L-Arçipriet

flimkien
mal-Kleru u
l-Kunsill Pastorali
tal-Parroçça
jixtieq lill-Poplu
tal-Qala
L-G˙id
it-Tajjeb
Le˙en il-Qala - April 2010

Il-Kelma
tal-Arçipriet
Rev. Kan. Dr Joe Zammit

Fi kliem Mons. Isqof Mario Grech, il-Gozo

International Celebration hija espressjoni ta’
Ωminijietna. Forsi l-qarrej jistaqsi: X’inhi din
l-esperjenza u g˙aliex hi daqshekk attwali?
Nistqarr mag˙kom li meta qg˙adna
bilqieg˙da g˙all-ewwel darba l-equipe li
sejja˙t biex ja˙seb g˙al xi ˙a©a li kellha tinvolvi
l-parteçipazzjoni tal-barranin li jg˙ixu fil-
parroçça li tag˙ha kont g˙adni kemm qed insir
arçipriet, ˙ames snin ilu, ma kellniex f’mo˙˙na
x’setà in˙oloq u x’effett kellu j˙alli warajh
fil-˙ajja tal-Knisja u tas-soçjetà. L-ideja hemm
kienet, ©o fija, imma x-xejra tag˙ha Ωviluppat
biΩ-Ωmien, matul u minn çelebrazzjoni g˙al
o˙ra.
Hekk il-viçi parroku Fr Charles Buttigieg,
Dr Raymond Xerri u l-mibki s-Sur Horace
Mercieca – li tag˙ha ˙tartu patrun dakinhar
tal-funeral tieg˙u wara li l-Mulej kien sejja˙lu
g˙alih propju l-jum tal-g˙axar edizzjoni taç-
çelebrazzjoni, flimkien mieg˙i bdejna avventura
li n˙oss li ma g˙andhiex ikollha tmiem, g˙ar-
ra©uni wkoll li hija verament bΩonnjuΩa g˙al
Ωminijietna.
F’erba’ snin u nofs ittellghu 14-il edizzjoni,
tlieta fis-sena, qrib il-Milied, qrib l-G˙id u
fil-©ranet tal-Festa fis-sajf. Minflok Horace
˙a over it-tifel tieg˙u, Dr Franco Mercieca li
mhux inqas minn missieru, li kien verament
iddedika sa˙˙tu u l-intelli©enza tieg˙u g˙aliha,
hu punt ta’ riferiment qawwi g˙all-iΩvilupp u
l-konsolidament tag˙ha.
Il-barranin li jg˙ixu fostna mhumiex ftit u
dejjem jiΩdiedu. Meta bdejna kienu madwar
mitejn, fil-Qala biss, mentri f’G˙awdex kienu
j˙a˙˙qu 2000 dak in-nhar. Minkejja li g˙all-
ewwel il-˙sieb tieg˙i kien li nistiednu lil dawk
li huma residenti fil-parroçça, bil©ri ntwera
li dawn ˙biebna kienu j©ibu mag˙hom lil
˙biebhom li joqg˙odu f’ir˙ula o˙ra u wkoll
f’Malta. Illum il-©urnata hemm min ji©i minn
barra apposta g˙aliha.
Billi a˙na n˙allulhom dejjem kwestjonarju
biex jimlewh waqt is-serata, sirna dejjem iktar
konxji ta’ dak li l-iktar jinteressahom u g˙alhekk
illum il-©urnata l-assembleja tkun verament
sodisfatta bil-programm li jittella’.
1
 Le˙en il-Qala - April 2010

F’Din il-Óar©a
Il-Kelma ta’ l-Arçipriet 1
Je˙tie© iΩda, li na˙btu ma’ gΩira 3
Il-Primat Petrin 5
Malta salvat lil Pawlu... 13
Mid-Dinja tat-tfal 18
Dmirijietna lejn is-Saçerdot 19
L-AltruiΩmu – Im˙abba lejn g˙ajrna 21
Esperjenza tal-ministeru tal-Akkolitat 22
Is-Sena Intermedjarja 24
L-Isqof Mons. Mario Grech jifta˙
qalbu ma’ Radju ‘‘Le˙en il-Qala‘‘ 27
Hija l-kultura li n˙oss li tista’ tkun pont ta’ Mixja tar-Randan sa l-G˙id il-Kbir 2010 31
djalogu ma’ insara ta’ denominazzjonijiet differenti
Skeda – Radju Le˙en il-Qala 34
u, anke peress li jattendu wkoll, ma’ nies ta’
reli©jonijiet differenti u ta’ kunvinzjoni diversa. Mixja tar-ru˙ fid-deΩert tal-˙ajja 42
G˙alhekk il-preΩenza tag˙hom kienet dejjem wa˙da Fuq tlieta toqg˙od il-borma! 43
nkora©©anti. Sal-punt li jekk ikollhom jag˙Ωlu fejn Ix-xema’ tal-Blandun 46
imorru, jippreferu l-Gozo International Celebration, It-Tridu ta’ l-G˙id 48
b˙alma ©ara propju fl-a˙˙ar edizzjoni, li minkejja Riflessjoni fuq l-G˙id 55
f’G˙awdex kien hawn diversi attivitajiet fl-istess ˙in,
Madre Margerita u San ÌuΩepp 57
xorta l-knisja kienet mimlija daqs bajda.
Minkejja li l-programm hu mmirat li j˙alli lil Programm tat-Tberik tal-Familji 2010 59
kul˙add fil-libertà tat-twemmin tieg˙u, jirriΩulta Pjan Pastorali 2009-2010 60
dejjem li l-messa©© kristjan jg˙addi u mhux l-ewwel Gozo International Celebration 61
darba anki min ma jemminx jg˙idilna li ntlaqat. Il-Missjoni Ω-Ûg˙ira 2010 65
G˙alhekk huwa avveniment tant puntwali g˙al Is-Seminar Parrokkjali 68
Ωminijietna g˙ax is-soçjetà tag˙na saret wa˙da
L-ewwel waqfa – il-Qala 70
multikulturali, pluralista, miftu˙a ˙afna, u l-GIC, kif
insej˙ulha din l-esperjenza ekumenika, qed tkun Il-Lampier tas-Santwarju 71
risposta g˙al din id-domanda tas-soçjetà u tal-Knisja G˙eluq il-mitt sena mit-twelid
li tg˙ix fiha. Il-Papa Benedittu XVI innifsu, f’ittra tas-Surmast Anton Buttigieg 73
li bag˙tilna, g˙o©bu jsej˙ilha ‘lodevole iniziativa Mid-Djarju ta’ ÌuΩepp Debono 74
ecumenica’. Australian Qala Association 78
Ix-xog˙ol tag˙na l-kattoliçi hu li nkunu ˙a©a O Ωmien ˙elu... 80
wa˙da bejnietna, ˙alli d-dinja temmen fi Kristu,
Kronaka tal-Parroçça 82
il-Mibg˙ut tal-Missier: ‘Óa jkunu lkoll ˙a©a wa˙da
biex id-dinja temmen li Inti bg˙attni’. U dan li qed
nippruvaw nag˙mlu fil-parroçça, li nkunu dejjem
iktar familja li ti©bed lill-bnedmin lejn din il-qalb ta’
Alla.
- il-Qala
Lehen
Ming˙ajr l-g˙ajnuna g˙aqlija, kontinwa,
diΩinteressata ta’ ˙afna, avveniment b˙al dan Is-37 Sena • Nº. 105 - Serje E - Nº15 • April 2010
ma jsirx, mhux biss g˙al erbatax-il darba, imma ■ Direzzjoni u Amministrazzjoni: Uffiççju Parrokkjali,
lanqas g˙al darba. Il-˙idma trid tkun professjonali, Pjazza San ÌuΩepp, Qala, G˙awdex.
Tel/Fax: 2155 6684 • Mobile: 9940 3612
mag˙mula bl-im˙abba u fuq kollox fil-g˙aqda ■ To˙ro© tliet darbiet fis-sena, fix-xhur t’April, Awwissu u
altrimenti jibqa’ kollox ˙olma. G˙all-grazzja ta’ Alla Jannar, u titqassam b’xejn iΩda kull offerta ti©i aççettata.
■ Il-fehmiet li jistqarru l-awturi u l-korrispondenti tal-artikli
il-Gozo International Celebration hija realtà, imniΩΩla li ji©u ppublikati m’humiex neçessarjament dawk tal-Bord
wkoll fil-kalendarju ta’ ˙afna li mhumiex barranin li Editorjali.
■ Kull korrispondenza g˙andha tintbag˙at lill-Bord Editorjali,
jg˙ixu fostna. “Le˙en il-Qala”, Dar Parrokkjali,
U dan kollu gratis; il-parroçça terfa’ l-piΩ Pjazza San ÌuΩepp, Qala, G˙awdex.
finanzjarju kollu tag˙ha. Parroçça benefattriçi kbira ■ Isettjat u Stampat: A&M Printing Ltd. Qala. Tel: 2155 3217

2 g˙all-Knisja u g˙as-soçjetà ta’ Ωmienna.

 Le˙en il-Qala - April 2010

Je˙tie© iΩda,
li na˙btu
ma’ gΩira
(Atti 27, 26)

B’dan il-kliem me˙ud mill-Ktieb ta’ l-Atti tal-Appostli, l-Isqfijiet tag˙na riedu
jag˙tuna l-˙sieb çentrali g˙all-mi©ja fostna tal-Qdusija Tieg˙u il-Papa fl-okkaΩjoni
tal-elf disa’ mija u ˙amsin sena mill-mi©ja fostna tal-appostlu tal-©nus. G˙alina il-poplu
ta’ Alla f’dawn il-gΩejjer, dan il-messa©© li huwa ˙afna g˙al qalbna g˙ax huwa messa©©
li sawwar ‘il ©ensna. Huwa antik daqs kemm huwa antik ©ensna stess, ©ens imsawwar
fit-twemmin f’Sidna Ìesù Kristu, bil-kultura u l-fidi tag˙na mag˙©una flimkien u
ma˙duma mal-art li missirijietna dejjem ˙admu biex g˙exu u raddew ˙ajr lil Alla.

