Aydnlanmann Fizii

Kuantum fiziinin muhteem dnyasyla ilgili size birka akl elici kavramdan bahsederek,
bilincin buradaki roln tarif etmek, aydnlanma yolu yrymzde mevcut halimizi
sorgulamay ve mmknse sorgulatmay denemek istiyorum.
Yryor olduumuz yolda, karlatmz baz noktalarn neden kanlmaz ekilde yle
olmas ya da yaanmas gerektiinin, kendimce, speklasyonlarn da paylamak
niyetindeyim.
Kuantum fiziinin liderlerinden Niels Bohr diyor ki, "Atom kuram ile ilgili paralellikleri
aramak istiyorsak, ... insan var oluun byk dram srasnda hem seyirci ve hem de aktr
olarak ele alan Buda ve Lao Tzu gibi dnrlerin karlatklar sorunlara ynelmemiz
gerekecektir.'
Yine ayn ekipten Werner Hesenberg: Son 'byk savatan beri Japonya'nn kuramsal fizik
dalna salad byk bilimsel katk, belki de Uzak Dou geleneklerinde var olan felsefi
fikirlerle kuantum kuramnn felsefi z arasndaki benzerlie iaret etmektedir.
Kuantum Kuram neden bahseder? zetle atomlar,
atomlarn nmlar, enerjileri ve etkileimleriyle ilgili bir
teoridir.
Kuantum Kuram esasen kime aittir? 1918 ylnda Nobel
fizik dlne layk grlen Alman fiziki Max Karl Ernst
Ludwig Planck, kuantum teorisini oluturan kii olarak
anlr.
Planck Ima Yasas adyla bilinen teorisini 1900 ylnda
Berlinde sunarak, atomlarn srekli titretiini, titreen
atomlarn srekli ve geliigzel enerji yaydn, bu enerji
paracklarna kuantum adn verdiini aklad. Kuantum
terimi, titreen atomlarn belirli dzeylerde enerji yaydn
veya emdiini gstermektedir. Bu durumu aklamak iin
yaratt E=h.v forml, Planck sabiti olarak anlr ve
Kuantum kuramn temel denklemi olarak kabul edilir.
Gelin imdi kuantum fiziinin gizemli, elenceli, uuk kak kavramlarndan bazlar tanrken,
bir yandan da iimizde ve dmzdaki evrenin snrlarnda gezinip, mmknse kaybolalm.

Kuantumun Gizemi: Gzlediimiz, aslnda var olann sadece ok kk bir

ksm

ift Yark Deneyi

Kuantum fiziinin, ya da daha dorusu dnyada bugne kadar yaplan tm deneysel
almalarn, bence, en artc sonularn reten bu deney, evreni ve iindeki her eyi
alglaymzla ilgili ciddi sorgulamalara yol amtr.
Hatta bu olaanst basit deney, deneyi yapanlardan bamsz olarak, hakl bir hrete sahip
olarak, pek ok deneysel fizikinin ve disiplinler aras alan saysz bilim insannn, pek ok
bilimsel kavramdan phe duymasna yol amtr.
Nasl amasn ki? nsan aklyla tasarlanan ve iinde bir bilin olmad dnlen deneysel
aralarn ve atomik yaplarn, aslnda, bir bilince sahip olduuna dair deliller ortaya koyan bir
fenomenden sz ediyoruz. Sonular itibaryla, Einstein dhil, teorik-deneysel-parack-atom
fizii dnyasnn tm yelerini hayrete drerek, Bu nasl olabilir? sorusunu sordurmu bir
atom alt paracktan bahsediyoruz.
Bu nasl olabilir? sorusunun hala yankland koridorlara sahip laboratuvarlarda, benzer
deneyler yaplmaya ve olas bir cevap retilmeye allyor. Ancak nafile! abalar, gelien
teknolojiyle birlikte ok daha kesin ve hassas lmleri ve deney dzeneklerini beraberinde
getirse de sonu deimiyor: Nasl olduu hala bilinmiyor!
Peki, imdiye kadar bunca sz rettiimiz bu pek mehur ift yark deneyi nedir, nasl
yaplmtr, amatr fizik merakllar bunu kendi evlerinde deneyebilirler mi?
Fritjof Capra bu konuda diyor ki: Modern atom-alt
fizii ile ilgili herhangi bir deney yapmak veya bir deneyi
tekrarlamak isteyen bir kiinin, yllar sren youn bir
eitimden gemesi gerekmektedir. Ancak byle yorucu
bir eitimi aldktan sonradr ki, bu kii doaya deney
aracl ile belirli bir soru yneltebilme ve doann bu
soruya verdii cevab anlayabilme dzeyine
eriebilmektedir.
ncelikle temel bilgileri aklayalm
Temel Newton Fizii der ki: In yaylma modeli olarak,
n parack olma teorisi baz alnr. Yani n
temelinin paracklardan olutuu ve hareketinin de bir
paraca uygun ekilde olmas gerektii vurgulanr. Bunun tpk gezegenlerin tabi olduu
evrensel fizik kanunlarna uygun olduu sonucuna varlr. Eer bu doru olsayd, ift yark
deneyinde ortaya kacak desenin yle olmas gerekiyordu:

