekn gezilir ve gerekirse bir
sre orada yaanr, konu hakknda bilgi sahibi olanlarla grlr, anlatlacak lemde
kullanlan szckler, deyimler, ifadeler toplanr. Gereki yazar nce toplumun hangi
kesimini betimleyeceine karar verir, daha sonra bu kesimin yaamyla ilgili aratrma
yapmaya, veri ve belge toplamaya balar (138). Ahmet Mithatn topik bulduu, hayal
gcn ve yaratcl devre d brakt iin eletirdii yntem Beir Fuat tarafndan
gereki bir roman yazmann yolu olarak sunulur. Beir Fuat, Menemenlizade Mehmet
Tahire cevap olarak yazm olduu yazlardan bir tanesinde de gereki yazarn
yntemine deinir. Bu mektupta hayal-perest bir yazarn okurun dikkatini bir karnca
zerine ekebilmek iin karncaya arpa yerine mermer stunlar tatt, yksek binalar
yaptrd belirtilmektedir. Oysa hakikat-perest bir yazar eline bir byte alp
karnca yuvasnn bana geer. Karncalar uzun sre gzlemleyip inceledikten sonra
grdklerini kaydeder (Gayretin 180-1). Ksacas Beir Fuat iin ncelikli olan
gzlem ve gzlem sonularnn hi deitirilmeden kaydedilmesidir. Fransz gereki
yazarlar iin nemli olan aratrma, gzlem ve kayt gibi kavramlar Beir Fuat
tarafndan da kabul edilmilerdir. te yandan Fransz gerekilerinin yazarn alma

92

yntemi balamnda daha ok ayna, fotoraf makinesi gibi nesnelere gnderme

yapmalarna ramen Beir Fuatn bu nesnelere hi deinmeyip byteten sz etmesi
ilgintir. Fotoraf teknii hakknda bilgisi olduu halde, savunduu edebiyat anlaynn
bu teknik gelimeyle ilikisine deinmemitir. Oysa zellikle Fransada gerekilik
tartmalarnn nemli bir blmnde fotorafn da rol oynad birinci blmde dile
getirilmiti. Edebiyatn en vazgeilmez zelliinin doay tagyr etmemek olduunu
srarla vurgulayan Beir Fuat, rnek edebiyatnn, temel ilevi bytmek, tagyr
etmek olan bytei kullanmas gerektiini belirtmitir. phesiz, ayrntlarn
grlebilmesini salayan byte bilimsel yntem asndan nemlidir. te yandan bu
seimin gerekesinin zamannn romantik edebiyatlar tarafndan hor grlen ve
edebiyata dahil edilmeyen ayrntlarn aslnda dikkatle bakldnda nemli olduklarn
vurgulamak olmas da olasdr.
Anlatlacak lem seildikten ve gerekli aratrmalar yapldktan sonra geriye
tek bir ey kalr: vukuat manta muvfk bir srette tevz ve taksim etmek (Victor
Hugo 138). Burada hikyeyi manta uygun bir biimde gelitirmek determinizm
yasalarna bal kalmak anlamna gelmektedir. Beir Fuat determinizmi u ekilde
aklamaktadr: [H]kema-y hzrann ittifak- rsna mazhar bir kaide vardr ki o da
her bir hareket ve vakann bir mddetten beri teselsl ve tevl etmekte olan bir takm
harekt ve vukuatn netice-i tabiiyesi olduudur (Gayretin 184). Gzlemini ve
aratrmasn tamamlayan yazar olaylar birbirlerine neden-sonu ilikisiyle balanacak
ekilde betimler. Bu olaylar dizisinde her olay bir ncekinin zorunlu sonucu ve
kendisinden sonra gelen olayn nedenidir. Zola da Le Roman Exprimentalde tm
olgularn determinizm tarafndan ynetildiinin altn izmitir (71). Zolaya gre
determinizm deneysel romann temel yntemidir. Beir Fuat ise dorudan determinizm
zerinde ok fazla durmaz ancak hikyenin manta, determinizm yasalarna uygun bir

93

biimde nasl gelitirilebileceine eitli yazlarnda deinir. Bu deinilerden ilki Victor

Hugonun sonunda Zolann roman zerine grlerinin zetlendii blmde yer
almaktadr. Burada Beir Fuat, kendisine gerei temel alan ve gzlemlediklerini kda
aktarmak isteyen yazarn bu aamadan sonra olaylar idare etmekten baka bir iinin
kalmadn belirtir. Yazarn yaratclnn ortaya kaca, onu bir fotoraf makinesi
olmaktan kurtaracak sre budur. Ancak hemen ardndan, yazarn olaylar idare ederken
iki noktaya dikkat etmesi gerektiini ne srer: kaltm etkisi (influence hrditiaire) ve
evre etkisi (influence des milieux) (123-4). Roman kiilerinin eylemleri, iinde
bulunduklar evre ve genetik miraslar tarafndan belirlenmektedir. Sz konusu gr
Zolann Le Roman Exprimental adl makalesinde yer almaktadr. Zolaya gre
kaltm ve evrenin insann eylemleri zerinde etkileri vardr. Bununla birlikte sz
konusu gr determinizm balamnda dile getirilmi ve Darwinin kuramn anlamann
gereklilii vurgulanmtr (72). te yandan Beir Fuatn sz konusu iki etkiyi yazarn
yaratclna balamas ilgintir. Beir Fuata gre evre ve kaltm etkilerini hesaba
katarak romandaki olaylar hakikat ve tabiat dairesinden karmadan idare etmek
byk bir yetenek gerektirmektedir nk bunu gerekletirebilmek iin aratrmak ve
bilgi edinmek gerekmektedir (124). Oysa sz konusu yetenek bir yazardan ok bir bilim
adamnda bulunmas gereken bir yetenektir.
Beir Fuat, Fazl Necip ile yazmasnda kaltm ve evrenin insann eylemleri
zerindeki etkisi konusuna daha fazla deinir. Bununla birlikte, Fazl Necipe yazlan
mektuplarda bu konu edebiyattan ok fizyoloji balamnda ele alnmaktadr. Yazmada
ahlkn da kaltm yoluyla gemesi, buna ramen insanlarn terbiye edilebilmesi ve
doutan gelen zelliklerin evrenin etkisiyle ne derecede deitirilebilecei konular ele
alnr. 14 Ocak 1887 tarihli mektubunda Beir Fuat yine Zolaya gnderme yaparak
gereki yazarlarn kaltm ve evrenin birey zerindeki etkisini hesaba katarak

94

yazdklarn belirtir (Mektbt 501). Bununla birlikte bireyin eylemlerinin fizyoloji

tarafndan belirlenmesi tartmal bir konudur. Bireyi fizyolojisinin esiri haline
dntrme tehlikesi vardr. Bu gre gre birey eylemlerinden sorumlu deildir.
Kaltm, evre, fizyoloji her eyi onun adna belirlemektedir. Nitekim Beir Fuat, Fazl
Necipe yazd 1885 tarihli bir mektupta gerekilerin romanlarn bu noktadan
hareketle yazdklarn ne srmektedir:
[F]izyolojinin cmle-i asabiye bahsi nazar- imna alnd srette
insann efl ve harekt bir fiil-i mnakisten ibaret olduu mhede
olunur. Efl-i mnakise ise mnebbihlerin tesirtna tbidir. te
realistler romanlarn bu noktaya istind ettiriyorlar. Tasvr ettikleri
ehs mblgata lzum grmeksizin hl-i tabiilerinde gsterdikleri
halde yine dr olduklar zllet ve sefletin ehs- mezkrenin yed-i
ihtiyrnda olmayan birtakm tesirtn netice-i tabiiyesi olduunu
meydana koyarak mazr ve yn- merhamet olduklarn bildiriyorlar.
(Mektbt 428)
Uyaranlarn etkisinde hareket eden roman kiisi kendi seimleri ynnde eyleme
yetisinden yoksundur. te yandan yazarn yaratcl, gereki yazarn roman kiileri
zerinde yapt deneyler ve fizyoloji, kaltm, evre etrafnda rlen deterministik gr
badar gibi grnmemektedir. Beir Fuatn bir edebiyatdan fizyolojinin verilerine
dair bilgi sahibi olmasn beklemesi onun edebiyat anlayn Goncourt kardelerin
anlayna yaklatrmaktadr. Birinci blmde de aktarld zere, Goncourt kardeler,
iyi bir roman yazabilmek iin sosyolojinin ve deneysel bilimlerin verilerinden
yararlanmann art olduunu ileri srmler, bu nedenle de tbbn, patolojinin sunduu
aratrma sonularna nem vermilerdir. Beir Fuatn Victor Hugonun Bir dam
Mahkmunun Son Gn adl romann eletirmesi ve roman savunan Menemenlizade

95

Tahire Criminalit Compare (Karlatrmal Su) adl inceleme kitabn okumasn

nermesi Goncourt kardelerin gerekilie yaklamlaryla rtmektedir
(Menemenlizde 226). Beir Fuat ayn yazsnda benzer bir ekilde Prostitution
Contemporaine (ada Fahielik) adl kitabn lem-i fuhu Sefiller romanndakinden
daha doru bir biimde yansttn ne srmektedir (228).
Beir Fuatn yazlarnda sk sk gndeme gelen fizyoloji yalnzca kaltm ve
evrenin roman kiisinin eylemleri zerindeki etkisi balamnda nemli deildir.
Orhan Okay Beir Fuad (lk Trk Pozitivist ve Naturalisti) balkl almasnda Beir
Fuatn genel olarak pozitif bilimlerin yan sra zellikle fizyolojiye ok nem verdiinin
altn izmektedir. Fizyolojiye dair eserlerinin ortak zelliklerinden bir tanesi
[e]debiyatlarn, bilhassa hayalperest edebiyatlarn vcudun baz uzuvlarna isnat
ettikleri duygularn yanlln isbat etmek (104) isteidir. rnein 1883te Kalb
bal altnda Almancadan yapt eviri, kalbi duygularn merkezi sayan airlere kar
fizyoloji biliminin gereklerini ortaya koymak amacn tamaktadr. Beir Fuata gre
kalp yalnzca bir madde, kan pompalayan bir et parasdr. Okaya gre Beir Fuatn
yaz hayatna Kalble balamas anlamldr nk daha sonraki eserlerinde hep
edebiyat gerek d bir takm vahimelerden kurtarmak iin abalayacaktr (110).
Dolaysyla fizyoloji Beir Fuatn edebiyat zerine yazlarnda da nemli bir rol
oynamaktadr. Yetmi Bin Beyitli Bir Hicviyede beyinin iire kabul edilmeyiini
eletirir (250). evir Kaz Yanmasnda ise duygular bir airin deil ancak bir bilim
adamnn inceleyebileceinin alt izilir. Ayrca bu yazda Beir Fuat airlerin
duygularn kayna olarak kalbi grmeleri konusundaki alayc ifadelerin Bchnere ait
olduunu aklamaktadr (270-1). Beir Fuata gre airler eserlerinde sk sk
kullandklar halde gzyalarnn anlamn bilmemektedirler. Ala Hey Gzlerim
Ala balkl yazda gzyalarnn saflk, temizlik gibi yce duygularn belirtisi

96

olamayacaklar dile getirilir. Gzyann fiziksel ilevlerini aklayan Beir Fuat

gzyandan sz edebilmek iin air olmann yetmeyeceini, fizyoloji bilmenin ve
aratrma yapmann gerektiini ne srer (330-2). Beir Fuatn hayliyyna fizyoloji
zerinden ynelttii eletiriler onun gerekilikten beklentilerini yanstmaktadrlar.
Beir Fuatn gereki yazardan bekledii tpk bir bilim adam gibi, szn ettii
olaylar, kiiler ya da olgulara ilikin bilimsel gerekleri bilmesidir. Gzyalarnn
aslnda srtnmeden dolay gzde oluabilecek iltihaplanmay nleme ilevine sahip
olduklarn bilmeyen bir yazar, romanndaki gen kzn ne kadar masum olduunu
ispatlamak iin onu alatmamaldr.
Beir Fuat airleri, iiri ve romantik edebiyat anlayn yalnzca fizyoloji
zerinden eletirmez. Estetik de onun iin nemli bir kar k noktasdr. Beir
Fuata gre [u]lviyet ve letfetin hakikatte aranlmas mnsibtir (ntikad 385).
Hulsa bir iir hakikatten ayrld gibi derhal airler beyninde ittifak hsl olur; kimi
beenir, kimi beenmez. Halbuki bir hakikati, bir fikr-i hikmeti cmi olan iiri yalnz
airler deil herkes beenir (Menemenlizde 209). Beir Fuat iin hakikat nesnel,
gzellik ise zneldir. znelliin ise edebiyatta yeri yoktur. Beir Fuat gzellikle ilgili
grlerini u ekilde dile getirmektedir: Gzeli aramak indiyta meydan amaktr.
Hsn mutlak tasavvur olunmayp bunlar nisb ve itibar olduundan bir eyin gzel veya
irkin addolunmas lfete v-bestedir (Menemenlizde 222). Bununla birlikte
edebiyat znel ve geici olana deil nesnel ve ebed olana nem vermelidir. Bu ekilde
dnldnde his ya da gzellik edebiyatn merkezine alnamazlar nk bunlar
inddirler. Voltairede romantik yazarlarn incelik gerektiren duygular hep akta
aramalarna ramen Voltairein Mrope adl trajedisinde bu yola bavurmadn
belirterek onu ver (18). Beir Fuat airlerin zevk-i selm dedikleri kavramn neye
dayandn bilmediklerini de ne srer ve birok yazsnda bu durumla dalga geer

97

(Yetmi Bin 250). stelik edebiyatn asl ilgi alan hakikat olduu ve hakikat de
yalnz gzellikten meydana gelmedii iin edebiyatta irkinin de yeri vardr
(Menemenlizde 222). Hakikatin yeterince yce olduunu ve bu nedenle de
sslenmesine, idealletirilmesine gerek olmadn ne sren Beir Fuat, irkini
edebiyata kabul etmek, hakikati gzele tercih etmek bakmlarndan Ahmet Mithat
Efendinin karsnda yer alr. Hayali hakikatle sslemek isteyen Mithat Efendinin
aksine, Beir Fuat, hayal yerine sslenmemi ve deitirilmemi hakikati koyar. Beir
Fuatn bu konudaki grleri edebiyatn dilinin nasl olmas gerektiine ilikin
grlerinde olduka belirgindir.

3. Dili Bakmndan Gerekilik

Hakikatin tezyn edilmesine kar olan Beir Fuat, edebiyatn dilinin de sade
olmasn ister: Bence bir sz nefsl emre muvfk olmak lzmdr. Ne tarzda
sylendiini pek de aramam. [] Ben sr- kalemiyede yalnz selset, vuzh ve
sadelik isterim (Mektbt 461). Bu ifade birka bakmdan anlamldr. Birincisi, Beir
Fuatn edebiyatta biimden ok anlam nemsediini gstermektedir. Nitekim Yetmi
Bin Beyitli Bir Hicviyede de iirde mnnn ncelikli olduunu vurgulamaktadr
(251). Namk Kemal de 1866 ylnda, yani Beir Fuatn yazsndan yaklak yirmi yl
nce yaymlanan Lisan- Osmannin Edebiyat Hakknda Baz Mlhazt mildir
balkl makalesinde benzer bir gr savunmutur:
Edebiyatmzda mn sanat uruna fed olunageldiinden vsat-
tasavvur o derece ifrta varmtr ki baz kere tahayylde ebd- mutlaka
dhiline bile kanat olunmaz. Vazife-i asliyyesi temyz-i hakkat olan
efkra ise byle srn mazarrattan baka ne tesri olabilir? (59-60)

98

Ayn yazda dilin asl amacnn teti-i efkra vsta olmak olduu da ne
srlmektedir (57). Oysa Ahmet Mithat bir szn edeb saylabilmesi iin gzel olmas
gerektiini, bir baka deyile belli biimsel zelliklere sahip olmas gerektiini
vurgulamtr. Bu ifade ayn zamanda Jill Kellynin fotoraf ve gerekilik balamnda
ne srd gre ok benzemektedir. Kellye gre gerek gerekilikte gerekse
fotorafta esas olan, ele alnan konunun sanat tarafndan nasl ele alnd, ilendii
deil konunun kendisidir (196). kincisi, yukarda Beir Fuattan yaplan alnt onun sz
sanatlarna yaklamnn da anahtardr. Aynen Varakann sonunda iirde vezin ve
kafiye hakkndaki grlerini dile getirir: Bir beytin veznini ihll baz vezin ve kafiye
dknleri indinde gnah- kebirden madd olsa bile bu kavlin bizce katiyen
ehemmiyeti yoktur (292). l meer l-yefhemundan imi! balkl yazda ayn
dnce vurgulanr: Bir iirin mir olduu fikirdeki isabeti aramaktan ise hv
olduu sanyi-i lfziyeye ehemmiyet verenlerin fikirlerine itirk etmedikten baka o
brelerin hallerine acrm (298). Beir Fuat bu satrlar Ziya Paann bir beytini
yanl ve vezinsiz yazd iin eletirilmesi zerine yazmtr. Ona gre beytin ierdii
dnce nemlidir. Bu nedenle o da beyti aklnda kald gibi yazmtr. Beir Fuatn
sz sanatlarna dair grleri yalnzca vezin ve kafiyeyle snrl deildir. Birok
yazsnda tebih zerinde durur. Beir Fuat genellikle tebih ile mblgay birlikte ele
almaktadr. Ona gre sz sanatlarnn en byk kusuru abartl olmalardr. Bu nedenle
sz konusu iki kavram burada da birlikte ele alnacaklardr. Beir Fuat mblgaya
doay deitirmek anlamna geldii iin kar kar. Ona gre mblgann balca
vlidi hakikati bi-hakkn tedkik veya tasvr edememekten doan aczdir (Gayretin
176). Tam anlamyla ifade edemediimiz dncelerimizi abart yoluyla dile getirmeye
almak ise bizi hakikatten uzaklatrr. Beir Fuata gre [m]blgann zdd olan bir
fikri hakkyla doru tasvr etmek almet-i iktidrdr ve yaplmas gereken de budur

99

(Menemenlizde 218). Mblga hakkndaki bu dnceler Mihr olsa eer peyinde

sye / Gissu gibi kalrd muzlim beytinin eletirisinde somutlamaktadr:
u beyti bedyi-i edebiyeden addediyorsunuz. [.] Halbuki aksi u
delil ile sbittir: Evvelen, gnei karartacak derecede bir nr havsala-i
idrake sar eylerden deildir. Sniyen, dnyadan takriben bir milyon
drt yz bin kere byk olan gnein yannda kz cz-i l-yetecezz
hkmnde kalr. Slisen, kz gnee takarrb edecek olsa hararet-i
emsiyenin iddeti zaten onu buhara munkalib eder, vcudundan eser
kalmaz. [.] te tadd eylediim agvlden dolay tebihde bir letfet
yoktur. Binenaleyh mebbih ondan istire-i letfet edemez. u halde
maksad- asl de yerini bulmu olmaz. Hem mblgann bu derecesine
msaade edildikten sonra hibir mblgay reddetmemek kabil olmaz.
(Menemenlizde 211)
Burada sz konusu olan, tebihin gerek olarak alglanmasdr. Bu konuda da Beir
Fuatla Namk Kemal arasnda bir benzerlik bulunmaktadr. Namk Kemal
Mukaddime-i Cellde, [d]vnlarmzdan biri mtlaa olunurken insan; muhtev
olduu hayalt zihninde tecessm ettirse, diyerek divan edebiyatndaki metaforlar
karikatrize etmitir. Burada hayaltn tecessm ettirilmesi metaforlarn gerek olarak
alglanmalarndan baka bir ey deildir. Oysa Ahmet Mithat Efendi metaforlarn
gerek olarak dnlmemesi geretiini aksi takdirde gln olacaklarn belirtmitir.
Beir Fuatn yapt ise tam anlamyla budur: bir tebihi gerei yanstmad iin
eletirmek ve bunda bir gzellik de bulunamayacan ne srmek. Bununla birlikte
Beir Fuat sz sanatlarna tamamyla kar olmadn da belirtmitir. Gzyalarna
Takrzde Efss ki gudde-i demiye dahi dimadan telgrafla ald iddetli emirler
zerine beni tarda mecbur olur szn hem hakikate muvfk, hem cemiyetli ve hem
100

de gayet tabi bir tebihi hv olduu iin ver (321). Beir Fuata gre bu tr ifadeler
her yazara ksmet olmaz. Gayretin 3, 4, 5, 6 Numrolu Nshalarnda Mnderic Victor
Hugo nvnl Makale-i ntikadiyeye Mukabele balkl yazda iirde tebih ve
istireye kar olmadn belirtmekle beraber iirde kullanlan sz sanatlarnn tabi
olmalar gerektiini ne srer (173). Yine iir ve Hakikat Meselesi balkl yazda ise
[l]isan- edebden mecz ve kinayenin ilgasna dir bir iddias olmadn aklar (318).
Ksacas Beir Fuat, edebiyatn dilinin sade olmasn, sade olamad durumlarda ise
kullanlan sz sanatlarnn gerei yanstmalarn istemektedir. Burada sz sanatlarnn
gerei yanstmas ya da tebihlerin tabi olmalar ile kastedilen, benzetilen ile
benzeyen arasndaki ilikinin bilimsel olarak dorulanabilir olmasdr. rnein, gnei
karanlkta brakacak gzellikte bir kz olamaz nk bu bilimsel olarak mmkn
deildir. Bu nedenle de bu benzetme Beir Fuat iin makbul deildir. te yandan,
beynin gzya bezlerine mesaj gnderen bir telgraf makinesine benzetilmesi makbuldr
nk bilimsel olarak da beyin sinir ular yoluyla gzya bezlerine mesaj
yollamaktadr. Beir Fuatn sz sanatlarna yaklam Lockeun gzel ve etkili sz
sylemenin bir aldatmaca olduunu ne srmesi ve onu takip eden gerekilerin dili
mecazlardan arndrma ynelimlerini andrmaktadr. Lockeu takip eden gerekilerin
dilden tek bir beklentileri vard: eyleri olduklar gibi yanstmak. Burada sz konusu
olan, Ian Wattn biimsel gerekilik adn verdii gerekiliktir. Beir Fuatn da
dilden beklentisi hakikati yanstmasdr. Yine iir ve Hakikat Meselesi balkl yazda
bu dili lisan- hakikat olarak adlandrr (319). te yandan, Beir Fuatn edeb sz
sanatlar konusundaki grleri Tanzimat geleneine ve zellikle Namk Kemale de
balanabilirler. zellikle Namk Kemalin 1866 tarihli iki metni olan Lisan-
Osmannin Edebiyat Hakknda Baz Mlhazt mildir ve Mukaddime-i Cell ile
Beir Fuatn yazlar arasnda belirgin bir sreklilik bulunmaktadr. Edebiyatta anlama

101

ncelik verme, dilin asl amacnn dnceyi iletmek olduunu savunma, divan
edebiyatndaki metaforlar gerek olarak yorumlayp onlar katikarze etmek ve doal
olmadklar, hakikatten uzak olduklar iin eletirmek noktalarnda Beir Fuat Namk
Kemalin izinden gitmektedir. Ziya Paann 1868 tarihli iir ve na makalesi ile
emsettin Saminin 1898 tarihli iir ve Edebiyattaki Teceddd-i Ahrimiz makalesi de
Beir Fuatn edeb dil, sz sanatlar ve divan edebiyatna yaklam konusundaki
dncelerinin baland halkalardr. Divan edebiyatna benzer bir yaklamn
Abdlbaki Glpnarlnn 1945 tarihli Divan Edebiyat Beyanndadr adl almasnda
da tekrarland da dnlrse, Beir Fuatn divan edebiyat, edeb dil ve sz sanatlar
konusundaki grlerini Trk edebiyatnda eletirinin tarihi balamnda da
deerlendirmek gerektii ortaya kmaktadr.
Beir Fuat bir romanda kullanlacak dilin nitelii konusunda gerekilerle ve
zellikle Zolayla tamamen ayn fikirdedir. Beir Fuata gre herhangi lemi tasvr
murad olunur ise onun hline, efkrna, etvrna, merebine, lisanna tamamiyle muttali
ve gh olmak icab eder (Mektbt 415). Dolaysyla, roman toplumun hangi kesimini
betimliyorsa orada yaayan kiilerin dilini kullanmaldr. Hatta bu adan bakldnda
Zola,
slb- tahrrce de bir r a[mtr]. Romanlarn ehs mensub
olduklar snfa mahsus olan lisan ve tabirt kullandklar gibi amele
lemini tasvr eden Assommoir nm eserini dahi batan hire kadar amele
lisanyla yazmtr. (Victor Hugo 125)
Beir Fuatn roman dili konusundaki grleri genellikle gereki yazarlarn ve
zellikle Zolann romanlarnda kulland argo szckleri ve avam dilini savunma
biiminde ortaya kmaktadr. Beir Fuata gre realistler sret-i mutlakada tabirt-
necbnenin terkiyle avm-pesendnenin istimlini iltizm et[mezler]. Bu tabirleri bir

102

lzum- hakik zerine kullan[rlar] (Mektbt 413). Gereki romanclarn

kullandklar dil iki amaca hizmet etmektedir. Birinci ama, betimlenecek dnyay
aslna uygun bir biimde betimlemektir. kincisi ise romann hedef kitlesiyle ilgilidir.
rnein LAssommoirda amele lisannn kullanlmtr nk amelelere say
ikdmdan hsl olan refah ve aksinden tevelld edecek netyic-i vhimeyi tefhm iin
yazlan bir eserden herkesten ziyde ameleler mstefid olacaklar[dr] (Mektbt 425).
Dolaysyla Zola, romann iilerin anlayabilecei bir dille yazmtr. Beir Fuatn
roman dili hakkndaki grleri, gereki bir romanda kullanlan dilin betimlenen
dnyaya uygun olmas gerektiini vurgulamas onu gerekilere ve zellikle Zolaya
yaklatrmakla beraber LAssommoirda kullanlan dille ilgili yorumu iki adan
problemli grnmektedir. Birincisi, LAssommoirn n sznde romann iilere hitap
ettii ve bu nedenle de onlarn kulland dille yazldna dair bir ipucu
bulunmamaktadr. Bununla birlikte n szde Zola romannn aslnda halkn dili zerine
filolojik bir alma olduunu, edeb bir drtden hareketle ve tarihsel-toplumsal bir
amala meydana getirildiini belirtmektedir. Buradan hareketle LAssommoirn iilere
hitap ettii iin onlarn diliyle yazld savnn Beir Fuata ait olduu sylenebilir.
Ayrca LAssommoirn iilere almann yararlarn ve tembelliin zararlarn
anlatmak iin yazlm bir roman olduu sav da ayn lde tartmaldr. Romann n
sznde Zola anlatt kiilerin aslnda kt ya da tembel olmadklarn, iinde
bulunduklar koullarn zorlaycl ve sefaleti nedeniyle bu halde olduklarn
belirtmektedir. Zolann bu aklamas onun pozitivist Claude Bernarddan ald
deneysel yntemle uyum ierisindedir. Bernarda gre olgularn niinlerini bilmemiz
mmkn deildir. Yalnzca nasllarn bilebiliriz (aktaran Zola Le Roman
Exprimental 74). Olgularn ilk nedenlerinin deil de yalnzca aralarndaki ilikilerin
bilinebileceini ne sren pozitivizm balamnda dnldnde, LAssommoir

103

iilerin sefaletini tembel olmalarna balamak iin deil iinde yaadklar koullar
tarafndan nasl tembel, i yapamaz hale geldiklerini anlatmak iin kaleme alnmtr.
Beir Fuatn bu roman yorumlama ekli onun gerekilie baknn Ahmet Mithatla
bir ortakl olduunu gstermektedir. Zolann sosyalizmle ilikisi ve LAssommoirn
n sz birlikte ele alndnda romann iilere tembelliin zararlarn anlatmak amacn
tamad aktr. Bununla birlikte sosyalizmle ufak da olsa bir ilgisi olmayan Beir
Fuat, tpk sosyalizme kar olan Ahmet Mithat gibi, iilerin sefaletinden iilerin bir
ders karmas gerektiini dndnden, Zolann da roman bu amala ve bu amaca
uygun bir dille yazm olduunu ne srmtr. Dolaysyla, Ahmet Mithatn sahip
olduu politik kimlik ve Beir Fuatn sahip olmad politik kimlik onlar gerekilikle
ilgili ortak bir yanlgda birletirir.
Beir Fuatn dil zerine grleri bir btn olarak deerlendirildiklerinde
Tanzimatla birlikte balayan dilde sadeleme hareketi balamnda da anlaml olduklar
grlmektedir. Beir Fuat, Osmanl diline ilikin birok dncesini Muallim Naciye
yazd bir mektupta dile getirir. Ona gre Osmanl dili sadelemelidir: Binenaleyh
lisanmzn sadelemesine ne kadar allr, tahsili ne mertebe teshl edilir ise
Osmanllara o nisbette byk bir hizmet edilmi olur (ntikad 382). Dilin sadelemesi
gereklilii birka nedene dayandrlmaktadr. Beir Fuata gre Osmanlca bilim ve
felsefe alanndaki birok terimden yoksundur. Franszcadaki birok kavramn
Osmanlca karlklar yoktur. Bu nedenle de baz eserleri Osmanlcaya evirmek
olanakszdr. stelik Osmanlcay tam anlamyla renebilmek zordur ve uzun zaman
almaktadr. Dolaysyla bilime harcanmas gereken zaman dil renmeye
harcanmaktadr. Beir Fuatn Osmanlcaya ynelttii eletiriler ve bu dilin
sadeletirilmesinin gerektiini vurgulamas ok temel bir varsayma dayanmaktadr:
Tahsili lisandan murad mdvele-i efkrdr (381). Beir Fuatn bu dnceleri yine

104

Namk Kemal zerinden emsettin Samiye balanan halkann bir zinciri olarak
dnlebilir. Onun dilin asl amacnn fikirleri en doru ve ak bir biimde okura
iletmek olduunun altn izmesi iki dzlemde deerlendirilebilir. Birinci dzlem
Tanzimattan Merutiyete gittike etkisini arttran dilde sadeleme abalardr. kincisi
ise dilin asl amacnn gereklii, dnceleri en dolaysz, sade ve anlalr biimde
yanstmak olduu savdr. Sz konusu sav birinci blmde de dile getirildii zere
edebiyatta gereki slbun yaratlmasnda nemli bir rol oynamtr. Bu anlamda Beir
Fuatn savunduu dil, gereki yazarlarn savunduu dille ayn zelliklere sahiptir.
Birok gereki yazarn zensiz yazdklar, gzel bir dil kullanmadklar iin
eletirilmeleri ve Beir Fuatn baz beyitleri yanl yazd iin eletirilmesi arasnda bir
benzerlik vardr. Gereki yazar iin gzellikten ok gerekliin doru bir biimde
kaydedilmesi nemlidir. Beir Fuat iinse beyitte anlatlmak istenen dnce kullanlan
dilden daha nemlidir. Dil balamnda dnldnde Ahmet Mithat Efendi de roman
kiilerinin kendilerine uygun bir dille konuturulmalarndan yanadr. Bununla birlikte
edebiyatn dilinin gzel olmas onun iin vazgeilmezdir. te yandan Ahmet Mithatn
romanlarnda dili nasl kullandn incelemek bu alma bakmndan ok aydnlatc
olabilir. Ancak bu Osmanlcann tarihsel geliimi zerine bal bana uzmanlk
gerektiren bir konu olduundan bu almann dnda tutulacaktr.

4. Mblga ve Gerekilik
Beir Fuatn mblgaya kar k yalnzca sz sanatlar balamnda anlaml
deildir. Onun sz sanatlarn hakikati olduu gibi yanstamamaktan kaynaklanan
mblgalar olarak deerlendirme eiliminde olduu yukarda belirtilmiti. Bununla
birlikte Beir Fuata gre mblga anlam dzleminde de sorun yaratmaktadr.
Menemelizde Tahir Beyefendinin Gayretin 29, 30, 31, 33 Numrolu Nshalarndaki

105

Makale-i Cevabiyeye Cevap balkl yazda yer alan bir paragraf Beir Fuatn yalnzca
mblga hakknda deil ayn zamanda Osmanl edebiyat hakkndaki grlerini de dile
getirmektedir:
Vaktiyle ben de mblgay sirlerine bakarak kaillerinin hretine
kaplarak iyi bulurdum. Er- Osmniyenin ne yolda olduunu merak
eden ecneblere bunlardan bazlarn tercme ettiim vakit heriflerin
ekserisinin vechinde muntazr olduum takdir ve tahsn emreleri yerine
taaccb ve istigrb almetleri grdke iinden muhtablarmn zevk-i
selmden mahrum olduklarna hkmederdim. Halbuki tabi ve hakikate
muvfk olan szleri takdirde herkesi mttefik grdm halde tesadf
ettiim ecneblerden mblgalar o yolda telkki edenlerin mikdar
oaldn ve bunlarn iinde de tedkikat- edebiyede bulunmu erbb-
iktidr olduunu grnce kabahat o adamlarda m yoksa mblgada m
burasn dnmeye baladm ve bu tefekkrn neticesi olarak kabahatin
mblgada olduuna hkmettim. Muahharen vukua gelen tedkikatm bu
hkmn savb olduunu teyd etti ve eln etmektedir. (214-5)
rnek olarak gsterdii msra iin u soruyu sorar Beir Fuat: [B]u msra tercme
ediniz de edebiyatla mnsebeti olan bir ecnebye gsteriniz; bakalm ka tasvb eder
(214). Bu cmlenin sonunda bir soru iaretinin olmamas anlamldr. Beir Fuat iin
sorunun yant bellidir. Osmanl edebiyatndaki mblgay reddederken kullanlan
lt edebiyatla az ok ilgilenen ecneblerin tasvb edip etmemeleridir. Bu noktada
Beir Fuatla Ahmet Mithat Efendinin yaklamlar arasnda bir kartlk vardr. Ahmet
Mithat, Osmanlnn ve Osmanl okurunun karnn kendisi iin en nemli ltlerden
bir tanesi olduunu sk sk yineler. ster ekonomi ister edebiyatla ilgili olsun okuduu,
rendii her eyi uyarlamay, Osmanlya uygun, Osmanl iin anlaml klmaya

106

altn belirtir. Hatta srf bu nedenle baz noktalarda gerekleri gizleyecek kadar
tutucu davranabilmitir. Bununla birlikte Beir Fuatn lt batl eletirmendir. O
Osmanl edebiyatna dardan bakmaktadr. te yandan Beir Fuatn eletirellikten
uzak bir bat hayran ya da taklitisi olduunu sylemek mmkn deildir. Bu blmn
banda da belirtildii zere Beir Fuatn baty lt almas tm insanlk iin doru yol
sayd bilim ve felsefenin batda gelimi olduunu dnmesidir. Geree ulamann
yntemi batllar tarafndan gelitirilmitir ancak hakikat evrenseldir: [H]akikate
mstenid olup da tebiht tabi olan hangi lisana tercme olunur ise olsun daima
mazhar- rabet olur (Gayretin 175). Ahmet Mithat ise Osmanlcaya tercme
edilecek eserlerin ne gibi zelliklere sahip olmalar gerektiinden ve tercme
edilirlerken ne gibi deiiklikler yaplmasnn doru olacandan sz eder. Sonu olarak
Beir Fuat ile Ahmet Mithat konumlar gerei farkl bir tutum ierisindedirler. Teodor
Kasap, Paristeki Elsine-i arkiyye profesrlerine kar Ahmet Mithatn Pariste Bir
Trk romann savunurken bu romann Parisin bir Osmanl tarafndan nasl grldn
yansttn sylemitir (Roman ve Romanclk 3). Beir Fuatn iir ve Hakikat
bal altnda toplanan yaz ve mektuplar ise byk lde Osmanl edebiyat
anlaynn ve stanbul edebiyat evrelerinin bir batl tarafndan nasl grldn
yanstmaktadrlar. Menemenlizade Tahire hitaben sylenen u szler Beir Fuatn
kendisinin de bu durumun farknda olabileceini gstermektedir: Siz Trke aruzu ne
kadar bilir iseniz, Franszca versifikasyonu ben de o kadar ve belki daha ziyade
bilirim (Tekrar evir Kaz 284).
Beir Fuatn mblga karsndaki tutumunun yansmalarndan bir tanesi de
roman kiileri hakkndaki grlerinde yer almaktadr. Ona gre taklit edilecek kadar
mkemmel, ideal roman kiilerinin yalnzca yazarn hayal gcnde var olup gerekte var
olmamalar mmkn deildir. Bu nedenle de romanda betimlenecek ideal kiiler hayal
107

rn olmamaldrlar (Gayretin 180). Gerekten var olan mkemmel kiiler aynen

olduklar gibi kopya edilmelidirler. te yandan, gerekte mkemmel olmayanlar da
olduklar gibi betimlenmelidirler. Burada Beir Fuat belki de romantiklerin slbuna
kar kn gerekelendirmek iin aslnda kendi dnce biimiyle ok da
badamayan bir sav ne srer: Gerek insanlar idealletirerek romana katmak, hem
Allah tarafndan yaratlm olan beenmemek hem de yazarn daha iyisini
yaratabilecei anlamlarna gelir ki bu da kendini beenmiliktir (Menemenlizde 228).
Hakikati beenmeyen romantikler, ona bir airiyet katmak iin gerekleri saptrrlar
(Mektbt 429). Romantiklerin ve zellikle Hugonun roman kiilerini tel
ettirmeleri doru deildir nk okura gerekler hakknda yanl bilgi verirler (Victor
Hugo 131). Beir Fuat zellikle Hugonun Sefiller romanndaki balca kiiler zerinde
tek tek durur ve bu roman Zolann Nanasyla ya da Dumasnn Kamelyal Kadnyla
karlatrr. Sz konusu karlatrmadan kan sonu ise son derece basittir: Sefilleri
ya da Kamelyal Kadn okuyanlar karlatklar bir kadn Fantine ya da Kamelyal
Kadn gibi sanrlar. Oysa hayalle gerek arasndaki fark anladklarnda balar belaya
girer. Oysa Nanay okuyan karlat kadnn nasl bir kadn olduu konusunda bilgi
sahibidir. Bu nedenle de bana kt bir ey gelmez (Mektbt 427-30). Beir Fuatn
roman kiilerinin idealletirilmemesi ve gerekte olduklar gibi betimlenmeleri
gerektiini sylemesi gerekilie uygun bir tavrdr. rnein, Fransz gerekilerinin
hayatn baya ynlerini de romann konusu haline getirmek istemelerinin doal bir
sonucu, ideal olmayan hatta kt roman kiilerinin yaratlmaya balanmasdr. zellikle
Zolann, Goncourt kardelerin ya da Maupassantn eserleri bu tutuma rnek olarak
gsterilebilirler. Bununla birlikte Beir Fuatn ideal tiplere itiraz onun gerekilikle
kurduu iliki kadar ibret anlaynn da bir sonucudur. Okura ders vermek amacyla
iyinin de ktnn de biraz daha iyiletirilerek betimlenmesini isteyen Ahmet Mithatn

108

aksine, Beir Fuat, ktnn olduu gibi betimlenmesini ister nk ona gre asl ders
ktnn, iinde bulunulan durumun olduu gibi tannmas, anlalmasyla alnr. Bu
noktada da Ahmet Mithatla Beir Fuat arasnda iyimserlik-ktmserlik ekseninde bir
kartlk oluur. nsanlarn pislikleri grlmesin diye lmlar yaptklarn ne sren
iyimser Mithat Efendinin tutumu, yaray tm plaklyla gstermek isteyen Beir
Fuatn tutumuyla taban tabana zttr.

109

SONU

Bu tezde, on dokuzuncu yzyln son eyreinde rn vermi iki Osmanl

yazarnn gerekilie yaklamlar gerek birbirleriyle ve gerekse etkilendikleri
yazarlarla karlatrlarak ele alnmtr. Salkl bir yoruma ulaabilmek iin ncelikle
birinci blmde gerekilik kavramnn tarihsel geliimine, felsef temellerine,
edebiyat alannda ilk kez kullanlna, bu alandaki temsilcilerine ve kavramn farkl
kullanmlarna, yorumlarna deinilmitir. Bunlara ek olarak gerekiliin bir tr
uzants ya da farkl bir yorumu saylabilecek doalclk kavram zerinde
durulmutur. Blmn sonunda ise sz konusu kavramlarn on dokuzuncu yzyl
Osmanl edebiyatndaki izleri srlm, hangi yazarlar tarafndan ne anlamda
kullanldklar belirtilmitir. Birinci blmde ulalan sonularn tezin btn
bakmndan birden fazla anlam bulunmaktadr. Her eyden nce ister gerekiliin bir
edeb hareket olarak ortaya kt Fransada ister dier Avrupa lkelerinde ya da
Avrupa dnda olsun, tek bir gerekilikten sz edilemeyecei ortaya konulmutur.
Yazarlar gerekilii farkl alardan ele alm, onu eletirmi, dntrmeyi denemi ya
da toptan reddetmilerdir. Blmn sonunda Osmanl edebiyat balamnda sunulan
ksa zet ise ayn durumun Osmanl edebiyat iin de geerli olabileceini gstermitir.
Bylece birinci blmn sonunda Osmanl edebiyatnda da gerekiliin eletirel bir
szgeten geirilmi olabilecei ve birden fazla gerekilik yorumunun bulunabilecei
varsaymna ulalmtr.
Tezin ikinci blmnde, birinci blmn sonunda ulalan varsaymn nda
Ahmet Mithatn gerekilie yaklam ele alnmtr. Franois Georgeon,Lconomie
110

Politique selon Ahmed Midhat balkl makalesinde Ahmet Mithat Efendinin

Avrupada ekonomi politik konusunda yaymlanan kitaplar yalnzca Osmanlcaya
evirmeyi ya da derlemeyi reddettiini, bunun yerine zgn, Osmanl mparatorluunun
koullarna uyarlanm bir eser meydana getirmek istediini belirtmektedir (463).
Georgeonun Mithat Efendinin ekonomi konusundaki yapt iin deerlendirmesi byk
lde onun edeb ve eletiri yaptlar iin de geerlidir. Ahmet Mithat okuduu ve
yazd her eyi Osmanl balamnda deerlendirmeye alr. Onun iin ncelik
Osmanl okurunun karlardr. Bu nedenle, okuduu bir eyi aynen kabul edip
evirmektense uyarlamay tercih eder. Fatma Aliyein Muhzartna yazd n szde
bir evirmenin yabanc bir eseri Osmanlcaya evirebilmesi iin hem o yabanc dili hem
de Osmanlcay ok iyi bilmesinin yeterli olmadn ne srer. yi bir evirmen
okuduu romann hangi lemlerde gzr eylediini ve o lemlerin Avrupacas ile
bizcesi arasnda ne fark bulunduunu takdr edebilecek kadar erbb- vukuf ve dni (56) olmaldr. Aksi takdirde evrilen romann okur tarafndan zevkle okunmas mmkn
deildir nk romanda anlatlan dnya ona tamamen yabancdr. Bu nedenle Ahmet
Mithat, ok beendiini srekli dile getirdii Monte Cristoyu evirmek yerine
uyarlamay tercih eder. Kitabn Mukaddimesinde belirttiine gre, ona gre, Hasan
Mellh Yahut Sr inde Esrar adl bu uyarlama [t]ercme deildir, taklit dahi deildir
(5).
Ahmet Mithatn uyarlama, her eyi Osmanl balamna uydurma eilimi onun
eserlerini hem olumlu hem de olumsuz ynde etkilemitir. Olumsuz etkiler daha ok
onun muhafazakr kimliiyle birlikte dnlebilirler. Gerekilii, gereki yazarlar
ve gereki romanlarda yaamlar betimlenen kiileri Osmanl okuru iin zararl bulduu
iin zaman zaman gerekleri saptracak kadar ileri gitmitir. Zolann baka Avrupa
dillerine evrilmediini ve ok fazla okunmadn sylemesi bu tr saptrmalardandr.

111

Benzer bir ekilde Zolann karsna kard hayl yazarlarn ok sattn ve bu

nedenlerle iyi yazarlar olmalar gerektiini savunmas inandrclktan uzaktr. stelik
Katoliklii ve Avrupann ekonomi politikalarn kendisi de eletirdii ve Avrupann
mevcut durumundan sorumlu tutuu halde Zolann Katoliklie kar oluunu ya da ii
snfnn iinde yaad koullardan sistemi sorumlu tutmasn eletirmesi de tutarl
deildir. te yandan ii snfnn Avrupadaki koullarn yorumlay ve buna bal
olarak Avrupa balamndaki gerekiliin Osmanlya uygun olmadn ne srmesi
bugn bile tartlmas gereken salamlkta bir savdr.
Ahmet Mithatn gerekilikle estetik boyutta kurduu iliki politik tutumuna
bal olarak gelitirdii savunmadan daha zengin bir malzeme sunmaktadr. Mithat
Efendi gerekiliin edebiyata getirdii snrlardan holanmaz. Yazarn gemii, baka
dnyalar, hi grmediklerini ya da deneyimlemediklerini anlatabilme zgrln
savunur. Ona gre romancdan yalnzca grd olaylarn kaydn tutmasn beklemek
hakszlktr. Bu tarihinin grevidir, romancnn deil. Mithat Efendi temelde
kurmacadan yanadr. Onun gerekilie bu anlamda gsterdii tepki on dokuzuncu
yzylda gerekilie kar olan Fransz eletirmenlerin tepkilerine ok benzemektedir.
Tpk onlar gibi Ahmet Mithat da gzelin, idealin gerekliliini vurgular. Ona gre
ktl, irkinlii betimlerken biraz tutumlu olmak ve fazla ileriye gitmemek
gereklidir. Oysa iyinin ve gzelin betimlenmesinde biraz abartmann zarar yoktur.
Roman kiilerinin ktlkleri reddedilecek, iyilikleri ise taklit edilebilecek,
zenilebilecek dzeyde olmaldr. Hem gerekilie kar olan Fransz eletirmenler
hem de Mithat Efendi edebiyatnn seim yapmayan tarafsz bir makineye, fotoraf
makinesinin objektifine indirgenmesine kardrlar. Ahmet Mithat iin yazarn tarafsz
olmas iin kolayna kamaktr. Bylelikle yazar yarglama ve deerlendirme srecini
okura brakarak yanl bir yargya varma tehlikesinden kendisini kutarm olur.

112

Gerekilie kar benzer bir tepki Fransz eletirmenlerden gelmitir. Birinci blmde
de belirtildii zere, gerekilie kar olan eletirmenler okurun romandan gerekli
dersleri kendi bana karamayacan ve bu nedenle de yazarn yol gsterici olmas
gerektiini belirtmilerdir. Gereki yazarn seim yapmadan ve ayrt etmeden tm
ayrntlar romana doldurmas da gerekilie yneltilen eletiriler arasndadr. Hatta
Gustave Merlet adnda bir eletirmen Madame Bovary romanndaki bir paragrafla,
ierdii gereksiz ayrntlar nedeniyle alay etmitir (Kelly 202). Ahmet Mithat ise, 1871
tarihli Yenieriler balkl uzun hikyesinin bir blmn u cmleyle sona erdirir:
Bundan sonra Hsnnn gece skdara avdet etmi veyahut bahe kapsnda kalm
olmas bize lzm deildir (180). 1876 tarihli Pariste Bir Trkn giriindeki u
satrlarda da benzer bir tutum vardr:
naat- bahriyyeye meraknz olduunu bilseydik, Fransa tezghlarnn
deta medr- iftihar demek olan bu cesm vapuru pupasndan provasna
kadar size inye usulnce bir l tarif ederdik. Ancak buna meraknz
olduunu bilmediimiz gibi zaten hikyemizde mezkr vapuru bu kadar
tafsiltyla renmeye lzm- kavi dahi olmad cihetle yalnz ikinci
kamarasna nazardikkat atfedeceiz. (1)
Bu satrlardan da anlald zere, Flaubertin Doktor Bovarynin eve geliindeki
ayrntl betimlemesine karlk, Ahmet Mithat gerekli olmadn dnd ayrntlar
zerinde durmaz. Objektifin gr alanna giren her eyi kaydeden bir fotoraf makinesi
gibi davranmaz. Tarihiden ve fotoraf makinesinden farkl olarak yazarn seim
yapma, hayal etme ve kurma zgrlklerini savunur. Bu anlamda da bir edeb hareket
olarak gerekiliin gelitii yllarda hareketi eletiren Fransz eletirmenlerine paralel
bir tutumu benimsemektedir.

113

Gerekilik hareketinin savunuculuunu yapt edebiyat anlaynn edebiyat

snrlandrdn dnen Ahmet Mithat d gereklii olduu gibi kopya etmek yerine
daha lml olan ve hayali, yazarn yaratcln dlamadn dnd geree
benzerlik kavramn kullanmay tercih eder. Sz konusu kavram daha ok, yerelliin
doru bir biimde yanstlmas, roman kiilerinin ok abartl olmamas ve olaanst
olaylar yerine sradan, gndelik yaamda meydana gelebilecek olaylarn rastlantya ok
yer vermeden aktarlmas olarak yorumlamaktadr. Ayrca tarih ve corafyaya ait baz
hakikatlerle de romann hakikliinin arttrlabileceini savunmaktadr. Gzellie,
ideale yapta vurgu da dnlrse, Ahmet Mithatn savunduu roman anlay bir
edeb hareket olarak Fransz gerekiliinden ok on dokuzuncu yzyln ilk yarsndaki
gerekilie yakndr. Sz konusu gerekilik, romantizmden, gzellikten ve
ideallerden tamamen vazgemeden, hikyenin getii meknn detlerinin, belli bal
zelliklerinin yanstlmasna dayanmaktadr. Ayrca tarihsel ve coraf baz ayrntlarla
da sslenen bu romanlar daha ok, bugn romantik olarak deerlendirilen Victor Hugo
ve Walter Scott gibi yazarlar tarafndan yazlmlardr. Bu ekilde ele alndnda
Ahmet Mithatn Fransz gerekiliini ya da gerekiliin edebiyattan beklentilerini
yeterince anlamadn sylemek gtr. Tam aksine, Mithat Efendi, Osmanl okuru
iin uygun olduunu dnd trde bir roman anlayn savunmaya almtr.
Zolaya ve onun peinden giden yazarlara kar tepkisini yalnzca onun
muhafazakrlna veya Osmanl toplumunun kendine zg koullarna balamak da
olanakl deildir nk Ahmet Mithatn gerekilie kar kyla Fransz
eletirmenlerinin kar k arasnda ok fazla benzerlik bulunmaktadr. Tm bu
veriler bir araya getirildiinde u sonu ortaya kmaktadr: Ahmet Mithat iki nedenle
gerekilie tepki gstermitir. Bu nedenlerden ilki onun politik kimliiyle,
muhafazakrlyla yakndan ilgilidir ve genellikle Zolaya, salam dayanaklardan

114

yoksun bir tepki, saldr, hatta bazen onu karalama niteliindedirler. te yandan ikinci
neden, gerekiliin estetik anlamda edebiyatn doasna aykr olduunu dnmesidir.
Mithat Efendi, Fransa ve Meksika rneklerinde grld gibi, bu tepkisinde yalnz
deildir. Somut gerekliin aynen yanstlmasna dayal gerekiliin hi eletirilmeden
ithal edilmesine kar kmtr. te yandan gerekten tamamen de vazgeememitir
nk onun iin edebiyat, en azndan sonular asndan gerek olmaldr. Bu nedenle
hayliyyn ile hakikyyn bileimi bir roman anlayn savunmutur. Bylece hem
edebiyatn yarar salamak, gzel olmak gibi vazgeilmez sayd ilkelerine sadk
kaldn, hem de gerekten uzaklamam, hikyesinin inandrcln zedelememi
olduunu dnmtr. Ahmet Mithat, doru olduuna inand davran ve yaam
biimlerinin, okuru inandracak, zendirecek ve bilgilendirecek derecede geree yakn
olduu romanlar yazlmasn istemitir. Onun iin gerekilik, olmasn istediklerinin
inandrc bir temsilinden ibarettir. Onun bakt yerden doalclkla gerekilik
arasnda bir fark grnmemektedir. Yazarn tarafszl ise neredeyse aklnn ucundan
bile gemez.
Tm paralar bir araya getirildiinde, Ahmet Mithatn gerekilik yorumu bir
yanyla adalarnn yaklamlaryla byk paralellikler tamakta, bir yanyla ise
tamamyla zgn kalmaktadr. Ancak onun gerekilik anlaynn zgnlnn tam
olarak anlalabilmesi iin romanlarnn da gz nne alnmas gerekli grnmektedir.
Bu adan dnldnde, 1891de yaymlanan Mahedatn doalcln tam olarak
anlalamamas sonucu yazlm bir roman olmayp doalcln snrlarn sorgulayan ve
bunu da anlatnn iinden gerekletiren bir roman olduu grlecektir.
Tezin nc blmnde Beir Fuatn gerekilie yaklam Ahmet
Mithatnkiyle karlatrlarak ele alnmtr. Bu blmde, tezde ele alnan iki yazarn
gerekilik yorumlarnn temelde birbirlerine taban tabana zt olduklar gsterilmitir.

115

Gerekilie kukuyla yaklaan ve onu bir ok bakmdan eletiren Ahmet Mithatn

aksine, Beir Fuat gerekilii olduu gibi kabul etmitir. Bununla birlikte, sz konusu
gerekilik Ahmet Mithatn savunduu gerekilikten olduka farkldr. Beir Fuat
arlkl olarak Zolaya gnderme yaparak gerekilii felsef temelleriyle birlikte kabul
etme eilimindedir. te yandan, Zolann roman anlayndaki baz deiikleri ve
elikileri de aynen almtr. Bu blmde Beir Fuatn gerekilik savunusunun bir
yanyla romantizm ve divan edebiyat eletirisine dayand, bir yanyla da Tanzimattan
itibaren gelien dilde sadeleme hareketine baland sergilenmitir. Ayrca Ahmet
Mithat ve Beir Fuatn gerekilie yaklamlar arasndaki ztln yerellik-evrensellik,
muhafazakrlk-gemiin reddi ve ilerlemeye inan gibi eitli kartlklar ekseninde ele
alnabilecei gsterilmitir.
Beir Fuatn gerekilik savunusunu birok bakmdan ele almak mmkndr.
Birincisi, gerekilik slbunun felsef ve bilimsel temellerine deinmitir. Her ne
kadar btncl bir yaklamdan yoksun olsa da, Diderotdan Comtea kadar bir dizi
filozoftan, bilginin ancak be duyu yoluyla edinilebileceinden sz etmesi en azndan o
dnemde gerekletirilen tartmalardaki nemli bir boluu doldurmaktadr. kincisi,
Beir Fuatn gerekilikle ilikisi aslnda romantizmle ve klasik Osmanl iiriyle
yakndan ilgilidir. Gerekilik zerine yazdklar okunduunda onun asl derdinin hayal
ve mblgadan baka bir ey olmadn dnd divan iiri ve bu tarzda iir
yazmaya alan airler olduu grlmektedir. Bilimin evrensel hakikate gtren yol
olduunu ve bu yolun da batda bulunmu olduuna inanan Beir Fuat, Osmanl
edebiyatna bir batl olarak bakmaya almaktadr. Ahmet Mithat Efendiyle
arasndaki en temel kartlk da budur. ncs, Ahmet Mithatn muhafazakr
tutumunun aksine, Beir Fuatn ilerlemeye, gelimeye inanmasdr. Beir Fuat, Ahmet
Mithat gibi yeniye pheyle bakmaz. Ahmet Mithatn ilk sorduu soru bunun

116

eskisinden fark nedir? sorusudur. Oysa Beir Fuat eskiye pheyle yaklamaktadr.
lerleme olumlu bir gelime olduu iin, yeni olan ayn zamanda doru ve gzel olandr.
Drdncs, her ne kadar Beir Fuat batl dnce tarzn benimsemi ve tamamyla
batl dnr ve yazarlara gnderme yapyor gibi grnse de aslnda divan edebiyatna
ynelttii eletiriler ve dil konusundaki grleri Tanzimat geleneine
oturtulabilmektedir. stelik, bu grlerin kendisinden nce, Victor Hugo hayranlyla
tannan Namk Kemal tarafndan dile getirilmi olmalar ironiktir. Beir Fuat, Namk
Kemalinkilere ok benzeyen grleri romantik edebiyat anlayn ve Victor Hugoyu
eletirmek iin kullanmtr. Bu da Beir Fuatn asl hedefinin romantizmden ok divan
edebiyat olabilecei phesini akla getirmektedir.
Tezin blm birlikte ele alndklarnda ortaya u sonular kmaktadr:
Birincisi, Ahmet Mithat ve Beir Fuat on dokuzuncu yzyl sonu Osmanl edebiyatnda
bir kartl temsil etmektedirler. Ancak sz konusu kartlk yukarda da
gerekelendirilmeye alld gibi, Ahmet Mithatn gerekiliin ne olduunu
anlamayan bir muhafazakr, Beir Fuatn ise bir pozitivist olmasndan kaynaklanan
basit bir kartlk deildir. En basitinden, muhafazakr olan Ahmet Mithat olmasna
ramen, onun grleri deil, yenilii savunan Beir Fuatn grleri Tanzimat
geleneine oturtulabilmektedir. Bununla birlikte, aralarnda edebiyata yaklam
bakmndan bir kartlk olduu da yadsnamaz. Bu iki farkl yaklamn daha sonraki
Osmanl ve Trk edebiyatndaki izlerini srmek, ya da onlar zihniyet tarihi bakmndan
deerlendirmek Trk edebiyat tarihi asndan olduka nemli sonular dourabilir.
Ancak sonu her ne olursa olsun on dokuzuncu yzyl sonu Osmanl edebiyatnda tek bir
gerekilik anlayndan deil, tpk dier lkelerde olduu gibi ancak farkl
gerekiliklerden sz edilebilecei ortadadr.

117

Tezde varlan ikinci sonu, on dokuzuncu yzyl sonu Osmanl yazarlarnn

gerekiliin ne olduunu anlamadklar, gerekilii taklit etmeyi deneyip bunu
baaramadklar savnn yeniden gzden geirilmesi gerektiidir. Gerek Ahmet
Mithatn gerekse Beir Fuatn dnceleri ele alndnda, ne srdkleri grlerin
kendilerinden uzun zaman sonra da tartlmaya devam edildikleri grlmektedir.
Buna ek olarak, savlar ne adalarnn grlerinden tamamen bamszdr ne de
onlarn kopyasdr. Bu da bizi tezin asl sorusuna getirmektedir: zgn bir Osmanl
gerekiliinden sz edilebilir mi?
Bu soruyu tezin blmnden yola karak yantlamak ok kolay deildir.
zellikle Ahmet Mithatn grlerinin ele alnd ikinci blm gstermitir ki Ahmet
Mithatn gerekilie kar k hem gerekiliin gelitii Fransada hem de dier
lkelerde gerekilie gsterilen tepkilere ok benzemektedir. te yandan Mithat
Efendinin uyarlama, yerelletirme, Osmanlya uygun hale getirme abalar onun
gerekilik yaklamnn zgn bir boyutu da olabileceini gstermektedir. Dolaysyla,
bu soruyu salkl bir biimde yantlayabilmek iin Ahmet Mithat Efendinin roman ve
hikyelerinin de gz nne alnmas gerekmektedir. Beir Fuat iinse ne yazk ki byle
bir ansmz bulunmamaktadr. Ahmet Mithatn zellikle 1882 tarihli Drdane Hanm
ve 1891 tarihli Mahedat romanlar bu konuda nemli ipular sunmaktadrlar. Bu iki
roman, zellikle Fransz gerekiliinin anlatcnn tarafsz, gzlemcinin gzlemledii
olaydan bamsz olmas gerektii savlarna roman iinden getirilen birer itiraz olarak
okunabilirler. Bu da phesiz zgn bir gerekilik anlaydr.

118

Seilmi Bibliyografya

Ahmet Mithat. Ahbar- Asara Tamim-i Enzar (Edebi Eserlere Genel Bir Bak). Haz.
Nket Esen. stanbul: letiim Yaynlar, 2003 (1307 / 1890).
____. Ben Neyim? Hikmet-i Mddiyyeye Mdfaa. Ahmet Mithat, Felsefe
Metinleri 68-110.
____. Beir Fuad. evrimyaz: N. Ahmet zalp. stanbul: Olak Yaynclk, 1996
(1304 / 1887).
____. Drdane Hanm. Haz. M.Fatih And. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar, 2000
(1299 / 1882).
____. Edebiyyt (Edeb). Krkanbar 1 (1290 / 1874-1875): 28-30.
____. Felsefe Metinleri. Haz. Erdoan Erbay ve Ali Utku. Erzurum: Babil Yaynlar,
2002.
____. Hasan Mellh Yahut Sr inde Esrar. Haz. Ali kr oruk. Ankara: Trk Dil
Kurumu Yaynlar, 2000 (1291 / 1874).
____. Hikye Tasvr ve Tahrri. Krkanbar 4 (1290 / 1874-5): 107-12.
____. Jn Trk. Haz. Osman Gndz. Ankara: Aka Yaynlar, 1999 (1326 / 1910).
____. Kar Koca Masal ve Ahmet Mithat Bibliyografyas. Haz. Nket Esen. stanbul:
Kaf Yaynclk, 1999 (1292 / 1875).
____. Karin le Hasbihl. Ahmet Mithat, Mahedat 3-8.
____. Karin-i Kirma. Fatma Aliye, Muhzart 3-9.
____. Makale-i ntikadiyye 1 (Emil Zolay Niin Okumuyorum). Malmt 45 (18
Temmuz 1313 / 30 Temmuz 1896): 994-8.
119

____. Makale-i ntikadiyye 2 (Emil Zolay Kimler Beenebilirler). Tercman-

Hakikat 5370 (7 Temmuz 1312 / 19 Temmuz 1896): 3.
____. Makale-i ntikadiyye 3 (Meslik-i Edebiyye ve Emil Zola). Tercman-
Hakikat 5375 (12 Temmuz 1312 / 24 Temmuz 1896): 3.
____. Makale-i ntikadiyye 4 (Mukayese-i Meslik). Tercman- Hakikat 5378 (15
Temmuz 1312 / 27 Temmuz 1896): 3.
____. Mahedat. Haz. Necat Birinci. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar, 2000
(1308 / 1891).
____. Pariste Bir Trk. Haz. Erol lgen. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar, 2000
(1293 / 1876).
____. Rvye Mukabele. Tercman- Hakikat 3552 (27 Mart 1306 / 8 Nisan 1890):
3-4.
____. Romanlar ve Romanclk. Tercman- Hakikat 2847 (5 Knn- Evvel 1887):
2-3.
____. Roman ve Romanclk Hakknda Mtlaamz. Tercman- Hakikat 3547 (21
Mart 1306 / 2 Nisan 1890): 3.
____. Sait Beyefendi Hazretlerine Cevb. stanbul: Krk Anbar Matbaas, 1314 (1896).
____. Schopenhauern Hikmet-i Ceddesi. Ahmet Mithat, Felsefe Metinleri 12-65.
____. Yenieriler. Letaif-i Rivayat. Haz. Fazl Gkek ve Sabahattin an.
stanbul: ar Yaynlar, 2001 (1288 /1871). 165-94.
Ahmet Mithat. Tanzimattan Bugne Edebiyatlar Ansiklopedisi. Yay. Yn. Ekrem
akrolu. Ed. Murat Yaln. stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2001. 2 Cilt. 1:
27-32.

120

Auerbach, Eric. Mimesis (The Representation of Reality in Western Literature). ev.

Willard R. Trask. Princeton ve New Jersey: Princeton University Press, 1991
(1946).
Baguley, David, ed. Critical Essays on Emile Zola. Boston ve Massachusetts: G. K.
Hall & Co., 1986.
____. Naturalist Fiction (The Entropic Vision). Cambridge, New York ve Melbourne:
Cambridge University Press, 1990.
Barthes, Roland ve dierleri. Littrature et ralit. Paris: ditions du Seuil, 1982.
Becker, George J., ed. Documents of Modern Literary Realism. Princeton ve New
Jersey: Princeton University Press, 1963.
____. Introduction (Modern Realism as a Literary Movement). Becker, Documents of
Modern Literary Realism 3-38.
Beir Fuat. Ala Hey Gzlerim Ala. Beir Fuat, iir ve Hakikat 327-33.
____. l meer l-yefhemundan imi!. Beir Fuat, iir ve Hakikat 296-300.
____. Aynen Varaka. Beir Fuat, iir ve Hakikat 308-9.
____. evir Kaz Yanmasn. Beir Fuat, iir ve Hakikat 263-72.
____. Fotoraf Teknii. Hver (1884): 62-3.
____. Gayretin 3, 4, 5, 6 Numrolu Nshalarnda Mnderic Victor Hugo Unvnl
Makale-i ntikadiyeye Mukabele. Beir Fuat, iir ve Hakikat 173-88.
____. Gzyalarna Takrz. Beir Fuat, iir ve Hakikat 321-2.
____. ntikad (Beir Fuad- Muallim Naci). Beir Fuat, iir ve Hakikat 347-403.
____. Mektbt (Beir Fuad Fazl Necib). Beir Fuat, iir ve Hakikat 405-517.
____. BtnNazresi. Beir Fuat, iir ve Hakikat 335.
____. iir ve Hakikat (Yazlar ve Tartmalar). Haz. Handan nci. stanbul: Yap Kredi
Yaynlar, 1999.

121

____. Tekrar evir Kaz Yanmasn. Beir Fuat, iir ve Hakikat 277-86.
____. Victor Hugo. Beir Fuat, iir ve Hakikat 33-156.
____. Voltaire. Haz. Erdoan Erbay ve Ali Utku. Erzurum: Babil Yaynlar, 2003.
____. Yetmi Bin Beyitli Bir Hicviye. Beir Fuat, iir ve Hakikat 243-56.
____. Yine iir ve Hakikat Meselesi. Beir Fuat, iir ve Hakikat 314-20.
Beir Fuat. Tanzimattan Bugne Edebiyatlar Ansiklopedisi. Yay. Yn. Ekrem
akrolu. Ed. Murat Yaln. stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2001. 2 Cilt. 1:
176-7.
Brown, Frederick. Zola (A Life). New York: Farrar, Strauss, Giroux, 1995.
Brushwood, J. S. The Mexican Understanding of Realism and Naturalism. Hispania
43.4 (Aralk 1960): 521-8.
Chevaillier J. R. ve P. Audiat. Les Textes Franais (XVIIIe Sicle). Paris: Librairie
Hachette, 1927.
____. Les Textes Franais (XIXe & XXe Sicles). Paris: Librairie Hachette, 1927.
Dino, Gzin. Tanzimattan Sonra Edebiyatta Gerekilie Doru (Birinci Ksm).
Ankara: Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Yaynlar, 1954.
____. Trk Romannn Douu. stanbul: Cem Yaynevi, 1978.
Edmond ve Jules de Goncourt. On True Novels. Becker 117-9.
Enginn, nci ve Zeynep Kerman. Trkede Emile Zola Tercmeleri ve Emile Zola
Hakknda Yazlar Bibliyografyas (1885-1973). stanbul niversitesi Edebiyat
Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Dergisi XXII. ciltten ayr basm. stanbul: 1977.
____. Trkede Maupassant. Trkiyet Mecmas XIX. ciltten ayr basm. stanbul:
1980.
Ercilasun, Bilge. Servet-i Fnunda Edeb Tenkit. stanbul: Mill Eitim Bakanl
Yaynlar, 1998.

122

Esen, Nket. Giri. Ahmet Mithat, Ahbar- Asara Tamim-i Enzar (Edebi Eserlere
Genel Bir Bak) 7-17.
Fatma Aliye. Muhzart. stanbul: 1326 (1908-9).
Findley, Carter V. Ahmed Midhat Efendi Avrupada. ev. Ayen Anadol. stanbul:
Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1999.
____. Ahmet Midhatn Sevda-y Say- Ameli. Tarih ve Toplum 203 (Kasm 2000):
23-8.
Furst, Lilian R., ed. Realism. London ve New York: Longman, 1992.
Gauthier, E. Paul. Modern Language Notes 70.7 (Kasm 1955): 514-7.
Georgeon, Franois. Lconomie Politique selon Ahmed Midhad. Premire
Rencontre Internationale sur lEmpire Ottoman et la Turquie Moderne. Ed.
Edhem Eldem. stanbul ve Paris: sis Yaymclk, 1991. 461-79.
Guy de Maupassant. Le Roman. Pierre et Jean. Paris: Bookking International, 1993.
Halit Ziya Uaklgil. Hikye (nceleme). Haz. Nur Grani Arslan. stanbul: Yap Kredi
Yaynlar, 1998 (1887 / 1888).
Hatfield, Henry C. Realism in the German Novel. Comparative Literature 3.3
(1951): 234-52.
Herman, Luc. Concepts of Realism. Columbia: Camden House, 1996.
Huet, Daniel. Trait de lorigine des romans. nternet.
<http://visualiseur.bnf.fr/Visualiseur?Destination=Gallica&O=NUMM-65011>.
Huysmans, J.-K. Tersine. ev. Tahsin Ycel. stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2003.
nci, Handan. iir ve Hakikat zerine. Beir Fuat, iir ve Hakikat 15-31.
Karpat, Kemal H. The Politicization of Islam (Reconstructing Identity, State, Faith, and
Community in the Late Ottoman State). New York: Oxford University Press,
2001.

123

Kelly, Jill. Photographic Reality and French Literary Realism: Nineteenth Century
Synchronism and Symbiosis. The French Review 65.2 (Aralk 1991): 195-205.
Kitap-lk. Vesika-lk: Ahmet Mithat. 54 (Temmuz-Austos 2002).
Kurdakul, Necdet. Tanzimat Dnemi Basnnda Siyasal ve Anayasal Fikir Hareketleri.
Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 2000.
Lagarde, Andr ve Laurent Michard. XIXe Sicle: Les Grands Auteurs Franais du
Programme (Anthologie et histoire littraire). Paris: Bordas, 1985.
Lethbridge, Robert ve Terry Keefe, ed. Zola and the Craft of Fiction (Essays in Honour
of F. W. J. Hemmings). Leicester, London ve New York: Leicester University
Press, 1990.
Levine, George, ed. Realism and Representation (Essays on the Problem of Realism in
Relation to Science, Literature, and Culture). Madison ve Wisconsin: University
of Wisconsin Press, 1993.
Lukcs, Georg. Avrupa Gerekilii. ev. Mehmet H. Doan. stanbul: Payel
Yaynevi, 1987.
____. ada Gerekiliin Anlam. ev. Cevat apan. stanbul: Payel Yaynevi,
1979.
____. Essays on Realism. Ed. Rodney Livingstone. ev. David Fernbach. Cambridge
ve Massachusetts: MIT Press, 1981.
____. Gerekilik Deerlendiriliyor. Estetik ve Politika. ev. nsal Oskay.
stanbul: Eletiri Yaynevi, 1985. 34-80.
____. Roman Kuram. ev. Sedat mran. stanbul: Say Yaynlar, 1985.
Mardin, erif. Tanzimattan Sonra Ar Batllama. Trk Modernlemesi. stanbul:
letiim Yaynlar, 2001. 21-79.
Meri, Cemil. Krk Ambar. stanbul: letiim Yaynlar, 1998.

124

Moran, Berna. Trk Romanna Eletirel Bir Bak 1. stanbul: letiim Yaynlar, 1994.
Mitterand, Henri. Le Discours de Roman. Paris: Presses Universitaires de France, 1980.
____. Le regard et le signe (Potique du roman raliste et naturaliste). Paris: Presses
Universitaires de France, 1987.
____. Zola, lhistoire at la fiction. Paris: Presses Universitaires de France, 1990.
Muller, Jerry Z. Conservatism (An Anthology of Social and Political Thought from
David Hume to the Present). New Jersey: Princeton University Press, 1997.
Nabizade Nzm. Okuruma. Karabibik. Haz. Kemal Ate, Erdoan Kul. Ankara:
T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, 2002 (1890). 21-2.
Namk Kemal. Lisan- Osmannin Edebiyat Hakknda Baz Mlhazt mildir
____. Mukaddime-i Cell. Nmk Kemalin Trk Dili ve Edebiyat zerine
Grleri ve Yazlar. Haz. Kzm Yeti. stanbul: Alfa Basm Yaym Datm,
1996 (1866). 344-376.
Nehamas, Alexander. Edebiyat Olarak Hayat (Nietzsche Asndan). ev. Cem
Soydemir. stanbul: Ayrnt Yaynlar, 1999.
Okay, Orhan. Bat Medeniyeti Karsnda Ahmed Midhat Efendi. stanbul: Milli Eitim
Bakanl Yaynlar, 1991.
____. Beir Fuad (lk Trk Pozitivisti ve Naturalisti). stanbul: Hareket Yaynlar,
1969.
____. Orhan Okay ile Ahmet Midhat zerine. Syleiyi yapan: Bahriye eri. Tarih
ve Toplum 2003 (Kasm 2000): 5-8.
Onaran, Burak. Ahmed Mithat Efendi. Modern Trkiyede Siyas Dnce. Cilt 1.
Cumhuriyete Devreden Dnce Miras (Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi).
Yay. Yn. Murat Belge. Ed. Tanl Bora ve Murat Gltekingil. stanbul: letiim
Yaynlar, 2002. 170-5.

125

zn, Mustafa Nihat. Trkede Roman. stanbul: letiim Yaynlar, 1985 [1936].
Parla, Jale. Babalar ve Oullar (Tanzimat Romannn Epistemolojik Temelleri).
stanbul: letiim Yaynlar, 1990.
Perin, Cevdet. Tanzimat Edebiyatnda Fransz Tesiri. stanbul: 1946.
Rinc, Dominique ve Bernard Lecherbonnier, ed. Littrature (XIXe Sicle): Textes et
Documents. Diziyi Yneten: Henri Mitterand. Paris: ditions Nathan, 1986.
Schipper, Mineke. Toward a Definition of Realism in the African Context. New
Literary History 16.3 (1985): 559-75.
ahin, Asilhan. Servet-i Fnun Devri Trk Romannda Emile Zola Tesiri.
Yaymlanmam master tezi. Kayseri: Erciyes nivertesi, 2001.
Taine, Hipolyte. Philosophie de lArt. Paris: Librairie Hachette.
Tanpnar, Ahmet Hamdi. On dokuzuncu Asr Trk Edebiyat Tarihi. stanbul: alayan
Kitabevi, 2001 (1949).
Tarih ve Toplum. Dosya: Ahmet Midhatn Dnyas. 203 (Kasm 2000).
Timur, Taner. Osmanl-Trk Romannda Tarih, Toplum ve Kimlik. Ankara: mge
Yaynlar, 2002 (1991).
Watt, Ian. The Rise of the Novel (Studies in Defoe, Richardson and Fielding). London:
The Hogarth Press, 1987 (1957).
Wellek, Ren. The Concept of Realism in Literary Scholarship. Concepts of
Criticism. Ed. ve ev. Stephen G. Nichols, Jr. New Haven ve London: Yale
University Press, 1963. 222-55.
Zola, mile. Le Roman Exprimental. mile Zola, Le Roman Exprimental 1-97.
____. Le Roman Exprimental. n sz: Aim Guedj. Paris: Garnier-Flammarion,
1971.
____. Prface de la deuxime dition (Thrse Raquin). nternet
126

<http://membres.lycos.fr/jccau/ressourc/romnatu/zola/pref_raq.htm>.
____. Rome. ev. A. Vizetelly. nternet.
<http://www.gutenberg.net/etext05/rome610.txt>.
____. The Fortune of the Rougons. nternet.
<http://www.classicreader.com/read.php/sid.1/bookid.1923/sec.1/>.

127

ZGEM

Murat Cankara, 1976 ylnda zmirde dodu. Orta eitimini zmir zel Trk Lisesi ve
zmir Atatrk Lisesinde tamamlad. 1996 ylnda girdii Ankara niversitesi Dil ve
Tarih-Corafya Fakltesi Tiyatro Blmnden 2001 ylnda mezun oldu. Hlen Bilkent
niversitesi Trk Edebiyat Blmnde lisansst eitimini srdrmektedir.

128