Kienet il-provvidenza ta’ Alla li mexxiet lil Pawlu lejn
Malta waqt li huwa kien qieg˙ed jin©arr lejn Ruma,
il-belt il-kbira tal-imperu Ruman. Pawlu kien Ωar
bosta artijiet biex iwassal il-Bxara t-Tajba ta’ Kristu
kemm lill-Lhud kif ukoll lill-pagani. Soltu kien jippjana
t-tba˙˙ir u l-vja©©i tieg˙u minn qabel u anke kien
jipprepara lill-kommunitajiet insara, jekk ikun hemm
f’dak il-lok, bil-mawra tieg˙u. Imma Pawlu qatt ma
kien ippjana li joqrob lejn Malta. Jista’ jag˙ti l-kaΩ li
min˙abba ç-çokon tal-gΩira u l-poΩizzjoni ©eografika
tag˙ha, huwa qatt ma kien sema’ b’din il-gΩira
çkejkna, g˙alkemm kienet mag˙rufa fl-imperu tal-
punent.
Imma Malta kienet fil-pjan infinit ta’ Alla, u lil
Pawlu wrieh dan matul dan il-vja©© tant ta’ qtig˙
il-qalb u ta’ telfien. It-tempesta qalila li kienet
˙atfithom kienet il-provvidenza ta’ Alla, g˙ax kien
permezz ta’ din it-tempesta li b’hekk Pawlu setà jasal
fuq gΩiritna.
L-insara maltin jirringrazzjaw lil Alla g˙aΩ-Ωjara li
l-Qdusija tieg˙u il-Papa ser jag˙mel fuq gΩiritna, u
ser jin©abru bi ˙©arhom madwar ir-Rag˙aj tal-Knisja
kif kienu jin©abru madwar Pawlu kwaΩi elfejn sena
ilu biex jirringrazzjaw tal-fidi li tag˙hom fi Kristu, talli
nissilhom fi Kristu u b’hekk werrieta tas-Saltna.
IΩ-Ωjara tal-Qdusija Tieg˙u il-Papa Benedittu sittax
f’Malta g˙anda iΩda skop ie˙or importanti fil-Knisja
tag˙na. Huwa mument ta’ qawmien ©did spiritwali
speçjalment g˙al dawk li g˙alkemm img˙ammda
fi Kristu, g˙andhom bΩonn mill-©did jisimg˙u it-
t˙abbir tal-Van©elu ta’ Kristu b˙al missirijietna li
semg˙u g˙all-ewwel darba l-Van©elu mxandar minn
fomm Pawlu stess, minn fomm l-Appostlu tal-Ìnus.
It-tielet skop ta’ din iΩ-Ωjara tal-Papa fostna huwa
biex Malta, li tinsab f’nofs ta’ ba˙ar bejn il-kontinent
ewropew u l-kontinent afrikan tkun dak il-pont ta’
xhieda tat-twemmin tag˙ha fi Kristu, tal-fidi nisranija.
Il-Maltin huma poplu ˙awtiel u qawwi fl-ispirtu
tieg˙u u g˙alhekk mag˙Ωul minn Alla biex ikun
xhud tal-fidi nisranija fejn l-ambjent ta’ madwaru
huwa differenti. B˙al San Pawl li ma kien jiddejjeq
iwassal il-Bxara t-Tajba bil-predikazzjoni tieg˙u anke
meta kien jaf li dawk ta’ madwaru kienux ja˙sbuha
differenti minnu, hekk il-poplu malti g˙andu jkun din
il-vuçi nisranija, vuçi ta’ fidi qawwija fi Kristu meta
d-dinja tal-madwar trid twarrab lil Kristu.
Meta jkollna l-Papa fostna, ejjew nin©abru
madwaru biex nuru li a˙na verament nemmnu
f’dak li temmen u tisqarr Ommna l-Knisja Mqaddsa.
Ejjew nuru lid-dinja li a˙na insara tassew. Il-Papa
ser ikun fostna nhar is-Sibt u nhar il-Óadd 17 u 18
t’April. L-ewwel li ser jag˙mel il-Papa, huwa li jΩur
lill-President tar-Repubblika ta’ Malta u jiltaqa’ wkoll
mal-membri tal-Gvern u l-parlamentari. Fi Pjazza San
Ìor©, il-qalba tal-Belt Valletta, ser ikun milqg˙uh
minn bosta studenti tal-iskejjel, it-tfal tag˙na, li huwa 3
 Le˙en il-Qala - April 2010
dawk li f’idejhom irridu n˙allu in-nar jaqbad tal-fidi
g˙all-©enerazzjonijiet li ©ejjin.
Imbag˙ad il-Papa jmur ir-Rabat biex iΩur il-post
fejn San Pawl kien jg˙ix matul dawk it-tlett xhur
li hu qatta’ fostna. Hemmhekk ser ikun hemm il-
missjunarji maltin mi©bura fil-Knisja Arçipretali. Din
iΩ-Ωjara g˙andha tifsira ferm kbira g˙ax b’dan il-
©est, il-Papa ser ikun jikkonferma mill-©did il-mi©ja
tal-fidi fostna mill-Appostlu tal-Ìnus u jirfes l-istess
blat li elfejn sena ilu rifes l-Appostlu u l-ewlenin
insara li kienu jmorru jisimg˙uh ixandrilhom il-
Kelma. Il-mumenti ta’ silenzju li l-Papa ser jag˙mel
fil-Grotta ta’ San Pawl g˙andu tifsira kbira: a˙na
b˙alu g˙andna l-ewwel nisimg˙u lil Alla jkellimna
fis-silenzju ta’ qalbna biex imbag˙ad inkunu nistg˙u
nwasslu l-Kelma tieg˙U b’˙ajjitna u bi kliemna.
L-g˙ada filg˙odu, il-Óadd, l-insara kollha huma
m˙e©©a u mistennija biex jiltaqg˙u mal-Papa
fuq il-Fosos tal-Florjana, tejatru miftu˙ fejn diversi
okkaΩjonijiet ©ew iççelebrati u fejn ©ensna ssawwar
biex ikun dak li huwa llum: avvenimenti storiçi,
reli©juΩi u politiçi kienu ççelebrati hawnhekk. B’mod
partikulari ta’ min jiftakar fiΩ-Ωew© okkaΩjonijiet
(1990 u 2001) meta kellna fostna il-Venerabbli Papa
Ìwanni Pawlu II. Il-fosos kienu mibnija biex ja˙Ωnu
l-qam˙ fihom, qam˙ li bih jintg˙a©en il-˙obΩ li
huwa l-ikel tag˙na l-maltin, mhux biss imma huwa
l-ikel li bil-kliem tal-konsagrazzjoni jsir il-Ìisem ta’
Kristu. Kristu huwa dak li jitmag˙na u jg˙ajjixna.
Mhux li kien ilkoll nifhmu li ming˙ajr Kristu a˙na
ma a˙na xejn, li ming˙ajru mmutu, li ma hemmx
˙ajja ming˙ajr Kristu! Infatti kien id-Didache, wie˙ed
mill-eqdem domumenti li nsibu fil-Knisja li jqabbel
lill-insara mal-qam˙, mag˙©unin flimkien jiffurmaw
il-˙obΩ, jiffurmaw il-komunità li temmen u tistqarr
4
lil Kristu. Imdawwrin madwar ir-Rag˙aj tal-Knisja
Universali, Kattolika, ejjew inkunu verament dan
il-qam˙ li flimkien niffurmaw dan il-˙obΩ li jg˙ajjex
lilna u lil dawk kollha li jridu jisimg˙u l-Verità.
Il-Óadd wara nofsinhar, il-Papa ser jiltaqa’
maΩ-Ωg˙aΩag˙, il-fiduçja u t-tama ta’ ©ensna. Din
il-laqg˙a ser issir fil-Port il-Kbir, wie˙ed mill-isba˙
portijiet fid-dinja u li fih ilkoll kemm a˙na naraw il-
grajjiet ta’ ©ensna jissawwru, ©rajja ta’ fer˙ u niket,
ta’ paçi u ta’ gwerra, port li huwa dejjem miftu˙ biex
jilqa’ lil dawk li jog˙©obhom ji©u fostna biex iΩuruna,
popli li j˙addnu kulturi, reli©jonijiet u filosofiji u
tradizzjonijiet differenti. Hawnhekk il-Papa ser
i˙e©©e© liΩ-Ωg˙aΩag˙ biex ikunu dak li huwa naturali
g˙alihom: qawwija u sodi, mimlijin ˙e©©a u kura©©
biex iwasslu l-Kelma ta’ Kristu, ikunu veri xhieda tal-
Van©elu b’˙ajjithom stess.
Kif nistg˙u ma nifir˙ux b’din il-mi©ja fostna tar-
Rag˙aj tal-Knisja Universali. Kif nistg˙u nibqg˙u lura
milli nie˙du sehem f’din iç-çelebrazzjoni li ser tkun
pass ie˙or importanti fil-˙ajja spiritwali u reli©juΩa
tal-poplu tag˙na. Pass importanti g˙ax ser nirçievu
il-Kelma direttament mir-rag˙aj tag˙na b˙alma
g˙amlu l-ewwel insara, missirijietna, li rçevew il-
Kelma minn fomm l-Appostlu nnifsu. Ejjew nift˙u
qalbna biex nilqg˙u il-Kelma li ser iwasslilna l-Papa,
ejjew inkunu lesti li nwettqu dak li huwa ser jitlob
minna biex f’dinja li kontinwament trid twarrab lil
Alla, a˙na Maltin u G˙awdxin nibqg˙u verament
dak li a˙na u li writna ming˙and missirijietna: ©ens
ma˙tur, saçerdozju rjali, nazzjon qaddis, poplu li Alla
kiseb g˙alih, biex inxandru t-tif˙ir ta’ dak li sejj˙ilna
mid-dlam g˙ad-dawl tieg˙u tal-g˙a©eb. (1 Pt 2,9)
Mons. Paul C. Vella
 Le˙en il-Qala - April 2010
IL-PRIMAT PETRIN
lejn analiΩi storika-teolo©ika
minn Fr Geoffrey G. Attard
Wie˙ed mill-aspetti fundamentali ta’ dak il-qasam
tat-teolo©ija Nisranija mag˙ruf b˙ala l-EkkleΩjolo©ija,
(li hija l-istudju li jiffoka fuq il-Knisja u teolo©ija
tag˙ha) huwa l-Primat Petrin, ji©ifieri l-uffiçju tal-
appostlu Pietru mog˙ti minn Kristu u mwaqqaf
minnu u li jg˙addi bil-qawwa tas-suççessjoni
appostolika g˙and is-suççessuri le©ittimi tal-Vigarju
ta’ Kristu fuq l-art. Óarsa analitika lejn dan l-aspett
tg˙inna nifhmu u napprezzaw aktar dan l-uffiçju
mwaqqaf bir-rieda divina tas-Salvatur.
Ir-realtà tal-Primat
Il-Knisja hija s-sagrament tal-g˙aqda ma’ Alla u
li l-istess Alla jrid g˙all-umanità kollha fi Kristu
permezz tal-Ispirtu s-Santu. Imma l-fatti juru li
l-Knisja fil-preΩent hija maqsuma. G˙andna l-Insara
Kattoliçi u l-Insara Luterani, g˙andna l-Insara
Presbiterani msej˙a wkoll Kalvinisti u g˙andna
l-Insara Pentekostali u g˙andna wkoll l-Anglikani.
Ironikament, ministeru partikulari fi ˙dan il-Knisja
Kattolika u li jeΩisti preçiΩament g˙all-iskop li
jissimbolizza u jg˙in ir-realizzazzjoni tal-unità tal-
istess Knisja jitqies kultant b˙ala ostaklu
g˙al din l-istess g˙aqda. Imma dan ma
kienx l-iskop ewlieni ta’ kif kellhom ikunu
l-affarijiet. Diskussjonijiet ekumeniçi
riçenti tal-papat huma mela tal-og˙la
importanza. L-Insara mifruda di©à
j˙addnu u jaççettaw ir-realtajiet li jaqdu
l-unità tal-Knisja b˙ala entità s˙i˙a:
il-Mag˙mudija, l-Iskrittura Mqaddsa,
il-litur©iji, il-kredi, il-konfessjonijiet jew
stqarrijiet ta’ fidi, u l-konçilji ekumeniçi.
Id-Djalogu Kattoliku-Luteran jorbot
dawn id-diversi mezzi ta’ g˙aqda tal-
Knisja mal-“funzjoni Petrina”. Din il-funzjoni hija
forma partikulari ta’ ministeru eΩerçitat minn
persuna li g˙andha uffiççju jew inkella minn knisja
lokali b’riferenza g˙all-Knisja in ©enerali. Il-funzjoni
Petrina “isservi biex tippromwovi jew tippreserva
l-uniçità tal-Knisja billi tissimbolizza l-unità, u billi
tiffaçilita l-komunikazzjoni, l-assistenza reçiproka
jew il-korrezzjoni, u l-kollaborazzjoni tal-missjoni
tal-Knisja” (Dokument Primat Papali, n. 4). Din il-
funzjoni hija msej˙a ‘Petrina’ g˙aliex dan huwa t-tip
ta’ rwol li Pietru kellu fost id-dixxipli ori©inali ta’
Ìesù. Fost id-dixxipli ta’ Ìesù, Pietru huwa mog˙ti
l-akbar prominenza fit-Testment il-Ìdid tal-ori©ini
tal-Knisja. Huwa jitqies b˙ala çentrali fit-twaqqif tal-
Knisja (Mt 16:18), b˙ala dak li jsa˙˙a˙ lill-a˙wa (Lq
22:32) u b˙ala dak li jitma’ n-nag˙a© ta’ Kristu (Ìw
21:15-17) Huwa figura prominenti f’xi w˙ud mill-ittri
Pawlini, fl-Atti tal-Appostli u fl-hekk imsej˙a Ωew©
ittri Kattoliçi (1 u 2 Pt) – kollu juri li hu kien assoçjat
minn ministeru tassew wiesa’. L-istorja tal-Knisja li
ti©i eΩatt wara dan il-perijodu turih b˙ala r-rag˙aj
tal-Knisja Universali. Fil-fatt, “ir-rappreΩentant singolu
l-aktar mag˙ruf u rikonoxxut ta’ dan il-
Ministeru Petrin... kien dejjem l-isqof ta’
Ruma” (Dokument Papal Primacy n. 5).
Mill-inqas, tlett kontroversji
immarkaw id-diskussjoni tal-ministeru
tal-Isqof ta’ Ruma: diskussjoni storika,
teolo©ika u kanonika. Kattoliçi u
Insara o˙ra g˙andhom id-differenzi
ta’ bejniethom dwar it-tifsira u
l-implikazzjonijiet tar-rwol ta’ Pietru fil-
Knisja tat-Testment il-Ìdid. Storikament,
il-Kattoliçi jinsistu li din il-funzjoni kienet
mog˙tija minn Kristu nnifsu lil Pietru u
5
 Le˙en il-Qala - April 2010
li g˙addiet minn seklu g˙all-ie˙or. L-Insara mhux
Kattoliçi g˙andhom it-tendenza li jimminimizzaw is-
sinifikat ta’ Pietru fit-Testment il-Ìdid u jidher çar li
ça˙du in-nozzjoni tas-suççessjoni fl-awtorità pastorali
li suppost tg˙addi minn Pietru g˙all-isqof ta’ Ruma.
Teolo©ikament, il-Kattoliçi argumentaw li l-papat
huwa ta’ ori©ini divina u li allura jeΩisti bir-rieda
ta’ Kristu, fil-waqt li l-Insara mhux Kattoliçi jinsistu
li dan g˙andu ori©ini umana biss. Kanonikament,
il-Kattoliçi ˙arsu lejn is-setg˙a legali tal-Papa b˙ala
wa˙da suprema, s˙i˙a, ordinarja u immedjata kif
insibu fl-ewwel Konçilju Vatikan. Mela skont dawn,
is-setg˙a mhix su©©etta g˙al ©urisdizzjoni umana
og˙la. Imma l-Insara l-o˙ra jarawha b˙ala li twassal
g˙al abbuΩ intolleranti ta’ setg˙a.
Fit-Testment il-Ìdid
Pietru kien çertament figura ta’ importanza çentrali
fost id-dixxipli tal-Mulej. Hu kien minn fost l-ewwel
imsej˙a, serva b˙ala l-kelliem g˙all-appostli s˙abu
u setà kien l-ewwel wie˙ed li lilu l-Mulej deher
wara l-qawmien (din hija t-tradizzjoni ta’ Luqa
u Pawlu, imma fil-kitbiet ta’ Mattew, Ìwanni u
Mark, Marija Maddalena kienet l-ewwel li ratu. Hu
x’inhu, it-termini primat u ©urisdizzjoni jkun a˙jar li
nevitawhom meta niddeskrivu l-irwol ta’ Pietru fit-
Testment il-Ìdid. Huma fil-fatt termini post-bibbliçi
u allura kanoniçi.
Il-Knisja tat-Testment il-Ìdid hija knisja li
teΩisti f’post patikulari: mela f’Korintu, f’Antjokja,
f’Ìerusalemm. Hija wkoll Knisja Universali b˙alma
naqraw fl-Ittra lill-Efesin meta tissejja˙ il-Ìisem ta’
Kristu. G˙alkemm ma jidhirx dejjem çar kif Pietru
jirrelata mal-Knisja universali, huwa çar biΩΩejjed
kif Pietru jirrelata mal-Knisja universali f’çerti modi
sinjifikanti. Jissemma’ l-ewwel wie˙ed fil-lista tal-
appostli (Mk 3:16-19; Mt 10:1-4; Lq 6:12-16) u
˙afna drabi jitkellem f’isimhom jew g˙alihom (Mk
8:29; Mt 18:21; Lq 12:41; Ìw 6:67-69). Huwa
l-ewwel xhud appostoliku ta’ Kristu rxoxt (1 Kor15:
5; Lq 24: 34). Huwa prominenti fil-komunità
ori©inali ta’ Ìerusalemm u jissemma’ f’˙afna knejjes
o˙ra (Atti 1:15-26; 2:14-40; 3:1-26; 4:8; 8:18-25;
9:32-43; 10:5; 12:17; 1 Pt 2:11; 5:13). L-attivitajiet
tieg˙u wara l-Konçilju ta’ Ìerusalemm ma humiex
rappuratti imma hemm qbil dejjem jikber li Pietru
mar Ruma u miet martri hemm. Jekk
serviex il-Knisja ta’ Ruma b˙ala isqof
jew le ma jistax ikun mag˙ruf permezz
ta’ evidenza g˙ax sa issa ma g˙andna
xejn f’idejna. U mit-Testment il-Ìdid
biss, ma g˙andna ebda baΩi biex nibnu
linja ta’ suççessjoni li minn Pietru tie˙u
g˙all-isqfijiet l-o˙ra ta’ Ruma.
G˙at-tradizzjoni Kattolika, it-testi
klassiçi tal-primat Petrin huma Mt
16:13-19, Lq 22:31-38 Ìw 21:15-19. Il-
fatt li Ìesù sejja˙ lil Pietru blata nsibuha
6 f’kuntesti differenti fit-tlett evan©elji u
allura to˙loq mistoqsijiet. Ma nistg˙ux inkunu çerti
jekk din l-okkaΩjoni ta’ tismija (g˙oti tal-isem ta’
“blata” lil Xmun Pietru) se˙˙itx matul il-ministeru
ta’ Ìesù jew inkella wara l-qawmien u li allura hemm
il-kaΩ ta’ “retrojezzjoni” fir-rakkonti tal-ministeru ta’
Ìesù. Fir-rigward tal-g˙oti tas-setg˙a tal-imfieta˙,
din turi miΩura imponenti ta’ setg˙a. Madankollu
awtorità speçjali “fuq o˙rajn” m’hijiex attesta b’mod
çar. Anzi, fl-Atti tal-Appostli, Pietru jidher b˙ala li qed
jikkonsulta mal-appostli u anke jintbag˙at minnhom
(8:14). Hu u Ìwanni ja©ixxu qishom tim (3:1-11;
4:1-22; 8:14).
Mill-banda l-o˙ra, hemm xbiehat o˙ra marbuta
ma’ Pietru. Hu jitqies b˙ala s-sajjied (Lq 5:10; Ìw
1:1-14), b˙ala r-rag˙aj tal-mer˙la ta’ Kristu (Ìw
21:15-17), b˙ala l-anzjan li jindirizza l-anzjani l-o˙ra
(1 Pt 5:1), b˙ala dak li jipproklama l-fidi f’Ìesù l-Iben
ta’ Alla (Mt 16:16-17), b˙ala dak li rçieva rivelazzjoni
speçjali (Atti 1:9-16) u b˙ala dak li jikkore©i o˙rajn
(2 Pt 3:15-16) u anke b˙ala l-blata li fuqha tinbena
l-Knisja (Mt 16:18).
Il-kwistjoni mela tiddependi kollha fuq l-baΩi ta’
investigazzjoni tat-Testment il-Ìdid.
Ir-Ra©unijiet g˙all-Primat u San Irinew
Xi studjuΩi moderni waslu biex jikkonkludu li Ruma
ng˙atat il-primat min˙abba ra©unijiet politiçi, fi
kliem ie˙or, min˙abba l-fatt li Ruma kienet il-belt
kapitali tal-imperu, il-qalba taç-çiviltà ta’ dak iΩ-Ωmien
u l-werrieta tal-kultura klassika Griega. Imma din hija
biss il-qoxra tar-realtà. Hemm diversi ra©unijiet o˙ra
li huma aktar solidi minn din.
Ftit Ωmien biss wara nofs it-tieni seklu WK, qrib
is-sena 154, Polikarpu, l-isqof qaddis ta’ Smirna fl-
Asja Minuri (it-Turkija tal-lum) u li kien jifta˙ar li jaf lil
San Ìwann l-Appostlu personalment, g˙amel vja©©
perikoluΩ minn Smirna g˙al Ruma fejn iltaqa’ wiçç
imbwiçç mal-Papa Aniçetu Isqof ta’ Ruma. Huma
ddiskutew flimkien il-kwistjoni delikata tad-data tal-
G˙id. Aktar ‘il quddiem il-knejjes tal-Asja ma qablux
ma’ Ruma dwar l-g˙aΩla ta’ data fissa kif nistg˙u
naqraw fil-ktieb Historia ecclesiastica ta’ Ewsebju ta’
Çesarija. Il-laqg˙a bejn Polikarpu u Aniçetu ma waslet
g˙al ebda konkluΩjoni poΩittiva g˙alkemm Polikarpu
˙alla lil Aniçetu fi spirtu ta’ sliem. Aktar tard Polikarpu
miet mewta ta’ martri billi ng˙ata l-˙ruq.
Matul il-˙akma ta’ Marku Awrelju
(161-180) isqof ie˙or mill-Asja Minuri
– din id-darba Abercius – g˙amel vja©©
lejn Ruma. Huwa telaq minn Hierapolis,
belt fil-Fri©ja Salutaris bl-g˙an singulari
li jsir jaf a˙jar il-Knisja ta’ Ruma. Lejn
tmiem is-saltna ta’ Marku Awrelju qrib
is-sena 178 WK, Irinew, ra©el li kellu
l-g˙eruq tieg˙u fl-Asja Minuri wasal
Ruma; dan kien di©à stazzjonat f’Lyons,
fil-Gallja, (mela Franza tal-lum). Dan
Irinew kien twieled qrib Smirna u kellu
b˙ala g˙alliem tieg˙u lil Polikarpu stess.
 Le˙en il-Qala - April 2010
Ma nafux g˙al liema ra©uni kien ˙alla art twelidu
fl-Asja Minuri biex imur joqg˙od fil-Gallja. Aktar tard
sar saçerdot tal-isqof Potinu. Fis-sena 177, faqqg˙et
il-persekuzzjoni ta’ Marku Awrelju; Potinu u s˙abu
mietu martri. Sadattant bdiet tinfirex ukoll l-ereΩija
Montanista. G˙alhekk ir-rappreΩentanti tal-Knisja
ta’ Lyons bag˙tu Ruma Ω-Ωag˙Ωug˙ Irinew sabiex
jitratta mal-Papa Elewterju (175-189). L-iskop ta’
din il-missjoni diplomatika kien li jitlob lill-Papa
sabiex jinda˙al fil-kwistjoni tal-Montanisti ˙alli
jissalvagwardja l-g˙aqda tal-Knisja Nisranija.
Wara li re©a’ lura lejn Lyon, hu sar is-suççessur tal-
isqof Pontinu u beda jifrex il-KristjaneΩmu u jxandar
l-Evan©elju madwar il-Gallja. F’dan il-perijodu wkoll,
il-˙assieb minn Lixandra Ori©ene wkoll kien mar lejn
Ruma biex jiddiskuti mal-Papa Ûeferinu (199-217),
l-istess kif kienu g˙amlu Polikarpu u Irinew imma
l-aktar sabiex isir jaf a˙jar il-Knisja ta’ Ruma. Irridu
nsemmu ukoll lil Ìustinu, aktar tard martri, li wkoll
kien mar Ruma minkejja li kellu diffikultajiet biex
jag˙mel il-vja©©. Hu kien ˙alla Efesu u mar Ruma fejn
feta˙ skola li permezz tag˙ha g˙allem u kiteb u wara
sofra l-martirju.
Anke d-duttur tal-Knisja Egesippu, Lhudi-Nisrani,
kien mar Ruma u qatta’ diversi snin f’din il-belt bejn
is-snin 175 u 180 WK. Meta dan re©a’ lura lejn
Ìerusalemm, kiteb il-famuΩi Memoirs.
Dan kollu juri li l-Knisja ta’ Ruma, sa minn
perijodu l-iΩjed antik, kienet tattira lil diversi
persuna©©i Insara li kienu jirrikorru lejha jew g˙all-
esperjenza jew inkella biex ji©©ieldu l-ereΩija. Matul
il-pontifikat ta’ Papa I©inu (136-140), hekk kif miet
l-Imperatur Adrijanu u bdiet il-˙akma ta’ Antoninu
Piju, Ruma laqg˙et lil Valerjanu, il-fundatur tas-setta
eretika tal-Valerjani. Aktar tard in©ibdu lejn it-tag˙lim
Ωbaljat tieg˙u f’Ruma nies b˙al Marçjon minn Sinope
fil-Ba˙ar l-Iswed, Teodozju ta’ BiΩanzju, Noetu ta’
Smirna u d-dixxipli tieg˙u Epigou u Kleonimu.
Imma l-aktar episodju importanti li jsa˙˙a˙
l-argument favur il-primat ta’ Ruma huwa dak ta’
Irinew ta’ Lyons u l-Papa Elewterju. Meta bdiet
tinfirex l-ereΩija ta’ Montanu mag˙rufa b˙ala l-ereΩija
Montanista, Irinew mar Ruma biex jitkellem mal-
isqof ta’ din il-belt imperjali. Aktar tard Irinew kellu
jiddedika l-ktieb prinçipali tieg˙u Kontra l-EreΩija
(Adversus Haereses) kontra dawn l-eretiçi. Dan il-
ktieb kitbu bil-Grieg bejn is-sena 175
u 189 WK. Illum wasal g˙adna biçça
fit-traduzzjoni Latina, biçça f’verΩjoni
Armena u biçça fl-ori©inal Grieg. Is-silta li
tikkonçerna l-primat tal-Knisja ta’ Ruma
tinsab fit-traduzzjoni Latina.
L-opinjoni ta’ Irinew hija importanti
˙afna g˙alina u dan g˙al Ωew©
ra©unijiet. L-ewwelnett, hija importanti
min˙abba fl-awtorità ta’ min qieg˙ed
jikteb. It-tieni, g˙ax Irinew huwa wild
il-lvant – hu kien ing˙ata l-edukazzjoni
tieg˙u fi Smirna – imma sadattant
hu kien isqof ta’ Lyons fil-Punent. Irinew jiffoka
fuq l-importanza tal-messa©© tal-Van©elu li ©ie
mxandar mill-appostli Pietru u Pawlu li hu jsej˙ilhom
gloriosissimi – a©©ettiv li hu jag˙ti biss lill-appostli ta’
Ruma. Dawn iΩ-Ωew© appostli kienu xandru l-Kelma
u taw xhieda bil-mewt tal-martirju fil-belt eterna.
Imbag˙ad jikteb:
“G˙ax ma’ din il-Knisja, min˙abba l-pre-
eminenza setg˙ana tag˙ha (potentior principalitas),
g˙andhom jaqblu l-knejjes l-o˙ra kollha, mela l-fidili
f’kull parti tad-dinja; u huwa biss fiha li t-tradizzjoni
©iet mg˙oddija mill-appostli u nΩammet minn dawk
li ©ew minn kullimkien”.
Imbag˙ad, proprju wara dan il-punt preçiΩ,
Irinew jinkludi l-lista tal-isqfijiet ta’ Ruma li jaf hu, lista
li tinkludi ˙dax-il isem, minn Linus l-ewwel suççessur
tal-appostlu Pietru g˙al Elewterju (175-189 WK).
Fuq din is-silta, inkitbu mijiet ta’ mijiet ta’ pa©ni
lkoll jippuvaw jag˙tu l-interpretazzjoni ta’ dan it-test
antik. It-terminu potentior principalitas huwa çar u
ming˙ajr ebda diffikultà ta’ interpretazzjoni. Il-Knisja
ta’ Ruma hija l-punt fokali. Ir-ra©unijiet li l-istudjuΩi,
ewlenija fosthom il-Professoressa Guarducci, jisiltu,
favur il-primat ta’ Ruma huma dawn:
i. Li s-sede Rumana hija l-akbar u l-aktar
importanti;
ii. Li hija mag˙rufa madwar id-dinja kollha
iii. Li kienet imwaqqfa u organizzata miΩ-Ωew©
appostli Pietru u Pawlu, u
iv. Li tgawdi madwar id-dinja l-fatt li hi g˙andha
l-fidi soda u vera.
Dan kollu jikkorrispondi mal-verità. Anke fl-ittra lir-
Rumani Pawlu kiteb: “Il-fidi tag˙kom hija mxandra
mad-dinja kollha” (Rum 1:8). Proprju g˙ax huwa
hekk, “huwa me˙tie© (necesse est) li l-Knejjes
l-o˙ra kollha jaqblu mag˙ha”. Fil-qosor, Irinew
jara l-Knisja ta’ Ruma b˙ala ç-çentru ideali tal-
Knisja Universali. Dan g˙aliex huwa biss f’Ruma li
t-tradizzjoni appostolika tinsab preservata. Ta’ min
jg˙id hawnhekk li jekk nistudjaw in-nazzjonalità
tas-suççessuri ta’ Pietru ninteb˙u li l-Knisja ta’ Ruma
kienet mimlija b’nies minn partijiet diversi tal-imperu;
minn Tuscia, mill-Greçja speçjalment Ateni, minn
Aquilia, mis-Sirja, minn Campania u minn Epirus.
F’silta o˙ra tal-ktieb tieg˙u, Irinew jg˙id lill-Knisja
ta’ Ruma hija ç-çentru viΩibbli tal-knejjes
kollha u mag˙ha huma jinsabu f’ “©isem
wie˙ed, ru˙ wa˙da u qalb wa˙da”.
Jikkwotah ukoll Ewsebju ta’ Çesarija fil-
ktieb tal-istorja tieg˙u.
Wara t-twaqqif tal-imperu minn
Awgustu, il-poeti, l-istoriçi u l-apolo©isti
lkoll ˙adu l-opportunità li jesprimu idea
nobbli ta’ Ruma, il-kapitali tal-imperu u
l-patrija tal-©nus kollha tad-dinja. Malajr
bdew jiktbu dwar it-terminu urbis li
fil-lingwa Latina hija l-©enittiv ta’ urbs,
mela l-belt per eççellenza; huma lem˙u 7
 Le˙en il-Qala - April 2010
speçi ta’ parità bejn dan it-terminu urbis u t-terminu
sie˙bu orbis li huwa n-nominattiv u l-©enettiv tal-
kelma li tfisser “id-dinja”. Hawn ta’ min isemmi l-versi
famuΩi tal-poeta Galliku Claudius Rutilius Namatianus
li jindirizza lil Ruma hekk fil-bidu tal-˙ames seklu
Fecisti patriam diversis gentibus unam
Urbem fecisti quod prius orbis erat
li f’ilsienna l-Malti ti©i hekk:
“Inti sirt il-patrija komuni g˙al bosta ©nus
Inti qbadt id-dinja u minnha sawwart belt”.
L-idea tal-università ta’ Ruma g˙andha g˙eruqha
fil-fond hekk nsibuha çara fl-awtur Aelius Aristides li
kiteb ktieb jismu Encomium of Rome minkejja li kien
minn Smirna fl-Asja Minuri minn fejn kien ©ej l-istess
Irinew. Aktar ‘il quddiem, fl-Asja Minuri wkoll, Melito,
l-isqof ta’ Sardi – mag˙uf fostna l-Insara g˙all-kitba
tal-eqdem omelija dwar l-G˙id il-Kbir li qatt waslitilna
– kiteb l-Apologia indirizzata lill-imperatur Marku
Awrelju u fiha jsemmi r-rabtiet providenzjali bejn
l-imperu universali ta’ Ruma u l-Knisja ta’ Kristu.
Hu ˙oloq sens ta’ paralleliΩmu bejn il-KristjaneΩmu
u l-imperu Ruman, liema xeb˙ issa jgawdi natura
proverbjali mqar jekk wie˙ed iqis çerti termini li
g˙adna nuΩaw b˙al ma huma pontifex maximus,
curia, basilica, cattedra, episcopus, diocesis u bosta u
bosta o˙rajn.
Hemm imbag˙ad xi testi o˙ra importanti li
jkomplu jsa˙˙u t-teorija favur il-primat Petrin u li
huma mibnija fuq dokumenti ˙ajja. Dawn li ©ejjin
huma w˙ud minnhom.
L-Epistola ta’ Klement ta’ Ruma lill-Korintin
Tletin sena biss wara l-martirju ta’ Pietru u Pawlu,
mela fis-sena 96 WK, il-Knisja ta’ Ruma tirçievi
a˙barijiet minn Korintu. F’Korintu, xi presbiteri Ωg˙ar
˙aduha kontra l-presbiterju anzjan u ne˙˙ewhom.
Klement, l-isqof ta’ Ruma, i˙oss li g˙andu jinda˙al u
jikteb il-famuΩa epistola tieg˙u lill-Insara ta’ Korintu.
Aktarx li f’dan iΩ-Ωmien ma nistg˙ux nitkellmu minn
“Papa” f’Ruma imma interessanti li l-ittra ta’ Klement
baqg˙et tinqara g˙al xi Ωmien kull nhar ta’ Óadd
matul il-litur©ija Kristjana – fl-istess çelebrazzjoni li
fiha kienet tinqara l-Iskrittura. Nafu li qrib is-sena
170 WK din l-ittra kienet g˙adha tinqara u dan
jg˙idulna Ewsebju ta’ Çesarija; kienet
tinqara flimkien ma’ ittra o˙ra li l-isqof
ta’ Ruma Soter (166-175) aktar tard
bag˙at lil Djonisju, l-isqof ta’ Korintu.
L-ittra ori©inali ta’ Klement infirxet minn
Korintu g˙al bliet o˙ra u g˙al Knejjes
o˙ra u ntuΩat fil-litur©ija.
L-Ittra ta’ Injazju, Isqof ta’
Antjokja
lir-Rumani
Jekk in˙allu warajna l-ewwel seklu,
8 insibu quddiemna l-figura imponenti
ta’ Injazju, Isqof ta’ Antjokja u wie˙ed mill-missirijiet
appostoliçi. Dan kien isqof ta’ Antjokja tas-Sirja li fil-
kitba tieg˙u afferma b’mod çar il-primat spiritwali
tal-Knisja ta’ Ruma. Il-Knisja ta’ Antjokja kienet
twaqqfet minn San Pietru, l-ewwel isqof tag˙ha
u x’aktarx li Injazju kien jaf sew lil Pietru u sew lil
Pawlu. Il-Knejjes l-o˙ra tas-Sirja aktarx li kienu wkoll
ta˙t l-awtorità tieg˙u. Fi Ωmien l-imperatur Trajanu,
Injazju sar persona non grata min˙abba r-reli©jon
Kristjana li kien jistqarr. Is-sentenza li nqag˙tetlu
kienet li jintefa’ b’ikel lill-iljuni u l-bhejjem l-iΩjed
selva©©. Din l-esekuzzjoni kellha sse˙˙ fl-anfiteatru
Flavjan mag˙ruf b˙ala l-Kolossew.
Kull min jaqra l-Ittra jew Epistola ta’ Injazju
lir-Rumani ma jistax ma jinnotax il-poΩizzjoni
prominenti li l-Knisja ta’ Ruma kienet tgawdi fil-
˙sieb ta’ Injazju. Hu jikteb fil-bidu tal-ittra li l-Knisja
ta’ Ruma “tippresiedi fir-re©jun tar-Rumani”. Wa˙da
mill-kelmiet li juΩa turi li l-verb “jippresiedi” li g˙andu
jiftiehem fis-sens assolut u mhux b’relazzoni mat-
territorju li tinsab Ruma fih biss. Imbag˙ad Injazju
jsellem lill-Knisja ta’ Ruma b’espressjonijiet ta’ unur
u ammirazzjoni; m’hemm xejn li jista’ jitqabbel ma’
dan fit-tislimiet l-o˙ra lil Knejjes o˙ra. Fost il-fraΩijiet
mimlija tif˙ir li g˙andu g˙all-Knisja ta’ Ruma jg˙id li
hija “denja ta’ Alla, denja tal-unur, denja li tissejja˙
qaddisa, denja tat-tif˙ir, denja tas-suççess, denja tal-
venerazzjoni u li tippresiedi fuq l-agape li ©©orr l-isem
tal-Iben u tal-Missier; Lilha jiena nsellem f’isem Kristu,
l-Iben tal-Missier”.
In-nom Grieg ‘agape’ jfisser, fl-uΩu tieg˙u tas-
soltu, “im˙abba, karità”. Imma min˙abba li Injazju
ma juΩax id-dativ imma minflok juΩa l-©enettiv juri li
hu ma kellux f’mo˙˙u l-im˙abba f’sens astratt imma
“l-ikla tal-a˙wa”. L-istudjuΩi jg˙arrfuna li ter©a’ u
tg˙id, dan it-terminu g˙andu tifsira o˙ra li allura ti©i
t-tielet wa˙da possibli. Din hija t-tifsira ta’ “Knisja”.
Dan g˙aliex il-Knisja hija soçjetà preçiΩa ta’ bnedmin
mag˙quda fl-im˙abba. Fil-fatt ©ieli uΩa t-terminu
biex jirreferi g˙all-Knisja tas-Sirja. Mela meta Injazju
juΩa dan it-terminu g˙all-Knisja ta’ Ruma qieg˙ed
ifisser li hi g˙andha l-primat fost il-Knejjes l-o˙ra
inkwantu hi toffri “l-ikla tal-a˙wa” fis-sens ideali
tar-realtà tat-terminu. Barra minn dan, is-superjorità
tal-Knisja ta’ Ruma to˙ro© çara mill-fatt li lilha
jatribwixxi l-mertu li hija l-g˙alliema tal-o˙rajn. Meta
jsemmi l-Knisja tas-Sirja li ˙alla warajh,
hu jirrakomanda fit-talb tar-Rumani din
il-Knisja lokali li tag˙ha huwa l-mexxej
spiritwali.
Wie˙ed g˙andu mnejn jistaqsi:
imma g˙aliex Injazju jatribwixxi daqstant
importanza u dinjità lill-Knisja ta’ Ruma?
Ir-ra©uni hi fl-g˙aqda kbira li kien hemm
bejn il-Knisja ta’ Ruma u l-appostli San
Pietru u San Pawl. Injazju kien jemmen
bil-qawwa fl-importanza tat-tradizzjoni
appostolika. Fl-istess ittra li kiteb lir-
Rumani, hu jfakkar lill-appostli Pietru u
 Le˙en il-Qala - April 2010
Pawlu u jiddikjara li l-Knisja Rumana rçeviet l-awtorità
tag˙ha b’mod dirett ming˙andhom. Dan huwa,
skont Injazju, il-privile©© li fuqu huwa mibni l-primat
spiritwali tal-Knisja ta’ Ruma.
Injazju huwa l-ewwel kittieb fl-istorja tal-Knisja
li juΩa t-terminu “Kattolika” jew “universali” g˙all-
Knisja li hija mag˙mula mill-bosta knejjes. U ladarba
l-Knisja ta’ Ruma kellha pre-eminenza fuq il-knejjes
l-o˙ra Kristjani, allura jsegwi l-argument li jer©a’
jsemmi wkoll Irinew li l-kunçett ta’ universalità sar
parti integrali tad-dikjarazzoni tal-primat spiritwali.
Huwa evidenti mela li fil-bidu tat-tieni seklu,
l-ewwel u l-aktar Knisja universali hija l-Knisja ta’
Ruma, evidenza li tinsab ukoll fost it-twemmin tal-
Insara tal-Lvant minn fejn kien ©ej l-istess Injazju ta’
Antjokja.
L-Ittra ta’ Dijonisju, isqof ta’ Korintu,
lir-Rumani
L-ittra nkitbet lill-komunità Kristjana ta’ Ruma bejn
is-snin 66 u 177 WK meta Soter kien jokkupa t-tron
ta’ Pietru. Dan nafuh mill-Historia Ecclesiastica ta’
Ewsebju isqof ta’ Çesarija.
Hu u jindirizza l-Knisja ta’ Ruma, Dijonisju
jeΩalta l-karità ta’ dik il-Knisja li g˙andha tradizzjoni
li tg˙in lill-knejjes l-o˙ra fil-bΩonnijiet spiritwali u
materjali tag˙hom. Il-Knisja ta’ Ruma hija Knisja li
turi preferenza lejn il-foqra u l-oppressi u lejn dawk
li ©ew asso©©ettati g˙al xog˙ol iebes fil-minjiera. Hu
jassigura lir-Rumani li ittra mibg˙uta mill-Isqof Soter
(il-Papa) lill-Korintin qed tinqara dik il-komunità waqt
il-litur©ija tal-Óadd. F’din l-ittra lir-Rumani, Dijonisju
jinfurmana li minbarra din l-ittra tal-Papa Soter, qed
tkompli tinqara l-ittra aktar qadima tal-Papa Klement
lill-Korintin.
L-Apolo©ija ta’ Melito, Isqof ta’ Sardi
Matul il-˙ajja ta’ Irinew, x’aktarx lejn is-sena 171
jew 172 WK, Melito, Isqof ta’ Sardi bag˙at lill-
imperatur Marku Awrelju l-Apologia tieg˙u. Dan
huwa dokument li fih ji©u mfa˙˙ra r-rabtiet bejn
l-“filosofija” ta’ Melito (mela tal-KristjaneΩmu) mal-
imperu Ruman li jimplikaw l-g˙arfien tal-primat
spiritwali tal-Knisja ta’ Ruma, kif wie˙ed jista’ jaqra
fl-Istorja EkkleΩjastika ta’ Ewsebju ta’ Çesarija.
L-Ittra ta’ Polikrate u Irinew lill-
Papa Vitor
Jekk immorru is-sena 190 WK, f’Ruma
g˙andha lill-Papa Vitor (189-199)
jokkupa t-tron ta’ Pietru. Dan kien ta’
ori©ini Afrikana u ta’ karattru qawwi.
Wara li kien ilu ftit Ωmien Papa, xi
individwi re©g˙u qajjmu l-kontroversja
li fis-sena 151 WK kienet wasslet lil
Polikarpu sa Ruma; il-kontroversja
dwar id-data tal-G˙id il-Kbir. Din id-
darba, l-isqfijiet tal-Asja, proponenti
tat-tradizzjoni Lhudija (li skont din
l-ikla tal-G˙id kienet iççelebrata nhar l-erbatax-il
jum ta’ Nisan) sabet kelliem awtorevoli fil-persuna
ta’ Polikrate, isqof ta’ Efesu li g˙amel rikors g˙all-
Papa ta’ Ruma. L-ittra minn Polikrate lill-Papa Vitor
nΩammet biçça minnha fil-ktieb Historia Ecclesiastica
ta’ Ewsebju. B’ton kalm imma deçiΩiv, Polikrate
jappella g˙at-tradizzjoni qatt ma taqta’ li tinsab fir-
re©jun tal-Asja. Hu jsemmi l-importanza tal-Iskrittura
u l-ubbidjenza lejn Alla b˙ala aktar importanti milli
l-ubbidjenza lejn il-bnedmin. Quddiem ebusija ta’ ras
b˙al din, Papa Vitor ˙assu influwenzat mid-drawwiet
tal-belt tieg˙u f’Ruma u g˙alhekk ˙are© skomunika
kontra l-knejjes tal-Asja.
Fil-qalba ta’ din il-kwistjoni politika ta˙raq bil-
kontroversja u l-periklu ta’ qsim fil-Knisja Universali,
l-g˙aref Irinew inda˙al. Madwar g˙axar snin qabel,
dan Irinew kien di©à Ωar lil Ruma u tkellem mal-Papa
Elewterju. Din id-darba, hu ma Ωarx lil Ruma imma
kiteb lill-Papa Vitor. Din l-ittra wkoll tinsab fil-parti
l-kbira tag˙ha f’Ewsebju. Sabiex jissalvagwardja
l-g˙aqda u l-armonija bejn il-Kristjani madwar id-dinja,
Irinew isejja˙ g˙all-osservanza tad-drawwiet tal-belt ta’
Ruma u tal-Knisja tag˙ha. Fl-istess waqt jitlob lill-Papa
sabiex jimxi bil-moderazzjoni. Interessanti li l-isem
tal-ittra ta’ Irinew bil-Grieg huwa Eirnnais li tinqara
“eirenaios” u li bil-Malti tfisser “paçifiku”. Wara dan,
ma tissemmiex aktar l-iskomunika lill-Knejjes tal-Lvant
jew inkella xi xiΩma o˙ra.
Kollox juri li matul l-a˙˙ar deçennju tat-tieni
seklu, kienet teΩisti çara u qawwija s-setg˙a ta’
primat Ruman jew Petrin f’Ruma. Il-Knejjes tal-Asja
kienu j˙ossu li huwa dmir tag˙hom li jispjegaw lill-
Papa l-inkwiet tag˙hom u l-Papa ta’ Ruma kien i˙oss
li hu mog˙ni bis-setg˙a li jo˙ro© skomunika kontra
d-dissidenti. Il-fatt li Irinew inda˙al fil-kwistjoni u
rrefera g˙al Ruma u talab il-moderazzjoni mill-isqof
ta’ Ruma kull ma jmur ikompli jsa˙˙a˙ l-argument.
L-epigrafu ta’ Aberçju
Din l-iskrizzjoni hija mag˙rufa sew fost l-iskulari li
jistudaw id-dinja klassika. Giovanni Battista de Rossi
(1822-1894), arkeologu ta’ fama kbira, jiddeskriviha
b’dawn il-kelmiet “epigramma dignitate et pretio
inter christiana facile princeps” li bil-Malti tfisser “fost
l-epigrammi Kristjani hija façilment l-aktar wa˙da
distinta u ta’ valur”.
TeΩisti sa fi Ωmienna biblijografija
kbira ˙afna dwar is-su©©ett. JeΩistu
Ωew© frammenti tag˙ha; dawn instabu
mill-arkeologu IngliΩ William M. Ramsay
fl-1883 u nstabu qalb il-fdalijiet ta’
Hierapolis fil-Fri©ja Salutari fl-Asja
Minuri. Imbag˙ad fl-1892 ing˙ataw
lill-Papa Ljun XIII meta kien jiççelebra
l-˙amsa u ˙amsin anniversarju tal-
ordinazzjoni saçerdotali. G˙all-ewwel,
tqieg˙du g˙all-wiri fil-MuΩew tal-Arti
Sagra fil-Lateran u aktar tard ittie˙du fil-
MuΩewijiet tal-Vatikan. 9
 Le˙en il-Qala - April 2010
Bosta snin qabel l-iskoperta ta’ Ramsay, di©à
konna nafu b’dawn il-frammenti permezta’ serje
ta’ manuskritti li jmorru lura lejn is-sekli 10 u 13
WK ta’ Vita ta’ dan Aberçju, isqof. Jing˙ad li dan
Aberçju kien intalab imur Ruma sabiex jerΩorçizza
mid-dimonju lil çerta Lucilla, bint l-imperatur Marku
Awrelju. Wara li wasal fil-belt, hu keçça d-dimonju
li kien qed jittormenta lill-prinçipessa u wettaq
l-eΩorçiΩmu fil-preΩenza tal-imperatriçi Fawstina waqt
li Marku Awrelju kien bog˙od minn Ruma. Skont
il-©rajja, biex aktar jitturmenta lid-dimonju, Aberçju
©ieg˙el lill-ispirtu ˙aΩin jittrasporta altar kbir tal-
ir˙am. Wara li re©a’ lura lejn pajjiΩu, jing˙ad li dan
Alberçju uΩa l-altar b˙ala blata biex fuqha jonqox
l-epitaffju li hu stess iddetta.
Il-bijografiju tas-seklu 4 WK ma baqax lura milli
jirraporta wkoll fil-Vita mag˙mula minn tnejn u
g˙oxrin (22) eΩametru li l-wiçç tal-blata kien tali li
kien jag˙milha diffiçli li wie˙ed jaqra l-epitaffju.
L-istorja ta’ Lucilla ma˙kuma mid-dimonju u tal-
imperatur li jistieden lil Aberçju, tista’ tidher qisha
xi ˙rafa romantika. L-g˙aref monaku Benedittin
Giovanni Battista Pitra, li aktar tard sar kardinal,
g˙amel studju li ppubblikah fl-1855 u stqarr li dan
l-istudju huwa ©enwin. Fil-fatt, tletin sena wara, fl-
1882, kellu jkun l-arkeologu IngliΩ Ramsay li matul
l-iskavi tieg˙u sab l-iskrizzjoni sepulklari ta’ çertu
Alexandros, iben Antonios li fl-a˙˙ar tlett versi
tag˙ha hemm l-epitaffju ta’ Aberçju. L-epigrafu ta’
Alexandros fortunatament ©ie datat bi preçiΩjoni
lejn is-sena 216 WK. Fis-sena ta’ wara l-iskoperta ta’
dan, mela fl-1883, Ramay skopra Ω-Ωew© framment
li mbag˙ad ing˙ataw, kif semmejna, lill-Papa Ljun
XIII u jinsabu fil-MuΩewijiet tal-Vatikan. Fil-kitba ta’
Aberçju, dan jirreferi g˙al Ruma b˙ala “re©ina” .
PreçiΩament fil-versi 7 sa 9 naqraw hekk
“...li hu Kristu, bag˙atni Ruma sabiex nara
s-saltna u r-re©ina bl-ilbies dehebi u biΩ-Ωarbun tad-
deheb. U jien rajt hemmhekk poplu li kellu si©ill mill-
isba˙”.
L-istudji li saru wara juru li dan il-vers huwa speçi
ta’ kodiçi. Ma jistax ikun li lil Aberçju deherlu Kristu
nnifsu. Aktarx li hawnhekk “Kristu” huwa riferenza
g˙ar-rieda ta’ Alla li wasslitu biex imur Ruma ˙alli jara
“is-saltna” li lanqas hija riferenza g˙all-imperu Ruman
imma g˙all-Ìisem ta’ Kristu, ji©ifieri
l-Knisja, li r-ras tat-tmexxija tieg˙u
tinsab f’Ruma. Interessanti l-fatt li anke
fil-ktieb Ir-Rag˙aj ta’ Hermas attribwit lil
San Ìustinu, insibu kliem jixxieba˙ g˙al
ideat u realtajiet jixxieb˙u.
Wara Aberçju, nistg˙u nsemmu
wkoll lil xi padri o˙ra appostoliçi li bil-
kitba tag˙hom g˙arfu lil Ruma b˙ala
r-ras tal-Knejjes. Hekk Tertulljanu fil-
ktieb De praescriptione haereticorum
ippublikat qrib is-sena 200 WK jirreferi
10 kemm-il darba g˙al Ruma b˙ala l-Knisja
“universali”. Imbag˙ad jg˙addi biex jimmedita fuq
it-test mag˙ruf ta’ meta Kristu bena l-Knisja fuq
Pietru li jinsab f’San Mattew.
Klement ta’ Lixandra huwa l-awtur ta’ trattat
bl-isem Quis dives salvetur? li jfisser “Min jista’
jsalva?” F’din il-kitba hu jirreferi g˙at-test fl-Iskrittura
meta Ìesù qabbad lil Pietru jifta˙ il-˙uta u sab fiha
l-munita Rumana mag˙rufa b˙ala stater. Klement
jg˙addi biex juri permezz ta’ dan it-test ir-rabta
intima bejn Ìesù u Pietru li fuqu bena l-Knisja.
Ori©ene fil-Contra Celsum jiΩviluppa t-teorija di©à
msemmija minn Melito ta’ Sardi li hemm relazzjoni
qawwija bejn l-Imperu u l-Knisja. L-unità tal-imperu
u l-paçi universali li ©ab Çesari Awgustu g˙enu
l-firxa tal-fidi Kristjana u tal-Knisja proprju min˙abba
li Ruma hija ç-çentru kemm tal-imperu kif ukoll
tal-Knisja. Ori©ene wkoll kellu esperjenza personali
tal-primat Ruman meta wara li ©ie ordnat saçerdot,
il-Knisja ta’ Lixandra ma ˙aditx pjaçir u l-isqof
Demetrju ˙adha kontrih. L-isqfijiet tal-Asja Minuri ma
tawx kaΩ tal-kundanna u baqg˙u jirrispettaw l-ordni
sagri ta’ Ori©ene. Fl-istess waqt, Ruma, fil-preΩenza
tal-Papa Ponzjan (230-235) irratifikat l-ordinazzjoni
tieg˙u u hekk g˙amlet wirja mis-setg˙a superjuri
tag˙ha b˙ala r-ras tal-Knejjes l-o˙ra.
Mit-Tieni Seklu sal-Medjuevu
Matul is-snin, Pietru u l-uffiççju tieg˙u komplew
jing˙atat titli o˙ra ta’ valur. Issejja˙ missjunarju,
predikatur, viΩjonarju, qerried tal-eretiçi, g˙assies
ta’ bieb il-©enna, kaptan tad-dg˙ajsa tal-Knisja,
g˙alliem u ko-martri ma’ Pawlu. Sadattant il-Knisja
bdiet torganizza lilha nfisha fuq l-istil Greko-Ruman.
Il-Knisja nqdiet bl-imperu Ruman b˙ala spring-board
tal-˙idma missjunarja tag˙ha. Barra minn hekk, kien
hemm marbuta ma’ Ruma t-tradizzjoni qawwija li
Pietru xehed g˙al Kristu bil-martirju f’Ruma u ndifen
hemm ukoll.
Fil-kontroversja mal-Injostiçi, id-difensuri tal-
ortodossija, mela tal-verità Kattolika uffiçjali, appellaw
g˙all-fidi tas-sedi episkopali mwaqqfa mill-Appostli
u speçjalment il-fidi ta’ Ruma u l-Knisja tag˙ha
assoçjata ma’ Pietru u Pawlu. Matul l-ewwel ˙ames
sekli l-Knisja ta’ Ruma kisbet pre-eminenza fuq
il-knejjes l-o˙ra. Hija kienet tinda˙al fil-˙ajja ta’
Knejjes fil-qrib u anke fil-bog˙od u kienet tag˙Ωel
li tkun ma’ na˙a jew o˙ra waqt xi
kontroversja. Kienet tkun ikkonsultata
minn isqfijiet o˙ra dwar kwestjonijiet
morali jew duttrinali u kienet tibg˙at
delegati g˙al waqt konçilji. Il-Knisja ta’
Ruma bdiet titqies b˙ala tip ta’ qorti
finali tal-appell kif ukoll fokus tal-unità
g˙all-kommunitajiet tal-knejjes mifruxa.
Ir-relazzjoni bejn Pietru u l-Isqof ta’ Ruma
saret espliçita matul il-pontifikat ta’ Papa
Ljun I li miet fis-sena 461 WK li insista
li Pietru g˙adu qed jitkellem mal-Knisja
kollha permezz tal-isqof ta’ Ruma. It-
 Le˙en il-Qala - April 2010
titlu ‘Vigarju ta’ Kristu’ beda jintuΩa sa minn tmiem
is-seklu 4 WK. Kien ukoll Papa Ljun li intervena fil-
kontroversji Kristolo©içi l-kbar u li l-ittra tieg˙u lil
Flavjanu ta’ Kostantinopli tas-sena 449 WK ipprovdiet
il-baΩi g˙al formulazzjoni definittiva tal-fidi sentejn
biss wara l-Konçilju ta’ Kalçedonja.
Il-Medjuevu
Sabiex jipprote©i l-Knisja u l-papat, Papa Girgor VII u
Papa Innoçenz II bnew fuq dokumenti foloz b˙alma
kienu Id-Digrieti Foloz tal-Psewdo-Isidor li kien jg˙id
li l-uffiçju tal-Papa huwa wie˙ed monarkiku. Papa
Bonifaçju VIII kompla abbuΩa mill-istqarrija meta qal
li l-Papa ta’ Ruma g˙andu setg˙a anke temporali
assoluta fuq il-mexxejja tad-dinja.
Wara x-xiΩma ta’ bejn l-lvant u l-punent li bdiet
fil-˙dax-il seklu WK u waslet g˙all-qofol tag˙ha fis-
seklu tlettax WK, il-wiçç tal-papat inbidel. Kien fadal
patrijarkat wie˙ed biss fil-punent – dak tal-Papa u
din is-setg˙a ©iet assorbita mill-Papat. Fil-fehma tal-
Ortodossi, mela tal-Griegi, ir-relazzjoni tal-membri
mas-sede ta’ Ruma kienet saret hekk predominanti
li din kienet tibla’ r-relazzjoni mal-isqof lokali. Huma
beΩg˙u li l-viΩjoni tradizzjonali tal-Knisja ta’ Alla b˙ala
“komunjoni tal-Knejjes lokali” kienet fil-periklu li ti©i
assorbita mill-viΩjoni ta’ “Knisja universali ta˙t primat
universali”. Kien ukoll matul il-perijodu tal-pontifikat
ta’ Papa Ew©enju III (1145-1153) li t-titlu ta’ Vigarju
ta’ Kristu li fil-bidu kien mog˙ti lill-isqof beda jing˙ata
lil isqof wie˙ed biss – l-isqof ta’ Ruma. Innoçenz III
appell g˙al dan it-titlu biex jikseb baΩi ta’ setg˙a
universali, imqar fuq l-awtoritajiet temporali. It-titlu
aktar tradizzjonali kien dak ta’ vigarju ta’ Pietru.
Fil-medjuevu aktar tardiv, teolo©i prominenti
b˙al Tumas t’Akwinu u Bonaventura enfasizzaw is-
setg˙at tas-sede ta’ Ruma anke kontra l-KonçiljariΩmu
u t-teolo©i Protestanti Skolastiçi u l-kanonisti
affermaw mill-©did l-istruttura monarkika tal-gvern
ekkleΩjastiku. Il-Konçilju ta’ Firenze ˙are© id-Digriet
tal-Unjoni bejn il-Knisja Latina u l-Knisja Griega
fis-sena 1439 b’termini li jixb˙u ˙afna lil dawk tal-
Konçilju Vatikan l-Ewwel.
Ûviluppi Post-Tridentini
Difensuri kbar tal-awtorità papali kienu nies b˙al
Robertu Bellarminu li miet fl-1621. Hu firex kemm
fela˙ il-fehma li it-titlu ta’ Vigarju ta’
Pietru kien wie˙ed Ωbaljat u sa˙aq
li s-suççessur ta’ Pietru jrid jissejja˙
Vigarju ta’ Kristu. Dan g˙ax skont hu,
il-Papa ja©ixxi f’post Kristu bis-setg˙a li
tikkorrispondi ma’ din il-funzjoni. Meta
tfaçça l-moviment tal-GallikaniΩmu
u movimenti o˙ra ta’ nazzjonaliΩmu,
Ruma nfettxet tenfasizza aktar is-setg˙at
assoluti tal-Papat. L-ewwel konçilju
Vatikan la˙aq l-apice tal-assolutezza
tas-setg˙at tal-Papa, l-aktar biex
je˙odha kontra s-sentimenti tar-Riforma
Protestanti li kienu jer©g˙u jerfg˙u rashom ta˙t
forom differenti, imqar ta˙t il-forma aktar tardiva
tal-illuminiΩmu u r-rivoluzzjoni FrançiΩa.
Fil-Kostituzzjoni Dommatika dwar il-Knisja ta’
Kristu Pastor Aeternus il-konçilju ewlieni Vatikan
jiddikjara li “il-primat tal-©urisdizzjoni fuq il-
Knisja kollha kienet immedjatament u direttament
imwieg˙ed lil Pietru u mog˙ti minn Kristu”. Il-primat
jg˙addi g˙and min “jissuççiedi lil Pietru fis-sede
tieg˙u skond l-istituzzjoni ta’ Kristu nnifsu...” Din
is-setg˙a hija wa˙da s˙i˙a u suprema fuq il-Knisja
kollha mhux biss f’materji li jorbtu mal-fidi u l-morali
imma wkoll f’temi ta’ dixxiplina u tmexxija tal-Knisja
madwar id-dinja kollha. Din is-setg˙a hija ordinarja
u immedjata fuq kull knisja u fuq kull rag˙aj u l-fidili
tieg˙u.
Madankollu l-konçilju enfsizza l-fatt li l-Isqof ta’
Ruma m’huwiex l-isqof ta’ kwalunkwe Knisja lokali.
Fil-fatt, il-korrispondenza bejn Papa Piju IX illum
Beatu, u l-isqfijiet ÌermaniΩi fl-1875 provokata bl-
invenzjoni tal-Kançillier ÌermaniΩ Von Bismarck turi
din il-verità b’mod çar. Il-papat m’huwiex monarkija
assoluta fejn l-isqfijiet huma biss vasalli jew qaddejja
servili.
It-tag˙lim tal-Konçilju Vatikan I kien imsa˙˙a˙
minn Papa Ljun XIII fl-ençiklika Satis Cogitum tal-
1896 kif ukoll permezz tad-digriet tas-Santu Uffizzju
Lamentabili fi Ωmien San Piju X fl-1907 u mill-©did fi
Ωmien Piju XII permezz tal-Mystici Corporis fl-1943.
Fl-1949 ˙ar©et l-ittra lill-Kardinal Cushing dwar il-kaΩ
ta’ Leonard Feeney u Piju XII ˙are© ukoll l-Humani
Generis fl-1950.
Vatikan II
Mal-Konçilju Vatikan II il-papat qed jidher aktar
fis-sens kommunali u kolle©©jali tieg˙u. Il-Papa
jeΩerçita s-setg˙a suprema fuq il-Knisja, liema
awtorità tinsab vestita fil-kulle©© tal-isqfijiet u li ma
tistax ti©i eΩerçitata ming˙ajr il-kunsens tal-Papa.
“Dan il-kulle©© jesprimi l-varjetà u l-universalità
tal-Poplu ta’ Alla sakemm dan jin©abar ta˙t ras
wa˙da u jesprimi l-g˙aqda tal-mer˙la ta’ Kristu
(Kostituzzjoni Domm. Dwar l-Knisja, 22) . Il-Papa
xorta g˙andu “setg˙a s˙i˙a, suprema u universali
fuq il-Knisja”imma l-isqfijiet m’humiex aktar id-
delegati jew vigarji tieg˙u. Huma jirçievu mill-Mulej
“il-missjoni li jg˙allmu n-nazzjonijiet u
jippriedkaw il-Van©elu lil kull ˙lejqa”.
Huma jiggvernaw id-djoçesi tag˙hom
mhux b˙ala “vigarji tal-Isqof ta’ Ruma
g˙ax jeΩerçitaw awtorità li hija propja
g˙alihom...” (n. 27).
Fl-a˙˙arnett, l-awtorità kollha li
jgawdu kemm il-Papa kif ukoll l-isqfijiet
g˙andha tkun dejjem eΩerçiata
f’komunjoni mal-Knejjes lokali permezz
tal-predikazzjoni fidila tal-Van©elu,
l-amministrazzjoni tas-Sagramenti u
s-servizz fl-im˙abba. Huma jikkollaboraw 11
 Le˙en il-Qala - April 2010
flimkien fil-˙idma tal-Ispirtu s-Santu li hija l-˙idma
favur l-g˙aqda: fl-istqarrija tal-fidi, fiç-çelebrazjoni
komuni tal-kult divin u fl-armonija tal-familja ta’
Alla (ara Digriet dwar l-EkumeniΩmu, 2). L-awtorità
tat-tag˙lim li g˙andhom hija wkoll subordinata
g˙al prinçipju og˙la. “Dan l-uffiççju tat-tag˙lim
m’huwiex og˙la mill-Kelma ta’ Alla imma jaqdi
lilha...” (Kostituzzjoni Dommatika dwar ir-Rivelazzjoni
Divina, 10).
Stqarrijiet ekumeniçi
Flimkien mad-djalogu Kattoliku-Luteran dwar it-tema
tal-primat papali, ta’ min isemmi l-Konsultazzjoni
Kattolika-Ortodossa u l-istqarrija tag˙ha dwar il-
primat u l-konçiljarità tas-sena 1989 li fih kien sar qbil
dwar l-irwoli tal-papat u tas-sinodi. Intqal li s-sinodi
huma “l-espressjoni ewlenija tal-komunità tal-fidili
fejn tid˙ol il-kura tal-Knejjes kollha” u li hija çentrali
g˙ar-responsabiltà personali ta’ kull isqof.
Il-Knisja u l-Primat Papali: KonkluΩjoni
Il-Knisja hija kemm lokali kif ukoll universali fl-istess
waqt. Il-Ìisem ta’ Kristu jeΩisti tassew f’postijiet
12
lokali imma hija wkoll fl-istess ˙in universali. Mela
g˙andna komunjoni ta’ Knejjes. Inkwantu l-Knisja
hija komunjoni ta’ Knejjes, l-uffiççju papali jservi
l-g˙aqda tal-Knisja b˙ala “l-g˙ajn perpetwa viΩibbli u
l-fundament tal-unità tal-isqfijiet u tal-kotra tal-fidili”
(Lumen Gentium, 23). Il-primat tal-Papa huwa primat
ta’ servizz, primat ta’ unità. L-uffiççju Petrin g˙andu
jirrispetta d-diversità le©ittima ta’ dawn il-Knejjes
lokali, il-metodu kolle©©jali tat-te˙id tad-deçiΩjijiet
u l-prinçipju soçjali Kattolika tas-sussidjarjetà li jg˙id
li xejn ma g˙andu jsir minn grupp og˙la, minn
a©enizja jew minn livell ta’ awtorità meta dan jista’
jsir b’mod xieraq jew forsi wkoll a˙jar minn grupp
fuq livell inqas g˙oli.
Il-Knisja, kemm jekk lokali, kemm jekk universali,
hija l-poplu ta’ Alla. L-Ispirtu hu mog˙ti lil kul˙add;
il-©erarkija teΩisti sabiex taqdi lill-bqija tal-Knisja fil-
missjoni tag˙ha li g˙andha g˙eruqha fl-Ispirtu.
Riferenzi;
• Margherita Guarducci, The Primacy of the Church of Rome.
Documents, Reflections, Proofs (Ignatius: San Francisco), 2003.
• Richard McBrien, Catholicism (Harpercollins: London), 2003.
21 55 79 93
 Le˙en il-Qala - April 2010
“X’˙in konna me˙lusin, g˙arafna li l-gΩira kien jisimha Malta.’’ (Atti 28:1)
Malta salvat lil Pawlu… Pawlu jsalva lil Malta
Dan l-artiklu qed jidher f’din ir-rivista fl-okkaΩjoni tal-
Mi©ja tal-Papa Benedittu XVI fostna, sabiex ifakkar il-
1950 anniversarju tan-Nawfra©ju ta’ San Pawl f’Malta.
Mill-Palestina g˙al Ruma
Ûgur li wa˙da mill-isba˙ pa©ni li nsibu fl-Iskrittura
Mqaddsa g˙alina l-Maltin u l-G˙awdxin, huma
l-kapitli 27 u 28 ta’ l-Atti ta’ l-Appostli fejn naraw
ir-rakkont tal-vja©© ta’ San Pawl lejn Ruma sabiex
jappella g˙and Çesari. Hawnhekk l-awtur sagru San
Luqa, preΩenti huwa nnifsu ma’ San Pawl ida˙˙alna
f’din l-esperjenza ta’ dan il-vja©©, liema vja©© isib il-
kenn tieg˙u fin-nawfragju hawn f’Malta. Esperjenza
li dda˙˙al lill-qarrej fil-vja©© ta’ din in-navigazzjoni,
imma fuq kollox lilna b˙ala Maltin meta jsemmi
l-isem ta’ ‘Malta’ fl-Atti 28:1. Hekk jiktbilna l-biblista
J.S. Howson fit-Tieni Volum tad-Dizzjunarju Bibbliku li
kien ippubblikat ©ewwa Londra fl-1863 f’pa©na 315:
“Malta has an illustrious place in Scripture, as the scene
of the shipwreck of St Paul which is described in such a
minute detail in the Acts of the Apostles.”
Ir-‘Raba’ Vja©© Missjunarju’
Ma nkunux qeg˙din niΩbaljaw jekk mat-tliet vja©©i
missjunarji ta’ San Pawl li huwa g˙amel qabel is-
sena 58 W.K., inΩidu dan il-vja©© li g˙amel Pawlu
mill-Palestina g˙al Ruma b˙ala pri©unier, imma li
l-Providenza ta’ Alla riedet ukoll li dan il-vja©© jie˙u
xejra missjunarja meta wara n-nawfra©ju ta’ San
Pawl f’Malta, naraw il-predikazzjoni tieg˙u fit-tliet
xhur li huwa g˙amel fil-gΩejjer tag˙na. Liema vja©©
bil-ba˙ar huwa rrakkontat b’mod dettaljat ˙afna
mill-g˙aref San Luqa, awtur tat-tielet Evan©elju
wkoll. FiΩ-Ωew© kapitli msemmija, ji©ifieri dawk 27
minn Fr Charles Buttigieg
u 28 ta’ l-Atti, insibu xejn inqas minn 18-il kelma
griega marbuta man-navigazzjoni fosthom: anago,
pleo, ekpipto, periaireo, nautes, paralegomai, hypopleo,
chalasantes u skeuos. Il-valur ta’ dan ir-rakkont jara
l-qofol tieg˙u wkoll g˙aliex wie˙ed mill-protagonisti
huwa l-awtur innifsu. San Luqa g˙alhekk, imnebba˙
mill-Ispirtu s-Santu, f’dan ir-rakkont jilbes il-libsa
ta’ ©urnalista per eççellenza. Infatti dawn il-kapitli
jag˙mlu parti mill-‘we sections/narratives’ jew is-
‘sezzjonijiet – a˙na’, li jirriflettu x-xhieda awtentika
okulari ta’ Luqa, li dejjem jikteb b’mod eΩatt u bi
kliem tassew meqjus.
Il-vja©© lejn Ruma kellu jie˙u lil San Pawl sabiex
huwa jappella g˙and Çesari wara li kien arrestat u
miΩmum g˙al sentejn fil-˙abs ta’ Çesarija Marittima.
Fuq il-©ifen huwa jkun flimkien ma’ pri©unieri o˙ra
li kienu kollha ta˙t il-kustodja taç-çenturjun Ruman
Ìulju li kien jappartjeni g˙at-truppi Rumani tal-
kumpanija ta’ Awgustu. Kien hemm Luqa, Trofimu, u
Aristarku Maçedoni minn Tessalonika (ara Atti 19:29
u 27:2). Fil-bidu telqu ma’ ©ifen li kien mill-port ta’
Adramitti (Adramyttium) fil-Misja, fuq il-kosta E©eja,
qrib Troas (illum Karatash). Il-©ifen kien sejjer lejn
il-portijiet tal-Asja Minuri tal-lum, fejn kien dejjem
jg˙abbi u j˙ott il-merkanzija. In-navigazzjonijiet
dejjem kienu jg˙addu qrib il-portijiet u dan g˙al
˙afna ra©unijiet, fuq kollox min˙abba l-maltemp.
Ta’ min isemmi hawnhekk li t-temp favorevoli
g˙an-navigazzjoni kien bejn April u Settembru,
l-iktar l-iktar sa Ottubru. Fix-xitwa, minn Novembru
sal-bidu ta’ Marzu, il-ba˙ar kienu jg˙idu li kien
‘mag˙luq’ g˙at-tba˙˙ir.
Aktarx telqu minn Çesarija Marittima fil-Palestina.
Il-jum ta’ wara g˙addew minn Sidon (illum Saida, fil- 13
 Le˙en il-Qala - April 2010
Libanu), fejn f’din l-ewwel tappa, iç-çenturjun Ìulju
ppermetta lil Pawlu jinΩel mill-©ifen u jΩur xi ˙bieb,
li daru bih. Iç-çenturjun hawnhekk applika l-li©i
tal-custodia militaris li kienet tippermetti li wie˙ed
˙absi jΩur lil ˙biebu akkumpanjat minn suldat.
Telqu mbag˙ad minn Sidon u qabdu jba˙˙ru lejn
it-tramuntana, ta˙t ir-ri˙ ta’ Çipru, imma billi r-ri˙
ma kienx favorevoli g˙addew minn wara Çipru u
qasmu l-ba˙ar taç-Çiliçja u Pamfilja, u wara ˙mistax
il-©urnata waslu fil-port ta’ Mira fil-Liçja, fin-nofsinhar
tal-Asja Minuri (illum Andraki, fejn San Nikola kien
Isqof fir-4 seklu W.K.). Hawnhekk niΩlu minn dan
il-©ifen li kien sejjer lejn Adramitti u telg˙u fuq
©ifen ie˙or li kien ©ej minn Lixandra probabilment
b’tag˙bija qam˙ g˙all-Italja. Din kienet is-sistema
tan-navigazzjoni fil-vja©©i twal bil-ba˙ar, fejn
kienu jibdlu l-©ifen u jitilg˙u fuq ie˙or, dejjem fuq
dak li kien se jwassalhom l-iktar qrib tal-post tad-
destinazzjoni.
Huma baqg˙u jivvja©©aw g˙al diversi jiem u
dan g˙aliex forsi ma kellhomx ir-ri˙ favorihom g˙ax
suppost f’©urnata wa˙da kellhom waslu fi Knido,
peninsula ta’ Karia, bejn Kos u Rodi. Min˙abba li
dejjem kellhom ri˙ ma tantx favorevoli, huma saplaw
lejn nofsinhar lejn il-gΩira ta’ Kreta, lejn in-na˙a
ta’ Salmone f’ilvant tal-gΩira (illum Capo Sideros) u
g˙addew ‘l isfel lejn Buona Porti jew Portijiet is-Sbie˙
(illum Kali Limenes) fejn kien hemm il-belt ta’ Lasaja.
Tempesta Qalila
Billi kienet g˙addiet il-festa tal-Espjazzjoni jew Jum
il-Ma˙fra (il-Yom Kippur), li ti©i bejn Settembru u
Ottubru (fis-sena 60 W.K. il-festa ˙abtet fl-24 ta’
Ottubru), dan il-vja©© lejn Ruma beda jsir perikoluΩ
˙afna. Pawlu sa˙aq li jibqg˙u g˙all-kenn fi Kreta
min˙abba l-qilla tat-temp xitwi u g˙aliex il-vja©©
kien ta’ periklu kbir, kemm g˙alihom kif ukoll g˙at-
tag˙bija tal-qam˙ li kien qed i©orr fuqu l-©ifen lejn
Ruma: “Ir©iel, nara li s-safra se tkun b’periklu u ˙sara
kbira, mhux biss tat-tag˙bija u tal-©ifen, imma ta’
˙ajjitna wkoll.’’ (Atti 27:10).
IΩda Pawlu hawnhekk ma ng˙atax widen g˙aliex
iç-çenturjun, il-kaptan u sid il-©ifen ˙adu r-riskju
li jsalpaw il-bastiment lejn il-port iktar kenni ta’
Feniks (illum Phineka) fi Kreta stess. Irridu niftakru
hawnhekk, li l-qam˙ mill-E©ittu kien ta’ utilità kbira
g˙all-belt b˙al Ruma li kienet nieqsa ˙afna minn
dan l-element mill-iktar essenzjali g˙all-ikel. Ûgur
mela li l-konsenja tat-tag˙bija tal-qam˙ kellha fattur
importanti hawnhekk. Tant hu minnu dan, li dawk
il-ba˙˙ara li kienu jba˙˙ru fix-xitwa bil-qam˙ kienu
jit˙allsu tajjeb ˙afna mill-imperatur ta’ Ruma.
Hekk kif bdew isalpaw, beda jonfo˙ ir-ri˙ xlokk li
beda jmexxihom ©ol-majjistral kif xtaqu, u g˙alhekk
baqg˙u qrib il-kenn ta’ Kreta. Però qam ri˙ qawwi ta’
forza tremenda (bil-grieg: tuphonikos) mill-grigal (bil-
malti: ri˙ mill-Greçja; bil-grieg, fil-manuskritti l-iktar
awtentiçi: eurakulon; bil-latin: euraquilo) u kellhom
14 i˙allu l-©ifen imur mar-ri˙ li beda ibeg˙idhom dejjem
iΩjed minn Kreta: “IΩda wara ftit ©ie min-na˙a tal-
gΩira ri˙ tar-rwiefen, jg˙idulu Grigal’’ (Atti 27:14).
L-identifikazzjoni ta’ dan ir-ri˙ hija importanti
˙afna u g˙alhekk kien impossibbli g˙all-©ifen li
jmur fil-port kenni ta’ Feniks, g˙ax ir-ri˙ kien qed
jimbotta l-©ifen fid-direzzjoni opposta, ji©ifieri ‘l
isfel u ‘l bog˙od minn Kreta u mhux lejn Kreta;
infatti g˙addew ta˙t ir-ri˙ tal-gΩejra ta’ Kawda,
illum jisimha Gaudos. Dan ir-ri˙ mela, kien qieg˙ed
jimbotta l-©ifen lejn it-TuniΩija jew il-Libja u g˙alhekk
ukoll lejn il-gΩejjer Maltin u Ωgur mhux lejn il-Greçja
jew lejn id-Dalmazja jew lejn l-Italja. Fil-fatt kellhom
biΩa’ kbir li ja˙btu fuq is-Sirti (bil-grieg: surtis),
dik il-medda ta’ bajja ramlija fil-golf ta’ Sidra, li
titfg˙ek fuq id-deΩert niexef, ta’ s˙ana tremenda u
ta’ mewt Ωgura fuq il-kosta ramlija tal-Libja, fejn il-
kundizzjonijiet g˙all-g˙ixien huma impossibbli. BiΩa’
li tant jiΩdied meta f’xi Ωoni ta’ din il-kosta, min˙abba
li r-ramel ikun tant ma˙lul min˙abba l-ilma tal-ba˙ar,
li l-bniedem meta jsib ru˙u fih ma jkunx jista’ jimxi
g˙ax jibda jeg˙req fih. G˙alhekk dawn kienu xtut li
kienu jnisslu biΩa’ kbir fost il-ba˙˙ara kollha.
In-Nawfra©ju f’Malta
L-g˙ada ta’ din it-tempesta li qamet, bdew jarmu
t-tg˙abbija fil-ba˙ar u dan ifisser li l-©ifen kien qed
jimtela bl-ilma tal-˙allel tal-ba˙ar. Fit-tielet jum bdew
jarmu wkoll parti mit-tag˙mir tal-©ifen b˙all-˙bula u
mqadef biex dejjem inaqqsu mill-piΩ tal-bastiment.
G˙al diversi ©ranet ma dehritx ix-xemx u lanqas
il-kwiekeb bil-lejl, u g˙alhekk kienu ming˙ajr ebda
direzzjoni kemm g˙al matul il-jum u kemm g˙al
matul il-lejl. Wara li g˙al diversi ©ranet ma kielu
xejn, Pawlu jqum u jg˙idilhom li kien a˙jar li kieku
semg˙u minnu u baqg˙u fi Kreta. Huma kienu
raw tassew il-mewt diversi drabi f’din it-tempesta li
kienet dejjem ti˙rax: “u ma kien baqag˙alna l-ebda
tama li ne˙ilsu’’(Atti 27:20). IΩda Pawlu jqawwilhom
qalbhom u jg˙idilhom li kienu se jsalvaw kollha, waqt
li l-©ifen biss kellu jintilef, g˙ax kellu dehra mill-an©lu
tal-Mulej li kien ‘je˙tie©’ (bil-grieg: dei) ja˙btu ma’
gΩira (ara Atti 27:26). Meta wasal l-erbatax-il lejl sa
minn meta kienu mitlufin fil-ba˙ar tal-Adrija, (il-ba˙ar
ta’ bejn il-Greçja, Sqallija u l-Afrika, illum il-ba˙ar
Jonju u l-Mediterran çentrali, u mhux l-Adrijatiku
tal-lum bejn l-Italja u l-ex-Jugoslavja), g˙al nofs il-lejl
il-ba˙˙ara kellhom l-impressjoni li kienu qrib l-art.
Tefg˙u l-ankri u sabu g˙oxrin qama (37 metru)
u ftit wara ˙mistax-ilk qama (27 metru). Il-qies u
l-fond tal-qama tal-ba˙ar hija metru u 85cm. Dawn
l-indikazzjonijiet kienu qeg˙din juri li kienu resqin
lejn xi blat jew lejn l-art. Billi kien bil-lejl tefg˙u erba’
ankri mill-poppa sabiex jistennew biex jaraw fejn
kienu qeg˙din x’˙in jisba˙.
Issa meta naraw li d-distanza minn fejn telqu
minn Kreta g˙al Malta hija ta’ 960 km, wie˙ed
jista’ jikkalkula li f’dik il-konvuΩjoni ta’ ri˙ u
maltemp u l-©ifen mitluq g˙ar-ri˙u, kienu mexjin
madwar 3 km fis-sieg˙a u g˙alhekk iΩ-Ωmien ta’
 Le˙en il-Qala - April 2010
erbatax-il ©urnata jqarreb lejn id-destinazzjoni ta’
Malta. Waqt li kienu qeg˙din jistennew li jisba˙
Pawlu kompla jag˙mlilhom il-qalb u ˙ajjarhom
biex jieklu xi ˙a©a. G˙alhekk: “qabad il-˙obΩ, radd
il-˙ajr lil Alla (bil-grieg: eucharistesen, l-istess kelma
g˙all-Ewkaristija) quddiem kul˙add, kisru u beda
jiekol’’ (Atti 27:35).
IΩda x’˙in seba˙ lem˙u bajja li kellha xatt fiha,
imma sakemm waslu, inkaljaw fuq sikka bejn Ωew©
ib˙ra (bil-grieg: topos dithalassos) billi kienet qed
tifred il-ba˙ar (ara Atti 27:41). Billi l-©ifen beda
jitkisser l-g˙assiesa tal-˙absin riedu joqtlu lill-
pri©unieri kollha. IΩda ç-çenturjun ma riedx dan g˙ax
ried isalva lil Pawlu, alavolja suldat jew g˙assies jekk
ja˙rablu pri©unier kien je˙el huwa nnifsu l-piena li
kien ˙aqqu l-pri©unier tieg˙u. G˙alhekk huwa ta’
l-ordni biex il-pri©unieri jin˙elsu u jit˙allew jersqu
l-art bil-g˙um jew jaqbdu ma’ xi biçça g˙uda tal-
©ifen: “U hekk kul˙add wasal l-art qawwi u s˙i˙’’
(Atti 27:44). X’˙in telg˙u l-art sabu li l-gΩira kien
jisimha Malta (li tfisser ‘post ta’ kenn’, bil-grieg
‘Melite’) u li n-nies kienu barbari (bil-grieg: barbaroi),
ji©ifieri la kienu jitkellmu bil-grieg u lanqas bil-latin
imma b’xi lingwa barranija, lingwa semitika u punika
li tqarreb lejn l-aramajk li bih kien jitkellem Ωgur
Pawlu (ara Atti 28:2). In-Nawfra©ju se˙˙ ˙dejn il-
gΩejjer ta’ San Pawl, proprju fil-grigal ta’ Malta.
Pawlu f’Malta
San Luqa jirrakkonta b’mod parikulari kif il-Maltin
laqg˙u lil dawn in-nawfragi u li urew ospitalità
liema b˙alha. Imbag˙ad naraw il-miraklu li se˙˙ fuq
San Pawl fejn il-velenu tal-lifg˙a ma jag˙millu ebda
deni u li kien hawnhekk li l-Maltin bdew jg˙idu li
kien alla. Wara li Publiju, il-kap tal-gΩira, laqag˙hom
g˙andu kollha g˙al tliet ijiem fir-residenza tieg˙u,
San Pawl dam tlett xhur hawn f’Malta f’˙idma ta’
predikazzjoni u ta’ fejqan fosthom, il-fejqan ta’
missier Publiju (ara Atti 28:8-9). Dan Publiju kien il-
Prokuratur tal-gΩira (bil-grieg: Protos Melitaion jew
bil-latin: Melitensium Primus Omnium), g˙aliex Malta
kienet provinçja imperjali u mhux wa˙da senatorjali
b˙alma kienet Sqallija, kif kienu jixhdu l-muniti u
l-iskrizzjonijiet bil-grieg u bil-latin ta’ dak iΩ-Ωmien.
Publiju huwa msemmi fil-Martirolo©ju Ruman li
jg˙id li kkonverta g˙all-kristjaneΩmu minn San Pawl
u li qabel ma telaq mill-gΩira kkonsagrah isqof.
Wara li Malta salvat lil Pawlu, issa l-Appostlu
tal-Ìnus ried isalvaha billi jag˙tiha l-a˙bar tas-
salvazzjoni tal-Evan©elju ta’ Kristu Rxoxt. Wara li
g˙adda Ω-Ωmien tax-xitwa u t-temp sar favorevoli
g˙all-vja©©, huma telg˙u fuq ©ifen tal-qam˙ minn
Lixandra bix-xbiha ta’ Dijoskuri, (li jfisser ‘tfal ta’
Zeus u Leda’, fil-fatt it-tewmin Kastru e Polluçi
li kienu l-allat protetturi tal-ba˙˙ara u marbutin
mal-kostellazzjoni ©emelli), mg˙obbi b’dak kollu li
kienu je˙tiegu mill-Maltin u telqu lejn Sqallija, lejn
SirakuΩa fejn tkompla l-vja©© lejn Ruma (ara Atti
28:11-13).
Kontroversja bla baΩi
Matul is-snin inqalg˙u xi idejat strambi u Ωbaljati,
li n-nawfra©ju ta’ San Pawl f’dan il-vja©© lejn Ruma
ma se˙˙x f’Malta imma fuq xi gΩira o˙ra, jew fuq il-
gΩira fil-ba˙ar Adrijatiku bl-isem ta’ Mljet jew Meleda
fid-Dalmazja, eΩattament fil-Kroazja tal-lum qrib
Dubrovnik, bi dritt Pescara fin-na˙a l-o˙ra ta’ l-Italja,
jew inkella fil-gΩira ta’ Çefalonja fil-Greçja. Mytilene
qrib Troas u Militos (Miletus), it-tnejn fil-punent tat-
Turkija, g˙alkemm ssemmew xi darba, qatt ma kienu
fil-qalba tal-kontroversja.
B˙alma qeg˙din naraw, dawk li ma jaqblux man-
nawfra©ju f’Malta lanqas ma jaqblu bejniethom,
g˙aliex xi u˙ud isostnu li n-nawfra©ju se˙˙ fi Mljet
fid-Dalmazja u xi u˙ud fosthom xi griegi ortodossi
f’Çefalonja. Din il-kontroversja bla baΩi kellha l-bidu
tag˙ha fis-seklu 10 W.K., mill-Imperatur BiΩantin
Kostantinu VII Prophyrogenitus fix-xog˙ol tieg˙u
‘De Administrando Imperio’. Din l-ideja kienet ukoll
sostnuta mill-Isqof ta’ Dulcigno fl-ex-Jugoslavja
Martino Segono u mill-Benedittin Don Ignazio
Giorgi minn Ragusa fl-1730. Anke O.F.A. Meinardus
fl-1834, mexa fuq l-Imperatur BiΩantin Kostantinu.
Riçentament tfaççaw il-Ìermanizi H. Warnecke tal-
Università ta’ Bremen fl-1987 u T. Schirrmacher
fl-1992 bit-teorija li n-nawfra©ju sar f’Çefalonja (jew
Kefallinia) fil-Greçja li tinsab bi dritt il-Kalabrija u
g˙alhekk ‘l fuq minn Sqallija. Din Çefalonja hija ferm
iktar muntanjuΩa minn Malta u g˙alhekk setg˙et
ting˙araf mal-ewwel mill-ba˙˙ara tal-©ifen ta’ Pawlu:
“X’˙in seba˙, l-art ma g˙arfuhiex.” (Atti 27:39).
Lil dawn ng˙idulhom ukoll, li San Luqa jg˙id
li n-nies ta’ Malta kienu ‘barbaroi’. Zgur li f’dawn
il-gΩejjer qrib il-Greçja, b˙al Çefalonia u Mljet, in-
nies tag˙hom kienu jitkellmu bil-grieg u ta’ nisel
15
 Le˙en il-Qala - April 2010
Grieg. Mela ma setg˙ux kienu ‘barbaroi’ b˙alma
kiteb San Luqa. G˙andna wkoll l-indikazzjoni tar-ri˙,
il-Grigal fit-tempesta u g˙alhekk il-©ifen ma seta’
qatt jinkalja fuq dawn il-gΩejjer, g˙ax r-ri˙ kien ta’
direzzjoni opposta. Tant hu minnu dan, li l-ba˙rin
beΩg˙u li ja˙btu fuq is-Sirti fuq il-kosta tal-Afrika ta’
Fuq (illum il-Libja) u mhux mal-kosta tal-Greçja jew
tad-Dalmazja. U kieku n-nawfra©ju se˙˙ f’dawk
il-gΩejjer, kellu g˙alfejn il-©ifen ta’ Lixandra, tliet
xhur wara, jinΩel ‘l isfel lejn Sqallija, lejn SirakuΩa u
mbag˙ad jer©a’ jitlaq ‘l fuq lejn Ruma? U nistg˙u
nkomplu nsibu iktar argumenti li jwaqqg˙u g˙al
kollox dawn l-idejat u teoriji Ωbaljati marbuta man-
nawfra©ju f’Malta.
Kienu bosta dawk il-kittieba Maltin u barranin li
ça˙du dawn it-teoriji Ωbaljati. Infatti dawn it-teoriji
Ωbaljati kienu miç˙uda bil-qawwa kollha mill-Konti
Antonio Ciantar f’Ωew© opri tieg˙u fl-1738 u fl-
1763, kif ukoll minn F. Agius de Soldanis fl-1758, J.
Smith fl-1856, riçentament J. Wehnert, Professur ta’
l-Iskrittura fl-Università ta’ Tubinga u diversi biblisti
u storiçi o˙ra, kemm Maltin kif ukoll barranin,
fosthom Mons. Lawrenz Sciberras fil-ktieb tieg˙u
dwar San Pawl.
Dan huwa proprju l-iskop tieg˙i f’dan l-istudju,
˙alli nne˙˙u kull dubju u nwarrbu g˙al kollox dawn
l-idejat Ωbaljati dwar in-nawfra©ju ta’ San Pawl
fuq gΩiritna fil-vja©© lejn Ruma. Dan ser inkompli
nag˙mlu billi n˙arsu lejn l-Iskrittura Mqaddsa, it-
Tradizzjoni f’Malta, u lejn il-Ma©isteru u t-Tag˙lim
tal-Knisja, tliet g˙ejjun fundamentali g˙all-verità
s˙i˙a. Lil dawk li qalg˙u dawn il-kontoversji
ng˙idulhom ukoll, li ma a˙niex qeg˙din niç˙du
l-preΩenza ta’ Pawlu jew it-tradizzjoni ta’ Pawlu
f’dawn il-gΩejjer tag˙hom, g˙aliex Ωgur San Pawl
setà Ωar dawn l-in˙awi, speçjalment fil-vja©©i
missjunarji li g˙amel qabel is-sena 58 W.K. San Pawl
setà wkoll forsi xi darba waqt dan is-safar sab xi
periklu ta’ ba˙ar kif jurina biç-çar huwa stess f’2 Kor
11:25-26 fejn jg˙id li tliet darbiet huwa ra l-g˙arqa
(din is-silta nkitbet qabel huwa ©ie Malta): “...Tliet
darbiet rajt il-g˙arqa; g˙addejt lejl u jum f’nofs il-
ba˙ar. G˙amilt safar bla g˙add; sibt ru˙i f’perikli ta’
xmajjar, perikli mill-˙allelin, perikli min-nies ta’ ©ensi,
perikli mill-pagani, perikli fl-ibliet, perikli fid-deΩert,
perikli fil-ba˙ar...”. Il-verità però hija
wa˙da, li San Pawl fil-vja©© tieg˙u
b˙ala pri©unier lejn Ruma sab il-kenn
tieg˙u fuq il-gΩira tag˙na ta’ Malta
g˙al tliet xhur u ta’ dan g˙andna
provi çarissimi kif ser naraw issa.
Il-Verità tal-Kelma ta’ Alla
Inutli wie˙ed joqg˙od jargumenta
jew jo˙lom b’xi ideja, ming˙ajr
ma j˙ares lejn l-g˙ajn tal-verità
fl-Iskrittura Mqaddsa. U g˙alhekk
irridu mmorru g˙all-manuskritti
16 l-iktar qodma li l-iktar li jersqu qrib
lejn it-test ori©inali grieg ta’ San Luqa g˙all-Atti ta’
l-Appostli. F’dan l-istudju, li l-biblisti jsej˙ulu studju
ta’ kritika testwali, insibu li l-kelma griega ‘Melite’
fil-kodiçijiet unçjali l-iktar qodma, li huma l-Kodiçi
Vaticanus tas-sena 300 W.K. (sigla B jew O3) li huwa
l-eqdem fost il-kodiçijiet unçjali kollha, Sinaiticus tar-
4 seklu W.K. (sigla S jew O1), Alexandrinus tas-seklu
5 (A jew O2), u Ephraemi tal-5 seklu. It-traduzzjoni
latina ta’ San Ìirolmu, il-Vulgata ©©ib ukoll l-istess
isem g˙al Malta ‘Melita’. F’dawn il-manuskritti mill-
iktar awtentiçi ma nsibux ismijiet o˙ra li jirreferru
g˙al xi gΩira o˙ra differenti minn Malta. Mela
l-Kelma ta’ Alla tg˙id çar u tond li n-nawfra©ju se˙˙
fil-gΩira ta’ Malta u mhux fil-gΩira ta’ Çefalonja jew
dik ta’ Mljet.
Il-Verità tat-Tradizzjoni
Irridu wkoll naraw il-valur awtentiku tat-tradizzjoni
qawwija ta’ San Pawl f’Malta marbuta man-
nawfra©ju u mas-so©©orn tieg˙u hawn Malta.
G˙andna l-ewwelnett il-gΩejjer jew a˙jar il-gΩira
ta’ San Pawl, qrib San Pawl il-Ba˙ar, b˙ala l-post
li huwa marbut fejn se˙˙ tradizzjonalment in-
nawfra©ju. Insemmu wkoll il-grotta ta’ San Pawl
fejn huwa g˙ex matul iΩ-Ωmien tieg˙u hawn Malta.
Hemm ukoll il-katakombi ta’ San Pawl. Insemmu
wkoll G˙ajn RaΩul, ji©ifieri l-g˙ajn ta’ l-Appostlu
fejn San Pawl kien ˙are© l-ilma minn ©ol-blat biex
jg˙ammed. G˙andna l-post ta’ San Pawl Milqi, fejn
San Publiju flimkien man-nies laqa’ lil San Pawl, fin-
na˙at ta’ Burmarrad fejn g˙andna l-knisja mag˙rufa
ta’ San Pawl Milqi mibnija fl-1629 mill-Granmastru
de Wignacourt, fuq fdalijiet fejn Publiju kellu l-villa
rumana u fejn qag˙du Pawlu u s˙abu g˙al tlett
ijiem. Insibu wkoll il-knisja antika ta’ ‘San Pawl ta’
Barra’ fejn kien jippriedka San Pawl, u nsemmu tant
postijiet o˙ra flimkien ma’ diversi parroççi u knejjes
f’Malta u G˙awdex marbuta ma’ San Pawl. Din hija
tradizzjoni qawwija u antikissima, li bdiet proprju
man-nawfra©ju ta’ San Pawl f’Malta, eΩattament elf,
disa’ mija u ˙amsin sena ilu.
Il-Verità tat-Tag˙lim tal-Knisja
Il-Missirijiet tal-Knisja flimkien ma’ ˙afna studjuΩi
ta’ l-Iskrittura Mqaddsa matul is-sekli kollha, fil-
kummenti bibliçi tag˙hom dejjem
tkellmu dwar Malta tag˙na f’dawn
il-passi ta’ l-Atti ta’ l-Appostli. Il-
papiet dejjem irrikonoxxew ukoll lil
Malta b˙ala l-post tan-nawfra©ju ta’
San Pawl fil-vja©© tieg˙u lejn Ruma.
Meta l-Papa Gwanni Pawlu II fis-sena
2001 g˙amel vja©© fuq il-passi ta’
San Pawl, wa˙da mit-tappi ta’ dan
il-vja©© memorabbli kienet proprju
Malta u bbeatifika lil Dun Ìor© Preca,
Adeodata Pisani u Nazju Falzon. Anke
dan l-a˙˙ar meta fl-Udjenza Ìenerali
tas-27 ta’ Awwissu 2008, il-Papa
 Le˙en il-Qala - April 2010