Arkadaki engelde/duvarda iki ayr aydnlk

alann olmas gerekirdi.
1800lerin banda, bir baka ngiliz fiziki
Thomas Young, sonralar Young Deneyi de
denen ift yark deneyini tasarlarken amac,
n doasna dair duyduu kar konulamaz
merakn gidermek ve kafasnda kendisini
uykusuz brakan n dalga eklinde
olabilecei teorisini snamakt.
Bu deneyi tasarlarken Young, sadece gne n kullanm,
yarklar yerine de ine deliklerini koymutur. ne deliinden
yaylan , zerinde birbirine yakn iki ine delii bulunan ve
deliklerin ilk kaynaa uzaklklar eit olacak ekilde yerletirilen
saydam olmayan bir engele drmtr.
Birinci ine deliinden herhangi bir anda kan k arkasndaki
engelde/duvarda dz bir erit halinde izler brakr. Bu n
parack zelliinin, zaten o dnemde de bilinen, malum
sonucudur. Young bunu bir adm teye tayarak
yarklarn/deliklerin saysn ikiye kartr ve paracklarn nasl
yaylacaklarn ve arkalarndaki engelde/duvarda nasl iz
brakacaklarn gzlemlemek ister.
te bu bilim tarihinin en nemli ve gizemli deneylerinden
birinin dnm noktasdr.
Zira bir ine deliinden geen paracklar arkalarndaki dier iki ine deliinden de ayn anda
geerek, e zamanl olarak duvarda izler brakmaya balarlar.

Youngn tahmin ettii gibi e fazda ilerleyen k engelde/duvarda, dalgalarn giriim

desenlerine benzer izler brakmaya balar.

Perdede bir parlak bir karanlk olarak sralanan giriim izgileri grlmektedir. Tpk n dalga
modelinde n grld gibi, en ortadaki desen parlaktr ve yanlarnda oluan izgiler yarklara
paraleldir.
Bu deneyin sonular bilim dnyasnda hzla yaylm, ve kendi teorilerini ispat etmek isteyen
dier bilim insanlarna ilham kayna olmutur.
Nihayetinde 1815 ylnda sko fiziki James Clerk Maxwell,
yakn dostu Michael Faradayn ngrlerine dayanarak
giritii aratrmalarnn sonucunda nl Maxwell
denklemlerini yaynlam ve n bir elektromanyetik dalga
olduunu ispatlamtr.
Max Planck, 1900de Planck Ima Yasas adyla bilinen
teorisini ortaya koyduktan sonra, atomlarn srekli
titretiini, titreen atomlarn srekli ve geliigzel enerji
yaydn ne srer. Bu atomik dzeyde, bilinen tm klasik
fizik kanunlarna zt grler ve bilgiler veren bu teoriye
destek bir be sene sonra, o zamanlar lgn fikirlerle dolu
gen ve heyecan verici bir fizikiden gelir.

yle ki, 1905 ylnda, n kuantadan olutuunu, yani

enerji paketiklerinden (daha sonralar buna foton
denecektir) mteekkil olduu gibi ilgin bir teori ne srer.
Buna ek olarak, bir kaynaktan yaylan k veya daha yksek
enerjili elektromanyetik dalgalarn (mesela mortesi n) bir
madde yzeyine dmesi sonucu maddeden elektron
yaynlandn iddia eder ve ispatlar. Buna da Fotoelektrik
Etki adn verir. Ve bu kefiyle Nobel Fizik dlne layk
grlr.
Bu gen fiziki Albert Einsteindan bakas deildir. Ta 1915
ylnda, bu ve takip eden savlar, bir deneysel fiziki olan
Milikan tarafndan ispat edilene kadar, Einstein teorik fizik
camiasnn gz nnde tuttuu ama hep pheyle bakt
aptalca savlara sahip bir fenomendir.

Kuantum Alanna Giri

Aklanamayan baz durumlar, n dalga eklinde yaylmasna ramen nasl baz yerlerde
parack gibi davrand gibi, bir yzyl sonra 1905 ylnda Einsteinn Nobel dl ald
Fotoelektrik Etki makalesiyle zmlenmi oldu.
Takip eden yllarda, ift yark deneyi, gelien teknoloji ve lm aletleri sayesinde gelimi
laboratuvarlarda farkl varyasyonlaryla tekrar edilmeye devam etti.
Deneylerde yaplan ufak deiiklikler n doasna dair ok garip sonular retmeye balar:
Bu deneyi tek bana bir foton (Ik, E=hf enerjili paketikler halinde yaylr ve sourulur. Bu k
paketiklerine foton denir; yani fotonlar, k paracklardr.) gnderecek ekilde dzenleyen
bilim insanlar, fotonun deliklerin sadece birinden geip kar duvara ulaacak ve herhangi bir
giriim deseni olumayacan, deliklerin/yarklarn karsnda birer aydnlk hat olumas
gerektiini varsayarak deneylerine balarlar.
Kaynaktan tek tek gnderilen fotonlarn bir hat oluturmas iin belirli bir sre beklendiinde,
beklenenin aksine, her iki deliin karsnda iki hat olumayp, ayn bir anda gnderilen
fotonlarda olduu gibi dalga giriim etkisi grlmtr.
Bunun anlam, her naslsa tek tek yollanan her bir foton, her iki yarktan da ayn anda gemi
ve kendisi ile giriim yapmtr.

Yukardaki gibi, arka taraftaki duvarda, dalga giriim desenleri olumu ve karanlk-aydnlk
blgeler belirmitir.
Bu muazzam sonu, n-elektronlarn ve atomlarn doalar hakknda ok ilgin sorular
sorulmasna sebep olmutur. Nihayetinde fotonun oluturduu giriim deseninde, bir
noktada dalgalarn birbirini yok etmesi grnyorsa (karanlk alanlar), bu fotonun yok
olduunu deil, sadece o noktada fotonun belirmesi olaslnn azaldn ve baka bir
noktada arttn belirtmektedir.

Deneyi Biraz Daha lgin Hale Getirelim

Bilim insanlar, ift yark deneyinde, fotonlarn, yarklardan geerken ki konumlarn bulmak
zere, yarklar izleyen ve teker teker fotonlar sayan bir detektr koymay akl ederler. Ama,
fotonun tek bir yarktan m yoksa her ikisinden birden mi getiini tespit etmektir.
Detektr alp almaya baladnda, paracn hangi yarktan geeceini tespit etmeyen
yarayacak olan bu deiiklik, ekrandaki giriim deseninin grnrln azaltr.

Detektr kapandnda giriim deseni yine grnmeye balar.

te tam da bu noktada, hem n hem dalga hem de parack zelliini ayn anda
gsterememesi olgusu ortaya kar ve hem de seilen bir anda fotonun ekrann her hangi
bir yerinde olabilecei prensibi doar.