Benedittu XVI ta bijografija dwar San Pawl, fid-diskors

tieg˙u semma’ lil Malta tag˙na. U issa ser ji©i hawn
Best

Hardware
fostna nhar is-17 u t-18 t’April biex proprju ifakkar
din il-©rajja hekk kbira tan-nawfra©ju hawn Malta.
quality
Teolo©ija Biblika
Jixraq li nag˙laq dan l-istudju tieg˙i dwar in- lowest
Nawfra©ju ta’ San Pawl f’Malta b’xi riflessjonijiet
ta’ teolo©ija biblika. L-ewwelnett, ir-radd il-˙ajr fuq prices
il-˙obΩ li jag˙mel San Pawl fuq ix-xtut ta’ Malta
f’Atti 27:20 kien mument ta’ kura©©, tama kbira u
ta’ salvazzjoni. Il-©esti li jwettaq San Pawl f’din l-ikla
tat-tama fl-erbatax-il jum, g˙andhom xebh kbir mal-
©esti ta’ Kristu fil-miraklu tat-tkattir tal-˙obΩ f’Luqa
9:16, fl-A˙˙ar Çena f’Lq 22:19 u fl-episodju tad-
dixxipli ta’ Emmaws f’24:30, fejn Luqa juΩa f’dawn
is-siltiet l-istess terminolo©ija griega g˙al dawn il-
©esti ewkaristiçi. Il-mument ta’ radd il-˙ajr li g˙amel
San Pawl fuq il-©ifen kien mument ta’ karattru qawwi
ewkaristiku, g˙aliex l-Ewkaristija hija verament l-ikel
tat-tama g˙as-salvazzjoni tag˙na.
Il-mitejn u sitta u sebg˙in persuna fuq il-©ifen,
li kienu l-parti l-kbira pri©unieri, flimkien mal-
ba˙˙ara u s-suldati u l-g˙assiesa, jirrappreΩentaw li
s-salvazzjoni hija miftu˙a g˙al kul˙add. L-insara u
l-pagani huma fl-istess ©ifen, fejn narawhom jaslu
l-art qawwijin u s˙a˙, u˙ud permezz ta’ biçça g˙uda
mill-©ifen. U din hija l-missjoni proprja tal-‘©ifen’
tal-Knisja ta’ Kristu fil-‘ba˙ar’ tal-˙idma fil-familja
tag˙ha, fil-˙idma ekumenika u fost reli©jonijiet o˙ra,
li t˙abbar is-salvazzjoni (bil-grieg: soteria) lil kul˙add
u t˙alli lil kul˙add ‘jaqbad u jiggranfa mal-g˙uda
tal-©ifen tag˙ha’. G˙aliex Alla jrid lil kul˙add isalva:
“li jrid li l-bnedmin kollha li jsalvaw u jaslu biex
jg˙arfu l-verità. G˙ax wie˙ed hu Alla, u wie˙ed hu
l-medjatur bejn Alla u l-bniedem, Kristu Ìesù, li ta lilu
nnifsu b˙al mezz tal-fidwa g˙al kul˙add; u x-xhieda
ta’ dan ing˙atat f’waqtha’’ (1 Tim 2:4-6).
Il-lifg˙a bil-velenu tag˙ha meqruda fin-nar turi
r-reb˙a tal-verità ta’ Alla fuq il-˙aΩen u l-konverΩjoni
mid-dnub g˙al ˙ajja tassew: “Fejn hi, ja mewt, ir-
reb˙a tieg˙ek? Fejn hi, ja mewt in-niggieΩa tieg˙ek?
In-niggieΩa tal-mewt hi d-dnub, u l-qawwa tad-dnub FOR ALL OFFICE
hi l-li©i. NiΩΩu ˙ajr lil Alla li tana r-reb˙a permezz ta’
Sidna Ìesù Kristu.’’ (1 Kor 15:55-57). Nimma©ina li
San Pawl meta ˙ass it-tingiΩa tal-lifg˙a, ©ab quddiem
SUPPLIES &
g˙ajnejh dan il-kliem li huwa kien kiteb lill-Korintin
sabiex jurihom r-reb˙a ta’ Kristu fuq il-mewt. STATIONARY
Nag˙laq b’silta mill-poeΩija tal-poeta Nazzjonali
Dun Karm Psaila: “Malta u Pawlu min jifridhom?
Óadd, jixhduh iΩ-Ωmenijiet, l-ebda qawwa ma taf
Photo Copy Service & Binding
t˙ollu, Dak li ntrabat fis-smewwiet.” Jalla ma n˙allu
xejn jifridna mill-Evan©elju ta’ Kristu li ©abilna Pawlu.
Calculators, Fax Machines,
Óalli l-gΩira ta’ Malta tag˙na msemmija fl-Atti ta’
l-Appostli, li fis-sena 60 W.K. salvat li Pawlu u lil
Ink Cartridges & Copy Paper
s˙abu, tkompli tg˙oΩΩ il-fidi kattolika u t-tag˙lim li
©abilha San Pawl, u ma t˙alli lil ˙add u xejn jimmina
dan it-teΩor tal-fidi, ˙alli ssalva ru˙ha tassew minn
kull periklu u minn kull hemm. 17
 Le˙en il-Qala - April 2010
Mid-Dinja tat-Tfal
L-eçitament fit-tfal jin˙ass verament hekk kif
tismag˙hom jitkellmu dwar iΩ-Ωjara tal-Papa.
G˙alihom din hi esperjenza unika u speçjali li se tkun
stampata f’mo˙˙hom u f’qalbhom. Inzerta tajjeb
ukoll li l-preparazzjoni g˙al din iΩ-Ωjara kellu jkun
fir-Randan – Ωmien li fih a˙na ©enituri, g˙alliema
u katekisti ng˙inu lit-tfal jippreparaw g˙all-G˙id
Imqaddes bit-talb u bis-sagrifiççju. L-Arçipriet ©ie
l-iskola diversi drabi biex waqt it-talba, ikellem lit-tfal
u jg˙inhom jg˙ixu dan iΩ-Ωmien b’mod nisrani. G˙al
dan il-g˙an, tahom rigal Ωg˙ir li jikkonsisti f’kaxxa
bil-‘cards’ – ‘card’ g˙al kull ©img˙a tar-Randan li
fiha ssib messa©© sempliçi imma profond li g˙andu
jiggwidahom fil-˙ajja ta’ kuljum.
L-Arçipriet ˙e©©i©hom ukoll jiktbu ittra lill-Papa li
fiha jg˙idulu kif qed jippreparaw qalbhom g˙aΩ-Ωjara
tieg˙u u din l-attività kompliet imliethom b’˙e©©a
u b’entuΩjaΩmu. Óar©u b’ittri verament ˙elwin u
ori©inali u hawn xtaqt nislet partijiet minnhom biex
naqsam mag˙kom xi ˙sibijiet sbie˙ li ˙er©in mill-
qlub innoçenti tat-tfal tag˙na:
18
minn Linda Buttigieg
G˙aΩiΩ Papa Benedittu XVI
“Nixtieqek tag˙mel talba speçjali g˙at-tfal li
m’g˙andhomx min i˙obbhom. Ûgur li l-Mulej
jisimg˙ek u forsi ntaffu xi ftit mit-tbatija tag˙hom.”
“Jien ippruvajt nag˙mel xi sagrifiççji billi
l-Erbg˙a u l-Ìimg˙a ma nikolx la˙am u lanqas
çikkulati.”
“Jien qed nipprova nie˙u aktar paçenzja b’o˙ti
billi nilg˙ab mag˙ha anke meta ma jkollix aptit.
It-talb li ng˙id kuljum qed nipprova ng˙idu iΩjed
bil-qalb.”
“Kull filg˙axija, jien u l-familja nitolbu flimkien
biex kollox jimxi sew matul din iΩ-Ωjara.”
Dawn huma ftit mill-˙afna ˙sibijiet ©enwini
li ˙er©in minn qlub it-tfal tag˙na. Forsi il-medja
g˙andha tendenza li twasslilna dak li hu negattiv,
˙aΩin – l-a˙barijiet li jiddominaw huma dejjem dawk
negattivi. Permezz ta’ dawn il-ftit versi, jien xtaqt
nenfasizza dak li hu poΩittiv – u dan Ωgur insibuh
fit-tfal tag˙na. G˙ax kif jg˙id Ìesù – tag˙hom u ta’
min hu b˙alhom hi s-saltna tas-smewwiet!
 Le˙en il-Qala - April 2010
Dmirijietna
lejn is-Saçerdot
Mill-E.T. Mons. Isqof Emeritu Nikol ÌuΩeppi Cauchi
Waqt li g˙andna fis-Sena Saçerdotali, imnedija mill-
Papa Benedettu XVI f’Ìunju tas-sena 2009, huwa
floku, iΩjed milli fi Ωmien ie˙or, li a˙na nistaqsu biex
inkunu nafu a˙jar min hu l-presbiteru, x’inhi l-˙tie©a
tieg˙u fil-Knisja u liema huma dmirijietna lejh.
Dwar l-identità u l-˙tie©a tas-saçerdot il-mibki
Papa Ìwanni Pawlu II jg˙idilna: “Sa mill-bidu,
s-saçerdot, kif naqraw fl-ittra lil-Lhud, hu mag˙Ωul
minn fost il-bnedmin u mqieg˙ed g˙all-©id tal-
bnedmin fil-˙wejje© li jmissu lil Alla” (Lhud 5,1).
Din hi l-a˙jar definizzjoni tal-identità tas-saçerdot.
L-identità tas-saçerdot hi kwistjoni ta’ fedeltà lejn
Kristu u lejn il-poplu ta’ Alla” (Diskors tas-27 t’Ottubru
1995).
Il-Konçilju Vatikan II dwar ir-rwol tal-presbiteru,
fid-Digriet Presbyterorum Ordinis (n.2) jg˙allimna
li Kristu “nnifsu qieg˙ed lil xi w˙ud ministri biex
fl-g˙aqda tal-fidili jkollhom is-setg˙a mqaddsa ta’
l-Ordni ˙alli joffru s-sagrifiççju, ja˙fru d-dnubiet
u f’isem Kristu jaqdu quddiem kul˙add l-uffiççju
ta’ saçerdoti g˙all-bnedmin. G˙alhekk Kristu
bag˙at l-Appostli, b˙alma hu nnifsu ntbag˙at
mill-Missier u, permezz tal-istess Appostli, ta
sehem mill-konsagrazzjoni u mill-missjoni tieg˙u
lill-Isqfijiet, li huma s-suççessuri tag˙hom; l-uffiççju
tal-ministeru ta’ dawn imbag˙ad ing˙adda wkoll,
fi grad subordinat, lill-Presbiteri li tqieg˙du fl-ordni
tal-presbiterat biex ikunu kooperaturi tal-Ordni tal-
isqfijiet u b’hekk il-missjoni appostolika mog˙tija
minn Kristu titwettaq kif imiss.”
Meta, tkellem dwar il-˙tie©a tas-saçerdoti, fl-
udjenza ©enerali tas-26 ta’ Marzu 1986, il-Papa
Ìwanni Pawlu II issellef il-kliem tal-Kurat ta’ Ars
San Ìwann Marija Vianney: “X’tiswa dar mimlija
deheb, jekk ma jkollkomx xi ˙add li jista’ jift˙ilkom
il-bieb? Il-qassis jippossiedi ç-çwievet tas-sema u
jifta˙ il-bieb tas-sema, hu l-ekonomu tat-twajjeb Alla,
l-amministratur tieg˙u...Wara Alla, is-saçerdot hu
kollox.”
G˙at-tielet mistoqsija dwar id-dmirijiet tal-insara
lejn il-presbiteru tag˙hom, g˙andna twe©iba fid-
dokumenti konçiljari, speçjalment fil-Kostituzzjoni
Lumen Gentium u fid-Digriet Presbyterorum Ordinis.
Ûew© dmirijiet ewlenin li l-insara g˙andhom lejn
ir-rg˙ajja spiritwali tag˙hom li jinkludu l-presbiteri
huma msemmija fil-Kostituzzjoni Lumen Gentium
(n.37); “B˙all-insara kollha, il-lajçi g˙andhom,
b’ubbidjenza nisranija, jilqg˙u fil-pront dak li
r-Rg˙ajja jistabilixxu b˙ala g˙alliema u mexxejja tal-
Knisja u b˙ala rappreΩentanti ta’ Kristu; f’dan huma
jimxu wara l-eΩempju ta’ Kristu li bl-ubbidjenza
tieg˙u sal-mewt feta˙ g˙all-bnedmin kollha
t-triq qaddisa tal-libertà ta’ wlied Alla. Huma
m’g˙andhomx jonqsu milli fit-talb tag˙hom
jirrikmandaw lil Alla l-mexxejja tag˙hom li jishru
fuqna b˙al nies li g˙ad iridu jag˙tu kont tag˙na, u
jitolbu g˙alihom biex dan jag˙mluh bil-fer˙ u mhux
bi swied il-qalb (Lhud 13,11).”
Dwar dan id-dmir ta’ interçessjoni g˙all-presbiteri
Sant Wistin jikteb “Kif a˙na nitolbu biex Alla
jag˙tikom intelli©enza li tifhmu l-kelma tieg˙u,
hekk intom itolbu g˙alina biex inkunu nistg˙u
nfissruhielkom, b’mod li tifhmuha” (Sermo, 153,1).
Jistiedien ukoll lill-insara “Ejjew nitolbu lkoll, a˙na
g˙alikom u intom g˙alina. La ta˙sbux, ˙uti, li
t-talb tag˙na hu me˙tie© g˙alikom u li a˙na ma
g˙andniex bΩonn it-talb tag˙kom. It-talb tag˙na
kollu hu me˙tie© g˙al xulxin” (Denis, 13,10).
Barra dawk li semmejna je˙tie© nitkellmu wkoll
dwar xi dmirijiet o˙ra lejn is-saçerdoti b˙al ma huma:
r-rispett g˙ax huma ministri tal-Knisja, rappreΩentanti
ta’ Kristu, xandara tal-messa©©, im˙abba li tikkonsisti
fl-istima g˙ad-dinjità tag˙hom u fi gratitudni
g˙all-©id speçjalment spiritwali li jag˙mlulna, 19
 Le˙en il-Qala - April 2010

g˙ajnuna spiritwali u materjali kif ukoll kooperazzjoni

mag˙hom f’˙idmiet ta’ appostolat.
U kif qal il-Papa Piju XII, il-lajçi huma l-Knisja. Issa,
li tkun il-Knisja jfisser li tg˙ix il-˙ajja tal-Knisja, fi kliem
ie˙or li wie˙ed jinvolvi ru˙u fil-missjoni tal-Knisja, jew
a˙jar li wie˙ed ikun mhux biss dixxiplu iΩda wkoll
appostlu tal-Mulej. Ma din il-verità, hemm marbut
ovvjament id-dmir tal-kooperazzjoni tal-insara mal-
presbiteri fil-˙idma tag˙hom g˙all-bini tas-Saltna ta’
Alla, kif ukoll il-˙tie©a tad-djalogu bejniethom.
Il-Kostituzzjoni Lumen Gentium (n.37) waqt
li tinsisti fuq “ir-relazzjoni familjari bejn il-lajçi u
r-rg˙ajja tag˙hom” tg˙idilna wkoll li minn dawn
ir-relazzjonijiet g˙andna nistennew ˙afna ©id
g˙all-Knisja: “Hekk fil-lajçi jissa˙˙a˙ is-sens ta’
responsabiltà u tikber il-˙erqa g˙all-˙idma; huma
jg˙aqqdu b’˙effa ikbar il-forzi tag˙hom ma’ dawk
tar-Rg˙ajja. Min-na˙a tag˙hom ir-rg˙ajja mg˙ejjuna
mill-esperjenza tal-lajçi jkunu jistg˙u jifformaw
©udizzju a˙jar u aktar çar kemm fuq ˙wejje©
spiritwali u kemm fuq ˙wejje© temporali, b’mod li
l-Knisja kollha, imsa˙˙a mill-membri kollha tag˙ha,
tkun tista’ taqdi b’mod iΩjed effikaçi l-missjoni tag˙ha
g˙all-˙ajja tad-dinja.” i˙obbuhom b˙al rg˙ajja tag˙hom u missirijiethom.
Id-Digriet Presbyterorum Ordinis (n.9) ji©bor Jissie˙bu wkoll mag˙hom fit-t˙assib tag˙hom g˙all-
dawn id-dmirijiet tal-lajçi lejn il-presbiteri f’dan il- Knisja billi jg˙inuhom bit-talb u, kemm jista’ jkun,
paragrafu “il-fidili min-na˙a tag˙hom, g˙andhom bl-azzjoni; b’hekk il-Presbiteri jse˙˙ilhom jirb˙u
jifhmu sewwa dmirijiethom lejn il-Presbiteri tag˙hom a˙jar kull diffikultà u jaqdu bi frott akbar l-uffiççji
u g˙alhekk, b’im˙abba ta’ wlied, g˙andhom tag˙hom.”

Il-Mixja tal-Passjoni ta’ Sidna Ìesù

Fejn kienu dawk in-nies li tant fejjaqt;
Kif ˙add minn dawk in-nies ma wera ˙niena!
Lanqas minn dawk in-nies li tant ferra˙t
Matul dawk jiemek imfawwra bil-˙niena.

Int b˙al ˙aruf imxejt il-mixja twila

B’salib fuq spalltek fuq ©er˙a imdemmija
Umli u ©wejjed imxejt it-triq kollha
Ta˙t dehra li tkexkex, dehra dalmija.

Ftit kienu dawk li bkew mal-mixja tieg˙ek

Warajk kien hemm ukoll ommok Marija
Flimkien ma’ xi qraba, ma’ xi ˙bieb tag˙ha
Dawk biss li bkew ma’ Marija mifnija.

Grazzi Marija tal-kura©© l’urejt

Mal-Mixja ta’ Ibnek b’kollox sofrejt.

Joseph Portelli

20
 Le˙en il-Qala - April 2010
L-ALTRUIÛMU – IMÓABBA LEJN GÓAJRNA
minn Josette Buttigieg
G˙adna kif g˙addejna Randan li matulu l-˙sieb
prinçipali kien l-im˙abba. Smajna l-kelma m˙abba
tidwi sew jekk f’eserçizzi spiritwali, sew jekk f’omeliji
tal-quddies, sew jekk f’laqg˙at ta’ talb, dejjem
l-istess ˙sieb, l-im˙abba lejn xulxin. Im˙abba, imma,
mhux kif jifmuha l-bnedmin, imma kif jg˙allimilna
Kristu. Kien it-tieni kmandament tieg˙u wara
d-dmir tan-nisrani li j˙obb lil Alla li hu l-ewwel u
l-aqwa kmandament. Kristu jg˙allimna li l-ewwel
dmir tag˙na hu li n˙obbu lil Alla b’qalbna kollha,
b’ru˙na kollha u bil-qawwa kollha tag˙na. U t-tieni
kmandament jg˙allimna, jixba˙ lil tal-ewwel,
˙obb lill-g˙ajrek b˙alek innifsek. L-im˙abba lejn
g˙ajrna trid tkun il-qofol tal-˙ajja nisranija. Iç-çentru
tal-im˙abba tag˙na mhux a˙na nfusna, mhux
l-egoiΩmu, imma l-proxxmu tag˙na, im˙abba
altruistika, im˙abba li to˙ro© ‘il barra minna nfusna
u tiççentra fuq l-o˙rajn.
L-akbar eΩempju ta’ altruiΩmu kien Kristu
stess li ta lilu nnifsu g˙alina, bata l-e˙rex passjoni
biex fdiena minn dnubietna. Hu li ma kienx jaf
x’inhu dnub, tg˙abba bid-dnubiet tag˙na u patta
g˙alihom b’demmu stess. Patta mhux biss g˙ad-
dnubiet di©à mwettqa, imma g˙al dawk kollha li
g˙ad iridu jitwettqu sal-a˙˙ar taΩ-Ωmenijiet. U meta
qatra wa˙da biss minn demmu l-g˙aΩiΩ kienet tkun
biΩΩejjed biex tpatti g˙an-nuqqasijiet tal-umanità Hu
ta kollox, çarçar sal-a˙˙ar qatra ta’demmu. Dan hu
t-tip ta’ altruiΩmu li jg˙allimna Kristu, im˙abba lejn
il-proxxmu tag˙na li titlob minna sagrifiççju, mhux
im˙abba komda li nag˙tu u nuru fejn kwaΩi ma
jin˙tie© ebda sforz min-na˙a tag˙na, imma m˙abba
li ting˙ata fejn u x˙in hemm bΩonn anke jekk din
tkun se tfisser tbatija g˙alina. Forsi wie˙ed jistaqsi
lilu nnifsu, imma jien fejn nista’ ng˙in? Ma narax
li ˙addie˙or jin˙tie© l-g˙ajnuna tieg˙i. Hi rimarka
ta’ min irid jag˙laq g˙ajnejh biex jiskuΩa lilu nnifsu.
Nag˙mluha çara, l-altruiΩmu mhux biss g˙ajnuna
mal-miskin, g˙alkemm il-karità hi wkoll altruiΩmu.
Imma hu l-impenn tag˙na nfusna fl-interess tal-
o˙rajn. Kull tip ta’ xog˙ol volontarju ma’ diversi
partijiet tas-soçjetà, tfal, Ωg˙aΩag˙, familji, morda,
anzjani hu altruiΩmu. Kull fejn tuΩa l-˙in u l-ener©ija
tieg˙ek g˙at-tajjeb tal-o˙rajn, tkun qieg˙ed turi
im˙abba lejn min se jiggwadanja mill-isforz tieg˙ek.
Óares ˙arsa madwarek u ssib tant u tant okkaΩjonijiet
fejn tista’ tkun ta’ g˙ajnuna. Hi skuΩa banali ta’ min
jg˙id li ma jarax fejn jista’ jg˙in.
Esperjenza ta’ altruiΩmu fil-parroçça.
Kemm biex nag˙ti eΩempju, kemm b˙ala
rikonoxximent tal-isforz ta’ dawk li kienu mpenjati
fiha, insemmi esperjenza ta’ altruiΩmu fil-parroçça
tag˙na. Tirrigwarda saçerdot ta’ età avvanzata
fir-ra˙al, Dun An© Buttigieg. Ir-ra˙al kollu jafu.
Min˙abba l-età u problemi ta’ sa˙˙a Dun An©spiçça
ma jo˙ro©x mid-dar. Kien ukoll limitat ˙afna fil-
movimenti tieg˙u. Mieg˙u kienet tg˙ix o˙tu li hi
ukoll avanzata fiΩ-Ωmien u ta’ sa˙˙a dg˙ajfa. Kienu
jin˙tie©u kull tip ta’ g˙ajnuna, ibda mit-tindif tad-
dar u ta’ ˙wejji©hom, sal-ikel ta’ kuljum. Diversi
individwi, koordinati mill-Arçipriet, aççettaw li
jag˙tu l-g˙ajnuna tag˙hom lil Dun Ang u lil o˙tu.
Kull wie˙ed jew wa˙da kellhom il-parti u l-©urnata
tag˙hom. Min kien jie˙u ˙sieb ji©bor il-˙wejje© u
ja˙silhom, xog˙ol li ried isir kuljum, min kien jie˙u
˙sieb jipprepara l-ikel darba, darbtejn fil-©img˙a,
min kien jie˙u ˙sieb ja˙sel u jnaddaf. Kien hemm
min je˙dilhom ˙sieb tal-mediçini me˙tie©a u f’kaΩ
ta’ bΩonn iwie©eb g˙as-sej˙a tag˙hom kien x˙in
kien, anke matul il-lejl. Esperjenza li damet sejra ‘l
fuq minn sentejn, però li kienet te˙tie© impenn minn
dawk konçernati. BiΩΩejjed dak li jkun ikollu bΩonn
imur x’imkien, imqar sa Malta u tinzerta l-©urnata
meta suppost tag˙ti l-g˙ajnuna tieg˙ek. Però bi
ftiehem ma’ xulxin ma kienux i˙allu lil Dun An©
ming˙ajr g˙ajnuna. Avolja ng˙idha kif inhi altruiΩmu
ta’ dan it-tip isir rabta. Imma g˙al grazzja ta’ Alla
kull min kien impenjat baqa’ jag˙ti s-sehem tieg˙u
sal-a˙˙ar. L-esperjenza waqfet meta sa˙˙et Dun An©
kompliet tiddg˙ajjef u ma setax ikompli joqg˙od
id-dar. Hu u o˙tu llum jinsabu t-tnejn l-isptar. U
hawnhekk jibda’ tip ta’ altruiΩmu ie˙or. Dik li kultant
u tant tmur tg˙addi ftit Ωmien mag˙hom l-isptar.
Naf kemm japprezzaw, jew a˙jar ng˙id kemm
jie˙du gost u kemm ikunu jixtiequ li nies mir-ra˙al
imorru jΩuruhom. M’humiex neqsin mill-kumpanija
però jkunu jixtiequ jitkellmu ma dawk li kienu jafu.
G˙idt naf, g˙ax meta mmur xi ftit ˙dejh, Dun An©
mill-ewwel issemmili lil dawk li Ωaru, u jidher li fera˙
˙afna biΩ-Ωjara tag˙hom. Filwaqt li o˙tu g˙ajnejha
jixg˙elu malli tarak titfaçça fil-bieb. Grazzi lil dawk
kollha li g˙enu u g˙adhom jg˙inu.
B˙al Dun An© hawn o˙rajn fir-ra˙al kif ukoll
fl-isptar. Hi im˙abba kbira lejhom jekk inΩuruhom
u ng˙inuhom imqar fl-içken ˙a©a. Hemm ukoll
xog˙lijiet o˙rajn me˙tie©a. BiΩΩejjed infittxuhom
u nsibu ˙afna okkaΩjonijiet fejn nistg˙u nag˙tu
g˙ajnuna. Hi l-im˙abba lejn il-proxxmu li jitlob
minna Kristu. Hi s-sorra mimlija li n©orru mag˙na
meta rridu nidhru quddiemu biex nag˙tu rendikont
ta’ ˙ajjitna. Ma nkunux b˙al qaddej li ˙eba t-talent
li tah sidu g˙ax qal kien jaf li sidu a˙rax. Inkunu
b˙al qaddejja l-o˙rajn li t-talenti li fdalhom sidhom
irduppjawhom u hekk ©ew ippremjati mis-sid filwaqt
li l-ie˙or ©ie kkastigat. 21
 Le˙en il-Qala - April 2010

MILL-EWKARISTIJA GÓALL-IMÓABBA

Esperjenza tal-ministeru
tal-Akkolitat fit-tqarbin
tal-morda fi djarhom
Seminarista Krystof Buttigieg

Il-mixja tas-Seminarju b’responsabilità u sens ta’ qadi

©eneralment tie˙u b’kollox u m˙abba lejn Alla u l-poplu
seba’ snin. Wara l-ewwel tlett tieg˙u.
snin fis-seminarju s-seminarista Illum bil-grazzja ta’ Alla jien
jmur g˙as-sena intermedjarja, ninsab fis-sitt sena u din is-
barra mill-pajjiΩ. Imbag˙ad sena qed naqdi fil-parroçça
wara din is-sena s-seminarista, tal-Katidral fir-Rabat. Irçivejt
meta jer©a’ lura fis-seminarju il-ministeru tal-Akkolitat fis-6
jirçievi l-Ammisjoni li hija tip ta’ Diçembru tal-2009 u dan
ta’ aççettazzjoni g˙all-a˙˙ar ifisser li issa, flimkien ma’ mpenji
tlett snin tal-formazzjoni fis- o˙ra, g˙andi d-dmir li naqdi
seminarju. Dis-sena, din iç- lis-saçerdot waqt il-litur©ija
çelebrazzjoni saret fil-parroçça tal-ewkaristija billi ng˙inu fit-
tag˙na tal-Qala u ng˙atat tqarbin tal-quddiesa u f’dak
lil Mark Bonello u lil Daniel tal-morda fi djarhom. (Fi kliem
Grech, li g˙al din is-sena qed ie˙or ix-xog˙ol tieg˙i hu b˙al
jaqdi fil-parroçça tag˙na. Fl- dak tal-ministri staordinarji tat-
istess ˙ames sena jing˙ata tqarbin.)
wkoll il-ministeru tal-Lettorat, In˙oss li t-tqarbin tal-morda
li permezz tieg˙u wie˙ed jista’ b’mod speçjali hu servizz
jibda jsir aktar familjari mal- ˙afna g˙aΩiΩ fil-Knisja: servizz li
Kelma ta’ Alla permezz tal- permezz tieg˙u Ìesù Ewkaristija
Qari tal-Iskrittura fil-quddies u jista’ wkoll jitwassal ’l barra mill-
f’çelebrazzjonijiet o˙ra. Fis-sitt erba’ ˙itan tal-Knisja u jid˙ol
sena mbag˙ad is-seminarsita fid-djar ta’ min qed ibati bil-
jing˙ata l-ministeru tal-Akkolitat mard. Servizz li j©ib lil Ìesù qrib
li permezz tieg˙u jkun jista’ dawk li j˙ossuhom wa˙idhom;
jibda jwassal l-Ewkaristija lill- servizz li j©ib lil Ìesù fil-qalba ta’
morda u jg˙in fit-tqarbin tal- dawk il-familji li jinsabu msallbin
quddies. Wara dan s-seminarista bil-mard ta’ xi ˙add minnhom;
jirçievi l-ordinazzjoni djakonali, servizz li jag˙ti l-kura©© u t-tama
u wara dan iΩ-Ωmien ta’ qadi lil dawk li j˙ossuhom mifnija bl-
fil-litur©ija u l-pastorali tal-Knisja g˙ejja huma u jduru bil-marid
ji©i ordnat saçerdot minn idejn fi djarhom. Meta tid˙ol fid-djar
l-Isqof tag˙na. L-ordinazzjoni fejn hemm il-mard t˙ossok tifta˙
tag˙laq is-snin tal-formazzjoni g˙ajnejk u tinduna kemm hawn
tas-Seminarju u hija ting˙ata tbatija u kemm ix-xog˙ol ta’
lill-individwu g˙ax: l-ewwelnett min idur bil-morda hu xog˙ol
hu jkun qed i˙ossu msejja˙ nobbli u imprezzabbli. Mhux
minn Alla bil-g˙ajnuna tad- façli li tkun marbut 24 sieg˙a
direttur spiritwali u t-tieninett ˙dejn min hu marid id-dar u
g˙ax il-Knisja nnifisha permezz mhux façli biex iççedi mill-
tad-dixxerniment serju li tkun ˙in tieg˙ek biex tibqa’ qrib ta’
g˙amlet, taççettah, tqisu dehen min veru g˙andu bΩonnok.
tal-ordinazzjoni u tarah kapaçi Quddiem dan ix-xog˙ol kollu
22 li jaqdi l-ministeru ta’ saçerdot ma jibqalikx kliem ˙lief li
 Le˙en il-Qala - April 2010

tammira l-im˙abba kbira li g˙adha ˙ajja fil-qalb
tal-familji tag˙na li jag˙Ωlu li jkunu huma li jibqg˙u
qrib biex i˙obbu kif jistg˙u lill-marid. U hawn jien
stess nammetti li xi drabi xejn u ˙add ˙lief Ìesù ma
jista’ jkun il-veru kura©© u tama fil-mumenti ta’ qtig˙
il-qalb li jista’ ja˙kem lil dawk li jduru bl-anzjani u
l-morda fi djarhom.
Meta twassal l-ewkaristija f’dawn l-ambjenti tal-
˙ajja tiltaqa’ wkoll ma’ sens kbir ta’ ringrazzjament
min-na˙a tal-marid. Meta tieqaf titkellem mag˙hom
mhux l-ewwel darba li tisma’ lil min jg˙idlek: “isma,
jien meta kont nifla˙, qatt ma kont nitlifha l-quddiesa
u kuljum kont ni©i l-Knisja, imma issa...” U hawn issib
min jieqaf g˙ax jemozjona ru˙u. Hawn l-marid ji©i
konxju kemm issa ma jista’ jag˙mel xejn aktar ˙lief
li jistenna lil Ìesù g˙andu u jilqa’ biss l-im˙abba
tieg˙u. Verament, fl-a˙˙ar snin ta’ ˙ajjitna ˙afna
drabi nindunaw kemm qabel kien ˙siebna biss
kif ni©ru u nfittxu ˙a ng˙o©bu l-Mulej ming˙ajr
qatt ma nkun tajna kas kemm hu tassew i˙obbna.
Inkunu nsejna niggustaw l-isba˙ ˙a©a ta’ ˙ajjitna li
hi: li Alla j˙obb lilna,
a˙na kif a˙na. Iva,
g˙ax jekk mo˙˙i
jkun biss kif sejjer
nog˙©ob lill-Mulej
malajr nispiçça biex
ma nkun kuntent
qatt, g˙ax qatt ma
jirnexxieli nag˙mel
kollox sewwa.
Pjuttost l-ewwel rrid
nemmen u n˙oss
li Alla lili j˙obbni
bis-serjetà u mhux
biç-çajt. Imbag˙ad
wa˙di jirnexxieli
n˙obbu lura; imbag˙ad wa˙di jirnexxili nkun twajjeb
ma’ kul˙add. Hawn, meta nag˙mel dan ninduna,
kemm verament ˙addie˙or m’g˙andu bΩonn xejn,
˙lief li jsib min i˙obbu bis-serjetà.
X’inhi l-ewkaristija jekk mhux dan? X’inhi
l-ewkaristija jekk mhux l-im˙abba tant kbira ta’ Alla
g˙alina? Dik l-im˙abba li biha Alla ççekken tant li
sar biçça ˙obΩ biex a˙na niekluh, sar ftit ikel biex
isir parti minna. Mhix çajta tafx li, Alla li “s-sema u
l-art ma jesg˙uhx” ma jiddejjaq xejn isir parti wa˙da
minna. U g˙alfejn jag˙mel dan, jekk mhux biex a˙na
wkoll nag˙mlu b˙alu? Hu jixtieqna n˙obbu b˙alu:
li a˙na ma niddejjqu xejn nag˙tu mill-˙in tag˙na
lill-o˙rajn; li ma niddejjqux nigdmu gidma lsienna
biex ma n˙amm©ux lil ˙addie˙or; li ma niddejjqux
niççappsu biex ng˙inu lil ˙addie˙or. Dan hu li jridna
nag˙mlu u hu g˙alhekk li hu jmut g˙alina fuq is-salib,
biex a˙na “ma mmutux”. Hu j˙obbna biex a˙na
nkunu nistg˙u n˙obbu lil xulxin ming˙ajr ma mmutu
fil-˙e©©a u fil-fer˙, ji©ifieri biex a˙na nkunu nistg˙u
nibqg˙u n˙obbu bla ma ng˙ejjew. U dan ikun
g˙aliex in˙ossuna
ma˙bubin minnu:
ma˙bubin tant li ma
n˙ossuniex qisna qed
nitilfu xi ˙a©a meta
nçedu u n˙obbu
lill-o˙rajn. (ara 2Kor
1,4) G˙ax meta
n˙ossuna ma˙bubin
minnu, veru ma jkun
jonqosna xejn, u
hekk biss in˙ossuna
kuntenti b’˙ajjitna
u mbag˙ad ma
niddejjqux n˙obbu u
na˙fru lil xulxin.

Salvu Camilleri
& Sons Ltd. Mario Portelli
(Tan-Najsi) WOODWORKS
5 St Joseph Street, Qala, Gozo
Suppliers of Ready Mix
Concrete, Crane Hire Tel / Fax: 2156 2985
Ready Mix Plant: 2156 0346
Residence: 2155 1485
Manufacturers of High
Mobile: 9949 5378 Quality Furniture and
“Camilleri House” Interior Fitments.
Belveder Street, QALA We guarantee Excellent Craftsmanship
23
 Le˙en il-Qala - April 2010
Is-Sena
Intermedjarja
fil-parroçça
Divine Infant
fil-Kanada
Sem. John Paul Cefai
“Alla s-salvazzjoni tieg˙i, jiena nittama u ma jkollix mniex nibΩa’. G˙ax
qawwieti u g˙anjieti hu l-Mulej, g˙alija sar is-salvazzjoni.” (Isaija 12, 2)
B’dan il-˙sieb f’mo˙˙i mill-profeta Isaija tajt bidu
g˙as-sena intermedjarja hawn ©ewwa l-parroçça
Divine Infant fil-belt kapitali tal-Kanada, f’Ottawa
eΩattament ©ewwa Orleans. Din hi parroçça ta’ 30
elf ru˙ u hija l-unika parroçça g˙as-settur IngliΩ f’din
iΩ-Ωona u l-ikbar wa˙da fl-arçidjoçesi ta’ Ottawa. Wara
diversi xhur ta’ preparazzjoni g˙al din is-sena ta’
formazzjoni ‘il barra minn xtutna, fit-8 ta’ Settembru
˙allejt il-familja, il-komunità tas-seminarju u l-parroçça
biex nag˙ti bidu g˙al din l-esperjenza.
Niftakar li fl-ewwel ©img˙at ta’ din l-esperjenza
ndunajt li kont ˙allejt parroçça li kienet qisa familja
iΩda sibt parroçça o˙ra tistenini biex flimkien nibnu
din ir-relazzjoni. Minn l-ewwel ©img˙at stajt imiss
b’ideja l-im˙abba li l-Mulej g˙andu g˙alija. Din
l-im˙abba nsibha b’mod çar fir-rectory li fiha ng˙ix
flimkien mal-Kappillan Fr Frank Brewer li huwa
minn Ottawa stess u l-Viçi Fr Paul Nwaeze li huwa
min-Ni©erja. Il-˙ajja fir-rectory hi sabi˙a, nitolbu
flimkien, nieklu flimkien u fuq kollox naqsmu
l-esperjenzi tag˙na flimkien f’im˙abba fraterna.
Ìewwa Ottawa l-preΩenza tal-Maltin hija minima iΩda
anke hawn sibt il-©eneroΩità u l-im˙abba tal-poplu
Malti lejn is-saçerdot. Dan sibtu fil-viçi Fr Paul, g˙aliex
propju familja Maltija
kienet li g˙enitu
sabiex ikun jista’
jie˙u l-formazzjoni
saçerdotali fin-
Ni©erja. Fil-parroçça
hawn ukoll erba’
djakni permanenti
li jag˙tu s-servizz
tag˙hom f’diversi
ministeri fosthom
il-preparazzjoni
g˙as-sagramenti
b˙al Mag˙mudija
u Ω-Ûwie© u anke
24
Ω-Ωjajjar lil morda fl-isptarijiet u fid-djar.
Il-parroçça hija attivà ˙afna u t˙addan fiha ˙afna
esperjenzi varji. Esperjenzi partikulari li jien involut
fiha hija l-esperjenza tar-Rite of Christian Initiation for
Adults, (RCIA) u Rite of Christian Initiation for Teens -
g˙al-adoloxxenti (RCIT). Dawn huma Ωew© gruppi li
jippreparaw lil dawk l-adulti u l-adoloxxenti li jkunu
wrew ix-xewqa li jing˙aqdu mall-Knisja Kattolika
Rumana. Ta’ kull nhar ta’ Erbg˙a filg˙axija niltaqg˙u
flimkien ma’ l-adulti filwaqt li kull ˙mistax niltaqg˙u
ma’ l-adoloxxenti biex permezz ta’ katekeΩi u tag˙lim
ie˙or ikunu lesti biex jirçievu s-sagramenti. Il-kandidati
li jkunu ©ejjin minn denominazzjoni kristjana o˙ra,
b˙al anglikani u protestanti, jag˙mlu l-professjoni
tal-fidi u jirçevu s-sagramenti tal-konfermazzjoni u
l-Ewkaristja minn idejn l-arçisqof f’jum G˙id il-Óamsin
©ewwa l-Katidral. Hemm imbag˙ad il-katekumeni,
dawk li jkunu bla reli©jon jew li ©ejjin minn reli©jonijiet
o˙ra b˙al buddiΩmu u li issa qed jitolbu li jsiru parti
mill-knisja Kattolika. B’hekk jit˙ejjew biex jirçievu
s-sagramenti ta’ l-inizjazzjoni – il-Mag˙mudija, il-
GriΩma ta’ l-Isqof u t-Tqarbin.
Li nara dawn l-adulti u l-adoloxxenti jfittxu lil
Kristu b’çerta serjetà hija ta’ inkurra©iment kbir g˙alija
u g˙al kull persuna
li timxi mag˙hom
din il-mixja ta’ fidi.
Dawn il-persuni
©ejjin minn sfond
ta’ ˙ajja differenti;
minn jinsab fit-
tielet Ωwie©, minn
ilu g˙al diversi snin
jqalleb fil-kotba bit-
tama li jsib lil Kristu
u sitwazzjoniijiet
o˙ra, imma ilkoll bi
skop wie˙ed, dik li
jkunu jafu lil Alla.
 Le˙en il-Qala - April 2010

Hawn tista’ tmiss il- ma wie˙ed jipprova

˙idma ta’ l-Ispirtu jag˙lem dwar Kristu
s-Santu li b’mod nippruvaw nuruhom
misterjuΩ dawn il- lil Kristu fil-˙ajja
persuni ˙assew ix- tag˙na ta’ kuljum.
xewqa f’qalbhom Il-fatt li jafu li ta’ kull
li jkunu jafu aktar ©img˙a hemm xi
fuq dan Alla u li ˙add jistennihom u li
jid˙lu f’relazzjoni jridilhom il-©id huwa
personali mieg˙U. biΩΩejjed biex isibu
Wara diversi xhur lil Kristu minn qabel
ta’ preparazzjoni ma jkunu ©ew g˙al-
l-kandidati u laqg˙a. Wa˙da mill-
l-katekumeni kollha ewwel impressjonijiet
ta’ Ottawa ng˙aqdu li ˙adt wara l-ewwel
flimkien ©ewwa ©img˙at fil-parroçça
l-Katidral biex kienu aççetati formalment fil-knisja mill- kienet il-maturità ta’ fidi fost il-fidili partikularment fost
arçisqof waqt rit sabi˙ msejja˙ ‘Rite of Election’. Anke dawn l-adoloxxenti u Ω-Ωg˙aΩag˙. Illum nista’ ng˙id li
g˙alija dan ir-rit kien mument qawwi. Li tara mitejn wara din il-maturità ta’ fidi hemm ra©uni. U˙ud minn
persuna b’eta li tvarja minn 15 sa 85 sena, wa˙da dawn iΩ-Ωg˙aΩag˙ g˙addew minn xi tip ta’ tbatija
wara l-o˙ra, jitolbu lil arçisqof biex jissie˙bu b’mod jew o˙ra. U˙ud minnhom ©ejjin minn familji miksura
s˙i˙ fil-Knisja hija esperjenza spiritwali qawwija. jew min permezz tad-divorzju jinsab fit-tieni jew tielet
FiΩ-Ωmien tar-Randan din il-preparazzjoni tid˙ol fil- ‘familja’. Il-ma©©oranza ta’ dawn iΩ-Ωg˙aΩag˙ ©ejjin
qofol tag˙ha. Ta’ kull nhar ta’ Óadd dawk li issa huma minn ©enituri li huma spiritwalment passivi u ma
eletti jin©abru flimkien waqt il-quddiesa tal-Óadd u humiex prattikanti allura meta tara li dak iΩ-Ωag˙Ωug˙
jirriflettu fuq l-evan©elju u jaraw kif ser japplikawh jew Ωag˙Ωug˙a partikulari qed jimxi din it-triq ta’ fidi
fil-˙ajja tag˙hom ta’ kuljum. Fl-a˙˙ar tlett i˙dud tar- g˙ax verament konvint hi xi ˙a©a li tnissel fer˙ kemm
Randan isiru dawk li jg˙idulhom l-iskrutinji, din hi f’qalbi u kemm f’qalb dawk kollha li huma involuti
l-a˙˙ar tappa qabel ma’ l-eletti jirçievu s-sagramenti. f’dan il-ministeru.
Il-qofol ta’ din il-mixja hi meta dawn il-persuni jirçievu Óidma o˙ra li jien involut fiha hija Ω-Ωjajjar li ta’
s-sagramenti partikularment fil-velja ta’ Sibt il-G˙id kull ©img˙a nag˙mel f’wa˙da mit-tmien t’iskejjel li
g˙al dawk li jkunu ser jid˙lu fil-Knisja permezz tal- g˙andha l-parroçça. Fi ˙dan il-parroçça hawn sitt
Mag˙mudija. G˙alija li tag˙mel mixja ta’ fidi ma’ skejjel elimentari u Ωew© skejjel sekondarji. Ta’ kull
dawn il-persuni hi xi ˙a©a li ma tistax tispjega bi nhar ta’ Tlieta nkun fl-iskola Saint Francis of Assisi
kliem. Meta tara dawn il-persuni jfittxu lil Kristu u fejn hemm nΩur il-klassijiet u nwassal katekeΩi jew
verament jixtiequ li jibdew jg˙ixu ˙ajja f’relazzjoni norganizzaw attività b’rabta maΩ-Ωmien partikulari
mieg˙U, g˙andha tkun ta’ kurra©© g˙al o˙rajn u li nkunu qed ng˙ixu fil-Knisja. Anke din l-esperjenza
anke ta’ riflessjoni fuq il-˙ajja ta’ kull wie˙ed u wa˙da laqg˙atni ma’ ˙afna sitwazzjonijiet varji li g˙alkemm
minnha. din l-iskola hija wa˙da kattolika fiha tinkorpora kull
Apparti l-RCIA u l-RCIT ninsab involut fil-˙idma sitwazzjoni li jistg˙u jkunu fiha t-tfal u l-g˙alliema,
fost iΩ-Ωg˙aΩag˙. Flimkien mal-Youth Coordinators tal- kemm sitwazzjonijiet poΩittivi u anke xi drabi
parroçça, norganizzaw il-laqg˙at ta’ formazzjoni g˙al sitwazzjonijiet negattivi. Niftakar f’jum partikulari,
l-istudenti u g˙aΩ-Ωg˙aΩag˙. Kull nhar ta’ Ìimg˙a kien hemm il-˙tie©a li fil-prezentazzjoni tieg˙i lil
jkollna l-laqg˙a ta’ l-istudenti permezz ta’ programm dawn it-tfal nag˙mel aççen g˙ad-divorzju u l-abort.
imsejja˙ Edge li Meta saqsejt lit-tfal
jattendu g˙alih dawk li huma minn grade
li jinsabu minn grade 2 ‘il fuq (ekwivalenti
6 sa grade 8. Filwaqt g˙al year 2), dwar
li ta’ kull nhar ta’ x’inhu d-divorzju u
Óadd permezz tal- x’inhu l-abort bqajt
programm Life Teen impressjonat kif tfal
nag˙tu l-opportunità minn eta hekk Ωg˙ira
lil adoloxxenti u liΩ- di©a esperjenzaw
Ωg˙aΩag˙ li jinsabu huma stess jew jafu
minn grade 9 sa lil xi ˙add li ©arrab
12. Permezz ta’ l-effetti koroh ta’
dawn il-laqg˙at dawn ir-realtajiet
noffru katekeΩi li hawn ©ewwa
mΩewqa b’log˙ob l-Kanada u huma
u attivitajiet. Qabel legalizzati. Apparti 25
 Le˙en il-Qala - April 2010
Ω-Ωjajjar li nag˙mel
ta’ kull ©img˙a f’din
l-iskola, f’kull skola
o˙ra jsiru diversi
attivitajiet o˙ra.
Matul iΩ-Ωmien ta’
l-Avvent u tar-Randan
f’kull skola jkun
offrut is-sagrament
tal-Qrar li min-na˙a
tieg˙i nkun involut
fil-preparazzjoni
tat-tfal biex jirçievu
s-sagrament. F’dan
iΩ-Ωmien ukoll il-
parroçça tag˙mel
quddiesa f’kull skola. Din ir-rabta bejn il-parroçça u
t-tfal fl-iskejjel tg˙in sabiex jinΩamm il-kuntatt bejn
il-parroçça u l-familji.
Realtà o˙ra fil-parroçça hija l-Bereavement
Group. Dan il-grupp jiltaqa’ ta’ kull ©img˙a u li
fih i˙addan dawk il-persuni jew familji li f’dawn
l-a˙˙ar xhur tilfu lil xi ˙add g˙aΩiΩ g˙alihom.
Dawn il-persuni jin©abru flimkien biex ikunu
ta’ sapport g˙al xulxin u jsibu l-g˙ajnuna mill-
parroçça biex jg˙elbu dawn il-mumenti diffiçli
fil-˙ajja tag˙hom. Hawnhekk tiltaqa’ ma’ diversi
persuni li l-ma©©oranza tag˙hom ikunu mxew
mixja ma’ xi ˙add qrib tag˙hom fil-mard u li issa
jinsabu wa˙edhom. Hawn titg˙allem tisma’ aktar
milli titkellem. Il-mixja li dawn il-persuni jag˙mlu
flimkien tibda’ forsi f’rabja lejn il-bnedmin ta’
madwarhom u anke forsi lejn Alla imma jaslu biex
isa˙˙u l-fidi ta’ xulxin u jemmnu li l-mewt mhix it-
tmiem ta’ kollox imma l-bidu, l-bidu ta’ ˙ajja ©dida.
Minn Ωmien g˙al Ωmien il-parroçça torganizza
diversi Bible Study Groups. Dawn il-gruppi jiltaqg˙u
darba fil-©img˙a g˙al perjodu partikulari u jiffukaw
fuq xi ktieb partikulari ta’ l-Iskrittura. Il-metodu uΩat
jg˙in lil membri tal-grupp biex ta’ kuljum jie˙du
silta minn dak il-ktieb partikulari u japplikawha fil-
˙ajja tag˙hom. Xi ˙a©a prattika f’dawn il-gruppi hi
li l-membri jitg˙allmu jqalbu fl-Iskrittura ming˙ajr
il-bΩonn tas-saçerdot mag˙hom. G˙alhekk wara li
l-grupp ma jibqax jiltaqa’ huma jkunu jafu kif jitolbu
bl-iskrittura. Matul iΩ-Ωmien tar-Randan kelli ç-çans li
mmexxi Ωew© gruppi u li flimkien ifukkajna fuq it-tieni
ittra ta’ San Pawl Appostlu lill-Korintin.
Ma’ dawn ir-realtajiet fil-parroçça wie˙ed isib
diversi organizzazjonijiet u ministeri o˙ra. Realtà o˙ra
fil-parroçça hija l-Catholic Women’s League u n-Knights
of Colombus li minn Ωmien g˙al Ωmien jorganizzaw
diversi attivitajiet b˙ala g˙ajnuna g˙al-parroçça. Dawn
ta’ l-a˙˙ar g˙andhom programm interessanti f’dak li
g˙andu x’jaqsam g˙ajnuna materjali lil familji. Apparti
l-g˙ajnuna tradizzjonali li jag˙tu lil familji fil-bΩonn b˙al
˙wejje©, ikel u o˙rajn. In-knights ta’ din il-parroçça
˙ar©u bl-inizjattiva li jfasslu programm ta’ computer
refurbishing. Dawk il-persuni li jkollhom xi kompjuter
26 li ma ja˙dimx, jew li g˙adda Ωmienu, ji©bruhom
hawn fil-parroçça u
mill-partijiet it-tajbin
jibnu kompjuters
o˙rajn li mbag˙ad
jing˙ataw lil familji
fil-bΩonn biex hekk
it-tfal ikunu jistg˙u
jie˙du edukazzjoni
adekwata. Kemm
il-Catholic Women’s
League u anke
n-Knights of
Colombus din is-sena
qed jiffukaw fuq is-
sapport tag˙hom
lejn is-saçerdoti tal-
parroçça f’din is-sena saçerdotali. Apparti dawn
l-ministeri organizzati hemm ukoll il-˙ajja ta’ kuljum
tal-parroçça. B˙al f’kull parroçça ˙ajja o˙ra, kuljum
t˙abbat wiççek ma’ sitwazzjonijiet diversi. Xi drabi
sitwazzjonijiet sbie˙ u xi drabi sitwazzjonijiet xi
ftit anqas. B’dan il-˙sieb in©ib quddiem g˙ajneja
esperjenza partikulari li kelli ftit ta’ xhur ilu flimkien mal-
Kappilan waqt li konna qed nag˙tu l-kontribut tag˙na
f’attività li ˙adet sehem fiha l-parroçça biex titqajjem
kuxjenza favur il-˙ajja u kontra l-abort.
Mal-˙idma fil-parroçça hemm ukoll l-involviment
fuq l-aspett djoçesan. Minn Ωmien g˙al ie˙or ikunu
organizzati diversi attivitajiet djoçesani b˙al Pro-Life
Campaign, RCIA Institute, Montée Jeunesse; Youth
Summit, Christian Catholic Outreach summit u o˙rajn.
Kull tlett xhur ikun hawn dik li tisseja˙ il-Pastoral Day,
fejn jin©abru s-saçerdoti kollha flimkien ma’ l-arçisqof
u jiddiskutu l-˙ajja tal-parroççi fuq aspett wisa’.
Din hi opportunità li fiha wie˙ed jiltaqa’ u jaqsam
l-esperjenza tieg˙u ma’ l-o˙rajn.
Permezz ta’ dawn il-kelmtejn ippruvajt nag˙tikom
idea tar-realtà li ninsab fiha f’din l-esperjenza tas-sena
intermedjarja. Meta n˙ares lura lejn dan iΩ-Ωmien li
ilni hawn nirringrazzja lil Alla ta’ din l-opportunità
li tani u li ta’ kuljum qed jag˙tini. Kontinwament
nara l-im˙abba kbira ta’ Alla li tkabbarni kemm
umanament u aktar u aktar spiritwalment. IΩda dan
kollu hu possibli permezz tal-quddiesa ta’ kuljum u
permezz tat-talb speçjalment quddiem l-Ewkaristija.
Ninqeda bil-kelmiet tal-Kurat ta’ Ars li jg˙idilna li ‘kull
˙idma tajba f’din id-dinja qatt ma tista’ tkun imqabbla
mas-sagrifiççju ta’ l-Ewkaristija fil-quddiesa g˙aliex
ix-xog˙ol tad-dinja huwa ˙idmet il-bniedem filwaqt
li l-quddiesa hija l-˙idma ta’ Alla. Is-sagrifiççju tal-
quddiesa huwa s-sagrifiççju ta’ Alla lil bniedem. It-talb
g˙ar-ru˙ huwa b˙al dik ix-xita g˙al-˙amrija. Óamrija
g˙onja ming˙ajr xita tibqa’ vojta, hekk ukoll ru˙na
ming˙ajr it-talb.’
Minn qalbi nixtieq nirringrazzjkom tas-sapport
kontinwu tag˙kom u fuq kollox tat-talb tag˙kom.
Nie˙u din l-opportunità biex nawgura l-G˙id it-tajjeb
lil Arçipriet, lil Fr. Charles, lil kleru kollu u lilkom ilkoll
membri tal-komunità parrokkjali tal-Qala u qarreja ta’
din ir-rivista.
 Le˙en il-Qala - April 2010
L-Isqof Mons.
Mario Grech
jifta˙ qalbu ma’
Radju “Le˙en Il-Qala”
minn EUCHAR MIZZI
Fl-okkaΩjoni tal-Festa Litur©ika ta’ San ÌuΩepp,
l-Eççellenza Tieg˙u, Mons. Mario Grech, Isqof
t’G˙awdex, kien b˙as-soltu mistieden mill-Arçipriet
flimkien mal-Kunsill Parrokkjali tal-Qala sabiex
jag˙mel Pontifikal Solenni. Mons. Grech ©ie l-Qala
lejliet il-Festa filg˙axija. Wara l-Pontifikal, Mons. Isqof
kien mitlub ukoll mid-Direzzjoni ta’ Radju Le˙en il-
Qala g˙al Ωjara fl-istudjos il-©odda fejn saritlu wkoll
intervista mill-Ko-ordinatur tar-Radju s-Sur Ivan Cefai
f’isem id-direzzjoni li hija wkoll ta˙t il-Presidenza
ta’ l-Arçipriet tal-post il-Kan. Dr Joe Zammit. Nhar
San ÌuΩepp, imbag˙ad l-Eççellenza Tieg˙u l-Isqof
Emeritus, Mons Nikol Cauchi mexxa l-Pontifikal tal-
Festa ad unur tal-Patrijarka San ÌuΩepp.
Mons. Mario Grech wie©eb numru kbir ta’
domandi, aktar minn 25 wa˙da, u˙ud façli, waqt
li o˙rajn m’humiex, anzi jirrikjedu ˙sieb u g˙aqal
biex twe©ibhom. Però tajjeb ng˙idu li Mons. Grech
we©ibhom ilkoll. Huwa beda biex ta ˙arsa lejn ir-
Ra˙al tal-Qala b˙ala l-benniena tieg˙u, fejn twieled
u beda d-duttrina u anke l-iskola tas-sorijiet. Fil-
fatt huwa g˙adu j˙oss nostal©ija kbira lejn il-Qala,
g˙ax apparti l-post tat-twelid, hawn huwa g˙andu
˙afna memorji tan-nanniet Karmnu u Sunta Attard,
il-©enituri ta’ ommu Stella, kif ukoll o˙tha z-zija
Karmena li lejhom ilkoll huwa kellu stima kbira.
Meta mar joqg˙od f’Kerçem ra˙al missieru Ìeorge,
kien iΩurhom kwaΩi kull nhar ta’ Óadd. Fil-fatt hawn
huwa fadallu xi familjari wkoll.
Mons. Grech jattribwixxi l-bidu tal-vokazzjoni
saçerdotali tieg˙u lix-xog˙ol ta’ voluntarjat li kien
jag˙mel ma’ l-G˙aqda Óandikappati G˙awdxin
ta’ Mons. Manwel Curmi. Hawn huwa staqsa,
“x’g˙amilt jien biex inkun a˙jar minn dawn ˙utna?”
u minn hemm beda ja˙seb biex ikun ta’ servizz g˙all-
o˙rajn. G˙al˙ekk da˙al fis-Seminarju u meta la˙aq
saçerdot mar jag˙mel xog˙ol Pastorali f’parroçça
f’Ruma u fl-istess ˙in ikompli l-istudji tieg˙u fejn ˙a
d-dottorat fil-Li©i Kanonika. Fil-fatt Dun Mario kien
impenjat ˙afna fit-Tribunal tal-familja tad-Djoçesijiet
kemm ta’ Malta kif ukoll t’G˙awdex. Meta rritorna
lura minn Ruma l-Isqof Cauchi kien talbu ja˙dem fid-
Djoçesi fil-Komunikazzjoni Soçjali tal-Kurja.
Id-destin u ovvjament il-Mulej ried li Dun Mario
ji©i elevat g˙all-Episkopat, fejn ifisser aktar xog˙ol,
impenn u responsabbilta’ kemm spiritwali u anke
amministrattiva g˙an-nom tal-Knisja ta’ Kristu fi
Djoçesi t’G˙awdex. Huwa rrakkonta meta n-Nunzju
çempillu u qallu biex imur Malta g˙ax ried ikellmu.
G˙alkemm ming˙ajr ebda pretenzjoni, Dun Mario
g˙addielu ˙sieb fuq x’hiex jista’ jkellmu n-Nunzju,
g˙ax fil-fatt kien ilu g˙addej diskors fuq r-riΩenja
ta’ Mons. Cauchi u l-g˙aΩla mminenti tas-suççessur
tieg˙u. Hawn Dun Mario qal, dan b˙al Konklavi, dak
il-Kardinal li jid˙ol Papa, aktrax li jo˙ro© Kardinal.
U hekk ˙aseb g˙alih innifsu peress li ©ie li ssemma.
Imma din id-darba Dun Mario kien skorret. Huwa
ammetta li x-xewqa li dejjem kellu kienet li jil˙aq
Kappillan. Fil-fatt din xtaqha ˙afna u l-Isqof Cauchi
kien ˙atru Kappillan ta’ Kerçem madwar sena qabel.
Din ix-xewqa kienet sforz kemm kien i˙ossu mi©bud
lejn il-˙idma Pastorali fost il-mer˙la.
Meta mistoqsi dwar kif jg˙addi l-©urnata,
Mons. Grech wie©eb li jg˙addiha b˙al ©urnata tax-
xog˙ol normali. Id-differenza hija li normalment il-
˙addiem g˙andu l-˙in li jibda u jispiçça imma Isqof,
g˙alkemm g˙andu l-iskeda ta’ l-uffiççju, però ˙in li
tmur id-dar m’g˙andekx, la g˙all-ikel ta’ nofsinhar
u l-anqas filg˙axija. L-Isqof stqarr li huwa j˙ossu fil-
milja tal-Episkopat tieg˙u mhux tant waqt il-festi u
l-ilbies sabih taç-Çelebbrazzjonijiet, dawk importanti,
imma waqt il-prova, il-qofol huwa dak ix-xog˙ol u
preparamenti li l-Isqof iwettaq wa˙du jew il-bog˙od
mill-massa u l-g˙ajnejn tan-nies. Per eΩempju,
Óadd fuq l-G˙id tliet persuni barranin ser jirçievu
tliet Sagramenti f’daqqa, dak tal-Mag˙mudija, tar-
Rikonçiljazzjoni u tat-Tqarbin. Dan hu mument ta’
fer˙ u sodisfazzjoni qal Mons. Grech. L-isqof irid
jie˙u deçiΩjonijiet li mhux dejjem ikunu sbie˙, jew
mhux dejjem ji©u aççettati malajr g˙ax forsi l-poplu
ma jifhimhomx malajr u hawn fejn iwe©©g˙a ˙afna.
Inwe©g˙a ˙afna b˙ala Isqof meta nassisti g˙all-
funeral ta’ xi Saçerdot. Emmnuni, qal Mons. Mario
Grech, li g˙ajjejt nattendi g˙all-funerali ta’ Saçerdoti
kemm Anzjani u kemm Ωg˙aΩag˙ mimlija ˙e©©a u
ener©ija. 27
 Le˙en il-Qala - April 2010
L-Isqof Grech qal li hu jitlob li ikun ta’ servizz biex
Alla jkun aktar mag˙ruf u ma˙bub. Aktar tixrid tal-
Kelma ta’ Alla fost il-mer˙la afdata lilu. Huwa jixtieq
li l-Knisja f’pajjiΩna tkun aktar Knisja skond il-qalb
ta’ Alla. Huwa stqarr li j˙obb ˙afna lil G˙awdex u
g˙andu ˙afna g˙al qalbu l-aspett socjali u l-iΩvilupp
ekonomiku tal-GΩira. G˙alhekk huwa j˙ossu fid-dmir
li jitkellem u jsemma le˙nu favur il-bniedem. Hawn
hu g˙adda rimarka fejn qal li l-messa©© tieg˙u dwar
in-nuqqas ta’ xog˙ol f’G˙awdex g˙amel ˙oss ferm
aktar mill-messa©©i reli©juΩi li kontinwament jag˙mel
fid-Djoçesi.
Dwar iΩ-Ωjara tal-Papa huwa qal li xtaq ˙afna
li l-Q.T. Ωar ukoll lil G˙awdex u dwar dan huwa
g˙amel l-almu tieg˙u kollu, però kien miç˙ud
mill-Vatikan. Probabilment kawΩa tal-età u l-istat
tas-sa˙˙a tal-Papa. Madankollu huwa kiteb anke
Ruma u waqt il-Pontifikal tal-Papa fuq il-Fosos, il-
Q.T. ser jag˙mel ©est sabi˙ u ta’ importanza dwar
id-Djoçesi t’G˙awdex. Fil-fatt smajna li l-Kwadru
titulari tal-Madonna ta’ Pinu ser ji©i ppreΩentat
b’warda tad-Deheb mill-Qdusija Tieg˙u l-Papa b˙al
rikonoxximent tal-dovozzjoni kbira Marjana li dan
igawdi. Hawn l-Isqof Mario Grech aççenna wkoll
g˙all-qawmien reli©juΩ li jittama li jse˙˙ f’pajjiΩna
permezz taΩ-Ωjara tal-Papa.
G˙all-mistoqsija dwar kemm hu kuntent bis-
sitwazzjoni tal-Knisja f’pajjiΩna, Mons. Grech qal
li d-dinja qed tinbidel u wie˙ed irid jadatta ru˙u
g˙aΩ-Ωminijiet. Dan però japplika g˙all-istil u l-mod
ta’ kif isiru l-affarijiet u mhux is-Sustanza. Il-Van©elu
ma jinbidilx, dan g˙adu dak li kien u hekk ser
jibqa’. Huwa kompla hekk; Jien konxju li fin-numru
nqasna, hemm dawk li qed jg˙ixu fil-‘peiferija’
mhux geografika, imma dik Kristjana nisranija. Però
hemm it-tajbin ukoll u f’numru mhux Ωg˙ir u dawn
tajbin ta’ veru. Illum il-kwalità tat-tajbin qed tkompli
titjieb.
Rigward is-Saçerdoti, l-Isqof t’G˙awdex qal li
28 veru li llum in-numru ta’ vokazzjonijiet saçerdotali
naqas u dan ka©un ta’
diversi fatturi, fosthom, id-
daqs tal-familja tag˙na tal-
lum, id-distruzzjonijiet u
l-aljenazzjonijiet li qed jiffaçjaw
iΩ-Ωg˙aΩag˙ llum, il-mezzi
moderni elettroniçi li jeΩistu
u elf ˙a©a o˙ra. Veru li llum
f’G˙awdex hawn madwar
120 qassis, imma tajjeb
li wie˙ed ikun jaf li l-età
medja tag˙mhom hija ta’
65 +. Ji©ifieri g˙andna kleru
tista’ tg˙idlu anzjan biex ma
nsej˙ulux xi˙. Ma naqtg˙ux
qalbna l-providenza hija
kbira. Però g˙ad ji©i Ωmien
meta l-Knisja jkollha tirrikorri
aktar g˙all-lajçi biex ikomplu
l-˙idma tag˙ha.
Dwar id-divorzju, Mons. Grech qal li rridu
naççettaw li l-mentalità divorΩista hija di©a mag˙na.
Li wie˙ed ikun separat, moralment mhux ˙aΩin.
Imma g˙andna numru ta’ miΩΩew©in li bdew
relazzjoni o˙ra, kif g˙andna wkoll nies li qed
jikkoabitaw. Dan huwa ˙aΩin, però ma jfissirx li
huma maqtug˙in minna. Dawn irridu ng˙inuhom.
Difatti fid-djoçesi tag˙na ddeçidejna li norganizzaw
kors ta’ EΩerçizzi g˙all-persuni u koppji li qed jg˙ixu
f’diffikulta’. Min jin˙tie©u t-tabib jekk mhux il-
marid? Hemm bΩonn li jitfaçça profeta li jag˙ti
l-a˙bar t-tajba lil dawk li g˙andhom iΩ-Ωwie©
imkisser. IΩ-Ûminijiet tal-kruçjati g˙all-Knisja spiçça
u mhux ser jer©a’ ji©i.
Dwar il-festi reli©juΩi, Mons Isqof Grech qal; Alla
˙ares il-festi reli©juΩi jkollhom jonqsu, a˙seb u ara
jispiççaw! Hemm ˙afna tajjeb fil-festi tag˙na u fil-
ma©©oranza tag˙hom dawn i˙allu ˙afna ©id kemm
soçjalment, kulturalment u anke spiritwalment.
Jien favur il-festi, qal Mons. Grech. Ovvjament jien
m’hiniex kuntent b’kull ma qed isir. In-nar tajjeb?
Iva tajjeb imma dejjem b’moderazzjoni u kontroll.
Id-Djoçesi tag˙na g˙andha dokument li kien sar fi
Ωmien l-Isqof Nikol Cauchi. Dan g˙adu attwali u fih
hemm fejn tkompli tibni fuq dak ©a stabbilit. Il-festi
g˙andhom bosta aspetti tajbin li l-poplu tag˙na
g˙andu bΩonnhom b˙all-aspett reli©juΩ, kulturali,
ekonomiku, turistiku eçç. Anke rigward festi li llum
ma g˙adhomx isiru fil-©urnata tag˙hom, Mons.
Isqof qal li fil-pajjiΩ hemm il-kalendarju Çivili u l-knisja
allura trid timxi mieg˙u. G˙alhekk dawk il-festi li
tne˙˙ew mill-©urnata proprja, il-knisja tiççelebrahom
fl-eqreb Óadd li ji©i qabel dik il-©urnata. Mons. Isqof
staqsa, imma sewwa li l-Kappillan jitg˙abba bil-piΩ
kollu tal-festa, kemm interna kif ukoll esterna?
Rigward l-akkuzi li jsiru fuq sacerdoti dwar
omosesswalità jew pedofelija, l-Isqof Grech g˙amilha
çara u stieden lil min ikun jaf b’affarijiet b˙al dawn
biex javviçinah u hu jie˙u dawk il-passi li jidhirlu
 Le˙en il-Qala - April 2010
xierqa. Il-fra©ilità umana hi dik li hi u kompla jg˙id
li x-xewqa tieg˙u hi li jara l-istess serjetà fl-ambjenti
kollha u mhux fuq is-saçerdoti biss. It-t˙aris tal-
minorenni hu ta’ importanza kbira. Huwa jiddejjaq
jisma’ per eΩempju, lil min jipprova jiskredita
lil Knisja billi jimplika lil San Pawl jew San Ìorg
Preca f’affarijiet li warajhom ikun hemm a©enda
antiklerikali u negattiva.
Dwar il-Gozo International Celebration,
Mons. Isqof qal li apparti l-aspett Ekumeniku li
tlaqqa r-reli©jonijiet flimkien, dan hu mument ta’
espressjoni ta’ Ωminijietna. Huwa dmir ta’ impenn li
nippromuovu t-talenti lokali tag˙na wkoll.
Dwar il-finanzi tal-Knisja f’G˙awdex, Mons. Grech
qal li l-perçezzjoni tan-nies hija li l-Knisja g˙andha
˙afna flus. Dan mhux veru. Id-d˙ul prinçipali tal-
knisja ©ej mill-investimenti li g˙andha li b’kollox
ma jaqbiΩx it-Lm80.000 fis-sena (€186,350.00).
L-interessi niΩlu waqt li l-ispejjeΩ Ωdiedu. Id-Djoçesi
t’G˙awdex iddeçidiet li minn Lm100 fis-sena lill-
kappillan iΩΩidu g˙all-Lm250 fis-sena. Hija xi ˙a©a
kbira din? Il-Kurja to˙ro© mas-€6,500.00 fis-sena
lill-Parroççi b˙ala remunerazzjoni lill-Kappillan u lill-
Vici. Meta dawn ikollhom xi mpjie© ie˙or mal-gvern,
b˙al teacher jew Direttur Spiritwali, dawn il-flus
tal-Kurja ma je˙duhomx. Veru li l-Gvern i˙allas lill-
g˙alliema, imma l-bini u l-manutenzjoni, il-laboratorji
eçç dawk kollha huma a spejjeΩ tal-Knisja. Hemm
ukoll entitajiet o˙ra li jiddependu kompletament
mill-Knisja b˙as-Seminarju u d-Dar San ÌuΩepp. Mill-
Bank APS il-Knisja f’G˙awdex g˙andha 16% b˙ala
Share holding. B˙ala Isqof Djoçesan jiena g˙andi
r-rappreΩentant tieg˙i fuq il-Kumitat tal-Investimenti
tal-Knisja d-DFC. Illum il-Knisja to˙ro© ferm aktar
milli dda˙˙al waqt li l-g˙otjiet naqsu wkoll.
Rigward is-Soru Madre Margerita Debrincat,
jiena li kont l-Postulatur tal-kawΩa tag˙ha, infurmat
li l-Proçess tal-faΩi finali jinsab Ruma u qed jistenna
miraklu sabiex ikun jista’ jg˙addi g˙all-faΩi tal-
Beatifikazzjoni. Dwar dan kien irrappurtat xi fejqan
iΩda ma ©iex aççettat mill-Knisja b˙ala miraklu.
G˙ar-rigward il-kawΩa ta’Mons. ÌuΩeppi DePiro,
il-fundatur tal-Partrijiet ta’ San Pawl, jinsab ukoll
avvanzat ˙afna u wasal biex jing˙alaq u jkun jista’
jintbag˙at Ruma. Jien kont involut biex ni©bor çertu
xhieda dwaru anke minn G˙awdex stess.
Kemm l-RTK u kemm Il-Lumen Christi huma
tal-Knisja u a˙na l-Isqfijiet g˙andna programm kull
wie˙ed darba fix-xahar, kemm l-Isqof Cauchi kif ukoll
jien. Huwa mezz effikaçi biex le˙en nisrani jasal fid-
djar tag˙na. Ir-radjijiet tal-Kommunità g˙andhom
l-utilità u l-importanza tag˙hom, però nemmen li
hemm ˙afna fragmentazzjonijiet li meta mi©bura
flimkien jistg˙u jag˙tu ruΩultat aktar komplet u
b’inqas riΩorsi umani u forsi anke spejjeΩ. Il-Lumen
Christi minbarra l-˙anut li huwa mmexxi minn Dun
Anton Sultana b’abilta’ u generoΩità kbira hemm
ukoll ma˙sub studju tar-Radju li na˙seb li l-post
mhux uΩat biΩΩejjed.
Óajr lill-Eççellenza Tieg˙u Mons. Mario Grech,
Isqof t’G˙awdex u d-Direzzjoni ta’ Radju Le˙en il-
Qala.
29
 Le˙en il-Qala - April 2010

30
 Le˙en il-Qala - April 2010
ο Fil-Knisja kuljum issir meditazzjoni tat-Triq tas-Salib
(Via Sagra).
ο Fil-familja tajjeb li jitpo©©ew f’post çentrali l-Bibbja
u l-Kurçifiss.
ο In-Nisrani huwa m˙e©©e© jisma’ l-Kelma ta’ Alla fil-
quddiesa ta’ kuljum.
Il-Óadd 14 ta’ Frar
Tinqara l-Pastorali tal-Isqfijiet tar-Randan 2010
L-Erbg˙a 17 ta’ Frar
Ras ir-Randan – Obbligu tas-Sawm u Astinenza
5.30pm Via Sagra u meditazzjoni tal-mixja tas-Salib.
6.00pm Konçelebrazzjoni bir-rit tat-tqeg˙id ta’
l-irmied, bis-sehem tal-Kor Parrokkjali ‘San ÌuΩepp’.
Il-Óamis 18 ta’ Frar
11.00am Laqg˙a tas-Saçerdoti tal-Parroçça.
Il-Ìimg˙a 19 ta’ Frar
L-Ewwel Ìimg˙a mal-Ìemg˙a – IL-BNIEDEM
IMWAQQA’ FID-DNUB
“U semg˙u ˙oss il-Mulej Alla jitlajja fil-©nien g˙aΩ-Ωiffa
tal-jum, u n˙bew Adam u martu minn wiçç il-Mulej Alla
qalb is-si©ar tal-©nien’’ (Ìenesi 3:8)
5.30pm Meditazzjoni tal-Mixja tal-Passjoni
mmexxija mill-membri tal-gruppi tal-Kelma ta’ Alla.
6.00pm Pellegrina©© Penitenzjali Djoçesan
tar-Randan g˙all-Knisja Parrokkjali taΩ-Ûebbu©,
G˙awdex. Fil-Parroçça ikun hemm il-quddiesa ta’
fil-g˙axija.
Il-Óadd 21 ta’ Frar
L-Ewwel Óadd tar-Randan. Jum il-Lajçi Nsara
7.45am Talb ta’ Tif˙ir ta’ Sbi˙ il-Jum.
3.30pm Adorazzjoni Komunitarja mmexxija mix-
Xirka tal-Isem Imqaddes ta’ Alla.
L-Erbg˙a 24 ta’ Frar
Filg˙odu jsir it-Tqarbin tal-Morda kollha tal-parroçça.
Il-Ìimg˙a 26 ta’ Frar
It-Tieni Ìimg˙a mal-Ìemg˙a – INDURU LEJN ALLA
“Óa nqum u mmur g˙and missieri, u ng˙idlu, ‘Missier,
dnibt kontra s-sema u kontra tieg˙ek…” (Luqa 15:18)
5.30pm Meditazzjoni tal-Mixja tal-Passjoni
mmexxija mill-membri ta’ l-Azzjoni Kattolika.
6.00pm Konçelebrazzjoni bit-talb tas-Salmi
mmexxija minn Mons. Lawrenz Sciberras.
Il-Óadd 28 ta’ Frar
It-Tieni Óadd tar-Randan
7.45am Talb ta’ Tif˙ir ta’ Sbi˙ il-Jum.
Il-Ìimg˙a 5 ta’ Marzu
It-Tielet Ìimg˙a mal-Ìemg˙a – NINDMU SABIEX
INSALVAW ILKOLL
“Le, ng˙idilkom; imma jekk ma tindmux, ilkoll tintilfu
xorta wa˙da.” (Luqa 13:5)
L-Ewwel Ìimg˙a tax-Xahar. Jum ta’ Adorazzjoni.
11.00am Laqg˙a ta’ talb g˙all-ommijiet u nisa
kollha.
11.30am Quddiesa.
3.00pm Adorazzjoni Komunitarja mmexxija mix-Xirka
tal-Isem Imqaddes ta’ Alla.
5.30pm Meditazzjoni tal-Mixja tal-Passjoni
mmexxija mill-membri tal-Le©jun ta’ Marija.
6.00pm Konçelebrazzjoni bit-talb tas-Salmi
mmexxija minn Dun Giovanni Curmi.
6.45pm Konferenza g˙all-ir©iel u l-missirijiet fil-
knisja.
Is-Sibt 6 ta’ Marzu
4.30pm Adorazzjoni tax-Xirka tal-Isem Imqaddes
ta’ Alla minn Mons. Salv Grima fis-Santwarju tal-
Kunçizzjoni.
Il-Óadd 7 ta’ Marzu
It-Tielet Óadd tar-Randan
7.45am Talb ta’ Tif˙ir ta’ Sbi˙ il-Jum.
4.00pm Konçelebrazzjoni mmexxija minn Dun 31
 Le˙en il-Qala - April 2010
Daniel Xerri, Rettur tas-Seminarju u wara mixja
penitenzjali bix-xbieha ta’ l-Ecce Homo li tg˙addi
mit-Triq in-Nadur, Triq it-Telg˙a, Triq il-Mit˙na, Triq
Simar, Triq il-Qala u Triq San ÌuΩepp.
Mit-Tnejn 8 sal-Ìimg˙a 12 ta’ Marzu
EΩerçizzi g˙all-Familji
Fil-Knisja Arçipretali
Óin: 6.30pm
Predikatur: Kan. Dun Noel Saliba. (Ikun hemm min
jie˙u ˙sieb it-tfal)
Il-Ìimg˙a 12 ta’ Marzu
Ir-Raba’ Ìimg˙a mal-Ìemg˙a – IS-SAGRAMENT
TAL-QRAR
“Dawk li ta˙frulhom dnubiethom ikunu ma˙fura, u
dawk li ΩΩommuhomlhom ikunu miΩmuma.’’ (Ìwanni
20:23)
5.30pm Meditazzjoni tal-Mixja tal-Passjoni
mmexxija mill-membri tas-Soçjetà tal-Museum.
6.00pm Konçelebrazzjoni bit-talb tas-Salmi
mmexxija minn Dun Michael Curmi, Viçi-Rettur tas-
Seminarju.
Is-Sibt 13 - Il-Óadd 14 ta’ Marzu
Seminar Parrokkjali.
Il-Óadd 14 ta’ Marzu
Ir-Raba’ Óadd tar-Randan
7.45am Talb ta’ Tif˙ir ta’ Sbi˙ il-Jum.
4.00pm Quddiesa fil-Kappella tal-Madonna tal-Blat.
It-Tnejn 15 ta’ Marzu
L-Ewwel Qrara
6.30pm Çelebrazzjoni ta’ l-Ewwel Qrara g˙at-tfal
li din is-sena ser jirçievu l-Ewkaristija g˙all-ewwel
darba. Mistiedna l-©enituri tag˙hom.
Post: Dar Parrokkjali.
Mit-Tnejn 15 sal-Erbg˙a 17 ta’ Marzu
EΩerçizzi g˙all-Adolexxenti u g˙aΩ-Ûg˙aΩag˙
Fil-Knisja Arçipretali
Óin: 7.00pm.
Predikatur: Kappillan Kan. Dun Tonio Galea.
Il-Óamis 18 ta’ Marzu
6.15pm Konçelebrazzjoni Solenni ta’ San ÌuΩepp
immexxija mill-E.T. Mons. Isqof Mario Grech. Jie˙u
sehem il-Kor Parrokkjali ‘San ÌuΩepp’. Mistiedna
partikulari Ω-Ωg˙aΩag˙ kollha f’din il-©img˙a ta’
eΩerçizzi g˙alihom. Issir il-Vestizzjoni ta’ ˙ames
Abbatini Ìodda.
Il-Ìimg˙a 19 ta’ Marzu
Solennità ta’ San ÌuΩepp Patrun tal-Knisja
Universali – Il-Óames Ìimg˙a mal-Ìemg˙a –
ÌUÛEPPI KOLLOK SAFA
“ÌuΩeppi, bin David, xejn la tibΩa’ tie˙u g˙andek lil
martek Marija, g˙ax dak li tnissel fiha ©ej mill-Ispirtu
32 s-Santu’’ (Mattew 1:20)
Quddies fil-5.00am; 6.00; 7.00; 8.00; 9.00; 10.00;
11.00; 1.00pm; 2.00; 3.00.
Matul il-©urnata jkun hemm servizz ta’ qrar minn
konfessuri barranin fil-knisja. Jaslu diversi pellegrina©©i
minn Parroççi G˙awdxin u Maltin.
5.30pm Meditazzjoni tal-Mixja tal-Passjoni
mmexxija mill-Adolexxenti.
6.00pm Konçelebrazzjoni Solenni ta’ San ÌuΩepp
immexxija mill-E.T. Mons. Isqof Emeritu Nikol Ì.
Cauchi. L-orkestra tkun ta˙t id-direzzjoni ta’ Mro
Frankie Debono.
Is-Sibt 20 ta’ Marzu
5.00pm Quddiesa.
6.30pm ‘Gozo International Celebration’ (Edizzjoni
tal-G˙id) fil-Knisja Arçipretali.
Il-Óadd 21 ta’ Marzu
Il-Óames Óadd tar-Randan
7.45am Talb ta’ Tif˙ir ta’ Sbi˙ il-Jum.
3.30pm Adorazzjoni Komunitarja mmexxija mix-
Xirka tal-Isem Imqaddes ta’ Alla.
6.30pm Via Sagra Djoçesana fuq l-G˙olja ta’
G˙ammar immexxija mill-E.T. Mons. Mario Grech.
Mit-Tnejn 22 sal-Óamis 25 ta’ Marzu
EΩerçizzi g˙al Kul˙add
Óin: 5.00pm fis-Santwarju tal-Kunçizzjoni.
Predikatur: Fr Charles Buttigieg.
Óin: 6.30pm fil-Knisja Arçipretali.
Predikatur: Arçipriet Kan. Dr Joe Zammit.
Il-Óamis 25 ta’ Marzu
Solennità tat-T˙abbira tal-Mulej
Il-Ìimg˙a 26 ta’ Marzu
Festa tal-Madonna tad-Duluri – Is-Sitt Ìimg˙a
mal-Ìemg˙a – Jum ta’ Adorazzjoni – MARIJA
KENN TAL-MIDINBIN
“Kien hemm wieqfa ˙dejn is-salib ta’ Ìesù ommu…”
(Ìwanni 19:25)
5.30pm Konçelebrazzjoni Sollenni bis-sehem tal-Kor
Parrokkjali ‘San ÌuΩepp’. Wara, Purçissjoni bl-istatwa
devota tad-Duluri li tg˙addi minn Triq San Fran©isk,
Triq Im©arr, Triq Patri ÌuΩepp Portelli, Triq Belveder
u Triq 28 t’April 1688.
IL-ÌIMGÓA MQADDSA
Il-Óadd 28 ta’ Marzu – Óadd il-Palm
Il-25 Jum Dinji taΩ-Ûg˙aΩag˙
Tifkira tad-da˙la messjanika ta’ Ìesù f’Ìerusalem.
9.30am Tberik tal-frieg˙i taΩ-Ωebbu© u l-palm
quddiem il-kunvent tas-Sorijiet Fran©iskani. Mixja
mas-Salib rebbie˙ lejn il-Knisja. Akklamazzjoni.
Jinfeta˙ il-Bieb il-Kbir.
10.00am Konçelebrazzjoni li fiha janima l-kant il-
grupp tal-adolexxenti u Ω-Ωg˙aΩag˙ tal-parroçça.
 Le˙en il-Qala - April 2010
It-Tnejn 29 ta’ Marzu –
It-Tnejn tal-Ìimg˙a Mqaddsa
6.30pm Meditazzjoni tal-Mixja tal-Passjoni.
7.00pm Quddiesa bis-sehem tat-tfal u l-katekisti.
It-Tlieta 30 ta’ Marzu –
It-Tlieta tal-Ìimg˙a Mqaddsa
5.00pm Çelebrazzjoni Penitenzjali g˙all-Komunità
Parrokkjali kollha.
6.00pm Quddiesa bis-sehem tal-Fratelli.
7.00pm Via Sagra fil-bera˙ bl-istatwi tal-Passjoni
tal-Mulej.
L-Erbg˙a 31 ta’ Marzu –
L-Erbg˙a tal-Ìimg˙a Mqaddsa
Isir it-Tqarbin tal-Morda kollha tal-parroçça.
6.30pm Meditazzjoni tal-Mixja tal-Passjoni.
7.00pm Quddiesa b’talb partikolari g˙all-morda u
g˙al min idur bihom.
Il-Óamis 1 t’April – Óamis ix-Xirka
Jum it-Twaqqif ta’ l-Ewkaristija u s-Saçerdozju
Il-Qrar isir filg˙odu sat-8.00am. Filg˙axija mill-4.00pm
sas-7.00pm.
8.00am Talb ta’ l-Uffiççju tal-Qari u Tif˙ir ta’ Sbi˙
il-Jum.
9.00am F’Pontifikal Solenni fil-Knisja Katidrali
jitbierku Ω-Ωjut imqaddsa u jsir it-ti©did tal-weg˙diet
saçerdotali. Jie˙du sehem is-saçerdoti flimkien mal-
grupp tal-vokazzjonijiet u studenti li ser jirçievu
s-Sagrament tal-GriΩma ta’ l-Isqof u l-Ewwel Tqarbina
din is-sena. Il-Ministri Straordinarji tat-Tqarbin
iwasslu l-Ewkaristija lill-morda.
7.00pm Konçelebrazzjoni Solenni tat-Tifkira tat-
Twaqqif ta’ l-Ewkaristija.
• Isir il-˙asil tar-ri©lejn u t-Translazzjoni tas-
Sagrament lejn l-Artal tar-RipoΩizzjoni.
• Il-©abra tal-quddiesa ta’ Óamis ix-Xirka tkun g˙all-
bΩonnijiet tas-saçerdoti.
8.30pm Is-soçji tal-MuΩew tas-Subien imexxu
s-Seba’ ViΩti fil-parroçça.
8.30pm ViΩti g˙aΩ-Ωg˙aΩag˙.
Il-Knisja tibqa’ miftu˙a sa nofs il-lejl.
Il-Ìimg˙a 2 t’April – Il-Ìimg˙a l-Kbira
Jum bl-obbligu ta’ sawm u astinenza, fit-talb u l-©abra.
8.00am Talb ta’ l-Uffiççju tal-Qari u Tif˙ir ta’ Sbi˙ il-
Jum. Titkompla l-Adorazzjoni fl-artal tar-RipoΩizzjoni.
10.00am ViΩti g˙at-tfal kollha mmexxija mis-Soçji
tal-MuΩew tal-Bniet.
3.30pm Tifkira tal-Passjoni u l-Mewt tal-Mulej.
Qari tar-rakkont tal-Passjoni ta’ Sidna Ìesù Kristu.
Adorazzjoni tas-Salib u Tqarbin.
Is-Sibt 3 t’April – Sibt il-G˙id
8.00am Talb ta’ l-Uffiççju tal-Qari u Tif˙ir ta’ Sbi˙
il-Jum.
9.00am Çelebrazzjoni Marjana: Is-Sieg˙a tal-Omm
fis-Santwarju Ta’ Pinu.
12.00pm Riflessjoni fuq il-Litur©ija tal-Kelma bi
t˙ejjija g˙all-Velja.
4.00pm Qrar fil-Knisja.
8.30pm Il-VELJA KBIRA TA’ SIBT IL-GÓID
• Tberik tan-Nar.
• Qari mill-Kotba Mqaddsa.
• Tberik ta’ l-Ilma u Ti©did tal-Weg˙diet tal-
Mag˙mudija.
• Ewkaristija.
Il-Óadd 4 t’April – L-GÓID IL-KBIR
“L-g˙ala qeg˙din tfittxuh qalb il-mejtin lil min hu ˙aj?
M’huwiex hawn, imma qam…’’ (Luqa 24:5-6)
Il-Quddies ikun fil-5.30am; 6.30; 8.00; 10.00 u fil-
5.00pm.
10.00am Konçelebrazzjoni Solenni bil-priedka ta’
l-Irxoxt.
5.45pm Dimostrazjoni bl-istatwa artistika ta’
Kristu Rxoxt fit-toroq: San ÌuΩepp, Lord Strickland,
Indipendenza, Grunju, It-Tempju, L-Isqof Mons.
Mikiel F. Buttigieg u 28 t’April 1688. Tie˙u sehem
l-G˙aqda MuΩikali tal-Qala ‘Ite ad Joseph’ immexxija
minn Mro Antoine Mercieca. Wara jsir it-tberik u
t-tqassim tal-figolli lit-tfal.
It-Tnejn 5 t’April
Jibda t-tberik tal-familji.
SALMI
 Il-Ìimg˙a mal-Ìemg˙a: Fil-Ìimg˙at tar-Randan niltaqg˙u, biex flimkien
nitolbu s-Salmi u naqsmu l-Ewkaristija.
 Il-Ódud tar-Randan: Fit-7.45am ing˙aqad mag˙na g˙at-Talb
tas-Salmi fit-Tif˙ir ta’ Sbi˙ il-Jum.
 Óamis ix-Xirka, il-Ìimg˙a l-Kbira u Sibt il-G˙id: 8.00am. Talb tas-Salmi:
Uffiççju tal-Qari u Tif˙ir ta’ Sbi˙ il-Jum.
KATEKEÛI
EΩerçizzi g˙al Familji, g˙al Adollexxenti u Ω-Ûg˙aΩag˙ u g˙al Kul˙add.
 Matul il-©img˙a, fil-Quddiesa tas-7.15am
mill-Arçipriet Emeritu Dun Anton Sultana.
Kull nhar ta’ Erbg˙a u nhar ta’ Sibt fil-g˙axija fil-Komunità Ewkaristika u
l-Grupp tal-Lectio Divina.
Mill-Arçipriet mal-familji fi djarhom.
Skeda ta’ programmi ta’ Radju Le˙en il-Qala – 19 ta’ Marzu sa l-G˙id il-Kbir.
PELLEGRINAÌÌI
Pellegrina©© Djoçesan.
Mixja penitenzjali Ecce Homo.
Via Sagra Djoçesana.
Il-Purçissjoni tad-Duluri.
Tifkira tad-Da˙la Trijunfali ta’ Ìesù f’Ìerusalem – Purçissjoni ta’ Óadd il-Palm.
Via Sagra fil-Bera˙.
SAGRAMENT TAL-QRAR
It-Tlieta tal-Ìimg˙a Mqaddsa: mill-5.00pm sas-6.00pm.
Nhar Óamis ix-Xirka: sat-8.00am u mill-4.00pm sas-7.00pm.
Nhar Sibt il-G˙id: mill-4.00pm sas-7.00pm.
ÛMIEN TA’ KARITÀ
Seminarju (fl-EΩerçizzi)
Saçerdoti (nhar Óamis ix-Xirka)
Karus ta’ l-Im˙abba (Karus li fih it-tfal joffru l-karità tag˙hom)
Qalb tal-Karità fil-knisja
33
 Le˙en il-Qala - April 2010

IL-ÌIMGÓA, 19 TA’ MARZU 2010

Solennità Litur©ika ta’ San ÌuΩepp, Patrun tal-
Knisja Universali
05.00 am Quddiesa mill-Knisja Arçipretali - diretta
06.30 am Oratorju ta’ San ÌuΩepp
07.00 am Pani©ierku ad unur lil San ÌuΩepp 2000 –
Arç. Kan. Dr Joe Zammit
07.30 am G˙odwa ta’ Festa – Karl Buttigieg,
Jacqueline Cefai u Jessica Cefai
08.00 am Angelus
08.02 am Ixtri Ìurnata
08.15 am G˙odwa ta’ Festa (jkompli)
09.30 am Nitolbu bl-Evan©elju - Karmnu Portelli
10.00 am Quddiesa mill-Knisja Arçipretali - diretta
11.00 am Il-Mi©ja tal-Papa Benedittu XVI f’Malta -
Euchar Mizzi
12.00 pm Angelus
12.02 pm Ixtri Ìurnata
12.05 pm AvviΩi tal-Parroçça
12.10 pm Rumanz: Il-Misteri tal-Wardija - kitba ta’
Arturo Caruana, jaqra Alfred Attard
12.15 pm Via Sagra
12.45 pm Mill-Kotba u l-Óajja ta’ San Ìor© Preca:
Edizzjoni Speçjali – Joe Said u Superjur John
Formosa
02.00 pm Quddiesa mill-Knisja Arçipretali - diretta
02.45 pm Il-Paternità Responsabbli u San ÌuΩepp –
Dun Mikiel Borg u Patri Tonio Mifsud
04.00 pm Ilwien MuΩikali – Marlene Debono
05.00 pm Nirriflettu Ftit – Josephine Cefai
05.30 pm Via Sagra mill-Knisja Arçipretali - diretta
06.00 pm Konçelebrazzjoni Solenni ta’ San ÌuΩepp
immexxija mill-E.T. Mons Isqof Emeritus
Nikol Ì. Cauchi
07.00 pm Talba tal-Benefatturi, Talba u Innu ta’
filg˙axija
07.05 pm Ixtri Ìurnata
07.15 pm Intervista ma’ ... Mons. Isqof Mario Grech –
Ivan Cefai
08.30 pm O’ Ûmien Óelu – Raymond C. Xerri
09.30 pm Rumanz ®
10.00 pm RuΩarju
10.30 pm Mill-Kotba u l-Óajja ta’ San Ìor© Preca ®
12.00 am Via Sagra
12.30 am Intervista ma’ … ®
01.45 am Il-Paternità Responsabbli u San ÌuΩepp ®
03.00 am Konçelebrazzjoni ta’ San ÌuΩepp ®

IS-SIBT, 20 TA’ MARZU 2010

05.00 am Quddiesa mill-Knisja Arçipretali - diretta
05.30 am MuΩika mas-Seb˙
06.00 am Via Sagra
06.45 am Nerfg˙u Qlubna ‘l Fuq
07.15 am Quddiesa mill-Knisja Arçipretali - diretta
08.00 am Angelus
08.02 am Ixtri Ìurnata
08.03 am Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg
08.10 am Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai
08.20 am Bon©u Qala – David u Doris Azzopardi

34 SKEDA - RADJU LEÓEN IL-QALA 09.30 am

10.30 am
Dil-Ìimg˙a fil-Ìurnali – Karmnu Portelli
Sieg˙a ta’ Allegrija - Josianne Bajada,
 Le˙en il-Qala - April 2010

Rossana Cremona, Miriam Mifsud, Amy 02.15 pm MuΩikomania – Charles Portelli

Portelli, Marlene Rapa u Jessica Xerri 04.00 pm Xandira diretta tal-Via Sagra mill-Knisja
11.30 am Nitolbu bl-Evan©elju – Karmnu Portelli Arçipretali
12.00 pm Angelus 04.30 pm Quddiesa
12.02 pm Ixtri Ìurnata 05.30 pm Talba tal-Benefatturi, Talba u Innu ta’
12.05 pm AvviΩi tal-Parroçça filg˙axija
12.10 pm Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri 05.35 pm Ixtri Ìurnata
12.15 pm Rumanz: Il-Misteri tal-Wardija - kitba ta’ 05.36 pm Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg
Arturo Caruana, jaqra Alfred Attard 05.40 pm Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai
12.45 pm Via Sagra 05.45 pm Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri
01.15 pm Mill-Kotba u l-Óajja ta’ San Ìor© Preca – Joe 05.50 pm Only Country – Ivan Cefai
Said 07.30 pm Spotlight – Albert Mizzi
02.30 pm Mal-Bidu tal-Weekend – Rodiann Abela u 08.30 pm The Entertainers – Joe Zammit
Anna Marie Xerri, interventi sportivi minn 09.30 pm Rumanz ®
Christoph Caruana u Malcolm Cefai kif 10.00 pm RuΩarju
ukoll ir-riçetta tal-©img˙a ma’ Jessica Cefai 10.30 pm Nitkellmu ma’ l-Arçipriet ®
u Jason Pace 11.00 pm Oslo 10 ®
04.00 pm Nirriflettu Ftit – Mary Josette Scerri 12.00 am Via Sagra
04.30 pm Xandira diretta tal-Via Sagra mill-Knisja 12.30 am Only Country ®
Arçipretali
05.00 pm Quddiesa IT-TNEJN, 22 TA’ MARZU 2010
05.55 pm Talba tal-Benefatturi, Talba u Innu ta’ 05.00 am Quddiesa mill-Knisja Arçipretali - diretta
filg˙axija 05.30 am MuΩika mas-Seb˙
06.00 pm Ixtri Ìurnata 06.00 am Via Sagra
06.01 pm Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg 06.45 am Nerfg˙u Qlubna ‘l Fuq
06.15 pm Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri 07.15 am Quddiesa mill-Knisja Arçipretali - diretta
06.30 pm Xandira diretta tal-14 il-Edizzjoni tal-Gozo 08.00 am Angelus
International Celebration 08.02 am Ixtri Ìurnata
08.30 pm Irrid Infa˙˙rek – Joe Mejlaq 08.03 am Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg
09.30 pm Rumanz ® 08.10 am Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai
10.00 pm RuΩarju 08.20 am Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri
10.30 pm Sieg˙a ta’ Allegrija ® 08.30 am EΩerçizzji g˙all-Familji 2010 – Kan. Dun
11.30 pm Nitolbu bl-Evan©elju ® Noel Saliba
12.00 am Via Sagra 09.30 am Ir-Randan: Riflessjonijiet u Drawwiet tal-
12.30 am Mill-Kotba u l-Óajja ta’ San Ìor© Preca ® Img˙oddi
01.45 am Mal-Bidu tal-Weekend ® 10.15 am Ittra Pastorali g˙ar-Randan 2010
03.30 am GIC ® 10.30 am Intervista ma’ … Ruth Portelli – Ivan Cefai
11.00 am U Meta Nintrefa’ ‘l Fuq: L-Ewwel Kelma –
IL-ÓADD, 21 TA’ MARZU 2010 Dun Mikiel Borg
05.30 am Quddiesa mill-Knisja Arçipretali - diretta 12.00 pm Angelus
06.30 am Via Sagra 12.02 pm Ixtri Ìurnata
07.00 am Nerfg˙u Qlubna ‘l Fuq 12.15 pm Rumanz: Il-Misteri tal-Wardija - kitba ta’
07.15 am Nitolbu bl-Evan©elju ® Arturo Caruana, jaqra Alfred Attard
07.45 am Xandira diretta tat-Talb ta’ Sbie˙ il-Jum mill- 12.45 pm Via Sagra
Knisja Arçipretali 01.00 pm Lura fiΩ-Ûmien – Ivan Cefai
08.00 am Angelus 02.00 pm Kristu, l-Wiçç tal-Missier – Fr Richard N.
08.02 am Ixtri Ìurnata Farrugia
08.03 am Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg 02.30 pm Mar-Ritmu tal-Banda – Karmnu Mizzi
08.10 am Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai 03.30 pm Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai
08.20 am Bon©u Qala – David u Doris Azzopardi 03.35 pm Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri
09.30 am Nitkellmu ma’ l-Arçipriet 03.40 pm Ixtri Ìurnata
10.00 am Quddiesa mill-Knisja Arçipretali - diretta 03.45 pm AvviΩi tal-Parroçça
11.00 am Oslo 10 - Karl Buttigieg u Jessica Cefai 04.00 pm Nirriflettu Ftit – Marinton Mizzi
12.00 pm Angelus 04.30 pm EΩerçizzji g˙al Kul˙add – Dun Ìor© Bezzina
12.02 pm Ixtri Ìurnata 05.30 pm Xandira diretta tal-Via Sagra mill-Knisja
12.05 pm AvviΩi tal-Parroçça Arçipretali
12.10 pm Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri 06.00 pm Quddiesa
12.15 pm Rumanz: Il-Misteri tal-Wardija - kitba ta’ 06.30 pm Talba tal-Benefatturi, Talba u Innu ta’
Arturo Caruana, jaqra Alfred Attard filg˙axija
12.45 pm Via Sagra 06.35 pm Ixtri Ìurnata
01.00 pm Siesta l-Óadd – Joseph Cutajar 06.36 pm Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg
35
 Le˙en il-Qala - April 2010

06.45 pm La Maltija – Chelsi Cefai u Noella Mifsud L-ERBGÓA, 24 TA’ MARZU 2010
08.00 pm Monday Night Dance – Norbert Grima u 05.00 am Quddiesa mill-Knisja Arçipretali - diretta
Marcell Mejlaq 05.30 am MuΩika mas-Seb˙
09.30 pm Rumanz ® 06.00 am Via Sagra
10.00 pm RuΩarju 06.45 am Nerfg˙u Qlubna ‘l Fuq
10.30 pm U Meta Nintrefa’ ‘l Fuq ® 07.15 am Quddiesa mill-Knisja Arçipretali - diretta
11.30 pm Kristu, il-Wiçç tal-Missier ® 08.00 am Angelus
12.00 am Via Sagra 08.02 am Ixtri Ìurnata
12.30 am Intervista ma’ ... ® 08.03 am Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg
01.00 am Lura fiΩ-Ûmien ® 08.10 am Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai
08.20 am Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri
IT-TLIETA, 23 TA’ MARZU 2010 08.30 am EΩerçizzji g˙all-Familji 2010 – Kan. Dun
05.00 am Quddiesa mill-Knisja Arçipretali - diretta Noel Saliba
05.30 am MuΩika mas-Seb˙ 09.30 am Il-Ìimg˙a Imqaddsa fil-Letteratura: l-ewwel
06.00 am Via Sagra parti – Kav. Joe M. Attard
06.45 am Nerfg˙u Qlubna ‘l Fuq 10.30 am Il-Van©elju fid-Dar - Arç. Kan. Dr Joe
07.15 am Quddiesa mill-Knisja Arçipretali - diretta Zammit
08.00 am Angelus 11.00 am U Meta Nintrefa’ ‘l Fuq: It-Tielet Kelma –
08.02 am Ixtri Ìurnata Dun Mikiel Borg
08.03 am Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg 12.00 pm Angelus
08.10 am Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai 12.02 pm Ixtri Ìurnata
08.20 am Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri 12.15 pm Rumanz: Il-Misteri tal-Wardija - kitba ta’
08.30 am EΩerçizzji g˙all-Familji 2010 – Kan. Dun Arturo Caruana, jaqra Alfred Attard
Noel Saliba 12.45 pm Via Sagra
09.30 am Ìrajjiet il-Qasam tal-MuΩew – MuΩew 01.00 pm Stejjer Qosra ma’ Victor - Victor Grech
Subien Qala 01.30 pm Le˙en il-Kunsill Tieg˙ek – Ivan Cefai u
10.30 am Il-Mixja tar-Randan - Seminarista Daniel l-Kunsill Lokali Qala
Grech 02.00 pm Ìrajjiet il-Qasam tal-MuΩew – MuΩew
11.00 am U Meta Nintrefa’ ‘l Fuq: It-Tieni Kelma – Subien Qala
Dun Mikiel Borg 02.30 pm Il-Mi©ja tal-Papa Benedittu XVI f’Malta –
12.00 pm Angelus Euchar Mizzi
12.02 pm Ixtri Ìurnata 03.30 pm Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai
12.15 pm Rumanz: Il-Misteri tal-Wardija - kitba ta’ 03.35 pm Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri
Arturo Caruana, jaqra Alfred Attard 03.40 pm Ixtri Ìurnata
12.45 pm Via Sagra 03.45 pm AvviΩi tal-Parroçça
01.00 pm Highlights – Albert Mizzi 04.00 pm Nirriflettu Ftit – Nancy Scerri
02.00 pm Kristu, l-Wiçç tal-Missier – Fr Richard N. 04.30 pm EΩerçizzji g˙al Kul˙add – Dun Ìor© Bezzina
Farrugia 05.30 pm Via Sagra mill-Knisja Arçipretali - diretta
02.30 pm Vokali u Strumentali – John u Silvana Agius 06.00 pm Quddiesa
03.30 pm Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai 06.30 pm Talba tal-Benefatturi, Talba u Innu ta’
03.35 pm Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri filg˙axija
03.40 pm Ixtri Ìurnata 06.35 pm Ixtri Ìurnata
03.45 pm AvviΩi tal-Parroçça 06.36 pm Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg
04.00 pm Nirriflettu Ftit – Sr Lauretana Cassar 06.45 pm Il-Kelma Twetik - Joe Bonnett
04.30 pm EΩerçizzji g˙al Kul˙add – Dun Ìor© Bezzina 08.00 pm Number 1 – Daniel Said
05.30 pm Xandira diretta tal-Via Sagra mill-Knisja 09.30 pm Rumanz ®
Arçipretali 10.00 pm RuΩarju
06.00 pm Quddiesa 10.30 pm U Meta Nintrefa’ ‘l Fuq ®
06.30 pm Talba tal-Benefatturi, Talba u Innu ta’ 11.30 pm Intervista ma’ … ®
filg˙axija 12.00 am Via Sagra
06.35 pm Ixtri Ìurnata 12.30 am Le˙en il-Kunsill Tieg˙ek ®
06.36 pm Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg 01.00 am Il-Mi©ja tal-Papa Benedittu XVI ®
06.45 pm Romantiçi – Josephine Xuereb
08.00 pm S&I – Savio Portelli u Ivan Cefai
IL-ÓAMIS, 25 TA’ MARZU 2010
09.30 pm Rumanz ®
05.00 am Quddiesa mill-Knisja Arçipretali - diretta
10.00 pm RuΩarju
05.30 am MuΩika mas-Seb˙
10.30 pm U Meta Nintrefa’ ‘l Fuq ®
06.00 am Via Sagra
11.30 pm Kristu, il-Wiçç tal-Missier ®
06.45 am Nerfg˙u Qlubna ‘l Fuq
12.00 am Via Sagra
07.15 am Quddiesa mill-Knisja Arçipretali - diretta
12.30 am Vokali u Strumentali ®
08.00 am Angelus

36 08.02 am Ixtri Ìurnata

 Le˙en il-Qala - April 2010

08.03 am Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg 12.15 pm Rumanz: Il-Misteri tal-Wardija - kitba ta’
08.10 am Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai Arturo Caruana, jaqra Alfred Attard
08.20 am Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri 12.45 pm Via Sagra
08.30 am EΩerçizzji g˙all-Familji 2010 – Kan. Dun 01.00 pm Men of Brass – Joe Zammit
Noel Saliba 02.00 pm Kristu, l-Wiçç tal-Missier – Fr Richard N.
09.30 am Tjieba – Superjur Toni Caruana Farrugia
10.00 am Il-Ìisem ta’ Kristu – Fr Richard N. Farrugia 02.30 pm Vokali u Strumentali – John u Silvana Agius
11.00 am U Meta Nintrefa’ ‘l Fuq: Ir-Raba’ Kelma – 03.30 pm Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai
Dun Mikiel Borg 03.35 pm Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri
12.00 pm Angelus 03.40 pm Ixtri Ìurnata
12.02 pm Ixtri Ìurnata 03.45 pm AvviΩi tal-Parroçça
12.15 pm Rumanz: Il-Misteri tal-Wardija - kitba ta’ 04.00 pm Nirriflettu Ftit – Josephine Cefai
Arturo Caruana, jaqra Alfred Attard 04.30 pm EΩerçizzji g˙al Kul˙add – Dun Ìor© Bezzina
12.45 pm Via Sagra 05.30 pm Xandira diretta tal-Konçelebrazzjoni Solenni
01.00 pm Highlights – Albert Mizzi mill-Knisja Arçipretali
02.00 pm Kristu, l-Wiçç tal-Missier – Fr Richard N. 06.30 pm Xandira diretta tal-Purçissjoni bl-istatwa tad-
Farrugia Duluri
02.30 pm Ìrajjiet il-Qasam tal-MuΩew – MuΩew 07.30 pm Talba tal-Benefatturi, Talba u Innu ta’
Subien Qala filg˙axija
03.30 pm Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai 07.35 pm Ixtri Ìurnata
03.35 pm Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri 07.36 pm Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg
03.40 pm Ixtri Ìurnata 08.00 pm O’ Ûmien Óelu – Raymond C. Xerri
03.45 pm AvviΩi tal-Parroçça 09.30 pm Rumanz ®
04.00 pm Nirriflettu Ftit – Sika Theuma 10.00 pm RuΩarju tad-Duluri
04.30 pm EΩerçizzji g˙al Kul˙add – Dun Ìor© Bezzina 10.30 pm U Meta Nintrefa’ ‘l Fuq ®
05.30 pm Xandira diretta tal-Via Sagra mill-Knisja 11.30 pm Kristu, il-Wiçç tal-Missier ®
Arçipretali 12.00 am Via Sagra
06.00 pm Quddiesa 12.30 am Vokali u Strumentali ®
06.30 pm Talba tal-Benefatturi, Talba u Innu ta’
filg˙axija IS-SIBT, 27 TA’ MARZU 2010
06.35 pm Ixtri Ìurnata 05.00 am Quddiesa mill-Knisja Arçipretali - diretta
06.36 pm Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg 05.30 am MuΩika mas-Seb˙
06.45 pm Tag˙na f’Tag˙na – Charles Portelli 06.00 am Via Sagra
08.00 pm Music Matters – Nathan Portelli 06.45 am Nerfg˙u Qlubna ‘l Fuq
09.30 pm Rumanz ® 07.15 am Quddiesa mill-Knisja Arçipretali - diretta
10.00 pm RuΩarju 08.00 am Angelus
10.30 pm U Meta Nintrefa’ ‘l Fuq ® 08.02 am Ixtri Ìurnata
11.30 pm Kristu, il-Wiçç tal-Missier ® 08.03 am Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg
12.00 am Via Sagra 08.10 am Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai
12.30 am Highlights ® 08.20 am Bon©u Qala – David u Doris Azzopardi
09.30 am Dil-Ìimg˙a fil-Ìurnali – Karmnu Portelli
IL-ÌIMGÓA, 26 TA’ MARZU 2010 10.30 am Sieg˙a ta’ Allegrija - Josianne Bajada,
Il-Festa ta’ Marija Addolorata Rossana Cremona, Miriam Mifsud, Amy
05.00 am Quddiesa mill-Knisja Arçipretali - diretta Portelli, Marlene Rapa u Jessica Xerri
05.30 am MuΩika mas-Seb˙ 11.30 am Nitolbu bl-Evan©elju – Karmnu Portelli
06.00 am RuΩarju tad-Duluri 12.00 pm Angelus
06.45 am Nerfg˙u Qlubna ‘l Fuq 12.02 pm Ixtri Ìurnata
07.15 am Quddiesa mill-Knisja Arçipretali - diretta 12.05 pm AvviΩi tal-Parroçça
08.00 am Angelus 12.10 pm Ósieb tar-Randan
08.02 am Ixtri Ìurnata 12.15 pm Rumanz: Il-Misteri tal-Wardija - kitba ta’
08.03 am Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg Arturo Caruana, jaqra Alfred Attard
08.10 am Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai 12.45 pm Via Sagra
08.20 am Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri 01.15 pm Mill-Kotba u l-Óajja ta’ San Ìor© Preca – Joe
08.30 am EΩerçizzji g˙all-Familji 2010 – Kan. Dun Said
Noel Saliba 02.30 pm Mal-Bidu tal-Weekend – Rodiann Abela u
09.30 am Is-Seba’ Duluri ta’ Marija 1986 Anna Marie Xerri, interventi sportivi minn
10.30 am Wil©a Bibblika – Fr Charles Buttigieg Christoph Caruana u Malcolm Cefai kif
11.00 am U Meta Nintrefa’ ‘l Fuq: Il-Óames Kelma – ukoll ir-riçetta tal-©img˙a ma’ Jessica Cefai
Dun Mikiel Borg u Jason Pace
12.00 pm Angelus 04.00 pm Nirriflettu Ftit – Mary Josette Scerri
12.02 pm Ixtri Ìurnata 04.30 pm AvviΩi tal-Parroçça
37
 Le˙en il-Qala - April 2010

04.45 pm Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai 10.30 pm Nitkellmu ma’ l-Arçipriet ®
04.50 pm Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri 11.00 pm Oslo 10 ®
04.55 pm Ixtri Ìurnata 12.00 am Via Sagra
05.00 pm Il-Prezz tal-Fidwa – Kav. Joe M. Attard 12.30 am Only Country ®
05.30 pm Xandira diretta tal-Via Sagra mill-Knisja 02.30 am Konçelebrazzjoni Óadd il-Palm ®
Arçipretali
06.00 pm Quddiesa IT-TNEJN, 29 TA’ MARZU 2010
06.55 pm Talba tal-Benefatturi, Talba u Innu ta’ 05.00 am Quddiesa mill-Knisja Arçipretali - diretta
filg˙axija 05.30 am MuΩika mas-Seb˙
07.00 pm Ixtri Ìurnata 06.00 am Via Sagra
07.01 pm Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg 06.45 am Nerfg˙u Qlubna ‘l Fuq
07.10 pm Ilwien MuΩikali – Marlene Debono 07.15 am Quddiesa mill-Knisja Arçipretali - diretta
08.30 pm Irrid Infa˙˙rek – Joe Mejlaq 08.00 am Angelus
09.30 pm Rumanz ® 08.02 am Ixtri Ìurnata
10.00 pm RuΩarju 08.03 am Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg
10.30 pm Sieg˙a ta’ Allegrija ® 08.10 am Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai
11.30 pm Nitolbu bl-Evan©elju ® 08.20 am Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri
12.00 am Via Sagra 08.30 am Il-Passjoni ta’ Ìesù – Dun Mikiel Borg u
12.30 am Mill-Kotba u l-Óajja ta’ San Ìor© Preca ® Emly Muscat
01.45 am Mal-Bidu tal-Weekend ® 11.30 am Feature tar-Randan u l-Ìimg˙a Mqaddsa
03.30 am Ilwien MuΩikali ® 12.00 pm Angelus
12.02 pm Ixtri Ìurnata
IL-ÓADD, 28 TA’ MARZU 2010 12.15 pm Rumanz: Il-Misteri tal-Wardija - kitba ta’
Óadd il-Palm Arturo Caruana, jaqra Alfred Attard
05.30 am Quddiesa mill-Knisja Arçipretali - diretta 12.45 pm Via Sagra
06.30 am Via Sagra 01.00 pm Lura fiΩ-Ûmien – Ivan Cefai
07.00 am Hosanna lil Bin David 02.00 pm L-A˙˙ar Ìimg˙a ta’ Ìesù – Mons. Lawrenz
07.15 am Nitolbu bl-Evan©elju ® Sciberras
07.45 am Nitkellmu ma’ l-Arçipriet 02.30 pm Mar-Ritmu tal-Banda – Karmnu Mizzi
08.00 am Angelus 03.30 pm Diskussjoni dwar il-Pastorali tar-Randan
08.02 am Ixtri Ìurnata 2010: L-Ewwel Parti - Dun Mikiel Borg u
08.03 am Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg Dun Anton Sultana
08.10 am Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai 04.30 pm Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai
08.20 am Bon©u Qala – David u Doris Azzopardi 04.35 pm Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri
09.30 am Tberik tal-Frieg˙i taΩ-Ûebbu© u l-Palm 04.40 pm Ixtri Ìurnata
Mixja mas-Salib lejn il-Knisja 04.45 pm AvviΩi tal-Parroçça
10.00 am Xandira diretta tal-Konçelebrazzjoni ta’ 05.00 pm Nirriflettu Ftit – Marinton Mizzi
Óadd il-Palm mill-Knisja Arçipretali 05.30 pm EΩerçizzji g˙all-Kul˙add 2010 - Fr Charles
11.00 am Oslo 10 - Karl Buttigieg u Jessica Cefai Buttigieg
12.00 pm Angelus 06.30 pm Via Sagra mill-Knisja Arçipretali - diretta
12.02 pm Ixtri Ìurnata 07.00 pm Quddiesa
12.05 pm AvviΩi tal-Parroçça 07.30 pm Talba tal-Benefatturi, Talba u Innu ta’
12.15 pm Rumanz: Il-Misteri tal-Wardija - kitba ta’ filg˙axija
Arturo Caruana, jaqra Alfred Attard 07.35 pm Ixtri Ìurnata
12.45 pm Via Sagra 07.36 pm Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg
01.00 pm Siesta l-Óadd – Joseph Cutajar 07.45 pm La Maltija – Chelsi Cefai u Noella Mifsud
02.00 pm MuΩikomania – Charles Portelli 08.30 pm Monday Night Dance – Norbert Grima u
03.30 pm Only Country – Ivan Cefai Marcell Mejlaq
04.30 pm Xandira diretta tal-Via Sagra mill-Knisja 09.30 pm Rumanz ®
Arçipretali 10.00 pm RuΩarju
05.00 pm Quddiesa 10.30 pm Diskussjoni dwar il-Pastorali tar-Randan
06.00 pm Talba tal-Benefatturi, Talba u Innu ta’ 2010 ®
filg˙axija 11.30 pm L-A˙˙ar Ìimg˙a ta’ Ìesù ®
06.05 pm Ixtri Ìurnata 12.00 am Via Sagra
06.06 pm Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg 12.30 am Lura fiΩ-Ûmien ®
06.15 pm Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai
06.20 pm Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri IT-TLIETA, 30 TA’ MARZU 2010
06.30 pm Spotlight – Albert Mizzi 05.00 am Quddiesa mill-Knisja Arçipretali - diretta
08.30 pm The Entertainers – Joe Zammit 05.30 am MuΩika mas-Seb˙
09.30 pm Rumanz ® 06.00 am Via Sagra
10.00 pm RuΩarju
38 06.45 am Nerfg˙u Qlubna ‘l Fuq
 Le˙en il-Qala - April 2010

07.15 am Quddiesa mill-Knisja Arçipretali - diretta Dun Mikiel Borg

08.00 am Angelus 12.00 pm Angelus
08.02 am Ixtri Ìurnata 12.02 pm Ixtri Ìurnata
08.03 am Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg 12.15 pm RadjuDramm: … U Óasel Idejh – kitba ta’
08.10 am Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai Lino Grech
08.20 am Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri 12.45 pm Via Sagra
08.30 am EΩerçizzji g˙al Kul˙add 2010 – Arç. Kan. Dr 01.00 pm Stejjer Qosra ma’ Victor - Victor Grech
Joe Zammit 01.30 pm Le˙en il-Kunsill Tieg˙ek – Ivan Cefai u
09.30 am Tabib fuq il-Kalvarju – Kav. Joe M. Attard l-Kunsill Lokali Qala
10.30 am Il-Mixja tar-Randan - Sem. Daniel Grech 02.00 pm L-A˙˙ar Ìimg˙a ta’ Ìesù – Mons. Lawrenz
11.00 am U Meta Nintrefa ‘l Fuq: Is-Sitt Kelma – Dun Sciberras
Mikiel Borg 02.30 pm Il-Mi©ja tal-Papa Benedittu XVI f’Malta –
12.00 pm Angelus Euchar Mizzi
12.02 pm Ixtri Ìurnata 03.30 pm Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai
12.15 pm Rumanz: Il-Misteri tal-Wardija - kitba ta’ 03.35 pm Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri
Arturo Caruana, jaqra Alfred Attard 03.40 pm Ixtri Ìurnata
12.45 pm Via Sagra 03.45 pm AvviΩi tal-Parroçça
01.00 pm Highlights – Albert Mizzi 04.00 pm Nirriflettu Ftit – Nancy Scerri
02.00 pm L-A˙˙ar Ìimg˙a ta’ Ìesù – Mons. Lawrenz 04.30 pm EΩerçizzji g˙all-Kul˙add 2010 - Fr Charles
Sciberras Buttigieg
02.30 pm Vokali u Strumentali – John u Silvana Agius 05.30 pm Xandira diretta tal-Via Sagra mill-Knisja
03.30 pm Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai Arçipretali
03.35 pm Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri 07.00 pm Quddiesa
03.40 pm Ixtri Ìurnata 07.30 pm Talba tal-Benefatturi, Talba u Innu ta’
03.45 pm AvviΩi tal-Parroçça filg˙axija
04.00 pm Nirriflettu Ftit – Sr Lauretana Cassar 07.35 pm Ixtri Ìurnata
04.30 pm EΩerçizzji g˙all-Kul˙add 2010 - Fr Charles 07.36 pm Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg
Buttigieg 07.45 pm Il-Kelma Twetik - Joe Bonnett
05.30 pm Xandira diretta tal-Via Sagra mill-Knisja 09.00 pm Il-Van©elju fid-Dar ®
Arçipretali 09.30 pm RadjuDramm ®
06.00 pm Quddiesa 10.00 pm RuΩarju
06.30 pm Talba tal-Benefatturi, Talba u Innu ta’ 10.30 pm U Meta Nintrefa’ ‘l Fuq ®
filg˙axija 11.30 pm L-A˙˙ar Ìimg˙a ta’ Ìesù ®
06.35 pm Ixtri Ìurnata 12.00 am Via Sagra
06.36 pm Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg 12.30 am Le˙en il-Kunsill Tieg˙ek ®
07.00 pm Xandira diretta tal-Via Sagra fil-Bera˙ 01.00 am Il-Mi©ja tal-Papa Benedittu XVI ®
09.30 pm Rumanz ®
10.00 pm RuΩarju IL-ÓAMIS, 1 T’APRIL 2010 - Óamis ix-Xirka
10.30 pm U Meta Nintrefa’ ‘l Fuq ® 05.30 am MuΩika mas-Seb˙
11.30 pm L-A˙˙ar Ìimg˙a ta’ Ìesù ® 06.00 am Via Sagra
12.00 am Via Sagra 06.45 am Nerfg˙u Qlubna ‘l Fuq
12.30 am Vokali u Strumentali ® 07.30 am Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg
07.40 am Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai
L-ERBGÓA, 31 TA’ MARZU 2010 07.50 am Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri
05.00 am Quddiesa mill-Knisja Arçipretali - diretta 07.58 am Ixtri Ìurnata
05.30 am MuΩika mas-Seb˙ 08.00 am Angelus
06.00 am Via Sagra 08.03 am Talb ta’ l-Uffiççju tal-Qari u t-Tif˙ir ta’ Sbie˙
06.45 am Nerfg˙u Qlubna ‘l Fuq il-Jum mill-Knisja Arçipretali - diretta
07.15 am Quddiesa mill-Knisja Arçipretali - diretta 09.00 am Xandira diretta mill-Katidral t’G˙awdex tal-
08.00 am Angelus Pontifikal Solenni li matulu jitbierku Ω-Ωjut
08.02 am Ixtri Ìurnata imqaddsa
08.03 am Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg 10.30 am Tjieba – Superjur Toni Caruana
08.10 am Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai 11.00 am Il-Ìisem ta’ Kristu – Fr Richard N. Farrugia
08.20 am Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri 12.00 pm Angelus
08.30 am EΩerçizzji g˙al Kul˙add 2010 – Arç. Kan. Dr 12.02 pm Ixtri Ìurnata
Joe Zammit 12.15 pm RadjuDramm: … U Óasel Idejh – kitba ta’
09.30 am Il-Ìimg˙a Imqaddsa fil-Letteratura: it-tieni Lino Grech
parti – Kav. Joe M. Attard 12.45 pm Via Sagra
10.30 am Il-Van©elju fid-Dar - Arç. Kan. Dr Joe 01.00 pm Highlights – Albert Mizzi
Zammit 02.00 pm L-A˙˙ar Ìimg˙a ta’ Ìesù – Mons. Lawrenz
11.00 am U Meta Nintrefa’ ‘l Fuq: Is-Seba’ Kelma – Sciberras
39
 Le˙en il-Qala - April 2010

02.30 pm Diskussjoni dwar il-Pastorali tar-Randan 03.00 pm Talba tat-Tlieta

2010: It-Tieni Parti - Dun Mikiel Borg u Dun 03.03 pm Nirriflettu Ftit – Josephine Cefai
Anton Sultana 03.30 pm Xandira diretta tat-Tifkira tal-Passjoni u
03.30 pm L-Akbar Im˙abba – Radjudramm ta’ Anton l-Mewt tal-Mulej mill-Knisja Arçipretali
Mercieca, qari ta’ Kav. Joe M. Attard 05.30 pm Ixtri Ìurnata
04.30 pm Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai 05.31 pm Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg
04.35 pm Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri 05.45 pm Xandira diretta tal-Purçissjoni tal-Ìimg˙a
04.40 pm Ixtri Ìurnata l-Kbira mill-Parroçça tan-Nadur
04.45 pm AvviΩi tal-Parroçça 07.30 pm Letteratura tal-Ìimg˙a l-Kbira
05.00 pm Nirriflettu Ftit – Sika Theuma 08.30 pm Il-Ballata tal-Ìimg˙a l-Kbira – Kav. Joe M.
05.30 pm EΩerçizzji g˙all-Kul˙add 2010 - Fr Charles Attard
Buttigieg 09.30 pm Rumanz ®
06.30 pm Via Sagra mill-Knisja Arçipretali - diretta 10.00 pm RuΩarju
07.00 pm Konçelebrazzjoni Solenni tat-Tifkira tat- 10.30 pm Ikun li Trid Int
Twaqqif ta’ l-Ewkaristija 11.30 pm L-A˙˙ar Ìimg˙a ta’ Ìesù ®
08.30 pm Is-Seba’ Visti minn Parroççi diversi madwar 12.00 am Via Sagra
G˙awdex – Equipe RLQ 12.30 am Is-Seba’ Kelmiet ta’ Kristu – Kav. Joe M.
09.20 pm Talba tal-Benefatturi, Talba u Innu ta’ Attard
filg˙axija 01.30 am Funzjoni tal-Ìimg˙a l-Kbira ®
09.24 pm Ixtri Ìurnata
09.25 pm Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg IS-SIBT, 3 T’APRIL 2010 - Sibt il-G˙id
09.30 pm RadjuDramm ® 05.30 am MuΩika mas-Seb˙
10.00 pm RuΩarju 06.00 am Via Sagra
10.30 pm Il-Ìisem ta’ Kristu ® 06.45 am Nerfg˙u Qlubna ‘l Fuq
11.30 pm L-A˙˙ar Ìimg˙a ta’ Ìesù ® 07.30 am Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg
12.00 am Via Sagra 07.40 am Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai
12.30 am Highlights ® 07.50 am Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri
01.30 am Konçelebrazzjoni ta’ Óamis ix-Xirka ® 07.58 am Ixtri Ìurnata
08.00 am Angelus
IL-ÌIMGÓA, 2 T’APRIL 2010 08.03 am Talb ta’ l-Uffiççju tal-Qari u t-Tif˙ir ta’ Sbie˙
Il-Ìimg˙a l-Kbira il-Jum mill-Knisja Arçipretali - diretta
05.30 am Marçi Funebri 08.20 am Bon©u Qala – David u Doris Azzopardi
06.00 am RuΩarju 09.30 am Dil-Ìimg˙a fil-Ìurnali – Karmnu Portelli
06.45 am Nerfg˙u Qlubna ‘l Fuq 10.30 am Sieg˙a ta’ Allegrija - Josianne Bajada,
07.30 am Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg Rossana Cremona, Miriam Mifsud, Amy
07.40 am Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai Portelli, Marlene Rapa u Jessica Xerri
07.50 am Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri 11.30 am Nitolbu bl-Evan©elju – Karmnu Portelli
07.58 am Ixtri Ìurnata 12.00 pm Angelus
08.00 am Angelus 12.02 pm Ixtri Ìurnata
08.03 am Talb ta’ l-Uffiççju tal-Qari u t-Tif˙ir ta’ Sbie˙ 12.05 pm AvviΩi tal-Parroçça
il-Jum mill-Knisja Arçipretali - diretta 12.10 pm Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri
08.30 am EΩerçizzji g˙al Kul˙add 2010 – Arç. Kan. Dr 12.15 pm Rumanz: Il-Misteri tal-Wardija - kitba ta’
Joe Zammit Arturo Caruana, jaqra Alfred Attard
09.30 am Il-Passjoni u l-Mewt ta’ Sidna Ìesù Kristu 12.45 pm RuΩarju
fil-Letteratura – Kav. Joe M. Attard 01.15 pm Mill-Kotba u l-Óajja ta’ San Ìor© Preca – Joe
10.30 am Wil©a Biblika – Fr Charles Buttigieg Said
11.00 am U Miet G˙alina – Kav. Joe M. Attard 02.30 pm Mal-Bidu tal-Weekend – Rodiann Abela u
12.00 pm Angelus Anna Marie Xerri, interventi sportivi minn
12.02 pm Ixtri Ìurnata Christoph Caruana u Malcolm Cefai kif
12.15 pm Rumanz: Il-Misteri tal-Wardija - kitba ukoll ir-riçetta tal-©img˙a ma’ Jessica Cefai
ta’ Arturo Caruana, jaqra Alfred Attard u Jason Pace
(ikompli) 04.00 pm Nirriflettu Ftit – Mary Josette Scerri
12.45 pm Via Sagra 04.30 pm Via Sagra
01.00 pm Mill-Óondoq tal-Ótija g˙all-Glorja tal- 02.00 pm L-A˙˙ar Ìimg˙a ta’ Ìesù – Mons. Lawrenz
Golgota Sciberras
02.00 pm L-A˙˙ar Ìimg˙a ta’ Ìesù – Mons. Lawrenz 02.30 pm Óadha G˙andu
Sciberras 03.30 pm Il-Familja - Arç. Kan. Dr Joe Zammit
02.30 pm Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai 04.30 pm Nitolbu bl-Evan©elju ®
02.35 pm Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri 05.00 pm Irrid Infa˙˙rek – Joe Mejlaq
02.40 pm Meditazzjoni fuq il-Wiçç ta’ Kristu 06.30 pm Ilwien MuΩikali – Marlene Debono
02.59 pm Ixtri Ìurnata 08.00 pm Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg
40
 Le˙en il-Qala - April 2010

08.10 pm Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai

08.15 pm Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri Radju Le˙en il-Qala, l-istazzjon tieg˙ek, ˙ejja
08.28 pm Ixtri Ìurnata skeda ©dida g˙as-semmieg˙a tieg˙u. Skeda
08.30 pm Xandira diretta tal-Velja Kbira ta’ Sibt il-G˙id li ©©ib mag˙ha ˙afna preparazzjoni u xog˙ol
mill-Knisja Arçipretali
minn fost il-bosta volutiera li g˙andu dan
10.00 pm Rumanz ®
10.30 pm Sieg˙a ta’ Allegrija ® l-istazzjon. Ser jixxandru bosta programmi
11.30 am Nitolbu bl-Evan©elju ® relatati ma’ dawn iΩ-Ωminijiet tar-Randan, il-
12.00 am Via Sagra Ìimg˙a l-Kbira u l-G˙id li kollha kemm huma
12.30 am Mill-Kotba u l-Óajja ta’ San Ìor© Preca ® jg˙inuna sabiex ng˙ixu a˙jar dan iΩ-Ωmien
01.45 am Mal-Bidu tal-Weekend ® tas-sena u nippreparaw g˙ar-reb˙a ta’ Kristu
03.30 am Velja ta’ Sibt il-G˙id ® Irxoxt. G˙al din l-iskeda ser jittella’ ukoll
RadjuDramm ©did miktub mill-bravu Lino Grech
IL-ÓADD, 4 T’APRIL 2010 - L-G˙id il-Kbir adattat g˙al dawn iΩ-Ωminijiet.
05.30 am Quddiesa mill-Knisja Arçipretali - diretta
06.30 am RuΩarju Nixtieq infakkarkom ukoll fil-kampanja
07.00 am Nerfg˙u Qlubna ‘l Fuq “Ixtri Ìurnata” li issa qabdet ritmu tajjeb
07.15 am Nitolbu bl-Evan©elju ® ˙afna. Ta’ dan nixtieq nirringrazzjakom talli
07.45 am Kristu Qam Tassew – Arç. Kan. Dr Joe qeg˙din tipparteçipaw f’din il-kampanja. Il-
Zammit ©ranet qeg˙din jittie˙du malajr ˙afna u f’diversi
08.00 am Regina Coeli kaΩi jekk il-©urnata partikulari li tkunu tridu
08.02 am Ixtri Ìurnata
tkun me˙uda, l-aktar ©urnata qrib tkun ferm
08.03 am Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg
08.10 am Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai
‘l bog˙od u b’dan infisser li ©ieli tkun xhur.
08.20 am Bon©u Qala – David u Doris Azzopardi G˙alhekk nappellalkom b˙al dejjem biex jekk
09.30 am Nitkellmu ma’ l-Arçipriet g˙andkom f’mo˙˙kom xi ©urnata jew ©ranet
10.00 am Konçelebrazzjoni Solenni bil-priedka ta’ partikulari kkuntatjaw lili jew lil xi membru ta’
l-Irxoxt mill-Knisja Arçipretali - diretta l-amministrazzjoni.
11.00 am Oslo 10 - Karl Buttigieg u Jessica Cefai F’dawn l-a˙˙ar xhur sar ˙afna xog˙ol fuq
12.00 pm Regina Coeli u Xandira diretta tal-Barka tal- l-Internet biex il-Qalin, b’mod partikulari, jinsabu
Papa Benedittu XVI mill-Vatikan
fejn jinsabu, ikunu aktar qrib tag˙na u
12.02 pm Ixtri Ìurnata
12.05 pm AvviΩi tal-Parroçça nfurmati bl-attivitajiet kollha li ji©u imtella’
12.10 pm Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri minn dan l-istazzjon. Ìiet ma˙luqa il-facebook
12.15 pm Rumanz: Il-Misteri tal-Wardija - kitba ta’ tar-radju li sa issa hemm madwar 700
Arturo Caruana, jaqra Alfred Attard persuna irre©istrati b˙ala ˙bieb jew fans ta’
12.45 pm RuΩarju dan l-istazzjon. Issa g˙andna wkoll blog ©did
01.00 pm Siesta l-Óadd – Joseph Cutajar ta’ dan l-istazzjon. Biex wie˙ed jid˙ol fuq dawn
02.15 pm MuΩikomania – Charles Portelli
iΩ-Ωew© siti g˙andu jid˙ol fuq www.facebook.
04.00 pm Xandira diretta tar-RuΩarju mill-Knisja
Arçipretali com u jikteb “Radju Le˙en il-Qala” fejn hemm
04.30 pm Quddiesa is-sezzjoni tat-tfittxija. Rigward l-aççess g˙all-
05.30 pm Talba tal-Benefatturi, Talba u Innu ta’ blog kemm tid˙ol fuq www.radjulehenil-qala.
filg˙axija blogspot.com. Dawn iΩ-Ωew© siti qed ji©u
05.35 pm Ixtri Ìurnata a©©ornati kontinwament bl-a˙˙ar informazzjoni.
05.36 pm Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg Ma nistax ma nag˙laqx dawn il-ftit kelmiet
05.40 pm Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai
u ma nirringrazzjax lill-amministrazzjoni ta’
05.45 pm Xandira diretta tad-Dimostrazzjoni bl-
istatwa ta’ Kristu Irxoxt dan l-istazzjon tax-xog˙ol kontinwu li tag˙mel
06.30 pm Only Country – Ivan Cefai biex inkunu ta’ kumpanija lis-semmieg˙a
07.30 pm Spotlight – Albert Mizzi kollha speçjalment lill-anzjani, lill-morda u lill-
08.30 pm The Entertainers – Joe Zammit emigranti tag˙na. Nixtieq nirringrazzja wkoll
09.30 pm Rumanz ® lil preΩentaturi u lit-tekniçi kollha li skeda
10.00 pm RuΩarju wara l-o˙ra jag˙tu s-sehem tag˙hom b’mod
10.30 pm Nitkellmu ma’ l-Arçipriet ®
volontarju.
11.00 pm Oslo 10 ®
12.00 am Via Sagra Fl-a˙˙arnett, f’ismi u f’isem
12.30 am Only Country ® l-amministrazzjoni kollha ta’ Radju Le˙en il-Qala
02.30 am Konçelebrazzjoni bil-Priedka ta’ l-Irxoxt ® nixtieq nawgura l-G˙id it-Tajjeb lill-poplu tal-
03.30 am Dimostrazzjoni bl-Irxoxt ® Qala kollu.
Ivan Cefai, Ko-ordinatur
41
 Le˙en il-Qala - April 2010
IR-RANDAN 2010
Mixja tar-Ru˙ fid-DeΩert tal-Óajja
O Ìesù, bl-eΩempju tieg˙ek
Int qaddist is-sawm g˙alina,
u biex nie˙du s-sa˙˙a f’ruhna
minna wkoll ridt sawm u ça˙da.
Ir-Randan huwa Ωmien ta’ t˙ejjija g˙aç-çelebrazzjoni
tal-G˙id tal-Mulej. Huwa Ωmien ta’ erbg˙in jum li
fih in-nisrani jag˙mel mixja fid-deΩert tal-˙ajja, ˙alli
imsoffi mit-tentazzjoni u mqawwi bit-ti©rib, b˙al
Kristu u ma’ Kristu fid-deΩert, jissaffa u jitqawwa fil-
˙ajja tal-grazzja.
G˙alhekk id-deΩert huwa mezz qawwi ta’ tisfija,
ta’ riflessjoni u ta’ akkwist ta’ qawwa ©dida tal-
grazzja permezz tar-reb˙a li Kristu g˙amel fid-deΩert
fuq ix-xitan, qabel ma beda l-˙ajja tieg˙u pubblika.
(ara Mk 1:12-15).
II-kelma deΩert i©©ib quddiem g˙ajnejna xemx,
ramel, s˙ana, g˙atx, annimali selva©©i u kull xorta
ta’ ˙wejje© o˙ra. Madankollu, Ìesù g˙aΩel id-deΩert
apposta biex ikun aktar viçin ta’ Alla l-Missier, il-
bog˙od mill-istorbju tal-˙ajja, aktar jissa˙˙a˙ bit-
tbatija, infatti kien sajjem g˙al erbg˙in jum, u fuq
kollox jurina kif nirreΩistu t-tentazzjonijiet tax-xitan.
Mhux ta’ b’xejn li ˙afna nies kbar, kemm fir-Rabta
l-Qadima kif ukoll, fir-Rabta l-Ìdida, ˙abbewh id-
deΩert, anzi fittxewh u g˙exu fih. Kif ser naraw.
MOSÈ - Il-MEXXEJ TAL-POPLU T’AllA. Wara
li qatel ir-ra©el E©izzjan, ˙arab lejn id-deΩert, fejn
kellmu Alla minn si©ra taqbad. Jo˙ro© il-Poplu ta’
Alla mill-E©ittu, u jg˙addi erbg˙in sena fid-deΩert ta’
42 Sin, qabel ma l-IΩraelin da˙lu fl-Art Imweg˙da. Biex
minn Patri ÌuΩi Mifsud OSA
jitkellem ma’ Alla kien jitla’ fuq il-Muntanja Sinaj, fejn
Alla wkoll tah it-twavel tal-li©i.
ELIJA - Il-profeta li ja˙rab mir-re©ina ÌeΩabel, li
riedet toqtlu, ja˙rab lejn id-deΩert, jistkenn ©o g˙ar,
fejn i˙oss lil Alla viçin tieg˙u, u Alla kien jibg˙atlu
çawlun biex jitimg˙u.
SAN ÌWANN BATTISTA - li nistg˙u ukoll insej˙ulu-
il-bniedem tad-deΩert. Il-mod tal-˙ajja li kien
jg˙ix, il-kwalità tal-ikel li kien jiekol u l-qawwa kbira
li wera fil-mod kif ˙ejja lill-poplu g˙all-mi©ja tal-
Messija, juru l-effett tal-formazzjoni tieg˙u li kien ˙a
fid-deΩert.
Dawn kollha jistg˙u jg˙allmuna ˙afna. A˙na,
li kultant inkunu rasna iebsa, nag˙mlu dak li ji©i
f’rasna, u mhux la kemm nag˙mlu dak li jrid Alla,
g˙andna bΩonn nid˙lu fid-deΩert ta’ ˙ajjitna, ji©ifieri
©o fina nfusna, ˙alli naraw l-iΩbalji tag˙na u induru
lejn Alla.
San Ìwann tas-Salib jg˙id li d-deΩert ida˙˙lek
fik innifsek, g˙ax i©ag˙lek ta˙seb. Santu Wistin, li
˙aseb u rrifletta ˙afna fuq il-mod kif kien jg˙ix qabel
il-konverΩjoni tieg˙u jg˙idilna li ma nsibux mistrie˙
jekk mhux f’Alla.
Mela, issa, li kif tg˙id i1-Knisja, Alla tana dan
iΩ-Ωmien ta’ grazzja li huwa r-Randan Imqaddes,
ejjew ikoll, ninqatg˙u ftit mill-istorbju tad-dinja, u
nid˙lu fid-deΩert ta’ ˙ajjitna, ji©ifieri fina nfusna,
biex naraw, kif a˙na ma’ Alla, u kif nistg˙u inkunu
a˙jar bl-g˙ajnuna tal-grazzja tieg˙u.
 Le˙en il-Qala - April 2010

Ingredjenti Spiritwali

Fuq tlieta
toqg˙od
il-borma!(5)
minn DUN ANTON SULTANA, Arçipriet Emeritu

It-Tliet Valuri Fundamentali ta’ kull Bniedem:

IL-ÓAJJA, L-IMÓABBA, U L-VERITÀ

Na˙seb li kull bniedem li ©ie, li hawn, u li g˙ad irid ji©i fid-dinja, xi darba jew o˙ra, jekk
mhux ukoll ˙afna drabi matul ˙ajtu, jag˙mel din il-mistoqsija fundamentali lilu nnifsu:
“Imma jien, x’©ejt nag˙mel hawn f’din id-dinja? G˙aliex u g˙alfejn qieg˙ed neΩisti? Xi skop
u x’ra©uni vera hemm li jien nag˙mel parti minn dik li tissejja˙ “umanità’’? G˙ax kelli nkun
wie˙ed jew wa˙da minn tant biljuni ta’ bnedmin fl-istorja tad-dinja? X’niswa jien fost tant
miljuni tar-razza umana li twieldu b˙ali, jie˙du n-nifs b˙ali, u jkollhom imutu b˙alma mietu
ta’ qabilna?!’’...

Mistoqsijiet b˙al dawn, jekk int f’sensik, i©ag˙luk
tieqaf ta˙seb. Taf li qed tg˙ix... imma x’inhi tassew
il-˙ajja? Taf li fil-fond ta’ qalbek tixtieq t˙obb u tkun
ma˙bub... imma x’inhi tassew l-im˙abba? Taf li
g˙andek g˙atx ©o fik biex issib il-verità ta’ kollox u
ma ti©ix imqarraq... imma x’inhi tassew il-verità, u
kif u fejn issibha?
Hawn jidhru t-tliet valuri fundamentali fl-
eΩistenza tal-bniedem: IL-ÓAJJA, L-IMÓABBA,
U L-VERITÀ. F’dawn issib kollox... ming˙ajrhom
mitluf. Bihom it-tlieta flimkien il-bniedem jista’
jag˙raf lilu nnifsu u jikber fil-maturità umana,
intellettwali, u spiritwali. Ming˙ajrhom it-tlieta, qed
“jeΩisti’’ biss daqskemm teΩisti ©ebla jew si©ra, bla
˙ajja jew ˙ajja ve©itattiva biss; b’wa˙da jew o˙ra
mit-tlieta nieqsa qed jg˙ix inçert minnu nnifsu, bla
direzzjoni, jekk mhux ukoll b˙al annimal... Kemm
jien tassew “bniedem s˙i˙ u matur’’ jiddependi
mil-livell tieg˙i f’dawn it-tliet valuri fundamentali:
kemm naf ng˙ix fl-im˙abba u fil-verità; kemm
naf in˙obb skont il-kapaçità umana tieg˙i imma
bil-verità u bl-onesta’; u kemm ˙ajti mhix gidba
jew karikatura biss tal-˙ajja u tal-im˙abba.
X’jag˙milna “xbieha ta’ Alla’’
Tliet valuri essenzjali marbuta flimkien li jag˙mluni
tassew “xbieha ta’ Alla’’ fil-˙olqien kollu (ara
Ìenesi 1:27). Xbieha tat-Trinità Qaddisa li to˙loq
u tag˙ti l-˙ajja, li hi l-istess im˙abba, u li ma
tqarraqx u ma titqarraqax. Fit-Tliet Persuni ta’ Alla
nsibu l-˙ajja, l-im˙abba u l-verità, fl-essenza u fl-
integrità assoluta, totali, u li ma tinbidel qatt
(immutabbli). B˙ala attribut li kull persuna lill-Missier
nsej˙ulu “Óallieq u Sid il-Óajja’’, lill-Iben nsej˙ulu
“L-Im˙abba Inkarnata’’, lill-Ispirtu s-Santu “Paraklitu
– Dawl u Avukat tal-Verità’’. Alla Wie˙ed: li Hu
dejjem ˙aj, li dejjem i˙obb, li dejjem jg˙id
is-sewwa.
Forsi din hi filosofija u teolo©ija daqsxejn tqila
biex nifhmu, g˙ax daqskemm Alla huwa misteru
fih innifsu daqstant ie˙or huwa misteru nfinit fl-
attributi Tieg˙u, fil-karatteristiçi u l-valuri Tieg˙u.
Imma bl-intellett li Alla tana b˙ala bnedmin, u
bil-qawwa u d-dawl li kontinwament jag˙tina
l-Ispirtu Qaddis Tieg˙u, kull bniedem li jifta˙
mo˙˙u u qalbu g˙al Alla jista’ jifhem dawn
it-tliet valuri essenzjali u fundamentali
tieg˙u nnifsu, jekk mhux f’daqqa, fi proçess
gradwali, fi Ωvilupp ta’ maturazzjoni umana,
intelletwali u spiritwali; fl-esperjenzi ta’ ˙ajtu stess;
fir-relazzjonijiet tieg˙u ma’ Alla fit-talb u mal-
proxxmu tieg˙u fl-eΩerçizzju tal-karità. Imma ˙a
niflu daqsxejn fid-dawl tal-Van©elu dawn it-tliet
valuri wa˙da, wa˙da. 43
 Le˙en il-Qala - April 2010
1. IL-ÓAJJA... x’inhi?
Il-veru sens tal-˙ajja ssibu f’Alla biss. Il-Bibbja
mill-bidu sal-a˙˙ar tippreΩenta l-˙ajja fis-sbu˙ija
tag˙ha u fl-aspetti diversi tag˙ha, kif ˙alaqha Alla,
g˙ax Hu “Alla l-˙aj’’ (Salm 42:3). Hu “l-g˙ajn tal-
˙ajja’’ (Salm 36:10). G˙alhekk il-˙ajja fiha nfisha hija
don ta’ Alla, sagra u g˙aΩiΩa aktar minn kull ©id
ie˙or li jista’ jkollu l-bniedem (Ìob 2:4). Alla s-Sid ta’
kull ˙ajja ma˙luqa Minnu, Hu jibdiha u Hu jtemma
(Ìen. 4:11-15).
Fil-Van©elu nsibu l-qofol ta’ din il-verità ewlenija
dwar il-˙ajja: Ìesù Kristu, il-Kelma nkarnata ta’
Alla, li ˙a l-˙ajja ta’ bniedem b˙alna, Alla minn Alla,
li fiH “kull ma sar kellu l-˙ajja fih’’ (Ìw. 1:3-4). Ìesu,
li ©ie “biex ikollna l-˙ajja u l-˙ajja bil-kotra’’
(Ìw. 10:10) u permezz tal-fidi fiH “ng˙ixu mieg˙u
u bih’’ (Gal. 2:20). Ìesù biss li Hu “l-qawmien u
l-˙ajja’’ g˙al min jemmen fiH (Ìw. 11:25), “it-triq,
il-verità u l-˙ajja’’ (Ìw. 8:12), “l-ilma tal-˙ajja’’
(Ìw. 4:14), “il-˙obΩ tal-˙ajja’’ (Ìw. 6:27), “il-kelma
tal-˙ajja’’ (1 Ìw. 1:1). Ìesù biss li jista’ jag˙ti sens
veru lil ˙ajjitna f’din id-dinja: “min jemmen fija u
jg˙ix bija, ma jmut qatt’’, anzi “jg˙ix g˙al dejjem’’.
Aqra u mmedita sew Ìwanni kapitlu 6, versi 35 sa
58.
G˙alhekk, min ma jafx u ma jemminx u ma
j˙obbx lil Ìesù g˙adu ma fehemx x’inhi tassew
il-˙ajja, a˙seb u ara kif jista’ jifhem x’inhi l-vera
m˙abba, u kemm se jirnexxilu ma ji©ix imqarraq
minn dinja mqarrqa.
2. L-IMÓABBA... x’inhi?
Jekk il-˙ajja fiha ˙afna misteri tal-“kif’’ u “g˙aliex’’ fil-
pjan misterjuΩ ta’ Alla g˙al kull bniedem, mela kemm
aktar l-im˙abba hija misteru fiha nfisha ladarba “Alla
hu M˙abba’’ (1 Ìw. 4:7-16) u Alla hu misteru fiH
innifsu?!
Kull bniedem g˙andu qalb biex i˙obb,
imma mhux kull bniedem jaf i˙obb. U meta
l-im˙abba tifridha mill-ori©ini u l-g˙ajn tag˙ha – Alla
44
nnifsu – aktarx tie˙u rotta ˙aΩina. Im˙abba falza li
tista’ tinbet u t˙assar, tjassar u teqred ˙ajtek
u ˙ajjiet o˙rajn. Hija l-im˙abba falza u qarrieqa li
x-xitan jaf jiΩra’ f’qalbek: lejk innifsek (egoiΩmu) bil-
passjonijiet ˙Ωiena, bl-interessi tar-reg˙ba, bl-g˙ira
lejn l-o˙rajn, sa ma jimla lil qalbek bil-mibeg˙da u
b’kull xorta ta’ vizzji; kriminalità, vjolenza, vendetta,
in©ustizzji, u kull deni ie˙or li tista’ tara madwarek.
Mela x’inhi l-vera m˙abba? Mhux façli tifhem
eΩattament x’inhi! Aktar façli tifhem x’mhix! Imma
nafu ukoll x’g˙andha tkun, kif g˙andha ta©ixxi
u x’g˙andha tevita qalbek biex tassew t˙obb b˙al
ma j˙obb Alla. Inkella ˙ajtek tirrendiha mhux biss
bla sens imma diΩastru s˙i˙ f’din id-dinja. G˙alhekk
fil-Bibbja kollha ssibha l-ewwel u qabel kollox b˙ala
“kmandament’’ (Dewt. 6:5; Lev. 19:18; Matt.
22:34-40; Ìw. 13:34; Rum. 13:10). Ming˙ajr id-
dixxiplina tal-im˙abba, il-bnedmin isiru ag˙ar
mill-bestji.
Imma l-aqwa rivelazzjoni ta’ x’inhi tassew
l-im˙abba dehret f’Ìesù Kristu nnifsu (Ìw. 3:16),
l-aqwa rigal tal-im˙abba ta’ Alla g˙alina. U Ìesù tana
l-isba˙ definizzjoni ta’ x’inhi tassew l-im˙abba, bil-
kelma u bl-eΩempju Tieg˙u Nnifsu, f’kelma wa˙da:
“sagrifiççju’’, g˙otja totali, bla limiti u bla
kundizzjonjiiet, tieg˙ek innifsek g˙al ˙addie˙or
(Ìw. 13:1; 15:13). “Im˙abba akbar minn din
˙add m’g˙andu!’’
U jekk trid tkun taf “kif’’ g˙andek t˙obb
biex t˙obb “tassew’’, aqra sewwa u rriflettti fuq
dak li qal Ìesù fid-diskors tal-muntanja (Matt.
5:21-48) jew dak li kiteb San Pawl fl-innu sabi˙
tal-im˙abba (1 Kor. 13:1-13). Kieku nie˙du dan
il-kliem bis-serjetà, ma jkollniex fostna tant tilwim,
©lied, firda, separazzjonijiet u ˙olm bid-divorzju,
g˙ax “l-im˙abba tissaporti kollox’’ (v.7). Jekk
l-im˙abba hija biss “skin-deep’’ (sess), allura hija biss
“passjoni’’ b˙all-istint tal-annimali. S’hemm tasal!
Imma l-qalb tibqa’ vojta.
3. IL-VERITÀ... x’inhi?
Din il-mistoqsija kien g˙amilha ukoll Pilatu lil Ìesù:
“X’inhi s-sewwa?’’ (Ìw. 18:38). G˙ax is-sewwa
hu l-verità, imma tant bnedmin b˙al Pilatu jibqg˙u
ja˙arbu mis-sewwa u jag˙Ωlu l-qerq, il-gideb,
l-ambigwità, il-kompromessi, ir-rispett uman,
l-infedelta’, it-t˙axxim, l-in©ustizzji... Dan kollu jmur
kontra Dak li hu Verità fiH innifsu (Salm 132), Dak li
la jqarraq u lanqas jitqarraq, g˙ax il-kelma Tieg˙u hi
s-sewwa (2 Sam. 7:28).
Skont il-filosofija tal-Griegi, il-verità hija
dik il-kelma jew ˙a©a li taqbel mar-realta’
tal-fatti. Imma kemm il-kliem u kemm il-fatti jistg˙u
jqarrqu mo˙˙ u qalb il-bniedem, u g˙alhekk ˙afna
jispiççaw deluΩi fil-˙ajja, tort tal-illuΩjonijiet tag˙hom
stess jew ta’ min jitrakkaw mieg˙u. G˙alhekk il-
bniedem jaf jiΩloq anke fin-niexef, u l-˙olm sabi˙,
bl-intenzjoni retta kollha, jaf iwasslek f’˙ajja bla sens
 Le˙en il-Qala - April 2010

jew f’im˙abba vojta, fi tradimenti, f’diΩastri. “Jien

naf x’irrid’’ u “Jien in˙obbok’’ tant drabi jafu jinbidlu
f’esperjenza qarsa fejn m’hemmx il-Verità, g˙ax il-˙ajja
u l-im˙abba bla Verità m’g˙andhomx pedament sod
u Ωgur, illum jid˙kulek, g˙ada jbikkuk...
Il-verità biss tista’ tag˙tik stabilità u sigurtà kemm
fil-˙ajja kif ukoll fl-im˙abba. “Il-Verità te˙liskom!’’,
qal Ìesù. Dan jista’ jifhmu biss min jara u jfittex
f’Ìesù l-istess Verità ta’ Alla, g˙ax Hu biss “il-verità u
l-˙ajja’’ (Ìw. 8:12). San Pawl ifisser tajjeb dan meta
jara l-verità f’sensi diversi b’kelma wa˙da Griega
“aletheia’’, b˙ala sinçerità (Rum. 9:1), ˙ajja tajba
u sewwa (1 Kor. 13:6), ©ustizzja (Ef. 5:9 u 6:14),
fedelta’ (Rum. 3:7 u 15:18). Dawn kollha se˙˙ew
fi Kristu biss (2 Kor. 1:18-19). G˙ax Ìesù biss hu
l-“kelma tal-verità’’ (Kol. 1:5), “kollonna u pedament
tal-verità’’ (1 Tim. 3:15), anzi “l-istess Verità’’ (Ef.
4:21-24).
Minn dan nikkonkludu li fejn m’hemmx Ìesù u
t-tag˙lim Tieg˙u, hemm riskju kbir li tid˙ol fil-qerq, KonkluΩjoni
g˙ax il-verità fil-˙ajja u fl-im˙abba ssibha fil-milja Óajja – Im˙abba – Verità. L-aqwa tliet valuri tal-
tag˙ha f’Ìesù Kristu biss; g˙ax Hu biss “grazzja u bniedem, g˙ax minnhom flimkien jo˙ro©u tant
verità’’ (Ìw. 1:14) li te˙lisna mill-qerq tad-dnub valuri o˙ra: libertà vera, ©ustizzja s˙i˙a, armonija
(Ìw. 8:32-34), li tag˙milna ulied ˙ielsa ta’ Alla umana, paçi tal-qalb, serenità tal-mo˙˙, fiduçja bla
(v.35-36). Id-dixxipli ta’ Ìesù huma dawk li “huma biΩa, fedeltà s˙i˙a, stabilità u sigurtà. Bihom trid
mill-verità’ u li j˙obbu, jag˙mlu u jimxu fil-verità. tg˙ix tassew, mhux biss teΩisti; t˙obb tassew, anke
Aqra sewwa u rrifletti fuq it-tliet ittri ta’ San Ìwann, qalb il-mibeg˙da u t-tbatija; ma titqarraqx b’dak
Appostlu tal-im˙abba fil-verità (“caritas in veritate’’ li tippriedka d-dinja. Imma kollox ta˙t kundizzjoni
– Benedittu XVI). wa˙da: G˙ix f’Ìesù, ˙obb b˙al Ìesù, afda f’Ìesù!

GEORGE ZAMMIT & SONS

dealer & supplier of religious articles
Opening Hours:
Monday to Saturday 09.00 - 13.00
Friday open all day

146, Old Bakery Street, Valletta - Malta

Shop: 2123 2933 • Mob: 9985 6842

Cera dell’Erom - Xema Likwida

45
 Le˙en il-Qala - April 2010

IX-XEMA’
TAL-BLANDUN
Minn Mons Lawrenz Sciberras
M.A., (Rome) S.S.L., S.Th.L. Capp. S.S.

Wie˙ed mis-sinjali simboli marbut anzi ngastat

wa˙da sew ma’ Ωmien l-G˙id il-Kbir huwa x-xema’
tal-blandun. Din hija dik ix-xema’ kbira, ˙oxna,
g˙olja u mΩejna bil-pittura li tkun qieg˙da f’post
l-aktar li jidher, aktarx fuq il-presbiterju. Din ix-
xema’ fiha infisha trid tg˙allem bosta realtajiet kollha
marbutin ma’ l-ikbar sollennità li g˙andha il-Knisja,
ji©ifieri dik tal-Qawmien ta’ Ìesù mill-mewt. Festa li
tibda minn dak il-lejl qaddis u iddum g˙al ˙amsin
jum s˙a˙. Tifkira li tintemm b’tifkira O˙ra solenni dik
ta’ nΩul l-Ispirtu s-Santu fuq l-appostli u fuq il-Knisja.
Jekk ix-xog˙ol partikulari ta’ kull xema’ huwa dak
li tixg˙el u jdawwal, mela wisq u wisq aktar huwa
dak tal-blandun, ji©ifieri li tixg˙el u ddawwal u dan
g˙andu jkun f’kull funzjoni litur©ika li issir. Il-blandun
huwa simbolu ta’ Kristu dawl, mela postu qieg˙ed
hemm biex jixg˙el u jdawwal.

KOLLOX FIL-DLAM
II-blandun qabel ma isib postu fuq il-presbiterju ssirlu
funzjoni kollha kemm hi partikulari, g˙alih u unika
matul is-sena litur©ika. Dan il-blandun jixg˙elu is-
saçerdot li jkun ser imexxi il-funzjoni solenni tal-velja
ta’ Sibt il-G˙id. F’xi post g˙alih, forsi wkoll barra
mill-istess knisja, ikun hemm in-nar jaqbad. Dan
in-nar suppost li ji©i mqabbad billi i˙okku ma’
xulxin Ωew© ©ebliet taΩ-Ωnied, dawn itajru ix-
xrar u hekk iqabbdu in-nar. Min dak in-nar imbag˙ad
jitqabbad il-blandun. Issa Ω-Ωew© ©ebliet taΩ-Ωnied,
mela iebsin tassew, ifakkru fil-©ebliet kbar li kienu
jg˙alqu d-da˙la tal-qabar fejn Kristu kien qieg˙ed
mejjet. Dan huwa dawl ©did, dawl li iwassalulna
Kristu g˙aliex issa ˙are© rebbie˙, fuq il-mewt, fuq
id-dnub u fuq l-g˙edewwa tieg˙u. Dawl li g˙andu
jakkumpanjana tul is-sena kollha.
Matul ˙ajtu, Kristu tana bosta autodefinizzjonijiet.
Hekk Kristu qal li kien ir-rag˙aj it-tajjeb. (Ìw 10).
Darb’o˙ra Kristu g˙allem li huwa t-triq, il-verità u
l-˙ajja. (Ìw 14,6). Kristu wkoll tkellem minnu innifsu
b˙ala l-vera dielja u li missieru huwa l-bidwi (Ìw
15,1). Hekk ukoll li huwa kien it-qawmien u l-˙ajja
(Ìw 11). Issa darb’o˙ra Ìesù stqarr li kien id-dawl
tad-dinja. Din il-verità Ìesù qalha aktar minn darba
f’˙ajtu u f’okkazjonijiet solenni meta jkun hemm
mi©bura f’Ìerusalemm bosta u bosta pellegrini.
Inkella stqarrha wkoll wara li Ìesù g˙amel xi miraklu,
b˙al ma kien il-qawmien ta’ Lazzru mill-mewt. Hekk
qal: “Jiena d-dawl tad-dinja. Min jigi warajja
ma jimxix fid-dlam, imma jkollu d-dawl tal-
46 ˙ajja” (Ìw 8,12). Hekk ukoll darb’o˙ra: “Sakemm
 Le˙en il-Qala - April 2010
g˙adni fid-dinja, jiena hu d-dawl tad-dinja”
(Ìw 5,5). “Jiena hu d-dawl li ©ejt fid-dinja biex
kull min jemmen fija ma jibqax fid-dlam” (Ìw
12,46). Kliem çar, preçiΩ, f’waqtu u mimli veritajiet.
Tassew li Kristu b’tag˙limu u b’˙ajtu wera li huwa
d-DAWL tad-dinja.
G˙alhekk is-saçerdot jew id-djaknu wara li
jkun xeg˙el il-blandun minn dak in-nar imqabbad
mill-©ebel taΩ-Ωnied, waqt li ikun f’ras il-©emg˙a u
b’le˙en g˙oli u solenni g˙al tliet darbiet jg˙id: “Id-
Dawl ta’ Kristu”. U in-nies flimkien mal-qassisin
jimxu wara l-blandun jaqbad sa ri©lejn il-presbiterju.
Dan huwa tassew mument solenni u mimli tifkiriet,
zikkaron. U hemm bΩonn li n-nisrani jifhem dan
kollu, altrimenti jibqa’ passiv u ma jie˙u ebda
tag˙lima minn dik il-litur©ija tant g˙onja tal-blandun
jixg˙el. Kull meta jid˙ol il-knisja u jara dik ix-xema’
sabi˙a tixg˙el g˙andu ji©ih dan kollu f’mo˙˙u.
II-MIXJA FID-DEÛERT
Kull min hu mid˙la ta’ l-Iskrittura Mqaddsa, u forsi
aktar tal-©rajja tal-˙ru© tal-poplu mag˙Ωul minn art
il-jasar, qed nirreferi hawn g˙all-Egittu, jaf x’©ara
waqt li l-poplu kien miexi bid-deΩert ja˙raq u ˙arr
tas-Sinaj. Kif Alla ˙asbilhom biex kemm matul il-
jum kif ukoll matul il-lejl jipprovdilhom mezzi
biex jimxu fid-direzzjoni t-tajba. (1) ‘‘U l-Mulej
binhar kien jimxi quddiemhom f’kolonna ta’ s˙ab
biex jurihom it-triq u bil-lejl f’kolonna tan-nar biex
jag˙tihom id-dawl, u b’hekk setg˙u jimxu bil-lejl u
binhar. U l-kolonna tas-s˙ab binhar u l-kolonna tan-
nar bil-lejl ma kinitx tg˙ib minn quddiem il-poplu’’
(EΩ 13,21-22). (2) ”U n-nies li jg˙ammru f’din l-art
semg˙u li inti timxi quddiemu f’kolonna ta’ s˙ab
binhar u f’kolonna tan-nar bil-lejl" (Num 14,14).
Issa nafu li fit-Testment il-Qadim g˙alkemm
dan kien kollu veru, però dan kien tip u xbiha ta’
realta’ vera u ˙ajja fit-Testment il-Ìdid. Issa
g˙andna tassew il-veru, dak li huwa reali. Dawl fit-
T.Q. u dawl tassew fit-T.G. Kolonna fit-T.Q. u Kristu
ft-T.G., poplu mixi fit-T.Q. u a˙na l-poplu miexja tat-
T.G. Ìens li wasal fl-Art Imqaddsa, u a˙na li mexjin
lejn is-sema pajjiΩna. G˙alhekk mela l-blandun
tassew li huwa sinjal u simbolu çar u veraçi
tal-prezenza ta’ Kristu DAWL tal-bnedmin.
U hekk kif is-saçerdot jew id-djaknu jasal fuq il-
presbiterju bil-blandun jixg˙el f’idejh huwa iqieg˙du
fuq il-gandlier u mhux biss, imma b’solennità kbira
jdur u jinçensa lil din ix-xema’ sabi˙a li tirrappreΩenta
tassew IiI Kristu dawl u glorjuΩ. Imbagnad b’ton
l-aktar solenni jitkanta l-Exultet, jew it-t˙abbira
uffiççjali ta’ l-G˙id il-Kbir, jew tal-Mog˙dija tal-Mulej
mill-mewt g˙all-Óajja.
SINJALI OÓRAJN
Biss fadal sinjali o˙ra imqieg˙din fil-blandun li
jkomplu jg˙ajtu li dak huwa tassew simbolu ta’
Kristu rebbie˙. Dawn huwa l-˙ames boçoç ta’
l-inçens li jfakkruna fil-˙ames pjagi ta’ Kristu. Ukoll
hemm iΩ-Ωew© ittri ta’ l-alfabet Grieg li huma Alfa
u Omega. Dawn huma l-ewwel ittra u l-a˙˙ar ittra
ta’ dan l-alfabet. Dwar il-˙ames pjagi, dawn huma
tassew is-sinjali esterni tal-fidwa s˙i˙a li ©abilna Kristu
bil-passjoni u l-mewt tieg˙u. Kien mill-pjagi divini
tieg˙u li minnhom ˙are© id-demm, biex serva tassew
ta’ ˙elsien tag˙na.
Issa fejn jid˙ol id-demm u l-fidwa li ©ab Ìesù,
biΩΩejjed na˙sbu ftit fuq dak li nsibu fil-ktieb ta’
l-Apokalissi: "Int jist˙oqlok tie˙u l-ktieb u tifta˙ is-
si©illi tieg˙u, g˙ax int kont maqtul u b’demmek
ksibt g˙al Alla bnedmin minn kull tribu’ u
Isien minn kull poplu u ©ens” (Apk 5,9). San
Ìwann KriΩostmu jitkellem hekk dwar id-demm ta’
Ìesù. “Dan id-demm inibbet fina x-xbiha tas-sultan
tag˙na, jipprepara sbu˙ija mill-aqwa, u ma j˙allix
li tintilef in-nobbiltà ta’ ru˙na, billi jsaqqiha u hekk
jg˙ajjixha kontinwament. Dan id-demm jimla lir-
ru˙ b’qawwa tassew kbira. G˙alhekk kull min jixrob
denjament minn dan id-demm, ikeççi x-xjaten, u
jΩommhom ‘il bog˙od fil-waqt li jsejja˙ g˙alina
l-an©li flimkien mas-Sid ta’ l-an©li”. Issa dan id-
demm kollu li ˙are© mill-pjagi huwa ffigurati f’dawk
il-˙ames boçoç li hemm fil-blandun. Altru mela
li dan il-blandun huwa simbolu ta’ Kristu
feddej.
Bejn dawn il-˙ames boçoç ikun hemm im˙aΩΩeΩ
wkoll is-sinjal tas-salib, u bejn hu ikun hemm miktuba
wkoll is-sena rekurrenti. Fuq u isfel tas-salib, ikun
hemm ukoll iΩ-Ωew© ittri ta’ l-alfabett Grieg, u li
dawn huma l-ittra A g˙al alfa, u l-ittra Ω omega.
Dawn l-ewwel u l-a˙˙ar ittra ta’ l-alfabett grieg. Issa
dwar dan Ìesù wkoll tkellem. Tant li qal: “Jiena
I-Alfa u I-Qmega, iI-Bidu u t-Tmiem” (Apk 21,6).
Hekk ukoll: “Jiena l-Alfa u l-Omega, I-Ewwel u l-A˙˙ar
il-Bidu u t-Tmiem” (Apk 22,13).
Mela dik ix-xema’ kbira, sabi˙a hija tassew tifkira
zikkaron ta’ Kristu DAWL ˙aj mag˙na u fostna g˙al
dejjem. Kemm hija mimlija realtajiet, meta titwieled
tarbija u l-©enituri jixg˙elu x-xema mill-blandun, u
fl-a˙˙ar tislima lill-mejjet fil-knisja, ˙dejn rasu jerga’
jitpo©©a dan il-blandun. Jekk naqbdu dan kollu
inkunu tassew ixxurtjati li nifmhu li Kristu huwa
tassew id-dawl tad-dinja. 47
 Le˙en il-Qala - April 2010
mis-Seminarista Daniel Grech
Introduzzjoni
It-Tridu ta’ l-G˙id huwa l-akbar festa li g˙andha fi
˙dana l-Knisja Kattolika u li fiha ti©bor il-qofol kollu
tat-twemmin u l-eΩistenza tag˙ha. Fil-fatt “it-Tridu ta’
l-G˙id, ida˙˙alna fil-qalba tal-misteru tas-salvazzjoni,
fil-punt preçiΩ fejn ti©i rrealizzata r-redenzjoni
tag˙na, ji©ifieri f’dak il-mument ‘kruçjali’ g˙all-
umanità kollha li tidentifika lilha nnifisha mal-G˙id u
mal-Misteru tag˙ha.”1
Kristu ©ie fid-dinja sabiex jikxef dan is-sinjal, dan
il-misteru u b’hekk ti©i mdawwla l-istorja kollha tas-
salvazzjoni. It-tlitt ijiem tal-G˙id huma xhieda ta’
l-im˙abba ta’ Alla fejn it-tbatija hija preludju g˙all-
glorja u t-trijonf ta’ Kristu fuq il-mewt u d-dnub.
“Huwa l-passa©© mill-bniedem il-qadim g˙all-
bniedem il-©did, mill-ekonomija antika tas-salvazzjoni
g˙ar-realtà l-©dida li l-Missier jirrealizza fi Kristu.”
Kristu huwa l-qofol ta’ din il-kreazzjoni l-©dida li
jwassal lill-bniedem u l-univers kollu fid-dinamika
l-©dida tal-grazzja. “Dan kollu jse˙˙ b’mod tra©iku,
je˙tie© li l-bniedem il-qadim imut sabiex jitwieled
dak ©did, je˙tie© li s-salib ji©i Ωvelat b’mod qawwi
biex b’hekk is-salvazzjoni tista’ ti©i manifestata lid-
dinja.”2
Huwa l-misteru tal-passa©©, tal-bidu u tat-tmiem,
il-mument ‘estakolo©iku’ li fih ti©i mçarta l-purtiera
tat-tempju biex b’hekk ti©i rrivelata r-realtà finali tal-
kreazzjoni. Fil-litur©ija, dan kollu huwa ççelebrat u
mg˙ajjex mal-fidi tal-Knisja fis-sekwenza ta’ simboli
li bih huwa mimli t-Tridu Paskwali, simboli kollha
kemm huma orjentati lejn ir-rivelazzjoni ta’ realtà
unika: l-im˙abba ta’ Alla g˙alina u l-˙elsien tad-dinja
permezz ta’ din l-istess im˙abba.
L-g˙an prinçipali tal-litur©ija huwa li l-G˙id ta’
Kristu jsir l-G˙id tal-Knisja u tal-membri tag˙ha,
li huma msej˙a sabiex jag˙tu glorja lil Alla billi
jwarrbu l-˙ajja tad-dnub u jilbsu dik ©dida fi Kristu.
G˙aldaqstant l-G˙id huwa l-punt tat-tluq kif ukoll
id-destinazzjoni ta’ fejn trid tasal il-litur©ija li permezz
48 tag˙ha l-Knisja twassal lill-membri tal-©isem mistiku
dik “il-milja tal-˙ajja li tnixxi perennement mis-Sid”.3
Fl-EΩortazzjoni Apostolika Mysterii Paschalis
tal-Papa Pawlu VI, li biha japprova n-normi
©enerali g˙as-sena litur©ika u l-kalendarju litur©iku,
f’g˙aqda s˙i˙a mat-tag˙lim tal-Kostituzzjoni
Sacrosanctum Concilium, (SC n. 102-111), jafferma
li “ç-çelebrazzjoni tal-misteru ta’ l-G˙id jikkostitwixxi
l-mument privile©©jat tal-kult kristjan fl-iΩvilupp
kwotidjan, settimanali u annwali tieg˙u.” 4 Il-
KatekiΩmu tal-Knisja Kattolika (KKK) jg˙id li “s-sena
litur©ika tiΩviluppa aspetti diversi tal-misteru
wa˙dieni ta’ l-G˙id”5, u dan hu minnu kemm minn
aspett storiku kemm minn dak teolo©iku.
L-Ori©ini u l-Evuluzzjoni
tat-Tridu ta’ l-G˙id
It-terminu ‘tridu ta’ l-G˙id’ jew ‘Tridu Paskwali’ beda
jintuΩa fis-snin tletin sakemm ing˙ata l-approvazzjoni
uffiççjali fl-1969 bid-digriet dwar in-normi l-©odda
tas-sena litur©ika. G˙aldaqstant, San Ambro©,
fl-a˙˙ar tas-seklu erbg˙a tkellem dwar “it-Tridu
Mqaddes” (tridum sacrum) li fih Kristu “miet, difnuh
u qam mill-mewt” (et passus est, et requievit, et
resurrexit).6Sant’ Wistin fil-kitbiet tieg˙u jirrefieri
wkoll g˙al “l-aktar tridu mqaddes ta’ Kristu msallab,
midfun u mqajjem mill-imwiet”.
L-ewwel dokumentazzjoni çara li g˙andna dwar
iç-çelebrazzjoni tal-G˙id f’kuntest Kristjan hija ta’
Ωmien it-tieni seklu. Il-Knisja fl-Asja Minuri kienet
tiççelebra l-G˙id fl-14 ta’ Nisan, ming˙ajr attenzjoni
partikolari g˙al jum li fih kien ja˙bat. Il-Knejjes l-o˙ra
f’g˙aqda ma’ Ruma kienu jiççelebrawh il-Óadd ta’
wara l-14 ta’ Nisan. Id-dilemma fi ˙dan il-Knisja f’dan
iΩ-Ωmien ma kinitx tant jekk l-G˙id kellux ifakkar il-
mewt jew il-qawmien ta’ Kristu imma il-jum li fih
kellu ji©i ççelebrat, b’mod partikulari sabiex ikun
hemm separazzjoni aktar definittiva mid-drawwiet
tal-Lhud.
Kien il-Konçilju ta’ Nicea fl-325 li sa˙aq dwar li
l-Kristjani kollha kellhom jiççelebraw l-G˙id fl-istess
 Le˙en il-Qala - April 2010

©urnata kif kien ji©i ççelebrat skond fil-litur©ija filg˙axija (ming˙ajr il-litur©ija tal-Kelma) b˙ala
Rumana ji©ifieri fl-ewwel Óadd wara l-qamar kwinta kommemorazzjoni tal-a˙˙ar ikla tal-Mulej.
tar-Rebbieg˙a li jista’ jvarja mit-22 ta’ Marzu sal-25 ta’ Ir-riforma tal-Missal u s-Sena Litur©ika, kif
April. Din l-ordni baqg˙et ti©i osservata mill-membri mixtieqa mill-Konçilju Vatikan II, re©a’ ta unità
kollha fi ˙dan il-Knisja sal-1582, meta l-Patrijarka ta’ lit-Tridu Paskwali b˙ala tlitt ijiem billi po©©a iç-
Kostantinopoli Ìeremija II, irrifjuta min˙abba li fl-istess çelebrazzjoni tal-ikla tal-Mulej, ‘in coena Domini’, fil-
sena kien promulgat il-Kalendarju Gregorjan ming˙ajr bidu ta’ dan il-misteru. Iç-çelebrazzjoni ssir filg˙axija
il-kunsens tal-Knisja Griega. b’mod festiv.
Iç-çelebrazzjoni litur©ika tal-G˙id Ωviluppat It-testi Bibbliçi juruna li Kristu ˙allilna l-misteru
mill-velja Paskwali. F’dan il-lejl, skond Tertuljan Paskwali tieg˙u fir-rit taç-çelebrazzjoni li l-Knisja tesi©i
g˙all-Afrika u Ippolitu g˙al Ruma, wara li kienu li jkun imsie˙eb fil-˙ajja tag˙ha, ji©ifieri s-servizz
jinqraw il-lezzjonijiet kien jigi ççelebrat s-sagrament u l-karità fraterna b˙ala kondiviΩjoni fil-misteru
tal-Mag˙mudija u fil-g˙odu kmieni kienet tintemm paskwali. F’dan il-kuntest g˙andu ji©i mifhum ir-rit
biç-çelebrazzjoni ta’ l-Ewkaristija. It-tridu ta’ l-G˙id kif tal-˙asil tar-ri©lejn pprattikat minn Ωmien Sant’Wistin,
isejja˙lu Sant’Wistin li fih Kristu ‘miet, difnuh u qam li fil-bidu kien riservat biss g˙al knejjes katidrali u
mill-mewt’ Ωviluppa madwar il-Óadd ta’ wara l-14 ta’ aktar tard bir-riforma ta’ Piju XII, setà jibda jsir fil-
Nisan u kien jikkonsisti fi tlitt ijiem ji©ifieri il-Ìimg˙a, knejjes kollha.
is-Sibt u l-Óadd. Fi tmiem iç-çelebrazzjoni Ewkaristika, l-ispeçi
Fis-seklu IV bdiet ti©i ççelebrata wkoll it-twaqqif sagri huma mehuda solennement f’post ippreparat
ta’ l-Ewkaristija. Dan wassal sabiex biddel il-format apposta g˙all-adorazzjoni ta’ l-insara sa nofs il-lejl kif
tal-jiem tat-tridu paskwali li ma baqg˙ux il-Ìimg˙a ukoll sabiex ji©u kkunsmati waqt it-tqarbin fl-azzjoni
– is-Sibt – il-Óadd, iΩda sar il-Óamis – il-Ìimg˙a – is- litur©ika tal-Ìimg˙a l-Kbira. G˙aldaqstant dan
Sibt. Fil-jum tal-Ìimg˙a wkoll, speçjalment fi Ωmien il- l-ambjent m’g˙andux ji©i mifhum b˙ala ‘sepulkru’
medjuevu da˙lu ˙afna devozzjonijiet popolari b˙alma iΩda b˙ala estensjoni solenni tat-tabernaklu li fih
huma l-Via crucis, li komplew itellfu mill-istruttura. hemm il-preΩenza ta’ l-ispeçi sagri.
Il-velja ta’ l-G˙id kwaΩi ntiflet g˙alkollox u tant li r-riti
tag˙ha kienu bdew ji©i ççelebrati is-Sibt filg˙odu.
Piju XII fl-1951 re©a’ da˙˙al iç-çelebrazzjoni tal-
velja ta’ l-G˙id sakemm fl-1955 it-Tridu Paskwali
˙a l-format li kellu qabel. Aktar tard imbag˙ad, il-
Konçilju Vatikan II ta liç-çelebrazzjoni kollha kemm
hi aktar unità, sempliçità u rikkezza fil-kontenut.
Il-litur©ija tat-tridu hija bbaΩata fuq l-unità li teΩisti
fil-misteru paskwali li tikkonsisti prinçipalment fuq
il-mewt u l-qawmien ta’ Kristu. Il-jiem kollha huma
marbutin flimkien hekk kif il-qawmien ta’ Kristu
tissupponi l-mewt tieg˙u. Il-qofol tat-tridu jibqa’
dejjem ç-çelebrazzjoni Ewkaristika fil-velja ta’ Sibt il-
G˙id. F’dan il-kuntest nistg˙u ng˙idu li t-tridu huwa
‘ç-çelebrazzjoni ta’ l-G˙id fi tlitt ijiem’.
Fin-Normi Ìenerali g˙all-ordinament tas-Sena
Litur©ika u tal-Kalendarju nsibu li “it-tlitt ijiem
imqaddes tal-G˙id tal-Passjoni u l-Qawmien tal-
Mulej mill-imwiet huma l-quççata tas-sena litur©ika
kollha.”7 Ikompli jg˙id li “iç-çelebrazzjoni ta’ dawn
it-tlitt ijiem imqaddsa tibda mill-Quddiesa vespertina
ta’ Óamis ix-Xirka, til˙aq il-punt çentrali tag˙ha
fil-V©ili tal-G˙id u tag˙laq mal-G˙asar tal-Óadd tal-
Qawmien tal-Mulej mill-Imwiet.”8

Il-bidu tat-tridu Paskwali biç-

çelebrazzjoni ta’ l-Ikla tal-Mulej
Sas-seklu IV, fil-litur©ija Rumana ma kinitx teΩisti
t-tradizzjoni li ssir il-kommemorazzjoni tal-Ikla
tal-Mulej. L-uniku çelebrazzjoni ewkaristika kienet
dik tal-velja tal-G˙id. Fis-seklu VI mbag˙ad bdew
ji©u ççelebrati tliet çelebrazzjonijiet ewkaristiçi –
wa˙da filg˙odu g˙ar-rikonçiljazzjoni tal-penitenti,
dik lejn nofsinhar bil-konsagrazzjoni taΩ-Ωjut u 49
 Le˙en il-Qala - April 2010
Il-Ìimg˙a Mqaddsa
– l-ewwel jum tat-tridu
Il-Knisja tiççelebra il-misteru tal-mewt ta’ Kristu
bil-litur©ija solenni tal-qari mill-Iskrittura. Wara
l-litur©ija tal-Kelma skond kif indikat minn Ìustinu
stess fit-tieni seklu, isiru l-‘orazzjonijiet solenni’
jew kif inhuma mag˙rufa t-talbiet universali.
F’dan il-jum ta’ sawm g˙all-Knisja ma ti©ix
iççelebrata l-Ewkaristija iΩda minflok isir ir-rit ta’
l-adorazzjoni tas-Salib Imqaddes, rit li kien ©a jeΩisti
f’Ìerusalemm mis-seklu IV, skond tag˙rif ta’ San
Çirillu stess li kien isqof ta’ l-istess belt. Fi tmiem
iç-çelebrazzjoni issir l-komunjoni li minn Ωmien
Innoçenz III kienet riservata biss g˙aç-çelebrant, u
li mbag˙ad bir-riforma ta’ l-1955 beda jsir lill-fidili
kollha.
Il-Ìimg˙a l-Kbira bil-litur©ija tag˙ha tesprimi
t-teolo©ija tas-salib ispirata minn San Ìwann.
Mhux il-jum li fih il-Knisja tfakkar il-luttu tag˙ha
iΩda li fih tikkontempla s-sagrifiççju ta’ Sidna Ìesù
Kristu b˙ala g˙ajn ta’ salvazzjoni. L-aspett ta’
l-umiljazzjoni u l-mewt hu marbut mal-qawmien
u l-glorifikazzjoni ta’ Kristu. Din it-teolo©ija hija
marbuta mat-testi bibliçi li jinqraw fil-litur©ija tal-
Kelma speçjalment ir-raba’ ktieb ta’ IΩaija (Is 52,
13-15; 53, 1-12), it-test saçerdotali ta’ l-Ittra lil-Lhud
(Lhud 4, 14-16; 5, 7-9), u r-rakkont tal-passjoni
skond San Ìwann.
Fil-jum tal-passjoni u l-mewt tal-Mulej hu
osservat is-sawm li jekk hu possibli l-Knisja t˙e©©e©
sabiex jitkompla sa l-Ewkaristija ta’ Sibt il-G˙id “biex
hekk wie˙ed jasal b’qalb merfug˙a u miftu˙a g˙all-
fer˙ ta’ Óadd il-Qawmien tal-Mulej.”9 Dan is-sawm
huwa parteçipazzjoni fis-sagrifiççju ta’ Kristu fid-
dawl tal-kliem tal-Evan©elu.10
Is-Sibt Qaddis – it-tieni jum tat-tridu
50 Il-jum tas-Sibt, sa mit-tieni seklu, kien dejjem
meqjus b˙ala jum ta’ sawm u g˙alhekk ‘alitu©iku’
ming˙ajr çelebrazzjoni Ewkaristika. Lanqas kien
jiltaqg˙u fl-assemblea sabiex jirrinunçjaw g˙all-fer˙
li jaqsmu flimkien meta jiltaqg˙u. Wara Ωmien fejn
kien intesa s-sens tat-Tridu Paskwali u s-sinjifikat ta’
Sibt il-G˙id, fl-1955, bir-riforma ta’ Piju XII, re©a’
ng˙ata l-aspett ‘alitur©iku’ tieg˙u. Il-Knisja f’dan
il-jum tin©abar biss sabiex tiççelebra l-Litur©ija
tas-Sig˙at. B’din it-talba ji©i ççelebrat ir-raqda ta’
Kristu fil-qabar wara r-reb˙a u l-kumbattiment
glorjuΩ tas-salib; ji©i meditat il-misteru salvifiku ta’
l-inΩul ta’ Kristu fl-art l-imwiet fejn fl-ispirtu “mar
ixandar is-salvazzjoni lill-erwie˙ li kienu mag˙luqa
fil-˙abs”11; fl-istennija ta’ kliem il-Mulej, “je˙tie©
li Bin il-bniedem ibati ˙afna, jiç˙duh ix-xju˙ u
l-qassisin il-kbar u l-kittieba, joqtluh, u fit-tielet jum
iqum.”12 Dan il-jum g˙alhekk hu kkaratterizzat mill-
penitenza, espressjoni ta’ fidi u tama.
Óadd il-G˙id – it-tielet jum tat-tridu
Mill-ewwel Ωminijiet tal-Knisja, Sibt il-G˙id kien
ji©i fi tmiemu biç-çelebrazzjoni tal-vi©ili, li kienet
tintemm bl-offerta ta’ l-Ewkaristija lejn is-seb˙
tal-jum tal-Óadd. Fil-bidu r-rit ma kellu xejn
differenti minn dak li l-insara kienu jiççelebraw
kull nhar ta’ Sibt; fil-fatt l-ewwel çelebrazzjoni
litur©ika tal-Kristjani kienet il-velja tal-lejl qabel
kull jum tal-Óadd. F’dan il-kuntest hija interpretata
l’espressjoni li juΩa Sant’ Wistin meta jsejja˙ l-lejl
ta’ l-G˙id b˙ala “omm tal-v©ejjel kollha”13. Aktar
m’g˙adda Ω-Ωmien, ir-rit Ruman kompla jie˙u
diversi forom u elementi mhux ori©inaljament
rumani, b˙alma huwa r-rit tan-nar u tax-xemg˙a li
jift˙u ç-çelebrazzjoni tal-vejla.
Mit-tieni seklu, ç-çelebrazzjoni tal-Mag˙mudija
beda jsir b˙ala parti integrali mil-litur©ija; anki
l-istess letturi li jinqraw iwasslu figuritivament
il-misteru Paskwali permezz tal-Mag˙mudija, fl-
ilma u l-ispirtu. Iç-çelebrazzjoni kienet tintemm
bl-offerta Ewkaristika li g˙aliha kienu jie˙du
sehem anki n-neofiti (dawk li jkunu g˙adhom kif
˙adu s-sagrament tal-Mag˙mudija). Attwalment,
anki wara r-riforma tal-Konçilju Vatikan II, il-
Mag˙mudija hija parti integrali mil-litur©ija tal-
vejla ta’ l-G˙id u tesi©i li mhux biss isiru t-ti©did
tal-weg˙diet tal-Mag˙mudija ta’ l-adulti iΩda sa
fejn hu possibbli ji©i amministrat is-sagrament ta’
l-inizazzjoni Kristjana.
Iç-çelebrazzjoni ti©i esegwita kompeltament
f’ambjent ta’ fer˙. Wara r-riti introduttivi tan-
nar u tax-xemg˙a flimkien mal-kant tal-prekonju
paskwali, ti©i ççelebrata l-litur©ija tal-Kelma li
fiha huma proposti disa’ letturi; imbag˙ad isir
ir-rit tal-Mag˙mudija u fl-a˙˙ar l-Ewkaristija. It-
taqsimiet kollha tal-vejla Paskwali g˙andhom ji©u
mifhuma f’kuntest unitarju li ji©i mwettaq permezz
tal-proklamazzjoni tal-Kelma u l-attwazzjoni fis-
sagramenti ta’ l-inizazzjoni Kristjana.
 Le˙en il-Qala - April 2010

Is-simboliΩmu fundamentali taç-çelebrazzjoni ççelebrat l-G˙id, solennità tas-solennitajiet, permezz

tal-vejla paskwali flimkien ma’ l-ambjent li fih isse˙˙ ta’ velja tul il-lejl li tg˙alaq iΩ-Ωmien tar-Randan u
– “il-lejl imdawwal”, “il-lejl mirbu˙ mill-jum” – tifta˙ dak Paskwali, simbolikament bejn il-mewt
juruna li l-˙ajja tal-grazzja hija b˙al g˙ajn li ˙ar©et u l-˙ajja, permezz tal-mixg˙ela tad-dawl f’nofs
mill-mewt ta’ Kristu. G˙aldaqstant il-velja hi wa˙da id-dlam. Huwa wkoll il-mument privile©©at tas-
notturna, sabiex dan il-passa©© mid-dlam g˙ad- sagramenti ta’ l-Inizzazzjoni Kristjana li jiççelebraw
dawl, mil-lejl g˙all-jum bis-simboliΩmi ˙ajjin kollha l-‘illum’ tal-qawmien mill-mewt g˙all-˙ajja.
marbuta maç-çelebrazzjoni, jesprimu ir-realtà tal- Fiç-çelebrazzjoni tal-Velja Paskwali, il-persuna
misteru ta’ l-G˙id fi Kristu u fina lkoll. kollha ti©i nvoluta permezz tal-˙ames sensi:
permezz tal-˙ars, nikkontemplaw in-nar (dawl) il-
©did; bis-smig˙ nisimg˙u l-Kelma m˙abbra lilna;
Il-Velja ta’ l-G˙id
bil-˙ass (ta’ l-ilma) nin˙aslu bl-ilma tal-Mag˙mudija;
Din il-velja hi msej˙a ‘Omm il-velji qaddisa
permezz tat-tog˙ma naqsmu mill-ikla tal-Mulej u
kollha’. L-iskop ewlieni ta’ din il-velja m’huwiex
bix-xamm niggustaw il-fwie˙a ta’ l-inçens, simbolu
sempliçiment dak ta’ stennija g˙all-qawmien
tal-qawmien g˙all-˙ajja ta’ dejjem. 17 Minn dan
tal-Mulej, iççelebrata permezz tas-Sagramenti;
naraw l-importanza li trid ting˙ata lis-sinjali u
l-istennija tipika li wie˙ed jishar, mhix riferiment
s-simboli kollha ta’ din il-velja li l-iskop tag˙hom hu
g˙aç-çelebrazzjoni tar-reΩurezzjoni fis-sagramenti, li juru bil-qawwa kollha l-misteru tal-G˙id li t-testi
imma aktar tirreferi g˙all-mi©ja finali tal-Mulej, kif miktuba fil-Missal u l-Lezzjonarju jxardru permezz
jispjega tajjeb il-Missal: tal-Kelma.
Skond tradizzjoni antika dan huwa lejl ta’ sahra F’dil-velja nsibu Ωew© partijiet importanti: it-
f’unur lill-Mulej. Il-fidili j©orru f’idejhom - skond il- T˙abbira tal-Kelma u ç-Çelebrazzjoni tas-Sagramenti.
parir tal-Evan©elju - il-lampa mixg˙ula, b˙al dawk
li jistennew lill-Mulej jasal, b’tali mod li meta hu ji©i
isibhom jistennew u jpo©©ihom bilqeg˙da fuq il-
It-T˙abbira
L-ewwel t˙abbira hi mog˙tija f’forma lirika mill-
mejda.14
prekonju paskwali u tfisser is-sens awtentiku tal-
Fil-karattru simboliku taç-çelebrazzjoni nsibu
memorjal bibliku: il-©rajjiet tal-passat jing˙aqdu fl-
l-istoriçità espressa f’koordinazzjoni maΩ-Ωmien:
affermazzjonjiet li jg˙a©©bu dwar il-lum çelebrattiv,
is-salvazzjoni llum (oggi di salvezza) hu dejjem
‘dan huwa l-lejl’ (hodie celebrativo), li jil˙qu l-qofol
memorjal ta’ ©rajja – l-G˙id tal-Mulej. F’din il-velja,
tag˙hom fl-affermazzjonijiet ta’ l-istess prekonju.
il-Knisja tistieden lil uliedha, mxerrdin fid-dinja
“G˙alhekk il-misteru qaddis ta’ dan il-lejl jirba˙
kollha biex jin©abru flimkien sabiex jishru u jitolbu.
il-˙aΩen, jnaddaf mill-˙tijiet, je˙les lill-midinibin, il-
Il-Missal Ruman ikompli jispjega,
fer˙ lill-imdejqin.”18 L-azzjoni multiplika u salvifika li
Jekk g˙alhekk inkunu g˙amilna memorja ta’ tag˙ha ssir memorja, issir is-sacrificium laudis attwali
l-G˙id tal-Mulej, filwaqt li nisimg˙u l-Kelma tieg˙u tal-Knisja offrut lill-Missier, espress fis-simbolu tax-
u niççelebraw il-misteri tieg˙u, g˙andna t-tama xema, u jippro©etta lejn il-milja ta’ l-istorja, “issib
li nipparteçipaw fir-reb˙a tieg˙u fuq il-mewt u li tixg˙el il-kewkba ta’ filg˙odu, dik il-kewkba li ma
ng˙ixu flimkien mieg˙u f’Alla.15 tafx bi nΩul.”19
It-t˙abbira tas-salvazzjoni ti©bor fiha l-kontenut
speçifiku tal-G˙id, li jg˙aqqad flimkien l-indikattiv
u l-imperattiv: “Tnaddfu mill-˙mira l-qadima ˙alli
tkunu g˙a©na ©dida, kif intom bla ˙mira. Il-Óaruf
ta’ l-G˙id tag˙na, li hu Kristu, hu maqtul.”16 Is-
simbolo©ija kollha marbuta maç-çelebrazzjoni ta’
l-G˙id hija l-viΩjoni ta’ kif g˙andha tkun il-˙ajja
tal-Knisja. Huwa biss meta l-komunità tag˙mel il-
mixja ta’ fidi tul iΩ-Ωmien tar-Randan – katekeΩi u
sagramenti – tkun qeg˙dha tiççelebra fil-verità u
l-qofol kollu tieg˙u l-misteru ta’ l-G˙id.
Il-litur©ija tal-Óadd hija marbuta mal-Velja
ta’ l-G˙id fuq tliet aspetti: l-aspett privile©©at
(privilegiando) b˙alma hi d-dimensjoni batteΩimali;
issejja˙ (richiamando), permezz ta’ l-omelija fejn isir
xeb˙ bejn il-litur©ija li tkun proposta u dak li jsir
fil-velja; u torjenta (orientando) fejn il-mixja kollha
tan-nisrani tkun twassal g˙all-qofol kollu tag˙ha fil-
velja solenni ta’ Sibt il-G˙id.
G˙andha ssir enfasi fuq xi punti importanti ta’
l-istess çelebrazzjoni. Sa mill-bidu tag˙ha, il-Knisja 51
 Le˙en il-Qala - April 2010
Dak li l-prekonju j˙abbar, ji©i proklamat fil-
Kelma. Din hija mibnija b’tali mod li turi x’g˙amel
Alla fil-Patt il-Qadim biex isalva lill-poplu tieg˙u.
Fit-testi naraw kif Kristu huwa ç-çentru u l-milja ta’
l-Iskrittura, kif ukoll taç-çelebrazzjoni litur©ika kollha,
inkwantu twassal g˙all-milja u tkompli r-rivelazzjoni,
u tissa˙˙a˙ bit-testimonjanza divina. 20 Il-Knisja
g˙alhekk t˙abbar dejjem il-misteru wa˙dieni ta’
Kristu, meta fiç-çele brazzjoni litur©ika t˙abbar
kemm l-Antik kif ukoll il-Ìdid Testment.
Fil-fatt Alla jag˙tina l-g˙ajnuna biex inkunu
predisposti sabiex niççelebraw il-misteru ta’ l-G˙id
fit-testi ta’ l-Antik kif ukoll tal-Ìdid Testment.
F’xi talbiet o˙ra jitkellem dwar dan: “jekk fil-bidu
il-˙olqien tad-dinja kien kbir, kienet wisq akbar,
fil-milja taΩ-Ωminjiet, l-opra tas-salvazzjoni tag˙na,
fis-salvazzjoni paskwali ta’ Kristu Sidna.”21
G˙alhekk il-Knisja f’din il-litur©ija ti©i mifhuma
b˙ala s-sagrament eççellenti tas-salvazzjoni, li fiha
Alla jwassal g˙all-milja illum, l-opra tas-salvazzjoni
umana, li taqbel mal-pjan etern tieg˙u; opra li
permezz tag˙ha, “dak li hu imfarrak jitran©a, dak
li hu antik ji©©edded, permezz ta’ Kristu, li hu
l-prinçipju tal-˙wejje© kollha.”22
Iç-Çelebrazzjoni tas-Sagramenti
L-istorja tas-salvazzjoni m˙abbra mill-Kelma
ti©i attwata fir-realtà sagramentali tal-Knisja:
dik BatteΩimali u dik Ewkaristika. It-tifsira tal-
Mag˙mudija hija id-difna fil-mewt ta’ Ìesù biex
inqumu mieg˙u u nimxu f’˙ajja ©dida.23 Din l-idea
tidher propju fil-mument tat-tberik ta’ l-ilma.
L-inseriment fi Kristu, permezz tal-Mag˙mudija
bl-ilma u l-Ispirtu, isir realtà g˙al dawk li ©ew
mg˙ammda fiç-çelebrazzjoni sagramentali. Huwa
l-G˙id tag˙hom, l-attwazzjoni tal-misteru paskwali
fis-singularità ta’ l-eΩistenza tag˙hom, li jsir ‘©did’
fi Kristu. Anki dawk li huma di©a mg˙ammdin
jag˙mlu din l-esperjenza ta’ l-G˙id. Il-mixja tar-
Randan kienet karatterizzata mill-memorja tal-
Mag˙mudija fil-proçedura (prassi) penitenzjali. Fiç-
çelebrazzjoni ta’ l-G˙id ti©i mill-©did espressa il-fidi
tal-Mag˙mudija fl-aspett doppju tag˙ha: ça˙da ta’
Satana, u fidi f’Alla.
L-Ewkaristija fil-lejl ta’ l-G˙id, li hi l-qofol tal-
Velja hija ˙a©a wa˙da ma’ l-inizjazzjoni Kristjana.
Is-solennità tag˙ha ma tikkonsistix f’li “ir-riti u
l-kliem jil˙qu l-og˙la forma ta’ espressjoni”24 imma
fuq kollox fil-verità ta’ l-g˙otja. Kristu, kif jitkanta
fil-prefazju, permezz ta’ l-g˙otja ta’ ©ismu, iwassal
g˙all-milja tag˙hom is-sagrifiççji antiki fil-verità tas-
salib.
Fiç-çelebrazzjoni tal-misteru ta’ l-G˙id tal-Mulej,
il-Knisja t˙abbar g˙alhekk il-verità tag˙ha ta’ poplu
saçerdotali, li jesprimi kull darba fis-sagrament ta’
l-Ewkaristika. Fuq kollox il-fidili (dawk li g˙amlu
l-mixja tar-Randan) li joffru lilhom infushom ma’
52 Kristu, isiru parti mis-sagrifiççju universali, li hu
l-umanità kollha (salvata) offruta lil Alla permezz ta’
Ìesù, is-Saçerdot il-Kbir; u jitolbu lill-Missier biex
jibg˙at (effonda) l-Ispirtu tieg˙u sabiex l-umanità
kollha tag˙mel sehem mill-familja wa˙danija ta’
Alla.25
L-unità ta’ l-umanità tiddependi mis-
saçerdotalità tal-Knisja, mill-offerta tag˙ha b˙al
Kristu g˙as-salvazzjoni tad-dinja.26
L-Ordni Ìenerali g˙al-Litur©ija tas-Sig˙at
tinqeda b’Ωew© siltiet mid-diskorsi ta Sant’Wistin
biex tenfasizza l-importanza tal-vi©ili ta’ l-G˙id.
L-v©ili ta’ dan il-lejl huwa hekk kbir li donnu jrid
iΩommu g˙alih biss dan l-isem ta’ v©ili, komuni
g˙all-v©ejjel l-o˙ra wkoll; a˙na nag˙mlu sahra f’dan
il-lejl li fih il-Mulej qam mill-imwiet... u bdielna fil-
©isem tieg˙u dik il-˙ajja li ma tafx iΩjed b’mewt
u rqar...; u g˙alhekk dak li g˙alih nishru ftit aktar
fit-tul u ng˙annulu fil-qawmien tieg˙u mill-imwiet,
jag˙tina li mieg˙u ng˙ixu u nsaltnu g˙al dejjem.27
__________
1 MONS. MARCO FRISINA, Mysterium Paschale, in Culmine e
Fonte 2 (2004) 1.
2 Ibid.
3 P. MATIAS AUGÉ, CMF, La Pasqua punto di partenza e punto
di arrive liturgico, in Culmine e Fonte 2 (2004) 19.
4 PAWLU VI, EΩortazzjoni Apostolika Mysterii Paschalis (14 ta’
Frar 1969), in Culmine e Fonte 2 (2004) 19.
5 Il-KatekiΩmu tal-Knisja Kattolika, Arçidjoçesi ta’ Malta,
Blata l-Bajda/Malta, 1993, 1171.
6 A.G. MARTIMORT, The Chruch at Prayer, IV/The Liturgy and
Time, Collegeville/MN 1987, 47.
7 Pawlu VI, Ittra Apostolika ‘Motu Proprio, Mysterii Paschalis’,
Regoli Universali g˙as-sena litur©ika u l-kalendarju, (14 ta’
Frar 1969), 18-19.
8 Ibid.
9 KONÇILJU VATIKAN II, Kostituzzjoni dwar il-Litur©ija Mqaddsa
Sacrosanctum Concilium (4 ta’ Diçembru 1963), 110 : Id-
Dokumenti tal-Konçilju Ekumeniku Vatikan II, Malta 2003,
198.
10 Cf. Lq 5, 33-35.
11 1 Pt 3, 19.
12 Lq 9, 22.
13 S. WISTIN, Discorso 219, f’Opere di S. Agostino, vol. XXIII/A,
Città Nuova, Roma 1984.
14 Direttivi tal-Missal Ruman, 161.
15 Ibid., 162.
16 1 Kor 5,7.
17 PIERINO BOSELLI, Veglia Pasquale e Anno Liturgico, Le rifles-
sioni di un Parroco, f’Celbrarare l’unità del Triduo Pasquale
9/3 (1994) 110-111.
18 Direttivi tal-Missal Ruman, 168.
19 Ibid.
20 Cf. Dei Verbum, 4.
21 Direttivi tal-Missal Ruman, 171.
22 Ibid., 172.
23 Cf. Rum 6, 3-11.
24 Congregazione per il Culto Divino, Preparazione e cele-
brazione delle feste pasquali, n 91. (= Documenti: nuova
serie/ 7) EDB, Bologna 1988, 21.
25 Praenotanda generalia di initiatione cristiana, n.2, in: EV,
vol. 3, 1093.
26 Cf. Ìw 11, 52.
27 Orndi Ìenerali g˙al-Litur©ija tas-Sig˙at, 70.
Le˙en il-Qala - April 2010

53
 Le˙en il-Qala - April 2010

Jum l-Omm
Ix-xhur kollha minn tas-sena, Bir-ra©un mel’a˙na nlissnu,
Mag˙hom g˙andhom xi tifkira, B˙ala l-ewwel kelma tag˙na,
U˙ud sbie˙, o˙rajn tad-dwejjaq, Dik il-kelma ˙elwa u çkejkna
Però lkoll ta’ festa kbira. Mamma! Mamma! lill-omm tag˙na.

U minn fost dawn ix-xhur kollha G˙ax l-ommna a˙na nfittxu

Wie˙ed minnhom wisq jistag˙na, Meta l-fer˙ ji©i jΩurna,
G˙aliex fih ilkoll kemm a˙na, Wil-fara© fi djulha nsibu
In˙ossuna ferm fer˙ana. Meta ‘l hemm jiftillu jdurna.

F’dan ix-xahar ilkoll niftakru G˙alhekk na˙seb li lkoll naqblu

Fl-g˙eΩeΩ ˙lejqa l’Alla tana, l’huma kiefra dawk l-ulied,
Fil-ma˙buba omm, ˙anina, Li ta’ l-anqas darba f’sena
Fil-g˙aΩiΩa Mamma tag˙na. Ma ja˙sbux ftit fl-ommijiet.

Din hi l-mara li welditna L-aktar f’dawk li huma morda,

U li ‘lkoll tag˙ha a˙na wlied, Jew biΩ-Ωmien img˙obbijin,
Óadd u xejn ma’ iΩommha g˙alina, Jew o˙rajn dejjem we˙idhom
Milli dduq, kull tip ta’ nkwiet. Jis˙tu x-xorti u d-destin.

Dan hi tag˙mlu b’kunvinzjoni Qatt la n˙allu fit-talb tag˙na,

U b’im˙abba minn tal-©enn, Li niftakru fl-ommijiet,
G˙al uliedha r©iel u nisa, Dawk li m’g˙adhomx aktar mag˙na,
Bi tbatija u bl-ikbar dehen. G˙ax tad-dmug˙ ˙allew dal-wied.

G˙ax ir-rabta ta’ bejnietna G˙alhekk Mejju hu xahar sbejja˙,

Mhux la kemm inti tfissirha, G˙ax iqim lill-ommijiet,
G˙ax fil-la˙am hi minsu©a, Sew lil dawk li g˙adhom mag˙na,
Il-mewt biss tista’ tkissirha. Kemm lil dawk ©a fis-smewwiet.

Euchar Mizzi, Qala – G˙awdex

“Din il-PoeΩija qed ter©a’ tidher peress li meta dehret, kienet ipprintjata ˙aΩin bi Ωball.
G˙alhekk issa qed ner©g˙u nipprintjawha korretta kif suppost kellha tidher”.

54
 Le˙en il-Qala - April 2010
Riflessjoni fuq l-G˙id
minn Angelo Xuereb
Ma nkunux niΩbaljaw jekk ng˙idu li l-G˙id huwa
l-akbar festa tal-Knisja u tg˙id kemm tg˙id fuqu qatt
ma huwa biΩΩejjed.
Huwa çelebrazzjoni tal-qawmien mill-mewt ta’
Kristu. Huwa ˙are© rebbie˙ biex ma jmutx aktar.
Ji©ifieri Kristu ma re©ax g˙all-˙ajja ta’ qabel b˙al ma
©ara fil-kaΩ ta’ Lazzru, bin l-armla ta’ Najm, u bint
Ìajru. Dawn re©g˙u g˙all-˙ajja ta’ qabel ma mietu.
IΩda Kristu qam glorjuΩ. Il-qawmien ta’ Kristu jfisser
il-glorja li fiha huwa da˙al fiha wara l-passjoni u
l-mewt.
Kristu rxuxtat, g˙alkemm kien ikun preΩenti
daqqa f’post u daqqa f’ie˙or, ma jfissirx li kien xi
fantaΩma. Infatti huwa kellu ©isem reali u fil-Van©eli
nsibu wkoll li kien jiekol mal-appostli. Fil-©isem
glorjuΩ huwa kellu l-pjagi. Dawn huma t-tifkira tal-
passjoni u jfakkru kemm Ìesu bata g˙alina.
Il-qawmien ta’ Kristu jfakkarna fil-qawmien ta’
dawk li jkunu mietu fil-grazzja ta’ Alla meta Ìesù
ji©i glorjuΩ b˙ala m˙allef tal-bnedmin kollha biex
jag˙mel ˙aqq mill-bnedmin kollha li g˙exu fid-dinja
mill-˙olqien sat-tmiem.
L-GÓID IFISSER REBÓA
L-G˙id mhuwiex biss ir-reb˙a ta’ Kristu. IΩda
jfakkarna wkoll li jekk nimxu fuq it-tag˙lim ta’ Kristu
nkunu nimxu lejn il-glorja. Ir-reb˙a ta’ Kristu hija
g˙alhekk garanzija g˙alina. Tkun tama fierg˙a jekk
dak li weg˙idna li ser iqajjimna ma qamx mill-mewt.
San Pawl jg˙idilna li jekk Kristu ma qamx il-fidi
tag˙na hija fierg˙a.
IΩda qabel ma da˙al fil-glorja Kristu g˙adda mill-
passjoni u minn tbatija ˙arxa. G˙alhekk nitqarrqu jekk
na˙sbu li ser nid˙lu fil-glorja ming˙ajr it-tbatija. Veru
li ˙add ma jie˙u gost ibati, iΩda dawk li j©orru s-salib
tag˙hom bi Kristu, fi Kristu u ma’ Kristu, ser jirb˙u Ωgur.
Dan huwa l-qofol tal-misteru tal-G˙id. F’˙ajjitna
daqqa ser nesperjenzaw b’xi mod il-passjoni ta’
Kristu u daqqa ie˙or il-qawmien tieg˙u. Nag˙ti
ftit eΩempji. Wie˙ed jag˙mel sagrifiççju ji©ifieri
jiçça˙˙ad u jbati iΩda wara jesperjenza paçi u fer˙.
EΩempju ie˙or huwa ta’ meta wie˙ed ikun fid-
dnub u jbiddel triqtu u jindem. Dan huwa wkoll
qawmien. Ikun qam mid-dnub u mar f’dar il-Missier
kif insibu fl-istorja tal-iben il-˙ali. Wara kollox anki
l-ordni materjali jurina li ming˙ajr sagrifiççju ma jsir
xejn. EΩempju huwa li biex wie˙ed jg˙addi mill-
eΩamijiet irid jistudja, inkella je˙el.
L-GÓID HUWA TAMA
Hemm imbag˙ad dawk li tant qeg˙din i©arrbu
tbatija li ˙ajjithom tkun qisha l-passjoni ta’ Kristu.
IΩda dawn g˙adhom jitfarr©u li Kristu huwa preΩenti
anki f’˙ajjithom. Jiftakru li anki Kristu waqa’ ta˙t il-
piΩ tas-salib. U fuq is-salib ˙assu anki abbandunat
minn Alla. IΩda din it-tra©edja ta’ in©ustizzja u tbatija
inbidlet fil-glorja. Niftakru li kollox jiswa ta’ ©id g˙al
dawk li j˙obbu lil Alla.
TIFSIRA TAT-TBATIJA
A˙na qatt ma nistg˙u nifhmu t-triqat ta’ Alla. IΩda
Alla g˙adda mit-tbatija lil Ibnu Sidna Ìesù Kristu, lill-
Ver©ni Marija, lil San ÌuΩepp u bosta qaddisin. San
Ìor© Preca jg˙idilna li Alla j˙obb il-ma˙bubin tieg˙u
billi jg˙addihom mit-tbatija, je˙lishom mid-dnub il-
mejjet kif ukoll ikunu ta’ okkaΩjoni li jag˙mlu l-©id lill-
o˙rajn. Inkunu çari. Meta nitkellmu fuq it-tbatija ma
rridux nag˙tu l-impressjoni li r-reli©jon nisranija hija
wa˙da li ©©ieg˙el il-bniedem ibati. Pjuttost tag˙mlu
aktar ottimist. Turih li wara din il-˙ajja hemm il-˙ajja
eterna u l-qawmien. U g˙alhekk min jara lir-reli©jon
nisranija xi sistema li xxekklu ma jkunx g˙adu fehem
il-messa©© ta’ Kristu. It-tbatija teΩisti fid-dinja u
˙add ma jista’ jinnegaha. Pjuttost nistg˙u nbiddlu
l-atte©©jament lejha nistg˙u. Jekk nerfg˙u s-salib
tag˙na ma’ dak ta’ Kristu, is-salib tag˙na ser je˙fief.
IΩda jekk nerfg˙uh we˙idna dan ser jitqal ˙afna u
ag˙ar u ag˙ar ˙afna jekk wie˙ed je˙odha kontra Alla
jew jiddispra.
L-GÓID IÌIBILNA L-FERÓ
L-G˙id huwa l-akbar festa tal-Knisja u hija wa˙da
ta’ fer˙. Il-Knisja tifra˙ talli Kristu qam minn bejn
l-imwiet. Tiççelebra l-˙elsien tag˙na mid-dnub u
l-qerda tal-mewt. Ma jfissirx li wara li qam Kristu
n-nies ma baqg˙ux imutu. IΩda dawk li jmutu “Fi
Kristu, bi Kristu u ma’ Kristu” mhux biss jmorru
l-©enna iΩda jqumu b’©isem irxuxtat fl-a˙˙ar jum.
Ìesù g˙amel reb˙a fuq id-dnub u tana l-mezzi
ji©ifieri s-sagramenti biex nirb˙u lid-dnub u ng˙ixu
fil-grazzja ta’ Alla.
B˙ala bnedmin ma nistg˙ux nifhmu sewwa xi
jfisser l-G˙id peress li ma g˙andniex esperjenza
tieg˙u. IΩda n©ibu f’mo˙˙na dawn il-ftit kelmiet:
reb˙a ta’ Kristu, tama, glorja, fer˙, u ˙elsien. 55
 Le˙en il-Qala - April 2010

Tal-Kelba
Building Contractor
Crane & Generator Hire
Contact: Raymond Cefai
Plot 24, Qasam Ta’ Dun Anton,
Xag˙ra, Gozo. ‘RayRità, Triq it-Tempju, Qala, Gozo
Tel: 2156 3457 Tel: 21557847 / 21562532
Fax: 2156 4285
Mob: 9945 0523 Mobile: 9949 3169
56
 Le˙en il-Qala - April 2010

MADRE MARGERITA
U SAN ÌUÛEPP
Minn Dun ÌuΩepp Gauci
“Bi Kristu, ma’
Kristu u fi Kristu”:
b’dan il-kliem li
s-Saçerdot itenni
f’kull Quddiesa
fi tmiem it-Talba
Ewkaristika,
nistg˙u nfissru
fil-qosor il-˙ajja
ta’ San GuΩepp,
il-Missier Putattiv
ta’ Ìesù Kristu u
r- ra©el ©ust tal-
Ver©ni Marija.
B’dan il-kliem, il-
Qaddejja ta’ Alia,
Madre Margerita
De Brincat, Fundatriçi tas-Sorijiet Frangiskani tal-Qalb
ta’ Gesu’, kienet tfisser il-˙ajja Ii xtaqet tg˙ix u xtaqet
tnebba˙ lis-Sorijiet tag˙ha. Infatti spiss naqraw fil-
kitbiet tag˙ha espressjonijiet b˙al, “Dejjem ma’ Ìesù,
dejjem g˙al Ìesu, dejjem f’Ìesu, l-G˙arus wisq ˙elu
tag˙na”. Dan kollu wassal lil Madre Margerita biex,
b˙al San ÌuΩepp tg˙ix ˙ajja g˙al kollox Kristolo©ika,
˙ajja g˙al Kristu u ma’ Kristu.
IΩda tajjeb niftakru li Madre Margerita kella
devozzjoni kbira lejn San ÌuΩepp u, allura, mhux
g˙a©eb Ii kien San ÌuΩepp li nebba˙ha biex tg˙ix
stil ta’ ˙ajja b˙al dik tieg˙u: ˙ajja kkonçentrata
kollha kemm hi fuq Kristu Ìesù. Fi Ωmien il-Milied
li kien wie˙ed mill-eg˙ΩeΩ Ωminijiet g˙aliha, kienet
tixtieq toqg˙od qrib Ìesù Tarbija “fil-kumpanija ta’
l-Omm tieg˙u u tag˙na u ta’ San GuΩepp”. Lis-Sorijiet
tag˙ha, hi u tfakkarhom li Omm l-G˙arus tista’ kollox
b’rizq l-g˙arajjes ta’ Binha, kienet t˙e©©i©hom biex
qatt “ma jinsew lil San GuΩepp li ˙arisulhom (lil Ìesù)
b’tant im˙abba u tbatija”. Kienet temmen Ii “it-
twajjeb San ÌuΩepp qatt ma jonqos li jipprovdi dak li
ne˙tie©u.’’
Xhieda ta’ dan li qed ng˙idu narawh fil-fatt li
meta Madre Margerita fl-1885 waslet fl-ewwel
dar tal-Kongregazzjoni f’Malta, f’Birkirkara, b˙ala
Superjura, sabet li d-dar kienet zg˙ira, imbeg˙da
miç-çentru u ming˙ajr kappella. Biex jirnexxilha
ssib dar akbar, talbet b’fiduçja lil San ÌuΩepp. U
l-Qaddis ma damx ma pprovda dar akbar fi Triq San
ÌuΩepp u li, fil-kantuniera tag˙ha kellha, b˙al ma
g˙ad hemm sa llum, statwa tal-Qaddis Patrijarka.
San ÌuΩepp kien sema’ t-talb ˙erqan ta’ Madre
Margerita u pprovdielha l-me˙tie© g˙all-˙idma
tal-Kongregazzjoni. Kien f’din id-dar li lejn tmiem
l-1888, Madre Margerita ˙asset qawwa spiritwali
kbira timbuttaha lejn G˙awdex u meta waslet fil-
“Casa Madre” rnexxielha ssalva l-Kongregazzjoni
mill-qerda tag˙ha.
Sr Amadea Agius, fix-xhieda ©uramentata li
˙alliet fil-”Positio” - il-gabra ta’ xhieda u dokumenti
dwar il-fundatriçi li tressqu mid-Djoçesi G˙awdxija
lis-Santa Sede g˙all-proçess tal-Beatifikazzjoni u l-
Kanonizzazzjoni ta’ Madre Margerita - tirrakkonta li
darba wa˙da l-komunità sabet ru˙ha nieqsa minn
kollox, imma l-Madre ma nkwetatx u afdat fil-˙arsien
tal-Providenza. Wara ftit, ra©el mhux mag˙ruf
˙abbat il-bieb u offra somma flus g˙all-˙ti©ijiet
tal-komunità. Madre Margerita dejjem qalet li dak
ir-ra©el kien San ÌuΩepp Ii kien jg˙asses bla waqfien
fuq i1-Kongregazzjoni.
II-ftu˙ tad-Dar tal-Qala fl-1885, l-ewwel
dar ‘I barra mill-”Casa Madre” sewwasew 125
sena ilu, meta Dun ÌuΩepp Diacono li Ωviluppa
I-Kongregazzjoni mill-G˙aqda tat-Tnax-il Stilla tal-
Qalb ta’ Gesu’, kien Kappillan tal-Parroçça tal-Qala
u Madre Margerita kienet di©à da˙let sewwa fil-
˙ajja tal-Kongregazzjoni, kien sinjal çar tal-mentalità
miftu˙ha lejn orizzonti kbar Ii kellha I-Madre dwar
il-Kongregazzjoni, orizzonti li kienu kontra dawk
ta’ Dun ÌuΩepp Diacono Ii riedha tibqa’ mag˙luqa
fil- “Casa Madre” bi tnax-il Soru. U g˙alhekk, din
id-Dar ta˙t il-˙arsien ta’ San ÌuΩepp, tidher fl-istorja
ta’ I-istess Kongregazzjoni bnala profezija ta’ dak Ii hi
lIum il-Kongregazzjoni, imxerrda mad-dinja kollha u
mmarkata u injettata bl-ispirtu qaddis tal-Fundatrici.
Nitolbu mhux biss biex ma ddumx ma sse˙˙ il-
Beatifikazzjoni tal-Fundatriçi, imma wkoll biex il-
Kongregazzjoni tiΩΩejjen b’aktar vokazzjoni ta’ tfajliet
©eneruΩi lesti li jkomplu l-˙idma mibdija b’tant
˙e©©a minn Madre Margerita u s-Sorijiet tag˙ha.
57
 Le˙en il-Qala - April 2010

58
Le˙en il-Qala - April 2010

59
 Le˙en il-Qala - April 2010
minn Victor Grech
Fil-pastorali tar-Randan 2010, l-isfqijiet tag˙na tawna
messa©© ta’ kura©©. Alla jeduka lill-poplu tieg˙u. Alla
jimxi mag˙na biex jedukana u jiffurmana umanament
u spiritwalment biex insiru bnedmin s˙a˙ mifruda mid-
dnub u marbuta mar-rieda tieg˙u. Il-Knisja hija Omm
u G˙alliema. Bl-istess Kelma ta’ Alla ‘tg˙allem, twiddeb
u trawwem fis-sewwa’ (2 Tim 3,16). Ìesù gie jterraq
fostna, ifittixna, isej˙ilna u jg˙allimna. Hu ‘it-Triq, il-
Verità u l-Óajja’ (Ìw 14, 6). Lid-dixxipli qalilhom, ‘Min
jibqa’ fija u jiena fih, dan jag˙mel ˙afna frott: g˙ax
ming˙ajri ma tistg˙u tag˙mlu xejn’’ (Ìw 15, 5). Hu
talab g˙ad-dixxipli , “Kif inti bg˙att lili fid-dinja, hekk
jien nibg˙at lilhom fid-dinja’’ (Ìw 17,18) wara bag˙at
lit-Tnax ‘ixandru s-Saltna ta’ Alla u jfejqu l-morda (Lq.
9,2), il-Mulej, ‘qabbad ukoll tnejn u sebg˙in o˙ra u
bag˙thom tnejn, tnejn, qablu f’kull belt u post fejn
kien se jmur hu, u qalilhom, “Il-˙sad huwa kbir, imma
l-˙addiema huma ftit. Itolbu mela lil Sid il-˙sad biex
jibg˙at ˙addiema g˙all-˙sad tieg˙u (Lq 10, 1-2). Il-
Missjoni Djoçesana f’G˙awdex imxiet fuq l-istess passi
fejn tant membri ta’ g˙aqdiet reli©juzi u komunitajiet
ta’ talb marru jΩuru l-familji G˙awdxin.
Fil-paroçça tag˙na ta’ San ÌuΩepp il-˙idma tal-
lajçi membri tat-tliet komunitajiet ta’ talb fi ˙dan
il-komunità parrokkjali hija sfiqa. Il-laqg˙at kull xahar
g˙all-dawk li ilhom miΩΩew©in inqas minn g˙axar snin
ukoll hi intiΩa biex jinserixxu dawn il-koppji fil-komunità
parrokkjali iktar fil-fond. Ta’ min isemmi li kull quddiesa
fil-paroçça jkollha animatur, kanturi u letturi u dawn
60 kwaΩi kollha ˙ar©u mill-komunitajiet ta’ talb.
L-Arçipriet tal-parroçça, il-Kan. Dr Joe Zammit
beda jzur il-familji fuq baΩi regolari biex jg˙allimhom
il-Lectio Divina. Flok jistieden il-familji ji©u, imur
ifittixhom hu. Imur filg˙axija ˙a jsib il-familja kollha,
jitkellmu u jieklu flimkien, jaqraw silta mill-Bibbja, u
jirrifflettu u jitolbu fuqha. Jaraw ukoll is-silta ‘l fejn
twassalhom ˙alli jifhmu a˙jar kif qieg˙ed ikellimhom
il-Mulej. Ir-respons hu qawwi u l-lista ta’ familji li
wrew ix-xewqa g˙aΩ-Ωjara tal-arçipriet qieg˙da tikber
minkejja li qieg˙ed jag˙mel Ωew© zjarat fil-gimg˙a.
Dawn il-familji qeg˙din ji©u mlaqqg˙in mal-Kelma
tal-Mulej. B˙alma Indri qal lil Xmun jisg˙u jg˙idu,
‘Sibna lil Mulej, (Ìw 1, 41). B˙alma Filippu mar jg˙id
lil Natanjel, dawn il-familji jistg˙u jmorru jg˙idu
lill-˙bieb, qraba u girien, ‘Sibna lil Dak li fuqu kitbu
Mose fil-Li©i u l-Profeti.’’ (Ìw 1, 45). Dawn il-familji
wie©bu g˙as-sej˙a ‘Ejjew u Taraw’ (Ìw 1, 39) u
‘marru mieg˙u u raw fejn kien joqg˙od, u dak in-
nhar baqg˙u mieg˙u.’ (Ìw 1, 39) kienu g˙atxana
g˙at-tag˙lim b˙alma kien l-ewnuku mill-Etopja li mar
Ìerusalem u b˙alu staqsew, “kif nistg˙u nifhmu jekk
xi ˙add ma jurinix?’ (Att 8, 31).
Meta dawn il-familji jkomplu fit-triq li jqabbadhom
l-arçipriet u jsiru aktar mid˙la tal-Kelma ta’ Alla, ikunu
viçin tal-KonverΩjoni u t-ti©did spiritwali. Jibdew
mixja li fiha jinfet˙u g˙all-Kelma u l-Im˙abba ta’ Alla,
jibdew jg˙ixuhom u jwassluhom lill-o˙rajn bil-kelma
u bl-istil ta’ ˙ajja mibdula tag˙hom. Jibdew jifhmu li
‘Is-Saltna ta’ Alla mhix ikel u xorb imma ©ustizzja u
sliem u fer˙ fl-Ispirtu s-Santu (Rm 14, 17) u li ‘Ebda
kelma mhux xierqa m’g˙andha to˙ro© minn fommok
imma kliem sewwa skond il-˙tie©a. Kliem li jag˙mel
©id lil min jisimg˙u’. Jibdew mixja ta’ azzjoni spiritwali
b˙alma qalilna S. Ìakbu, ‘kunu intom dawk li tag˙mlu
l-Kelma u mhux tisimg˙uha biss u hekk tqarrqu bikom
infuskom’. Meta nsiru mid˙la tal-Kelma ta’ Alla, nibdew
bla ma rridu nipprofondixxu it-tag˙lim u ng˙ixuh g˙ax
il-Kelma ta’ Alla taqta’ miΩ-Ωew© na˙at.
La darba l-familji jifhmu a˙jar il-Kelma ta’ Alla
u jibnu ˙ajjithom fuqha, jifhmu a˙jar kliem San
Pawl, “B˙alma l-©isem wie˙ed u fih ˙afna membri,
u l-membri kollha tal-©isem, g˙ad li huma ˙afna,
jag˙mlu ©isem wie˙ed, hekk ukoll Kristu.’’ (1 Kor
12, 12). Ikunu jistg˙u jag˙rblu l-l-kliem, “B’hekk
ma jkunx hemm firda fil-©isem, imma l-membri
kollha ja˙sbu f’xulxin: jekk membru jbati, ibatu lkoll
mieg˙u: jekk membru jitfa˙˙ar, jifir˙u lkoll mieg˙u.
(1 Kor 12, 25-26)
Familji li jafu japprezzaw il-valur tal-Kelma ta’ Alla
fil-˙ajja tag˙hom mhux biss jinbidlu u ji©©eddu huma,
imma jg˙inu biex tinbidel u tiggedded il-komunità
parrokkjali billi jag˙tu sehem ikbar dejjem id f’id
mal-kappillan u ta˙t id-direzzjoni tieg˙u. Il-˙idma
pastorali ΩΩid fil-kwantità u fil-kwalità bl-g˙ajnuna ta’
lajçi m˙ejjija tajjeb li lesti jg˙inu lill-kappillan iwettaq
il-pjan pastorali. “Intom ukoll tistg˙u tipprofettizzaw,
imma wie˙ed wara l-ie˙or, sabiex ilkoll titg˙allmu u
tag˙mlu l-qalb. L-ispirti tal-profeti g˙andhom ikunu
ta˙t il-˙akma tal-profeti, g˙ax Alla mhux Alla tad-
dizordni, izda tas-sliem’’ (1. Kor 14, 31-33)
 Le˙en il-Qala - April 2010
Gozo International Celebration
CHRISTMAS EDITION 2009
GOD REST YOU MERRY GENTLEMEN
In the background we are listening to the beautiful
hymn God rest you merry gentlemen. It is a 15th
century Christmas song which is still very popular
even today. And its message is even more actual and
profound.
Because we all need rest. We are too much
preoccupied with our daily woes. Some have even
lost the ability to take it easy. As if everything
depended on us. And we have to do it as quickly
as possible. Even on our holidays we seem to have
lost the art of relaxation. With our mobiles ringing
so frequently we are back to our daily chores and
worries even if we are hundreds of miles away.
That is why so many of us seem to be stressed. We
have even transferred our stress on to our young
ones because stress is contagious. Let us allow
the Bethlehem babe to slow our life to be able to
enjoy the smell of flowers around us, the smile of
children’s’ faces and the thousands of stars in our
cloudless sky.
Our God is a happy God. Listen to the song and
note the repetition of the words “comfort and joy”.
Let us be happy. Let us look up to see the sky rather
then down to see mud. But real happiness lies in
giving not in getting. The shepherds were so happy
because they were in the process of giving their time
61
 Le˙en il-Qala - April 2010
and their gifts to the babe just born in the outskirts
of Bethlehem. Let us learn their lesson. Christmas
is a time of giving. We can give expensive gifts but
the greatest present we can pass on to others is our
attention. Let us find time to listen to other people
sad stories and offer them our selfless love. The
shepherds did enjoy moments of great happiness
because they were ready to forget themselves. And
leave all their possessions in His hands knowing for
sure that they will be so very well guarded. As the
words of the song say:
“And left their flocks a- feeding
In tempest storm and wind”.
The shepherds went as one group. A symbol of
brotherhood and love, because division kills all joy.
62
They hurried to the cave as a little crowd with a
common aim….that of seeing the baby King. Let us
do our best to retain this fraternal atmosphere in a
world which is sharply divided.
Divided over territories, over colour of skin, over
what we believe, over countries of birth, over different
cultures. As if we want all others to adhere to our way
of living. To become just like us. Let us be mindful
of other cultures, other beliefs, other traditions and
lifestyles. So that we can embrace each other despite
all the differences. Because at the end of it we all
children of the same God. Therefore brothers and
sisters in the big family of a loving Father
How different would our lives be if we can put
God in the centre of our living. The advertisers are
at all times and through all the media harping the
 Le˙en il-Qala - April 2010
same message…buy to achieve joy….purchase to
live comfortably…acquire to enjoy happiness…..
achieve to gain satisfaction. But at the end of the day
if we sideline God we will never relish inner “comfort
and joy” because our heart was created for God and
without Him we can never find real peace.
But we have to be realistic. It is true – even if it hurts
me to say it – that God has been out casted from our
daily living. In the Country which proudly bears the
slogan “In God we trust” it is illegal to pronounce the
word God in any state classroom. Those same people
who proudly sing “God save the Queen” feel that it is
highly unethical to mention God in any public function.
The new Europe has made it very clear that there is no
place for God in the updated constitution because it is
felt as politically impolite to mention His name. And yet
a few decades ago King George theV when presented
with an important speech for the nation felt the need
to call his secretary to tell him: “Dear friend I cannot
deliver this speech because in it there is no mention of
Almighty God. And I believe that without his help and
intervention all our efforts will be useless”. And God
was indeed included in that particular speech to the
king’s satisfaction. Much water has passed under the
bridge since then.
Let us put Christ back in Christmas. Only then we
would enjoy real comfort and joy….only then we
would relish inner peace and rest. Because Christ is
the reason for the season.
Dr Franco Mercieca
63
 Le˙en il-Qala - April 2010

Christmas Edition 2009 - GIC

The 13th edition of the ecumenical event, the Gozo
International Celebration (GIC) was held on the 13th
December in the Qala Parish Church to promote
Gozo’s diversity of culture and heritage, the idea that
inspired the Can. Dr Joe Zammit, archpriest of Qala
to create and sustain this unique event. The chosen
theme for this Christmas Edition was ‘God rest you
merry, Gentlemen’. Many strive to find the peace
and joy their heart yearns for in the purchasing
power as if the more we buy, the greater will the
joy be in our hearts. Gradually we discover that the
void in our hearts has developed into an awesome
yawning chasm. We can only find authentic, lasting
and profound peace in God. If we sideline God, we
will never feel truly fulfilled and our heart will remain The local young talent Soprano Patricia
an arid bleak desert. Buttigieg, continued to make gigantic steps giving
A Dutch Roman Catholic who attended the delightful interpretations together with the local
GIC gathered the atmosphere in a nutshell, “It was Magnificat Choir of God Rest You Merry, Gentlemen
harmonious, peaceful, great, lovely.” Equally apt and (Traditional), Stille Nacht (Franz Gruber) and O
concise were the comments of an English Anglican Come all ye Faithful (Traditional). The ‘G˙awdex
at the end of the event, “Excellent balance,” and Handbell Ringers’ added their delightful touch to
of a German/British Roman Catholic, “Excellent a truly Christmas feeling with two performaces.
presentation, excellent selection of works and Meanwhile Gozitan artist Denis Mampalao created
artists.” an impressive painting during the event. Another
This edition of the GIC was graced by the superb touching moment was the bestowing of ‘The
interpretions of ‘When a child is born’ (Zacer) and Horace Mercieca Award’. This award in honour of
‘I’m dreaming of a White Christmas’ (Irving Berlin) a man who strived so hard to make the GIC such a
by local Soprano Ruth Portelli. The University Junior memorable, highly artistic event, was awarded to
College Orchestra conducted by their musical the Qala Fund Raising Group, a dedicated group
director Manoel Pirotta, performed the Christmas of volunteers who work hard all year round to cook
March (Manoel Pirotta), Cantique de Noel (Adolpha delicious snacks to help the Parish, the Qala Local
Adam), Sanctuary of the Heart (Albert W.Ketelbey, Te Council and several other Qala social groups to
Deum (Marc-Antoine Charpentier), Sliegh Ride (W.A. organise their activites.
64 Mozart) and the Anthem to Gozo (Joseph Vella). Victor Grech
 Le˙en il-Qala - April 2010

Il-Missjoni Ω-Ûg˙ira 2010

minn Ursula Theuma

Il-ferg˙a tax-Xirka tal-Isem Imqaddes ta’ Alla tal-
Qala mis-17 sal-24 ta’ Jannar 2010 organizzat il-
24 Missjoni Ω-Ûg˙ira; li tikkonsisti f’talb, tag˙lim,
Ωjajjar lill-morda, Ωjajjar lill-familji, lit-tfal ta’ l-iskola u
Ωjajjar fil-˙wienet mill-patrijiet u saçerdoti. Ing˙atat
tifkira, ktejjeb tar-RuΩarju tad-Duluri lil kull familja
fil-parroçça. Ing˙atat ukoll tifkira fil-˙wienet u lit-tfal.
Billi din is-sena hi ddedikata lis-saçerdoti, it-tema
kienet: ‘Kristu Saçerdot’. Matul din il-©img˙a l-W.R.
Arçipriet Kan. Dr Joe Zammit, Dun Charles Buttigieg
u Patri Peter Cachia O.S.A. nis©u l-omeliji dwar il-
missjoni sabi˙a u g˙olja li g˙andu s-saçerdot.
Din il-©img˙a la˙qet il-qofol tag˙ha l-Óadd
b’Pontifikal mill-E.T. Mons. Isqof Mario Grech fejn
g˙amel l-omelija fuq ‘il-Ótie©a tat-Tag˙lim’. Wara
mexxa l-Purçissjoni bl-Ewkaristija b’riparazzjoni g˙ad-
dag˙a u g˙all-G˙aqda tal-Knejjes, mat-toroq imsej˙a
tas-Salib.
Kienet esperjenza sabi˙a tara l-g˙aqda u
s-sagrifiççji kbar fost dawk kollha li taw sehemhom
biex din il-©img˙a tirnexxi, speçjalment mill-helpers
li kienu jakkompanjaw lis-saçerdoti jistennew wara
l-bibien g˙all-kes˙a u nofs ta’ nhar minnhom g˙ax-
xita. Kont t˙oss li l-Mulej qed ja˙dem u jmexxi
kollox. Il-Mulej jix˙et il-Barka tieg˙u fuqkom u fuq
il-familji tag˙kom. Fejn hemm l-g˙aqda u s-sagrifiççji
hemm il-forza. Prosit u Grazzi lil kul˙add. Grazzi
Mulej.

Fresh Fish Supplies

FISH MARKET
MGARR ROAD, GHAJNSIELEM, GOZO
TEL: 21560 686 - 21555 668 - FAX: 21555 668 - MOBILE: 9943 9012 65
 Le˙en il-Qala - April 2010
L-Esperjenza tal-Missjoni Ω-Ûg˙ira
tax-Xirka tal-Isem
Imqaddes ta’ Alla
minn Mary Josette Xerri
G˙alija personali kien Ωmien ta’ grazzja u dan meta
jien smajt lil Ìesù isejja˙li biex flimkien ma’ wa˙da
minn s˙abi mmorru nakkumpanjaw lil Father g˙and
il-familji waqt il-Missjoni Ω-Ûg˙ira organizzata mix-
Xirka tal-Isem Imqaddes ta’ Alla.
Meta t˙alli lil Alla ja˙dem f’˙ajtek, Alla ˙a
ja˙dem. Tg˙iduli mhux kemm qg˙adt barra g˙all-
ksie˙ u l-bard. B’daqshekk m’g˙amlit xejn.
Meta rajt lil Kristu fil-persuna tal-Patri die˙el
g˙and kull familja u rajt li qed ji©i milqug˙ mhux
biss b˙ala saçerdot imma laqg˙uh b’fer˙ u b’çerta
kordjalità u bi tbissima u kemm ˙in twal g˙addew
il-familji tag˙na mas-saçerdot, jiena çerta li Ìesù
xerred xita ta’ grazzji. Bdew içemplu lil xulxin u
jg˙idulna: “Il-Father g˙and il-˙abiba tieg˙i g˙adu
ma marx taf. Qed jistennewh’’. O˙rajn kienu
g˙adhom jaslu mix-xog˙ol, kuntenti li waslu fil-˙in
opportun. Wie˙ed ie˙or billi ja˙dem fix-xog˙ol tal-
kostruzzjoni qalilna: “Óa mmur nin˙asel. Jien dalwaqt
no˙ro© nilqg˙u’’. NiΩel, feta˙lu, dam ˙afna jifta˙
qalbu mieg˙u u xtaq li jberiklu lil martu u lil uliedu.
Il-Father qallu: Óa npo©©i idejja fuq rasek, nag˙mlu
talba g˙alihom, imbag˙ad berikom int minfloki’’.
Imma sakemm dan il-missier mar ji©bor lil uliedu,
sab li l-Father g˙adu fl-in˙awi; ˙dejn id-dar tieg˙u.
Hu riedna bilfors ng˙idulu biex jid˙ol ibierekhomlu.
Jien dan g˙alija kien ©est ta’ veru missier li mhux biss
i˙addan id-don tal-fidi, imma jg˙ixha b’©enwinità.
66 Fatt ie˙or li kompla jimlieni b’kura©© meta mara
o˙ra tal-familja xtaqet li n˙alluha g˙all-a˙˙ar biex
jil˙aq ji©i Ωew©ha mix-xog˙ol u wara ried iwassal
lit-tfal g˙at-tag˙lim tad-Duttrina. Qaltilna: “Nixtieq
li jkun hawn ir-ra©el preΩenti, waqt li l-Father ikun
hawn’’ u hekk nassumi li jkunu jistg˙u jitolbu flimkien
b˙ala koppja.
Mara o˙ra tal-familja ˙ar©et fil-veranda tistaqsi
g˙all-Father u minkejjja li kellha qadja x’tag˙mel
xorta ˙adet paçenzja tistennieh u meta l-Father
da˙al g˙and il-familja tag˙ha, ma qag˙ditx tara
l-qadja li kellha tag˙mel g˙ax uΩat ˙in sostanzjali
minn din il-grazzja li Ìesù tefa’ ©o darha u fuq il-
familja tag˙ha.
FiΩ-Ωona fejn konna a˙na kul˙add laqa’ lil Kristu
fil-persuna tas-saçerdot. Waqt li konna barra fil-ksie˙
u l-bard, tlabna g˙al dawk il-familji biex il-Madonna
b˙ala s-Sultana tal-familji tmiss il-qlub ta’ kull wie˙ed
u wa˙da minnhom, t˙ares l-innoçenza tat-tfal u lil
Ommna Marija ˙assejtha tg˙idilhom: “Ilqg˙uh lil
Ìesù Ibni fil-persuna ta’ dan is-saçerdot, u ag˙mlu
dak kollu li jg˙idilkom Hu.’’
Kul˙add laqg˙u, sew min kien g˙adu jasal
dak il-˙in, min bit-tfal, min mix-xog˙ol, min ©ot-
trab g˙ax qeg˙din jirrran©aw id-dar. Kul˙add bi
tbissima fuq fommu g˙ax fejn hemm Ìesù hemm
il-fer˙, hemm il-paçi, hemm is-sliem ta’ veru.
Kristu g˙adu ji©i milqug˙ u l-fjamma tal-fidi hemm
g˙adha fil-familji.
 Le˙en il-Qala - April 2010
Ûjarat fil-Ówienet ta’ bil-lejl
minn Mons. Salv Grima
L-idea li minn Ωmien g˙all-ie˙or isiru Ωjajar lill-
˙wienet jew kaΩini ta’ kull tip b˙ala parti minn
attività pastorali issa da˙let mhux ˙aΩin fuq
baΩi djoçesana, l-iktar fir-Randan. Din l-inizjattiva
ori©inat f’G˙awdex fuq l-eΩempju u t-tip ta’
appostolat li jsir Malta mill-membri tax-Xirka ta’
l-Isem Imqaddes ta’ Alla, fejn jie˙du sehem lajçi
r©iel impenjati f’g˙aqdiet reli©juΩi flimkien ma’
g˙add ta’ saçerdoti.
Dan l-appostolat da˙al ukoll b˙ala parti mill-
kalendarju tal-attivitajiet reli©juΩi ta’ xi parroççi,
barra dawk iΩ-Ωjajar lill-familji li huma iktar
komuni u li bihom ji©i mfakkar xi avveniment
partikolari li tkun qed torganizza l-komunità
parrokkjali. Dawn tal-a˙˙ar isiru fuq sistema iktar
konfidenzjali u g˙alhekk differenti minn dawk tal-
˙wienet li jift˙u bil-lejl g˙al skop ta’ rikreazzjoni
jew postijiet ta’ laqg˙at.
IΩ-Ωjajjar lil dawn il-˙wienet fil-parroçça tal-
Qala, barra dawk ta’ Ωmien ir-Randan, sabu
posthom matul il-©img˙a ta’ attivitajiet li
l-membri tax-Xirka tal-Isem Imqaddes ta’ Alla
tal-lokal jiççelebraw b˙ala l-Missjoni Ω-Ûg˙ira, li
dis-sena kellha t-tema “Kristu Saçerdot”.
Il-˙wienet fil-lista jkunu ©ew mistiedna biex
jilqg˙u dawn iΩ-Ωjajjar u anki nfurmati bil-
©urnata u l-˙in. Mhux dejjem façli l-g˙aΩla ta’
meta l-a˙jar isiru laqg˙at b˙al dawn alavolja ma
jie˙dux tul ta’ ˙in, u dan min˙abba ra©unijiet
varji, b˙al per eΩempju fi ©ranet meta jkun
hemm çerti programmi televiΩivi, klijenti tal-
okkaΩjoni jew f’˙inijiet ta’ log˙ob kompetittiv.
Ìunju qieg˙ed joqrob, l-ajrijiet sbie˙, çelesti.
Jien kollni ˙e©©a m˙ejji biex immur il-Festi!
Im˙abba, virtu’, u g˙erf ftit fihom telf.
L-iljieli twal ˙afna, n˙osshom qed i©ennuni:
G˙aliex l-ilma, ma tilifx kelma;
Waqt illi l-inbid pur tilef l-unur,
Titfg˙u f’Ωaqqek jitla’ f’rasek,
Jag˙mel trampi ta’ mi©nun.
Sabi˙a l-˙ajja kif ˙alaqha Alla.
Imma l-bniedem prepotenti ˙assarha.
Bla dubju jien bniedem li j˙obb is-sewwa;
U nobg˙od id-dnewwa!
Ninsab g˙al darb’o˙ra kif irid Alla, fidil lejh u attent.
G˙aliex ng˙id il-pura verita’ dawn jien in˙obbhom qatig˙!
Qala qalija; x’rigal stajt nag˙tik aqwa mill-poeΩija?
Dawn mhux dejjem japplikaw g˙al kullimkien.
Dis-sena dil-©img˙a re©g˙et saret f’Jannar,
u b˙al fl-img˙oddi dawk preΩenti fil-˙wienet
twasslilhom messa©© qasir waqt li tqassmitilhom
xbieha tal-Madonna b’talba u li tista’ tinΩamm
fuq dak li jkun. Fil-fatt kien hemm min wera li
g˙adu j©orr fil-kartiera t-tifkira tas-sena ta’ qabel.
Jekk ma jkunx hemm interventi mis-semmieg˙a
l-laqg˙a ssir iktar b’mod informali wara li
ting˙ad xi talba qasira.
Billi dawk preΩenti f’postijiet b˙al dawn
huma aktarx ir©iel jew ©uvintur, li mhux se
jkunu mid˙la ta’ xi g˙aqda reli©juΩa, tista’
tkun okkaΩjoni utli g˙alihom biex i˙ossuhom
liberi li jitkellmu jew jesprimu dak li jidhrilhom.
Hija xi ˙a©a li mhix tant komuni g˙alihom
fil-preΩenΩa ta’ saçerdot, u g˙alhekk g˙andha
ting˙atalhom il-possibiltà li jaqsmu ma’ o˙rajn
xi punti ta’ tag˙rif jew diskussjoni, dejjem fil-
prudenza u skont is-su©©ett li jkun. Ma jonqsux
dawk l-individwi li jistqarru l-problemi personali
tag˙hom b’mod privat jew anki quddiem
s˙abhom.
Jistg˙u jitfaççaw kaΩijiet partikulari, anki fejn
ikun hemm barranin jew dawk li g˙andhom
twemmin ie˙or li mhux dak kattolku, jew g˙ax
i˙ossuhom f’xi diffikultà. Fejn wie˙ed josserva li
l-kuntatt jista’ jitwal, m’g˙andux jispiçça ˙esrem,
jekk jista’ jitkompla fi ©ranet o˙ra, fuq livell
personali. Il-fatt li jkun sar l-ewwel pass jista’
jkun mument li j˙alli xi frott spiritwali, kif taf
ta˙dem il-grazzja ta’ Alla.
}sibijiet
Joe Cutajar
Fejnhom il-filosofi FrançiΩi,
li merew il-filosofija?
Xorta wa˙da dawn ma rawx
is-sbu˙ija tal-Óolqien, l-armonija.
Wara snin nokrob b’u©ig˙ tremend;
Il-Kunçizzjoni, u San ÌuΩepp ne˙˙ewli l-u©ig˙:
Ejjew ˙bieb tieg˙i kantawli melodija,
G˙aliex jien in˙kimt minn nostal©ija qawwija.
67
 Le˙en il-Qala - April 2010
IS-SEMINAR PARROKKJALI
Is-Seminar tal-Parroçça tal-Qala kien mifrux fuq
jumejn, is-Sibt 13 u l-Óadd 14 ta’ Marzu 2010. Is-
Sibt l-Arçipriet, Kan. Dr Joe Zammit evalwa t-tag˙lim
Kateketiku kif ipprogrammat fil-fuljett ‘Tag˙lim
Nisrani g˙al kull kategorija’ bit-tema ‘Ag˙mlu kull
ma jg˙idilkom hu’ (Ìw 2:5). Il-kelma ‘Ag˙mlu’
tiddomina l-Pjan Pastorali 2009-2010 li ˙ejjiet il-
Parroçça Arçipretali tal-Qala. Per ezempju t-tema
mag˙Ωula g˙al ftu˙ tas-Sena Kateketika (Ottubru
2009) kienet ‘Intom ˙biebi jekk tag˙mlu dak li
jiena nikkmandakom’. It-tema abbinata ma’ kull
xahar hi sentenza me˙uda mill-Iskrittura Mqaddsa
u fiha l-verb ‘g˙amel’ li juri çar u tond il-˙tie©a li
lkoll na˙dmu bil-modi varji tag˙na biex nissieltu
u ng˙ixu l-Kelma u l-Im˙abba ta’ Alla u ng˙inu
lill-o˙rajn b’umiltà u impenn biex jag˙mlu l-istess
fil-˙ajja ta’ kuljum.
68
Marzu 2010
minn Victor Grech
It-tag˙lim tad-duttrina (Prekinder, l-Ewwel, it-Tieni
u t-Tielet sena) sejjer tajjeb b’attendenza regolari tat-tfal
kif jirriΩulta minn laqg˙a riçenti tal-kumitat kateketiku.
Wara li saret evalwazzjoni qasira tat-tag˙lim fil-Museum
tas-subien u tal-bniet, tal-Grupp tal-Vokazzjonijiet,
tal-Azzjoni Kattolika u tal-Legjun ta’ Marija, saret
evalwazzjoni fuq it-tieni kors tal-g˙arajjes ta’ din is-
sena u tal-laqg˙a ta’ kull xahar tal-miΩΩew©in fl-a˙˙ar
g˙axar snin, tal-ommijiet, tal-ir©iel, u tal-adoloxxenti.
L-arçipriet spjega kif qieg˙ed iΩur l-familji (tnejn fil-
gimg˙a) biex jg˙allimhom il-Lectio Divina bl-iskop
li l-lajçi jsiru aktar mid˙la tal-Kelma ta’ Alla, ji©©ieldu
spiritwalment permezz tal-Kelma u jag˙tu sehem
akbar fil-parroçça. Ìie innotat li minkejja n-nuqqas ta’
saçerdoti, il-kuntatt mal-poplu hu kontinwu. L-arçipriet
spjega x’©ara fil-kaΩ tas-saçerdot anzjan Dun An© u
radd il-˙ajr lil dawk kollha li g˙enu biex jie˙du ˙siebu.
 Le˙en il-Qala - April 2010
Fis-sezzjoni tal-Óadd filg˙odu ng˙atat ˙arsa
lejn il-propjetà tal-parroçça tal-Qala u x-xog˙ol ta’
manutenzjoni li sar u g˙adu jsir b’mod partikulari kif
©ie irran©at garaxx g˙all-armar, l-istudjows tar-Radju u
d-dar ta’ l-arçipriet. L-arçipriet ta rendikont finanzjarju.
Ing˙atat ˙arsa lejn ix-xog˙lijiet artistiçi li saru fil-knisja
u tkellmu dwarhom Joe Mifsud u Karmnu Curmi. Hu
mportanti li l-paruççani Qalin jkunu jafu b’dak kollu li
qieg˙ed isir ˙alli japprezzaw dejjem iktar.
Fis-sezzjoni ta’ filg˙axija saru g˙add ta’
kummenti u su©©erimenti li ©ew diskussi. Iççentraw
l-iktar in-numri ta’ adoloxxenti li qeg˙din jiltaqg˙u
regolarment, il-Lectio Divina fid-djar tal-familji, u
l-˙tie©a li l-lezzjonijiet tad-duttrina tat-tfal iΩ-Ωg˙ar
ikunu jinkludu spjegazzjoni dettaljata tar-rit tal-
quddiesa. Ìew diskussi modi kif intejbu dawn it-tliet
oqsma ta’ tag˙lim.
69
 Le˙en il-Qala - April 2010
L-EWWEL WAQFA - IL-QALA
Saret tradizzjoni annwali. L-istudenti tas-sitt sena
tal-Iskola Primarja tas-Si©©iewi (Kulle©© San Injazju)
jitilg˙u lkoll flimkien ©ewwa G˙awdex g˙al tliet ijiem
ta’ viΩta edukattiva li te˙odhom mill-MuΩewijiet
tac-Çittadella sal-Mit˙na ta’ Kola, mill-G˙ar ta’ Ninu
sat-Tempju tal-Ìgantija. Mawra li tag˙tihom Ωvog
g˙al mixjiet sbie˙ fil-kampanja G˙awdxija, minn dik
fuq l-G˙olja tal-G˙ammar ˙dejn ta’ Pinu, lejn Wied
il-G˙asri u sa˙ansitra fuq l-g˙olja sa ˙dejn is-Salvatur
ta’ Marsalforn.
Imma dan l-a˙˙ar ftit snin Ωdiedet tradizzjoni
o˙ra: l-ewwel waqfa tkun g˙all-quddiesa ©ewwa
l-Parroçça tant ˙elwa tal-Qala. Is-sena l-o˙ra kien
proprju f’Jum il-Festa tant g˙aΩiΩa ta’ San ÌuΩepp.
70
Din is-sena kien lejlet il-festa imma r-Reverendu
Kanonku Dr Joe Zammit aççetta mill-ewwel li jqaddes
apposta g˙alina. Fil-quddiesa kul˙add talab sabiex
ikollna tlett ijiem kalmi u bla inçidenti. Tlabna wkoll
g˙all-g˙eΩieΩ tag˙na li b˙alissa g˙addejjin minn
Ωmien diffiçli. L-istudenti ©ew im˙e©©a fil-priedka
jibqg˙u jg˙ixu ˙ajja sempliçi u bla dnub.
B’hekk din il-mawra setg˙et tibda b’attività
reli©juΩa li tg˙aqqad il-grupp ta’ aktar minn ˙amsin
tifel u tifla flimkien mal-g˙alliema tag˙hom u
trawwimhom f’edukazzjoni nisranija u soçjali.
Patrick Decelis
Assistant Kap, Kulle©© S. Injazju - Primarja Si©©iewi
 Le˙en il-Qala - April 2010

Il-Lampier
tas-Santwarju
G˙al darb’o˙ra il-kumpanija LAGA - The
Silversmiths, ibbaΩata ©ewwa Óal-Luqa Malta, ©iet
kummissjonata mill-Arçipriet tal-Qala G˙awdex,
Dun Joe Zammit sabiex tirrestawra biçça xog˙ol
prezzjuΩa tal-fidda. Din hija lampier antik li jintrama
fil-knisja tal-Kunçizzjoni ©ewwa din il-parroçça. Dan
juri illi d-diversi xog˙lijiet Ii saru qabel minn din il-
kumpanija g˙al din il-Parroçça ©ew milqug˙a tajjeb
u kienu ta’ sodisfazzjon kemm g˙all-Arçipriet kif
ukoll g˙all-parruççani.
Anke g˙alina b˙ala kumpanija in˙ossuna kburin Ii
stajna ner©g˙u nag˙tu il-kontribut tag˙na sabiex il-
patrimonju artistiku ta’ din il-parroçça jkun restawrat
kif suppost sabiex ikun jista’ jitgawda minn kull˙add.
Tajjeb ng˙idu Ii dawn l-o©©etti g˙andhom ji©u
m˙arsa ˙alli ta’ warajna jkunu jistg˙u igawduhom
ukoll.
Din id-darba konna mitluba nirrestawraw lampier
antik tal-fidda li b’xorti ˙aΩina kien f’kundizzjoni
daqsxejn imwera. Dan il-lampier kellu bosta daqqiet
u tiçrit fil-fidda, waqt Ii xi biççiet kienu tmermru.
Dan probabbli billi matul iΩ-Ωmien kienu saru fuqu xi
tiswijiet illi aktar g˙amlu ˙sara milli ©id. G˙alhekk xi
partijiet kellhom ji©u mibdula f’biççiet ©odda b’mod
illi jinΩamm id-disinn ori©inali.
Illum dan il-lampier ta’ valur, b’sodisfazzjon kbir
g˙al kumpanija LAGA-The Silversmiths jista’ jer©a’
jintrama fil-knisja biex kull˙add jista’ japprezzah mill-
©did.
lrridu g˙alhekk nirringrazzjaw lill-Arçipriet Dun
Joe Zammit g˙al mod kif jie˙u ˙sieb il-valur tal-
patrimonju tal-Qala, japprezzah u jesponih biex ikun
jista’ jitgawda minn kul˙add.
Joe Galea Cavallazzi 71
 Le˙en il-Qala - April 2010

San ÌuΩepp Sultan,

Patrun tal-Óaddiema
Ersaq ja Mejju fuq il-GΩira tag˙na
U libbes bis-sbu˙ija kullimkien
Farra© ‘l qlubna w ag˙milna fer˙ana
Sabbar bi ©mielek il-hemm fil-˙addiem.

Er©a’ ja Mejju ressaq fuq gΩiritna

Il-©id li int kont taf iΩΩejjen bih
Djar in-nies tag˙na w ibqa’ f’˙ajjitna
Id-dawl, it-tama, is-sliem u l-mistrie˙.

Int kont il-mag˙Ωul biex fl-ewwel jum tieg˙ek

Jil˙aq sultan, ÌuΩeppi “il-Óaddiem”
Ifra˙ ja Mejju w a˙na wkoll mieg˙ek
Nifir˙u g˙ax bih isaltan is-sliem.

Mit-tron Ìuzeppi kebbsilna g˙al xulxin,

In-nar ta’ m˙abbtek li jΩommna henjin.

ÌuΩe Agius Bonello

Lill-”Magnus”!
Magnus ta’ qalbi, jien lilek nag˙tik çurkett
Tad-djamanti u dan Ωomm g˙ax hekk l-etikett!
Fuq kollox dan huwa mis-sbie˙ nett
U fih tar l-ilwien ta’ ©wejn˙ajn il-farfett!

Nag˙millek ukoll bukkett ward ifu˙ daqs l-inçens

U nqeg˙dulek fit-tempju glorjuΩ fejn tistkenn!
Hemm quddiemek irridu sewwa sew,
Óalli Lilek nitolbu l-barka u dlonk ninqdew!

Le, Kbir ÌuΩeppi, mhux b’bukkett ward u b’çurkett

Se nurik biss im˙abbti, ’ma bewsa mill-kbar nett!
Nitolbok taççettaha ˙ier©a minn qalb mimlija m˙abba
U t˙allix li qatt fiha l-˙aΩen jitrabba!

San ÌuΩepp ta’ qalbi, Ωgur mhux minnek ikun

Li bniedem ji©©ennen qalb l-irwiefen tad-dnub!
Int tjieba bla qies, jixraqlek kull ©ieh,
U g˙alhekk tar-rejjiet jixraqlek l-ifjen ilbies!

O kbir Patrun tag˙na, ˙ares nitolbok ’l ra˙alna:

Kap, qassisin, bdiewa u ˙addiema lkoll fer˙ana!
Ibqa’ tag˙na l-“Magnus’’ anke g˙at-tfal da˙kana,
˙alli nibqg˙u ng˙oΩΩuk sa ma x-xag˙ar jibjad tajjara.

Joe Cutajar

72
 Le˙en il-Qala - April 2010
GÓELUQ IL-MITT SENA MIT-TWELID
TAS-SURMAST ANTON BUTTIGIEG
25 ta’ Jannar 2010
minn Josette Buttigieg
Kien ili na˙seb fuq il-jum tal-llum (25 ta’ Jannar
2010). Ma ridtx li jg˙addi g˙eluq il-mitt sena mit-
twelid ta’ missieri ming˙ajr l-ebda rikonoxximent.
Kien il-˙sieb tieg˙i li ˙uti u jien niltaqg˙u flimkien
biex infakkru din id-data sinifikanti. Óassejt li fis-snin
li g˙exna b˙ala tfal u l-quddiem iΩjed, nisa u r©iel,
kollha mexjin fi triq li g˙aΩilna, kien hemm forza li
torbotna flimkien u li ti©bidna lura lejn id-dar fejn
g˙exna u kbirna. Din il-forza kienu l-©enituri tag˙na
li llum g˙addew g˙al ˙ajja o˙ra. Pero t-tifkiriet
tag˙hom huma ˙ajjin f’mo˙˙na u f’qalbna u
g˙alekk ridt li llum, f’g˙eluq il-mitt sena min twelidu
niltaqg˙u flimkien biex inroddu ˙ajr lil missierna ta’
dak kollu li tag˙na u g˙amel mag˙na u fl-istess ˙in
inΩommu friska f’mo˙˙na il-memorja tieg˙u. Meta
ftit ©img˙at ilu, l-ewwel Dun Charles u warajh Paul
Buttigieg, is-Sindku, semmewli din id-data u wrewni
ix-xewqa li ti©i çelebrata mhux biss mill-familja imma
wkoll mir-ra˙al tal-Qala, ˙adt gost kbir g˙ax rajt li
g˙alkemm ilu tnax il-sena li ©ie nieqes, mhux a˙na
biss imma o˙rajn ukoll jiftakru f’dak kollu li g˙amel
tul ˙ajtu partikolarment g˙ar-ra˙al tal-Qala.
Meta t˙ares lura tistaqsi lilek innifsek, kif jista’
wie˙ed jag˙mel daqshekk. Missieri kien attiv f’diversi
oqsma. B˙ala karriera kien fil-qasam tal-edukazjoni.
Beda b˙ala g˙alliem u g˙adda minn livell g˙all-ie˙or
sa ma spiçça Education Officer g˙al G˙awdex. It-
tag˙lim kien il-mimmi t’g˙ajnejh. Avolja ta’ 27 sena
kien di©a’ kap ta skola però xorta baqa’ jg˙allem,
mhux fil-klassi imma kullimkien u kull ˙in. B˙al ma
g˙allem lilna, g˙allem il-˙afna u ˙afna o˙rajn u ma
kien i˙alli l-ebda okkaΩjoni tg˙addi fejn jista’ jg˙allem
˙a©a jew o˙ra. Nitkellem mill-esperjenza tieg˙i. Dak
kollu li naf kellu l-fundamenti tieg˙u f’dak li g˙allimni
hu, tag˙lim li ma kien jaqta’ xejn. Kien hu li rawwam
fina im˙abba g˙al-kotba tant li illum avolja kbirna w
xja˙na ˙add minna ma jkun komdu jekk ma jkollux
ktieb x’jaqra. Qatt ma ©ag˙lna naqraw ktieb bil-fors,
imma kien jitkellem mag˙na fuq kotba u jikwotalna
u hekk iqajjem fina kurΩità biex inkunu nafu iΩjed. U
b˙al ma g˙amel mag˙na g˙amel ma o˙rajn. Kul˙add
kien isejja˙lu Surmast. Rari li smajt lil xi ˙add isejja˙lu
b’ismu, u veru kien jist˙oqqlu l-isem ta’ Surmast.
Però avolja kien daqshekk meg˙di fit-tag˙lim kien
jinterressa ruhu u jsib ˙in g˙all-affarijiet o˙rajn.
Kien iservi fuq ˙afna kumitati, kemm governattivi
kif ukoll soçjali, u kull fejn kien serva b’impenn.
Óadem fl-interess tal-g˙alliema fil-Gozo Commitee
fi ˙dan l-Malta Union of Teachers. Óadem fl-
interess tal-Edukazzjoni b˙ala membru tal-Board of
Education. Meta twaqqfu l-kumitati lokali ˙adem fl-
interess tal-Qala u wara, b˙ala rapprezentat tal-Qala
fil-Gozo Civic Council, ˙adem mhux biss fl-interess
tal-Qala, imma wkoll fl-interess ta’ G˙awdex kollu
b˙ala Chairman fil-kumitat tax-xog˙ol u wara b˙ala
president. Óadem ukoll fl-interess tal-knisja. Kien
wie˙ed mill-fundaturi tal-Azzjoni Kattolika f’G˙awdex
u stinka biex l-Azzjoni Kattolika tid˙ol f’kull ra˙al
tal-gΩira. Il-Qala kien l-ewwel ra˙al li kellu ç-çirkolu
tal-Azzjoni Kattolika. IΩda g˙alkemm kien impjegat
f’tant oqsma lil Qala qatt ma’ ta it-tieni post. Dejjem
kienet l-ewwel f’mo˙˙u u f’qalbu. Kien hu li qajjem
l-interess fil-wirt storiku tag˙ha u fittex u qalleb biex
jikteb l-istorja tag˙ha. Kien dejjem il-forza li tmexxi
fl-avvenimenti l-kbar ta’ ra˙alna. G˙alkemm kont
g˙adni Ωg˙ira, però niftakar il-˙e©©a li biha ˙adem
biex ji©i mag˙ruf b˙ala iben il-Qala, l-ewwel isqof
t’G˙awdex Mons. Mikiel Buttigieg. Fl-inkoronazzjoni
tal-Kunçizzjoni mhux biss ˙adem fuq li ˙adem biex
jikkordina dak kollu li sar imma kien i˙abrek biex il-
kuruna tkun imΩejna bl-aktar mod li jixraq lill-kwadru
prezzjuΩ. Kien hu li re©a ˙e©©e© g˙al-inkurunazzjoni
tal-kwadru ta’ San Guzepp u aktar tard biex ikun
inkurunat ukoll il-kwadru ta’ Santa Marija tal-Qala
biex hekk dan il-kwadru jkollu l-apprezzament li
tixraqlu b˙ala kwadru devot u ta’ pre©ju. Il-MuΩew
tal-knisja li ji©bor fih it-teΩori tal-knisja kienet ˙lieqa
o˙ra tieg˙u.
Però il-kwalità partikolari ta’ missieri, kienet
li minkejja li kien daqstant impenjat b’affarijiet
li je˙tie©u ˙in u ener©ija, dejjem g˙ex qalb in-
nies. Fi Ωmien meta kien hawn illitteralizmu kbir,
u servizzi soçjali ftit li xejn, hu kien il-kolonna li
fuqha jistrie˙u n-nies tal-Qala u anki ta’ barra mil-
Qala. Kienu jfittxuh f’kull bΩonn li kien ikollhom.
Min sempliçiment irid jikteb ittra lil niesu msefrin,
min biex jimla xi formoli l-aktar dawk marbuta ma’
biedja, min biex jag˙mel applikazzjoni u fuq kollox
denunzji fejn min kien ikollu bΩonn tag˙ha g˙ax ikun
tilef lil xi ˙add mill-familja, kien je˙tie© bniedem ma’
min jafda. Il-bieb tad-dar kien miftu˙ g˙al kul˙add u
kien jilqa’ lil kul˙add. Illum il-˙ajja tbiddlet, u hemm
˙afna iktar mezzi ta’ edukazzjoni, u g˙alhekk hu
diffiçli biex iΩ-Ωg˙ar japprezzaw il-valur ta’ bniedem
b˙al ma kien missieri. Però hi x-xewqa tag˙na li
jibqa’ mfakkar mhux b˙ala bniedem prominenti
imma b˙ala bniedem li bl-im˙abba li kellu g˙al ra˙al
twelidu, g˙an-nies tieg˙u u g˙al-familja, kien veru
ezempju u dawl g˙al dawk li jafuh. J’Alla t-tifkira ta’
g˙eluq il-mitt sena minn twelidu sservi biex ismu
jibqa’ dejjem frisk fil-qalb u l-mo˙˙ ta’ wliedu u wlied
uliedu u mag˙hom in-nies tal-Qala... 73
 Le˙en il-Qala - April 2010
Mid-Djarju ta’{u\epp Debono (13)
Mi©bura u ppreΩentata minn: Euchar Mizzi
It-Tielet Kapitlu: It-Tieni Parti - Jaqbad mill-˙ar©a - Jannar 2010:
1. “Il-Qala tfakkar l-45 SENA mindu l-Parroçça Ìiet
Mg˙ollija G˙ad-Dinjità ta’ PARROÇÇA ARÇIPRETALI”
Id-Djoçesi ta’ G˙awdex kienet qed tipprepara sabiex
tiffeste©©a g˙eluq il-mitt sena mit-twaqqif tad-
Djoçesi tag˙ha mill-Qdusija Tieg˙u l-Papa Piju IX,
permezz tal-Bolla Singularis Amore (B’im˙abba liema
b˙ala) tas-16 ta’ Settembru 1864. Kif wie˙ed jista’
jimma©ina dan kien avveniment kbir u singulari
g˙all-gΩira G˙awdxija g˙aliex minn dak inhar ‘il
quddiem, G˙awdex sar Djoçesi g˙alih, maqtug˙
minn dik ta’ Malta, filwaqt li din ta’ l-a˙˙ar,
imbag˙ad b’effett ta’ hekk saret Arçidjoçesi.
Kull Djoçesi tkun immexxija minn Isqof
Djoçesan, li jkun ir-Rag˙aj Spiritwali u Reli©juΩ
responsabbli minnha. B˙ala l-Ewwel Isqof ta’ din id-
Djoçesi t’G˙awdex, ©ie mag˙Ωul u ma˙tur, Mons.
Mikiel Fran©isk Butti©ie©, bniedem tar-ru˙, twajjeb,
u g˙aref, iben il-Qala, li twieled fit-3 ta’ Novembru
1793, fid-dar numru 30, Triq l-Imgarr, illum Triq it-
28 t’April, 1688. Mons. Butti©ie© kien ma˙tur mill-
Q.T. il-Papa Piju IX, Isqof ta’ Lite u Isqof AwΩiljarju
g˙al G˙awdex fis-16 ta’ Marzu 1863. Fit-22 ta’
74
Settembru 1864, l-istess Papa Piju IX innomina lil
Mons. Butti©ie© b˙ala l-Ewwel Isqof t’G˙awdex,
waqt li g˙amel l-Ingress tieg˙u fil-Katidral ta’
G˙awdex fit-23 t’Ottubru ta’ l-istess sena.
Mal-faççata ta’ din id-dar, twa˙˙let Lapida
Kommemorattiva li tfakkar li dik hija d-dar fejn
twieled l-Ewwel Isqof t’G˙awdex. Dan ©ara nhar
il-Óadd 6 ta’ Lulju 1947, waqt çeremonja solenni
li bdiet b’korteo mill-Knisja, dak inhar Parrokkjali
u mxiet lejn din id-dar fost daqq ta’ qniepen,
kant litur©iku u talb. F’dan il-korteo ˙adu sehem
fost l-o˙rajn, il-Kapitlu tal-Katidral u dak tal-
Kolle©©jata tax-Xag˙ra, Ωew© lokalitajiet fejn Mons.
Butti©ie© serva b˙ala Kappillan qabel la˙aq Isqof,
il-Kummissarju g˙al G˙awdex, diversi Kapijiet
tad-Dipartimenti Governattivi t’G˙awdex, nies
importanti G˙awdxin u l-Kumitat Organizzattiv.
Qabel il-Kxif tal-Lapida li sar minn Mons. GuΩeppi
Pace, dak iΩ-Ωmien Isqof t’G˙awdex (is-seba’ wie˙ed
fil-lista), sar diskors mirqum u studjat tal-okkazzjoni
mill-mibki, bravu u Professur Monsinjur Mikiel Çefai,
Ex-Arçipriet tal-Parroççi tar-Rabat, u wara anke
Vigarju Ìenerali tad-Djoçesi t’G˙awdex.
F’dan iΩ-Ωmien, il-membri tal-Kleru tal-Qala,
immexxija mill-ma˙bub Kappillan Dun Karm
Vella mill-G˙arb, f’wa˙da mil-laqg˙at tag˙hom,
kienu iddeçidew li jag˙mlu talba formali lis-
Santa Sede fil-Vatikan. L-iskop tal-talba kien
sabiex b’tifkira ta’ g˙eluq il-mitt sena mit-twaqqif
tad-Djoçesi ta’ G˙awdex li twaqqfet permezz
ta’ l-Isqof Mikiel Fran©isk Butti©ie©, iben din il-
Parroçça b˙ala l-Ewwel Isqof tag˙ha, kif ukoll
min˙abba id-devozzjoni kbira Marjana li ˙ar©et mis-
Santwarju Nazzjonali tal-Immakulata Kunçizzjoni,
li wkoll jinsab fl-istess Parroçça, il-Knisja Parrokkjali
ti©i elevata g˙al wa˙da Arçipretali. Hawn taw
l-g˙ajnuna tag˙hom diversi nies prominenti o˙ra
fil-Ìerarkija tal-Knisja lokali fosthom, l-istess Isqof
Mons. ÌuΩeppi Pace, li approva u ffirma l-istess
talba, Mons. Mikiel Çefai, wkoll iben il-Qala u xi
˙bieb o˙rajn.
Kbir kien il-fer˙ tal-Qalin, meta f’lejla sabi˙a
tar-Rebbieg˙a, id-29 ta’ April 1965 il-qniepen
melodjuΩi tal-Knisja tag˙na taw l-a˙bar li t-talba
tal-Parroçça tag˙na ©iet aççettata mill-Vatikan u
l-Parroçça ©iet mg˙ollija g˙ad-dinjità ta’ wa˙da
 Le˙en il-Qala - April 2010
Arçipretali. Dan se˙˙ b’digriet tal-21 ta’ April 1965,
ma˙ru© mis-“Sacra Congregatio Concilii” li j©ib
il-firma tal-P. Kardinali Villot u G. Palazzini. Din il-
Bolla qamet lill-Parroçça tal-Qala Lm15 (˙mistax-il
lira Maltin). Dan id-digriet jinsab imdendel fis-
Sagristija tal-Knisja Arçipretali. Fi ftit minuti l-pjazza
tal-Knisja mtliet bil-Qalin, ilkoll da˙kana u fer˙anin
b’eçitament fuqhom g˙al dan l-akkwist importanti,
jaqbΩu u jiddevertu flimkien mal-membri tal-Kleru
tal-lokal. Wara, da˙lu fil-Knisja jirringrazzjaw lill-
Mulej u lil San ÌuΩepp g˙al dik l-a˙bar hekk sabi˙a
u Onorabbli, fejn tkanta t-“Te Deum”. Imbag˙ad
mmexxijin mill-istess Kappillan Vella, flimkien mad-
disa’ Saçerdoti tal-Parroçça u folla mdaqqsa, daru
dawra mal-˙wienet tar-ra˙al ilegilgu xi grokk u
jitkellmu fuq it-tifsira ta’ din il-promozzjoni minn
Knisja Parrokkjali g˙al wa˙da Arçipretali.
Imbag˙ad f’Ìunju ta’ l-istess sena fil-Qala saret
©abra g˙ad-deheb sabiex ikun jista’ jin˙adem salib
sabi˙ tad-deheb g˙all-Arçipriet tal-Qala, l-Ewwel
wie˙ed fl-istorja tag˙ha. Din il-biçça xog˙ol kienet
fdata f’idejn is-Sur Carmel Grech – Uffiççjal tas-
Sanità, li g˙adu mimli bil-g˙omor. Id-deheb in©abar
u s-salib ©ie ordnat f’Ruma l-Italja. Fil-fatt, ftit tax-
xhur wara s-Salib wasal il-Qala. Salib tad-deheb
opra tal-arti, b’erba’ evan©elisti fl-erbat irjus tieg˙u
mag˙mula mill-avorju. L-ispiΩa ta’ dan is-Salib
telg˙et g˙as-somma ta’ tmienja u tmenin lira maltin
u tmien xelini (£88.08s), ovvjament bil-valur ta’ dak
iΩ-Ωmien.
F’jum il-Festa Litur©ika ta’ San ÌuΩepp, fid-19
ta’ Marzu tal-1966, inΩammet Çerimonja solenni,
fejn is-Sur Carmel Grech, g˙an-nom tal-poplu tal-
Poplu tal-Qala ppreΩenta s-Salib lill-Arçipriet il-©did,
il-Kanonku Dun Karm Vella fost il-fer˙ u l-applaws tal-
folla preΩenti fil-Knisja Arçipretali tal-Qala. F’diskors
ta’ ringrazzjament, li kif wie˙ed stenna kien wie˙ed
kommoventi ˙afna, ir-Reverendu Arçipriet radd ˙ajr
lill-Kleru u l-Poplu kollu tal-Qala g˙all-festa sabi˙a
u kbira li g˙o©obhom jorganizzaw f’din l-okkaΩjoni
solenni u speçjali g˙all-Qalin kollha. Imbag˙ad
l-Arçipriet Vella wieg˙ed li b’apprezzament u
b’rikonoxximent g˙al dan kollu, huwa kien ser i˙alli
dan is-Salib g˙all-Arçiprieti l-o˙ra kollha li g˙ad ji©u
warajh, biex b’hekk ikompli ji©i mfakkar dan l-unur
li s-Santa Sede kienet tat lill-Parroçça tag˙na. Din is-
serata ©iet fi tmiemha b’riçeviment g˙al dawk kollha
preΩenti kemm Qalin kif ukoll mistednin u barranin.
Matul dawn il-˙amsa u erbg˙in sena, dan is-
Salib intlibes minn erba’ Arçiprieti o˙ra li huma;
Dun ÌuΩepp Borg Attard mill-Fontana, Dun Anton
Sultana mill-istess parroçça tal-Qala, Dun Karm
Refalo mix-Xag˙ra u mill-Arçipriet preΩenti Dr. Joe
Zammit mill-Belt Victorja.
Nappella lil ˙uti Qalin biex nibdew na˙sbu
mill-lum biex ˙ames snin o˙ra, infakkru l-Ìublew
tad-Deheb – g˙eluq-il ˙amsin sena – ta’ dan
l-avveniment storiku u sinifikanti, li ja˙bat fis-sena
2015.
2. 50 Sena mill-Ftu˙
tal-Iskola Primarja tal-Qala
L-iskola Primarja tal-Gvern tal-Qala ©iet miftu˙a
mill-Prinçep Philip, id-Duka ta’ Edinburgh fis-27
t’April 1960 fl-10.00 ta’ filg˙odu u mbierka mill-
Eççellenza Tieg˙u Mons. ÌuΩeppi Pace, Isqof
t’G˙awdex.
Jiena li dak iΩ-Ωmien kelli biss 10 snin, kont
wie˙ed mit-tfal tal-Iskola li konna niffurmaw il-Kor
tat-Tfal li kantajna il-“God Save The Queen” u anke
l-Innu Nazzjonali Malti. Dan il-kant kien g˙allimulna
l-mibki Surmast Nazzarenu Refalo mix-Xag˙ra
G˙awdex, li b’paçenza kbira kien jirri˙ersjana
darbtejn fil-©img˙a u fl-a˙˙ar ˙mistax kwaΩi kuljum.
Dik is-sena jien kont fit-3rd u t-teacher tag˙na kien
Mr Nikola Pace.
Il-Head Teacher ta’ dak iΩ-Ωmien kien is-Sur
ÌuΩeppi Vella minn Hat-Tarxien li kien g˙adu kif
iggradwa mill-Ingilterra u kien ©ie joqg˙od bil-mara
u t-tifel g˙and Maria Butti©ie© mag˙rufa b˙ala
t-‘Tamla’. Marija kienet xebba tal-MuΩew u kienet
toqg˙od fil-post tal-gallerija li llum fih hemm il-Hair
dresser. Is-Sur Vella dam il-Qala s-sena skolastika
wa˙da, dik ta’ Settembru 1959 u Lulju 1960.
Imbag˙ad huwa mar lura Malta.
Huwa nteressanti li wie˙ed ikun jaf, li fi Ωmieni,
l-Qala kien hawn Ωew© skejjel Primarji tal-Gvern,
wa˙da tas-subien u l-o˙ra tal-bniet. Tal-bniet
kienet tiffunzjona mir-residenza tal-Kunvent
tas-Sorijiet Fran©iskani fi Triq il-Kunçizzjoni, fejn
g˙adhom hemm sal-lum. Tas-Subien kienet f’dar
privata mikrija lill-Gvern u din kienet fi Triq l-Imgarr,
kantuniera ma’ Triq il-Wardija, illum hemm Joe il-
Mekkanik “Ta’Koro˙˙u”. Minkejja dawn iΩ-Ωew©
postijiet, il-klassijiet taΩ-Ωg˙ar nett, dawk ta’ Stage 1
u 2, it-tfal kienu jattendu g˙and is-Sorijiet flimkien
subien u bniet, waqt li Standard 1 u 2 tas-subien
dak iΩ-Ωmien, min˙abba nuqqas ta’ spazju, kienu
jsiru f’garage, bieb l-isfel mill-postijiet ‘tar-Ra˙el’
fl-istess Triq il-Kunçizzjoni. Illum dan il-garage sar
dar private u jisimha ‘Bibiena’. Mela jien, stage 1 u
2 g˙addejthom g˙and is-Sorijiet, waqt li Standard
1 u 2 fil-Garage l-isfel minnhom. It-3rd a˙na konna
75
 Le˙en il-Qala - April 2010
bdejna fl-iskola ta’ Triq l-Imgarr kantuniera ma’ Triq
Wardija u f’April, imbag˙ad ©arrejna kollox g˙all-
Iskola l-©dida u sabi˙a li kif g˙edt aktar il-fuq kienet
miftu˙a mill-Majesta Tieg˙u l-Prinçep Philip, id-Duka
ta’ Edinburgh, ir-ra©el tar-Regina EliΩabetta II.
Bosta kienu l-mistednin f’dik l-okkazzjoni. Apparti
membri minn na˙a tal-Gvern u l-Kummissarju
g˙al G˙awdex, kien hemm ukoll il-President u
l-Uffiççjali tal-Kunsill Çiviku t’G˙awdex, Uffiççjali
mid-Dipartiment tal-Edukazzjoni li kienu mmexxija
mill-Ministru tal-Edukazzjoni, membri tal-Kleru u
o˙rajn. L-Iskola ©iet imbierka mill-Isqof t’G˙awdex,
Mons. ÌuΩeppi Pace. Ovvjament it-tfal u n-nies tal-
Qala kienu kollha skerati mal-barriers dawra mejt
mal-faççata u tul l-iskola kollha sat-Triq Papa Piju IX,
bi bnadar Ωg˙ar ta’ Malta u l-Jack ingliΩ f’idejhom
biex inxejruhom hekk kif jasal id-Duka.
Dak inhar g˙alina kienet xi ˙a©a verament kbira.
Jien ta’ tifel li kont kont impressjonat bis-sigurta’
mag˙mula minn numru mhux ˙aΩin ta’ Pulizija u
anke w˙ud minnhom lebsin pajΩana. Dawn kienu
tul l-iskola u anke ©ewwa fiha u fuq il-bjut tag˙ha.
Niftakar li meta nkixfet il-lapida kommemorattiva,
76 ©iet ukoll imtellg˙a l-bandiera Maltija fuq Arblu
tal-˙adid li kien imwa˙˙al fil-concrete isfel hekk kif
taqbad il-bankina, faççata tal-bieb çentrali tan-na˙a
t’isfel fejn illum hemm l-g˙assa tal-Pulizija. Illum
din il-parti tal-iskola ©iet mibdula f’Çentru Çiviku li
fih jinkorpora diversi uffiçini, fost anke l-Uffiççju tal-
Kunsill Lokali tar-Ra˙al tag˙na.
Fid-Djarju ta’ ÌuΩepp Debono hemm imniΩΩel
hekk; “I, as a member of the Qala Civic Council was
invited to attend. He (the Duke) stopped infront
of me, shook hands and talked to me”. ÌuΩepp
Debono kompla jg˙id li Prince Philip, ir-Ra©el tar-
Re©ina EliΩabbetta II, wasal Malta fl-Ajruport ta’ Óal
Luqa fis-6.00 ta’ filg˙axija tal-25 t’April, telaq lura
jumejn wara, fis-27 ta’ l-istess xahar (wara l-ftu˙ tal-
Iskola tal-Qala) fis-2.30 ta’ wara nofs inhar.
Dak inhar kienet ©urnata sabie˙a u mportanti
˙afna g˙al Qala. Lapida li tfakkar dan l-avveniment
tinsab ma’ ©enb il-bieb il-kbir ta’ l-istess skola u li
fuqha hemm skrizzjoni li j©©ib id-data, u Isem il-
Prinçep Philip. Ftit ta’ snin ilu din l-iskola ing˙atat
l-isem ta’ “Skola President Anton Buttigieg”, li kien
Avukat, Poeta, Politiku u anke President ta’ Malta.
Anton Butti©ie© kif nafu, kien ukoll iben il-Qala.
Tmiem
 Le˙en il-Qala - April 2010
It-Tradizzjoni tas-Santwarju tal-Kunçizzjoni
Is-Santwarju tal-Kunçizzjoni
Illi g˙andna ©ewwa l-Qala,
Kappella mill-eqdem tal-gΩejjer
Ûgur li mkien m’hemm o˙ra b˙alha.
Das-Santwarju g˙andu storja,
Ix-xhieda tat-tradizzjoni;
Li jinsab fil-post fejn mibni
T’Alla kienet id-direzzjoni.
Skond din it-tradizzjoni
Fil-Qala, snin ilu bil-mijiet,
Riedu li maqdes Ωg˙ir jinbena
Biex iwettqu l-imqaddsa dmirijiet.
L-art g˙alhekk dritt ©iet mag˙Ωula
Fil-qalba tar-ra˙al sew,
Bi ˙©arhom il-Qalin kollha
Dax-xog˙ol qaddis jibnu bdew.
IΩda ©ara li kull fil-g˙odu
Lura g˙ax-xog˙ol, ma jsibu xejn,
Il-©ebel li kienu jibnu
Jisparixxi matul il-lejl.
G˙all-ewwel in-nies t˙assbu,
G˙aliex u x’kien dana l-ixkiel?!
Kien hemm min ukoll fattara
Li kienet ˙idma ta’ xi ˙alliel.
Lejla wa˙da g˙amlu l-g˙assa
Ódejn il-©ebel sewwa sta˙bew,
Biex jaraw x’kien sejjer jigri
Bis-sabar kollu jistennew.
Meta l-lejl kien da˙al sewwa,
L-g˙assiesa mrekkna g˙all-irdoss;
Raw Mara liebsa lbies abjad
Tieqaf quddiem tal-©ebel il-gozz.
Wara ftit daret u telqet
Lejn tal-Mar©a ©ibdet g˙all-wied,
Óa©a tal-g˙a©eb, anke il-©ebel
Wa˙da wa˙da warajha timxi bdiet.
L-g˙assiesa b’biΩa’ li twa˙˙ax
Imwerrin marru lejn id-dar,
Lil qrabathom qalu bil-©rajja.
Mar-ra˙al xterdet dritt l-a˙bar.
Fuq il-post Ωdiedet il-g˙assa
Biex jaraw x’kien qed isir,
Re©a’ l-istess; kif ti©i l-Mara,
G˙al warajha l-©ebel itir.
Did-darba xi ftit g˙assiesa
G˙amlu ˙ilithom u l-kura©©,
Wara dil-Mara mxew bil-mo˙bi,
G˙amlu speçi ta’ spjuna©©.
Ìibdu g˙al post "il-Óalq" imsejja˙,
Hemmhekk iI-Mara sparixxiet,
B’g˙a©eb kbir, mi©bur f’rokna,
Jaraw tal-©ebel it-tag˙bijiet.
Dil-©rajja t˙assib kbir nisslet,
Óadd ma jaf kif ser tispiçça,
Imnebb˙in minn dawl il-G˙oli,
FI-a˙˙ar fehmu x’kienet il-biçça.
G˙arfu min kienet il-Mara,
Dir-rieda dritt qablu mag˙ha,
Fejn Hija riedet li jibnu l-knisja
Ghad-devozzjoni u l-qima Tag˙ha.
G˙ax-xog˙ol dritt meddew idejhom
Bidu g˙all-bini n-nies taw,
F’tarf il-”Óalq”, fil-post imnebba˙,
Dan il-Maqdes illum naraw.
It-tradizzjoni tkompli tg˙idilna
Li fuq l-ewwel post li kien mag˙Ωul,
Flok il-knisja, b˙ala tifkira,
Salib tal-©ebel ©ie mag˙mul.
Ricky Haber
(Din il-PoeΩija qed ter©a’ tidher peress li meta
dehret, kienet ipprintjata ˙aΩin bi Ωball. G˙alhekk
issa qed ner©g˙u nipprintjawha korretta kif
suppost kellha tidher.)
77
 Le˙en il-Qala - April 2010
AUSTRALIAN QALA ASSOCIATION
L-ASSOÇJAZZJONI TAL-QALA FL-AWSTRALJA
48 Cowper Avenue, St Albans, Victoria 3021, Australia. Tel: 0061 (03) 93674268
Tag˙rif mill-Awstralja dwar ˙utna l-Qalin emigranti,
IL-QALA ‘L BOGÓOD MILL-QALA
AÓBARIJIET MILL-BELT
TA’ MELBOURNE
G˙eΩieΩ Qalin, insellmilkom, kif intom? Re©g˙u
g˙addew erba’ xhur o˙ra mill-a˙˙ar li ktibtilkom,
minn fuq din ir-rivista tal-Le˙en il-Qala. Issa
g˙alina hawn spiçça s-sajf u qeg˙din fil-˙arifa,
però it-temp xorta wa˙da jibqa’ s˙un u sabi˙, u
jdum hekk sa nofs Mejju fejn imbag˙ad it-temp
jiksa˙ f’kolp. Nistg˙u ng˙idu, a˙na qisu g˙andna
Ωew© sta©uni biss, g˙ax ma hawnx tal-mezzu
temp. Anzi s-sena s-sajf ma tantx kien qalil b˙alma
bassru u nirien ma tantx kien hawn. Xi ftit xita
g˙amlitilna ukoll. Fix-xahar ta’ Frar l-aktar li
telg˙et it-temperatura ta’ 35 Celsius. Veru kellna
sajf sabi˙, kwaΩi b˙al ta’ Malta (˙a©a li ma tantx
t˙obb ti©ri hawn). Issa n˙allu s-sajf g˙alikom biex
78
minn MICHAEL BUTTIGIEG,
President Australian Qala Association
tgawdu l-ba˙ar u l-festi. Però g˙adu ftit kmieni
hux. G˙adna kif iççelebrajna disat’ijiem ta’ karnival
jew l-Moomba fejn il-belt ta’ Melbourne tkun
imlibbsa l-libsa tal-festi, fejn jkun hemm ˙afna u
˙afna attivitajiet x’tara, fosthom l-ikel li jkun hemm
minn kull nazzjon, fejn imbag˙ad it-Tnejn l-g˙eluq
tal-qofol tag˙ha issir il-parata kbira fit-toroq tal-
belt ta’ Melbourne u tkun ukoll ©urnata pubblika
fejn il-pajjiΩi kollha jie˙du sehem bil-kostumi u
l-karrijiet. Ftit taΩ-Ωmien ilu l-Maltin ukoll kienu
jie˙du sehem però daΩ-Ωmien spiççaw ukoll. Fil-
g˙axija mbag˙ad in-nies kollha tin©abar fuq il-
banks tal-Yarra River fejn jkun hemm ˙afna log˙ob
fuq ir-river u fl-a˙˙ar il-log˙ob tan-nar. B˙alma
forsi tafu intom illum l-Awstralja jsibuha l-art tal-
multikultariΩmu, in-nazzjonjiet kollha f’art wa˙da –
one nation one land, kollha Awstraljani. Attiviatjjiet
o˙ra li jsiru ©o Melbourne huma t-ti©rijiet tal-
karozzi u speçjalment il-famuΩa Formula One.
F’Ottubru li ©ej ukoll ser ikun hawn l-ewwel
Qaddisa fl-Awstralja li hi Sister Mary MacKillop li
ti©i ikkanonizzata qaddisa l-Óadd 17 t’Ottubru fil-
Katidral ta’ St Patrick ©ol-belt ta’ Melbourne.
TAGÓRIF MILL-GÓAQDA TAGÓNA
Din is-sena l-g˙aqda tag˙na A.Q.A. qeg˙din
niççelebraw l-˙mistax l-anniversarju mit-twaqqif
tag˙ha fix-xahar ta’ Marzu. Fis-7 ta’ Marzu kellna
l-famuΩa St Joseph’s Family B.B.Q. Picnic ©o
Brimbank Park, Keilor jew a˙jar ix-xalata tal-Qala
fejn issa ˙adet spinta kbira ˙afna. Kul˙add ikun
qed jistenniha fejn ˙afna nies jattendu g˙all-
attivitajiet li jsiru matul il-©urnata, fejn jkollna
programm mimli daqs bajda. Nibdew fl-10.00am
fejn in-nies jibdew jin©abru, f’nofs in-nhar kul˙add
jiekol, il-B.B.Q jkun lest, wara l-ikel nibdew l-Bingo,
ti©rijiet u log˙ob ie˙or g˙at-tfal u l-famuΩa partita
l-boççi fejn issir il-kompetizzjoni tal-boççi li ddum
sejra g˙all-˙in twil, g˙at-3.00pm kollha g˙at-te u
kafe’ u biçça cake u pasti minn tal-g˙aqda u xi nies
li jkunu ©abu mag˙hom. Jiena l-President nag˙mel
 Le˙en il-Qala - April 2010

erba’ kelmiet dwar l-g˙aqda u kif a˙na sejrin u
wara jkollna l-©ibda tal-˙abel (tug of war) nisa ma’
nisa - ir©iel ma’ ir©iel – u o˙ra kbira nisa u ir©iel
fejn ma nafx g˙ala n-nisa jirb˙u dejjem. Fl-Ewwel
ta’ Mejju jkollna dak il-famuΩ popolari mag˙na
l-Qalin, il-ballu ta’ San ÌuΩepp, fejn di©a’ huwa
mimli. L-g˙ada l-Óadd jkollna l-festa tal-padrun
tag˙na San ÌuΩepp, fejn jkollna quddiesa bil-kant,
jitkanta l-Innu popolari ta’ San ÌuΩepp, jinqraw ftit
poeΩiji fuq San ÌuΩepp u l-Qala. Wara l-quddiesa
jkollna ftit light refreshments, banda u D.J. biex
inkomplu niççelebraw il-15 il-anniversarju mit-
twaqqif tal-g˙aqda tag˙na A.Q.A. Tkunu tistg˙u
taraw kollox billi tmorru fuq il-website tag˙na
www.aqa.net.au.
g˙eΩieΩ Qalin nie˙u din l-opportunità biex f’ismi
u l-familja tieg˙i kollha (issa sirna nanniet, baby
girl Tamsyn). Il-kumitat tieg˙i kollu mal-familji
tag˙hom f’isem il-Qalin kollha ta’ Melbourne,
nixtieqilkom l-G˙id it-tajjeb speçjalment lill-W.R.
Kan. Dr Joe Zammit Arçipriet, lis-saçerdoti kollha
tal-parroçça, lis-seminatisti, lis-Sindku Paul Buttigieg
u lil S˙abu kunsilliera u l-familji kollha tag˙hom,
lil Dr Raymond Xerri u l-familja tieg˙u kollha, lill-
Board Editorjali kollu u lill-familji tag˙hom, lil Club
tal-Banda ‘Ite ad Joseph’ u lill-bandisti kollha u
l-familji tag˙hom, lill-g˙aqdiet kollha li hemm fil-
Qala u speçjalment lill-poplu kollu tal-Qala, j’alla
San ÌuΩepp u l-Kunçizzzjoni jΩommuna dejjem ta˙t
il-Patrocinju tag˙hom u j˙arsuna. L-G˙id it-Tajjeb lil
Kul˙add. Sa˙˙a.

AÓBARIJIET MILL-GÓAQDA A.Q.A.

Billi kif tafu intom din is-sena j˙abat il-15 il-
anniversarju mit-twaqqif tal-g˙aqda A.Q.A. Ómistax
wara l-festa ser norganizzaw trip g˙all-Brite l-Óadd
16 ta’ Mejju 2010, fil-kampanja fejn hemm ˙afna
arja pura u friska fejn il-muntanji, fejn immorru
g˙all-©ews u qastan u anke jag˙tuna roasted
cesnuts. Il-Bus hija diga’ mimlija u ˙afna aktar jridu
ji©u. Veru ser tkun ©urnata ta’ pjaçir u ˙ar©a sabi˙a
fil-kampanja g˙all-arja pura u friska ta’ Brite.
G˙adna kif d˙alna fir-randan billi bdejna
l-Erbg˙a tal-Irmied fejn il-knejjes kollha kienu
mimlija bin-nies, kellna ukoll il-festa tar-Redentur
fejn ˙afna Maltin u G˙awdxin ˙adna sehem
u l-knisja ta’ St Mary West Melbourne kienet
ippakkjata anke ukoll fil-festa tad-Duluri. A˙na
l-Maltin u l-G˙awdxin bqajna nΩommu it-
traddizzjoni u l-g˙oΩΩa kbira g˙al dawn il-festi
kabar u sbie˙ tal-G˙id. Ikollna ukoll dik il-Purçissjoni
l-kbira tal-Ìimg˙a l-Kbira fejn jattendu eluf ta’ nies,
li hi biss hawn ©o Melbourne u madwar l-Awstralja
kollha. Óadd il-G˙id jkun jum l-Irxoxt u fil-knisja
ta’ Mary MacKillop ©o Keilor Downs issir il-festa
bl-istatwa tal-irxoxt. L-G˙aqda tag˙na tie˙u sehem
f’dawn il-festi kollha billi tie˙u parti bil-banner.
A˙na issa nibdlu l-˙in g˙ax-xitwa l-Óadd 4 t’April.
G˙al-lum daqshekk u ner©g˙u nitkellmu ftit
fil-˙ar©a li jkun jmiss tal-festa Awwissu. Mela

IN-NAJSIMario Camilleri
“Camilleri Family” 21,
Independence Street, Qala, Gozo.
Tel: 2155 4941 ● For all kind of
Mob: 9946 0725 Concrete Works
9988 5457 ● CRANE HIRE
79
 Le˙en il-Qala - April 2010

O ÛMIEN ÓELU…
L-Emigrazzjoni
mill-Qala lejn l-Istati
Uniti tal-Amerika
Riçerka u Kitba ta’
DR RAYMOND C. XERRI B.A.(Hons)(USA), E.U.Sch.(E.U.Law)
(FRG), D.D.S., M.A.(Dip.St)(Malta), L.F.I.B.A.(UK), D.G.(USA),
P.hD. (Australia)

Il-Qala ra˙al jew belt? Il-Qala huwa ra˙al f’G˙awdex, il-bliet fl-Istati Uniti. Fl-1910 Dr Charles Mattei
però huwa belt f’g˙ajnejn id-dinja. Min jaf kemm ssu©©erixxa li emigranti Maltin u G˙awdxin jistg˙u
hemm Qalin jg˙ixu fil-bliet ta’ Melbourne u jsibu ˙afna xog˙ol fl-Istati ta’ Washington, Oregon
Sydney fl-Awstralja; f’New York u Detroit fl-Istati u Kalifornja. Dan g˙aliex ra lil xi Maltin u G˙awdxin
Uniti ta’ l-Amerika; f’Toronto fil-Kanada; f’Londra li kienu waslu fis-seklu ta’ qabel f’Kalifornja kuntenti.
fl-Ingilterra? U f’bliet o˙ra? F’dan l-artiklu u o˙rajn Dawn l-emigranti kienu ssetiljaw f’New York,
futuri ser naraw kif il-Qala kibret u nfirxet f’dawn Louisiana, Alabama u New Orleans.
l-ibliet madwar id-dinja. F’dan l-artiklu ser nitratta
l-istorja tal-emigrazzjoni mill-Qala lejn l-Istati Uniti JiΩdiedu in-numru ta’
tal-Amerika. Qalin emigranti lejn l-Amerika
L-emigrazzjoni mill-Qala lejn l-Istati Uniti tal-Amerika
G˙awdex gΩira ta’ l-Emigranti Ωdiedet sew wara l-Ewwel Gwerra Dinjija. Skond
Sa mill-qedem il-gΩira G˙awdxija kienet il-post ta’ l-applikazzjonijiet g˙all-passaporti ta’ Qalin li nsibu
emigrazzjoni u immigrazzjoni. Nies ©ejjin u nies fl-Arkivji Nazzjonali ta’ Santo Spirito fir-Rabat tal-
sejrin, biex jg˙ixu hawn u o˙rajn biex jfittxu xog˙ol Imdina, kien hemm madwar 80 li applikaw g˙al visa
f’art o˙ra. G˙awdex hija gΩira ta’ l-emigranti - miΩ- biex jid˙lu fl-Istati Uniti tal-Amerika. L-ewwel grupp
Ωjara ta’ Ulyssis fl-G˙ar ta’ Kalypso fix-Xag˙ra sal- ta’ Qalin, G˙awdxin u Maltin li emigraw lejn l-Istati
bidu mill-©did tal-emigrazzjoni fl-2008, l-G˙awdxin Uniti flimkien kien fis-7 ta’ Lulju 1947. Sa l-1952
huma poplu mobbli ˙afna fejn infirex f’˙afna pajjiΩi in-numru ta’ emigranti Qalin li emigraw lejn l-Istati
madwar id-dinja, fl-Awstralja b’madwar 32,000 Uniti Ωdied b’mod konsiderevoli g˙al madwar 220.
G˙awdxi; fl-Istati Uniti madwar 15,000 u fil-Kanada Wara l-1952 il-Kungress u s-Senat Amerikan
madwar 9,000 biex insemmi ftit. Hemm g˙add kbir g˙adda li©i dwar l-Immigrazzjoni u Nazzjonalità
ta’ komunitajiet f’pajjizi o˙ra fl-Ingilterra, fi Franza u msej˙a l-Att McCarran-Walter. Dan l-att g˙amilha
f’xi pajjiΩi o˙ra tal-Mediterran. aktar diffiçli biex Qalin, G˙awdxin u Maltin jemigraw
lejn l-Istati Uniti sal-1965 meta l-emigrazzjoni naqset
L-Emigrazzjoni li ‘l hinn min˙abba li fis-snin ta’ wara kien hemm il-gwerra
mill-Ba˙ar Mediterran mal-Koreja u dik mal-Vijetnam fejn l-emigranti
L-ewwel emigrazzjoni ta’ nies mill-
Qala kien lejn pajjiΩi ta’ l-Afrika ta’
Fuq, l-aktar lejn l-Al©erija, t-TuneΩija
u l-E©ittu fil-bidu tas-seklu dsatax fejn
Malta kienet g˙adha kif saret kolonja
ta’ l-Imperu Ingliz. Wara din il-mew©a
ta’ emigrazzjoni f’nofs is-seklu dsattax
l-G˙awdxin, partikularment il-Qalin u
n-Nadurin bdew i˙arsu lejn artijiet ferm
aktar ’l bog˙od mill-Mediterran. Il-Bliet-
portijiet ta’ New York, New Orleans,
Los Angeles u Detroit kienu g˙addejjin
mill-perijodu ta’ ©id kbir fejn l-industriji
kellhom bΩonn ˙afna ˙addiema ta’ l-id u
b’çertu snajja.
Sa l-1910 kienu l-wa˙diet li emigraw
mill-Qala jew minn G˙awdex lejn dawn
80
 Le˙en il-Qala - April 2010

li kienu jirfsu fuq art Amerikana kienu jispiççaw

suldati ji©©ieldu f’dawn il-gwerer. Gradwalment,
l-emigrazzjoni minn G˙awdex u Malta naqset u
pratikament waqfet g˙al kollox fl-1976.
Fl-1983 l-emigrazzjoni lejn l-Istati Uniti mill-Qala
u G˙awdex kienet re©g˙et bdiet min˙abba l-kriΩi
ekonomika internazzjonali u kompliet sa tlett snin
wara ji©ifieri sa l-1986. Kien fl-2008, 22 sena wara,
meta l-emigrazzjoni mill-Qala u G˙awdex re©g˙et
bdiet fejn f’dik is-sena kienu emigraw 55 persuna
G˙awdxija. Fl-2009 in-numru tela’ g˙al 225.

It-Twaqqif tal-Assoçjazzjoni
tal-Qala fl-Amerika
F’Lulju 2004 konna nsibu 630 persuna mill-
Qala b’çittadinanza Maltija (mill-ewwel sar-raba’
©enerazzjoni) jg˙ixu fl-Istati Uniti tal-Amerika. Dawn
kienu mifruxa primarjament f’dawn l-ibliet: New York
kien hemm 150; Detroit 101 u fil-kumplament tal-
Istati Uniti kien hemm 380 persuna mill-Qala. Dan
˙are© mill-istudju li g˙amilt fl-arkivju tal-Ambaxxata
ta’ Malta fil-Belt ta’ Washington D.C. waqt l-istudji
tat-dottorat tieg˙i.
Kien nhar is-Sibt 25 t’Awwissu 2007 meta
l-Arçipriet tal-Qala, il-Kanonku Dr Joseph Zammit,
flimkien ma’ Dr Raymond C. Xerri u John Paul Cefai
waqfu l-Assoçjazzjoni tal-Qala fl-Amerika fil-Belt ta’
New York. Il-Kumitat fundatur kien mag˙mul minn
Joseph Muscat b˙ala President; Anthony Debono,
Viçi-President; Anne Cremona, Segretarja; Joseph
Grech, TeΩorier; Antonella Broutzas, l-Assistenta
Segretarja u George Cremona, Assistent TeΩorier.
L-assoçjazjoni kompliet tikber u torganizza diversi
attivitajiet matul is-sena kollha, b’mod partikulari fiΩ-
Ωmien il-Festa tal-Kbir Patrun tag˙na San ÌuΩepp.
Fl-2008 l-emigrazzjoni minn G˙awdex re©g˙et
bdiet wara waqqfa ta’ 22 sena. Fl-istess sena mill-
Qala emigraw erba’ persuni u fl-2009 seba’ persuni.
L-emigrazzjoni g˙all-Qalin lejn l-Istati Uniti tal-
Amerika baqg˙et kalamita qawwija li serviet ta’
alternattiva g˙al ˙afna Qalin li marru ja˙dmu jew
jistudjaw f’dan il-pajjiΩ superpotenza. L-Istati Uniti
tal-Amerika provdiet l-g˙exien ta’ eluf ta’ Qalin
fl-Amerika stess matul dawn l-a˙˙ar Ωew© sekli u
bil-©id li ©abu mag˙hom il-Qalin-Amerikani fil-Qala
©©eneraw bosta impjiegi u taw kontribut mhux Ωg˙ir
g˙at-trasformazzjoni u l-iΩvilupp tar-ra˙al tag˙na.
Iva, Alla ˙ares ma kinietx l-emigrazzjoni g˙ar-ra˙al
tag˙na u l-kumplament ta’ G˙awdex g˙aliex il-livell
tal-g˙ixien tag˙na kien jibqa’ snin lura. Il-Qalin
fl-Amerika g˙amlu passi kbar ‘il quddiem meta
tikkunsidra li l-ewwel Qalin marru f’dan il-kontinent
fl-1840 f’vapur sempliçi li l-vja©© ˙a kwaΩi tlett
©img˙at biex qasam l-Oçejan Atlantiku. O Ûmien
Óelu...Fejn int?
––––––––––
• Attard, Lawrence E., Early Maltese Emigration (1990-1914),
Publishers Enterprises Group (P.E.G.) Ltd., Malta, 1983.
• L-Arkiviji ta’ l-applikazzjonijiet tal-passaporti fiç-Çentru ta’
l-Arkiviji Nazzjonali Santo Spirito, fir-Rabat ta’ l-Imdina, Malta
(1840-1940).
• Cini, Charles, Gozo - The Roots of an Island, Said
International Ltd., Malta, 1990.
• Donato, M, L’Emigration des Maltais en Algerie ai XIX eme
Siecle, Montpellier., France, 1985.
• Galea, E., Retour des Ermites de St Augustin en Afrique du
Nord, Bascone et Muscat, Tunesija, 1956.
• Ganiage, J., La Popolation Europeen de Tunis au milieu du XIX
Siecle, Parigi, 1960.
• Xerri, Raymond C., Gozo in the World and the World in
Gozo: a cultural impact of migration and return migration
on an island community, Victoria University, Melbourne,
Australia, 2001.

DAILY (from Monday to Friday)

Transport of goods between Gozo
& Malta and Malta & Gozo
Contact: Joseph Spiteri
‘Villa Loreto’ Bishop Buttigieg Str., Qala
Tel: 2155 4929 / 2137 6193 IMPERIAL EAGLE
Mobile: 9944 6521 Gozo Truck Transport
81
 Le˙en il-Qala
l-Qala - April 2010

Kronaka
tal-Parroçça
mi©bura minn
J OSEPHINE X UEREB

31 ta’ Diçembru 2009 - L-a˙˙ar tas-Sena 13 u 14 ta’ Marzu 2010

In©barna lkoll flimkien g˙all-velja tal-a˙˙ar tas-sena u Matul dawn il-jumejn sar is-Seminar Parrokkjali li jsir
l-Konçelebrazzjoni bis-sehem tal-Kor Parrokkjali ‘San ta’ kull sena fid-Dar tal-Patrijiet Fran©iskani tax-Xatt.
ÌuΩepp’. Fit- tmiem tkanta l-Innu ta’ Radd il-Óajr (Te Óadu sehem f’dan is-seminar dawk li g˙andhom g˙al
Deum) b’ringrazzjament lil Alla. qalbhom il-˙idma pastorali fost il-familji tag˙na.

3 ta’ Jannar 2010 - L-Epifanija tal-Mulej

Festa tat-tfal g˙all-Missjoni. Saret it-T˙abbira tal-Festi
2010. Filg˙odu Mons. Ìor© Bezzina mexxa quddiesa
bis-sehem tat-tfal u tal-familji fejn sar ukoll il-bews
tal-Bambin. It-tfal setg˙u jinkitbu fl-Opra tat-Tfal
g˙all-Missjoni.

17 – 24 ta’ Jannar 2010

Missjoni tax-Xirka tal-Isem Imqaddes ta’ Alla
Matul din il-©img˙a saru diversi Ωjajjar fil-familji,
çelebrazzjonijiet, talb u qrar.
G˙alaqna din il-©img˙a b’Konçelebrazzjoni Pontifikali
mill-E.T. Mons. Isqof Mario Grech, bis-sehem tal-
Kor Parrokkjali ‘San ÌuΩepp’. Wara l-E.T. Mons.
Isqof mexxa Purçissjoni bl-Ewkaristija, b’riparazzjoni
g˙ad-dag˙a u g˙all-G˙aqda tal-Knejjes mat-toroq 15 ta’ Marzu 2010
tas-Salib. Saret çelebrazzjoni tal-Ewwel Qrara g˙at-tfal li din
is-sena ser jirçievu l-Ewkaristija g˙all-ewwel darba.
2 ta’ Frar 2010 - Il-Festa tal-Gandlora Mistiedna partikulari kienu l-©enituri tag˙hom.
Fil-quddiesa ta’ filg˙axija tbierket ix-xemg˙a li
tfakkarna fil-Mag˙mudija tag˙na.

17 ta’ Frar 2010 - Ras ir-Randan

Tajna bidu g˙al dan iΩ-Ωmien ta’ bidla, mit-tajjeb
g˙all-a˙jar, fil-˙ajja tag˙na personali u komunitarja.
Filg˙axija ˙adna sehem fil-Konçelebrazzjoni bir-rit
tat-tqeg˙id tal-irmied, bis-sehem tal-Kor Parrokkjali
‘San ÌuΩepp’.

7 ta’ Marzu 2010

Filg˙axija Dun Daniel Xerri, Rettur tas-Seminarju
mexxa Konçelebrazzjoni. Il-mixja penitenzjali bix-
82 xbieha tal-Ecce Homo t˙assret min˙abba l-maltemp.
 Le˙en il-Qala - April 2010

18 ta’ Marzu 2010

L-E.T. Mons. Isqof Mario Grech mexxa
Konçelebrazzjoni Solenni ta’ San ÌuΩepp, bis-
sehem tal-Kor Parrokkjali. Mistiedna partikulari kienu
Ω-Ωg˙aΩag˙ tal-parroçça. Saret ukoll il-Vestizzjoni ta’
˙ames Abbatini Ìodda.

19 ta’ Marzu 2010

Solennità ta’ San Ìuzepp Patrun tal-Knisja Universali
Matul il-©urnata waslu diversi pellegrina©©i minn
Parroççi G˙awdxin u Maltin. Wara l-Meditazzjoni
tal-Mixja tal-Passjoni mmexxija mill-Adolexxenti,
l-E.T. Mons. Isqof Emeritu Nikol Ì. Cauchi mexxa
Konçelebrazzjoni Solenni ta’ San ÌuΩepp. L-orkestra
kienet ta˙t id-direzzjoni ta’ Mro Frankie Debono.

83
 Le˙en il-Qala - April 2010

20 ta’ Marzu 2010

Ìiet iççelebrata l-erbatax-il edizzjoni tal-Gozo
International Celebration, l-edizzjoni tal-G˙id, bit-
tema ‘In Thy Hands’. Mistednin speçjali kienu il-Joy
Gospel Singers.

84