Baka bir deyile Bir olay gereklemeye baladnda, onu gzlemlemeye balayan biri
olana kadar, olay sonsuz olaslkta sonu retir.
Kuantum mekaniinin mehur lm problemi, bu deneylerin sonucunda dnlmeye ve
gzlemlenmeye balar. Ve 1926da Erwin Schrdingerin Dalga Fonksiyonu forml ile
tanmlanana kadar da bir muamma olarak fizik tarihindeki yerini alr.
Niels Bohr tm bu gariplikleri toparlayan Kuantum Mekaniine
dair yorumunda, Gerekliin sadece bir kelime olduunu, bizim
dmzda (zihnimizin dnda) bir gerekliin olamayacan,
gereklie yaklamak iin atacamz her admda (her lmde)
ne kullanrsak kullanalm, gereklik olgusunu deitireceimizi
anlatmaya almtr.
Ancak ve ancak bir gzlemci bir atoma baktnda / ltnde
gereklik dediimiz olguyla karlalr; bu da ancak bir
olaslktan ibarettir.

Kuantum fiziinin en elenceli ve bilgilendirici dehalarndan

biri olan Richard Feynman deneydeki gzlem aygtlar ile
ilgili yle bir yorum yapm: Doa, ilerini ylesine
beceriyor ki bunlar nasl yaptn anlamay bir trl
beceremiyoruz. In nereden getiini gsterecek
aygtlar koyarak bunu grmesine gryoruz; ama
harikulade giriim olaylar yok oluyor. Fakat n
nereden getiini syleyecek aygtlarmz yoksa giriim
etkileri geri geliyor. Gerekten ok tuhaf!

Ezoterik Yorumum
Klasik fizie gre, balang koullar bilinen bir sistemin ileyiiyle ilgili, neden-sonu ilikileri
gereince, zaman iindeki deiimlerini bilebiliriz. Mesela ift-yark deneyinin birinci
versiyonunda, nlanan bir fotonun, tek bir yarktan geerek arkasndaki bir ekranda nereye
deceini bilebiliriz.
Ancak ayn deneyin ad gibi ift-yarkla yaplan versiyonunda byle bir belirlilik mmkn
deildir. Ayn kaynaktan kan bir fotonun ekrann neresine decei belirli deildir.
Einstenn rencilerinden John Wheeler (karadelik veya solucan delii terimlerinin de
yaratcsdr), nerdii geciktirilmi gzleme dayal ift yark deneyi sayesinde, nedenselliin
aslnda evrende bizim bildiimiz anlamda var olmadn ortaya koydu.
Bu belirsizlik aslnda hayatn temel sreciyle ilgili hakikatlerden biridir: Belirsizlik, akp giden
zaman iinde, srekli deiimin olmazsa olmaz zelliidir. Her an tm atomlarmz,
molekllerimiz, hcrelerimiz geri dn olmayan bir deiimin ve geicilik iindedir.
Olaylarn bize bir nceki baka bir olayn sonucu gibi gzkmesi, iinde yaamaya mahkm
olduumuz uzay-zaman kafesinin bir yan etkisi olmal. Bu kafesten kurtulmay baaran nice
aydnlanm zihin, olaylar bir btnsellik iinde grmeyi baarm olmal. Bunu dile getirmek,
dilimizin ve kelimelerin mevcut uzay-zamann snrlarna tabi olmasndan dolay, neredeyse
imknsz.
Ustalarn susmas bu yzden olsa gerek!
Budadan sonra bu olguyu u mehur szleriyle Heraklitus ne gzel ifade etmi Ayn nehirde
iki defa ykanamazsnz!

Bu geicilik yaadmz her ey iin geerlidir. Hazlarmz iin de, aclarmz iin de! Hazlarn
ve aclarn bir mddet sonra geecei, sabit kalmayaca, ne yaarsak yaayalm bunun
deimeyecei bilgisi iimizi yle bir doldurmaldr ki, yaadmz her an ne getirirse getirsin,
bunu keyifle ve olduu gibi karlayabilelim.
Gerek iimizde, yani zihnimizdedir. Baka bir yere baktnzda, gzleminizin bir parac
olarak hakikatin tamamn grmemiz imknszdr. Ne zaman ki iimize dner, i gzmzle ve
younlatrlm zihnimizle farkndalmz ykseltiriz, o zaman sezgisel bilgi akmaya balar ve
hakikatin damlalaryla ykanmak kanlmaz olur.
Bir sonraki duramz bu deneylerin sonularyla kuantum mekaniinin garip yasalarn
retmeye balayan bir kvlcm olan lm problemi olacaktr.
ift yark deneyini en iyi anlatan animasyonlardan biri iin bu videoyu seyredebilirsiniz: