Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі

Ғылым комитеті
А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты

ӘОЖ 811.512.122:811.111]'373.2
Қолжазба құқығында

РСАЛИЕВА НҰРСАУЛЕ МАҚСҰТҚЫЗЫ

Қазақ онимдерін ағылшын тілінде

транслитерациялаудың
ғылыми-теориялық негіздері

10.02.20 – салыстырмалы-тарихи, типологиялыќ

жєне салѓастырмалы тіл білімі

филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін

алу үшін дайындалған диссертация

Ғылыми жетекші: ҚР ҰҒА

академигі Ө. Айтбаев
Ресми кеңесші: ф.ғ.д.,
профессор Ә.Қ. Ахметов
 Қазақстан Республикасы
Алматы, 2008
МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ 7
………………………………………………………………..

1 ҚАЗАҚ ЖЄНЕ АҒЫЛШЫН ТІЛДЕРІНІЊ

КОНТРАСТИВТІ ЖАЛПЫ 15
СИПАТТАМАСЫ…………………...
1.0 Кіріспе- 15
түсіндірме ........................................................................
...........
1.1 Єліпби – әріп – фонема арақатынасы 21
…………………………………
1.2 Фонема – графема – орфография арақатынасы 45
1.2. ………………………
1 Транскрипция және транслитерация орфографиялық 59
принциптер
ретінде .............................................................................
....
1.2. Орфографиядағы қиындықтар жөнінде ................ 65
2 ……………………
1.2. Ағылшын онимдерін қазақ тілінде
3 транскрипциялаудыњ фонетикалыќ негіздері 78
…........................................................................
Ќорытынды 83
……………………………………………………………..

2 ЌАЗАЌ ОНИМДЕРІНІҢ АҒЫЛШЫН

ТІЛІНДЕ БЕРІЛУ 86
2.0 ЖАЙЫ…………………………………………... 86
Кіріспе-түсіндірме ...........................................................
........................
2.1 І. Есенберлиннің «Көшпенділер» трилогиясы 87
2.1. аудармасы бойынша.. 93
1 Транслитерация кµпн±сќалыѓыныњ себептері
……………………….

2
2.1. Орыс және ағылшын тілдеріндегі аудармаларда
2 жоғалған және тыңнан пайда болған атаулар ………. 98
……………….
2.1. Онимдердің аударма мәтінінде берілу тәсілдері 10
3 жөнінде…………... 6
Ќорытынды 11
…………………………………………………………….. 1

3 ЌАЗАЌ ФОНЕМАЛАРЫН АЃЫЛШЫН

ГРАФИКАСЫНДА ТАЊБАЛАУДЫЊ ГРАФЕМАЛЫҚ 11
ПРИНЦИПТЕРІ …………. 3
3.0 Кіріспе- 11
3.1 түсіндірме ........................................................................ 3
........... 11
Кейбір батыс басылымдары тєжірибесінен 4
…………………………..
3.2 Аѓылшын тілінде орыс сөздерін транслитерациялау 11
тәжірибесінен.. 8
3.3 “How would you spell?” («Қалай жазар едіңіз?») және
“How would you read?” («Қалай оқыр едіңіз?»)
аудиторлыќ эксперимент қорытындыларына 12
лингвистикалық сараптама ............. 3
3.4 Жалқы есімдердің ағылшын тіліндегі 12
транслитерациясы (жоба) …. 8
3.5 Белсенді қолданыстағы этнографизмдерді 13
қалыптандыру жөнінде .. 9

ЌОРЫТЫНДЫ 14
……………………………………………………….. 4
Тақырып төңірегіндегі болашақ ізденістердің 14
бағыт-бағдары ……... 8

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 14

……………………. 9
ЌОСЫМША 15
…………………………………………………………... 7

НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР

Бұл диссертацияда төмендегі стандарттар, Заңдар мен

Тұжырымдамаларға сілтеме жасалады:
1 БҰҰ құжаттары [9; 149] / Дисс. 8 б.,

3
 2 Ќазаќстан Республикасындаѓы ±лты ќазаќ азаматтардыњ
аты-жµнін реттеу Т±жырымдамасы (Концепциясы) [5] / Дисс. 8
б.
3 Ќазаќстан Республикасындаѓы Тілдер туралы негізгі зањ
актілері [10] / Дисс. 8 б., 110 б., 147 б.
4 ISO 9 Стандарттары / Дисс. 113 б.

ТЕРМИНДЕР АНЫҚТАҒЫШЫ

4
 Бұл диссертацияда төмендегі терминдер көрсетілген
мағыналарында қолданылды:

Ad hoc транслитерация – бір ғана нақты мақсатқа арналған

транслитерация
Lingua Franca – Халықаралық қатынас құралы
tertium comparationis – тілдер арасындағы контрастивті
сипаттаманы жасаушы
жұмыс тілі [31]
Абсалютті уникалия – өзге тілдерде кездеспейтін уникалды
құбылыс
Аллографа (= аллограмма) – бір фонеманы таңбалайтын әр
түрлі графемалар
Аллофон – бір фонеманың әр түрлі реңктері
Аллоним – бір жалқы есімнің қосалқы атау(лар)ы
Анаграмма – бір сөздегі әріптердің орнын ауыстырып сөз жасау
тәсілі
Аналог – (нақпа-нақ балама / барабар балама)
Антропоним – кісі есімі
Артионим – µнер туынды атауы
Ассимиляция (ағ.т. equalization) – қабылдаушы тілдің айтылым
ерекшеліктеріне сөздің
бейімделіп кетуі
Астионим – қала аты
Астроним – аспан денесі
Библионим – жазба шыѓарма атаулары
Геминаттар (ағ.т. geminate) – қосарланып келетін әріптер
Генерализация (= гипонимия) – жалпылау, мыс, сәукелені бас
киім деп аудару
Геортоним – мереке аты
Гетерогенді тілдер – әртекті тілдер
Гомогенді тілдер – біртекті тілдер
Грамматология – графикалық лингвистиканы зерттейтін
ғылым саласы
Графема – белгілі бір ивариант-фонеманы таңбалайтын әріп
немесе әріптіркесі
Диакритикалық үстемелер – әліпбидегі әріптерден тыс
жасанды таңбалар
Диграф (= диграмма) – қос таңбалы графема
Дислексия (ағ.т. dyslexia) – оқу-жазудағы қиындық
Дихотомиялық (= бинарлық) принцип – қостілділік принципі
Зооним – жан-жануарлар аты
Инвариант-фонема (= архифонема) – фонеманың
комбинатарлық өзгеріске

5
 ұшырамаған негізгі реңкі
Интерференция – шетел тілін үйрену үдерісіндегі ана тілінің
кедергісі
Какофония (ағ.т. cacophony) – дыбыстың, сөздің, тілдің құлаққа
жағымсыз
естілуі
Калька – сөзбе-сөз аударма
Комбинаторлық өзгерістер – дыбыстық қоршауға байланысты
өзгерістер
Конкретизация (нақтылау) – жалпыдан нақтыға ауысу, мыс,
бас киім дегенді
тақия деп аудару
Космоним – ж±лдыз аты
Лигатура – екі таңбаның бірігуінен жасалған қосарлы таңба,
мыс, ә + е = æ
Лингвонимдер – тілге қатысты атаулар, терминдер
Логограмма – ретсіз таңбалар жиынтығы
Мнемониялық оқу тәсілі – (ағ.т. a mnemonic device) сөзді (әріп
ретімен емес)
тұтастай оқу
Монограф – бір таңбадан тұратын графема
Неографизм – сөздің дыбысталуын сақтап, графикасына
өзгеріс енгізу
Ономастика – онимдердің жалпы атауы
Онимдер – тілдегі атаулар
Ономастикалық лексикаграфия – онимдердің (салалық)
сөздіктері жөніндегі
тіл білімінің саласы
Ороним – жер беті рельефі атауы
Орфограмма – графикалық нұсқа
Орфография – жазу емлесі
Орфоэпия – сөзді дұрыс айту нормасы
Пантүркілік – түркілерге ортақ
Плантация (қондыру – Н.Р.) – экзонимді түпнұсқадағы
қалпында жазу
Полиграф (= полиграмма) – бірнеше әріптен құралған графема
Полифония – екі немесе одан көп фонеманың бір таңбамен
берілуі
Рационалды әліпби – А.А. Реформатскийдің термині, фонемасы
мен әріп саны
тең немесе шамалас әліпби [24, 8]
Реалийлер – ұлтқа, этносқа тән атаулар
Тетраграф – төрт таңбалы графема
Топоним – жер-су аты

6
Транскрипция (практикалық т.) – өзге бір тілдің сөздерін тілден
тілге
дыбысталуы бойынша қабылдаушы тілдің
әліпбиі мен
орфографиясы шеңберінде көшіру [92, c.
518]
Транслитерация – өзге бір тілдің сөздерін тілден тілге
қабылдаушы тілдің
әліпбиі және үстеме таңбалар көмегімен
әріпке-әріп
тәсілімен көшіру [92, c. 518]
Триграф (= триграмма) – үш таңбадан құралған графема
Универсалия – тілдерге ортақ құбылыстар
Уникалия – белгілі бір тілдің өзіне тән ерекшелік
Фитоним – µсімдік, г‰л аты
Фонетикалық транскрипция – сөздің айтылымын
(фонемалардың дыбыстық
қоршауға тәуелді қалпын қоса)
көрсететін арнайы
таңбалар жиынтығы
Эвфония (ағ.т. euphony) – дыбыстың, сөздің, тілдің құлаққа
жағымды
естілуі
Экзоним – тілде қолданылатын өзге тілдердің онимдері
Экспликация – сипаттама
Этимон – сөздің этимологиясын ашатын лексема
Этнографизм – этносқа қатысты атау
Этноним – ұлт, ұлыс, ру аты

ҚЫСҚАРТУЛАР ТІЗІМІ
Қаз.т – қазақ тілі
Аѓ.т. – аѓылшын тілі
Ор.т. – орыс тілі
BBC – British Braodcasting Corporation – Британ аќпарат
тарату
Корпорациясы
CNN – Cable News Network – Кабельді жаңалықтар желісі
VOA – Voice of America – Америка даусы
CCTV – Chinese Channel TV 9 – 9-Қытай теледидары каналы
9
ISO – International Standard Organization (= International
Organization for
Standardization) – Халықаралық стандарт ұйымы
7
 RP – Received Pronunciation – ќабылданѓан айтылым (= BBC
Accent)
GA – General American – жалпыамерикандыќ (стандарт)
SSBE – Southern Standard British English – Британ
аѓылшыныныњ оњт‰стік
Стандарты
LPD – Longman Pronunciation Dictionary – Лоңмән айтылым
сөздігі
IPA – International Phonetic Assosiation – Халықаралық
фонетикалық
Ассосация
BE – British English – Британ ағылшын тілі
EFL – English as a Foreign Language – шет тілі ретінде
оқытылатын ағ.т
ESL – English as a Second Language – екінші тіл ретінде
оқытылатын ағ.т.
PDE – Present-Day English – бүгінгі ағылшын тілі (БАТ)
МФМ – Мәскеу фонологиялық мектебі
SMS – Short Message Service (Қысқа хабар қызметі)
ЖОО – Жоғарғы оқу орны
БҰҰ – Біріккен ұлттар ұйымы
АТ – Ауызша тіл (= Сөйлеу тілі)
ЖТ – Жазба тіл
ДЖ – Дыбыстық жазу
ЖР – Жазу реформасы
UNGEGN – United Nations Group of Experts on Geographical
U.S. BGN Names
PCGN – United States Board on Geographic Names
Мемтерминк – The Permanent Committee on Geographical
ом Names
– Мемлекеттік терминологиялық комиссия
Мемономко – Мемлекеттік ономастика комиссиясы
м

ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕР ТІЗІМІ

§ – мүмкін болатын нұсқа

║ – GA, жалпыамерикандық айтылым нұсқасы
(і) – британ, (іі) – американ; (і), (іі) – BE және GA нұсқасында
бірдей
→ – дыбыстық қоршауға тәуелділіктен пайда болатын айтылым
нұсқасы
= – сәйкес, тең
≈ – жуық

8
• – аралық дауыссыздың бар екені (мыс, o•e)
КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Жазба тілдерін және

олардың мұрағаттарын зерттеуге ХХғ. орта шенінде пайда
болған қажеттілік графикалық лингвистиканың тіл білімінің
маңызды салаларының бірі ретінде де, өз алдына толыққанды
ғылым саласы ретінде де қалыптаса бастауына алып келді [1].
Графикалық лингвистиканы зерттейтін грамматология деп
аталатын ғылым саласының дамуы бүгінгі күні қай деңгейге
жетті? Оған біздің қосар үлесіміз бар ма? Бұл сұрақтарға
диссертациялық жұмыс барысында толықтай жауап беру
жауапкершілігін мойнымызға ала алмасақ та, өзіндік қосар
үлесімізді бағамдап көрмекпіз.
Қолданбалы ономастика нақты тілдер мен тілдік үрдістер
негізінде жалқы есімдердің ерекшеліктерін ескере отырып,
формасы, транскрипциясы, орфография, орфоэпия нормаларын
және грамматикалық формаларға түрленуін нақтылайды.
Ономастиканың бұл саласы шет тілдік жалқы есімдердің
графика, орфография және аудару (транслитерация және
транскрипция) нормаларын қабылдаушы тіл арқылы
тағайындайды [2].
Ономастикалық атаулардың графикасы бүгінгі күнге дейін
тіл тілде шешімін тауып бітпеген проблемалардың бірінен
саналады.
Ономаст ғалымдар Қазақстан территориясындағы
ономастикаға қатысты б‰гінгі іс-шараларды негізінен мынадай
3 бағытта басшылыққа алу қажеттігін көрсетіп отыр: 1)
үстемдікпен өзгертілген жер-су атауларын байырғы тарихи
атауларымен алмастыру; 2) транскрипциясы бұрмаланған
немесе қате жазылған жер-су атауларын қайта қалпына келтіру;
3) атаулары отаршылық-тоталитарлық сипаттағы елді-
мекендерді, білім және мәдениет ұйымдарын қайта атау [3; 4].
Тілден тілге аударылмайтын онимдердің транскрипциясы
мен транслитерациясына ќатысты зерттеулер А.В. Суперанская,
А.А. Реформатский, Л.В. Щерба, Б.А. Успенский, Л.Р. Зиндер, Н.Ф.
Яковлев, А.М. Сухотин, Р.О. Якобсон, С.В. Калесник, Х. Зикмунд,
С.А. Бондарук, С.А. Тюрин, Я.И. Шубов, В.Э. Сталтмане, Л.К.
Максимова, Л.П. Калакуцкая, А.С. Титова, С.Л. Берг, Д.
Кармышева, А.М. Комков, Д.И. Ермолович, Р.А. Лидин, Р.С.
Гиляревский, Б.А. Старостин, М.В Горская, А. И. Рыбакин, И.П.
Литвин, E. Garfield, Thomas T. Pedersen, Randal K. Berry, Michae C.
Walker, т.б. кµптеген кеңестік және батыс ѓалымдары
ењбектерінен орын алады. Ал ќазаќ антропонимдері мен

9
топонимдерініњ графикасына, оның ішінде орыс тіліндегі
транскрипциясына ќатысты зерттеулер Т. Жан±заќ, Е.
Керімбаев, Ѓ.К. Ќоњќашпаев, Е. Ќойшыбаев, А. Єбдрахманов, C.
Єбдрахманов, В.Н. Попова, т.б ѓалымдар ењбектерінде кездеседі.
Бұл ғалымдар негізінен кісі есімдері мен жер-су атауларыныњ
орысша транскрипциясын, олардың түпнұқада айтылым
нормаларынан ауытќуын сынѓа алып, ќазаќ атауларыныњ
ќазаќша айтылуына мейлінше жаќын жазылуын саќтау ‰шін
орыс тілініњ барлыќ м‰мкіндігін сарќа пайдалану ќажеттігін
мењзейді.
Тіл білімі жєне єдебиет институтыныњ ќатысуымен мєскеулік
проф. Донидзеніњ жетекшілігімен 1959ж. «Инструкция по
русской передаче географических названий Казахской ССР»
атты нұсқаулық жарыќ кµрген. Н±сќаулыќ Тіл білімі институты
мамандарыныњ тікелей араласуымен 1971ж. ќайта ќаралып,
толыќтырылып шыќќан [5, 21 б.]. Аталѓан инструкциялар бола
т±ра, Кењестік дәуірде ќазаќтыњ кµптеген жер-су атаулары мен
кісі есімдерініњ бастапқы аталуының мүлдем т‰сініксіз атауѓа
айналѓанша б±рмаланып кетуіне жол берілді. Соныњ
салдарынан Ќазаќстан карталарында ќазіргі к‰ні маѓынасы т
‰сініксіз топонимдер молынан кездессе, ±лты ќазаќ
азаматтардың тµлќ±жаттарында да т‰сініксіз есімдер
жеткілікті. Мєселен, Ќостанай облысындаѓы орысшасы Челгашы,
ќазаќшасы Челѓашы болып жазылып ж‰рген стансаныњ
байырѓы ќазаќша аты Шолаќаша екенін ќазіргі ж±рт ±мытќан
[6, 11 б.]. Кітапхана катологтарында Жан±заќ(ов), Ж
‰нісбек(ов) сынды ѓалымдардыњ есімдері ж єрпінен
табылмайды, оларды д єрпінен іздеуге тура келеді.
Б±л мєселені батыл т‰рде ќолѓа алып, ретке келтіру м
‰мкіндігі тек ел тєуелсіздігін алѓаннан кейін туып отыр. Нақты
қадамдар нєтижесінде ќазіргі к‰ні ќазаќ онимдерін орысша
жазуда ќазаќ тіліндегі н±сќаѓа жаќындау басталды. Орыс
тілінде шыќќан Ќазаќстан карталарында (мыс. [7]) б±рынѓы
б±рмаланып жазылып келген атаулардыњ Жанакорган,
Жайлауколь, Ушарал, Шымкент, Караганды, Шиели, Байконыр,
Кокшетау, Жамбыл, т.б. болып, айтарлыќтай жүйеге келіп
ќалѓаны байќалады. Кезінде Олжас Сүлейменовке «Твой дядя
Омер» деген сәлемдеменің орнына «Твой дядя умер» деп келген
телеграммалар [8] қазір жоқ. Дегенмен, кезінде әр түрлі
себептермен т‰бірімен µзгеріп, халыќтыњ жадынан шыѓып,
жоѓалып кеткен көптеген топонимдердің бастапќы ќалпын
ќайта келтіру оњайѓа т‰спейтін тєрізді. Оларды ќайта тіктеу
енді тек кµне ќ±жаттарды кµтеру арќылы іске асуы м‰мкін. Ал
ондай м‰мкіндік болмаѓан жаѓдайда уаќыт оздырмай тек

10
кµнекµз ќариялардыњ (барында) жадында сақталған деректерді
ќолѓа түсіріп қалу мүмкіндігінен ғана нәтиже күтуге болады
(Шолақаша елді мекенінің ашылу жолына қараңыз [6, 11 б.]).
Бұл мәселеге БҰҰ: "Вest method to achieve international
standardization is through strong programs of national
standardization", яғни „халықаралық стандарттауға тек қатаң
ұлттық стандарттау бағдарламалары арқылы қол жеткізуге
болады“ дейді [9]. Мемлекеттік ономастикалыќ комиссияныњ
шешімімен 1994ж. ќарашада бекітілген Ќазаќстан
Республикасындаѓы ±лты ќазаќ азаматтардыњ аты-жµнін реттеу
т±жырымдамасы жобасыныњ ІІІ бµлімі «Ат ќою тєртібі мен аты-
жµнніњ д±рыс жазылуын реттеуге» арналады. М±нда «Аталѓан
±станымдар бойынша µзгертілген, реттелген ќазаќ
азаматтарыныњ аты-жµндері орыс, аѓылшын, т.б. тілдерде
жазылѓанда ќазаќ мемлекеттік тілініњ єдеби нормаларына
сєйкестендіріліп транслитерациялануы (єріптік сєйкестігі
саќталып жазылуы) ќажет» делінген [5, 86 б.]. 1997ж.
ќабылданѓан “Ќазаќстан Республикасындаѓы тіл туралы”
Зањныњ 19-бабында: “Елді мекендердіњ, кµшелердіњ,
алањдардыњ, сондай-аќ басќа да физико-географиялыќ
объектілердіњ дєст‰рлі, тарихи ќалыптасќан ќазаќша атаулары
басќа тілдерде транслитерация ережелеріне сєйкес берілуге
тиіс” делінген [10, 7 б.]. Ұстанымда қойылған талап пен Зањда
кµрсетілген баптыњ орындалуы ќазаќшадан орысшаға
транскрипциялау барысында ғана іске аса бастады да, басќа
шетел тілдерінде ќазаќ атауларын транслитерациялаудың осы
уаќытќа дейін ќабылданған ережесі болмағандықтан,
басшылыќќа алынатын “ќ±жат” болмай, оныњ келењсіз салдары
қазақ ұлтының шетел тілдеріндегі жазба ж±мыстарында µз
залалын келтіріп келеді.
Аѓылшын тілініњ қанша уақыттан бергі ғаламдық статусына
қарамастан, тіл білімініњ ономастикасы саласында не ономаст
ѓалымдар тарапынан, не қазаќшадан аѓылшын тіліне аудару
ж±мыстары барысында аудармашы-зерттеушілер тарапынан к
‰ні б‰гінге дейін б±л тілде ќазаќ атауларын ќалай жазу керек
деген мєселе назарѓа ілікпеген. Мєселеніњ ќордаланып ќалѓаны
сонша, ќазаќ жалќы есімдерініњ аѓылшын тіліндегі
графикасының жай-к‰йі ж‰йесіздіктің мейлінше шегіне
жеткен жаѓдайда екеніне көз жеткіздік. Мєселе алѓаш рет
баспасөзде 2004ж. «Ана тілі» газеті беттерінде «Баспа мен
баспасµзге сµз» [11, 6-7 б.], “Қазақ ономастикасы атауларын
ағылшын тілінде беруге жүйе керек” [12, 8-9 б.] атты кµлемді
маќалаларда жєне Астана ќаласында 2004ж. 30 ќарашада ЌР
Аќпарат жєне мєдениет министрлігі мен Тіл департаментініњ

11
±йымдастыруымен µткен «Ќазаќ ономастикасыныњ б‰гіні мен
ертењі» атты ѓылыми-теориялыќ конференцияда кµтерілді.
Тақырыптың өзектілігі. Кењестік жүйе кезінде де,
Кењестік кезењге дейін де, кейін де ќазаќ ономастикалық
атауларыныњ аѓылшын тілінде жазылуы жөнінде бірде-бір іс-
шара ќаралмаған. Кењестік дәуірде 15 одаќтас республикадан
өзге шетелдермен б‰гінгідей ќарым-ќатынастыњ мањызы
болмаѓандықтан, халыќаралыќ ќатынас ќ±ралы – аѓылшын
тіліне с±раныс та болмаѓан. ЖОО-ның шет тілдері
мамандыќтарына тіпті «недобор» болып жататын. Ал қазіргі
тєуелсіздікке қол жеткеннен кейінгі шетелдермен єр т‰рлі
дењгейдегі тікелей ќарым-ќатынас, мәдениеттер диалогы
ќарќынды стихиялы динамиканы – жаћандануды жеделдетіп,
аѓылшын тіліне деген шұғыл ќажеттілікті тудырды.
Lingua Franca (халықаралық қатынас құралы),
мәдениетаралық байланыс құралы саналып келе жатқан
ағылшын тілінің негізгі ресми ақпарат көздерінің бірі BBС World
News спутникті телеарнасының бүгінгі күнгі таратып отырған
мәліметтеріне жүгінсек, испан газеті “EL Periodico” „2015ж. әлем
халықтарының тең жартысы ағылшын тілінде сөйлейтін болады»
[13] деп жазады. Аѓылшын тілін ‰йренушілер санының жылма-
жыл еселеп арту көрсеткіштеріне қарағанда келешекте б±л
сауаттының бєрі білетін тілге айналатыны анық. “EL Periodico”
беріп отырған мағлұмат – жаћанданудыњ бой бермес қарқынды
күш екенінің дєлелі. Ал оған төтеп берудің амалдары тек ұлт
құндылықтарын сақтап қалудан құралады. Ал қазақи ұғымдарды
ғаламдық айналымға қосу мүмкіндігіне ие бірден-бір құрал
ағылшын тілі болғандықтан, бұл тілде қазақ онимдерін
түпнұсқадағы айтылымына мүмкіндігінше жақын нұсқада белгілі
бір жүйемен жазуды қолға алу – ұлт мүддесі үшін атқарылатын
барлық игі істер тізімінде бірінші тұруға тиісті іс-шара екені
талассыз.
«http://en.wikipedia.org/wiki/English_language» интернет желісі
ағылшын тіліне жыл сайын 25 000 сөз қосылады деген мағлұмат
береді. Тілдің сөздік қорының жедел қарқынмен кеңейіп, байи
түсуіне техниканың дамуымен пайда болатын жаңа
терминдермен қоса, аударма арқылы енетін ұлттық
реалийлердің де өзіндік үлес салмағы үлкен (Мәселен, Р.
Бердібайдың бір ғана «Көзқамандар туралы аңызын»
аударуымыз нәтижесінде ағылшын тілінің сөздік қоры
kozkamans, kozkamanism терминдерімен толыға түсті деп
ойлаймыз [14]). Ағылшын тілі – орфографиясы мен орфоэпиясы
арасында үлкен контрастың орын алуымен ерекшеленетін
болғанымен, жазылу емлесі қатаң қалыптасқан, єр т‰рлі

12
жазылатын (танымал) жалқы есімдері жоқ, б±л т±рғыда
заңдылықтары тым қатал, консервативті тіл. Мєселен, Цезарь,
Эрмитаж, Шекспир сµздерінің Caesar, the Hermіtage, Shakespeare
дегеннен басқа жазылуы жоқ. Демек, ағылшын тілінде біркелкі
д±рыс жазылуы ‰шін есімнің ағылшын сµзі болуы міндетті
емес, жаңадан қосылып жатқан онимдерді есепке алмағанда
жалқы есім атаулының єлемдік деңгейде т±рақтанып болғаны
єлдеқашан. Ќазаќ халќыныњ да Абылай хандай тарихи
т±лѓалары мен Абайдай ѓ±ламаларының есімдері аѓылшын
тілінде (µзге де шетел тілдерінде) бірізді жазылып ќалыптасуы
тиіс.
Бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына қосылу мақсаты бар,
латын қарпіне көшуге дайындығын қамдап, болашақ ұрпағы
үшін «Мәдени мұрасын» жасап жатқан тәуелсіз мемлекеттің
ғаламға танылу мақсатында ағылшын тіліне тоқтаусыз
аударылып жатқан шығармаларын өміршең ету үшін қазақ,
Қазақстан деген өз атынан бастап тұтасымен әркелкі жазылып,
бірізділік таба алмай т±рѓан онимдері графикасын жүйелі
тәртіпке келтіретін транслитерациялау ережесін қабылдап,
тиісті заңмен бекіту қажет. Бұл үшін не генеалогиялыќ
туыстығы, не типологиялыќ ±ќсастыѓы жоќ, әріп саны жағынан
алшаќтыѓы үлкен гетерогенді єліпбилер ж±бын ќ±райтын ќазаќ
жєне аѓылшын тілдерініњ фонологиялыќ жєне орфографиялыќ ж
‰йелерін дербес “мєдениетаралыќ қарым-қатынасқа” т‰сіріп,
сєйкестендіру арқылы транслитерация таңбаларына ғылыми
т±рғыдан кесімді тоқтам жасаудың бірқатар зерттеу
ж±мыстары нєтижесінде мєресіне жететіні анық. Б±л
диссертациямызды осы маќсатќа арнадыќ.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Ономастикалық атаулар тілде сµйлейтін халыќтыњ тарихы,
мєдениеті, этнографиясы, бір сµзге сыйдыра айтќанда, тұтас
болмасынан хабар беретін кењ маѓыналы ±ѓым. Б±л ±ѓымѓа
саятын лексиканың барлыѓын аудармашы, не т‰пн±сќа авторы
транскрипция, не болмаса транслитерация тәсілі арќылы тілден
тілге кµшірмейді. Біздің жұмысымыз онимдерді тілден тілге
трансформациялаудың (107 б. көрсетілген 10-нан астам)
әдіс-тәсілдерінің барлығын емес, бар болғаны транскрипция мен
транслитерация жолымен берудіњ проблемасын шешу
мақсатын алѓа ќояды. Ж±мысымыздыњ негізгі нысаны
транслитерация мен (практикалыќ) транскрипция болѓандыќтан,
зерттеу объектіміздегі екі тілдіњ єліпбиі, дыбыстыќ ж‰йесі
және графемаларыныњ араќатынасы да тек осы маќсатќа
орайластырыла ќарастырылады. Бұл үшін төменде көрсетілген
міндеттер атқарылуға тиіс:

13
 -қазақ және ағылшын тілдері әліпбиінің, фонемалар
жүйесінің контрастивті сипаттамасын жасау және
баламалы/баламасыз фонемалардың аражігін ашу;
-қазақ және ағылшын тілдерінің графемасы мен
орфографиясы арақатынасының салыстырмалы сипаттамасын
жасау және баламалы/баламасыз графемалардың аражігін ашу;
-екі тілдің фонемалар ж‰йесіндегі және
орфографиясындағы универсалия мен уникалияны аныќтау
арќылы транслитерацияда инвариант-фонемаѓа сєйкес
графеманы бекітуде шешімі ќиындыќсыз табылатын, шешімі
біршама ќиындыќ келтіретін жєне шешімі ќиындыќ тудыратын
жағдаяттарды аныќтау;
-осы уақытқа дейінгі аѓылшын тіліндегі еңбектерде ќазаќ
онимдерін графикалауда орын алған олқылықтардың себептерін
ашу, себептерге ғылыми түсінік беру;
-онимдерді аударма мәтінінде трансформациялау
тәсілдеріне шолу жасау, оның ішінде транслитерация жєне
транскрипция тәсілдерінің аражігін ашу;
-онимдерді транслитерациялау және белсенді қолданыстағы
зтнографизмдерді қалыптандыру мақсатында алға тартатын
негізгі ұстанымдарды бекіту, соның неігізінде онимдерді
транслитерациялаудың мейлінше түпнұсқада айтылымына
жақын нұсқасын ұсыну және оның ғылыми теориялық негізін
жасау;
-аѓылшын тілінің (BBC Accent) фонетикалық
транскрипциясы (IPA, Phonetic TM шрифті) жүйесіндегі
фонемаларды белгілеуге жұмсалатын таңбаларды қазақ
дыбыстарымен транскрипциялау ‰лгісін ±сыну;
-белсенді қолданыстағы этнографизмдердің аѓылшын
тіліндегі графикасын тұрақтандыруға қадам жасау (мәселен,
Ұлы Жібек жолының the Great Silk Way, the Great Silk Road, the
Great Silk Route деген нұсқаларының біріне табан тіреу) және
оның себебін ғылыми негіздеу;
«…оларды (географиялыќ атауларды – Н.Р.) мемлекет
тарапынан заңдастырып, жинап, стандарттап, басқа тілдерде
бұрмаланған қолданысын бір ізге салып, түзетіп бақылап
отыратын, үкімет тарапынан бекітілген, жауапты мекеме әзірге
болмай отыр» [15] деген ономаст-ѓалымдарды мазалап ж‰рген
зєру с±раќтарды шешуге негіз қалауды ж±мысымыздыњ т‰пкі
маќсаты ретінде атап өтуге болады. Бұл орайда қолданбалы
ономастиканың әр түрлі ономастикалық сөздіктер түзу мақсатын
ұстанған ономастикалық лексикография деп аталатын маңызды
бағыттарының бірі жаңа қарқын алуға тиіс болады.

14
 Зерттеудің пәні. Онимдер графикасы, транскрипция,
транслитерация.
Зерттеу жұмысының дереккөздері – отандық және
шетелдік басылымдарда жарық көрген қазақ тарихы мен
этнографиясы туралы жазылған туындылар мен аудармалар.
Негізгі дереккөз – І. Есенберлиннің “Көшпенділер”
трилогиясының орыс тілі арқылы жасалған ағылшын тіліндегі
аудармасы. Б±л ењбектіњ негізгі зерттеу нысанына
алынуыныњ себептері: біріншіден, ќазаќ єдебиетініњ танымал
тарихи туындысы; екіншіден, біз білетін ‰ш (ќазаќ, орыс,
аѓылшын) тілде де нұсқасы бар; ‰шіншіден, ќазаќ онимдері
мейлінше кµп кездесетін бірден-бір шыѓарма; тµртіншіден
(кµлемділігінен де болуы мүмкін), туындыда жиі кездесетін
ќазаќ атауларыныњ аѓылшынша берілуініњ єркелкілігі сол
атаулардың өзге єдебиет кµздерінде кездесетін барлық
н±сќаларын т‰гелімен дерлік ќамтып өтеді.
Батыс әдебиет көздері мен ағылшын тіліндегі аудармалары
орысша н±сќасынан жасалѓан кейбір (мыс, М. Шаханов пен Ш.
Айтматовтың “Құз басындағы аңшының зары” сияқты) өзге де
танымал шыѓармалар толыќтай болмаса да, жекелеген наќты
мысалдар ‰шін зерттеу нысанына алынады. Спутникті антенна
көмегімен BBC World News, Сaspionet, т.б. телеарналардан
мәтінді теледидар арқылы, бейне таспа арқылы және тікелей
көру, тыңдау жолымен жазылып алынған материалдар,
аудиторлық эксперимент материалдары алынады. J.C. Wells-тің
Longman Pronunciation Dictionary айтылым сөздігі [16], т.б.
сөздіктер – қосымша дереккөздері.
Зерттеу жұмысының жүргізілу әдістері.
Диссертациялыќ ж±мыстыњ алѓа ќойѓан маќсат-міндеттері
негізінен тіл статикасы бойынша шешім табуѓа
баѓытталѓанымен, кейбір жекелеген с±раќтар бойынша тіл
динамикасына да соғамыз. Сонымен, жұмыс барысында
зерттеудіњ диахрондыќ-синхрондыќ, сипаттама, тарихи
салыстырмалы, салѓастырмалыќ, этимологиялыќ,
этнолингвистикалыќ жєне статистикалыќ єдіс-тєсілдері
ќолданылды.
Қазіргі ќазаќ тілінде ќалыптасќан фонема теориясындаѓы екі
баѓыттыњ сингармониялыќ емес, акцентті-фонологиялық (дєст
‰рлі) баѓытын ±станамыз. Екі тілдіњ фонологиясы мен
орфографиясыныњ арақатынасы салғастыру және сипаттама
тєсілдері арқылы ж‰зеге асады.
Осы уақытқа дейінгі тәжірибені сараптап,
±станымдарымызбен үндес келетін нұсқаларды іріктеуіміз
арқылы дєст‰рлі сабаќтастыќ принципі жалѓастық табады;

15
 Қазақ тілінен хабары бар/хабары жоқ жас ерекшеліктері
әртүрлі бірнеше американдық және британдық тіл өкілдерінен
құралған репортерлармен жасалған “How would you spell?”
(„Қалай жазар едіңіз?“), “How would you read?” (“Қалай оқыр
едіңіз?”) деп аталатын 2 сатыдан тұратын аудиторлыќ
эксперимент қорытындыларына лингвистикалық сараптама
жасалып, басымдылыққа ие болған ұтымды нәтижелер
ескеріледі.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері:
1 қазақ және ағылшын тілдерінің әліпбиі, дыбыстық жүйесі
мен графикасын біртұтас қамтыған типологиялық контрастивті
сипаттама тұңғыш рет жасалады;
2 дихотомиялық (=бинарлық) принципке негізделген екі
тілдің фонологиялық және орфографиялық қарама-
қайшылықтарымен санаса отырып, ағылшын онимдерін қазақ
тілінде графикалаудың фонетикалық принципке негізделетіндігі
дәлелденеді;
3 орыс тіліндегі английский, қазақ тіліндегі ағылшын
лексемаларының этимологиясы бағамдалады;
4 осы к‰нге дейінгі аѓылшын тілінде жазылѓан
туындыларда ќазаќ онимдерінің берілу жай-күйі тұңғыш рет
ѓылыми зерттеу нысанына алынып, олардың
транслитерациялануы кµпн±сќалыѓыныњ себептеріне ғылыми
тұрғыда анализ жасалады, лингвистикалыќ жєне
экстралингвистикалыќ факторлары аныќталады;
5 қазаќ тіліндегі инвариант-фонемаларды аѓылшын тілі
графикасында тањбалауға негіз болатын ұстанымдар жасалып,
соның негізінде қазақ онимдерінің айтылымына мейлінше жақын
берілуін қамтамасыз ететін, олардың графикасын жүйелі
біріздендіретін транслитерациялау ережесі (жоба) жасалады,
жұмыс соңында тіркелген Қосымша А-да ереже алғашқы рет
сынақтан өткізіледі;
6 аударма мәтінінде лингвомәдени бірлік ретінде
онимдердің берілу тәсілдері тұңғыш рет кең мағынасында
қарастырылады, әркелкі аударылып, жартылай калька (калька +
транслитерация/транскрипция; транслитерация/транскрипция +
калька) тәсілімен беріліп жүрген кейбір белсенді қолданыстағы
этнографизмдердің адекватты нұсқалары ұсынылып, тоқтам
ғылыми негізделеді;
7 І. Есенберлиннің «Көшпенділер» трилогиясы онимдерінің 3
тілде (қаз.т., ор.т., ағ.т.) берілуін біртұтас қамтитын көлемді
қосымша тұңғыш рет жасалып, орыс және ағылшын
аудармалары мәтінінде кей онимдердің табылмауы және
керісінше, тыңнан пайда болуының себептері ғылыми анализ

16
нәтижесінде тұңғыш рет анықталады, себептердің негізі тым
еркін аударма нәтижесі екені ашылады.

Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:

1 қазіргі қолданыстағы акцентті-фонологиялық бағытты
ұстанатын қазақ тілі әліпбиіндегі кейбір шын мәніндегі басы
артық ё, щ, ь, ъ, сияқты әріптерді қысқартып, фонема саны мен
әріп санын шамалас етудің, сөйтіп, рационалды әліпби
статусына ие болудың мүмкіндігі мол, бұған латын қарпіне көшу
үдерісінде қол жеткізуге болады;
2 қазақ (және өзге де гетерогенді тілдер) онимдері ағылшын
тіліне тілдің транскрипциялау мүмкіндігі шектеулі
болғандықтан, транслитерация тәсілі арқылы қабылданады. Ал
ағылшын тілінің (және кез келген өзге тілдің) онимдері,
экзонимдер қазақ тіліне фонетикалық принципке негізделіп,
транскрипция тәсілі арқылы қабылданады. Ағылшын тілінің
фонемаларын таңбалайтын графемаларын (аллографаларын)
қандай да орфографиялық принципке сүйене, қазақ тіліне (және
қандай да болмасын өзге тілге) не єліпби кµмегімен
(транскрипциялау арќылы), не диакритикалыќ үстемелер
кµмегімен (транслитерациялау арќылы) көшіру мүмкін емес.
Сондықтан, ағылшын тілінен қандай да бір тілге көшіру тек
тілдің фонетикалық транскрипциясында берілген таңбаларды,
яғни сол таңбалар белгілеп тұрған дыбыстарды көшіру арқылы
ғана іске асады;
3 (қалыптасқан кей көзқарастар бойынша) транслитерация
орфографияныњ уәждемесіз принциптерінен саналѓанмен,
практикалық транскрипцияны уєждемесіздер қатарынан алып,
уәждемелі принциптер қатарына қосамыз;
4 ағылшын тілінің сөздіктері, оқулықтары (GA-ді
қоспағанның өзінде) кейде ең дұрыс деп танылатын айтылым
нұсқасын көрсетуде бірізділік таба алмайды, аѓылшын тілінде
сөздің жазылуына ќарай оќылудың єркелкілігінен ќалыптасќан
айтылым түрлері єдеби тілдік норма ретінде тіркеле береді.
Болашақта орфографияның фонематикалық принципіне
негізделген графикаға өту жолдары қарастырылып,
ағылшынның жазу-сызуына түбегейлі реформа жасаудың
жолдарын іздеу енді мүмкін болмай барады. Себебі,
орфографияға реформа енгізу үшін тілдегі бір лексеманы құрап
тұрған графемалар, қаншалықты күрделі екендігіне қарамастан
белгілі бір фонемалардың көрсеткіші болуы тиіс болатын.
Фонографиялыќ пен идеографиялыќ типтердің жар ортасында
қалып отырған ағылшын тілінің жазуы тілді жойылып кетуден
сақтап қалатын бірден-бір қалып (форма) болып қалады. Себебі,

17
сөйлеу тілінде түсіністік болмаған жағдайда түсінісу мүмкіндігі
тілдің жазба формасында сақталады;
5 қазақ (және орыс) аудиториясында ағылшын тілін оқыту
әріп пен дыбыс айырмашылығын ашып беруге ерекше назар
аударудан басталу қажет. Олай болмаған жағдайда тіл
үйренушілер соңғы курсқа дейін әріп пен дыбысты, кей әріптерді
(мәселен, s әрпін [sJ] деп, c әрпін [es] деп, g және j әріптерін
ажырата алмай, j әрпі мен [j] дыбысын ажырата алмай, бірінің
орнына бірін айту, бірінің орнына бірін жазу сияқты, т.б.)
шатастыруды қоймайды;
6 қазақ тіліндегі ағылшын және орыс тіліндегі английский
лексемаларына француз тіліндегі anglais(e) сөзі этимон болады;
7 қазақ онимдерінің осы уақытқа дейінгі ағылшын
мєтіндерінде берілу көпнұсқалығы, біздің пайымдауымызша, 8
себептен: (5) лингвистикалыќ, (3) экстралингвистикалыќ
фокторларға байланысты орын алған;
8 қазаќ онимдерін аѓылшын тілінде (жұмыста ұсынылған)
транслитерациялау ережесі арқылы және кейбір белсенді
қолданыстағы этнографизмдерді қазақ – kazakh, Қазақстан –
Kazakhstan, Орда – Horde, үш жүз – three zhuzes (Ұлы жүз – the
Great Zhuz, Орта жүз – the Middle Zhuz, Кіші жүз – the Small Zhuz),
Ұлы Жібек жолы – the Great Silk Road нұсқаларында жүйелі
қалыптандыруға болады.
Зерттеу жұмысының теориялық маңызы.
-біріздендірілген онимдер қазақ тарихын, этнографиясын
зерттеуде шетелдік (батыс, т.б.) зерттеушілер еңбектерінде
бұған дейін орын алған атаулардың графикалық тұрпатының
әркелкілігінен болған қиындықтан арылтады;
-қазақ және ағылшын тілдерінің фонетика-фонология
жүйесінің салыстырмалы, салғастырмалы тұжырымдары
салғастырмалы тіл білімі, контрастивті лингвистиканың жалпы
теориясын жаңа мәліметтермен ғылыми тұрғыдан толықтырады;
-тілді үйренушіге әріп пен дыбыс айырмашылығын көрсете
отырып, IPA, Phonetic TM таңбаларын дыбыстауды меңгертумен
бастау қазақ (және орыс) аудиториясында ағылшын тілін оқыту
әдістемелік курсына толықтыру енгізеді;
-онимдерді аудармада берудің кең мағынасында
қарастырылған тәсілдері аударма теориясына толықтыру
енгізеді;
-зерттеу қорытындыларының графикалық лингвистиканың,
граммотология ғылымының дамуына қосатын өзіндік аз-кем
үлесі болады.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Онимдердің
нақты ережеге негізделіп біркелкі қалыптануына адами

18
тіршіліктің барлық саласында м±ќтаждыќ бар. Зерттеу
нәтижелері осы мұқтаждықтың үдесінен шығады деп
үміттенеміз:
-аудармашыларға, ағылшын тілінде жазатын отандық
авторларға, Қазақстанды зерттеуші батыс ғалымдарының
еңбектеріне, картографияда, энциклопедия ж±мыстарында,
библиография жасауда, редакцияларда, интернет желісінде,
тарихшы, экономист, зањгер, т.б. мамандар ‰шін, яѓни
адамзат тіршілігінің барлыќ саласында практикалық
қолданыста қазақ онимдерін біркелкі, түпнұсқасына мейлінше
жақын жазуға арқа сүйейтін бірден-бір құрал болады.
-болашаќта ќазаќ онимдерінің (антропоним, топоним, т.б.
салалары мен реалийлердің дербес) ќазаќша-аѓылшынша
сµздіктерін жасауѓа м‰мкіндік туады, оның нәтижелері
компьютерлік лингвистиканың қалыптасып, дамуына:
машиналық аударма жасауда; электрондық сөздіктер,
тезаурустар, жасауда; таңбаны, сөзді автоматты түрде тануда,
деректерді автоматты түрде шығаруда, т.с.с. тілді
автоматтандыру жұмыстарында пайдалы;
-екі тілді мәдениетаралық қарым-қатынасты жеңілдетеді;
-ағылшын тілінің фонетикалық транскрипциясындағы
таңбаларды қазақ дыбыстарының көмегімен таныстыру қазақ
аудиториясында ағылшын тілін оқытуда ең қиын да, ұзақ
уақыт жұмсалатын үдерісті жеңілдетеді, жеделдетеді, бұл
тәсіл ағылшын тілін өз бетінше үйренушілерге де пайдалы.

1. ҚАЗАҚ ЖЄНЕ АҒЫЛШЫН ТІЛДЕРІНІЊ КОНТРАСТИВТІ

ЖАЛПЫ СИПАТАМАСЫ

1.0 КІРІСПЕ-ТҮСІНДІРМЕ
Әлемде 6 мыңнан астам (кей деректер бойынша 6 мыњнан
аз, кей деректер бойынша 8 мың) тіл болса, Әлем
Альманағының 2001ж. деректері бойынша өз ана тілі ретінде 2
млн. асатын сөйлеушісі бар тілдер саны – 228, бұл қатарда
ағылшын тілі сөйлеушілерініњ саны жағынан (қытай мандарині
мен хинди тілдерінен соң) 3-орында, орыс тілі 7-орында, қазақ
тілі 93-орында келеді [17, p. 301-302].
Тіл білімінде д‰ние ж‰зіндегі тілдер екі т±рѓыдан
ќарастырылып, генеологиялыќ жєне типологиялыќ болып
таптастырылады. Генеологиялыќ т±рѓыдаѓы таптастыру шыѓу
тегі бір тілдерді ќамтитын болса, типологиялыќ таптастыру

19
тілдердіњ шыѓу тегіне тєуелсіз, ќ±рылысы мен типініњ
морфологиялыќ т±рѓыдан ±ќсастыѓына ќарай жүргізіледі.
Д‰ние ж‰зіндегі барлыќ тілдер туыстыѓы мен шыѓу тегі,
даму жаѓдайларыныњ ортаќтыѓына ќарай ірі-ірі 60 шаќты ұяға
(семьяны тілдік ұя деп алуды жөн көрдік – Н.Р.) топтастырылса,
сол тілдер ќ±рылымы мен ќ±рылысына ќарай ірі-ірі 4 типке
бµлінеді. Типологиялыќ тіл білімі туыстас тілдердіњ де, бір-
бірімен туыс емес тілдердіњ де сєйкестіктері мен ±ќсастыќтары,
сондай-аќ ќарама-ќарсы µзгешеліктеріне де кµњіл бµледі.
Типологиялыќ тіл білімініњ м±ндай мєселелерді ќарастыратын
саласын лингвистикалыќ типология деп те атайды.
Лингвистикалыќ типология фонологиялыќ, синтаксистик,
семантикалыќ, т.б. белгілерге негізделеді [18, 389 б.].
Біздіњ зерттеу нысанымыздаѓы екі тіл де ностратикалық
тілдер деп аталатын афразиялыќ, ‰ндіеуропа, картвель, орал,
дравид жєне алтай тілдерін ќамтитын макроұя ќ±рамына
кіреді. Тілдердіњ генеологиялыќ классификациясы бойынша
ќазаќ жєне аѓылшын тілдері µз алдына төмендегіше
топтастырылады:
Ностратикалық
тілдер
‡ндіеуропа Алтай тілдері
тілдері

Герман тілдері Т‰ркі тілдері

Батыс герман Батыс т‰ркілік

тобы тобы

Аѓылшын тілі Ќазаќ тілі

1-сурет – Ағылшын және қазақ тілдірінің генеологиялыќ

классификациясы.
Ал тілдердіњ типологиялыќ классификациясы бойынша 4
тип: аморф (= формасыз, дарала(н)ушы, позициялы),
полисинтетикалы (= инкорпоративті), аглютинативті,
флективті болып бµлінеді. Біздіњ зерттеу нысанымызѓа
алынѓан екі тілдіњ бірі, ќазаќ тілі – аглютинативті, екіншісі,
аѓылшын тілі флективті тілдер типіне жатады.

20
 Аѓылшын тілі. ¦лыбритания, АЌШ, Канада (француз
тілімен ќатар), Австралия мен Жања Зеландияныњ мемлекеттік
тілі. 375 млн. адам аѓылшын тілін µз ана тілі ретінде сµйлесе,
оныњ 226 млн. АЌШ халќы есебінен. Аѓылшын тілі таѓы 375
млн. адамныњ екінші тілі. Ол – єлемдік єуе жолдары мен
халыќаралыќ сауда тілі. Єлем электронды аќпарат ќорыныњ 80
пайызы аѓылшын тілінде жєне єлем ѓалымдарыныњ ‰штен
екісі аѓылшын тілінде оќиды. Таѓы 75-тен астам мемлекетте
арнайы статус берілген ресми тіл [19, р. 57]. Б±л – 1987ж.
дерек. S.L. McKay-діњ «Teaching English as an International
Language» деп аталатын еңбегінде (Kachru-діњ категориялауы
бойынша) аѓылшын тілініњ ќолданыс аясы ішкі шењбер (Inner
Circle), сыртќы шењбер (Outer Circle), жайылым шењбері
(Expanding Circle) болып 3 шењберге бµлінеді. Ішкі шењберге
енетін елдердіњ мысалы: АЌШ, Біріккен Корольдыќ, Австралия
– 320-380 млн. адамды ќ±райды. Сыртќы шењберге енетін
елдердіњ мысалы: Индия, Филиппин аралдары, Сингапур –
150-300 млн. адамды ќ±райды. Жайылым шењберіне енетін
елдердіњ мысалы: Ќытай, Жапония, Германия – 100-1000 млн.
адамды ќ±райды (Түпнұсқада 1997ж. жарыќ кµрген D. Crystal-
дыњ «English as a Global Language» деп аталатын кітабына
сілтеме жасалады) [20, p. 10]. Сондай-ақ, 2015ж. әлем
халықтарының тең жартысы ағылшын тілінде сөйлейтін
болады деген мағлұмат бар [13, p. 133].
Аѓылшын тілі Б¦¦ жєне НАТО конференцияларыныњ ресми
ж±мыс тілі деп танылѓан халыќаралыќ (аѓылшын, француз,
орыс, испан, кытай, араб) 6 тілдіњ бірі. Егер кездейсоќ
халыќаралыќ конференциялардыњ бірінде ілеспе аударма
қызметі істен шыѓып ќалатын жағдай болса, 6 тілдіњ ішінде
аѓылшын тілімен ѓана т‰сінісе алудыњ м‰мкіндігі ќалады.
Оныњ б‰гінгі келбеті осыны мойындатады.
1970ж. Мәскеуде ағылшын тілінде шыққан «Тілдердіњ
айырым Аныќтаѓышы» (Languages Identification Guide) деп
аталатын Бүкіләлем баспа жұмыстарын жүргізетін ұзынсаны
200-ден астам тілдерді ќамтитын кітапта аѓылшын тілініњ µзге
тілдерде кездеспейтін айырым белгісі – әрдайым бас
єріппен жазылатын І (мен) µздік есімдігі деп кµрсетіледі
[21, p.112].
Аѓылшын тілінде 490 000-нан астам сµз, оѓан ќоса 300 000
техникалыќ термин бар, б±л кµрсеткіш єлемдегі басќа ешбір
тілде жоќ болса да, єрбір жеке т±лѓа оныњ 60 000-нан астамын
ѓана ќолданады [22, p. 224 (автор Satinova V.F. «Гиннесс єлем
рекорттары» кітабында берілген Norris McWhirter деректеріне ж
‰гінеді)].

21
 Тілдіњ µзекті проблемасы. Аѓылшын тілі
орфографиясыныњ к‰рделілігі – тілдіњ ѓасырлар бойѓы
динамикасымен қордаланып келген бүгінгі статикасының
өзекті проблемасы. Орфография мен орфоэпияныњ арасындаѓы
‰лкен сєйкессіздік – аѓылшын ономастикасыныњ µзекті
проблемасын тудыратын негізгі фактор. Себебі кµзге кµрініп
т±рѓан, яѓни жазылѓан атауларды д±рыс айту ‰шін тіл
өкілінің өзіне де фонетикалыќ транскрипциясы бар сµздіктерге
ж‰гінуге тура келеді. Ал ќ±лаќпен естіген онимді немесе
қандай да бір терминді д±рыс жазу ‰шін не білетін кісініњ
єріптеп айтуы бойынша немесе сµздікке ж‰гіну арќылы ѓана
өз орфорграфиялық нормасына сай жазуѓа болады.
Экзонимдерді жазуда да аѓылшын орфографиясыныњ шектеулі
м‰мкіндіктері кµлденењ т±рады.
Аѓылшын тілінің ғаламдық экспансиясына орай, аѓылшын
тілдері деген атау пайда болды. Оған себеп – ќазіргі д‰ние ж
‰зіндегі бір-біріне «бергісіз» аѓылшын тілі стандарттарыныњ
µзіндік єдеби тіл болып ресми ќолданыста ќатар µмір с‰ріп
отыруы. Jennifer Jenkins µзініњ «Єлем аѓылшын тілдері» (“World
Englishes”) атты ењбегінде єлем аѓылшын тілдерініњ 8 т‰рлі
стандартын кµрсетеді [23, p.19]:
1. Британ жєне Ирландия стандарты (British and Irish
Standard English);
2. Американ аѓылшыны стандарты (American Standard
English) ;
3. Канада аѓылшыны стандарты (Canadian Standard English);
4. Австралия, Жања Зеландия жєне Тыныќ м±хиттыњ оњт
‰стік жаѓалауы аѓылшыны стандарты (Australian, New Zealand
and South Pacific Standard English);
5. Кариббин аѓылшыны стандарты (Caribbean Standard
English);
6. Батыс, Шыѓыс жєне Оњт‰стік Африка аѓылшыны
стандарты (West, East and South(ern) African Standard(izing)
English);
7. Оњт‰стік Азиялыќ аѓылшын тілі стандарты (South Asian
Standard(izing) English);
8. Шыѓыс Азиялыќ аѓылшын тілі стандарты (East Asian
Standardizing English).
М±нда келтірілген стандарттардыњ одан єрі саралануын
ж±мысымыздыњ соњында тіркелген Ќосымша A-дан ќарауѓа
болады.
А.В. Суперанская ағылшын тілі айтылымының 9
стандартын атап көрсетеді: 1) Оңтүстік Англия (Лондон); 2)
Солтүстік Англия; 3) Шотландық; 4) Ирландық; 5) Шығыс

22
Американ; 6) Оңтүстік Американ; 7) Жалпыамерикандық; 8)
Қабылданған (культивируемый) Австралия; 9) Халықтық
Австралия (Австралия стандартының екеуі де қолданыста,
Жаңа Зеландия айтылымы да Австралия стандартына ұқсас
келеді) [24]
Аѓылшын тілініњ єлемдік стандарттарыныњ м±ншалыќты
кµп болуы лингвистер тарапынан екі±дай пікір туѓызады.
Біріншісі, ќандай тілдіњ болмасын, экспансиясы оны µз тілім
дейтіндер тарапынан оңды пікір ќалыптастыратындыѓы
т±рѓысынан. Мєселеніњ екінші жаѓы – тілдіњ “µзін жоѓалту”
ќаупініњ тууы. Дж. Дженкинз жоѓарыда аталѓан еңбегінде [23,
p. 23] тілдіњ т‰пкі н±сќасынан ауытќуы фонетика, лексика,
грамматикасында да молынан орын алып отырғандығын
айтады. Кµптеген пуристердіњ ағылшын тілінің ѓаламдыќ
экспансиясына байланысты жайылым шењберіндегі (Expanding
Circle) жай-к‰йініњ єдеби тіл стандарттарынан ауытќуына
алањдаушылыќ білдіруі негізсіз болмаѓандыќтан, мұны да
тілдіњ бір проблемасы ретінде ќарастыруѓа болады. «Скептики
говорят, о лингвистическом империализме, культурно-
языковом геноциде, фрагментации и гибели самого языка» [25,
c. 77].
Аѓылшын тілініњ 7 (8) 9 стандарттарыныњ бір-біріне
«берілместен» ќатар µмір с‰ріп отыруы тек тіл иелеріне емес,
сондай-аќ (єсіресе) тілді ‰йренушілерге де ‰лкен проблема
тудырып отыр. «Халыќаралыќ тіл» статусына ие тілдердіњ
ішінде ењ алдыњѓы орында т±рѓан аѓылшын тілініњ м±ндай
кµп н±сќалыѓы ѓаламдыќ дењгейде тілді оќыту үдерісінде де
ќиындыќ келтіріп отыр. «English Today» (“The International
Review of the English Language”) деп аталатын аѓылшын тіліне
халыќаралыќ шолу беретін мерзімдік басылым «Чињглиш
синдромы: оның соњѓы уаќыттаѓы дамуы Ќытайдыњ тіл
саясатына ќауіп тµндіре ме?» («The Chinglish syndrome: Do
recent developments endanger the language policy of China?»)
деген таќырыпша мазмұнында «тілді жоғарғы дењгейде
‰йренушілерге арналѓан Оксфорт сµздігініњ 6-басылымы б
‰гінгі тањда аѓылшын тілініњ 7-ден кем т‰спейтін
н±сќаларыныњ бар екенін кµрсетеді» дей келе, аѓылшын тілін
екінші тіл ретінде (ESL – English as a Second Language) оќыту
барысында оќытушылар мен студенттер маќсат тілді
«мењгеру» екендігін жаќсы біледі, біраќ «ќай аѓылшын тілін?»
деген с±раќтың алда т±ратынын айтады [26] (Сұрақтың
жауабын өз алдына үлкен мәселе ретінде әзірге басы ашық
күйінде қалдырамыз – Н.Р.).

23
 Ќазаќ тілі. Ќазаќстан Республикасыныњ мемлекеттік тілі.
Єдеби тіл нормасы аѓылшын тілі сияќты бірнеше стандарттарға
жіктелмейді, жалпыға ортақ бір нұсқада қалыптасқан.
Зерттеулер тілде 4 диалектің бар екенін көрсетеді, олар:
оңтүстік, батыс, орталық-солтүстік, шығыс диалектілері [27, 95
б.]. Интернет желісінде
http://en.wikipedia.org/wiki/Kazakh_language мєліметіне ж
‰гінсек, Wikipedia энциклопедиясы тµмендегіше маѓл±мат
±сынады (аѓылшын тілінен аударып береміз): Қазақ тілінде
(Kazak Qazaq tilî) Ќазаќстанда, Ауѓаныстанда, Тєжікстанда, Т
‰ркияда, Т‰ркменстанда, Украинада, ¤збекстанда, Ќытайда,
Ресейде, Монѓолияда, Иранда сµйлейді. Аймаѓы (Region) –
Орталыќ Азия. Жалпы сµйлеушілер саны – 8 млн. Ана тілі
ретінде сµйлеушілері саны жаѓынан (Ranking) – 93-орында.
Генетикалыќ таптастырылуы: Алтайлыќ → Т‰ркілік → Батыс т
‰ркілік → Арал-Каспийлік → Ќазаќ. Ресми статусы –
Ќазаќстанныњ ресми тілі. Ресми реттеуші – (Regulated by no
official regulation) Ресми реттеуші жоќ. Осы желіде берілген
ќосалќы маѓл±мат: «Kazak, Kazakh, Khazakh, Qazaq, Kosach,
Kaisak (кирилше Қазақ тілі, латынша Qazaq tilî (дереккөзде
арабша жазылуы да беріледі. – Н.Р.)) батыс т‰ркі тілдеріне
жатады, ноѓай жєне ќараќалпаќ тілдеріне µте жаќын. Орталыќ
Азияда, Иранда, б±рынѓы Кењес Одаѓында сµйлейді. ХХ ѓ.
екінші жартысынан бері ќарай Германияда ќазаќ тілінде
сµйлейтіндер бар. Б±лар негізінен кезінде Ќазаќстанѓа жер
аударылып, жергілікті халыќпен араласып кеткен, кейін
Германияѓа ќайта оралѓан Жайыќ бойы немістерініњ (Volga
Germans) ±рпаѓы. Ќазаќ тілі сингармонизмді (vowel harmony)
±станѓан агглютинативті (agglutinative language) тіл» делінеді.
Жоѓарыда аталѓан «Тілдердіњ айырым Аныќтаѓышында»
қазақ тілініњ өзге бірде-бір тілде кездеспейтін айрықша
белгісі – Ұ әрпі (тањбасы) деп көрсетілген [21, p. 53].
1974–1986жж. аралыѓында жарыќ кµрген ќазаќ тілініњ 10
томдыќ т‰сіндірме сµздігіне 68 000 сµз енген. Дегенмен, б±л
сµздікте ќазаќ тілініњ сµздік ќоры т‰гел ќамтылмаѓан деген
пікірлер бар. «Тіл тєжірибесінде тілдіњ байлыѓы тек санмен
ѓана емес, сапамен де µлшенетіндігі белгілі, санныњ сапаѓа
кµшіп отыруы айќын байќалады» [28, 118 б.], «сµз байлыѓын
тек сµз санымен ѓана µлшемей, сµздер мен сµз тіркестерініњ
маѓына санымен, рухани ќазына болып ѓасырлар бойы
ќалыптасќан мазм±н сапасымен µлшеген абзал» [28, 126 б.].
деген пікірді ±станатын ѓалым Є. Ќайдар µзініњ «Ќазаќ тілініњ
µзекті мєселелері» деген ењбегінде «Ќазаќ тілін ондаѓы жеке-
дара ќолданылѓан сµз санына ќарай ќарастырсаќ, тµмендегі

24
жаѓдайды кµреміз. 10 томдыќ «Ќазаќ тілініњ т‰сіндірме
сµздігінде» 66 931 атау сµз, 24 497 лексикаланѓан т±раќты
тіркес ќамтылыпты. Б±л екеуі 91 428 лексикалыќ бірлік деген
сµз. Ал б±лардыњ барлыѓы болып осы сµздікте 103 мыњ
маѓыналыќ бірлікті сипаттап т±р. Сµздіктегі фразеологиялыќ
т±раќты тіркестіњ саны 16 мыњ екен» деген деректі келтіреді.
Б±ѓан ќоса «Б±л сµздіктегі 103 мыњ маѓыналыќ единица ќазаќ
тілі байлыѓыныњ бір параѓы ѓана. Оѓан енбеген сµздер єлі де
кµп. Сондыќтан да сµздік жарыќ кµргеннен кейін жиі айтылып
ж‰рген «тіл байлыѓымыз т‰гел ќамтылмады» деген єњгіме
єбден орынды» деп, оныњ себебін сµздіктіњ алдына ќойѓан
маќсатымен т‰сіндіреді жєне «б‰гінгі тањда сµз ќазынасын т
‰гел болмаса да біршама толыќ ќамтуѓа м‰мкіншілік беретін
жол біреу-аќ: салалыќ сµздіктер жасау» деп кµрсетеді [28, 119
б.].
Ќазіргі уаќытта мемлекеттіњ «Мєдени м±ра»
баѓдарламасы аясында 15 томдыќ «Ќазаќ тілініњ т‰сіндірме»
сµздігі жасалып жатыр.
Тілдіњ µзекті проблемасы. Ќазаќ тілініњ
терминологиясы ќалыптасу ‰стінде. Ќазаќстан тєуелсіздігін
алѓаннан кейін б±рын орыс тіліндегі қалпында ќолданылып
келген терминдерді (сондай-ақ, кезінде өзгертілген,
бұрмаланған онимдерді) ќазаќшалау үдерісі ж‰ріп жатыр.
Тілдіњ сµздік ќоры да аныќталу ‰стінде. Єліпби, фонология,
ќаріп µзгерту мєселелері жµнінде талас-талќы кµп.
Тілдің мемлекеттік тіл ретінде өндірістің барлық саласында
толыќќанды к‰шіне еніп кетуі ‰шін де уаќыт ќажет кµрінеді.

***
М.К. Исаевтың «Фонетические особенности английской
речи казахов» атты монографиясында «ғылыми әдебиет
көздерінде екі немесе одан да көп тілдердің деректеріне
сүйенетін лингвистика түрліше – салыстырмалы,
салғастырмалы, типологиялық, конфронтативті, сипаттамалық,
контрастивті болып бөлінеді» деп көрсетіледі [29, с. 5].
Бұлардың ішінде біздің мақсатқа жақын келетіні әркелкі
құрылымға негізделген екі тілдің фонетика-фонологиялық
жүйесін қамтитын зерттеу жұмысына лайықты термин –
контрастивті лингвистика. Себебі, типология, не болмаса
сипаттамалық контрастивті лингвистикаға қарағанда
контрастивті лингвистика салғастырылатын тілдер
жұбының генетикалық шығу тегіне қарамастан, олардың
құрылымдық және функционалдық ерекшеліктерін,
ұқсастықтары мен айырмашылықтарын (контрастарын)

25
анықтау мақсатын алға қояды [29, с. 5] (В.П. Нерознакқа
сілтеме жасалады).
У.К. Юсупов еңбектеріне сілтеме жасай отырып, М.К. Исаев
контрастивті анализ барысында, мәселен, фонологияда
парадигматикалық пен синтагматикалық және сегментті мен
суперсегментті тұрғыдан келу принциптерін есте ұстау
керектігін ескертеді. Ендеше бұл бөлімде біздің ұстанатын
принциптеріміздің парадигматикалық және негізінен сегментті
фонетика саласында болатынын айта кетеміз, жекелеген
кейбір сұрақтарда суперсегментті фонетикаға да аяқ басуға
тура келеді.
М.К. Исаевтың аталған монографиясында контрастивті
зерттеу барысында жүйелілік принципінің (принцип
системности) сақталуын, бірыңғай, өлшеп-пішуге болатын
(соизмеримые факты) деректердің салғастырылуын, сондай-ақ
екіжақтылық принципі (принцип двусторонности) негізінде
теңдәрежеліктің сақталуы қажеттігі көрсетіледі. Контрастивті
анализ барысында әсіресе әртекті тілдер жұбының параллелді
сипаттамасы кезінде ұдайы тепе-теңдікті сақтау қиынға
соғады. Әртекті тілдер жағдайында бұл – зерттеу
нысанындағы тілдердің өзіндік ерекшеліктерінен туындайтын
мәселе. Біздің жағдайымызда ағылшын тілінің фонемалар
жүйесінен гөрі графемалары, яғни дыбыстық жүйесі емес, жазу
жүйесі көбірек талдауды қажет етсе, қазақ тілінде керісінше,
жазу жүйесінен гөрі (орфографияның кейбір түйткілді
мәселелері бола тұра) бүгінгі күнге дейін бір ізге түспеген
дыбыстық жүйесі көбірек зейін аулайды. «Мұндай жағдайда
тепе-теңдіктің бұзылуынан шығатын екі жол қарастырылады.
Бірі – екі тілді алдымен бүге-шүгесіне дейін дербес сипаттама
беретін модельдерді қолданып, соңынан оларды нейтралды
модельге түсіреді, мұнда суперлингва – эталон тіл
қолданылады. Екіншісі – тілдерге бүге-шүгесіне дейін берілетін
сипаттамаға бармастан, белгілі бір қажетті деңгейге дейін
сипаттаумен шектелу» [29, c. 8]. Ал біздің мақсатқа бұл
дилемманың екіншісі лайық келеді. Эталон тіл терминіне
түсіндірме бере кетсек, мұны зерттеу нысанына алынған
тілдердің арақатынасын анықтау барысындағы жұмысшы тіл
деуге болады. Дегенмен, бұл метатілмен жаңылыстырылмау
керек. Метатіл нысан-тіл(дер) туралы сөйлейтін тіл болса,
«Эталон тілдің қызметін нысан-тілдердің бірі атқара алады»
[30], tertium comparationis ретінде эталон тілді кейде эпитіл деп
те атайды [31] (дереккөзде Степановқа сілтеме жасалады).
Демек, біздің жағдайымызда эталон тіл – қазақ тілі.

26
 Тіл дыбыстарына жєне орфографиялыќ ж‰йеге
контрастивті сипаттама берудіњ маќсаты: екі тілдегі
универсалия мен уникалияны аныќтау. Дыбыстыќ ж‰йедегі
жєне графикадаѓы баламалы және баламасыз ќ±былыстарды
аныќтап алу транскрипция мен транслитерация проблемасын
шешуде мањызды. Баламалы тілдік ќ±былыстардыњ
генетикалыќ туыстыѓы жоќ тілдер арасында да кµптеп
кездесуі м‰мкін. Вокализм-консонантизм ж‰йесіндегі
универсалия мен уникалияны аныќтау арќылы
транслитерацияда инвариант-фонемаѓа сєйкес графеманы
бекітуде шешімі ќиындыќсыз табылатын, шешімі біршама
ќиындыќ келтіретін жєне шешімі тым ќиындыќ тудыратын
жағдаяттар аныќталады. Алдағы бөлімдер осы сұрақтарға
шешім қарастыруға арналады.

1.1 ЄЛІПБИ – ЄРІП – ФОНЕМА АРАҚАТЫНАСЫ

Қазақ және ағылшын тілдерінің контрастивті зерттелуі
лингвистикада енді қолға алына бастаған тың тақырыптардың
бірі болғандықтан, екі тілдің тек дыбыстық және жазу
жүйелерінің типологиясына емес, әр түрлі қырынан келген
лингвистикалық типологиясына кешенді зерттеу жұмыстарын
арнап, диссертациялар қорғау болашақтың еншісінде (147 б.
қараңыз). Ал біздің ж±мысымыздыњ негізгі нысаны
транслитерация мен транскрипция болѓандыќтан, зерттеу
объектіміздегі екі тілдіњ єліпбиі мен дыбыстыќ ж‰йесінің
арақатынасы да тек осы маќсатќа орайластырыла
ќарастырылмақ.
Жазу мен айтылымныњ алшаќтыѓынан аѓылшындар мен
американдар, сондай-аќ барлыќ аѓылшын тілділер µз тілінде
кµріп т±рѓан (бейтаныс) сµзді оќи алмайды, естіп т±рѓан сµзін
жаза алмайды. Б±л т±жырым к‰нделікті т±рмыс-тіршілікте
жиі кездесетін сµздерден µзге єсіресе терминдер мен
ономастиконға келгенде к‰шіне енеді. Өзге тілдің онимдерін
айтпай-аќ ќойѓанда, адамға µз тілінде к‰нделікті т±рмыс-
тіршілік лексикасынан басќа ќаншама жања термин, ќаншама
ономастикалыќ атау кездеседі. Ағылшын тілділер м±ндай
сµздерді жазу мен оќудыњ ќиындыѓынан spell (єріптеп айт (-
ыњыз)), spelling (жазылуы), transcription (оќылуы), pronunciation
(айтылуы) деген терминдерді ќолдану арќылы шыѓады. АҚШ-
тағы айтылуы [SaI'xn] деген, не болмаса Ұлыбританиядағы
айтылуы ['kezIk] деген қалалардың атын көлік жүргізуші «Could
you please spell» деп, олардың жазылуы Cheyenne, Keswick

27
екендігін әріптеп жазып алмаса, айтылуы бойынша неше күн
іздесе де таба алмауы мүмкін. Ал мұндай жалқы есімдерді
естілуі бойынша өз бетінше қағазға түсіріп аламын деген кісі
міндетті түрде (деуге болады) қателеседі. М. Шахановтың
«Заблуждение цивилизации» деген еңбегін ағылшын тіліне
аударған американдық аудармашы Уолтер Мей (Walter May)
маман ретінде біліктілігіне қарамастан Майк Тайсонның
фамилиясын өз бетінше Taison деп жазып [32, p. 94], қателесіп
кеткен. «Атыңызды әріптеп айтасыз ба?» деп өтінудің
мүмкіндігі жоқ, ал қажетті әдебиет көздерінен іздестіргенде
дұрысы Tyson деп жазылған болар еді. Ш. Айтматов пен М.
Шахановтың «Құз басындағы аңшының зары» (Aitmatov Chingiz,
Shakhanov Mukhtar. The Plaint of the Hunter above the Abyss [33])
деп аталатын белгілі диалогын аударғанда да (осы)
аудармашы осындай бірқатар келеңсіздіктерге жол беріп
алады. Сондыќтан spelling, transcription, pronunciation сияқты
терминдер к‰нделікті т±рмыста жиі ќолданылатын
болѓандыќтан, б±л лексемалардың маѓыналары да ағылшын
тілділерге кењінен танымал. Ал ќазаќ кісі жер-су атын қағазға
жазып алса, ол бірден сөздің айтылуын да, жазылуын да
жазып алады және ол жер-су атын жаңылмай табу үшін емес,
бір ғана мақсатта, ұмытып қалмас үшін жазып алады.
Сондықтан қазақ тіліндегі єріптер мен дыбыстардыњ толықтай
сєйкестігі салдарынан оќу үдерісі жєне тіл біліміндегі
ќолданысы аясынан тыс жаѓдайда кез келген ќазаќ кісініњ аса
ќарапайым єріп пен дыбыс ±ѓымдарын айыра алмауы ѓажап
емес. Ал жазу мен оқуға қатысты жоғарыда аталѓан терминдер
кµптеген ДЖ-лы тілдерге ортаќ ќ±былыс (О.В. Афанасьева и
др.: элементарные универсалии [34, c. 40]) болѓанымен,
олардыњ єр тілдегі ќолданыс аясы єр т‰рлі деңгейде
қалыптасатындықтан, б±лай болуы – зањдылыќ.
Осының салдарынан кейбір «Қазақ тілі» әдебиет
көздерінде де әріп пен дыбысқа ЖТ-дегі және АТ-дегі
бір-бірінің нақпа-нақ баламасы тәрізді түсінік беру кездеседі.
Мәселен, «Қазақ тілі» деп аталатын бүгінгі ЖОО-дарына
түсушілерге арналып шығып жатқан бір оқулық-тесте: «Сөйлеу
тілінде дыбыстау мүшелері арқылы айтылып, естілетін тілдік
құбылысты дыбыс дейді. Дыбыс – сөздің ең кішкене бөлігі.
Дыбысты айтады және естиді», «Дыбысты таңбалау үшін
алынған белгіні әріп дейді. Яғни әріп – дыбыстың жазбаша
таңбасы. Әріпті жазады және көреді» деп түсіндіреді [35].
Мұның жалпы ДЖ-ға негізделген тілдердің әрпі мен дыбысы
(фонемасы) үшін тіл білімінде берілетін әдеттегі дефинициядан
алшақ жатқаны көрінеді: «ЗВУК – членораздельный элемент

28
произносимой речи, образуемый с помощью речевых органов.
Различают а) фонетические разновидности звуков… б)
фономорфологические разновидности звуков…[36, с. 156].
БУКВА – графический знак, который сам по себе или в
сочетании с другими знаками (как линейными, так и
диакритическими) традиционно используется для обозначения
на писме фонем, их основных вариантов или их типичных
последовательностей [36, с. 60]. Дегенмен, аталған оқулық-
тестегі (аудиториясының жас ерекшелігінің ескерілмегендігі
болмаса) әріп пен дыбысқа берілген анықтаманы қазақ тілі
үшін қате деп бағалай алмаймыз, себебі осындай қарабайыр
анықтаманың өзі (арнайы зерттеу нысанына алынбаған
жағдайда) тілдің қажетін өтеп тұр деген сөз. Бұдан мынадай
қорытынды шығаруға болады: ДЖ-ға негізделген тілдердің
өзінде абсолютті универсалия саналатын әріп, дыбыс тәрізді
ұғымдар жөніндегі түсініктердің әркелкі қалыптасуы тіл-тілде
бұл екі ұғымның бір-біріне қаншалықты алыс-жақын
арақатынасына байланысты түзіледі. Бұл ұғымдардың
арақатынасы олардың тіл-тілде қолданылу аясын да
айқындайды.
Осыған орай, тәжірибемізден белгілі, қазақ (және орыс)
аудиториясында ағылшын тілін оқыту үдерісін, ең алдымен,
үйренушілерге аса қарапайым екі ұғымның – дыбыс пен әріптің
аражігін ашып беруден бастауға тура келеді. Осы тұста
фонетикалық транскрипция терминіне соқпай өту мүмкін емес.
Сегментті фонетикада транскрипцияныњ фонетикалыќ
транскрипция жєне фонематикалыќ (=фонологиялыќ)
транскрипция деп аталатын екі т‰рі ќолданылады
(Мемтерминком арқылы бекітілген қазақ тіліндегі баламалары –
фонетикалыќ дыбыстаңба және фонологиялыќ дыбыстаңба
[37]). Фонематикалыќ транскрипция сµздіњ фонемалыќ
ќ±рамын аныќтау ‰шін ќолданылатын болса, фонетикалыќ
транскрипция сµздіњ дыбыстыќ ќ±рамын дєлме-дєл кµрсету
‰шін ќолданылады. Ќазаќ тілініњ айтылым сµздіктерінде осы
фонетикалыќ транскрипция ќолданылып келеді. Фонетикалыќ
транскрипцияда сµздіњ ќалай дыбысталатындыѓы, яѓни
дыбыстыњ созылыњќылыѓы, ќысќалыѓы, екпінді-екпінсіздігі,
ќаншалыќты екпінді екендігі толыќ кµрсетіледі. Б±л ‰шін
диакритикалыќ үстемелер пайдалынылады. С. Мырзабеков
былайша т‰сіндіреді: «фонемалыќ транскрипцияда бір
фонеманыњ алуан т‰рлі аллофондары бір-аќ тањбамен
беріледі де, фонетикалыќ транскрипцияда єр т‰рлі
аллофондар да ескеріледі» [38, 21 б.].

29
 Фонетикалыќ транскрипция дыбыстардыњ жазба
баламаларынан т±ратын транскрипция тањбаларынан
ќ±ралады. Олар єдетте латын жєне грек єліпбиі єріптерінен
жєне кейбір шартты белгілерден жасалады. Б±л фонетикалыќ
тањбалар кµптеген тілдерге ортақ қолданыс ‰шін белгілі
француз фонетисі Полем Пассидің басшылығымен 1886ж.
ќ±рылѓан Халыќаралыќ фонетикалыќ ассоциация тарапынан
жасалған. Ал фонетикалыќ «єліпби» 1889ж. пайда болған [39].
Фонематикалыќ транскрипция єдетте ќиѓаш (/p/) немесе
‰шб±рышты (<p>) жаќшада берілсе, фонетикалыќ
транскрипцияда тањбалар тік жаќшаѓа ([p]) алынады.
Қазіргі ќазаќ тіл білімінде фонема теориясы екі баѓытта
зерттеліп келеді. Бірі – дєст‰рлі, акцентті-фонологиялық
бағыт (µкілдері Қ. Жұбанов, І. Кењесбаев, Ж. Аралбаев, Т.
Талипов, т.б.), екіншісі – сингормониялық бағыт (µкілдері Є. Ж
‰нісбеков, Ж. Єбуов, М. Жүсіпов, т.б.). Сингормониялыќ
баѓытты ұстанатын ғалымдар өзге тілдерден келген
дыбыстарды есепке алмай, өз зерттеулерінде Ахмет
Байтұрсынұлы қисынымен қазақтың төл дыбыстарымен
шектеліп, 26/28 єріптен құралған єліпбиді ұстанатын
болғандықтан, біздің зерттеу жұмысымыздың нысанына бүгінгі
қолданыстағы дәстүрлі акцентті-фонологияға негізделген 42
әріптен тұратын әліпби алынады.
Алдымен фонетикалыќ транскрипция кµмегімен
гетерогенді (єртекті) єліпбилер ж±бын ќ±райтын ќазаќ жєне
аѓылшын тілдерініњ єліпбиін қарама-қарсы қоя назарѓа алып
кµрелік. Латын ќарпіне негізделген аѓылшын єліпбиінде 26 єріп
бар, єріптерде диакритикалыќ үстемелер мен лигатуралар
жоќ.
1-кесте – Ағылшын әліпбиі

әріп аталуы Әріп аталуы

Aa [eI] Nn [en]
Bb [bJ] Oo [ou]
Cc [sJ] Pp [pJ]
Dd [dJ] Qq [kjH]
Ee [J] Rr [R]
Ff [ef] Ss [es]
Gg [GJ] Tt [tJ]
Hh [eIC] Uu [jH]
Ii [aI] Vv [vJ]
Jj [Gei] Ww ['dAbljH]
Kk [keI] Xx [eks]
Ll [el] Yy [waI]
30
 Mm [em] Zz [zed]

Аѓылшын єліпбиінде кей єріптердіњ аталуы өзіне релевант

дыбысқа мүлдем ұқсамайды: R r єрпі [R] (ќазаќша айтќанда р-
дыњ /а/ деп аталуы сияќты), W w әрпі ['dAbljH], Y y әрпі [waI]
деп аталады. Қазаќ үшін бұл тосын құбылыс, өйткені қазақ
әліпбиіндегі єріптердіњ аты өзіне қатысты дыбысына сай болып
келеді. Дегенмен, қазақ тіліндегідей аѓылшын єліпбиіндегі
єріптердіњ атауы жөнінде талас-талќы жоќ, ѓасырлар бойы
орныќты ќалыптасќан. Әйтсе де, интернет желісіндегі кейбір
әдрістерден [40] Z z әрпінің кейде [zed], кейде [zJ] болып
берілетінін байқауға болады.
http://en.wikipedia.org/wiki/English_alphabet әдрісінде берілген
әліпбиде ағылшын тілінің Hiberno деп аталатын нұсқасында Н
[eItS] әрпінің [heItS] деп аталатыны көрсетілген. Hiberno –
әлем ағылшын тілдерінің белгілі 8 стандартының британдық
және ирландық ағылшын тілі стандартына жататын (British
English, BBC English, English English, Scottish English, Scots, Norn,
Welsh English, Ulster Scots, Hiberno-English, Irish English)
ағылшын тілдерінің бірі (Қосымша А-ны қараңыз). Ал Z z [zed]
әрпінің [zJ] деп аталуы тілдің американ нұсқасында екені
көрсетілген.
1953ж. шыќќан Н. Сауранбаевтыњ «Ќазаќ тілі» оќулыѓында
ќазаќ єліпбиі жєне ондаѓы єріптердіњ аталуы тµмендегіше
беріледі (әріптердіњ аталуын тік жаќшаѓа алѓан біз – Н.Р.): А а
[а], Б б [бэ], В в [вэ], Г г [гэ], Д д [дэ], Ее [е], Ё ё [ё], Ж ж [жэ], З
з [з], И и [и], Й й [шолаќ й], К к [ка], Л л [эл], М м [эм], Н н [эн], О
о [о], П п [пэ], Р р [эр], С с [эс], Т т [тэ], У у [у], Ф ф [эф], Х х [ха],
Ц ц [це], Ч ч [че], Ш ш [ша], Щ щ [ща], ъ [жуандыќ белгі], Ы ы,
[ы], ь [жіњішкелік белгі], Э э [э], Ю ю [ю], Я я [я],
І і [і], Ќ ќ [ќа], Њ њ [эњ], Ѓ ѓ [ѓа], ‡ ‰ [‰], ¦ ± [±], ¤ µ [µ], Є є [є],
Ћ [ћа] [41].
Көріп отырғанымыздай, сол кездегі єліпбиде 1957ж. дейін
алдымен орыс єліпбиініњ тєртібі беріліп, соњынан ќазаќтыњ
тµл єріптері тіркелетін болѓан [42]. І. Кењесбаев, А. Ысќаќов
жєне К. Ахановтардыњ 1962ж. шыќќан «Ќазаќ тілі
грамматикасында» єліпбидегі єріптер тєртібі мен олардыњ
аттары былайша беріледі (әріптердіњ аталуын тік жаќшаѓа
алѓан біз – Н.Р.): А а [а], Є є [є], Б б [бе], В в [ве], Г г [ге], Ѓ ѓ
[ѓа], Д д [де], Ее [е], Ё ё [йо], Ж ж [же], З з [зе], И и [и], Й й
[ќысќа й], К к [ка], Ќ ќ [ќа], Л л [эл], М м [эм], Н н [эн], Њ њ [эњ],
О о [о], ¤ µ [µ], П п [пе], Р р [эр], С с [эс], Т т [те], У у [у], ¦ ± [±],‡
‰ [‰], Ф ф [эф], Х х [ха], Ћ [ћа], Ц ц [це], Ч ч [че], Ш ш [ша], Щ

31
щ [ща], ъ [айыру белгісі], Ы ы, [ы], І і [і], ь [жіњішкелік белгісі],
Э э [э], Ю ю [ю], Я я [я] [43, 15 б.].
Қазаќ єліпбиіндегі єріптердіњ атына назар аудару ‰шін
б±л н±сќаларды салыстыра алып отырмыз. Екінші н±сќадаѓы
єріптердіњ аттары да орыс єріптеріне µте жаќын, бар болғаны
дауыссыздарды таңбалайтын әріптердің аттарында [э] орнына
[е] алынған. Осындай нұсқа 1988ж. шыққан «Қазақ тілінің
орфографиялық сөздігінде» (жау. ред. Р. Сыздықова) де
беріледі.
Ал ќазаќ єліпбиі тµњірегіндегі б‰гінгі к‰нгі талас-талќы
оныњ ќ±рамы мен ќарпін µзгерту жөнінде ѓана емес, сондай-аќ
єріптердіњ ќалай аталуы жайында да µрбіп отыр. Соњѓы
уаќытта кµптеген ќазаќ ѓалымдары єліпби ќ±рамынан орыс
және шығыс тілдерінен келген єріптерді шыѓарып тастау
керектігін айтып қана қоймай, олардың қатысуынсыз, тек ќазаќ
тілініњ тµл дыбыстарымен шектелген зерттеулерін ж‰ргізеп
келеді. Олардыњ қатарында Є. Ж‰нісбек, С. Мырзабеков, Н.
Уєлиұлы, Б. Ќалиұлы, т.б. т±рады. Б±л – өз алдына үлкен
сұрақ. Ал әзірге ќазаќ єліпбиіндегі єріптердің аттары туралы
тақырыпты жалѓастырсаќ, «Ќазаќ графикасы мен
орфографиясыныњ фонологиялыќ негіздері» деп аталатын
кандидаттыќ диссертациясыныњ бір тараушасын «Єліпбидегі
єріптер аттары» деп атаѓан Н. Уєлиевтіњ зерттеулеріне
тоќтамай µте алмаймыз. Онда «ќазіргі єліпбиіміздегі єріптердіњ
аты бір кездегі орысша берілген к‰йінде ж‰р: [бе], [ве], [ге],
[пе], т.б. Сондай-аќ њ єрпініњ атын [эњ], к єрпініњ атын [ка]
деп беру ешбір ќисынѓа сыймайды. Немесе єліпбидегі д, б, ж
єріптерініњ аты ‰шін [де], [же] делініп, жіњішке дыбысталуы
берілген, ал л, р, ќ, ѓ, т. б. єріптер ‰шін [эл], [эр], [ќа], [ѓа]
делініп жуан т‰рі берілген. Єріптердіњ б±лай аталуында
ќандай негіз бар екенін т‰сіну ќиын» деген сын айтылады.
Дауыстыларды тањбалайтын єріптердіњ атауы негізінен ашыќ
буындаѓы дауыстыныњ дыбысталуына сєйкес келеді, себебі
дауыстылардыњ дыбыстыќ ортаѓа неғ±рлым тєуелсіз рењкі
алдымен ашыќ буында кµрінеді делінсе, ќазаќ дауыссыздары
єдетте жалањ т‰рде дыбысталмайды, олар дауыстылардыњ
не µзінен б±рын, не соњ айтылуына с‰йене отырып, 9 рењкке
т‰рлене алатыны айтылады: [б] – [аб], [єб], [ыб], [іб], [±б],
[‰б], [еб], [об], [µб] немесе [ба], [бє], [бы], [бі], [б±], [б‰], [бе],
[бо], [бµ]. ¤зге дауыссыздар да осы тєрізді, тек [у] ѓана езулік
[ы], [і] дыбыстарымен айтылмайды да, µзге дыбыстармен т
‰рлене береді дей келе, Н. Уєлиев дауыссыздар ‰шін де
неѓ±рлым тєуелсіз рењкке ж±мсалатын ашыќ буын т‰рін
[бы]-ны алуды ±сынады. М±ны кез-келген ќазаќ

32
аудиториясында б±л, б‰л, бел, бµл, бор, бар, б±р сµздеріндегі
бірінші єріпті жеке дара дауыстањыз десе, бєрі дерлік ол єріпті
[бы] т‰рінде айтады деген дєлел келтіреді. Сµйтіп,
дауыссыздардыњ атын ‰шке бµліп кµрсетеді:
1. б – [бы], ѓ – [ѓы], д – [ды], ж – [жы], з – [зы], ќ – [ќы], п – [пы], с
– [сы], ш –[шы];
2. к, г єріптері тек жіњішке дауыссызды тањбалайтын
болѓандыќтан, олар – [кі], [гі] т‰рінде айтылады;
3. ‰нділерді білдіретін єріптер былайша бірыњѓай аталуѓа
тиіс: а) м – [ым], н – [ын], њ – [ыњ], л – [ыл], р – [ыр]. Б±лай
болатын себебі, кейбір ‰нділердіњ алдында селбеспе дауысты
болады; є) тєжірибеге ќараѓанда и єрпі [ій] т‰рінде жіњішке
дыбысталады.
Осындай негіздерге с‰йене отырып, Н. Уєлиев ќазаќ
сµздерініњ жазылуында ќолданылатын 26/28 єріптіњ єліпбидегі
атын былай алуѓа болады дейді: А – [а], Є – [є], Б – [бы], Г – [гі],
Ѓ – [ѓы], Д – [ды], Е – [е], Ж – [жы], З – [зы], И – [іи], К – [кі], Ќ –
[ќы], Л – [ыл], М – [ым], Н – [ын], Њ – [ыњ], О – [о], ¤ – [µ], П –
[пы], Р – [ыр], С – [сы], Т – [ты], У – [±у], ¦ – [±], ‡ – [‰], Ш – [шы],
Ы – [ы], І – [і].
Бұл жердегі әріптердің қазақи атына біз өз тарапымыздан
қолдау танытқанымызбен, б‰гінгі ќолданыстаѓы қазаќ жазуы
акцентті фонологияѓа жєне негізінен фонематикалыќ
принципке негізделген жазу болѓандыќтан, бұл (бүгінгі күнгі
көптеген Ә. Жүнісбек, М. Жүсіпұлы, Ж. Әбуов, С. Мырзабеков,
Б. Қалиұлы (һ әрпін қосады, 29), т.б. ғалымдар мақұлдайтын)
26/28 әріппен шектелген әліпбиді негізге ала алмаймыз.
Ж±мысымыздың алѓа ќойѓан міндетін шешу үшін төл дыбыстар
мен кірме дыбыстарды бөліп жармай, 1998ж. «Қазақстан даму
институты» шығарған “Ќазаќ тілі энциклопедиясында” (бас
ред. Е.М. Арын, Ә. Қайдар) берілген ќазіргі ќолданыстаѓы
єліпбиді негізге аламыз (әріптердіњ аталуын тік жаќшаѓа алѓан
және қазақтың төл дыбыстары саналатын әріптерді қанық
бояумен ерекшелеген біз – Н.Р.):

2-кесте – Қазіргі қолданыстағы қазақ әліпбиі:

әріп Аталуы әріп аталуы

Aа [а] Пп [пэ]
Єє [є] Рр [эр]
Бб [бэ] Сс [эс]
Bв [вэ] Тт [тэ]
Гг [гэ] Уу [у]
Ѓѓ [ѓэ] ¦± [±]

33
 Dд [дэ] ‡‰ [‰]
Ee [е] Фф [ф] (? – Н.Р.)
Ёё [йо] Хх [ха]
Жж [жэ] Ћ [ћа]
Зз [зэ] Цц [цэ]
Ии [и] Чч [чэ]
й [й] (ќысќа й) Шш [ша]
Кк [ка] Щщ [ща]
Ќќ [ќа] ъ айырым белгісі
Лл [эл] Ыы [ы]
Mм [эм] Іі [і]
Нн [эн] ь жіњішкелік
белгісі
ң [эњ] Ээ [э]
Оо [о] Юю [ю]
¤µ [µ] Яя [я]

1940ж. кирилл қарпімен енгізіліп, 1957ж. бері өзгеріссіз

қолданылып келе жатқан қазаќ єліпбиі осы. Оның µзге
єліпбилердіњ ешбірінде кездеспейтін айрыќша белгісі
(абсолютті уникалия – Н.Р.) – ± тањбасы екені айтылды. ¦
таңбасы 1951ж. дейін ў болып белгіленіп келіп, 1951ж. 15
шілдедегі Қазақ ССР Жоғары Советінің Жарлығы бойынша
1957ж. ұ болып өзгертілген. Сондай-ақ осы 1957ж. өзгеріспен ë
белгісі де енгізілген [44, с. 69].
Аѓылшын жєне ќазаќ єліпбиін салыстыра ќараѓанда 26
аѓылшын єрпініњ барлыѓында бас жєне кіші єріп бар. Себебі,
барлыќ єріп сµз басында ж±мсалады. Тек Х х єрпініњ сµз
басында келуі µте сирек, кейбір терминдер мен ќысќарѓан
сµздерде ѓана кездеседі. Ал ќазаќ єліпбиіндегі 42 єріптіњ 37-сі
сµз басында ж±мсалады. Сµз басында келмейтін й, њ, ћ
єріптерініњ жєне єріптік маѓынасы жоќ ъ, ь белгілерініњ бас
єріптері жоќ, єліпбиде берілмеген.
Єліпбиден кµріп отырѓанымыздай, (дауыстыларды
тањбалайтын єріптерден µзге) єріптердіњ аталуына келгенде
жоѓарыда (Н. Уєлиевте) келтірілген орныќты негізі бар ќазаќи
атаулар ресми ќолданысќа енгізілмеген. Қазақ әліпбиіндегі
әріптердің аталуы осы уақытқа дейінгі оқулық, сөздік,
энциклопедияларда Кеңес дәуіріндегіше орыс әліпбиіне ұқсас
қалпында беріліп келеді. Ағылшын әріптерінің аттары тұрақты
қалыптасып, қазақ әріптері аттарының берілуі әркелкі түрде
жүруінің мәні жоғарыда spelling, transcription, pronunciation
терминдеріне қатысты айтып кеткеніміздей, тағы да сол
күнделікті тұрмыс-тіршіліктегі қолданыс аясына байланысты
34
деуге болады. Яғни ағылшын әріптерінің аттары күнделікті
тұрмыс-тіршілікте ресми, бейресми ортада ұдайы қолданыс
үстінде. Ал қазақ әріптері аттарының әріп пен дыбыс сәйкестігі
салдарынан ондай ұдайы қолданыста болуы мүмкін емес.
Десек те, әріп атының мүлдем қолданылмауы да мүмкін
еместігін айта кетуіміз керек. Балалардың «сөз жұмбақ»
ойынын алайық, «басы бы, аяғы ыр» дейді. Үлкендердің
(әсіресе тіл мамандарының) тілінде де арнайы жатталған
«жасанды» қолданыс болмаса, көп жағдайда балалардың
айтатынындай бы, қы, ыр, ыл, т.б. түрінде айтылады. Бұл
Бенжамин Франклиннің ағылшын орфографиясына қатысты
айтқан «Қалай жазуды білмейтіндер − ең дұрыс жазатындар»
(“Those people spell best who do not know how to spell”) [45, p.
288] деген сөзін еске түсіреді, қазақ әріптерінің аттарын қалай
айтуды білмейтіндер дұрыс айтады. Қазақ әріптерінің атының
осылай бы, қы, ыл, ыр, сы, т.б. түрінде айтылу қажет екенін
Р. Сыздықова да айтып жүр [46, 7 б.].
Қазақ әліпбиіндегі әріптердің аты осындай ресми және
бейресми екі түрлі қолданыста пайдаланылып жүрсе, ағылшын
тілі әліпбиіндегі әріптердің атының да өзгеше қолданыс аясы
орын алған. Ағылшын тілінің әріптері айтылғанда бір-біріне
ұқсас дыбысталады, оларды ажырату қиын деген есеппен,
сақтық шаралары үшін мейлінше дәлдікті қажет ететін әскери,
теңіз, әуежай, радио-телефон қызметтерінде NATO бекіткен
арнайы фонетикалық әліпби қолданылады [47]. Бұл әліпби
NATO Phonetic Alphabet (кейде radiotelephony spelling
alphabet) деп аталады, қазақша (практикалық)
транскрипциясын қоса береміз [48]:

A – Alpha <алфа> J – Juliet <джулет> S – Sierra <сиера>

B – Bravo <браво> K – Kilo <кило> T – Tango <танго>
C – Charlie <чарли> L – Lima <лима> U – Uniform <юнифом>
D – Delta <дэлта> M – Mike <майк> V – Victor <виктә>
E – Echo <эко> N – November <новембә> W – Whiskey <уиски>
F – Foxtrot <фокстрот> O – Oscar <оскар> X – X-ray <эксрау>
G – Golf <голф> P – Papa <папа> Y – Yankee <янки>
H – Hotel <һоутел> Q – Quebec <кюбек> Z – Zulu <зулу>
I – India <индиа> R – Romeo <ромео>

НАТО фонетикалық әліпбиі қабылданғанға дейін айтылған

мақсатқа мұндай әліпбидің бірнеше түрі жұмсалған:
1924-1942

35
Ace, Beer, Charlie, Don, Edward, Freddie, George, Harry, Ink,
Johnnie, King, London, Monkey, Nuts, Orange, Pip, Queen, Robert,
Sugar, Toc, Uncle, Vic, William, X-ray, Yorker, Zebra.
1942-1943
Apple, Beer, Charlie, Dog, Edward, Freddy, George, Harry, In,
Jug/Johnny, King, Love, Mother, Nuts, Orange, Peter, Queen,
Roger/Robert, Sugar, Tommy, Uncle, Vic, William, X-ray,
Yoke/Yorker, Zebra.
1943-1956
Able/Affirm, Baker, Charlie, Dog, Easy, Fox, George, How,
Item/Interrogatory, Jig/Johnny, King, Love, Mike, Nab/Negat, Oboe,
Peter/Prep, Queen, Roger, Sugar, Tare, Uncle, Victor, William, X-ray,
Yoke, Zebra.
НАТО фонетикалық әліпбиі 1956ж. қабылданады. Бұл
әліпби Халықаралық Азаматтық Авиациясы ұйымы (the
International Civil Aviation Organisation), АҚШ Федералды
Авиациясы әкімшілігі (the U.S. Federal Aviation Administration),
Халықаралық Телекоммуникация Одағы (the International
Telecommunication Union) тарапынан мақұлданып, Федерал
стандартының (Federal Standard 1037C) жұмысын
жалғастырушы Американ Ұлттық стандарты (American National
Standard ANS T1.523-2001) болып қалыптанды [49].
Халықаралық қолданысқа қолайлы, яғни әлемнің көп
тілдерінде қиындықсыз пайдаланылады дегенмен де, бұл
әліпби кейде мұны қолданатын барлық тілдердің үдесінен
шыға алмай жатады. Мәселен, «Delta»-ның қолданылуы АҚШ
әуежайында қолайлы емес, себебі бұл сөз «Delta Air Lines»
әуежолын білдіретін белгі ретінде қабылданады. Сондықтан
оның орнына «Dixie»-ді қолайлы деп тапқан. Британ полициясы
«India» орнына «Indigo»-ны қолданады. Индонезияда «Lima»
сөзінің «бес» деген мағынасы болғандықтан оның орнына
«London» сөзі қолданылады, т.с.с. Осындай себептермен көп
жағдайда ресми әліпбиден гөрі бейресми әліпбилердің
қолданысы жиі ұшырасады. Соның бірі біздің зерттеу
тақырыбымызға тікелей қатысты бір қызықты нұсқасы, тек
антропонимдерден, оның ішінде тек қана ер кісілердің
есімдерінен құралған мына сияқты әліпбилер кездеседі:
Alan, Bobby, Charlie, David, Edward, Frederick, George,
Howard, Isaac, James, Kevin, Larry, Michael, Nicholas, Oscar, Peter,
Quincy, Robert, Stephen, Trevor, Ulysses, Vincent, William, Xavier,
Yaakov, Zebedee.
Ал кей қолданыстарда жиі кездесетін антропонимдермен
қоса түсінуге оңай жергілікті топонимдер де әліпби аттары

36
үшін қызмет атқарады. Мәселен, АҚШ штаттарының аттары,
қалалар, т.с.с. [50].
Қазақ және ағылшын тілдерінде заттың көпше түрінің
жасалуы өз заңдылықтарына орай, қазақ тілінде
аглютинативтік жолмен үндестік заңына орай -лар, -лер,
-дар, -дер, -тар, -тер жалғаулары жалғану арқылы жасалса,
ағылшын тілінде негізінен -s көптік жалғауы арқылы жасалады
және ішкі флекция тәсіліне сәйкес жасалу жолы да кездеседі.
Сонымен, «алар, былар» деген сияқты әріптер ағылшын
тілінде қалай айтылатынына тоқталайық. Дауыссыздарды
таңбалайтын әріптер b’s, c’s, d’s, т.б. болып (тәуелділік
жалғауы тәрізді), ’s жалғану арқылы көпше түрін жасайды. Ал
дауыстыларды таңбалайтын әріптердің көпше түрлері: a's
немесе aes, e's, i's, o's немесе oes, u's [47]. Мұндағы a's
немесе aes және o's немесе oes болып екіұдай атаулардың
қалыптасуына мынадай түсіндірме беруге болады. Зат
есімдердің көпше түрін жасауда кейбір о әрпімен аяқталатын
сөздерге -es жалғанатын жағдайлар кездеседі (мыс, hero −
heroes), грамматикада о әрпімен аяқталатын етістіктерге -s
орнына -es жалғанатын жағдайлар кездеседі (мыс, go − goes,
do − does). Әріптердің көпше түрі осындай тілде өмір сүріп
отырған грамматикалық ережелерге негізделгендіктен, o's
немесе oes деп аталудың oes деген нұсқасын құптап,
қалыптандыруға болар еді. Ал a әрпінің көпше түрінің a's
немесе aes деп аталуы жөнінде жалпы ағылшын тілінде көпше
түрін қабылдай бермейтін терминдер мен ономастикалық
атауларды (мыс, listeria, bacteria, lambada, America, Cuba, Asia,
т.б.) есепке алмағанда a әрпі сөздің ауслаут позициясында
сирек қолданылады, дегенмен camera, opera сияқты cөздердің
көпше түрі -s жалғауы арқылы жасалатын болғандықтан
(cameras, operas), грамматикалық ережелердің негізінде a
әрпінің көпше түрін a's түрінде қалдырған жөн болған болар
еді деп ойлаймыз.
Енді осы айтылған әріп атауларының қолданысына келсек,
интернет желісіндегі
http://en.wikipedia.org/wiki/English_spelling_reform әдрісінде
«Similarly, doubt and debt at one time did not have silent Bs» (бір
кездерде doubt және debt сөздерінде оқылмайтын “b”-лар
болмаған) деген, LPD айтылым сөздігінде «In the word happen
the spelling includes two ps» (happen сөзінің жазылуында екі р
келеді) [16, p. 758] деген сөйлемдер кездеседі. Мұндағы Bs, ps
мейлінше дұрыс қолданыс деп ойлаймыз, әріптің өзі осылайша
не бас әріппен, не қанық бояумен ерекшеленгені де жөн.
Себебі ағылшын тілінде «’» белгісі (апостроф) − онсыз да тым
37
көп кездесетін, грамматикалық мағына жасайтын белгі.
Сондықтан дауыссыздардың көпше түрлерін жазғанда Bs,
Cs, Ds, Ss, т.б. деген графикалық нұсқаны жазудың ең
тиімді жолы деп санаймыз.
Ағылшынның сөйлеу тілінде әріп аттарын айтқанда кейде
о әрпін “zero” (нөл) деп, керісінше «нөлді» [ou] деп айту жиі
орын алады. Таңбалардың сыртқы тұрпатының ұқсастығына
қарай бірінің орнына бірін жұмсау қазақ тіліне мүлде жат
құбылыс.
Қазақ және ағылшын әліпбилеріндегі бір сәйкестік −
универсалия − дауысты дыбыстарды беретін әріптердің екі
тілде де ашық буындағы оқылуы бойынша аталуы. Ал қазақи
әріп атауларының ресми қолданысқа түсуі үшін ќалыптасќан ж
‰йеге жаңалық енгізу − реформа арқылы келетіні түсінікті,
тұғырлы айтылған пікірлер арқылы жүзеге асып, оқулықтардан
орын ала беретін шара емес. Тек єріптердіњ атауы емес, бір
жањалыќ енетін болса, онымен бірге ќазаќ жазуына ќатысты
шешімі пісіп-жетіліп тұрған (єсіресе єріп саны мен ќаріп
мєселесінде) бірќатар µзгешеліктер келуі м‰мкін. Әліпбидегі
қанық бояумен көрсетілген 28 әріп − бірқатар ғалымдардың (Є.
Ж‰нісбек, М. Жүсіпов, Ж. Әбуов, С. Мырзабеков, Н. Уєлиұлы, Б.
Ќалиұлы (29), т.б.) пікірінше, қазақтың төл дыбыстарын
таңбалайтын әріптер және болашақта әліпби тек қана осы
әріптерден құралып, қазақ тілінің жазуы тек осы әріптерден
құралған графемалардан тұруға тиіс. Ғалымдардың ұстанымы
шеттегі қазақ диаспоралары қолданып жүрген қазақ тілінің
дыбыстық жүйесімен үндесіп жатса керек, «Ќытай, Иран,
Ауѓаныстанда ќолданылып ж‰рген араб ќаріпті ќазаќ єліпбиі
29 єріптен құралады» [47]. Бұған қоса, ќазақ тілінің б‰гінгі
орфографиясы орфоэпиясынан тым алшақ, сөздің дыбысталуы
қалай болса оны нақ солай жазуымыз керек деген пікірлер де
жоқ емес. Б±л пікірді жаќтаушылардыњ басында С.
Мырзабеков т±рады. “Қазақ тілінің айтылым сөздігі” атты
кітабында ғалым Аќсу-Аюлы деген елді мекен аты
Аќс±уай±ул± деп айтылады жєне солай жазылу керек дейді
[51].
Дегенмен, мұндай пікірлерді мүлде қолдамайтындар
қатары да кем емес. Белгілі журналист С. Шүкірұлы өзінің
„Мемлекеттік тіл мұраттары“ атты кітабында “Таңбадан жеріп,
дыбыстан шошымайық” деген сыни мақаласын С.
Мырзабековтің жоғарыда аталған сөздігіне арнайды. Онда
бүгінгі қолданыстағы 42 єріптің 14-ін (в, ё, и, ф, х, һ, ц, ч, щ, ъ,
ь, э, ю, я) бірден қысқартып тастаудың ешбір қисынға
келмейтін негізсіз қарекет екендігі айтылады [52]. Осы тектес
38
әліпби санын күрт қысқартып тастауды қалайтын
көзқарастарға қарсы пікірді С. Бизақов та айтады: „42 әріптің
13-ін (в, ё, ф, х, һ, ц, ч, щ, ъ, ь, э, ю, я) жат дыбыстарға
жатқызып, әліпби құрамынан шығарып тастау, соның ішінде в,
х, ф, һ, э, ю, я деген дыбыс та, әріп те жоқ деп, оларды
бүтіндей орыс тіліне теліп, шетқақпайлау шындыққа
жанаспайтын, жартыкеш, жан-жақты дәлелденбеген, емлені
шешуі қиын өте күрделі түйінге айналдыратын шешім“ дейді.
Ғалымның ойынша (ь, ъ әріптерін қоспағанда) қазақ
әліпбиіндегі әріп саны 40-тан кем болмауы керек [53, 151-152
бб.].
Ал шын мәнінде, қазақ тілі ағылшын тілімен және көптеген
өзге тілдермен, оның ішінде өзі тектес (орыс тілі сияқты) жазуы
негізінен фонематикалық принципке негізделген тілдермен де
салыстыра қарағанда әріпке дыбысы толығымен сәйкес
келетін тіл болып есептеледі. Оған бірден бір дәлел, бүгінгі
қолданыстағы жазумен өзге тілдердіњ сөздерін
транскрипциялау мүмкіндігінің жоѓары екендігі, әріпке-әріп
бере алу мүмкіндігіне ие деуге болады. Ал 26 әріптен тұратын
ағылшын әліпбиімен графикалауда бұл мүмкін болмайтын
нәрсе. ¤йткені ағылшын әліпбиі µзге тілдердіњ атаулары
тұрмақ µз тілініњ онимдерін жазуда икемсіз. Тілдегі єріп,
фонема, графема арасындағы к‰рделі орфографиялыќ ж‰йе
оныњ онимдеріне келгенде мєселені ушыќтыра т‰седі
(Жоғарыда қандай да бір атауды әріптеп айтпайынша дұрыс
жазудың мүмкін емес екендігін айтқан болатынбыз). Аѓылшын
тіліндегі кµптеген географиялыќ атауларды (фонетикалыќ)
транскрипцияныњ кµмегінсіз дұрыс оќу да м‰мкін емес.
Мєселен, мына тµмендегі атауларды ќалай оќысањыз да д±рыс
болып шыќпайды, д±рыс оќуды тек транскрипциясынан білуге
болады: Мысалы, Британ аралдарындаѓы Middlesbrough
[`midlzbrq] ќаласыныњ аты 13 єріптен ќ±ралып, 8 дыбыс беріп
т±рса, кейбір Shrewsbury [`SrqVzbqri] (GA айтылуында
[`SroVzberi]), Lough Neagh [lPh'neI] сияќты топонимдердің,
сондай-ақ, Wriothesley ['raIqTsli], Keswick [`kezik], Cholmondeley
[`CAmli] сияқты антропонимдердің тіпті транскрипциясындағы
дыбыстардыњ графикада ќандай негізге с‰йенетінін біліп
болу м‰мкін емес. Мұндай мысалдарды есепсіз келтіре беруге
болады, A.S. Hornby-дің 2005ж. шыққан Oxford Advanced
Learner’s Dictionary of Current English сөздігінен [54, p. R85-R89]
және V.F. Satinova-ның 2000ж. шыққан «Read and Speak about
Britain and the British» атты кітабынан [22, p. 224] тізімді соза
түселік:
Caernarvon [kR'nRvqn]

39
 Caerphilly [kR'fIlI], [kq'fIlI]
Calne [kRn]
Edinburgh ['edInbqrq], ['ednbqrq],
['edInbArq]
Derby ['dRbI], ['dE:bI]
Durham ['dArqm]
Dyfed ['dAvId]
Haworth ['hLqT]
Peterborough ['pJtqbrq]
Мысалға алынған топонимдердің көбінде таңба мен фонема
сәйкессіздігі деңгейінің тым жоғарылығы салдарынан, қандай
да бір фонеманы графикада қандай графемалардың таңбалап
тұрғанын анықтау, яғни олардың аражігін айырып,
«шекарасын демаркациялау» да оңайға түспейді. Содан болуы
керек, ағылшын тілділер жазудағы қай графеманы қалай
дыбыстау керек екінін білмей, нәтижесінде айтылымның
бірнеше нұсқасын қалыптастырған. Бұған көз жеткізу үшін
келтірілген атауларды J. C.Wells-тың Longman Pronunciation
Dictionary (LPD) деп аталатын 2003ж. шыққан айтылым
сөздігінен [16] қайта қараймыз:
Caernarfon, Caernarvon [kR'nRvqn], ║ [kRr'nRrvqn], Welsh –
[kqi'narvon]
Caerphilly [kq'fIli], [keq'fIlI], [kR'fIlI], ║[kRr'fIlI]
Calne [kRn], § [kRln], § [kPln]
Derby (і) ['dRbi], ['dRrbi], (іі) ['dE:bi], ║ ['dE:rbi]
Durham ['dArqm], ║ ['dE:rqm]
Dyfed ['dAvId], ['dAved] ['dAvqd], Welsh – ['dqved]
қала атымен таныс еместер тілінде – ['dIfvqd]
Edinburgh ['edInbqrq], ['ednbqrq], ['edInbArq]
→ ['edImbqrq], ['edqnbqrq]
§ ['edIn"bArq]
║ ['edIn"bWrq], ['edIn"bWroV]
Texas штатындағы Edinburgh қаласы жергілікті
тілде – ['edqnbq:rg]
Haworth ['haVqT] ['hLqT] ║ ['hLwqrT], ['hRwqrT]
Middlesbrough [`midlzbrq] [`mid(q)lzbrq]
Peterboro, Peterborough ['pJtqbqrq] ['pJtq"bArq] ║
['pJt(q)r"bE:roV]
Shrewsbury (і) [`SrqVzbqri], ║ [`SroVz"beri]), (іі) [`SrHzberi])

Сөздікте қолданылған шартты таңбалардың мағынасын 2-

беттен қараңыз. Сондай-ақ, LPD cөздігі қанық бояуда
жазылған нұсқаларды ағылшын тілін шетел тілі ретінде (EFL)
үйренушілерге ұсынылатын нұсқа деп көрсетеді. Дегенмен,

40
Middlesbrough қаласының (тіл үйренушілерге арналған)
алдыңғы әдебиет көздерінде ұсынылған нұсқасы [`midlzbrq]
мен LPD айтылым нұсқасын [`mid(q)lzbrq] бір деп қабылдауға
болады, ал Haworth қаласының алдыңғы әдебиет көздерінде
берілген нұсқасы ['hLqT] пен LPD-дің EFL тіл үйренушілер үшін
ұсынған, яғни негізгі айтылым нұсқалары ['haVqT] (║
['hLwqrT]) әркелкі. Бұдан шығатын қорытынды, ағылшын
тілінің сөздіктері, оқулықтары (GA-ді қоспағанның өзінде)
кейде ең дұрыс деп танылатын айтылым нұсқасын көрсетуде
де бірізділік таба алмайды.
LPD cөздігінен бұл атаулардың айтылым нұсқаларымен
қатар кейбірінің (Caernarfon – Caernarvon, Peterboro –
Peterborough) орфограммаларының (графикалық нұсқалары) да
бар екені тіркелді. Айта кетерлік тағы бір жайт, сөздікте
айтылым нормасы тұрақты бір нұсқада қалыптасқан
лексемалар жиі ұшыраспайды, шамамен жалпы санның төрт,
бес пайызын ғана құрайды. Мынадай мысалдарды да көрсете
кету маңызды деп ойлаймыз:
Celt (i) [kelt], (ii) [selt]
Celts (i) [kelts], (ii) [selts] – In England and Wales usually (i), In
Scotland (ii)
Celtic (i) [`kelt Ik], (ii) [`selt Ik] – The sea is (i), the football,
baseball, basketball teams are (ii), the languages are usually (i).
Ұлыбританияның өз ішінде әркелкілігі өз алдына, теңіздің
аты (i), футбол, бейcбол, баскетбол командаларының аты (ii),
тілдердің аты әдетте (i) нұсқасында деп көрсетіледі.
Бір сөздің өзін қай кезде <келтик> деп, қай кезде
<селтик> деп айтуды жаттау – осы тектес жағдайлардың бір
мысалы ғана. Мұндай жағдаят тіл үйренушіні ғана емес,
үйретушіні де тығырыққа тірейді, ол әдетте өзінің оқып
үйренген, яғни жадында сақталған айтылымы бойынша осы
нұсқалардың бірінде үйретеді, «өзінің» нұсқасынан өзге
нұсқаны (білместікпен) «қате» деп танып, түзетіп отырады.
Нәтижесінде оның «қате» деп танығаны тілдің өзге әдеби
нұсқаларында «қате емес» екендігі белгілі болып отыр.
Сондықтан, мұндай қолайсыздыққа тап болмас үшін ағылшын
тілін оқытушы білікті маман айтылым нұсқалары көрсетілген
LPD тәрізді сөздіктермен мейлінше қаруланған болуы керек,
олай болмаса, өзі де, шәкірті де жоғары талаптар деңгейінен
көріне алмайды.
Ал бүгінгі қолданыстағы қазақ әліпбиі мен графикасы
(орфографиясында орын алып отырған аз-кем олқылықтарына
қарамастан) кез келген тілдің сөздерін транскрипциялай алу м
‰мкіндігіне ие. “Ана тілі” газетінде жарыќ кµрген «Ќазаќ

41
ономастикасы атауларын аѓылшын тілінде беруге ж‰йе
керек» деген маќаламызда „бүгінгі қалпында ќазаќ тілініњ
ѓаламдыќ єліпби болу ќабілеті бар, ондай әліпби жасауға
талаптанып жүргендер ойдан ештеңе құрастырып әбігер
болмаса да болады“ деген пікірімізді білдірген болатынбыз [12,
8-9 бб.]. Біраќ б±л жердегі ойымыз 42 єріптіњ болашаѓы зор,
єліпбиімізді осы ќалпында саќтауымыз керек деген сµз емес. 42
єріптік єліпбидіњ ќаншалыќты ѓ±мырлы болатыны уаќыт
еншісінде. Талас тудырмайтын бір нєрсе, ол – бүгінгі ќазаќ
єліпбиінде шын мєнінде ё, щ, ъ, ь, сияқты кейбір басы артыќ,
қажетсіз єріптердіњ бар екендігі. Дегенмен, қазақ әліпбиі
туралы талас-талқы төңірегіндегі біздің пікіріміз: төл емес,
кірме деп, „қазақтың тілі келмейді“ деп, 42-нің 14-ін (в, ё, и, ф,
х, һ, ц, ч, щ, ъ, ь, э, ю, я) т‰гелімен шыѓарып тастаудың
қисыны келмейді деп ойлаймыз. Бар болғаны 26 әріппен
ағылшын тілінің жазба тілі жеткен „биікті“ үлгі тұтуға
болмайды. Ағылшын тілінің жазуы халық басындағы
ауыртпалық болып саналып, “national tragedy” аталып жүр.
Өйткені, ағылшын графикасындағы жазу емлесінің
ұзақтығы және есепсіз ережеден ауытқушылықтар мен
адам санасына сыймайтын орфографиялық норманың
өмір сүріп отыруының басты себептерінің бірі – тілдегі
фонемалық жүйені таңбалайтын әріп санының
тапшылығы.
Қазақ әліпбиіне қатысты қазіргі пікірталас негізінен,
осылайша, қазақтың төл әріптері мен кірме әріптер, әсіресе
кирилл ќарпімен бірге келген орыс әріптері төңірегінде,
сондай-ақ, латын қарпіне көшу мәселесіне қатысты өрбиді.
Пікірлер негізінен екіге жарылады. Бірі дыбысталуы қазақтың
табиғи артикуляциясына оңай түспейтін в, ё, ф, ц, ч, щ, ъ, ь, э
сияќты тек орыс тілінен енген сөздерде кездесетін әріптерді
әліпбиден алып тастау керек десе (14 әріпті қысқартуды
ұсынатындар осы жаққа жатады), ендігі бір пікірлер бойынша,
қазақ әліпбиіне орыс тілінен келген әріптердің сіңісіп кеткені
сонша, оларды қазір алып тастау мүмкін емес. Бұған себеп
өмірдің барлық саласынан кµптеген халықаралық терминдер
мен онимдер тілімізге орыс тілі арқылы еніп, күні бүгінге дейін
көп жағдайда орысша қалпында жазылып, дыбысталып
қолданылып келеді. Дегенмен, қазіргі таңда Мемтерминком,
Мемономком, Тіл департаменттері, А. Байтұрсынұлы атындағы
Тіл білімі институты, ономастикалық орталықтар мен
коммитеттер, кейбір телебағдарламалар, терминшілер
қауымдастығы, т.б. жекелеген тіл жанашырлары салалық
терминдер мен атауларды мүмкіндігінше қазақыландыру

42
жолында еңбек етіп келе жатыр. Нєтижесінде ұтымды
қазақшаланып, еркін қолданысқа түсіп кетіп жатќан сөздер аз
емес. Дегенмен, осындай зерделі еңбектерге қарамастан, орыс
тіліндегі формасын сақтап қалып жатқан терминдер де
жеткілікті. Мєселен, Қазақстан Республикасы Үкіметі
жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның
2003ж. 24 желтоқсандағы мәжілісінде тіл білімі және әдебиет
саласы бойынша бекітілген терминдерден мысал келтірсек,
лексикография – лексикография, лепті интонация –
восклицательная интонация, модальды мағына – модальные
значения, қыстырма новелла – вставная новелла,
лингвистикалық әдебиет – лингвистическая литература,
метафора – метафора, метафраза – метафраза, роман-памфлет
– роман-памфлет, роман-эпопея – роман-эпопея, сапфо шумағы
– сапфическая строфа, символизм – символизм, фантастика –
фантастика, сценарий – сценарий, фольклордағы сюжет –
сюжет в фольклоре, хамса – хамса, эпистолярлық жанр –
эпистолярный жанр, циклдік эпос – циклический эпос, т.с.с.
көптеген халықаралық лингвонимдер орыс тіліндегі қолданысы
бойынша “қазақша” термин ретінде сақталып, бекітілген [56, 5-
18 бб.]. Мұның қатарын кез келген салада қазақшаланған
сөздіктерден алынған мысалдармен толықтыра беруге болады.
Бұған қоса, қазіргі мемтерминком жұмысы қорытындыларын
бір ғана бас қосумен шешіліп, жарық көрген тоқтам деп
қабылдамаймыз, тиісінше, қазақ тілінің барлық ішкі
мүмкіндіктерін сарқа пайдаланған, бағамды, байсалды шешім
деп қабылдаймыз. Олай болса, бұл да қазіргі қолданыстағы 42
әріптің түгелімен тереңге тамырлап кеткенінің дәлелі.
Мысалдарға қарағанда, тіпті ь, ъ таңбаларының да алынып
тасталмағандығы байқалады. Бұл єріптер кездесетін
терминдерді т‰гелімен ќазаќшалап болѓан жаѓдайда, не
болмаса ассимиляцияланған формаларына келісіп болғанда
ѓана ондай м‰мкіндіктің тууы м‰мкін. Ұлттың тіліне
жанашыр ғалымдардың мыналар қазақтың төл дыбыстары,
мыналар кірме дыбыстар деп классификациялауы жөн
болғанмен, кірме дыбыстардан тµл тілді толықтай „арашалап
алу“ ендігі жерде ќиынѓа соѓатын тәрізді. “Қазақ сөзі”
кітабында Ө. Айтбайұлы: “... орыс тілінен алынатын (кей – Н.Р.)
терминдерді өзгертпейтін болсақ, онда әрине, ф, х, я, э, ц, ч
әріптерін алфавитімізге енгізу ќажет. Осы єріптерді орыс
графикасына негізделген ќазаќ єліппесініњ ќ±рамына енгізу
арќылы ќаншама терминдердіњ айтылуы мен жазылуы бір ізге
т‰сті. Бір кезде неше алуан ќиындыќтар туѓызѓан м±ндай
терминдердіњ ќалыптасќаны, тіпті сіњісіп кеткені соншалыќ,

43
кейде оларды бµтен тілдік элемент деп те ќарамайтын
жаѓдайѓа жеттік” [57, 48 б.]. Р. Сыздықова да
««Орысшылдықтан» қашудың да жөні бар» деп аталатын
мақаласында «Интернационалдық қордағы мыңдаған сөздерді,
әсіресе ғылыми-техникалық терминдерді (аударылмай сол
күйінде алынғандарын) жазуда тұлға-тұрпатын қазақша
өзгертпей немесе латын, ағылшын, неміс дегендей түп
тамырын (сол тілдерде қалай жазылатынын) іздемей, бүгінгіше
(орысша) жазылған түрлерін қалдыру керек» [46, 7 б.] деген
өзіндік пікірін жазады. Орыс тілінің өзіне қажеттіліктен
қабылданған болу керек, «XVIIғ. дейін орыс графикасында да,
тілінде де ч, щ, ц, х, э дыбыстары болмаған, 1760ж. бұлар тек
кірме сөздерде айтылғаны үшін қабылданған» [58].
Қазіргі уақытта термин жасам мәселесіндегі іс-шаралар
негізінен үш бағытта дамып келе жатқаны белгілі. Оның
біріншісі, қазақ тілінің өз ішкі мүмкіндіктерін сарқа пайдалану,
көнерген сөздерді қайта „жаңарту“; екіншісі, түркі тілдеріндегі
түркілік нышанда қалыптасып, қолданылып жүрген
терминдерге жүгіну; үшіншісі, кейбір кең тараған халықаралық
терминдерді мүмкіндігінше ұлттық тілдің дыбыс жүйесіне
бейімдеп қалдыру (Бұл мәселе 2004ж. Терминологиялық
хабаршының №1 (7) санында ҚР Үкіметінің жанындағы
Мемлекеттік терминологиялық комиссияның ҚР Үкіметінің
2004ж. 21 сәуірдегі №444 қаулысымен мақұлданған жұмыс
Тұжырымдамасында толығымен баяндалады [59, 24-25 бб.].).
Мұны айтуымыздың себебі, қазақтың бүгінгі қолданыстағы
әліпбиі мен төл сөздерінің арасында толық „келісім“ бар, талас
тудырмайды. Ал әліпби мен оның терминдерінің арасында
„келісімді“ орнықтыру – бүгінгі міндет. Ешбір тілде терминдік
қордың түгел „өзінен“ болуы мүмкін еместігі белгілі. Кеңінен
таралған халықаралық терминдерді „қазақи“ айтылымға
икемдедік делік, бірақ кейбірінің ғана болмаса, олардың
толықтай ассимиляцияланып кетуі неғайбыл. Жаһандану мен
урбандану жағдайында енді пәнетійкә, пәнемә, пәнәлөгиә деп
отыратын уақыт келмеске кеткен тәрізді. Ал егер осылай
айтылудың міндеттеліп, заңмен талап етіліп жатқандай
жағдайы болса, уақыт талабына қояр шек жоқ. Ең қызығы сол,
қазақ әліпбиі 26/28 єріппен ғана шектелетін болса,
терминжасамда көрсетілген «түркілік нышанда қалыптасып,
қолданылып жүрген терминдерге жүгіну» мәселесіне келгенде
пантүркілік (түркілерге ортақ) терминдерді де дыбыстай алмай
қалуымыздың қаупі бар. Бір ғана түрік тілінің әліпбиінде өмір
сүріп келе жатқан қазіргі қазақ әліпбиіндегі в, ф, һ, ч

44
әріптеріне сәйкес келетін v, f, һ, Ç сияқты әріптер кездесетін
терминдер қаншама.
««Таза» сингармониялық түркі тілі далада 1000 жылдан
бері сақталып келеді. ...Қазақ және шетелдік мамандар түркі
тілдерінің негізгі қасиеті – үндестік (сингармонизм) заңының
қазақ тілінде толық сақталғандығын және оның мәнді қызмет
атқаратындығын айтады» (М. Жүсіпов) [60, 25 б.], «...туысќан
елдердіњ ішінде негізгі т‰ркі сµздерін ењ кµп саќтаѓан тіл –
ќазаќ тілі. Ќазаќ тілі т‰ркі халыќтарыныњ ортаќ тілі болуы
тиіс» (Н.К. Зейбек]) [61] деген сияқты пікірлерден туындайтын
қазақ тілінің түркілерге ортақ тіл бола алатындығы
туралы бүгінгі күнгі сенімдер түптің түбінде ақталатын
болса, бұл тілде өзге түркі тілдерінде де кездесетін
дыбыстардың сақталғаны жөн болады деп ойлаймыз.
“Вопросы совершенствования алфавитов тюркских языков
СССР” кітабында “Современный казахский алфавит полностью
соответствует фонетическому строю языка, а орфография,
построенная на этом алфавите, в основном правильно
отражает природу казахского языка. ...Современный казахский
алфавит мы считаем вполне усовершенствованным во всех
отношениях. Это отмечалось не только самими носителями
языка, но и тюркологами, специалистами в области фонетики”
[44, с. 72] делінеді. Кезеңіне лайық жазылса да, негізсіз
айтылған деуге келмейді. Ж. Аралбаев «Қазақ фонетикасы
бойынша этюдтер» атты еңбегінде «в, ф, х, ч, ц кірме
дыбыстары қазіргі кезде қазақ тілінде дербес-дербес фонема
статусына жетті ме немесе олар фонема варианттары ма? Бұл
әлі біржолата шешілмеген мәселе» деп жазады [62]. З.
Базарбаева «Фонема туралы бірер сµз» деп аталатын
маќаласында «Ќазаќ тіліндегі фонемалардыњ вариациялары
фонологизация процесіне сєйкес µзініњ негізгі фонемаларымен
оппозиция ќ±рса, сонда ѓана олар дербес фонемаѓа айналады,
мысалы атса {c} : {ц}, айтшы {ш} : {ч}, абай бол {б} : {в},
ќапшыќ {п} : {ф} деген сµздерде [ц], [ч], [в], [ф] дыбыстары
болашаќта ќазаќ тілініњ тµл дыбыстарынан айырмашылыѓы
болмас деп болжауѓа себеп бар. Орыс тілінен келген сµздерді
есепке алмасаќ та, ќазаќ тілініњ µзініњ фонетикалыќ
ќ±былыстарына сєйкес, аталѓан дыбыстар к‰нделік
µмірімізде жиі кездеседі де, ќазаќ адамныњ артикуляторлыќ
аппаратына икемделеді” деген пікірді айтады [63]. Мұндай
пікірлерді орыс тілінен келген єріптерді түгелімен єліпбиден
алып тастаудан гөрі олардың бірқатарын сақтауға болады
деген тұжырымға ғылыми негіз қалай алады деп түсінеміз.

45
 А.А. Реформатскийдің «Идеальный фонологический
алфавит должен состоять из стольких букв, сколько фонем
имеется в данном языке. Но так как письменность
складывалась исторически и многое в письме отражало
изжитые традиции, то идеальных алфавитов нет, есть более
или менее рациональные» деген пікірін ќолдай келе, А.В.
Суперанская кейбір тамырын терењге салѓан тілдерде сµздерді
ќатесіз жазу ‰шін кµптеген ережелерді жєне ережелерден
ауытќуларды есте саќтау керек, кµп білуді керек етеді деп,
ағылшын тілін меңзейді [24, 8 б.]. Осы ќиындыќтан шыѓу ‰шін
аѓылшын тілініњ µзінде де ѓасырлар бойына єліпбиді ќайта
жасауѓа бірнеше рет єрекет жасалѓан. Дегенмен, өз мєдени
м±расын ќандай ќиындықтан да артыќ баѓалайтын
аѓылшындар сан ѓасырлыќ єдебиеттен ќазіргі ±рпаќтыњ ќол
‰зіп қалмауы ‰шін ондай шараѓа қадам баса алмай келеді.
Біз ќарастырып отырѓан екі тілдің єліпбилерініњ
араќатынасына шартты түрде мынадай баѓа беруге болады:
дыбыстық жазуға негізделген әліпбилердің ішінде ењ
жазуынан алшаќ єліпби – аѓылшын тілінде, ењ жазуына жаќын
єліпби – ќазаќ тілінде жазу «қабілетіне» келгенде қазақ тілі
бірінші орында тұрса, ағылшын тілі бұл тізімнің ең соңында
тұрады. Әйтсе де, «Б‰гінгі ќолданыстаѓы 42 єріптен т±ратын
ќазаќ єлипбиі рационалды єліпбилер ќатарына жата ма?»
деген сұрақ қойылса, фонемасынан єрпініњ саны кµп єліпби,
біздің ойымызша, осы қалпында рационалды әліпби деп
танылмайды. Бірақ фонема саны мен әріп санын шамалас
етудің, сөйтіп, рационалды әліпби статусына ие болудың
мүмкіндігі мол деп ойлаймыз.
„Єрбір сµздіњ, єрбір терминніњ графикалыќ пішінін дєл т
‰сіруде орыс алфавитініњ септігі болѓаны даусыз. Алайда б±л
алфавиттіњ де осалдыѓы байќала бастады. Сондыќтан да,
єсіресе т‰бі бір т‰ркі халыќтарыныњ т±тастыѓына ќызмет
ете бастаѓан латын жазуыныњ к‰н тєртібіне шыѓуы тегін
емес. Б±л µз алдына тоќталуды ќажет ететін к‰рделі сала”
[57, 122 б.] деп көрсетеді Ө. Айтбайұлы. Қазақ тілінде жазу-
сызуға қатысты бүгінгі күнгі үлкен талас-талқыға тақырып
болып жүрген мәселелердің бірі – латын қарпіне көшу.
Є. Ж‰нісбек «Єліпби ауыстыруды жазу реформасына
айналдыру керек» деген маќаласында «Єлемдік
информациялыќ кењістікке шыѓар бірден-бір тµте жол,
шындыѓында, тек латын жазуы болып ќалып т±р, …
мойындауѓа тура келеді. Оныњ ‰стіне егер латынѓа ќазаќтыњ
тµл дыбыстарын баптап µте алсаќ, ќазіргі жазуымыздаѓы тіл
б±зар басы артыќ тањбалар мен емле-ережелер жол жµнекей

46
µзінен µзі т‰сіп ќалады» [65, 322 б.], «ќазаќ тілініњ кейбір
айтылым ‰лгілерін, єсіресе, єуез ‰ндестігін (сингармонизмді)
жазуда ескермеудіњ салдарынан б±зылып жатќан сµз
‰ндесімінде сµз жоќ, …сондыќтан да ќазаќ жазуына жасалар
болашаќ реформаны (тек ќана єліпби ауыстыруды емес) тіл
б±зар емле-ережелерден ќ±тылудыњ бір амалы деп ќарастыру
керек» – [65, 320 б.] (автор Є.Т. Ќайдарға сілтеме жасайды) деп
көрсетеді. Є. Ж‰нісбек осы мақаласында қазаќтыњ тµл
дыбыстарын, дауыстылар – а, є, ы, і, е, о, µ, ±, ‰ (барлыѓы – 9),
ал дауыссыздар – б, д, ѓ (-г), ж, з, й, ќ (-к), л, м, н, њ, п, р, с, т, у
[w], ш (барлыѓы –17), бєрін ќосќанда 26 (28) болып шыѓады
дейді. Осы єріптерді алдымен тањбаѓа-тањба белгілеп алып,
егер сµздердіњ орыс тіліндегі тµркін ‰лгісін саќтап жазатын
болсаќ, онда таѓы біршама тањбалар ќосуѓа тура келеді деп,
олардыњ кµбін диграфтармен белгілеуді ±сынады. Єріп
саныныњ кµп болѓаны жазудыњ кемістігі болып есептеледі,
керісінше ыќшам болѓаны жетістігін кµрсетеді деп, 42 єріпті
бас-аяѓы 30 тањба етіп шыѓарады. «Ќазаќ тілінде кµмейден
айтылатын дыбыс жоќ. Ендеше кірме х, ћ єріптерін q мен
алмастырса жетіп жатыр, не болмаса kh (qh) тіркесін
пайдалануѓа да болады» делінеді.
Қазақтың бүгінгі кириллшесінен латын қарпіне ауысу
мәселесі ең талқы-таласы көп тақырыптардың бірі. Ә.Т. Қайдар
«Латынның болашағы зор» деп аталатын мақаласында «мәселе
төртінші рет тағы бір жаңа жазу қабылдау емес, өзімізге етене
таныс үш жазудың болашағы зор, тіл табиғатына толық
сәйкес, қолдануға оңтайлы, қазақ тілінің әмбебап ұлттық
жазуы бола алатын біреуін таңдап алу, мәңгі-бақи
тұрақтандыру» дей келе, латынға көшудің ең тиімді жол екенін
жан-жақты сараптай түсіндіреді [66, 64 б.]. Жоғарыда айтып
өткеніміздей, бір реформа болатын болса, тек әріп аттарын
өзгертумен шектелмей, онымен бірге бірқатар түбегейлі
өзгерістер келетін көрінеді. Мәселен, Ә. Жүнісбек көрсетіп
отырғандай, латын қарпін қабылдаумен бірге әріп саны
түбегейлі өзгерсе, бұл сөзсіз жазуға түбегейлі реформа алып
келер еді. Латын жазуына көшу мәселесімен айналысып
жүргендер қатары бүгінгі күні жүзге тартады. Олардың ішінде
тек қана ағылшын әріптерімен шектелу қажет деген
көзқарастағыларды да кездестіруге болады. Бірақ
ағылшынның бар-жоғы 6 дауыстыны таңбалайтын әріптері
қазақтың 9 дауыстысын таңбалауға жетпей қалған жерде олар
дауысты орнына дауыссыз дыбысты таңбалайтын әріптерді
пайдалануды ұсынады. Мұндай жағдайдың қабылдауға ауыр

47
екені даусыз. Осылайша, латын қарпіне көшуде бірегей
көпшілік қолдайтын шешімге келу қиынға соғып отыр.
Осы тұста «Латын қарпіне көшу мәселесі мен қазақ
сөздерін ағылшын мәтінінде графикалаудың арақатынасы
қандай?» деген cұрақ туады, жауапты бұл шаралардың алға
қойған міндетінен іздеу керек. Латын қарпіне көшудің міндеті –
қазақ тілінің табиғи болмыс-бітімін сол қалпында сақтай
отырып, қазақ фонемаларын таңбалайтын латын қаріптерін
бекіту. Бұл үдеріс барысында үстеме (диакритикалық) белгілер
молынан қолданылуы мүмкін. Ал біздің диссертациялық
жұмыстың алға қойып отырған қазақ есімдерін ағылшын
тілінде графикалауды біріздендіру мақсатымыз – ағылшын
тілінің жазу жүйесін, яғни орфографиялық принципі мен
емлесін негізге ала отырып, қазақ тілінің фонемалар жүйесінде
тіркелген бірліктерге сай келеді деп табылған графемаларды
бекіту. Бұл практикалық транскрипцияға өте жақын, бірақ
мұның транслитерация болып аталуының себебі, мұнда кейбір
ағылшын орфографиясының аясынан шыққан бірлі-екілі
шартты графемаларға, дәлірек айтсақ, әріптіркестерге жол
беріледі. Мүмкіндіктің сарқа пайдаланылғанына қарамастан,
транслитерацияда қазақ тілінің түркі тілдеріне ортақ, әрі ең
басты «қасиеті» – үндестік заңын сақтау мүмкін болмайды. Ал
латын қарпіне көшкенде сингармонизмнің «жеті нотасы» түгел
сақталуға тиіс.
Фонема термині қазақ фонологиясындағы дәстүрлі
акцентті-фонологиялық бағыттың ұстаным принциптеріне
лайық саналады. Ал үндесім бағытын ұстанатын ғалымдар
өкілі Ә. Жүнісбек орал-алтай тілдері ұясын құрайтын түркі-
монғол тілдерін сингармониялық тілдерге жатқызып, бұл
тілдерге сегментті фонетикада сингема терминін, одан әрі
аллосегментті белгілеріне аллосингема терминін ұсынады [67,
7 б.]. Ғалымның зерттеулерінде қазақ тілінің дыбыс құрамы
мен жүйесі төрт үндесім топқа жіктеледі. „Әр топтың
құрамындағы дыбыстардың жасалым, айтылым және естілім
сапасы әр түрлі. Қазақ тілінің нақты дыбыстар саны әліпби-
дыбыстар санынан төрт есе көп. Қазақ тілінің дыбыс құрамы –
үндесім дыбыстар құрамы. Қазақ тілінің дауыссыз дыбыс
құрамы тек жуан-жіңішке үндесім негізінде анықталатын
болса, онда 9 дауысты, 34 дауыссыз, барлығы 43 дыбыс болады
(А. Байтұрсынұлы қисыны). Егер жуан-жіңішке және еріндік-
езулік үндесім әуез негізінде анықталатын болса, онда 9
дауысты + 66 дауыссыз, барлығы 75 дыбыс болады. Қазақ
тілінде У (W) дыбысының езулік варианты жоқ“ [68, 30 б].

48
 Сонымен, үндесім бағытындағы ғалымдардың (Ә.
Жүнісбек, М. Жүсіпов, Ж. Әбуов, т.б.) зерттеулерінде қазақ тілі
(түркі тілдері) акцентті тілдерге емес, екпінсіз,
сингармониялық тілдерге жатады және әліпбиде небары 26
(28) әріп бар, өзге тілдерден енген әріп те, дыбыс та есепке
алынбайды. Қазақ тіл білімінде тµл дыбыстарды ғана есепке
алып, „кірмелерді“ қатарға қоспау жөнінде фонетист, фонолог
ғалымдардың көпшілігі негізінен бірауызды.
Акцентті-фонологиялық бағыттағы бүгінгі қазақ
әліпбиіндегі әріптер тілдегі фонемалардың репрезентанттарын
таңбалайтын белгілерге сәйкес келеді. Ә. Жүнісбек ұсынған
«әліпби-дыбыстар» терминінің мән-мағынасы осыған
байланысты деп түсінеміз. Дегенмен, Н. Уєлиев пен А.
Алдашеваныњ «Ќазаќ орфографиясындаѓы ќиындыќтар» атты
еңбегінде әліпбидегі әріптер фонемалардың негізгі реңкін
белгілейді деген принципке қайшы келетін мынадай
құбылыстарды мысалға келтіреді:
«[қ] мен [к] бір ғана фонеманың атап айтқанда, <к>
фонемасының жуан, жіңішке реңктері. Олай болса бұлар неге
бір ғана әріппен таңбаланбайды деген заңды сұрау қоюға
болады. Әрине, [к] де, [қ] да бір фонеманың әр түрлі реңкі екені
даусыз. Бірақ бұл реңктердің бірі негізгі, екіншісі қосалқы
деуге болмайды. <к> фонемасының [к], [қ] ренңтерінің, <г>
фонемасының [г], [ғ] реңктерінің тепе-тең болуы өзге
дауыссыздардан олардың өзіндік ерекшелігі деуге болады.
«Құн, күн деген екі сөзде неше дыбыс бар?» десек, [қ], [к], [ұ],
[н], [ү] деген бес дыбыс бар дейді. Сонымен, қазақ
графикасында бір фонеманың тепе-тең реңкі арнайы
[q] қ [γ] ғ
әріптермен таңбаланады: <к> <г>
[к] к [g] г
Фонема реңктерін белгілеу графика теориясы тұрғысынан
басы артық құбылыс. Ол белгілі бір алфавиттегі әріптердің
санын көбейтеді. Алайда бір фонеманың тепе-тең реңктерін
белгілеудің тиімді жақтары бар екендігін жазу тәжірибесінің
өзі көрсетіп отыр. Әсіресе, жүйесі басқа тілден ана тілімізге
ғылыми-техникалық, коғамдық-саяси терминдер мен атаулар
еніп жатқан жағдайда, бұл графикалық тәсілдің
артықшылығын айқын сезінуге болады. Мысалы, егер <к>
фонемасының тепе-тең реңктерін жеке-жеке таңбаламаған
жағдайда марка, лак, ток, бак, т.б. толып жатқан сөздерді екі
түрлі оқуға тура келеді:
[марқа] [лақ] [тоқ]
[бақ]

49
марка лак ток
бак
[марка] [лак] [ток]
[бак]
Сөздерді бұлайша екі түрлі оқу графикадағы негізгі принципке
сөздің әр түрлі оқылмауы дегенге қайшы келеді» [69, 10-11
бб.].
Қазақ тілінің дыбыстық жүйесі төңірегіндегі әрқилы
көзқарастырдың жалпы сипаты осылай өрбиді. Ал ағылшын
тілінің фонемалар жүйесі жөніндегі пікірлерді бірауыздан
мақұлданып, орнықты қалыптасқан десек, қате болуы мүмкін.
Себебі, тіл атаулының фонемалар жүйесі қашанда бір пікірге
оңайлықпен сая қоймаған. BE үшін көптен қолданылып жүрген
RP (Received Pronunciation) терминінің орнына қазір BBC Аccent
терминін қолдану заманауи деп көрсететін ағылшын тілі
фонетикасы саласындағы жаңашыл зерттеулердің бірі Peter
Roach-тің “Phonetics” деп аталатын кітабында британ ағылшын
тілінің вокализм/консонантизм жүйесі талданады. Автор 20
дауыстыдан тұратын ағылшын тілі вокализмін 6 дауыстыдан
тұратын жүйе ретінде қарастыруға болады дейді. Көзқарас 6 /i,
e, a, o, A, u/ қысқа дауыстыға негізделеді. [q] дауыстысы (schwa
[q]) осы 6 дауыстының бірінің немесе бірнешесінің екпінсіз
позициядағы аллофоны ретінде қарастырылады. Соған орай [A]
мен [q] бір фонеманың екпінді және екпінсіз аллофондары
болып танылады. Ал созылыңқы дауыстылар мен дифтонгтар
қысқа дауыстылардың жұптары ретінде қарастырылады: /J, R,
H/ = /ii, aa, uu/. Зерттеуші «қай уақытта қай анализ жүйесін
басшылыққа алу керек?» деген сұраққа жауапты «жұмыстың
алға қойған мақсатына оңтайлысын таңдап алуға болады» деп
көрсетеді [70, p. 49].
Ал “English Phonetics” шетел тілдері студенттеріне
арналған оқулық авторларының (М.А. Соколова және басқалар)
пікірі бойынша ағылшын тілінің минималды вокализм жүйесін
төмендегіше үшбұрыш формасында қарастыруға болады [71, p.
65]:

i V

2-сурет – Ағылшын тілінің минималды вокализм жүйесі.

50
Еңбек авторлары көп жағдайда осы үшбұрышқа тағы екі
дауыстыны қоса қарастыруға болады деп көрсетеді [71, p. 66] :

i V

e o

3-сурет – Ағылшын тілінің 5 дауыстыға негізделген вокализм

жүйесі.
Дегенмен, көптеген әдебиет көздерінде ағылшын тілінің
фонологиялыќ ж‰йесі төмендегіше 44 (45, 46) фонемадан
ќ±ралады:
дауыстылар – 12: [J], [I], [e], [x], [R], [P] = [O], [L], [V] = [u], [H],
[A], [W] =
[E:], [q];
дифтонгтар – 8: [eI], [qV] = [qu], [aI], [aV] = [au], [OI], [Iq], [eq]
= [Fq], [Vq] =
[uq];
дауыссыздар – 24: [p], [b], [t], [d], [k], [g], [C], [g], [f], [v], [t], [d],
[s], [z], [S],
[Z], [h], [m], [n], [N], [l], [r], [j], [w].
Кей деректерде (мәс, О.В. Афанасьева және басқалар, [34,
c. 31]) дифтонгтар 9: [eI], [aI], [OI], [au], [ou], [Iq], [Fq], [Oq], [uq].
Кей әдебиеттер 2 трифтонг бар деп көрсетеді: [aIq], [aVq].
Дыбыстањбалардыњ ортасында “тењ” (=) белгісі арќылы
оќулыќтарда, сөздіктерде, өзге де єдебиет кµздерінде бір
“мазм±нда” ќолданылып ж‰рген “т±рпаттарды” ќатар беріп
отырмыз.
М.К. Исаев «Фонетические особенности английской речи
казахов» атты монографиясында ағылшын және қазақ
вокализмі мен консонантизмінің контрастивті анализін
ұсынады. Ағылшын тілінің фонологиялық жүйесінде негізінен
Jones L.G., Gimson A.C. және Г.П. Торсуев еңбектері басшылыққа
алынса, қазақ тілінің дыбыстық жүйесі жөнінде негізінен Ә.
Жүнісбек еңбектеріне сілтеме жасалады. Анализ нәтижесінде
екі тілдің баламалы және баламасыз фонемалары анықталады.
Ағылшын тілінің вокализм жүйесін 21 фонемадан – 12
монофтонг: [J], [I], [e], [x], [E:], [q], [u], [H], [O], [L], [a:], [A], 9
дифтонгтан: [Iq], [eI], [aI], [au], [uq], [оu], [Oq], [OI], [Fq] тұрады
деп көрсетеді. Ал қазақ вокализмі 6 монофтонг: [a], [ä], [і], [у],
[u], [ü], 3 дифтонгтан: [е], [о], [ö] тұрады деп көрсетеді. Бұл
51
таңбаларды «әліпби-дыбыстарға» ауыстырсақ, 6 монофтонг:
[a], [ә], [і], [ы], [ұ], [ү], 3 дифтонг: [е], [о], [ө] болып шығады.
Аталған монографияда қазақ және ағылшын тілдеріндегі
дауыстылардың сипаттамасы ең алдымен тілдің қалпына
қатысты болады.
Тілдің көлденең қалпына қарай:
Тіл алды А: [I:], [e], [x]; Қ: [e].
Тіл алды шегініңкі А: [I]; Қ: [i], [u:], [R],[ö].
Тіл ортасы А: [E:], [q]; Қ: жоқ.
Тіл арты А: [O], [L], [u:]; Қ: жоқ.
Тіл арты ілгерінді А: [a:], [u], [A]; Қ: [а], [о], [у], [u].
Тілдің тік қалпына қарай:
Қысаң дауыстылар А: [i:], [H], [I], [u]; Қ: [е], [і], [u],
[ü], [у].
Жартылай ашық А: [е], [E:], [q]; Қ: жоқ.
Ашық дауыстылар А: [x], [a:], [O], [L], [A]; Қ: [а], [ä],
[о], [ö].
Тілдің қатысу/қатыспауына қарай:
еріндік А: [O], [L], [u], [H]; Қ: [о], [ö], [ü], [u]
езулік А: [i:], [I], [е], [x], [a:], [A], [E:], [q]; Қ: [а], [ä], [i], [e], [у]
болып бөлінеді.
Сонымен, ағылшынның 7 фонемасы баламалы: [I], [e], [O],
[A], [u], [x], [q], ал қазақ вокализмі жүйесінде 5 фонема
баламалы: [і], ä], [a], [о], [ö]. Баламасыз фонемалар ағылшын
тілінде 13: [J], [a:], [L], [H], [E:], [eI], [Fq], [aI], [au], [uq], [оu], [Iq],
қазақ тілінде 2: [ü], [у].
Дауыстыларға қатысты үш белгі: қатар, тілдің көтерілу
деңгейі, тілдің қатысу-қатыспауы екі тілге де ортақ
(универсалий).
М.К. Исаевтың контрастивті анализі бойынша консонантизм
төмендегіше беріледі. Автор В.Д. Аракиннің «Сравнительная
типология английского и русского языков» (Л., 1979. 259c.)
атты еңбегіне сілтеме жасай келе, ағылшын дауыссыздары 24
фонемадан тұрады дейді: [p], [t], [k], [b], [d], [g], [f], [T], [s], [Z],
[v], [G], [z], [h], [D], [C], [S], [m], [n], [r], [l], [j], [N], [w]. Ал қазақ
тілінің дауыссыздары ([v], [f], [ts], [C], [х], [h] «кірме» дыбыстарды
есепке алмағанда) 17 фонемадан құралады: [b], [g], [d], [z], [ž], [j],
[k], [l], [m], [n], [N], [p], [r], [s], [t], [w], [š], ал [k], [q], [g], [γ] өз
алдына бір-бір фонема болып танылса, дауыссыздар саны 19
болады. Ал [k]-[q], [g]-[γ] жұптарының әрқайсысы дербес фонема
бола алмайтын себебі [q] [k]-нің, [γ] [g]-нің аллофондары
саналады. Монография бойынша қазақ және ағылшын
тілдерінде мына дауыссыздар баламалы: [p], [t], [k], [b], [d], [g],
[s], [S], [z], [m], [n], [r], [l], [j], [N], [w] [Z]. Ағылшын тіліндегі

52
дауыссыздар жүйесінде қазақ тілінде баламасы жоқ 7 фонема
бар: [f], [v], [C], [G], [T], [D], [h] [29, 18-21 б.].
Жұмысымызда қазақтың төл дыбыстарынан құралған 26
(28) әріпке негізделген зерттеулермен шектеле
алмайтынымызды жоғарыда айттық. Қазақ онимдерін ағылшын
мәтінінде мейлінше түпнұсқасына жақын, біркелкі жазу
мақсатына алдымен бүгінгі қолданыстағы акцентті-
фонологиялық бағыттағы жазу арқылы қол жеткізуге тиіспіз.
Бұл болашақта әліпбидегі әріп саны азайып, жазу-сызуға
реформа жасалатын болса, қазақ сөздерін ағылшынша
мейлінше дұрыс графикалауға жасалған тоқтамдарымыз
маңызын жоғалтады деген сөз емес. Жазуға реформа
жасаудың мақсаты – бар болғаны, „басы артық“ әріптерден
арылу, сырттан қосылатын ешнәрсе жоқ. Бұл «қажетсіз»
әріптер қолданыстан шығып қалған күнде де инвариант
фонемаларды таңбалап тұрған «қажетті» әріптер, оларды
ағылшын тілінде графикалауға жасаған тұжырымдарымыз да
түгелімен орын-орнында сақталады деген сөз.
Ендеше, акцентті-фонологиялық бағыттағы зерттеулерге
ойысамыз. І. Кењесбаев, А. Ысќаќов, К. Ахановтардың
көрсетуінше, қазақ тілінде 38 дыбыс (фонема) бар:
1) дауысты дыбыстар: (12) – а, ә, и, о, ө, е, э, у, ұ, ү, ы, і
2) дауыссыз дыбыстар: (26) үнді дыбыстар (7) – л, р, й, м, н, ң,
у (тау)
ұяң дыбыстар (8) – б, в, г, ғ, д,
з, ж, һ
қатаң дыбыстар (11) – п, с, т, к, қ,
х, ф, ц, ш, ч, щ
Алфавиттегі я, ю, ё әріптері дара дыбыстардың таңбалары
емес, қос дыбыстардың таңбалары болып саналады (мысалы: ё
= й + о; я = й + а; ю = й + у). Ал ъ, ь белгілері ешқандай да
дыбыстардың таңбасы емес, ъ таңбасы – жуандату үшін және
өзінен бұрынғы дыбысты кейінгі дыбыстан бөлу үшін
қолданылатын белгі (съезд, подъезд); ь таңбасы – өзінен
бұрынғы дауыссыз дыбысты жіңішкерту үшін қолданылатын
белгі (польто, секретарь) [43, 16 б.].
Жоғарыда айтылған екі тілдегі баламалы/баламасыз
фонемаларды осы акцентті-фонологиялық бағыттағы
зерттеулер бойынша қазақ тілінің дыбыстық жүйесіне салсақ,
дауыстылардан ағылшынның 7 фонемасы баламалы: [I], [e],
[O], [A], [u], [x], [q], ал қазақ вокализмі жүйесінде 5 фонема
баламалы: [і], ä], [a], [о], [ö]. Баламасыз фонемалар саны
ағылшын тілінде 13: [J], [a:], [L], [H], [E:], [eI], [Fq], [aI], [au], [uq],
[оu], [Iq], қазақ тілінде 2: [ü], [у]. Дегенмен, ағылшын тіліндегі

53
созылыңқы дауыссыздар [J], [a:], [L], [H], [E:] қазақ тілінде
кездеспейтін болғандықтан, олардың баламасыздығы да
талассыз деуге болады, ал [eI], [Fq], [aI], [au], [uq], [оu], [Iq]
дифтонгтар қатарын монофтонгтардан жасалған жасанды
<эй>, <эә>, <ай>, <ау>, т.с.с. «жасанды» дыбыстіркестерімен
көрсетуге болады. Бұл жөнінде жұмысымыздың алдағы 69-70
б.-де көрсетілген ағылшын фонемаларының қазақ тіліндегі
транскрипциясы берілген 6-кестені қараңыз.
Сондықтан ағылшын дифтонгтарының бірқатарын қазақ
фонемаларымен қарама-қайшылықта қарағанда
баламалы-баламасыз деп тану мәселесінің тілдердің
«төлқұжаттарын» жасауда одан әрі зерттеле түсуі қажет деп
ойлаймыз.
Қазақ және ағылшын тілдерінде мына дауыссыздар
баламалы: [p], [t], [k], [b], [d], [g], [s], [S], [z], [m], [n], [r], [l], [j],
[N], [w] [Z]. Ағылшын тіліндегі дауыссыздар жүйесінде қазақ
тілінде баламасы жоқ 7 фонема емес, небары 3 фонема
қалады: [G], [T], [D]. Ал [f], [v], [C], [h] фонемалары баламасы
барға саналады. Дегенмен, бұл олардың кірме дыбыстар
екендігін жоққа шығармайды.
Екі тілдегі баламасыз дауыстыларды бағамдай қарасақ,
баламасыз фонемалар негізінен ағылшын тіліндегі
дауыстылардың созылыңқылығы есебінен екенін көруге
болады. Бұл қазақ және ағылшын вокализмін
салыстырғандағы басты ерекшеліктердің бірінен саналады.
Ағылшын тілінде қысқа және созылыңқы дауыстылар бар,
дауыстылардың қысқалық-созылыњќылыѓы маѓына µзгертеді:
ship – sheep fill – feel fit – feet
sid – seed slip – sleep sin – seen
Ал қазақ тілінде дауыстылардың қысқалық/созылыңқылық
ұғымы айтарлықтай маңызға ие емес, мұндай құбылысты жоқ
деуге болады. М.А. Раимбекованың «Длительность гласных в
казахском языке» деп аталатын кандидаттық
диссертациясының авторефератында «длительность гласных
зависит от качества и количества последующих согласных»
деп [72], «гласные казахского языка (а, ә, е, о, ө, ы, ү, ұ) имеют
неодинаковую длительность; гласные нижнего подъема,
широкие (а, ә, е, о, ө), более длительны, чем гласные верхнего
подъема, узкие (ы, і, ү, ұ)» деп көрсетеді. Бірақ олардың
мағына тудыратыны, не болмаса мағынаға әсері жөнінде
ешнәрсе айтылмайды. Cөйлеу тіліндегі дауыстының сөйлемнің
ырғағына қарай, логикалық екпінге қатысты созылыңқылығы
туралы толығырақ «Тілдегі интонацияның ролі» деген
мақаламызда айтқан болатынбыз. Дауыстының онда

54
көрсетілген фунциясының мағынаға өзіндік әсері бар. Еске
сала кететін болсақ, бұл алыс пен алы-ы-ы-ы-ыс, келе жатсам
мен келе-е-е-е жатсам деген сияқты сөз қолданыс жөнінде
болатын. «Алыс»-тан «алы-ы-ы-ы-ыс» алысырақ болса, «келе-е-
е-е жатсам»-нан «келе жатсам» жылдамырық [73].
Қазақ және ағылшын тілдеріндегі фонемалардың басты
ерекшеліктерінің бірі: ағылшын тілінде дыбыстардың екпінді,
екпінсіз буында келуіне қарай күшті және әлсіз позициясы
олардың аллофондарын жасауда маңызды роль атқарады.
Қазақ тілінде инварианттың варианттары фонеманың екпінді-
екпінсіз позицияда тұрғандығына байланысты туындамайды
және буынның екпінді-екпінсіз позициясына қарай дауыстылар
редукцияға түспейді, ағылшын тілінде барлық дауыстылар
екпінсіз позицияда әлсіреп, [I] және [q] (sсhwa) дыбыстарына
айналады.
Екпін туралы айту үшін буын жөнінен хабардар болуымыз
керек. Қазақ тілінде буынның ашық, тұйық, бітеу деген үш түрі
бар. Мыс, Ақ-жү-ніс (Ақ – тұйық, жү – ашық, ніс – жабық), Қазақ
сөзінде қанша дауысты болса, сонша буын болады. Ғалымдар
қазақтың төл сөздерінде ұшырасатын дыбыстық құрамына
қарай буынның 6 түрін көрсетеді: А, БА, АБ, АББ, БАБ, БАББ
[74, 17 б.; 27, 93 б.]. А, БА – ашық, АБ, АББ – тұйық, БАБ, БАББ
– бітеу. Мыс, А-бы-лай, Ке-не-са-ры, Ес-бер-ген, ұлт-тық, Е-сір-
ке-ген, Серт-құл. Ал бүгінгі қолданыстағы акцентті-
фонологиялық бағыттағы жазуда дыбыстық құрамына қарай
буынның 13 түрі кездеседі, яғни А, БА, АБ, АББ, БАБ, БАББ
құрылымдарынан өзге тағы 7 түрі бар: ББА, БББА – ашық,
БАБББ, ББАБ, ББАББ, ББАБББ, БББАБ – тұйық. Мысалдар:
сту-дент, стра-те-гия, Маркс, Школь-ни-ков, спорт-шы,
спектр, штрих.
Ағылшын тілінде де буынның жасалуы дауыссыздың не
алдынан, не соңынан тіркелетін дауыстыға байланысты,
буынның 4 түрі бар делінеді:
open (ашық) ` no CV
closed (тұйық) odd VC
covered (бітеу) note CV(C)
uncovered («жабылмаған» деген мағынаны білдіреді,
ашықтың бір түрі)
oh, oak V(C) [38, c. 78]
Ағылшын тілінде CVC – fat, CVCC – fact, CVCCC – facts,
CCVC – place, CCCVC – street, CCVCC – speaks, CCVCCC – sphinx,
CCCVCC – streets, CCCVCCC – (con)-structs, CVCCCC – sixths,
CCVCCCC – twelfths, CVCCCCC– sixths (эпентетикалық /t/-мен

55
[sikstTs]), CV – sea, CCV – play, CCCV – straw, VC – at, VCC – apt,
VCCC – acts деген 19 буын типі кездеседі [75, с. 8].
Екпін туралы қазақ тілінде біржақты пікір жоқ, мәселен, Н.
Сауранбаевта 2 түрлі болады: басым екпін, бәсең екпін. Басым
екпін демнің күшімен айтылады да, көбінесе соңғы буынға
түседі. Ал бәсең екпін демнің күші соңғы буынға көшкендіктен,
бәсең айтылады. Бұл көбіне бас буында болады. Мәселен,
тамызық деген сөзді айтқанда, соңғы зық буыны басқалардан
басым естіледі, ал та буыны онан гөрі бәсең естіледі де,
ортадағы мыз буыны күңгірт естіледі. Басқа славян, герман
тілдерімен салыстырғанда қазақ тіліндегі сол сияқты жалпы
түрік тілдеріндегі екпін музыкалы емес, демдік
(экспираторлық) екпін, яғни дауыстың не жоғары, я төмен
құбылуы арқылы емес, демнің (экспирация) күші арқылы
айтылады. Сөйлемдегі, я сөз тіркесіндегі жеке сөздерде де
екпін болады. Қай сөзге көңіл аударылса, сол сөз ерекше басым
айтылады. Бір сөзге көңіл аудару үшін сөйлемдегі бір сөздің
басқа сөздерден әдейі басым айтылуын логикалық (мағына)
екпін деп атайды» [41, 48 б.].
Ә. Жүнісбек зерттеулерінде фонетикалық тұрғыда сөз
екпіні тегеурінді екпін, әуезді екпін, мөлшерлі екпін деп
аталатын 3 түрге бөлінеді [68, 99 б.] және екпіннің
фонетикалық типтерінен тыс оның сөздің қай буынына
орналасу ыңғайына қарай бөлінетін құрылымдылық типтері
бар, олар фонологиялық және морфологиялық болып бөлінеді.
Фонологиялық түрі тұрақты екпін, еркін екпін болып екіге
бөлінеді. Тұрақты екпін деп сөздің нақтылы бір буынында
ғана келетін екпінді айтады. Еркін екпін деп сөздің кез келген
буынына түсе беретін екпінді айтады делінеді [68, 102 б.]. Айта
кетерлік бір жәйт, Ә. Жүнісбек «Есть ли словесное ударение в
казахском языке?» деген мақаласында өзінің сұрағына
жауапты «говорить о словесном ударении в казахском языке,
как о самостоятельно существующем явлении не следует» [76]
деп береді.
Ағылшын тілінде сөз екпіні:
Primary word stress (`) re`MEMber
Secondary stress (") "ACa`DEMic; `BUTter"FINgers
(in prefixes) stressed, but level undefined: primary or secondary as
appropriate (:) [16, p. xviii]
Primary/secondary stress терминдерін қазақ тілінде негізгі
екпін, қосалқы (қосымша) екпін деп, тиісінше буындарды
толық екпінді, жартылай екпінді деп айтып жүрміз. Ал
үшінші жағдайды түсіндіретін болсақ, бұл (әдетте) екпінді
айтылатын прификстердің кейде толық екпінді, кейде

56
жартылай екпінді (кейде тіпті екпінсіз, нейтралды) келуі. LPD:
upstanding ["Ap'stxndIN], upstart ['Ap stRt], uphold [Ap'hqVld].
Ағылшын тілінде екпіннің орыс тіліндегідей мағына
өзгертетін функциясы бар екенін айтамыз. Екпін, ең алдымен,
бірқатар сөздердің зат есім және етістік формаларын жасауға
қатысады. Мәселен, төмендегі сөздерде екпіннің алмасуына
зер салайық:
increase ['InkrJs] [In'krJs]
insult ['InsAlt] [In'sAlt]
impress ['Impres] [Im'pres]
inlay ['InleI] [In'leI]
present ['prez(q)nt] [prI'zent]
Бірінші буынға түскен екпін зат есімді білдіреді де, екпіннің
екінші буынға ауысуы сөздің етістік екенін білдіреді. Оқығанда
екпіннің дұрыс қойылуы сөздің сөйлемдегі орналасу тәртібіне
қарай, яғни оның зат есім, не болмаса етістік тұлғасында
тұрғанына қарай анықталады.
BE ағылшын тілінде әдеби норма бойынша көпбуынды
сөздердің кейбірінде екі екпін кездескенмен, оның бірі негізгі,
екіншісі жартылай екпінді болып келеді. Ал GE нұсқасында
көпбуынды сөздердегі екі екпін де толық екпінді айтылып,
өзіндік американдық ритмиканы жасайды. Бұған әсіресе -ary
-ery -ory қосымшаларымен біткен сөздерді: necessary
['nFsq'sFrI], library ['laI'brFrI], dictionary ['dIkSq'nFrI], ceremony
['sFrq'monI], commentary ['ka:mqn'tFrI], сондай-ақ, nominative
['na:mq'netIv], Birmingham ['bFrmIN'hxm] т.с.с. мысалдарды
келтіруге болады. Мұндай екпін ерекшелігін жоғарыда 27-28-
бб. мысалға алынған городонимдер қатарынан да көруге
болады.
Сонымен, әліпби – әріп – фонема арақатынасы
төңірегінде екі тілдің бірқатар линвонимдері сипаттамасына
қол жеткіздік. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі
баламалы/баламасыз фонемалар айқындалды.

1. 2 ФОНЕМА – ГРАФЕМА – ОРФОГРАФИЯ

АРАҚАТЫНАСЫ
Тілдің жазбаша формасы өзінің ең басты адамдар
арасындағы қарым-қатынас құралы болуға тиіс міндетінің
үдесінен шығуы керек. Тілдің ауызша формасы сияқты ол да
ойды жеткізу мүмкіндігіне ие болуы тиіс. Тілдің дыбысталу

57
жағы оның тек өмір сүру формасы болғанмен, жазу өзінің
басты функциясын орындау үшін онымен байланысты болуы
міндетті емес деген пікірді Л.Р. Зиндер «Общая фонетика»
атты еңбегінде айтқан болатын [77, c. 281]. Ғалым адамзат
тарихында өмір сүріп келе жатқан тілдің дыбыстық жағын
емес, мазмұндық жағын қамтамасыз ететін идеографикалық
жазуды тілге тиек ете айтады. Оның «Очерк общей теории
письма» деген кітабында жалпы жазу тегі былайша
көрсетіледі:
Жазу тегі
І ІІ
Семасиографиялыќ немесе Фонографиялыќ (тілдіњ
идеографиялыќ (тілдіњ т±рпат
мазм±н жаѓына негізделген)
жаѓына негізделген)
Жазу түрі
А. Пиктография (хабардыњ А. Силлобографиялыќ
жалпы (графикалыќ
мазм±нын бейнелеуге тањбаныњ обьектісі –
негізделген) В. Иероглифика буын)
немесе логография В. Фонемография
(сµзге негізделген) (графикалыќ
тањбаныњ обьектісі –
фонема)

Н. Уєлиевтің «Қазақ графикасы мен орфографиясының

фонологиялық негіздері» деп аталатын кандидаттық
диссертациясында [78, 8 б] осылайша қазақшаланып,
фонемографияѓа мынадай екі тармаќ ќосылып дамытылады:

Фонемография

а) акцент-фонологиялыќ ә) сингарможазу: екі єуезге

жазу негізделген
(латын, кириллица) сингарможазу, тµрт
єуезге негізделген
сингарможазу

Бұл – бүгінгі қазақ фонологиясы мен графикасының

зерттелуі барысындағы екі бағыт. Н. Уәлиевтің аталған
диссертациясына жүгінсек, мұнда Л.Р. Зиндердің «Очерк
общей теории письма» деген ењбегінде келтірілген [77, c. 91]
орфография принциптерінің уєждемелі (мотивированные) жєне

58
уєждемесіз (немотивированные) болып екіге бµлінетіндігі
айтылады.

Уєждемелі Уєждемесіз принциптер

принциптер

фонематикалыќ дєст‰рлі (традиционный)

фонетикалық айырмыс
морфематикалыќ (дифференцирующий)
грамматикалық транслитерациялық
транскрипциялық
түпнұсқалық (цитатный)
Уәждемелі / уәждемесіз (немесе уәжді / уәжсіз)
принциптер мәселесін жұмысымыздың келесі бөліме қалдырып,
әзірге қазақ және ағылшын жазуының қандай принциптерге
негізделетіне көз жеткізіп алайық. Р. Сыздық өзінің бірқатар
еңбектерінде [79; 80] орфографиялық принциптердің
фонематикалық, фонетикалық, морфологиялық,
тарихи-дәстүрлік, т.б. түрлері бар, кµптеген тілдердіњ
орфографиялыќ зањдары аталѓан принциптердіњ біріне ѓана
негізделмейді, екеу, ‰шеу, тіпті барлыќ тµрт принциптіњ де
белгілері орын алуы м‰мкін дей келе, ќазаќ
орфографиясыныњ негізгі принциптері – морфологиялыќ,
фонематикалыќ жєне фонетикалыќ, сонымен ќатар тарихи-
дєст‰рлік принцип те орын алады деп көрсетіп жүр. Б±л
принциптердіњ єрќайсысына ќысќаша мєлімет тµмендегіше
беріледі.
Морфологиялыќ принцип сµз бµлшектерініњ, яѓни т‰бір,
ж±рнаќ, жалѓауларыныњ т‰бір т±лѓаларыныњ саќталып
жазылуын талап етеді. Мысалы, ж±мыс, іс, аш деген т
‰бірлерге -шы, -шењ, -са, деген ќосымшалар жалѓанѓанда,
олардаѓы аралыќ дыбыстар бір-біріне єсер етіп, сµздер
ж±м±шшы, ішшењ, ашша болып айтылады жєне солай
естіледі, біраќ сµздердіњ т‰бірлері мен жалѓанѓан
ќосымшалар µз т±лѓаларын саќтап, ж±мысшы, ішсењ, ашса
болып жазылады.
Фонематикалыќ принцип бойынша жазуда бір сµз ішінде
дыбыстардыњ (фонемалардыњ) ќосалќы рењкі (варианты)
ескерілмейді, сµз бµлшектеріндегі фонемалардыњ негізгі рењкі
(инварианты) саќталады. Мысалы, ќашанѓы, т‰нгі, к‰нге деп
жазылѓан сµздер ќашањѓы, т‰њг‰, к‰њгµ болып айтылады,
естіледі. Ќазаќ орфографиясында морфологиялыќ принцип пен
фонематикалыќ принципдердіњ тоѓысып келетін сєттері жиі
кездеседі. Сондыќтан ќазаќ емле нормаларыныњ негізі –

59
морфологиялыќ-фонематикалыќ деп ±ластырылып (ќосаќтап)
атауѓа болады. Мысалы, біріккен сµздер мен ќос сµздердіњ,
негізінен, єр ќ±рамды бµлігініњ жеке т±лѓасы саќталынып
жазылады, ол компоненттерініњ аралыѓындаѓы дыбыстардыњ
айтылуыда бір-біріне ететін єсері ескерілмейді. Айталыќ,
ќара+к‰йе (ќ±рт), ќара+ќ±йрыќ (жануар), жар+ќабаќ,
орын+басар, шек+ара, алма+кезек, кµзбе+кµз, ќиян+кескі
деген сµздер біріккенде не, ќосарланѓанда, айтылуы ќараг
‰йµ, ќараѓ±йќ±ќ, жарѓабаќ, ор±мбасар, шегара, алмагезек,
кµзбµгµз, ќыйањгескі болып естіледі, біраќ морфологиялыќ-
фонематикалыќ принциппен єр компоненттіњ т‰бір т±лѓасы
саќталып, ќарак‰йе, ќараќ±йрыќ, жарќабаќ, орынбасар,
шекара, алмакезек, кµзбе-кµз, ќиян-кескі болып жазылады.
Ќазаќ орфографиясында фонетикалыќ принцип те кењінен
ќолданылады. Ол принципке а) септік, кµптік, тєуелдік, жіктік
жалѓауларыныњ, сондай-аќ ж±рнаќтардыњ кµпшілігініњ
сµздіњ соњѓы буыныныњ жуан-жіњішке єуеніне ќарай жєне ењ
соњѓы дыбысына ќарай т‰рленіп келетіндігі (-лар /-лер /-тар
/-тер /-дар /-дер /; -шы /-ші; -дыњ /-діњ /-тыњ /-тіњ /-ныњ /-ніњ
т.т.); є) сµз соњындаѓы ќатањ ќ, к, п дыбыстарыныњ
дауыстыдан басталатын ќосымшалар жалѓанѓанда ±яњдап ѓ,
г, б болып µзгеретіндігі; б) бірќатар кірігіп кеткен сµздердіњ
компоненттерініњ айтылуынша жазылуы (б‰гін, биыл,
ќолѓабыс, ќолѓап, белбеу, екіншігєрі); в) бірќатар кірме
сµздердіњ ќазаќ фонетикасына икемделген т‰рінде жазылуы
(пєуеске, самауыр, божы, шµген) сияќты т±стары баѓынады.
Тарихи-дєст‰рлік принцип бойынша жазу ‰рдісі бізде т
‰рі жаѓынын аса ‰лкен емес. Оѓан шартты т‰рде орыс
тілінен енген сµздердіњ орысша т±лѓасын саќтап жазылуын
жєне бірќатар араб, парсы, сµздерініњ х, ћ єріптерімен
жазылуын (халыќ, хабар, хат, Ахмет, Гаућар, жићан, Хамит)
жатќызып ж‰рміз, яѓни осылай жазылсын деп 1940ж.
±йѓарып, содан бері дєст‰рге айналѓан жазуымыз. Б±л
принципті тарихи деп атау да шартты. Ќазіргі емлеміздіњ
тарихы жарты ѓасырдан асар-аспас болѓан жоќ, жазуда
сіріленген тарихы бар сєттер жоќ деуге болады [80, 188-189 б.]
(Р. Сыздыќ сµздерін µзгертпей алдыќ – Н. Р.).
«Әр жазудың құрылымына байланысты орфографиясының
өзіне тән негізгі принципі болуға тиіс. Мысалы,
сингарможазудыњ негізгі орфографиялыќ принципін
сингармопринцип деп атауѓа болады. Қазақ сөздерінің
жазылуында сингармопринцип бойынша сөздегі екі әуез (А.
Байт±рсынұлы) немесе төрт єуез (Є. Ж‰нісбек) ‰ндестігініњ
қатаң саќталуы қажет. Ал акцентті-фонологиялыќ жазудың

60
емлесіндегі басты принцип – фонемалық принцип. Ол негізінен
сөздің құрамындағы фонемалардың күшті позициядағы түрін
жазуға негізделеді» деп көрсетеді Н. Уєлиев [78, 53 б.]. Ғалым
қазіргі қазақ графикасында қолданылып жүрген акцентті-
фонологиялыќ жазудағы фонематикалық принциптен басқа
морфологиялық, фонетикалық, дәстүрлі принциптерді қосалқы
принциптер қатарына жатқызады.
«Опыт совершенствования алфавитов и орфографий
языков народов СССР” деп аталатын кітапта (Мєскеу, 1982) «В
ряде орфографий также наблюдается отход от фонетического
принципа в пользу фонематического (например, в казахский,
ср. ќазаѓыстан > казаќстан)» деп кµрсетілген [81, с. 17].
Жоғарыда Р. Сыздықтың морфологиялыќ-фонематикалыќ
принциптің мысалы ретінде келтірген шекара сµзі ќазаќ тілініњ
2004ж. Аныќтаѓышында шегара деп жазылатын болып
µзгертілген болатын. Мамандар арасында шекара, ќырќ‰йек
пе, әлде шегара, ќырг‰йек болып µзгертілуі жөн бе деген
талас-талқының нәтижесі фонетикалыќ емес, фонематикалыќ
принциптің пайдасына шешіліп, тоқтам тапқанға ұқсайды,
2007ж. шыққан орфографиялық сөздікте шекара, ќырќ‰йек
деген нұсқалар көрсетілген.
Ќазаќ жазуы жазудыњ фонографиялыќ типіне
фонемографиялыќ т‰ріне жататыны т‰сінікті делік, ал
аѓылшын жазуын жазу типінің ќайсысына, жазу т‰рінің
ќайсысына жатќызамыз? Б±л туралы Т.А. Амирова
«Фукциональная взаимосвязь письменного и звукового языка»
деп аталатын ењбегінде былай дейді: «Не случайно в
литературе неоднократно ставился вопрос об исчезновении
всякого фонемного основания английской письменности. Не
случайно и то, что английское письмо приводится в качестве
примета письма, приближающегося к идеографическому» [82,
с. 101].
Шындығында, ағылшын жазуы фонографиялыќ пен
идеографиялыќ жазудың жар ортасында қалып отыр
дегенді айтуға толық негіз бар. Бұл ағылшын жазуының
жазу болып қалыптасқалы бері басты принцип ретінде
негізінен тарихи-дєст‰рлік принципті ұстанып келе
жатқандығымен түсіндіріледі. Фонематикалыќ принципке
сәйкес келетін белгілер, мәселен, тілде жиі кездесетін
антропонимдер Adam, Alan, Anita, Benjamin, Edna, Daniel,
Doris, Franklin, Kevin, Robin, Sandra, Tom, т.с.с., (АҚШ
президенттері) Andrew Jackson, Martin Van Buren, Benjamin
Harrison, Harry S. Truman есімдерінен, (Солтүстік
Америкалық) топонимдер Alabama, Arkansas, Boston,

61
Denver, Hawaii, Indiana, Orlando, San Antonio, т.с.с.
атаулардың жазылуынан көруге болады. Фонетикалық
принцпке ask, dad, defect, film, inform, internet, grand,
grasp, frog, lips, map, plop, plot, project, rapid, red, send,
sent, set, swept, swift, swig, top, т.с.с. күнделікті лексикадан
алынған мысалдар жатады. Дифференциялдық принципке
сәйкес келетін белгілерді whole – hole, see – sea, week –
weak, write – rite, two – too – to, т.с.с. мысалдардан көруге
болады. Басқа да принциптердің мысалдарын келтіре беруге
болады.
Жазуға ең ќабілетті деген аѓылшынның да, американның
да ќандай да бір жалќы есімді қағазға түсірерде “Could you
please spell the word/ your name?” (Сµзді/ есіміњізді єріптеп
айтып жібересіз бе?) деп с±рауы т±раќты ќалыптасќан. Егер
де тіл ‰йренуші тіл өкілінің бірінен жазылып т±рѓан сµзді
«Мына сµз ќалай оќылады?», не болмаса «Мына сµз ќалай
жазылады?» деп с±раѓандай болса олардыњ µздерініњ
сµздікке ж‰гінуі жиі кездесетін жаѓдай. ¤з ана тілініњ
м±ншалыќты жазуда да, оќуда да ќиындыќ келтіретіні туралы
кезінде американ аѓылшын тілініњ жазу стандартын
ќалыптастырушы жазушы-ѓалым Ной Уэбстер (Noah Webster)
µзініњ сµздігінің алѓашќы бетінде Бенджамин Франклинніњ:
«Those people spell best who do know how to spell», яѓни «Ќалай
жазуды білмейтіндер – ењ д±рыс жазатындар» деген сµзін
жазып ќойѓан [45, p. 288].
«Манчестр деп жазып, Ливерпул деп оқиды» деп
француздардың ағылшындарға айтатын мысқылы да,
Бенджамин Франклинніњ «Ќалай жазуды білмейтіндер – ењ
д±рыс жазатындар» дейтіні де, біздің «Ағылшын жазуы
фонографиялыќ пен идеографиялыќ жазудың жар ортасында
қалып отыр» деуіміз де негізсіз еместігіне көз жеткізу үшін
ағылшын фонемаларын тањбалайтын аллографаларды (ағ.т.
allograph, графемалық нұсқаларды) назарға аламыз. Негізінен
екі әдебиет көзін: http://en.wikipedia.org/wiki/English_spelling
интернет желісінде берілген кестені және Martha C. Pennington-
ның «Phonology in English Language Teaching: An International
Approach» кітабында [83] берілген материалды пайдаландық.
Интернет көзіндегі материал мүмкіндігінше кең мағынасында,
кейде жекелеген жер-су атауларының да графикасын
қамтитындығына орай, алдымен осы нұсқаның үлгісін алып,
оған Martha C. Pennington-ның нұсқасынан қайталанбаған
графемалармен және өз ізденістерімізден аз-кем
толықтырылулар енгіздік. Бұдан мейлінше кеңейтілген
нұсқаның өзін толықтыруға болатынын көрдік.

62
3-кесте – Ағылшынның дауыссыз фонемаларын таңбалайтын
графемалар –Дауыссыздар/Consonants

IPA
фонем графема/grapheme мысал/example
а
/phone
me

/p/ p, pp, ph, pe, gh pill, happy, Phuket, tape, hiccough

/b/ b, bb, bh, be bit, rabbit, Bhutan, tribe

ten, bitter, topped, ptomaine, thyme, ctenoid,

/t/ t, tt, ed, pt, th, ct, te
hate

/d/ d, dd, ed, dh, de Dive, ladder, failed, dharma, made

/g/ g, gg, gue, gh, gu go, stagger, catalogue, ghost, guilt

cat, key, tack, chord, account, saccharin, liquor,

c, k, ck, ch, cc, cch, qu,
/k Iraq, acquaint, biscuit, mosque, trekker, khan,
q, cq, cu, que, kk, kh, k
make

m, mm, mb, mn, mh,

/m/ Mine, hammer, climb, hymn, mho, lame
me

n, nn, kn, gn, pn, nh, nice, funny, knee, gnome, pneumonia, piranha,
/n/
cn, ne, mn cnidarian, vane, mnemonic

/ŋ/ ng, n, ngue, ngh sing, link, tongue, Singh

/r/ r, rr, wr, rh, rrh, re ray, parrot, wrong, rhyme, diarrhea, more

/f/ f, ph, ff, gh, pph, u fine, physical, off, laugh, sapphire, BE lieutenant

/v/ v, vv, f, ve vine, bovver, of, have

63
 /θ/ th, chth, phth thin, chthonic, phthisis

/ð/ th, the Them, breathe

s, c, ss, sc, st, ps, sch, song, city, mess, scene, listen, psychology,
/s/
cc, se, ce schism, flaccid, horse, juice

3-кестенің жалғасы
/z/ s, z, x, zz, ss, ze has, zoo, xylophone, fuzz, scissors, breeze

shin, nation, special, mission, expansion, tissue,

sh, ti, ci, ssi, si, ss, ch,
/ʃ/ machine, fashion, sugar, conscience, ocean,
shi, s, sci, ce, sch, sc
schist, crescendo

si, s, g, z, j, zh, ti, su, division, leisure, genre, seizure, jeté, Zhytomyr,
/ʒ/
zu equation, pleasure, azure

chin, nature, batch, mention, cello, Czech,

/tʃ/ ch, t, tch, ti, c, cz, tsch
Deutschmark

magic, jump, ledger, graduate, soldier, Belgian,

g, j, dg, d, di, gi, ge, dj,
/dʒ/ dungeon, Djibouti, suggest, educate (GA
gg, du
оқылуында – Н.Р.)

/h/ h, wh, j he, whom, fajita

/j/ y, i, j yes, onion, hallelujah

/l/ l, ll, lh, le line, hall, Lhasa, rule

/w/ w, wh, u, o, ou we, wheel, queen, choir, Ouija board

4-кесте – Ағылшынның дауысты фонемаларын таңбалайтын

графемалар –Дауыстылар/Vowels
IPA
фонем графема/grapheme мысал/example
а
/phone
me

64
 e, y, ee, ea, e•e, i•e,
ie, ei, ei•e, ey, ae, ay,
/i:/
oe, eo, is, eip, ie▪e, i,
ea▪e, it, eigh, ois
be, city, bee, beach, cede, machine, field,
deceit, deceive, key, Caesar, quay, amoeba,
people, debris, receipt, believe, ski, leave,
esprit, Raleigh, chamois

bit, give, damage, myth, mischief, build,

i, i•e, a•e, y, ie, ui, ei,
counterfeit, been, pretty, jacket, carriage,
/ɪ/ ee, e, ia, ai, u, o, u▪e,
chaplain, busy, women, minute, sovereign,
eig, ie•e
sieve, built, enormous, glasses, pigeon, united

oo, u, o, u•e, ou, ew,

tool, luminous, who, flute, soup, jewel, true,
ue, o•e, ui, eu, oe,
/u:/ lose, fruit, maneuver, canoe, through, two,
ough, wo, ioux, ieu,
Sioux, US lieutenant, Sault Sainte Marie, coup
ault, oup

/ʊ/ U, oo, ou, o, w full, look, should, wolf, cwm

4-кестенің жалғасы
a, a•e, ai, ay, eigh, ea, paper, rate, rain, pay, eight, steak, veil, obey,
/ei/ ei, ey, au, et, er, ee, gauge, ballet, dossier, matinee, straight, US
aigh, ie, eig, eg lingerie, reign, thegn

another, anthem, awesome, atrium, mountain,

a, e, o, u, ai, ou, eig, y, callous, foreign, beryl, Messiah, BR borough,
/ə/
ah, ough, gh Edinburgh, chocolate, doctor, measure, ribbon,
station, woman

o, o•e, oa, ow, ou, oe,

so, bone, boat, know, soul, foe, brooch, beau,
/o(u)/ oo, eau, oh, ew, au,
oh, sew, mauve, pharoah, furlough
aoh, ough

met, weather, many, said, friend, jeopardy,

e, ea, a, ai, ie, eo, u,
/e/ bury, aesthetic, says, heifer, guess, debt,
ae, ay, ei, ue, eb, eg
phlegm

a, au, ai, a▪e, al, ag, hand, laugh, plaid, have, salmon, diaphragm,
/æ/
ach drachm

/ʌ/ u, o, ou, o•e, oo, oe sun, son, touch, come, flood, does

a, au, aw, ough, augh, fall, author, jaw, bought, caught, broad, walk,
/ɔ:/
oa, al, uo BR fluorine

/O/ o, a, eau, ach lock, watch, bureaucracy, yacht

65
 i•e, i, y, igh, ie, ei,
fine, Christ, try, high, tie, eidos, height, buy,
eigh, uy, ai, ey, ye,
/ai/ ailurophobia, geyser, dye, eye, type, maestro,
eye, y▪e, ae, ais, is, ig,
aisle, isle, sign, indict, tayra
ic, ay

/R/ ar, ear, a•e, er car, heart, are, sergeant

er, ar, ere, are, aire, stationery, stationary, where, ware, millionaire,
/εq/
eir, air heir, hair

/ɔɪ/ oi, oy, aw, uoy oy•e foil, toy, lawyer, buoy, gargoyle

/aʊ/ ou, ow, ough, au out, now, bough, tau

/ɚ/ er, or, ur, ir, yr, our, fern, worst, turn, thirst, myrtle, courage,
ear, err, eur, yrrh, ar, journal, earth, err, amateur, myrrh, grammar,
/W/ oeu, olo hors d'oeuvre, colonel

u, u•e, eu, ue, iew,

music, use, feud, cue, view, beautiful, adieu,
/ju:/ eau, ieu, ueue, ui, ewe,
queue, nuisance, ewe, few
ew

Дереккөзде "•" белгісі аралық дауыссыздың бар екенін білдіру

үшін қолданылған. Мұнда графемалардың фонеманы
таңбалауда сирек кездесетін, сондай-ақ кейбір уникалды
жағдайлары да тіркелген. Ал олардың бір ұяшықта шоғырлану
тәртібі тілдегі қолданылу жиілігіне қарай орналастырылды. Бір
ғана дауысты /O:/ фонемасы a монографы, au, aw, oa, al, uo
диграфтары ough, augh полиграфтары арқылы таңбаланып
тұрғанын көруге болады. Кестеден мұндай құбылмалы
құбылыстың сан алуан түрін аңғаруға болады, дауыссыздар /p/
– 5, /b/ – 4, /t/ – 7, /d/ – 5, /k/ – 14, /m/ – 6, /n/ – 9, /ŋ/ – 4, /r/ – 6, /f/ – 6,
/v/ – 4, /θ/ – 3, /ð/ – 2, /s/ – 10, /z/ – 6, /S/ – 13, /ʒ/ – 9, /tʃ/ – 7, /dʒ/ – 9,
/h/ – 3, /j/ – 3, /l/ – 4, /w/ – 5 түрлі нұсқада таңбаланса, дауыстылар
(аралық дауыссыздың қатысуы бар жағдайларды есепке
алмағанның өзінде) төмендегіше: /i/ – 17, /ɪ/ – 12, /u:/ – 15, /ʊ/ – 5,
/ei/ – 15, /ə/ – 11, /o(u)/ – 12, /e/ – 13, /æ/ – 6, /ʌ/ – 5, /ɔ:/ – 8, /O/ – 4,
/ai/ – 17, /R/ – 3, /εq/ – 7, /ɔɪ/ – 4, /aʊ/ – 4, /W/ (/ɚ/) – 13, /ju:/ – 10 түрлі
графемалар, яғни аллографалар арқылы таңбаланып тұр. Ең
қызығы сол, бұл көрсеткішті әлі ең соңғы көрсеткіш ретінде
қабылдауға болмайды.
Ұлыбританияның “The Guardian” газеті (2001ж.) /S/
фонемасының 13 түрлі таңбалануын ағылшын ЖТ-нің күштілігі
емес, әлсіздігі деп көрсетеді: «The 13 spellings for a sound like sh

66
- shoe, sugar, issue, mansion, mission, nation, suspicion, ocean,
conscious, chaperon, schist, fuchsia and pshaw - are a source of
weakness, not strength» [84]. Мұны газет бір жағынан
таңқаларлық дерек болғандықтан жариялаған болса, біздің 2-
3-кестелерімізде кей фонемалардың 14, 15, 17 түрлі нұсқада
таңбаланғаны байқалады. Ал интернет желісіндегі бір дерекке
назар аударсақ, Проф. Julius Nyikos ортаңқол 6 сөздікті жайып
қойып, ағылшынның 40 фонемасын таңбалаудың 1768 жолы
бар екенін есептеп шығарады. Қысқартылмаған сөздікдер
(ағ.т. unabridged dictionary) қолданылғанда одан да көп болуы
мүмкін екен. Оның 1120 жолы сөздердің үйреншікті
қолданысында кездесетіні, ережеден ауытқушылығы жоқ
ереже жоқ, ауытқушылықтардың бірқатарында
ауытқушылықтар бар екені айтылады [85]. Ал біздің 3-4-
кестелерде көрсетілген 44 фонеманың неше жолмен беріліп
тұрғанын санап көрсек, бар болғаны 325 жолын, аралық
дауыссыздардың қатысуы бар жағдайларды қоса есептегеннің
өзінде небары 345 жолын қамти алған екенбіз.
Дауысты және дауыссыз фонемалардың тым кµпн±сќалы
графемасына тµмендегідей оќылмайтын (ағ.т. mute/ silent
letters – «мылқау») әріптерді ќосалық:
e – make, cake, subtle, double
k – knee, knight, knife
t – ballet, whistle, castle, listen, racquet, bouquet
h – yoghurt, annihilate, exhausted, heir, heiress, honest, honour
(амер. honor),
ghost, ghastly, ghetto, Thailand, rhyme, rhythm, rhombus,
rhetoric
wh (і, е, y, …. алдында) white, which, while, when, where,
why
w – wrong, answer
wh (о алдында) who, whose, whom, whole
c – muscle, science, sci-fi
l – walk, half, calm, salmon, should
b – climb, subtle, doubt, tomb, comb
p – psychiatrist, receipt
r – iron
s – island
d – Wednesday, handkerchief
g – sign, design, campaign, champagne, Champaign, cologne,
sovereign
n – autumn, column
gh – might, sight, height, high, neigh, night, knight, though,
although, thorough,

67
 weigh, weight, bough, daughter, neighbor (neighbour)
bought, thought, taught, eighty
ch – yacht
Сонымен қатар, wh-тен соњ oo келетін мынадай жаѓдайда
кейде h, кейде w-ның оќылмай қалуы да єдеби тілдіњ нормасы:
whoop [wHp], [hHp].
Графикадағы геминаттардың (ағ.т. geminate) біреуінің ѓана
дыбысталуына орфография мен орфоэпия арасының алшақтай
түсуіне өзіндік үлесі бар құбылыс ретінде тоқталмай өтуге
болмайды: accommodation, occurrence, address, successful,
embarrassed, millennium, possession, woollen, committee,
irrepressible, т.с.с. Басқаша айтқанда, орфоэпиясы бойынша
біреуі ғана дыбысталатын ағылшын тіліндегі геминат
дауыссыздар «мылқау» әріптер қатарын толықтырып
(омонимдердің визуалды тұрпатын сақтауға, кейде буынның
жабық қалпын сақтауға қатысатынын айтпағанда), жалпы
есепте орфографияны қиындата түсу функциясын атқарады
деуге болады.
Қазаќ тіліне оқылмайтын графема деген құбылыс (жалпы
есепте) жат болғанмен, геминаттар жат емес, бірақ ағылшын
тіліндегідей жиі ±шыраспайды. Қазақ тіліндегі геминаттар
ағылшын тіліне транслитерацияланғанда қазақ тілінен
хабарсыз кісі үшін мағынасын сақтай алмайды. Мысалы,
«Кµшпенділер» трилогиясыныњ «Жанталас» романында ќытай
басќыншылары тілінде Россия Луссия (қаз.т. [86, 192 б.], ор.т.
Луссия [87, c. 178]) болып беріледі. Аѓылшын тіліндегі
транслитерациясы – Lussi [88, p. 190]. Lussi сµзі Луссия болып
оќылмайды, Ласи болып оќылады. Себебі жабық (т±йыќ, бітеу)
буында u єрпі [A] болып оќылады, оныњ [jH] болып оќылуы
‰шін графикасында ss геминаты емес, монограф s жазылу
керек болатын.
Ағылшын тілінің жазу-сызуы тіпті әзіл-оспақ нысанына
айналған. http://www.new-english-writing.info/ әдрісі ертеден
келе жатқан әзіл сөз бар деп мынаны келтіреді: «enough
сөзіндегі gh, women сөзіндегі о, station сөзіндегі ti қолданылса,
"fish" сөзін "ghoti" деп те жазуға болады». „Манчестр деп
жазып, Ливерпуль деп оқудың“ мәні осында жатқан болса
керек.
Ағылшын графикасындағы фонема мен графема
арақатынасының қаншалықты алыс-жақындығына көз
жетерлік дәйек келтірілді деп ойлаймыз. Бұл арқылы екі жазба
тілдің басты графикалық ерекшеліктері айқындалды. Екі жазба
тілдің графикалық ерекшеліктерінің тағы бір көзге түсетін
айырым белгісі бас әріптің қолданылуында. Бас әріп ағылшын

68
тілінде қазақ тіліне қарағанда жиірек қолданылады. Ағылшын
тілінде ономастикалық атаулардың барлығы, оның құрамдас
компоненттерінің барлығы негізінен бас әріппен жазылса,
қазақ тілінде антропоним, топонимдер негізінен бас әріппен
жазылғанмен, өзге онимдер мен күрделі атаулардың
жазылуында ерекшеліктер бар. Қазақ тілінде кіші әріппен
жазылатын қазақ, ағылшын сияқты этнонимдер мен Айша бибі,
Алдар Көсе, Алпамыс батыр, Асан қайғы, Аяз би, Жиренше
шешен, Ер Тарғын, Қобыланды батыр, Қорқыт ата, Ұлы Жібек
жолы деген сияқты күрделі атаулар ағылшын графикасында
Kazakh, English, Aisha Bibi, Aldar Koseh, …the Great Silk
Road болып түгелімен бас әріппен жазылады. Бұған қоса,
ағылшын тілінде тақырыптарды жазуда толық мағыналы
сөздер түгелімен бас әріппен жазылса, қазақ тілінде бас әріпті
қолдану тек жалқы есімдерде келумен шектеледі.
Тіл – объект. Тіл дегеннің бір күнде бір ойшыл данышпанның
ойлап тапқан «жаңалығы» бола алмайтынын, оның тарихтың
тереңінен тамыр алатынын ескерсек, кез келген тілдің бүгінгі
күнге жеткен деңгейіне ғылыми тұрғыдан түсіндірме табуға
болады. Тілдің ойлап табуға болмайтын табиғи құбылыс
екендігіне дәлел ретінде эсперанто, идо, волапюк сияқты
«жасанды» тілдердің бірінің де ғұмырлы болмағандығын айта
кетуге болады. Бірақ тілді окустикалық қалыптан оптикалық
қалыпқа көшіру жасанды жолмен іске асырылады, себебі
дыбысты таңбалайтын белгілерді және орфографиялық
ережелерді жасаушы – субъект.
Ағылшын тілінде оқу мен жазуды үйрену дербес «оқу
ережесін» (ағ.т. Reading Rules) және «жазу емлесін» (ағ.т.
Spelling Rules) меңгеруден құралады. Жоғарыда келтірілген
фонема репрезентанттарын таңбалайтын графемалар мен
аллографаларды тіл үйренуші тек оқуды үйрену үшін ғана
жаттайды, бұл әлі жазуды меңгеру деген сөз емес. Ал жазуды
меңгеру үшін көлемі 200, 300 беттен тұратын орфографиялық
ережелерді жаттауға тура келеді. М.С. Дубовик, Ю.В. Стулов,
Е.И. Дубовиктердің «Справочное пособие по письменной речи
английского языка» деп аталатын 235 беттен тұратын (ағ.т.
жазылған) кітабындағы жазылу емлесі [89, p. 6-51], мәселен, /J/
фонемасын беретін, инлаут позициясында келетін ei, ie
әріптіркестерінің қай кезде қайсысы жазылатыны, /L/
фонемасын беретін ough, augh полиграфтарының қай кезде
қайсысы жазылатыны, қандай жағдайда ante-/anti-, bi-/by-,
dis-/de-, en-/in-, in-/un-, -for-/fore-, -able/-ible, -ant/-ent,
-ance/-ence, -ancy/-ency, т.с.с. толып жатқан ұшы қиыры жоқ
ережелерді береді.

69
 Ағылшын тілінің стандарттарының арасындағы лексикалық
айырмашылық өз алдына, BE realise – GA realize, BE apologise
– GA apologize сияқты орфографиясының айырмашылықтары
да көптеп кездеседі. -ise, -ize? деген сөздердің графикасы BE
сµздіктерінде екеуі де д±рыс деп берілгенмен, американ
сµздігі -ise-бен жазылуын қате деп танып т±р, компьютердің
жадындағы GA сөздіктері де мұны растайды. Дегенмен, -ize-
бен жазылмайтын сµздер бар [90]. Мәселен, етістіктер
аdvertise, advise, arise, chastise, circumcise, comprise,
compromise, despise, devise, disenfranchise, disguise,
enfranchise, exercise, improvise, prise (open) (амер. prize),
revise, rise, supervise, surprise, televise. Зат есімдер
compromise, demise, disguise, enterprise, excise, exercise,
franchise, guise, rise. Бұл сөздердің жазылуын жаттап алу
керек.
О.М. Корчажкина мен Р.М. Тихонованың «Фонетико-
орфографический справочник английского языка» кітабынан,
«3.8.2. Чтение диграфов и сочетаний гласных букв» деген
бөлімшесінен бір мысал алып көрелік [39, c. 70-71]:
Диграф ay
a) в ударном положении
Типичное чтение
[eI в середине и в конце maybe ['meIbJ], may [meI], pay [peI],
] слов play [pleI], say [seI], deay [dI'leI]

Нетипичное чтение
[J] в отдельных словах quay [kJ]
[e] морфологический says [sez] от to say [seI]
характер
b) В безударном положении
Нетипичное чтение
[eI в конце слова Sunday ['sAndeI]
]
[I] то же sunny ['sAnI] (ay? Н.Р.)

Кестеге түсіндірме берудің қажеті бар көрінбейді. Тағы бір

үзікті ағылшын тілінде жазылған әдебиет көзінен алайық:
ie / ei
Егер дыбыс созылыңқы [I:] болса, с әрпінен соң келмеген
жағдайларда сөз ie-мен жазылады, с әрпінен соң ei-мен
жазылады.
ie = [I:]: thief, grief, niece, chief, achieve, relieve, yield, brief, piece;
ei = [I:] c әрпінен соң: ceiling, receive, deceit, conceive, perceive,
receipt.

70
Ережеден ауытқулар: either, neither, financier, weird, species,
seize, leisure. Бұл сөздер мнемониялық оқу тәсілі (ағ.т. a
mnemonic device) арқылы есте сақталады, мысалы, мынадай
сөйлемде: Neither financier seized either weird species of leisure
[91].
Ағылшын тілінің жазу емлесі осындай «қызықтармен»
толтырылған қалың кітаптардан тұрады. Негізгілері мыналар
деп, қысқартып беруге болмайды, өйткені біртұтас
орфографиялық ереженің бір бөлігінің маңызды, бір бөлігінің
маңызды емес болуы мүмкін емес. Сондай 200-300 бет
жазылған ережені жаттап алған күнде де, шындығына
келгенде, тіл үйренуші тұрмақ, тіл өкілінің өзі де 100 пайызға
оқу мен жазуды меңгеріп бола алмайды, бұл мүмкін емес.
Себебі тілдегі мыңдаған терминдер мен ономастикалық
атаулардың (өзге тілдің онимдерін, экзонимдерді қоспағанда)
оқылуы мен жазылуын тек қана транскрипциялы сөздіктер
арқылы, ал антропонимдерді тек құжаттар мен кісінің өзінің
әріптеп айтуына қарай дұрыс жазуға болады.
Ал ағылшын тілінде жазылған онимдерде қандай
графемалар қандай фонемаларды таңбалап тұрғанын
анықтауды бұл диссертациялық жұмыс барысында қолға
алудың тиімді болмауы, қолға алынған жағдайда мұндай
тақырыптың толық ашылмай қалуы мүмкін. Бұл тақырыпқа,
мүмкін, арнайы зерттеу жұмысын арнауға болатын болар.
Қазақ орфографиясында мұндай ұшы-қиыры көрінбейтін
ереже жоқ. Р. Сыздықтың 2000ж. шыққан «Қазақ тілінің
анықтағышында» «Қазақ емлесінің кейбір мәселелері
жайында» деген тақырыпшада «Орфографиялық ережелер
мынадай мәселелерді қамтиды:
1) кейбір дыбыстардың жазылуы;
2) түбір сөздердің және қосымшалардың жазылуы;
3) сөздердің бірге, бөлек және дефис арқылы жазылуы;
4) шылаулар мен одағайлардың жазылуы;
5) бас әріптердің жазылуы;
6) сөздерді тасымалдау.
Қазақ тілі орфографиясында дауысты, дауыссыз
дыбыстардың жазылуының барлығы бірдей қиындық
туғызбайды. Олардың көпшілігі сөздің кез келген жерінде
қолданылып, өз әрпімен жазыла береді. Тәжірибеде бірсыпыра
қиындық келтіріп жүрген тұстар дауысты ә, ы, і, и
дыбыстарын таңбалайтын әріптер мен дауыссыз х, сонор й, у
дыбыстарын таңбалайтын әріптердің емлесі» делінеді [92, 9-10
бб.].

71
 Дегенмен, бұл анықтағыштар, орфографиялық сөздіктер
қазақ тілінде қажет емес деген ой туғызбайды, олар қажет.
Олардың да көлемі 100 беттен кем түспейді (Орфография
ережелері, Пунктуация ережелері, Тыныс белгілері тараулары
аталған 532 беттен тұратын анықтағыштың 119 бетін
қамтиды). Бірақ ағылшын тіліндегідей, қай әріпті қай әріптен
кейін, қай диграфты қандай жағдайда жазу керек немесе қай
сөздер ережеге бағындайды деген сияқты сұрақтарға шешім
табу үшін емес, мысалы, әр түрлі, әрқилы деген сөздерді бірге
жазамыз ба, бөлек жазамыз ба? Кез келген деген сөз дефиспен
жазыла ма, жоқ па? Тыйым сөзі қалай жазылады? Кириллше
дегенде бір л келе ме, әлде геминат лл жазыла ма? Дауысы/
даусы қайсысы дұрыс, ы толық редукцияға түсе ме, жоқ па?
Асан қайғы/ Асан Қайғы/ Асан-Қайғы қалай жазылады? Қозы
Көрпеш – Баян сұлу-ды қалай жазамыз, дефис арқылы ма, жоқ
әлде үлкен сызық (тире) арқылы ма? Яғни, себебі, сондықтан
деген сөздерден соң үтір қойыла ма, қойылмай ма? дегенге
ұқсас сұрақтар төңірегінде ғана тиісті құралдарды іздейміз.
Сондықтан да болар, қазақ тілінде оқу ережесі болмайды.
Орфоэпия бар, ол сөйлеу барысында дыбыстарды
комбинаторлық өзгерістерге ұшыраған күйінде дыбыстау жөн
деп үйретеді. Бұл дыбыстардың құлаққа жағымсыз тиюіне,
какофонияға (ағ.т. cacophony) жол бермей, сөйлеу тілінің
құлаққа жағымдылығын, эвфонияны (ағ.т. euphony)
қамтамасыз етеді.
Ағылшын орфографиясында монограф, диграф, триграф,
тетраграф, полиграф сияқты графема түрлері қолданылатын
болса, қазақша оқу-жазуды үйрену барысында графема
терминінің өзі де қолданылмайды. Графема тұрмақ, қазақ
баласы әріптіркесі деген қазақ тіліндегі терминнің өзін тек
ағылшын, француз сияқты шет тілдері сабақтарында ғана
кездестіреді. Мәселенің кульминациясы сол, қазақ (және орыс)
аудиториясында ағылшын тілін оқыту тәжірибемізден белгілі,
ЖОО қабырғасындағы тіл үйренушілерді, ең алдымен, аса
қарапайым дыбыс және әріп деген екі ұғымды бір-бірінен
ажыратып алуға үйретеміз, тіл осы екі ұғымға ерекше назар
аударудан басталу қажет. Олай болмаған жағдайда тіл
үйренушілер соңғы курсқа дейін әріп пен дыбысты, сондай-ақ
кейбір әріптерді (мәселен, s әрпін [sJ] деп, c әрпін [es] деп, g
және j әріптерін ажырата алмай, j әрпі мен [j] дыбысын
ажырата алмай, бірінің орнына бірін айту, бірінің орнына бірін
жазу сияқты, т.б.) шатастыруды қоймайды.
Т. Амированың «К истории и теории графемики» атты
еңбегінде графема мен фонеманың арақатынасына берілген

72
бірқатар авторлардың көзқарасы жайында «В работах, авторы
которых вообще не пользуются термином «графема», фонема
объявляется репрезентантом буквы, например М. Янакиеву,
«фонема есть речевое соответствие (значение) буквы» или
«фонема является речевым соответствием букве определенной
орфографии» делінеді [1, c. 100]. Яғни қазақ тілінде (акцентті-
фонологиялық бағыт бойынша) фонема репрезентанттары мен
оларды таңбалайтын графемалардың арақатынасы тең деуге
болады. Ә. Жүнісбек зеттеулерінде қолданылатын әліпби-
дыбыстар терминін осы тұрғыдан түсінуге болады деп
ойлаймыз.
Ағылшын тілінің орфографиясымен салыстыра қарағанда
қазақ тілінің бүгінгі орфографиясы фонетикалық транскрипция
(Phonetic TM шрифті) тәрізді көрінеді. Дегенмен де,
фонематикалыќ (фонологиялыќ) принципке негізделген
орфографияныњ ќандайында болмасын оныњ жазуы мен
айтылымы арасында толыќ сєйкестіктіњ болуы м‰мкін емес,
оған себеп жазба тілдіњ сµйлеу тілін толыќтай ќамтамасыз ете
алу м‰мкіндігініњ шектеулі екендігі туралы тіл мамандары
тарапынан айтылып келеді.
Бір-бірімен типологиялық та, генетикалық та қатысы жоқ,
жазуы екі бөлек гетерогенді әліпбилер жұбынан тұратын қазақ
және ағылшын тілдерінің графикасын қатар қоя отырып,
универсалия мен уникалияны анықтауға әрекет жасап көрелік.
Баламалы графемалар ретінде a–a, б–b, в–v, г–g, д–d, з–z, к–k,
л–l, м–m, ң–ng, о–о, п–р, р–r, с–s, т–t, у–u, ф–f, һ–h, ч–сh, ш–sh, э–e
таңбаларын жұптауға болады. Бұл графемаларды абсалютті
универсалия деп тануға болады және қазақ жазуы келешекте
латын қарпін қабылдайтын болса, талас жоқ, осындағы жұп
құрап тұрған графемалардың кирилл сыңарлары латын
сыңарларымен алмастырылады, тек ң – ng, ч – сh, ш – sh
жұптарының ағылшын тіліндегі диграф сыңарлары жөнінде
арнайы келісімге келу қажет болуы мүмкін. Демек, қазақ
әріптерімен осында жұп құраған ағылшын графемалары қазақ
атауларын ағылшын тілінде транслитерациялауда қиындықсыз
жұмсалады деген сөз. Ал мәселенің кері жағына, ағылшын
атауларын қазақ тілінде жазуда бұл жұптар бір-бірінің орнына
жұмсала ма деген сұраққа жауап қандай? Жауап – „Жоқ“.
Себебі Shakespeare есімін Шекспир деп жазып жүрміз
(Шейкспиә деп жазуымыз естілуін анығырақ берген болар еді,
әрине). Ал жоғарыдағы графемалар жұптарын жұмсасақ,
Шакеспеаре болып шығады. Сондықтан, тілдердің өзіндік
орфографиялық ұстанымдарына (принциптеріне) орай
ағылшын тіліне қазақ атауларын транслитерациялау,

73
қазақ тіліне ағылшын атауларын транскрипциялау
тәсілімен графикалау мүмкіндігі жарамды болады.
Баламалы графемалар қатарына қосылмаған баламасыз
графемаларды шығару үшін қазақ әліпбиін қайта көз
алдымызға әкелейік.
Қазақ: а, є, б, в, г, ѓ, д, е, ё, ж, з, и, й, к, ќ, л, м, н, њ, о, µ,
п, р, с, т, у, ±, ‰,
ф, х, Ћ, ц, ч, ш, щ, ъ, ы, і, ь, э, ю, я.
Ағылшын: a, b, c, d, e, f, g, h, і, j, k, l, m, n, o, p, q, r, s, t, u, v, w, x, y, z.
Боялғандар – баламалы болса, боялмағандар – баламасыз
болып шығады. Сонымен, баламасыз графемалар қазақ тілінде:
є, ѓ, е, ё, ж, й, ќ, µ, ±, ‰, х, ц, щ, ъ, ы, і, ь, ю, я; ағылшын
тілінде: c, j, q, w, x, y. Қазақ атауларын ағылшын тілінде
транслитерациялауда осы баламасыз графемаларға «балама»
табу біздің жұмысымыздың қиын да болса міндеті болып
табылады. Қазақ тіліндегі баламасыз деп танылған є, ѓ, е, ё,
ж, й, ќ, µ, ±, ‰, х, ц, щ, ъ, ы, і, ь, ю, я таңбаларының да
ішінен е, ё, ж, й, х, ц, і, ю, я таңбаларын ағылшын
графикасында таңбалауға аса қиындық тудырмайтындар
ретінде қарастыруға болады (себебі жұмысымыздың
3-бөлімінде ашылады). Қалған є, ѓ, ќ, µ, ±, ‰, ц, щ, ы, ь, ъ
таңбаларын ағылшын тілі графикасында аса қиындық
тудыратындар деп, бұлар жөнінде жасалған
тоқтамдарымызды ғылыми негіздеу міндетін алға қоямыз.
Қазақ тілінің әріпке-дыбыс/ дыбысқа-әріп сәйкестігініне
орай, біз олардың ағылшын тіліндегі қалыптасқан
графемаларынан баламалы, баламасызын табу мүмкіндігіне
толықтай қол жеткізіп отырмыз. Ал ағылшын әліпбиіндегі
баламасыз деп табылған c, j, q, w, x, y монографтарына қоса,
жоғарыда 2, 3-кестелерде (біз көрсетіп отырған баламалы
жұптардан өзге) келтірілген әрбір фонеманы таңбалайтын
сансыз диграф, триграф, полиграфтардан құралған
графемалар да түгелімен баламасыз (уникалия) болып шығады.
Оған себеп, қазақ графемалары тек біртекті монографтардан
құралады.
Баламасыз деп танылып отырған c, j, q, w, x, y таңбалары
туралы пысықтай өтетін бір мәселе бар, ол ағылшын тілінде
әріптің барлығы графема болып табылмауы мүмкін деген ойдан
туады. Мәселен, q әрпінің графема ретінде тіркелуі Iraq сөзі
арқылы 3-кестеге түсіп тұрғанын көруге болады. Әлем
картасында бұл қатарға Qatar мемлекеті қосылады, дегенмен,
q әрпінің мұндай жеке дара қолданысы ағылшын тілінің
табиғатына мүлдем жат келеді, француз тілінің әсерімен
келген qu әріптіркесі – жатық. Иракқа АҚШ басқыншылығынан

74
репортаж жүргізген BBC World News журналистері Ragie Omaar
және Lyse Doucet “Iraqi military forces, Iraqi soldiers, on the Iraqi
soul” деген сияқты тіркестерде Iraq, Iraqi сөздерінің айтылуын
жергілікті тілден хабары болғандықтан және тілге құрмет
ретінде деуге болады, <ирақи> деп дыбыстаумен болды. Бірақ
бұл барлық журналистер үшін қабылданған айтылым нормасы
емес. Сондықтан, бірлі-екілі мысалдарды есепке алмағанда, q
әрпінің дербес графемдік мәртебесі, яѓни графикалыќ бірлік
ретінде қарастыру-қарастырмау өз алдына басы ашыќ сұрақ
болып қалады.

1.2.1 ТРАНСКРИПЦИЯ ЖӘНЕ ТРАНСЛИТЕРАЦИЯ

ОРФОГРАФИЯЛЫҚ ПРИНЦИПТЕР РЕТІНДЕ
Орфографияның қазақ және ағылшын ЖТ-деріне қатысты
принциптерімен танысып, екі графиканың жалпы сипатына қол
жеткізгеннен соң, жұмысымызда маңызды орын алатын тағы
бірқатар сұрақтарды анықтап алу міндеті тұр. Бұл –
кірме сөздердің қабылдану принциптері. Л.Р. Зиндер: «шетел
сөздерін, әсіресе, кісі аттарын, географиялық атауларды және
терминдерді жазу 3 принципке: дәйексөздік (цитатный),
транскрипциялық және транслитерациялық принциптерге
негізделеді» дейді және бұл принциптердің үшеуі де
уәждемесіз принциптерден болады деп көрсетеді [77, c. 101].
Автордың принциптер топтамасын еске сала кетейік
(принпиптердің қазақ тіліне аудармасы Н. Уәливтікі [78, 54 б.]):
Уєждемелі Уєждемесіз принциптер
принциптер

фонематикалыќ дєст‰рлі (традиционный)

фонетикалық айырмыс
морфематикалыќ (дифференцирующий)
грамматикалық транслитерациялық
транскрипциялық
түпнұсқалық (цитатный)

Аталған еңбекте қарапайым адамның жазуына қолайлы, тілдің

табиғи жүйесіне лайықталған принциптер уәждемелі, ал тілдің
өз еркінен тысқары принциптер уәждемесіз деп аталады
делінеді. Уәждемелі / уәждемесіз (немесе уәжді / уәжсіз)

75
принциптер мәселесін талқылау үшін тағы бірқатар
сұрақтардың басын ашып алуымыз қажет.
«Лингвистический энциклопедический словарь“ ( бас ред.
В.Н. Ярцева) „В современных орфографиях применяются
принципы: морфологический, фонетический, фонематический,
традиционный, а также принцип морфолого-графической
аналогий. Иногда выделяют дифференцирующий принцип
(ожог – ожёг, компания – кампания и др.), однако ряд
исследователей (А.Н. Гвоздев и др.) считают, что
дифференцирующие написания являются лишь следствием
применения других принципов» деп көрсетеді. Сондай-ақ,
«морфолого-графическая аналогия» принципі кейде
граммематикалыќ принцип деп аталатыны, кірме сөздерді
жазуда транскрипция және транслитерация принциптерінің
қолданылатыны, лексико-синтаксический, лексико-
морфологический, словообразовательно-грамматический деген
принциптер, бас әріп/кіші әріптердің қолданылу принциптері
жөнінде айтылады. Морфологиялыќ принциптің өзін
фонемалық немесе фонематикалық принцип деп қарайтын
МФМ-нің көзқарасы сөз болады [92, c. 350-351]. Аталғандардың
бірқатары орыс тілінің орфографиясына қатысты болып келеді.
Сондықтан біз олардың (кейде бірінен-бірі туындап жататын)
барлығының тереңіне бармай, бастыларымен және тақырыпқа
қатысты тұстарды қарастырумен шектелеміз.
Сонымен, қысқаша баяндасақ, фонематикалыќ (=
фонологиялыќ) принцип бойынша жазуда дыбыстардыњ сµз
ішілік жєне сµзаралыќ бір-біріне тигізетін єсері ескерілмей,
олардыњ инвариант фонемалары саќталып жазылады.
Морфематикалыќ (= морфологиялыќ) принцип бойынша сµзде
морфемалардыњ т‰бірі саќталып жазылады. Дәстүрлі
(тарихи-дєст‰рлік) принцип деп жазуда сµздіњ бір кездері
пайда болып, ќалыптасќан ‰лгісін ±стануды айтады.
Фонетикалыќ принцип бойынша сµзді құрап тұрған әріптер
дыбыстыќ ќоршауѓа тєуелді жаѓдайда, комбинаторлық
µзгеріске ±шыраѓан ќалпында жазылады. Айырмыс
(дифференцирующий) принципі «Лингвистический
энциклопедический словарь“ берген түсіндірмеден түсінікті
тәрізді. Бұған қазақ тілінде хан – қан, хош – қош, т.с.с.
мысалдарды алуға болады. Ал транслитерация, транскрипция
жұмысымызда бірден-бір нысанаға алынған терминдер
болғандықтан, бұл принциптерді кеңінен қарастыру міндетіміз.
Алдымен, бір-біріне жақын екі терминнің аражігін ашып алу
маңызды. Себебі транскрипция мен транслитерацияны бір

76
ұғым деп ќарайтындар бар. «Кеңес әдебиетінде бұлар көбіне
синонимдес ұғымдар ретінде қолданылған» [93, c. 208].
Тілге қатысты транскрипция терминіне “Словарь
иностранных слов”: “[<лат. Transcriptio переписывание] – 1)
точная передача всех тонкостей произношения какого-л. языка
независимо от его графических и орфографических норм,
употребляемая в научных целях; 2) передача иноязычных
собственных имен, географических названий и научных
терминов с помощью особой системы знаков (фонетическая
транскрипция)“ деген түсінік берсе, транслитерацияға
“[транс…+ лат. littera буква] – лингв. передача букв одной
письменностей посредством букв другой письменности” деген
түсінік береді [94, c. 503].
Транскрипция терминіндегі этимон сµз лат. «transcribo» о
баста римдіктер тілінде біреудіњ ќарызын, кінєсін біреуге
кµшіру деген маѓынада ќолданылѓан екен. Ал транслитерация
ХІХѓ.-да лат. trans + littera «єріп» сµздерініњ ќосындысынан
жасанды ќ±растырылѓан термин екен. М±ныњ бастапќы
маѓынасы µзге єліпбидегі сµзді немесе мєтінді латын
графикасына кµшіру үдерісі жєне сол үдерістің ќорытындысы –
ѓылыми кітапханалардыњ катологтарына ќосу ‰шін
транслитерацияланѓан есімдер, ата-тектер, кітаптар мен
маќалалар аттары болѓан [24, c. 16]. Транслитерация туралы
осы ±ѓымды ќазірге дейін ±станатын ѓалымдар бар. Мєселен,
Л. Блумфилд: “Для языков приминяющих не латинский
алфавит, а другие формы письма, вместо транскрипции часто
используется транслитерация. Транслитерация заключается в
том, что за каждым знаком национального алфавита
закрепляется определенная буква или группа букв латинского
алфавита или даже какое-нибудь условное обозначение; таким
образом, традиционная орфография данного языка
воспроизводится с помощью латинских букв” [24, c. 17] дейді.
Осылай транслитерацияны µзге графикадан тек ќана латын
ќарпіне кµшіріп жазу деп білетіндер бар. Олардыњ таѓы бірі Х.
Зикмунд, оныњ пікірінше, транслитерация тек латын єліпбиін
±станбайтын тілдердіњ сµздерін латын єріптердіњ, дєйекші
белгілердіњ жєне мейлінше аз мµлшерде қолданылған
єріптіркестердіњ кµмегімен латын жазуына кµшіру дейді.
Оныњ пікірінше, орыс графикасына транслитерациялаудыњ
болуы м‰мкін емес. Транслитерация – ±лттыќ емес,
халыќаралыќ емес, жасанды. Оныњ басты міндеті –
библиотека, библиография ‰шін єрт‰рлі графиканы бірегей
єліпбиге келтіруді жењілдету маќсатында жалпы латын
графикасына µткізу. Транслитерацияланѓан сµзді д±рыс оќу

77
сол тілдіњ орфоэпиясын білуді ќажет етед, ал
транслитерацияныњ µзі айту ‰шін емес, жазу ‰шін
жасалады. Оны тек тілді білетін адам ѓана оќи алады. [24, c.
19]
Дегенмен, транслитерация латыннан басќаны латынѓа
кµшіру деген пікірмен кµп ѓалымдар келіспейді. В.Г.
Ветвицкий, В.Ф. Иванова, А.И. Моисеевтерше: «транскрипция –
это передача звучание слов заимственного слова средствами
(буквами) русского письма; транслитерация – это переложение
письменного облика заимственного слова средствами
(буквами) русского письма (для других языков это буквы своего
письма)» [95, c. 118]. Б±л авторлар транслитерацияѓа
ќараѓанда транскрипцияныњ біртіндеп кµбірек ќолданылуы
орныѓып келе жатќанын (1974ж.) айтады. Б±лай деудіњ де
себептері жоќ емес, транскрипция транслитерацияѓа
ќараѓанда єлдеќайда оњай, себебі м±нда белгілі бір
инструкцияѓа с‰йенудіњ ќажеті жоќ. Ќазіргі мєдениетаралыќ
қарым-қатыныстың жаңа дењгейге көтерілуі жаѓдайында (тек
латынѓа емес) тілден тілге транслитерациялау процесі жања
ќарќын алѓан. Б±л т±рѓыда латыннан µзге тілдерге
транслитерациялауѓа арналѓан арнайы термин ойлап табудыњ
да ќажеті жоќ. Осы орайда айта кетерлік бір жаѓдай, ќазаќ
тілініњ сµздерін µзге тілдерде транскрипциялауға да,
транслитерациялауға да болады, транскрипциялауѓа
инструкция ќажет емес, ал транслитерациялаудыњ ережесін
орнықтырып, бекіту ќажет. Біраќ кері процесте ќазаќ тіліне
µзге тілдердіњ сµздерін транскрипциялауға болады да,
транслитерациялау деген ±ѓымныњ болмайтынын айта кетеміз
(себебі келесі тарауда талќыланады).
Ал О.С. Ахманованыњ лингвистикалық терминдер
сөздігінде [36, c. 478] транскрипцияныњ 1-маѓынасы – сµйлеуді
ѓылыми лингвистикалыќ маќсатта жазудыњ арнайы тєсілі деп,
Т. морфофонематическая (аѓ.т. morphophonemic transcription),
Т. словофонематическая (аѓ.т. word-phonemic transcription), Т.
узкая (аѓ.т. narrow transcription), Т. широкая (аѓ.т. broad
transcription), Т. фонетическая (аѓ.т. phonetic transcription) деген
тіркестерге т‰сінік береді. 2-маѓынасы – фонетикалыќ
транскрипциямен тењ; 3-маѓынасы – (1-маѓынасындаѓы)
транскрипциялау ‰шін ќабылданѓан тањбалар ж‰йесі деп, Т.
фонетическая международная (аѓ.т. International Phonetic
Transcription) терминін келтіреді. 4-маѓынасы –
транслитерацияны білдіреді (то же, что транслитерация) деп
кµрсетеді. Ал транслитерацияѓа (аѓ.т. transliteration) “передача
текста, написанного при помощи одной алфавитной системы,

78
средствами другой алфавитной системы” деген т‰сінік береді
[36, c. 479]. Сµздік авторы екі ±ѓымныњ аражігін ашпайды.
Транскрипция транслитерация деген маѓынаны білдіреді
дегенде транскрипцияныњ не деген т‰рі транслитерациямен
«тењ» екенін білдіретін аныќтауышты кµрсетпейді,
транскрипция мен транслитерацияны бір деп ќарайды.
В.Н. Ярцеваныњ (бас ред.) Лингвистикалық-
энциклопедиялық сөздігінде транслитерацияға “(от лат. trans
– через и littera – буква) – побуквенная передача текстов и
отдельных слов, записанных с помощью одной графической
системы, средствами другой графической системы. Базируясь
на каком-либо алфавите, Транслитерация допускает условное
употребление букв, введение дополнительных знаков и
диакритических знаков” деген анықтама берсе, практикалық
транскрипцияға «запись иноязычных слов средствами
национального алфавита с учетом их произношения.
Практическая Т. основывается на правилах передачи графем
или графических сочетаний одного языка графемами или
графическими сочетаниями другого языка, причем в отличие
от транслитерации эти правила должны учитывать то, как
графемы и графические сочетания произносятся в каждом
конкретном случае” [92, c. 518] деген түсіндерме беріледі.
Ѓ±мырлыќ зерттеулерін тілден тілге аударылмайтын
ономастикалыќ атаулар графикасына арнаѓан ѓалым А.В.
Суперанская «Теоретические основы практической
транскрипции» деп аталатын ењбегінде таќырыпќа ќатысты
терминдерге толыќ т‰сінік береді. Ќазіргі уаќыттаѓы
транскрипция не сµздердіњ айтылуына, не сµздердіњ
жазылуына арналады. Сµздіњ айтылуына арналѓан
транскрипция ѓылыми жєне тіл ‰йрету маќсатына ж±мсалады
(Мєселен, аѓ.т.-нің көп стандарттарына ортаќ IPA, Phonetic TM
шрифті ќолданылып келеді. – Н.Р.). Олар ±лттыќ та (мыс,
русская диалектологическая транскрипция), халыќаралыќ та
(мыс, транскрипция Международной фонетической
ассоциации) болуы м‰мкін. Жалпы принциптерді біріктірген
ѓылыми фонетикалыќ транскрипция тіл ‰йретуде
ќолданылады. Сондай-аќ ѓылыми маќсатта ќолданылатын
фонематикалыќ транскрипция сµздіњ фонемалыќ ќ±рамын
аныќтауѓа ж±мсалады. Ал шетел сµздерініњ жазылуын
нысанаѓа алѓан транскрипция практикалыќ маќсаттарда
ќолданылады. Жалпылай оларды екі түрге бµлуге болады.
Оныњ бірі – µзге тілдердегі географиялыќ атауларды, кісі
аттары мен ата-тектерді карталар мен жалпы баспасµзде беру
‰шін ќолданылатын практикалыќ транскрипция, екіншісі –

79
ерекше графикалыќ наќтылыќты ќажет ететін жекелеген
сµздер мен мєтіндер жазуында пайдаланылатын
транслитерация [24, c. 14]. Осылайша, транслитерация жалпы
транскрипцияныњ «ќарамаѓында» ќарастырылады.
Алғаш қолданысқа А.М. Сухотин арқылы келген
практикалыќ транскрипция термині [92, c. 518] А.В.
Суперанская берген т‰сінік бойынша баспасµз, ѓылыми жєне
кµркем єдебиет, картография, библиография, жарнама сияќты
т.б. ж±мыстарда к‰нделікті практикалыќ ќолданыста бір
тілдіњ сµздерін екінші бір тілдіњ кєдуілгі орфографиясымен
беру тєсілі, ол µзге тілден енген сµздерді жеткізуші, алып
келуші ќ±рал ретінде сол тілдіњ сµздік ќорыныњ ±лѓаюына
‰лес ќосады. Практикалыќ транскрипцияның ретроспективті
деп аталатын түрі тіркелген жазылуы бойынша жалќы есімніњ
т‰пн±сќа тілінде немесе ортањѓы тілде жазылуы мен
айтылуын ќайта жандандыру ‰шін сµз этимологиясын іздеу
маќсатында ќолданылады [24, c. 3].
Практикалыќ транскрипция беруші жєне ќабылдаушы екі
тіл арасындаѓы байланыс бола отыра, ќабылдаушы тілдіњ
єліпбиімен шектеледі, себебі ол бойынша жазылѓан сµз
ќабылдаушы тілде оќылуы керек. Ал транслитерация екі тіл
арасындаѓы байланыс бола отыра, ќабылдаушы тілдіњ єліпби ж
‰йесімен шектелмейді. Єліпби ж‰йесініњ м‰мкіндіктері
жетпеген уаќытта м±нда жасанды белгілерге – дєйекшілерге
(диакритикалыќ үстемелерге) ж‰гіну орын алады. Сол
себепті, транслитерация – шартты код, оны қолданудың белгілі
бір ережелері – инструкциясы болуы ќажет. Ал ќабылдаушы
тілде арнайы т‰сіндірме (Notes on Transliteration) берілмеген
жаѓдайда беруші тілді білмейтін кісіге оны оќу ќиын. Себебі,
транслитерацияныњ маќсаты – оќуды емес, д±рыс жазуды
ќамтамасыз ету.
«http://ru.wikipedia.org/wiki/» интернет желісінде
транслитерацияның 3 түрі көрсетіледі: қатаң (тәртіппен
құралған) транслитерацияда (строгая транслитерация) әрбір
әріп жеке таңбамен ауыстырылады. Босаң транслитерацияда
(ослабленная транслитерация) кей әріптер өзге әліпбидің екі
немесе одан көп әріптіркестерімен алмастырылады.
Кеңейтілген транслитерацияда (расширенная транслитерация)
кей әріптіркестер ерекше жолмен беріледі.
Практикалыќ транскрипция термині кµптеген єдебиет
кµздерінде аударма транскрипциясы (переводческая
транскрипция) деп те ќолданылады [96, c. 63]. Б±ѓан аѓылшын
тіліндегі translational transcription термині сєйкес келеді. З.Г.
Прошинаның “Английский язык как посредник в коммуникации

80
народов Восточной Азии и России (проблема опосредованного
перевода)” деп аталатын докторлыќ диссертациясында
«Возпроизведение графической формы называется
транслитерации, а возпроизведение в языке-рецепторе
звуковой формы исходного слова называется практической
(переводческой) транскрипцией (Сухотин, 1935) или
трансфонацией (трансфонированием) (Тимофеева, 1985)»
делінеді [25, с. 190].
Сонымен, жұмысымыздың басты терминдерінің аражігін
анықтап алдық. Мұның нәтижесінде жоғарыда осы бөлімнің
басында көрсетілген уәждемелі және уєждемесіз принциптер
тобындағы транслитерациялық және транскрипциялық
принциптер жөнінде бір мәселенің басын ашып алу керек
болатын. Л.Р. Зиндер бұл кірме сөздерді жазуда қолданылатын
екі (дәйексөздік принципті қоса үш) принципті уәждемесіз
принциптер қатарына жатқызады да, оған себебін ретінде:
«Беруші тіл мен қабылдаушы тілдің ішкі заңдылықтары сәйкес
келмейді, қарапайым тіл өкілінің кірме сөздің қай тілден
алынғанын да, оның бұл тілде қалай дыбысталып, қалай
жазылуын да білмеуі мүмкін» дегенді алға тартады [77, c. 101].
Біздің ойымызша, практикалық транскрипцияны
(транскрипцияның өзге түрлері туралы бұл жерде сөз жоқ)
уәждемесіз принциптер қатарынан алып, уәждемелі
принциптер қатарына қосу керек. Себебі, түйіндей айтайық,
практикалық транскрипцияда сөз естілуі бойынша, яғни
фонетикалық принципке сүйеніп, белгілі бір орфографияға
негізделе жазылады. Ендеше, қандай да болмасын өзге тілдің
құлағымызға естілген сөзін жазу барысында қолданыстағы
тілдің өз бітімінен тысқары ештеңе орын алмайды. «Кейбір
(әріпке негізделген) тілдерде естілген атауды толық жеткізуге
транскрипцияның мүмкіндіктері жетпейді» деген пікір тууы
мүмкін. Оған айтарымыз, зақым жазуға келмейді, өзге тілдегі
атауға келеді. Сондықтан бұл жалпы әріптік-дыбыстық жазуға
негізделген тілдер орфографиясындағы принциптер
топтамасын аздаған өзгеріспен былайша көрсеткен болар едік:

Уєждемелі Уєждемесіз принциптер

принциптер

фонематикалыќ дєст‰рлі (традиционный)

фонетикалық айырмыс
морфематикалыќ (дифференцирующий)
грамматикалыќ транслитерациялық
транскрипциялық түпнұсқалық (дәйексөздік)

81
 «Орфография собственных имен» атты кітапта
жарияланған «Правописание географических названий» деген
мақала авторлары Г.П. Бандарук және С.А. Тюриннің «Все
географические названия как русские, так и иноязычные
транскрибированные должны писаться в соответсвии с
действующими правилами орфографии русского языка» [97, c.
11] деген пікірі де біздің транскрипциялық принципті
уәждемелілер қатарына қосу көзқарасымызға қолдау болмаса,
кері келмейді. Мұндағы «русского языка» дегеннің орнына
транскрипциялау мүмкіндігі бар тілдердің барлығын алуға
болады.
Транскрипция мен транслитерация өзара туыс ұғымдар
болса да транслитерацияны кестедегі орнынан қозғай
алмаймыз, себебі транслитерация барысында тілдің
орфографиялық ерекшеліктері есепке алына отырып, өзге
тілдің сөздері белгілі бір әліпбидің көмегімен, ал әліпбидің
шамасы жетпеген тұста үстеме таңбалардың қолданылуы
арқылы жазылатын болғандықтан, бұл үстеме таңбалар
шартты код есебінде жүреді. Оларды не жаттап алып, не
ережеге қарап пайдалануға тура келеді. Мұны уәж деп,
уәждемелі (не болмаса уәжді) принциптер қатарына «сүйрей»
алмаймыз, транслитерация орнында қалады.
Осылайша, жұмысымыздың негізгі екі терминінің бірі –
транскрипция уәждемелі, екінші бірі – транслитерация
уәждемесіз принциптер қатарынан болып анықталды.

1.2.2 ОРФОГРАФИЯДАҒЫ ҚИЫНДЫҚТАР Ж¤НІНДЕ

82
 Тарихтың әрқилы даму жолдарынан өтіп, бүгінгі күнге
жеткен жазуы бар тілдер адамдар арасындағы қарым-қатынас
құралы болуға тиіс міндетін шама шарқынша атқарып келеді.
Пайда болып, дамып қалыптасуы тарихтың тереңінен келе
жатқан қазақ тілінің графикалық формасы осы күнгі қалпына
қалай жеткендігін «Қазақ тілі энциклопедиясында» берілген Ә.
Қайдардың деректері бойынша былай көрсетуге болады:
«Қазақстан жерін мекендеген көне ғұн, сақ, скиф, тайпалары
(б.э.б. V-IVғғ.) пайдаланған көне («Есік») жазуы сол тайпаларға
тән мәдениетінің, жазуының тарихи мұрагері қазақ халқының
негізін құраушы үйсін, қаңлы, қыпшақ, т.б. тайпалардың ең көне
жазуы болып саналады. Көне замандағы қазақ ру-тайпаларының
түркі дүниесіне ортақ, Орхон, Енесей, Талас ескерткіштеріне негіз
болған «руна» жазуы (V-XIIғғ.), көне ұйғыр жазуы, VIIIғ. бастап
күні бүгінге дейін (ҚХР қазақтары тілінде) қолданылып келе
жатқан араб жазуы, бір кездерде (1929-1940; ҚХР 60-70жж.)
қолданыста болған латын жазуы, (1940ж. кейін) кирилл жазуы –
осылардың бәрі қазақ жазуының негізі болып саналады. Араб
графикасына негізделген қазақ әліпбиі кезінде А. Байтұрсынұлы
тарапынан тіл ерекшеліктеріне сай жетілдіріліп, 30 жылға дейін
«төте жазу» деген атпен қолданылып келді. Бұл жазудың емлесі
морфологиялық дәстүрлі принципке негізделген. 1940ж. орыс
графикасы негізінде қалыптасқан қазақ әліпбиі мен
орфографиялық емлесіне әр кезде (1957, 1970) әр түрлі
өзгерістер енгізіліп келеді. Кириллица негізіндегі жазудың қазақ
тіліне тән ерекшеліктердің бәрін дұрыс көрсете алмауына
байланысты кейінгі жылдары (1993ж. бастап) қазақ ұлттық
жазуын латын графикасы негізінде қалыптастыру мәселесі
қойылып көбірек көтерілуде» [98, 198 б.]. Соңғы уақытта латын
қарпіне көшу мәселесінің көтерілуінде жалпытүркілік ортақ бір
қаріпке түсу, компьютерге бейімделу деген сияқты тағы басқа
себептердің бар екені жасырын емес. Латын қарпіне көшудің
тиімділігі неде екені Ә. Қайдардың «Латынның болашағы зор»
деген мақаласында, Ә. Қайдар мен Ө. Айтбайұлының «Тіл
майданы» еңбектерінде [66] толығымен ашылып көрсетіледі.
Қандай тіл болмасын, оның орфографиясында шешілмеген
сұрақтардың қатар өмір сүріп отыруы заңдылық, өйткені тіл бір
орында семіп тұрмайды, әрдайым өзге тілдермен қарым-
қатынаста қоғам өмірімен бірге өсіп, дамып отырады. Сол
себепті тіл мәселесі қай елде болмасын, ауық-ауық күн
тәртібіне қойылып отырады.
Қ. Күдеринова «Қазақ жазуының теориялық негіздері» деп
аталатын монографиясында «Қазақ графикасы мен емлесі
тұрақтанып, уәжді жетілдірулер мен түзетулер енгізіліп

83
отырса да, қазақ тілі орфографиялық сөздігі
орфограммаларды негізді кодификациялап келе жатса да,
бүгінгі жазу емлемізде заңдастырылуы әлі де қиындық
тудыратын проблемалар бар» дей келе, проблемалардың ә
әрпінің орфограммасы, ы, і әріптерінің таңбалануы, х, һ, ф
әріптерінің графемдік мәртебесі, и, у әріптерінің жазылуы, бас
әріптің таңбалануы, бірге, бөлек жазылатын сөздердің
орфограммасы, шет тілдік сөздердің қосымшалану тәртібі,
халықаралық, терминдік сөздердің жазылуы деген
мәселелерден тұратынын көрсетеді [99, 198 б.].
Мәскеуде 1982ж. шыққан “Опыт совершенствования
алфавитов и орфографий языков народов СССР” деген кітап
бірқатар түркі тілдерінің әліпбиі өзгерістерді қажет екеніне
тоқтала келіп, “Существующие ныне алфавит и
орфографические правила казахского языка не нуждается в
коренной перестройке, однако некоторые вопросы ещë требует
уточнения. Это, например, касается написания дублетных,
слитных и заимствованных слов. Особенно остро стоит вопрос
усовершенствования правил орфографии о слитном или
раздельном написании сложных слов” деп көрсеткен [81, c. 45].
Бұл мәселе 26 жыл уаќыт б±рын айтылса да қазіргі күнге дейін
толыќ шешімін таппай келе жатќан с±раќ. Әсіресе кейбір
жалқы есімдердің жазылуында бірізділік сақталмай келе
жатқан жағдайлар баршылық, «қазақтың төл сөздерінен
жасалғандары болсын, араб, парсы сөздерінен қойылғандары
болсын кісі аттарына қатысты жалқы есімдерде едеуір еркіндік
бары байқалады» [80, 17 б.]. Қазақ тілі орфографиясының
олқы тұстары кей онимдер графикасының осы күнге дейін
қалыптана алмауынан құралып отыр. Мысал ретінде
„Академик Є.Т. Қайдар жєне тіл білімініњ мєселелері“ [100] деп
аталатын жаңа ѓылыми жинақтан Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) есімін
алайық:
Мұхаммед пайғамбар [172, 211 бб.]
Мұхамед пайғамбар [212 б.]
Осы жинақтағы Қожа Ахмет Ясауи (Түркістан қаласындағы
Халықаралық қазақ-түрік университетінде қолданылып жүрген
нұсқа) есімінің жазылуы:
Ќожа Ахмет Ясауи [247 б.]
Ќ-А. Ясауи [363 б.]
Ќ.А. Яссауи [255, 269, 608 бб.]
Ќ.А.Ясауи [190, 418, 558 бб.]
А.Ясауи [537 б.]

84
Есімнің қазіргі күнгі баспа мен баспасөзде кездесетін жазылу
нұсқалары өте көп. Осы диссертацияда пайдаланылған кей
әдебиет көздерінің өзінде:
Қожа Ахмет Иассауи [101, 14 б.]
Қожа Ахмед Иассауй [101, 75 б.]
Қожа Ахмед Иассауи [101, 77 б.]
Ахмед Қожа Яссауи [2, 155 б.]
Ахмет Иасауи [2, 168 б.]
Қожа Ахмет Яссауи [102, 98 б.]
Қожахмет Яссауи [102,101 б.]
Ќ. Яссауи [103, 10 б.]
Ќожа Ахмет Ясауи [79]
Қожа Ахмет Йасауи [104, 5 б.]
Ахмет Иасауи [105, 81 б.]
Қожа Ахмет Иасауи [66, 15 б.]
Қожа Ахмет Ясауи [66, 106 б.]
«Академик Є.Т. Қайдар жєне тіл білімініњ мєселелері“ ғылыми
мақалалар жинағындағы өзге де бір ретке түспеген
антропонимдердің тағы бірқатары:
єл-Фараби [92, 104, 308 бб.]
Єл-Фараби [176, 201, 219, 490, 550 бб.]
аль-Фараби [128, 240 бб.]
Аль-Фараби [593 б.]
Абылай хан [109, 115, 385 бб.]
Абылайхан [599 б.]
(им.) Абылай-хана [502 б.]
Академиктер Р. Сыздықова, Ә. Қайдар, Ш. Сарыбаевтардың
80 жылдық мерейтойларына орай жарық көрген «Тағылым»
деп аталатын кітаптан (бас ред. Ф.Ш. Оразбаева):
Х. Досмұхамбетов [13 б.], Х. Досмұхамедов [10, 133 б.], Х.
Досмұхамедұлы [144, 92 бб.]
Әбдуәли Қайдар [11,108 бб.], Әбдуәлі Қайдаров [65 б.], Әбдуәли
Қайдаров [106 б.],
Т. Шонанұлы [13, 43 бб.] – Т. Шонанов [144
б.];
Ж. Аймауытов [13 б.] – Ж. Аймауытұлы [43
б.];
М. Жұмабаев [13 б.] – М. Жұмабайұлы [43
б.];
Қадырғали Жалаири [98, 10 бб.] – Қадырғали Жалайыри
[101 б.];
М. Қашқари [80 б.] – Махмұд Қашғари [80
б.];

85
 А. Байтұрсынов [63, 65, 66 бб.] – А. Байтұрсынұлы [10,
43, 41 бб.].
А. Байтұрсынұлының есімі де көбінесе осындай екі нұсқада
кездеседі, дегенмен А. Байтұрсын [68, 63 б.] нұсқасын да
арагідік көруге болады.
Мысалға алынған кей есімдердің іс жүзіндегі қолданыста
бұдан да көп нұсқалары бар екені белгілі. Сондай-ақ, Махмуд
Қашқари, Мұхаммед Хайдар Дулати, А.хмет Йүгінеки (Жүйнеки,
т.б.), Сайф(и) Сарайи, Жүсіп (Юсүп, Иүсуф, т.б.) Баласағұн(и),
т.с.с. антропонимдер бірнұсқаға түсе алмай жүргендер
қатарында.
Келтірілген деректерден кей атаулардың нұсқалары
ататектерді қазақыландыру үдерісіне байланысты автоматты
түрде қолданыстан шығып бара жатқан -ов, -ев (сондай-ақ, -овна,
-евна) жалғаулығының орнын басып бара жатқан -ұлы, -қызы
(кейде -тегі) жалғаулықтарының қатар қолданылуы және
жалғаулықтың мүлдем алынып тасталуы есебінен орын алып
отыр. Мұндай есімдердің біркелкі жазылмауы қазіргі күнгі ең
сапалы, ең ұқыпты шыққан деген еңбектердің өзінен кезігеді.
Жұмысымыздың алдағы «Транслитерация
көпнұсқалығының себептері» жөніндегі бөлімінде (92 б.)
себептердің бірі ретінде «түпнұсқа мәтінінде кейбір бірнұсқада
жазылмаған онимдер орыс және ағылшын тілдеріндегі
графиканың әркелкілігіне жол береді» деген қорытынды
жасалады (93-94 бб. мысалдарға қараңыз). Сондықтан,
келтірілген мысалдар және осы тектес есімдердің графикасы
қазақ тілінің өзінде бірізділік таппайынша олардың орыс және
шетел тілдеріндегі графикасының да тұрақтана алмайтыны
түсінікті. Себебі, қандай да бір есімнің тұрақты графикасының
қалыптаспағандығы өзге тілдерде транскрипциялау,
транслитерациялау үдерісінде айтарлықтай қиындық тудырады.
І. Есенберлиннің «Көшпенділер» трилогиясының қазақша
нұсқасының келесі басылымында төмендегідей тағы бірқатар
атаулардың бірқалыптануы есепке алынуға тиіс (Қосымша
Б-ны қараңыз):
Хаджри [86, 231 б.] – хаджири [86, 307 б.]
Тоќай Темір [86, 15 б.] – Тоќай-Темір [86, 106 б.]
Ќаражар [86, 480 б.] – Ќара Жар [86, 508 б.]
Айырќ±м [86, 458 б.] – Айыр ќ±м [86, 549 б.]
Шыңғысхан [86, 9 б.] – Шыңғыс хан [86, 9 б.]
Сетәлі [86, 104 б.] – Сейтәлі [86, 110 б.]
Мұндай орфограммалар өздерінің өзге тілдердегі
графикасының көпнұсқада қалыптасуына алғышарт жасап
отырады, ал бірнұсқада тұрақтандыру үшін алдымен оларды

86
қазақ тілінде қалыптандыруымыз (кодицикациялауымыз)
керек. Алдымен қазақ тілінде тұрақтанып бітпеген
жағдайда онимдерді өзге тілдерде бірізді
транслитерациялауға қол жеткізу мүмкін емес. Мұның
әсіресе, әріпке-әріп транслитерацияда қиындық туғызатынын
атап айту керек, өйткені транскрипция сөзді естілуі бойынша
жазу болғандықтан, қандай да бір есімнің графикалық
тұрпатындағы өзгерістің бары-жоғы немесе неографизм
(айтылуын сақтап, бұрынғы графикасына өзгеріс енгізу) оған
(транскрипцияға) айтарлықтай әсерін тигізе қоймайды.
Дегенмен, кейбір ғаламдық айналымда жүрген есімдер
түпнұсқа тілінде қалай жазылғанына қарамастан аударма
тілінде қалыптасқан тұрпатта беріледі. Бұған біздің 66-беттегі
есімдер топтамасындағы Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) аты
мысал: Мұхаммед пайғамбар [172, 211 бб.]
Мұхамед пайғамбар [212 бб.]
Нақ осыған ұқсас көріністі «Көшпенділер» трилогиясы
онимдерінің орыс және ағылшын тілдеріндегі берілуін
қамтитын Қосымша Б-дан көруге болады, үзінді аламыз.
5-кесте – Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) есімінің
«Көшпенділер»-дегі және аудармаларындағы көрінісі:
„Көшпенділер“ „Кочевники“ “The Nomads”
М±хаммед пайѓамбар Мухаммед [87, Mahomet [88,
[86, 49 б.] с. 78] p.84]
М±ќамет пайѓамбар [86, Мухаммед [87, Mahomet [88,
143 б.] c.131] p.143]
М±хамед (діні) [86, (хранитель веры) [87, (a new keeper of the
256 б.] c.246] faith)
[88,
p.266]
Қазақ тіліндегі әркелкілігіне қарамастан, есімнің графикалық
тұрпаты орыс тілінде тұрақтанған. Ағылшын тілінде
тұрақтанғанмен, соңғы уақытта Mahomet-тен гөрі
түпнұсқадағы, яғни араб тіліндегі айтылымына біршама жақын
Muhommet нұсқасы көбірек көріне бастады (айтылым араб тілі
маманы Н.Б. Досболов арқылы тексерілді). Ал қазақ тілінде
қандай да неографизмге сұранып тұрған мәселе жоқ, мәселе –
әркелкіліктен арылу, бір графикалық нұсқаға тұрақтау.
Ағылшын тіліндегі бір «мазмұнды» білдіретін атаулар біртегіс
тұрақты түрде бір тұрпатта жазылады деуге болмайды. Қазақ
тілінде бір есімнің Фатима, Бәтима, Пәтима, Патма деген
сияқты жазылу нұсқаларының болатыны тәрізді ағылшын
тілінде де кісі аттарын жазуда Geoffrey, Jeffrey; Gervase,
Gervaise; Isabel, Isobel; Isidora, Isadora; Janice, Janis; Jemima,
Jemina; Madelaine, Medeleine, Madeline; Teresa, Theresa; Megan,

87
Meagan, т.с.с. [106, p. 32-133] бір есімнің екі немесе одан да
көп жазылу нұсқалары кездеседі. Бірақ Пайғамбарымыздың
(с.ғ.с.) есімі тәрізді кеңінен тараған есімдер тұрақтанған, не
болмаса осы жағдаяттағыша түпнұсқасына жақындау
мақсатында өзгеріп, тұрақтану үстінде.
Ќазақ тіліндегі айтылған әркелкілік жөнінде қандай да бір
баспаныњ тым құрығанда бір н±сќаны бекем ±станѓаны жµн
болар еді (ондай ұстанымға талаптанатын баспасөздер бар) дей
т±рѓанмен, Қожа Ахмет Ясауи сынды есімдердің «мына н±сќасы
д±рыс, мына н±сќасы ќате» деп айыру мүмкіндігі болмаѓан соњ,
бірізділікті сақтау ќиынға соғады. Дегенмен, мұндай есімдердің
түптің түбінде эволюциялық жолмен қалыптанып кететініне дау
жоқ. Ағылшын тілінің де қалыптасу тарихында XVIғ.-да
сөздердің жазылуы қалыптанып, орфография тұрақтанбаған
қиын кезеңдерде Уиллиям Шекспирдің өзі өз атын 30 түрлі
жазған делінеді [107, c. 192] (жазылу нұсқаларын қолға түсіре
алмадық. – Н.Р.). Қазіргі әбден тұрақтанған қалпында да
ағылшын жазуы ешкімге жеңіл жазу болып отырған жоқ.
Қалыптанған нұсқасында Shakespeare есімін жазғанда оқыту
үдерісінде тіл үйренушілерге ««шакеспеаре» деп жаттап
алыңдар» деп үйретуге мәжбүрміз. Жалпы ағылшын
тілділердің өзі тілдегі әр сөзді жеке дара жаттап алып
жазуға мәжбүр. Соған орай «“Spelling Bee” деп аталатын тіл
өкілдерінің арасында сөздерді дұрыс жазудан жарыс түрі өтіп
тұрады» [54, p. 1472].
Жоғарыдағы ағылшын графикасындағы фонема мен
графема арасалмағын көрсететін 3-4-кестелерден бұл тілде
жазудың шын мәнінде тіл өкілдері үшін «ұлт басындағы
ауыртпалық» екендігіне көз жеткізуге болады. Ал тілдің белгілі
бір ұлттар ауқымынан шыққан, бүгінгі күнгі ғаламдық
экспансиясы мәселені ушықтырып, «ғаламдық ауыртпалыққа»
айналдырып алып бара жатыр.
Тұрмыс-тіршіліктің жазуды қажет ететін барлық
саласында, сондай-ақ ағылшын тілін оқыту үдерісінде бұл
тілде жазу проблемасы бүгінге дейін күн тәртібінен түспей
отыр. Нақты мысал: АЌШ Мемлекеттік Департаментініњ
жылына 4 рет д‰ниеж‰зілік аѓылшын тілі оќытушыларына
арнап шыѓаратын, Вашингтоннан елшіліктер арќылы
шетелдерге тарайтын ѓылыми-єдістемелік басылымы «English
Teaching FORUM» журналының соңғы сандарының бірінде [108]
жарияланған 7 мақаланың төртеуі ағылшын тілінде жазу
дағдысын қалыптастыруға арналған әдістемелік ізденістер.
«Біріккен Корольдыќтыњ 100 с±раѓына жауап» деп
аталатын кітаптың 58-с±рағы «Не себепті кµптеген аѓылшын

88
сµздері жазылуынан басќаша айтылады?» (“Why are many
English words pronounced differently from the way they are spelt?”)
деп қойылып, сұрақтың жауабы былайша т‰сіндіріледі:
««Аѓылшын мектеп оќушылары мен д‰ниеж‰зілік ағылшын
тілін ‰йренушілердің бұл тілдің орфографиясы болжап білуге
болмайтын, ж‰йесіз жазу» дейтін ортақ пікірде екеніне дау
жоќ. Дегенмен, тіл білімі зерттеулері аѓылшын тілінде бар
болѓаны 400 сµздіњ жазылуы «д±рыс емес» дегенді растайды»
[19, p. 58]. Оған біздің қосарымыз, өкінішке орай, сол 400
(деректер түрліше) сµз тілдегі ењ жиі ќолданылатын сµздер
және мұндай статистиканы жүргізу барысында «Манчестер деп
жазылып, Ливерпул болып оқылатын» ономастикалық
атаулардың есепке алынбағаны белгілі.
«Ағылшын жазуын түсіну» (Understanding English Spelling)
кітабының авторы Masha Bell орфографиялық нормаларына сай
жазылмайтын ағылшын тілінде 3500, неміс тілінде 800 сөз, испан
тілінде 600 сөз, италиян тілінде 400-ге жуық сөз бар деген
мағлұматты береді [109] (кітаптың электронды нұсқасы – [141]).
Ағылшын орфографиясының мұндай күйге қалай келгенін
көру үшін жазу тарихына көз жүгіртіп шығудың маңызы бар.
«Ағылшын тілінің тарихы мынадай кезеңдерден тұрады: Көне
заман ағылшын тілі (Old English) – 450-1100 C.E., Ортағасырлық
ағылшын тілі (Middle English) – 1100-1500 C.E., Ерте жаңа заман
ағылшыны (Early Modern English) – 1500-1800 C.E., Қазіргі
ағылшын тілі (Present-Day English) – 1800 C.E.-бүгінгі күнге
дейін» [110].
Жазу ж‰йесініњ проблемасы аѓылшын тілініњ мыњ
жылдыќ даму тарихымен бірге µмір с‰ріп келе жатыр.
Ќиындыќтар тым ертеден-аќ Кµне заман аѓылшын тілін
латынныњ 23 єрпіне кµшіріп жазумен пайда болды. Кµне
аѓылшын тілінде 40-ќа жуыќ дауысты мен дауыссыз бар
болатын [осында].
Норман шапќыншылыѓынан кейін аѓылшын тілініњ
жазуына француз тілініњ єсері cw орнына qu (queen), h орнына
gh (night), т.б. µзгерістер алып келді. Ал 1476ж. баспасµз
жазуыныњ таныстырылып, ±сынылуы µздігінен жазудыњ
стандартты ж‰йесініњ пайда болуына бастады. Ж‰йе
Лондон мањы сµйлеуі негізінде жасалды. Дауыстылардыњ
дыбысталуы одан єрі ќарай 15 ѓ. бойына бірқатар
µзгерістерге ±шыраумен болды, біраќ баспа мен баспасµз
ќызметініњ молынан ќолданыла бастаѓан уаќыты жазуды
µзгертуге м‰мкіндік бермеді. Содан бері дыбысталудаѓы
µзгерістерді кµрсететін жазудыњ жања н±сќасын жасауѓа
болатын еді, жасалмады. Осылайша, Орта ѓасырдан бастау

89
алған б‰гінгі жазу сµздердіњ тозыѓы жеткен айтылуын
кµрсететін ќалпында ќалып отыр [19, p. 58].
http://en.wikipedia.org/wiki/English_spelling (From Wikipedia,
the free encyclopedia): “Ағылшын орфографиясы фонемалық
негізде болғанымен, өзге әліпбилік жазуы бар тілдердің
орфографиясымен салыстыра қарағанда графемасы мен
фонемасының арасындағы сәйкессіздіктің үлкендігі сонша, оқу
мен жазуды үйренем деген кісіні көп нәрсені түсінбей жаттап
алуға мәжбүрлейді. Мұндай келеңсіздік ағылшын тілінің
тарихында уақыт өткен сайын бірте-бірте үдей түсті.
Біріншіден, айтылымдағы біртіндеп келген өзгеріс (Great Vowel
Shift) көптеген сәйкессіздіктерге жол берді. Екіншіден, БАТ
кірме сөздері өзге тілдерден өз тіліндегі жазылуын сақтап,
өзгеріссіз қабылданды. Оның үстіне тілдерді латын қарпінде
романизациялауда бірізділіктің жоқтығы (мәселен, қытай
тілінен, т.б.) мәселені одан бетер ушықтыра түсті. Үшіншіден,
кейбір белсенділер ағылшын тілін нормализациялауда
айтылымға емес, жазуға (мардымсыз болса да) кей
өзгерістерді күштеп әкелуге қол жеткізді”.
XVIIIғ. басталған орфографияны жеңілдету жолындағы
күрес күні бүгінге дейін жалғасып келеді. 1763ж. Бенджамин
Франклин «Жаңа әліпби мен орфография реформасының
жобасын» дайындайды. XIXғ. Ной Уебстер (Noah Webster,
Ной-дан гөрі Нуа түпнұсқаға жақынырақ дыбысталған болар
еді, Д.И. Ермоловичтің „The English Russian Who is Who in Fact
and Fiction” сөздігінде Ной Уэбстер деп беріледі [111]. Н.Р.)
ұсынған жазу ережесінің кей (-our орнына -or, -re орнына -er,
traveller сияқты сөздерде бір l – traveler, т.б.) элементтері
бүгінге дейін сақталап келеді. 1906ж. Америкада
орфографияны жеңілдету үшін арнайы ұйымдастырылған
Кеңес жаңа ережелер енгізіп, жаңаша жазылатын сөздердің
ұзын-ұзын тізімдерін жасап шығарады. Дұрыс етістіктердің
өткен шақ формаларын білдіретін -ed суффиксінің [t] болып
оқылуын жазуда да t түрінде қалдыру (wisht, stopt), [d] болып
оқылуын жазуда да d түрінде қалдыру (armd, livd) ұсынылады.
Кеңес мүшелері discipline, promise, active сияқты сөздердің
соңындағы оқылмайтын е әрпін, сондай-ақ оқылмайтын
дауыссыздарды (оларды таңбалайтын әріптерді) түгелімен
алып тастауды (lamb орнына lam, doubt орнына dout, т.с.с.), ph-
ті f-пен ауыстыруды (telephone орнына telefon, phonetic орнына
fonetic, т.с.с.) ұсынады. Дегенмен, бұл реформа кей жағдайда
сөздердің графикалық формасын танылмастай өзгеріске
соқтырады деген қауіппен қарсылыққа кезігеді [112, c. 36].

90
Әйтсе де, бұл реформадан да сақталып қалған белгілер жоқ
емес.
Аѓылшын жазуын жањалауѓа бірнеше рет ќарекет жасалса
да, негізінен оныњ орнын басатын ењ д±рыс альтернативтіњ
ќайсы екеніне келгенде бір келісімге келудіњ болмауынан,
XVIѓ. бері осы к‰нге дейін жазу ж‰йесі µзгеріссіз к‰йінде
ќалып отыр [19, p. 58].
Ағылшын тілінің орфографиясын жеңілдетуге бағытталған
XVI–XVIIғғ. жасалған қарекеттің барлығы мардымсыз ғана
өзгерістер әкелумен шектелді. XVIIIғ. қарай ағылшын
орфографиясы тұрақтана бастайды және бүгінгі күнге дейін
сол қалпын сақтап келеді [107, c. 189].
И.М. Дьяконовтыњ пікірінше, «қазіргі єліпбилік жазуѓа
негізделген тілдердіњ єрќайсысы таза фонетикалыќтан гµрі
орфографияда азды-кµпті дењгейде тарихи принципті де
±станады. Дегенмен, дыбыстыќ ж‰йеніњ дамуымен
диграмма, триграмма жєне полифониялары саќталѓан тарихи
орфография жазу мен айтылым арасындаѓы байланыстыњ
ажырауына єкеліп соѓады. Аѓылшын орфографиясыныњ ќайдай
да бір ережелерін жасауѓа болатын болса да, ондаѓы ережеден
ауытќулардыњ тым кµптігі сонша, ќарапайым оќырман ‰шін
кµптеген сµздер тек єріптер жиынтыѓынан т±ратын тәрізді
кµрінеді. Ал шын мєнінде кµп сµздердегі жекелеген єріптер
ешнєрсеге сєйкес келмейді, олардыњ жиынтыѓы ѓана бір-сµздік
тањбаны, µзіндік логограмманы білдіреді. Сµздіњ жазылуын
жаттап алу керек, ќытай тіліндегідей єрбір жекелеген сµздіњ
жазылуын жаттауѓа тура келмесе де, µте кµп сµздіњ жазылуын
жаттап алуѓа тура келеді». «Примером могут служить такие
чудовища английской орфографии, как through (с
фонетической транскрипцией [TrH]), psychic ['saIkIk], имя
собственное Wriothesley ['rOtslI] и многие другие» [113, c. 24-
25].
Аѓылшын орфографиясын модернизациялау ѓасырлар бойы
µзгеріссіз келе жатќан сµздерді тек ќана жаттап алу арќылы
жазып келе жатќан халыќќа бірден-бір жењілдік алып келген
болар еді, біраќ мєдени дєст‰рден, м±радан ќол ‰зу ќаупі енді
уаќыт озѓан сайын арта беретіні аныќ. Себебі, халыќтыњ
ѓасырлар бойѓы м±расын жања жазуѓа ауыстырып шыѓу бірнеше
ондаѓан жылдардыњ ішінде де м‰мкін емес кµрінеді. Оныњ
‰стіне аѓылшын тілі бір ѓана аѓылшын ±лтыныњ тілі емес, б
‰гінгі к‰ні єлем халыќтарыныњ тек ќана халыќаралыќ ќатынас
ќ±ралы емес, кµптеген (80-ге жуық) мемлекеттердіњ ресми тілі,
миллиондаѓан халыќтардыњ екінші тілі жєне жаћандану
үдерісінде Lingua Franca-ға айналып отырған тіл. Сондыќтан,

91
орфографияныњ жања ережелерін жасау тєуекеліне енді бел буу
м‰мкін емес тєрізді. Ағылшын тілінің әбден уақыты жеткен
орфографиясын жеңілдетіп, үйренушіге түсінікті ету жолында
ЖР-сын жасауға бірнеше Cut Spelling, Deseret alphabet, Shavian
alphabet, SoundSpel, SR1, Benjamin Franklin's phonetic alphabet
[114], -SSS (Simplified Spelling Society) [115], SSS қоғамының
мүшелері (олардың кітаптары: Understanding English Spelling by
Masha Bell. Sounds, Symbols and Spellings by Adam Brown. Jolly
Dictionary by Sue Lloyd and Sara Wernham. Future of Fonics by
Isobel Raven. fom winde ferfeelt (vom winde verfehlt) by Zé do
Rock. Spelling for the 21st century by Sanford S. Silverman.
Spelling Dearest (The Down and Dirty, Nitty-Gritty History of English
Spelling) by Niall McLeod Waldman. The Book of Spells & Misspells
by Valerie Yule) сияқты көптеген ұйымдар, компаниялар,
қоғамдар, жеке тұлғалар ат салысып келеді [116].
20 томдық Халықаралық Энциклопедия бұл мәселенің қысқа
желісін былайша береді: «Орта ғасырлардан бүгінгі күнге дейін
ағылшын тілінің жазуын дыбысқа-әріп принципіне негізделген
жүйемен реттеп, жеңілдетуге талпыныстар жасалып келеді. 1200
жылдары өмір сүрген Ом (Orm) деген діндар кісі жазуға реформа
жасауға талпынған алғашқы адам ретінде жазбаша деректер
сақталған. Омның тәсілі бойынша алдыңғы дауыстының
қысқалығын көрсету үшін дауыссыз қосарланып жазылған.
Сөйтіп, ол өзінің атын "Orrm" деп жазған. ХVІғ. Томас Смит (Sir
Thomas Smith) пен Уиллиьям Булокар (William Bullokar) өз
нұсқаларын ұсынды. Алғаш 1755ж. шыққан Самуэл Джонсонның
(Samuel Johnson) сөздігі стандарттауды жетілдірді, дегенмен көп
өзгеріс әкелмеді. Бенджамин Франклин (Benjamin Franklin) 1768ж.
фонетикалық жазуды бастаған памфлет жазды. Ной Уэбстер
(Noah Webster 1828ж. өзінің осы күнге дейін қолданыста келе
жатқан American Dictionary of the English Language сөздігін жазды.
Бұл ағылшын жазуынан американ жазуының айырмашылығын
жасаған бірден-бір сөздік болды. Элис пен Питмән (A. J. Ellis, Isaac
Pitman) ХІХғ. екінші жартысында жазу реформасын жүргізді. Одан
кейінгі ЖР-сын қолдаушылардың ішінде Andrew Carnegie, Robert
Bridges, Theodore Roosevelt, and George Bernard Shaw сияқты
белгілі есімдер бар, бірақ олардың ешбірінің нәтижесі алысқа
бармады. 1962ж. бірқатар ағылшын ағартушылары «Augmented
Roman» деп аталатын балаларды оқытатын (дыбысқа-әріп)
фонетикалық әліпби жасады. Әліпби ЖР-сын әкелуді мақсат
тұтпады, дегенмен бір дыбысты бірнеше әріптіркестері беретін
(мыс, owe, hoe, though, show, sew, coal, yolk, yeo-man) қиындықты
жеңілдетті. Бірақ ағылшындар да, американдықтар да, қандай
қиын болса да, өздерінің бойы үйренген иррационалды жазуымен

92
қала беруді қалады. Көптеген реформа жасауға талпынушылар
тілдің фонемалық жолмен берілуін жетілдіруді мақсат етіп қойса,
енді біреулері әліпбиге түбегейлі өзгеріс жасап, таза
фонетикалық жазу жасауға әрекет етеді. Дегенмен, бұл жалпы
халықты көтеріп әкететін емес, аздаған топтар арасында
әуесқойлар мен маманданған лингвистер ортасында ғасырлар
бойына тарихы ұзақ, жемісі аз, белгілі бір бітімі (келісімі) жоқ
қозғалыс болып қалып отыр [117, p. 501].
ЖР-сын жақтаушы компаниялардың өзі негізінен екі бағытқа
бөлінеді: бірі графиканы фонемаға жақындатып, жазуды
жеңілдетуді қалайды, екіншісі жаңа әліпби қабылдау арқылы
түбегейлі төңкеріс жасауды қалайды. Екі бағыттағылар да
жазудың қиындығы тіл үйренуді ғана қиындатып қоймай, бұл
(ДЖ-ға негізделген тілдер ішінде ЖТ-і АТ-іне жақын тілдерде
сөйлеушілерге қарағанда) ағылшын тілінде сөйлейтіндерді
жаппай сауатсыздыққа алып келіп отыр деп қауіптенеді.
«Сөздерді дұрыс оқи алмай қалу қаупінен оқушының/студенттің
сынып/топ алдында дауыстап оқуға қысылуы сауатсыздыққа
себеп болып жүрген көптеген өзге әлеуметтік себептер
қатарында көрсетіліп жүр (The great effect that the difficulty of
learning to read English has upon illiteracy. … Embarrassed over
failing to read aloud before the class properly)” [85].
«Италияндық балалардың барлығына дерлік 2 айға жуық
уақытта оқуды үйреніп, мектептің 2-сыныбынан кейін жазуды
толығымен меңгеріп болады екен (Қазақ балалары туралы да
осыған шамалас нәтижені айтуға болады, бірінші сыныпта
Әліппені бітіріп, яғни оқу-жазуды үйреніп болып, «Әліппемен
қоштасады» – Н.Р.). Ал ағылшынша сөйлейтін балалардың ширек
пайызы 11 жасқа дейін жөнді оқи алмайды, ағылшын тілінде
жазуды үйрену өте ұзақ уақытты алады және миллиондағын
үйренушілер оны ешқашан меңгеріп бітпейді. Біріккен
Корольдықта 7 млн., АҚШ-та 40 млн. ересектің жарамды сауаты
жоқ. Бүкіл ағылшын тілділердің тең жартысына жуығы жазуды
қиынсынады. Сондықтан ағылшын орфографиясы жаңартылуға
тиіс» [118].
SSS (Simplified Spelling Society) мүшесі Masha Bell «Ағылшын
тілінде жазу неге тым қиындап кеткен?» деген сұраққа былайша
жауап береді:
«1066ж. Норман шапқыншылығымен француз тілі
Англияның ресми тілі болып танылды. Келесі үш ғасыр бойына
монастырларда кей діндарлар ағылшынша жазуды жалғастыра
береді. Ал беделділер мен байлар ағылшынша сөйлеуді қояды,
бұл тіл негізінен тек төменгі класс қолданысында ғана қалады.

93
 1350 жылдары өз болмысын қайта жаңғырта бастаған
уақытта ағылшын тілі де үлкен өзгеріске түсіп, тілде жазу қайта
қолданысқа келе бастайды. Жаңа ағылшын тілінің ерте кезеңінің
(Early Modern English) жазушылары Джефри Чосер (Geoffrey
Chaucer) мен Уиллиям Тиндеил (William Tyndale) 1525ж. Библияны
жаңа ағылшын тіліне аударғанда ЖТ-ді мейлінше
тұрақтандыруға күш салады. Бірақ олардың қарекеті сәтті болма
қоймайды. Себебі, француз және латын тілдерінде жазып келген
халықтың көпшілігі үйреншікті болып қалған француз тілінің
ережесінде жазуын жалғастыра береді (double, couple, route, sure,
centre).
Англияда кітаптар басыла бастаған уақыттарда 1476ж.
жаңадан жасалған жазу жүйесі де аяғына тұрып кете алмады,
оның себебі сол кездегі Лондондағы жазу машиналарының бәріне
жуығы шетелдік болатын, оларға ақшаны жол санына қарай
төлейтін болған, ал олар көбірек ақша табу үшін сөздердің ішіне
артық әріптерді қосып жіберіп отырған. Мәтінді жинақы көрінеді
деген есеппен әр қатардың соңғы сөзіне басы артық әріптерді
қосып отырған. Осындай әркімнің ойына келгенін істеген
әрекеттерінің көпшілігі ақырында ағылшын жазуы болып
қабылданып кетеді.
1525ж. Уиллиям Тиндеил құндылыққа қол салған қатігез
жан ретінде Рим Папасы мен ағылшын бишоптары тарапынан
үлкен наразылыққа ұшырайды. Дегенмен, 1536ж. өлім жазасына
кесілмей тұрып-ақ, оның Библиясына құштарлар саны
айтарлықтай өсіп қалған болатын. Библия бірнеше рет қайта
басылады, цензураны күшейтпес үшін көбіне Тиндеил есімі
жасырылады. Бірақ қайташығарылымдардың таза жаңа басылым
екендігін көрсету мақсатында оның көптеген жазу үлгілері
өзгертіліп беріледі.
XVI-XVIIғғ.-да ағылшын тіліне латын және грек жазулары
енеді. Олар өз тілдеріндегі жазылуы бойынша сақталуға
«құқылы» болатын, себебі латын және грек тілдері ағылшын
тіліне қарағанда артық саналды. Бұл да латын ережесіне сәйкес
жазылатын, ағылшын тілінің емлесі бойынша қысқа екпінді
дауыстыдан кейін қосарланып келуге тиісті болатын ережеге
керағар келетін жүздеген сөздерді алып келді (abolish,
abominable, banish, body, capital, category, habit, hideous, lily, perish,
petal, statue, study, topic, tropical, value, vanish, vomit…)
Осындай ықпалдардың әсері 1700ж. қарай БАТ қалпын
жасап шығарды. 1755ж. шыққан Самуэл Джонсонның сөздігі
БАТ жүйесін бекітіп берді. Содан бері фонетикалық, не болмаса
ақылға сыйымды жолдармен жазудан гөрі сөздікке сүйене жазу
ғана дұрыс саналып келеді».

94
 Ақпарат авторлары ««Жазу жүйесін жаңалау оны
үйренуді әлдеқайда жеңілдетеді» деген тұжырымды Дания
(Denmark) мен Швецияның (Sweden) өте ұқсас тілдерін мысалға
ала дәлелдейді. Екі көрші ел балаларына өте ұқсас жүйеде білім
береді. Балалар білімді тек ойын арқылы ғана алады да, бала 7
жасқа жетпейінше ресми түрде білім беру басталмайды. Шведтер
жазуын өткен ғасырда жаңалап алды, ал Даниялықтар өзгертпей
бұрынғы Шведтердің ескі жазуына ұқсас қалпын сақтап қалды.
Нәтижесінде жазу сауаттылығы жөнінен Швед балалары
Халықаралық стандарт бойынша рейтингі жоғары көрсеткішке
жетті де, Даниянікі төменгі деңгейде қалды” дейді.
Ағылшын тілі де арагідік бірнеше мәрте мардымсыз
өзгерістер әкелген реформаларды бастан кешті, бірақ түбегейлі
өзгеріс үшін тәуекелге бару жоқ. Ал мардымсыз өзгерістердің өзі
тілдің тек американ нұсқасында жасалынды.
BE мен GA нұсқаларының жазылуын салыстырғанда GA
нұсқасында оқу ережесіне жақындатылғандық, оқу мен
жазудағы қиындықты, «дислекcияны» (ағ.т. dyslexia)
болдырмауға талаптану байқалады:
although – although (altho) licence – license
cancelling – canceling metre – meter
catalogue – catalog moustache – mustache
cetre – center naturalisati –
civilisation – civilization on naturalization
colour – color neighbour – neighbor
cosy – cozy plough – plow
defence – defense programm – program
dialogue – dialog e – pajamas
disc – disk pyjamas – theater
draught – draft theatre – thru
favour – favor through – traveled
honour – honor travelled – whiz
labour – labor whizz – willful
willful – wooly
woolly
Thru, altho сөздері кейде осылай жазылады. Әсіресе, жарнама
тілінде сөздердің жазылуы мейлінше жеңілдетілген түрде
қолданылады. Сондай-ақ, айта кету керек, ағылшын тілінде
бейресми мәтіндерде қолданылатын, айталық, & 4 U сияқты
таңбалар “and for you”, Алматы қаласындағы сауда үйі B
Yourself ”Be Yourself”, EURO News спутникті телеарнасы
жарнамасындағы B2B “Be to Be” болып ешқандай
қиындықсыз оқыла береді. Қазақ графикасында мұндай
шартты таңбалар мен қысқартулар кездеспейді.

95
 BE және GA орфографиясында кіші сызықшаның (дефис)
қолданылуында да айырмашылық байқалады: BE-де good-bye,
text-book, co-operation, re-examination болып жазылатын сөздер
GA-де goodbye, textbook, cooperation, reexamination болып
жазылады.
Жоғарыда көрсетілгендей, BE-ге қарағанда GA-де аз-кем
жеңілдіктер болғанмен, жалпы есепте бұл ағылшын тілінің
мәселесін одан бетер шиеленістіре түседі. Әсіресе қиындық тіл
экспансиясындағы (46-бетті қараңыз) ішкі шењберден (Inner
Circle) де гөрі, сыртќы шењбер (Outer Circle) мен жайылым
шењберінде (Expanding Circle) тіл үйренушілерге қиындық
туғызып отыр. Әр сөздің қалай жазылуын жеке дара
жаттаумен қатар, әр стандартта қалай жазылуын жаттау миға
шектен тыс салмақ түсіреді.
Қазіргі қазақ тілін латын графикасына көшіру механизмдерін
қарастыруда тіл мамандарымен қатар өзге де сала өкілдерінің
араласуы бар екендігі сияқты ағылшын тілінің орфографиясын
жеңілдетуді ойластырып жүрген жоғарыда айтылған
компаниялар, қоғамдар, ұйымдармен қоса жекелеген
тұлғалардың да баршылық екенін көрдік. Олардың ортақ ойы
қандай да болмасын графикаға жасалған өзгеріс келер ұрпақты
бүгінгі оқу мен жазудағы қиындықтан, «дислексиядан» (ағ.т.
dyslexia) құтқарар еді дейді. Дегенмен, қандай да бір жобаның
қабылдануы жөнінде үміт өте аз, миллионнан бір деуге болады.
Тіпті ұсынылған қандай да бір жоба ең үздік деп танылған күнде
де, енді ағылшын ЖТ-не реформа жасау туралы ойлаудың өзі
қиын. Оның себебін біз былай түсіндіреміз, қандай да бір тілдің
орфографиясына реформа жасалатын болса, яғни ол дыбысталу
мен айтылымның арасын жақындату үшін жасалатын қадам
болатыны даусыз. Ал ағылшын тілінің қазіргі жағдайында бір
нұсқада жазылған сөздің айтылуының өзі жергілікті
диалектілерін айтпағанда әр түрлі стандарттарында түрліше
қалыптасқан. Тіпті бір жанұя мүшелерінің, айталық, often сөзін
['Oftn], ['Ofn] деп түрліше дыбыстауы кездеседі. Немесе өзге
мысалдарға зер салайық:
torrent – BE ['tPrqnt] GA ['tLrqnt], ['tRrqnt]
swathe – BE [sweID] GA [swRD], [swP:D],
[sweID]
Durham – BE ['dArqm] GA ['dE:rqm]
Бір қызығы, тілдің прагматикалық аспектісі тұрғысынан
қарағанда бұл сөздердің оқылуы барлық нұсқасында да ережеге
сай оқылып тұр. Сөздің жазылу тұрпатынан, мәселен, Durham
сөзін BE-де ['dArqm] деп дыбыстағанда u әрпі жабық (тұйық,
бітеу) буында өзінің [A] болып дыбысталуын сақтап тұрса, GA

96
нұсқасында u әрпі r әрпімен тіркесе келгенде [E:] болып оқылуы
тиіс ережені ұстанып тұр. Мұндай мысалдарды көптеп келтіре
беруге болады. Жоғарыда (60-61 бб.) келтірілген онимдердің де
тым көпнұсқада айтылуының сөздіктерде тіркелгеніне куә
болғанбыз.
Келтірілген мысалдардан мынадай ќызыќты ќорытынды
шыѓаруѓа болады: Аѓылшын тілініњ жазуы µзгермейді,
біраќ жазылуына ќарай оќылудың єркелкілігінен
ќалыптасќан айтылым нұсқалары єдеби тілдік норма
ретінде тіркеле береді. Осыдан келіп бүгінгі (7) 8 (9)
стандарттар мен сансыз диалектілер пайда болып отыр
(Қосымша А-ны қараңыз). Ал бұдан шығатын қорытынды,
болашақта орфографияның фонематикалық принципіне
негізделген графикаға өту жолдары қарастырылып,
ағылшынның жазу-сызуына түбегейлі реформа
жасаудың жолдарын іздеудің өзі енді мүмкін болмай
барады. Орфографияға реформа енгізу үшін тілдегі бір
лексеманы құрап тұрған графемалар, қаншалықты
күрделі екендігіне қарамастан белгілі фонемалардың
көрсеткіші болуы керек болатын. Бұл қандай да бір
негізге сүйеніп, ағылшын тілінде ЖР-н жасаудың
мүмкіндігінің азайып, таусылып бара жатқандығын
көрсетеді. Керісінше, фонографиялыќ пен
идеографиялыќ типтердің жар ортасында қалып отырған
ағылшын тілінің бүгінгі ЖТ тілді бірден-бір жойылып
кетуден сақтап қалатын қалып (форма) болып отыр.
Сондықтан, енді оны жеңілдетудің ең тиімді жолы
табылған күнде де, «қол тимеген» консервативті
қалпында сақтаудың ғана болашағы бар саналады. Бұл
АТ формасында түсіністік болмаған жағдайда ЖТ
формасында түсінісу мүмкіндігі сақталады деген сөз.
Десек те, BBC World News, CNN, VOA сияқты cпутникті
телеарналардың өз стандарттарын сақтап, таратуда үлкен рөл
атқаратынын айтып өткен жөн.
Зерттеу жұмысымыздың барысында мынадай бір құнды
материалды қолға түсірудің сәті түсті. BBC World News теларнасы
баѓдарламасында 10.04.2006. жєне 13.04.2006. к‰ндері берілген
жањалыќтар арасында мынадай µте ќызыќты аќпарат экран
бетіне теріле жазылды (бейнемагнитофонға жазып үлгердік):
“Aoccdrnig to rsecearh, it deosnt mttaer waht oredr the
ltteers in a wrod are, olny taht frist and lsat leettr be in the
rghit pclae. Tihs is bcuseae the huamn mnid deos not raed
ervey lteter by istlef, but the wrod as a wlohe!
Natanioal Goregphiac Ceahnnl. Tnihk aiagn”.

97
Б±л жерде д±рыс жазылѓан сµз жоќ. Біраќ бізге сµздердіњ
д±рыс жазылуын берудіњ ќажеті де жоќ кµрінеді, себебі
м±ндағы аќпарат былай дейді:
“Зерттеу нєтижесіне ќараѓанда, сµз ќ±рамында
жазылѓан єріптердіњ орын тєртібінде т±рѓан ештење
жоќ, тек бірінші єріп пен соњѓы єріп µз орындарында
тұрса болғаны. Б±лай болуыныњ себебі, адам миы єр
єріпті жеке дара оқымайды, сµзді бүтіндей оќиды!
Ұлттық географиялық канал. Тағы ойланыњыз”.
Айтылѓанға дєлел осы т±жырымныњ µзінде т±р. Ешбір
ќиындыќсыз кєдуілгі д±рыс жазылѓан сµздер тәрізді ж‰гіре
оќылып т±р (Мұны мнемониялық оқу (ағ.т. a mnemonic device)
деп атайды). Тек соњѓы Ceahnnl сµзініњ оќылуына 4-5 секунд м
‰дірдік. Мүмкін, сµз басындаѓы /C/ фонемасын саќтау ‰шін оны
беретін ch диграфын бүтін саќтау керек болар. Бір ѓана letter
болып жазылуѓа тиісті «єріп» деген сµздіњ µзі ltteer, leettr, lteter
болып 3 т‰рлі жазылса да [`letq] болып дұрыс оќылып т±р. Ал
жазылѓан маѓл±маттаѓы сµздердіњ д±рыс жазылуын берудіњ
аѓылшын тілін білетіндер ‰шін ќажеті жоќ, дегенмен, өзгелер
‰шін ќажеті болуы м‰мкін:
“According to research, it doesn’t matter what order the
letters in a word are, only that first and last letter be in the
right place. This is because the human mind does not read
every letter by itself, but the word as a whole!
National Geographic Channel. Think again”.
Расында ойландыратын, тегін айтылмаған маѓл±мат. Бір нєрсе
аныќ, б±л жасалған зерттеу ќорытындысы аѓылшын тілініњ
орфографиясын жењілдету ‰шін µзгеріс енгізуге ќарсы
пікірдегілер ‰шін пайдалы. Єрине, бірде-бір д±рыс жазылѓан
сµзі жоќ сµйлемніњ б±лайша оњай, єрі д±рыс оќылуына
сµйлемніњ өзімен бірге алып келе жатќан аќпараты да
жєрдемдесетін болу керек деп ойлаймыз. Мұны тексеру үшін
берілген сөздерді әліпбилік ретке түсіріп, жеке оқып көру
керек. Әліпбилік тәртіпке түсіргенде оқылмауы, не оңай
оқылмауы мүмкін. Көрелік:
a, a, aiagn, and, aoccdrnig, are, as, bcuseae, be, but,
by, ceahnnl, deos, doesnt, ervey, frist, goregphiac, huamn,
in, in, is, istlef, it, leettr, lsat, lteter, ltteers, mnid, mttaer,
nataniol, not, olny, oredr, pclae, raed, rghit, rsecearh, taht,
the, the, the, the, tihs, tnihk, to, waht, wlohe, wrod, wrod.
Айтқанымыздай болды, контекстен айырғанда бұл сөздер
жиынтығын оқу оңайға соқпайтынын көрдік, көпшілігі
оқылмайды. Дегенмен, жүргізілген зерттеуді мағынасыз деуге

98
болмайды, nataniol, rsecearh сияқты кей сөздер контекстен
оқшау тұрғанда да оқылып тұр.
Ағылшын орфографиясының реформаға бел шешпеуіне тағы
бірқатар уәждерді алға тартуға болады. ЖР-н жақтаушылардың
өзі алда қандай кедергілер мен қиындықтардың тұрғанын
мойындайды. «(1) Бір-бірінен дыбыстық құрамы мен жазу
принциптері тым алшақ жатқан көне латын және герман
тілдерінен ағылшын тілінің үлкен пайыздық қоры құралады, ал
реформа жасаушылар жазудың бір жүйесінен бір жүйесін артық
қойып, басшылыққа алудың көптеген сөздердің түбір-тегін
жоғалтудың қиындығын көрсетеді. (2) Ағылшын тілінің дауысты
дыбыстарын таңбалайтын әріптердің тапшылығынан қиын да
болса, жасанды, көзге тосын әріптіркестер мен диакритикалық
үстемелерге жүгінбеске болмайтынын айтады. (3) Samuel Johnson
(1755) мен Noah Webster-дің (1806) сөздіктері жарыққа шығып, BE
және GA ЖТ-дерін бірқалыптандырып алғаннан кейін Біріккен
Корольдық пен АҚШ халықтарының ЖР-сын бірауыздан
қолдамайтындығын да алға тартады» [114]. Осы интернет
көзінде қиындықтармен қоса, реформашыларға төмендегіше
бірқатар сыни пікірлер тосқауыл жасайтыны айтылады. Олардың
бастысы – ЖТ АТ-дің (немесе сөйлеу тілінің) таза фонетикалық
аналогы емес екендігі. Ағылшын тілі герман тілдері формалары
мен латын, тағы басқа тілдердің терминдерінің аралас
жиынтығынан тұратын болғандықтан, сөздердің жазылуы
олардың шығу тегін және түпкі мағынасын меңзеп тұрады.
Мәселен, латын, грек негізді сөздердің мағыналарын сөз
түбірінен оңай табуға болады. Тіпті сөздің айтылуы бастапқы
түпнұсқасынан ауытқып кеткен күнде де оның жазбаша формасы
бастапқы фонеманың таспасы іспетті. Мәселен, record, recorder
туынды сөздері түпкі мағыналарын сақтап тұрса, rekkerd,
reekorder болып өзгертілген уақытта сөздер өзара туыстық
байланысын жоғалтқан болар еді.
Осының барлығын сараптағанда, тарауша соңында шыѓатын
ќорытынды – аѓылшын тілінің фонемаларын тілдің графикасын
құрайтын графемалары негізінде µзге тілдерге не єліпби
кµмегімен, не диакритикалыќ үстемелер кµмегімен көшіру м
‰мкін емес. М±ныњ барлыѓы біздіњ аѓылшын тілінің графемалар
жүйесіне ќарап, оның сөздерін µзге тілдерге транскрипциялау да,
транслитерациялау да м‰мкін емес деген т±жырымымызды
нақтылай т‰седі. Олай болса, аѓылшын сµздерін µзге тілдердіњ
графикасында беруді қалай жүзеге асыруға болады? Мұны ж
‰зеге асырудыњ бір ғана м‰мкіндігі ќалады. Ол – тілдіњ
фонетикалыќ транскрипциясынан кµшіріп жазу. Ағылшын тілінің
фонетикалық транскрипциясынан қазақ тілінің фонематикалық

99
принципке негізделген графикасына көшіру механизмін алдағы
тараушада тарқатамыз.
1.2.3 АҒЫЛШЫН ОНИМДЕРІН ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕ
ТРАНСКРИПЦИЯЛАУДЫЊ ФОНЕТИКАЛЫЌ НЕГІЗДЕРІ
Ағылшын жалқы есімдерін қазақ тілінде транскрипциялау
орыс тіліндегі жазылуы бойынша қалыптасқан. Бұл туралы
профессор Т. Жанұзақ “Қазақ есімдерінің тарихы” деген
кітабының кісі аттарының жазылуы мен транскрипциясына
арнаған IV тарауында 1959ж. шыққан инструкцияны
(Инструкция по русской передаче географических названий
Казахской ССР. Алма-Ата, 1968) қолдай келе, “Кісі аттары мен
фамилияларды орыс тілінде транскрипциялау ережесін”
толығымен мысалдар арқылы береді. Автор тарау соңында
“Басқа тілдегі кісі аттары мен фамилиялар орыс тілінде қалай
жазылса қазақ тілінде де солай жазылады” [119] дейді. Бұл
келтірілген соңғы сөйлем өз кезеңінде және Қазақстан
Республикасы тәуелсіздігін жариялаған күнге дейін маңызды
болып келгенмен, бүгінгі күн талаптарын толықтай
қанағаттандыра алатын “ереже” бола алмайтыны анық.
Ал ағылшын онимдерінің орысша транскрипциясы
ағылшын тілі стандарттарының ішінде Оңтүстік Англия (SSBE)
айтылымы бойынша графикаланады. Оның себебі Кеңес
Одағында оқытылған ағылшын тілі оқулықтарының осы
нормада жазылғандығымен түсіндіріледі. Алайда айтылымның
бұл нұсқасын ең кең тараған нұсқа деп тану қиын және қазіргі
кең тараған ағылшын тілінің әдеби нормасына келгенде
мәселенің тығырыққа тірелетіні белгілі. ВВС World News
спутникті телеарнасында кейде даусы анық естіліп тұрған
кісінің де ағылшынша сөйлеген сөздерін экранда титр арқылы
жазбаша жүргізіп тұратын болып жүр, себебі даусы анық
болғанмен, сөздерді дыбыстауы түсініксіз. А.В.
Суперанскаяның ағылшын тілінде сөйлеушілердің айтылым
ерекшеліктеріне келгенде “Это заставляет некоторых
транскрибирующих обращаться американскому варианту
английского языка, когда им приходиться иметь дело с
американскими географическими названиями или с фамилиями
американцев, и ставит их в тупик, когда дело доходит до
Австралии или Новой Зеландии” [120] дейтін сөзі осыған
дәлел.
Аѓылшын тілінің орфографиясын құрайтын графемалар
жүйесіне ќарап, бұл тілден (тек қазақ тіліне емес) µзге
тілдерге транскрипциялаудыњ да, транслитерациялаудыњ да
м‰мкін емес екендігіне көз жеткіздік. Өзге тілдердіњ
графикасында ағылшын сөздерін берудің бірден бір жолы –

100
тілдіњ фонетикалыќ транскрипциясынан көшіру. Бұл ағылшын
тілінің фонетикалық транскрипциясынан қазақ тілінің
фонематикалық (фонологиялыќ) принципке негізделген
графикасына көшіру болып табылады.
IPA, RP бойынша Phonetic TM шрифтімен жасалған ағылшын
транскрипциясында 44 дыбыстық таңба бар: [A C D E F G H
I J L N O P Q R S T V W (E:) Z a b d e f g h i j k l
m n o p q r s t u v w x z]. Бұған қоса екпін, дыбыс
созылыңқылығын айқындайтын таңбалар бар:
' (немесе `) – (толық) екпінді буын алдында, сол екпінді
буынның жоғарғы жақ шекесінен қойылады;
" – жартылай екпін белгісі, сол жартылай екпінді буынның
төменгі жағынан қойылады;
: – созылыңқы дауысты дыбыстың белгісі;
. – жартылай созылыңқы дауысты дыбыстың белгісі;
() – жақша ішінде берілген белгі кейде дыбысталады, кейде
дыбысталмайды;
[] – (жоғарыда көрсетілген) белгі, таңбаның барлығы осындай
тік жақша ішінде беріліп, ағылшын сөзінің дұрыс айтылуын
қамтамасыз етеді.
Сөздегі екпіннің күшті позициясында жартылай екпін
белгісі (") мен жартылай созылыңқы дауысты дыбыс белгісі (.)
кездеспейді.
Ағылшын тілінің фонетикалыќ транскрипциясындағы
тањбаларды қазақ тілінің фонемалары көмегімен төмендегіше
таңбалап шығуға болады.

6 кесте – Ағылшын фонемаларының қазақ тіліндегі

транскрипциясы

Дауыстылар
Ағылшын Қазақша Дыбысталу ерекшеліктері
фонемалары дыбысталуы
<є> мен <і> єлсіз позицияда кездесетіндіктен
[q] ортасындаѓы әлсіз
нейтралды дыбысталады
дыбыс
[x] <є> к‰шті позицияда кездесетіндіктен
төменгі жақ төмен түсе екпінді
айтылуѓа тиіс
[A] <а> к‰шті, мейлінше ќысќа айтылуѓа
тиіс
[R] <а> к‰шті, созылыњќы айтылуѓа тиіс
[e] <э> к‰шті позицияда
[u] ≈ [V] <у> Қысқа
[H] <у> созылыњќы

101
 [I] = [i] <и> Қысќа
[J] <и> созылыңқы
[O] = [P] <±о> дыбыстар бір дыбыс тәрізді екпінді,
ќысќа айтылуы тиіс
[L] <±о> дыбыстар бір дыбыс тєрізді екпінді,
созылыњќы айтылуы тиіс
[W] = [E:] <‰µ> дыбыстар бір дыбыс тєрізді екпінді,
созылыњќы айтылуы тиіс
Дауыссыздар
[D] <з> дыбысты айтќанда тіл ±шын
‰стіњгі жєне астыњѓы тіс ортасына
ќою керек
[T] <с> дыбысты айтќанда тіл ±шын
‰стіњгі жєне астыњѓы тіс ортасына
ќою керек
[Z] <ж> жіңішке жіп дегендегі бірінші
дыбыс
[G] <дж> дыбыстар бір дыбыс тєрізді бірге
айтылуы керек
[N] <њ>
[S] <ш>
[C] <ч>
[b] <б> қаз.т.-гі баламасына ќараѓанда
екпінді, єрі шапшањ айтылады.
[f] <ф>
[g] <г>
[h] <ћ>
[j] <й> медиц.-ѓы йод сµзініњ басында
келетін дыбыс
6 кестенің жалғасы
[k] <к>
[m] <м>
қаз.т.-гі баламасына ќараѓанда тіл
[t] <т> ұшының қатты таңдайды
(альвеоланы) жанауы арқылы
жасалатын жарылысты дыбыс
қаз.т.-гі баламасына ќараѓанда тіл
[d] <д> ұшының қатты таңдайды
(альвеоланы) жанауы арқылы
жасалатын жарылысты дыбыс
[l] <л> қаз.т.-гі баламасына ќараѓанда тіл
ұшының қатты таңдаймен
(альвеоламен) жанасуы арқылы
жасалатын жіңішке дыбыс
[n] <н> қаз.т.-гі баламасына ќараѓанда тіл
ұшының қатты таңдаймен
(альвеоламен) жанасуы арқылы
жасалатын жіңішке дыбыс
қаз.т.-гі баламасына ќараѓанда
[p] <п> екпінді, еріннің бір-біріне

102
 тиер-тимес шұлғып алыну
шапшањдығымен айтылады
[r] <р> қаз.т.-гі баламасынан єлдеќайда
ж±мсаќ айтылады
[s] <с>
[v] <в>
[w] <уы> дыбыстарды бір дыбыс тєрізді
ќосып айту керек
[z] <з>
Дифтонгтар мен трифтонгтар
[au] = [Qu] <ау>
[ou] <‰оу>
[qu] <‰µу> (б±л єлсіз позициядаѓы [ou] – <
‰оу>)
[Fq] <эє>
[uq] <үує>
[Iq] <иє>
[aIq] <айє>

Айта кету керек, қазаќ дифтонгтары мен аѓылшын

дифтонгтарыныњ айтылымында айырмашылық бар. Ќазаќ
тілінде екінші дыбыстың айтылым пайызнамасы алдыњѓысынан
(Ә. Жүнісбек зерттеулерінде) 4-5, 5-6 есеге дейін ‰лкен болса,
аѓылшын тілінде б±л процесс керісінше, алдыњѓысы бірнеше
есе к‰шті, ал соњѓысы єлсіз айтылады.
Жасалған үлгі аѓылшын тіліндегі ономастикалыќ
атауларды ќазаќ тілінде транскрипциялаудыњ фонетикалыќ
негізін ќалайды. Ағылшын сөздерінің қазақ мәтініндегі
транскрипциясы осылайша ешбір үстеме белгілерсіз, аса
қиындықсыз жүзеге асады. Сол себепті бұл үдеріске
транслитерация термині емес, транскрипция терминінің
қолданылғаны жөн саналады.
Қазақ тілі орфографиясының негізгі принципі
фонематикалық (фонологиялық) болғанымен, зкзонимдердің
жазылуы негізінен морфологиялық және тарихи (дәстүрлі)
принциппен жазылып келеді. Қазақ тілінде өзге тілдердің
ономастикалық атаулары бірлі жарым Ресей, Мәскеу сияқты
соңғы уақыттарда пайда болған атауларды айтпағанда,
негізінен орыс тіліндегі жазылу формасын сақтап келеді. Толық
асссимиляцияланып кеткен сөздер аз. Ағылшындар қазақты
Kazakh деп атаса, қазақтар оларды ағылшын деп атайды.
Kazakh деген қаратпа сөзге қазақтар қарайды, ағылшын
деген қаратпа сөзге ағылшындар қарамайды, себебі түсінікті.
Қазақ тіліндегі аѓылшын деген лексема ќайдан
шыќќан? Бірқатар түркі тілдерінде (мыс, түрік, өзбек,
азербайжан, т.б.) /ингліс/ деп айтылатын бұл экзоним қазақ тіліне

103
келу жолында бір емес, бірнеше ортањѓы тілдердің сатыларынан
өтіп, танылмастай өзгеріске ұшыраған сөз. Біздің
пайымдауымызша, қазақ тіліндегі ағылшын сөзі – орыс тіліндегі
английский деген сөздің толық ассимиляцияланған (ағ.т.
equalization) түрі. Ал английский сөзі орыс тіліне аѓылшындар мен
орыстардыњ ортасындаѓы географиялыќ тұрғыдан жақынырық
орналасудыњ єсерімен француз тіліндегі anglais(e) сөзінен
келген. Ал anglais(e) сөзінің өзі француз тіліне English сөзінің
французша дыбысталуы бойынша транскрипциялау тәсілімен
жазылу арқылы келген. Француз тілінде английский деген сµз
anglais (муж.р.), anglaise (жен.р.), l`anglais (английский (язык)),
la langue anglaise (английский язык) болып жазылады. English
сөзінің басында т±рѓан en єріптіркесіне графикалық тұрғыдан
сәйкес келетін француз тілінде en диграфы бар. Ал en, an
диграфтары – француз тілінде мұрын жолды (ағ.т. nasal ['neIzl]) [ầ]
дыбысын (қазақша «аң» дегенге ұқсайтын дыбысты) таңбалайтын
аллографтар (ағ.т. allographs). Anglais(e) сөзін жазуда en
диграфы an диграфымен алмастырылған, дыбысталуы бірдей екі
диграфтың an түрін жазу қалыптасып кеткен. Себебі қарапайым,
үйреншікті, /а/ көп тілдерде – «а», жазуға қолайлы. English сөзінің
француз тілінде anglais(e) деп жазылуының себебі осы, оқылуы –
[ã'glF], [ã'glFs] . Осы аңглэ, англэс деп оқылатын нұсқадан орыс
тіліндегі английский шыққан. Английский ағылшын болып
қазақ артикуляциясына бейімделген. Орысша английский деген
сµзді айта алмаудан бабалар аңғылыш, ањѓылышша деп айтќан
болу керек. Одан толыќ ассимиляцияѓа т‰сіп б‰гінгі аѓылшын
деуіміз орнығып кеткенге ұқсайды.
Бұл тараушада қарастырылған ағылшын сөздерін (мәтінін)
қазақ тілінде транскрипциялаудыњ фонетикалыќ негіздерін сабақ
беру үдерісінде қолданудың маңызы үлкен. Мәселе әрине,
ағылшын мәтінін «қазақшалап» жазып алу емес, ағылшын сөзін
құрап тұрған (графемалардың емес) фонемалардың қазақ
тіліндегі ұқсас, баламалы фонемалармен берілуін таныту. Мысалы,
IPA, сондай-ақ Phonetic TM шрифтіндегі [W] (немесе [E:])
таңбаларының қазақша <‰µ> дыбыстары бір дыбыс тєрізді екпінді,
созылыњќы айтылуы арқылы берілетінін тіл үйренуші біліп алса,
кез келген сөзді осындай жолмен, фонетикалық
транскрипциясының көмегімен дұрыс дыбыстау мүмкіндігіне ие
болады. Бұл ағылшын тілін үйренудегі ең ұзақ уақыт алатын
оқуды меңгеру үдерісін ең минималды уақытқа қысқартады,
жеңілдетеді.
Айта кетерлік бір жайт, баламалы дыбыс ұғымы тіл тілде сол
дыбыстардың нақпа-нақ баламасы деген сөз емес. Мәселен,
жасалым орнында айырмашылығы бар қазақ тіліндегі <т> және

104
ағылшын тіліндегі [t] фонемалары арасында фонологиялық
тұрғыдан контрастивтіктің (қарама-қайшылықтың) жоқ екенін
айтамыз. Бірақ бұл бірінің орнына бірін жұмсай беруге болады
деген сөз емес, сөйлеу барысында тіл үйренушілер
артикуляциялық қатысты ұстанымдарға немқұрай қарайды да,
ағылшын тіліндегі [t] орнына қазақ тіліндегі <т>-ны жұмсайды.
Қазақша үйреніп жүрген ағылшын тілділерде кері құбылыс орын
алады. Мұны фонетикалық интерференция (ағ.т. phonetic
interference) деп атайды. Мұнымен күрес әр түрлі, үн таспа, бейне
таспалар, радио, телеарналарды тыңдау, сөйлеу тілі
лабораторияларында жұмыс істеу, басқа да практикалық
жолдардан өту арқылы іске асады.
Сондай-ақ, осы тараушада қарастырылған қазақ тілінің
транскрипциялау мүмкіндігі бүгінгі қазақ тілінде орыс тілінен
енген формасында жазылып келе жатқан экзонимдердің
графикасына қатысты мәселені шешуге де жұмсалған болар еді.
Өз кезеңінде ортаңғы тілдің қатысынсыз ағылшын тілді
мемлекеттермен тікелей қарым-қатынас орын алған болғанда
мүмкін тілімізде Shakespeare ['SeIkspIq] есімінің Шекспир-ден
гөрі <шейкспиә>-ға жақындау формасы қалыптасқан болар ма
еді? Егер “Шейкспиәнің” көзі тірі болып, Шекспир сөзін естіп
тұрған болса, оның өзі “менің атым аталып жатыр екен” деп
ойламауы мүмкін, себебі жазылуы да, дыбысталуы да
түпнұсқасынан тым алшақ.
Қазақ халқының ұзақ уақыт Ресеймен тарихтас
болғандығының өзіндік із қалдыруы заңдылық делік. Одан
„қалған ізден“ қазақ тілін тазарту мүмкіндіктерінің
қарастырылып жатуы тағы – заңдылық. Дегенмен, жетпіс
жылдық үлкен тарихтың „ізінен“ түгел арылу оңай емес, кей
тұстарда мүмкін емес сияқты көрінеді. Соңғы уақытта Москваны
Мәскеу деп, Европаны Еуропа деп өзгерткеніміз атаулардың
ағылшын тіліндегі [`moskqu], ['juqrqp] болып дыбысталуына
жақын келеді. Кей мамандардың орыс тіліндегі нұсқалардың
сақталуын жақтайтындығына қарамастан, кейде экзонимдер
табиғи «эволюциялық» жолмен өзгеріске ұшырап жатады.
Мәселен, Бейжиң деген ҚХР астанасын Пекин деп түпнұсқасына
тіптен жанаспайтын орысша жазылуынан айны қатесіз көшіріп
алудың қисыны жоқ екенін ұққан қазіргі журналистер арасында
бұл онимді Бейжиң деп айту да, жазу да белең беріп келе
жатыр. Анығында, бұл – тәуелсіз мемлекеттің тілінің де осылайша
тәуелсіз болып қалыптасқаны жөн екендігінен белгі.
Германия, Греция, Франция, Париж, Италия, т.с.с. ғаламдық
топонимдер ['GWmqnI], [grJs], ['frRns] (американша ['frxns]),
['pxrIs], ['itqli] яғни, Джөміни, Гриис, Франс (немесе

105
американша Фрәнс деп), Пәрис, Итәли болып ағылшынша
айтылуына ұқсас аламыз ба? Не болмаса, әр тілдің өзінде қалай
аталатынына қарай, мәселен, француздардың өздерінің
айтуынша Францияны Фғаңс, Парижді Пағи деп атаған жөн бе?
Деген сұрақтардың да болашақта қарастырылып, шешім табуы
қажет. Дұрысы, атаулардың өз тілінде дыбысталуына
жақындастырылып алынғаны деп ойлаймыз. Бұл біздің өзіміз
осы жұмыс барысында талап етіп отырғанымыз тәрізді әрбір
ұлт тарапынан талап етілген болар еді. Мәселен, түрік, өзбек
тілдеріндегі Ингліс тілі деген сөз English дегенге өте жақын
алынған.
Осы тұрғыда The Great Britain-нің қазақша атауы
Ұлыбритания емес, Ұлы Британ болып қалыптанғаны жөн
тәрізді. Оның үстіне британдықтар сөзі қолданысымызда бар,
британиялықтар деген сөзқолданыс жоқ. Рим дипломатиясы µз
дєуірінде Еуропа дипломаттарына ±заќ уаќыт бойына идеал
болып, атауларды жасауда µз дєст‰рін µткізген, қазіргі орыс
тіліндегі Дания, Испания сияқты атаулардаѓы екпіні алдыњѓы
буынына т‰сетін соњѓы -ия осы дәстүр жалѓастыѓынан м±ра
болып ќалѓан екен [24, c. 12].
I БӨЛІМ БОЙЫНША ҚОРЫТЫНДЫ
Генеологиялық туыстығы жоқ, типтік ұқсастығы аз,
гетерогенді әліпбилер жұбын түзетін зерттеу нысанымыздағы
екі тілдің «жалпы сипаттамасында» олардың таралу ауқымы,
әдеби тілінің нормалары, сөздік қоры, сондай-ақ,
динамикасымен қордаланып келген бүгінгі күнгі статикасында
орын алып отырған проблемалары сөз болды.
Аѓылшын тілініњ µзге тілдерде кездеспейтін айырым белгісі
– әрдайым бас єріппен жазылатын І (мен) µздік есімдігі болса
[21, c. 112], қазақ тілініњ айрықша белгісі – Ұ әрпі (тањбасы)
[21, c. 53]. Мұндай құбылысты абсалютті уникалия деп
атаймыз.
Нысан тілдердің дыбыстық және орфографиялыќ ж
‰йелеріне контрастивті сипаттама беру нәтижесінде
вокализм-консонантизм және ЖТ жүйесіндегі универсалия мен
уникалияны аныќтадық, бұл арқылы транслитерацияда
инвариант-фонемаѓа сєйкес графеманы бекітуде шешімі
ќиындыќсыз табылатын, шешімі біршама ќиындыќ келтіретін
жєне шешімі ќиындыќ тудыратын жағдаяттар аныќталды.
Екі тілдегі баламалы-баламасыз фонемаларды акцентті-
фонологиялық бағыттағы зерттеулер бойынша дауыстылардан
ағылшынның 7 фонемасы баламалы: [I], [e], [O], [A], [u], [x], [q],
ал қазақ вокализмі жүйесінде 5 фонема баламалы: [і], ä], [a], [о],
[ö]. Баламасыз фонемалар ағылшын тілінде 13: [J], [a:], [L], [H],

106
[E:], [eI], [Fq], [aI], [au], [uq], [оu], [Iq], қазақ тілінде 2: [ü], [у]
делінеді. Қазақ және ағылшын тілдерінде мына дауыссыздар
баламалы: [p], [t], [k], [b], [d], [g], [s], [S], [z], [m], [n], [r], [l], [j],
[N], [w] [Z]. Ағылшын тіліндегі дауыссыздар жүйесінде қазақ
тілінде баламасы жоқ 7 фонема емес, небары 3 фонема
қалады: [G], [T], [D]. Ал [f], [v], [C], [h] фонемалары баламасы
барға саналады. Дегенмен, бұл олардың кірме дыбыстар
екендігін жоққа шығармайды.
Ағылшын графикасындағы жазу емлесінің ұзақтығы және
есепсіз ережеден ауытқушылықтар мен «адам санасына
сыймайтын» орфографиялық норманың өмір сүріп отыруының
басты себептерінің бірі – тілдегі фонемалық жүйені
таңбалайтын әріп санының тапшылығы. Ал қазақ тілінде
фонема саны мен әріп санын шамалас етіп, рационалды әліпби
(А. Реформатский термині) жасаудың мүмкіндігі мол.
Баламалы графемалар қазақ тілінде: а, б, в, г, д, з, и, к, л,
м, н, њ, о, п, р, с, т, у, ф, Ћ, ч, ш, э; ағылшын тілінде: a, b, d, e,
f, g, h, і, k, l, m, n, o, p, r, s, t, u, v, z.
Баламасыз графемалар қазақ тілінде: є, ѓ, е, ё, ж, й, ќ, µ, ±, ‰,
х, ц, щ, ъ, ы, і, ь, ю, я; ағылшын тілінде: c, j, q, w, x, y. Қазақ
атауларын ағылшын тілінде транслитерациялауда осы
баламасыз графемаларға «балама» табу біздің жұмысымыздың
қиын да болса міндеті болып табылады. Қазақ тіліндегі
баламасыз деп танылған є, ѓ, е, ё, ж, й, ќ, µ, ±, ‰, х, ц, щ,
ъ, ы, і, ь, ю, я таңбаларының да ішінен е, ё, ж, й, х, ц, і, ю, я
таңбаларын ағылшын графикасында таңбалауға аса қиындық
тудырмайдар ретінде қарастыруға болады. Қалған є, ѓ, ќ, µ,
±, ‰, ц, щ, ы, ь, ъ таңбаларын ағылшын тілі графикасында
аса қиындық тудыратындар деп, бұлар жөнінде жасалған
тоқтамдарымызды ғылыми негіздеу міндетін алға қоямыз.
Қазақ және ағылшын тілдерінің ЖТ-дері негізделетін
орфографиялық принциптерге сипаттама берілді. Тілден-тілге
аударылмайтын атауларды трансформациялаушы негізгі екі
тәсіл транслитерация жєне транскрипция ±ѓымдарыныњ
аражігін айыру ‰шін олардыњ алѓа ќойѓан міндеттерін алѓа
тарттық. Транскрипцияныњ практикалыќ деп аталатын т‰рі –
к‰нделікті практикалыќ ќажеттілік (кµркем єдебиет, ѓылыми
проза, баспасµз, картография, библиография, жарнама, т.б.)
‰шін бір тілдіњ сµздерін µзге бір тілдіњ орфографиясымен
жазу. Практикалыќ транскрипцияныњ негізгі маќсаты –
мейлінше д±рыс дыбысталуын саќтай отыра, жазылѓан сµздіњ
оќырман кµзіне ќиындыќсыз оќылуын ќамтамасыз ету.
Транслитерацияныњ да ж±мсалым аясы осы аталѓан салалар
және әдетте бұдан кеңірек, мәтін көшіру қызмет атқарады.

107
Б±л – беруші тілдегі сµзді ќабылдаушы тілдіњ єліпбиіндегі
єріптер, єріптіркестер, кейде єліпбиден тысќары ‰стеме
(дєйекші) белгілер арќылы єріпке-тањба ж‰йесін жасайтын
шартты жазу. М±ныњ маќсаты – д±рыс оќылуды емес, д±рыс
жазылуды ќадаѓалау. Мұны анықтап алған соң
орфографияның басты принциптеріне қатысты мынадай
қорытынды жасаймыз. Н. Уәлиевтің «Ќазаќ графикасы мен
орфографиясыныњ фонологиялыќ негіздері» атты кандидаттық
диссертациясында Л.Р. Зиндердің «Очерк общей теории
письма» деген ењбегіне сілтеме жасай келтірілген орфография
принциптерінің уєждемелі (немесе уәжді) (фонетикалық,
фонематикалыќ, морфематикалыќ, грамматикалыќ) жєне
уєждемесіз (немесе уәжсіз) (дєст‰рлі, айырмыс,
транслитерациялық, транскрипциялық, түпнұсқалық
(дәйексөздік – Н.Р.) (цитатный)) болып екіге бµлінетіндігі
айтылған. Біз транскрипцияны уәжді принциптер қатарынан
алып, уәжсіз принциптер қатарына қостық. Себебі,
(практикалық) транскрипцияда сөз естілуі бойынша белгілі бір
орфографияға негізделіп, тілдің ішкі табиғатына сай
жазылады. Мұнда құлаққа естілген сөзді жазу барысында
қолданыстағы тілдің ішкі бітімінен тысқары
(транслитерациядағыдай) амал-тәсілдер орын алмайды.
Транскрипцияның мүмкіндіктері кейбір әліпби жазуға
негізделген тілдердің өзінде естілген атауды толық беруге
жетпеуі мүмкін. Мұндайда зақым жазуға келмейді,
қабылданған атауға келеді. Транслитерацияға қажеттілік
осыдан келіп туады.
Орфорграфиясы консервативті ағылшын тілінің BE, GA
нұсқаларында орын алатын аз-кем алшақтықтарға тоқталып,
GA нұсқасында орфографияны жеңілдетуге талпыныс
байқалатынына тоқталдық. Ал орфоэпияға келгенде бұл
мәселенің тым күрделі. LPD айтылым сөздігінен келтірілген
көптеген мысалдармен айтылым нормаларының, оның ішінде
тіл үйренушілерге ұсынылатын айтылым нормаларының өзі бір
лексемада бірнеше түрлі екеніне көз жеткіздік. Бұдан мынадай
ќызыќты ќорытынды шыѓардық: Аѓылшын тілініњ жазуы
µзгермейді, біраќ жазуына ќарай оќылудың єркелкілігінен
ќалыптасќан айтылым єдеби тілдік норма ретінде тіркеле
береді. Осыдан келіп бүгінгі (7) 8 (9) стандарттар мен сансыз
диалектілер пайда болып отыр (Қосымша А-ны қараңыз). Ал
бұдан шығатын қорытынды, болашақта орфографияның
фонематикалық принципіне негізделген графикаға өту
жолдары қарастырылып, ағылшынның жазу-сызуына
түбегейлі реформа жасаудың жолдарын іздеудің өзі

108
енді мүмкін болмай барады. Орфографияға реформа
енгізу үшін тілдегі бір лексеманы құрап тұрған
графемалар, қаншалықты күрделі екендігіне қарамастан
белгілі архифонемалардың көрсеткіші болуы тиіс
болатын. Ағылшын тілінде әсіресе, онимдер мен терминдердің
графикасында белгілі бір фонеманы таңбалау функциясына
келгенде графемалардың «дербес шекарасы» көмескі, тіпті
жоқ деген қорытындыны жасауға дәлел болатын дәйек көп
екенін көріп отырмыз. Бұл қандай да бір негізге сүйеніп,
ағылшын тілінде ЖР жасаудың мүмкіндігін шектейді.
Керісінше, фонографиялыќ пен идеографиялыќ типтердің жар
ортасында қалып отырған ағылшын тілінің бүгінгі ЖТ тілді
бірден-бір жойылып кетуден сақтап қалатын қалып (форма)
болып отыр. Сондықтан, енді оны жеңілдетудің ең тиімді жолы
табылған күнде де, «қол тимеген» консервативті қалпында
сақтаудың ғана болашағы бар саналады. Бұл АТ формасында
түсіністік болмаған жағдайда ЖТ формасында түсінісу
мүмкіндігі сақталады деген сөз.
Аѓылшын сµздерін қазақ тіліне (µзге де шетел тілдеріне)
трансформациялау тек тілдіњ фонетикалыќ
транскрипциясынан кµшіріп жазу арқылы мүмкін болатыны
дәлелденді.

109
 2. ҚАЗАЌ ОНИМДЕРІНІҢ АҒЫЛШЫН ТІЛІНДЕ
БЕРІЛУ ЖАЙЫ
2.0 КІРІСПЕ-ТҮСІНДІРМЕ
Жұмысымызда 20-дан астам қолжетімді ағылшын тіліндегі
әдебиет көзінің қазақ онимдерін қалай бергенімен таныстық.
Бұлардан қандай да бір инвариант-фонеманы таңбалауда
ортақ ұстанымдар табуға бола ма деген мақсатпен 10
дереккөзді кестеге түсіріп салыстырдық (Қосымша Б
(Б.1-кесте)). Олардың бесеуі – орысшадан жасалған аударма
[32; 33; 150, 151; 155;], біреуі – қазақшадан жасалған аударма
[156], біреуі – тікелей ағылшын тілінде жазылған зерттеу [128].
Біреуі – 3 тілде берілген иллюстрация [158]. Біреуі –
атаулардың транслитерациялау кестесі (Т. Аяпова) [101]. Біреуі
– телеарна «Caspionet» [164].
Кеңестік дәуірден келе жатқан әдебиет болсын, қазіргі
шығып жатқан әдебиет көзі болсын, әдетте бір сарынды
олқылықтарға жол берілумен келеді. Соңғы жылдары ғана
пайда болған «Caspionet» спутникті телеарнасының күні бүгінгі
ұстанымдарынан мен 1975ж. басылып шыққан ағылшын
тіліндегі М. Әуезовтің «Абай жолы»-ның ұстанымдарынан
айтарлықтай алшақтық таба алмадық.
Бір қарағанда көзге қазақ дыбыстарын түпнұсқада
айтылымына жақын таңбалауға қадам жасаған әдебиет тәрізді
көрінетін „Қазақтың әдет-ғұрып, салт-дәстүрлері. Kazakh
National Customs and Traditions. Казахские национальные
обычай и традиции» деп аталатын ConocoPhillips (Алматы,
2002) шығарған 3 тілдегі иллюстарциялы кітабы да
жүйесіздікке бой алдырады. Жалпы тәжірибеде қазақ
атауларын транслитерациялаудың бір әдебиет көзінде
болмаса, бірінде арагідік байқалып отыратын біршама
қалыптасып үлгерген арнасы бар деуге болады. Тек бірізділік
таба алмай тұрған тұстар табанды негізделіп бірдейлестірілу
керек. Мұның барлығы тек транслитерациялау ережесінің
жоқтығына келіп тіреледі.
Жоғарыда көрсетілген бес орысшадан жасалған
аударманың бірі І. Есенберлиннің „Көшпенділер“
трилогиясының ағылшын тіліндегі аудармасын негізгі дереккөз
ретінде алып, ондағы онимдердің берілу жолдарын, оның
лингвистикалық/экстралингвистикалық себептерін анықтауды
жөн санадық. Олай болуының себебі: біріншіден, ќазаќ

110
єдебиетініњ танымал тарихи туындысы; екіншіден, біз білетін 3
(ќазаќ, орыс, аѓылшын) тілде де нұсқасы бар; ‰шіншіден,
ќазаќ онимдері мейлінше кµп кездесетін бірден-бір шыѓарма;
тµртіншіден (кµлемділігінен де болуы мүмкін), туындыда жиі
кездесетін ќазаќ атауларыныњ аѓылшынша берілуініњ
єркелкілігі сол атаулардың өзге єдебиет кµздерінде кездесетін
барлық н±сќаларын т‰гелімен дерлік ќамтып өтеді (Қосымша
Б (Б.2-кесте)).
Нәтижелер «Қазақ жалқы есімдерінің ағылшын тіліндегі
транслитерациясын» жасау барысында «авторлардың
тәжірибесіне жүгіну» деп аталатын ұстаным бойынша есепке
алынады.

2.1 І. ЕСЕНБЕРЛИННІҢ «КӨШПЕНДІЛЕР»

ТРИЛОГИЯСЫНЫҢ АУДАРМАСЫ БОЙЫНША
Ќазақ тарихы мен этнографиясы жөнінде жазылып,
аударылѓан жєне тікелей µзге тілдерде жазылған туындылар
ел ішінде де, шетелде де жетерлік. Біздің зерттеу
жұмысымыздың негізгі дереккөзі – қазаќ хандыќтарыныњ 6
ѓ.-ѓа жуыќ тарихын көркем әдебиет стилінде жеткізуді алдына
мақсат етіп қойған І. Есенберлиннің “Көшпенділер” трилогиясы
– кµп тілдерге аударылған, танымал шыѓармалардыњ бірі.
Ќазіргі сатылымдаѓы иллюстрациялы жања басылымы [86] Н.
Назарбаевтыњ мынадай сµзімен басталады: “Кітап жалпы
таралымы үш миллион данамен елу реттен аса шығарылып,
қазірдің өзінде отыз тілге аударылса да, бұл жолғы
басылымның тәуелсіз Қазақстанның қалыптасу кезеңінде
алғаш рет жүзеге асырылуы назар аударарлық оқиға болып
отыр…” (астын сызып ерекшелеген біз – Н.Р.) Бұл сµзді орыс
[87] жєне аѓылшын [88] тілдеріндегі аудармаларынан да оќуѓа
болады. Б±л 1998ж. кµрсеткіш болса, содан бергі уаќытта осы
к‰нге дейін трилогияның оқырман с±ранысын
ќанаѓаттандыру маќсатында тек ќазаќша н±сќасында емес,
µзге тілдердегі аудармаларында да жылма-жыл бірнеше
мыңдаған таралыммен жарыќ көріп жатқаны мәлім. Соңғы
жылдары Р. Ибрагимбековтің сценарийі бойынша түсірілген
трилогиямен аттас „Көшпенділер“ тарихи кµркем фильмінің
ғалам кинотеатрларына жол тартуы б±л шыѓармаѓа деген
сұранысты б±рынғыдан да еселей т‰скен.
Трилогияның орыс және ағылшын тілдеріндегі
аудармаларына қатысты бірнеше көлемді сыни мақалар
ағымдағы баспасөзде де, ғылыми жинақтарда да жарық көрді.

111
Мақалалар мазмұнында көтерілген мәселелер болашақта өз
алдына үлкен ізденіс тақырыбы болуға тиіс екенін айта
кеткеніміз жөн.
Шыѓарманы аѓылшын тіліне О. Чоракаев орыс тіліндегі М.
Симашко жасаған «авторизованный перевод» бойынша
аударѓан. “Translated by Oleg Chorakaev” делінеді, «орысшадан
аударылѓан» деп айтылмайды. Мұнда да орысша н±сќасынан
кеткен олқылықтар ќайталанғандықтан және онимдер
графикасына мүлде көңіл аударылмағандықтан ќазаќ
±лтыныњ рухани ќазынасына біршама н±ќсан келтірілген.
Трилогияда кездесетін ономастикалық атаулар мен реалийлер
бірнеше н±сќада жазылып, тіпті µрескел б±рмалауѓа да
молынан жол беріледі. Жиі кездесетін есімдер 5-6, 7-8, 9-10,
тіпті одан да кµп н±сќада графикаланады. Онимдер (єсіресе
аѓылшын тілінде) мейлінше єркелкі жазылып, б±рмаланады,
кейде м‰лдем танылмастай к‰йге жетеді.
Антропонимдер. Мына есімдерге тіркесіп жазылѓан
сµздердіњ не ќожа, не ќажы екенін айыру ќиын: Ospan-Hoja [88,
p. 79], Bakhty-Hoja [88, p. 123], Aksof-Khodzha [88, p. 876],
Suleimen-Khodzhe [88, p. 214], Suleimen-Khodzhi [88, p. 214],
Suleimen-Khadzhi [88, p. 214], Khocha [88, p. 229]. Khasen Khoja
[88, p. 236], Saidak-hojja [88, p. 458], Saidak-khodzha [88, p. 531].
Орысшада Бахты-ходже, Оспан-ходжи [88, p. 73], Аксофы-
ходжа [88, p. 864] болып келетін “окончаниелердіњ” аѓылшын
тілінде де саќталуы „ала-құлалықтың“ көрінісін тереңдете
түскен. Осындай жағдай Tyur [88, p. 197], Tur [88, p. 197] Nyure-
Chingizid (б±л да тµре деген сµз) [88, p. 197], Kasym-Ture [88, p.
382], Kasym-tyureh [88, p. 457], Zhantoreh [88, p. 494], Kasyma-
Tyureh [88, p. 514], т.б. болып ќ±была беретін тµре сµзінен де
байќалады.
Шыѓармада ењ жиі кездесетін антропоним – Шыњѓыс хан,
12 т‰рлі графикалық нұсқасы бар. Рекордты кµрсеткіш:
Gengiz Khan [88, p. 4]
Gengizkhan [88, p. 8]
Genghiz Khan [88, p. 9]
Genghizkhan [88, p. 137]
Genghiz-khan [88, p. 190]
Chingiskhan [88, p. 193]
Genghis Khan [88, p. 280]
Jenghiz-Khan [88, p. 287]
Chinghiz [88, p. 294]
Genghiz-Khan [88, p. 367]
Geghiz-Khan [88, p. 369]
Gengkhis-khan [88, p. 487]

112
Мұндағы Chinghiz [88, p. 294] – Єбілќайырдыњ ќалмаќ єйелінен
туѓан ±лы Шыњѓыс есімініњ жазылуы, б±л да бір нұсқа болып
тіркеледі. Б±дан єрі т‰рлендіре берудіњ м‰мкіндігі де
таусылѓан тєрізді. Хан есімінің 280-беттегі Genghis Khan деп
жазылған нұсқасы Д.И. Ермоловичтің „Англо-русский словарь
персоналий» (D.I. Yermolovich. The English Russian Who is Who in
Fact and Fiction) сөздігінде тіркелген [111, p. 137]. Бұл нұсқасы
қазақ тіліндегі Шыңғыс хан мен орыс тіліндегі Чингиз ханнан
алыстау <джингиз хан> болып оқылғанымен, есімнің монғол
тіліндегі айтылуы (монғол тілінің маманы Г. Сағидоллақызынан
алынған мағлұмат бойынша) дж мен ч ортасындағы дыбыстан
басталатын болғандықтан, мұны «әділ» нұсқа деп есептейміз.
Дегенмен, қазақ тіліндегі Шыңғыс есімі Shynghys болып
транслитерацияланғаны жөн (мұның себебі жұмысымыздың ІІІ
тарауында ашылады).
Қожа Ахмет Ясауи (Түркістан қаласындағы қазақ-түрік
Халықаралық университетінде жазылуы) баба есімінің
түпнұсқада жазылуы: Қожа Ахмет Яссауи, орыс тіліндегі
аудармада 2 н±сќада:
Ходжа-Ахмед-Яссави [87, c. 45]
Ходжа Ахмед Яссави [87, c. 259]
Аѓылшын тілінде 8 н±сќада: Sheik Hoja-Ahmed Yasavi [88, p.
48]
Akhmed-Hoja [88, p. 131]
Khodzhi Akhmed Yassav [88, p. 196]
Khadzhi Akhmed Yassavi [88, p. 197]
Khodzhi Akhmed Yassavi [88, p. 226]
Khoja Ahmed Yesevi [88, p. 282]
Khodzhi Akhmet Yassavi [88, p. 376]
The Saint Khodzha Akhmet [88, p. 438]
Есімнің қазақ тілінің өзінде қалыптанған бір графикалық
тұрпаты болмағандықтан, өзге тілдерде берілуінің
көпнұсқалығы заңдылық. Дегенмен,
ағылшын тілінде есімнің Khodzi Akhmed Jassavi болып
жазылуын да кездестіріп отырмыз, <ходзи ахмед джасави>
болып оқылатын бұл нұсқа 2003ж. “¦май” баспасынан қазақ,
орыс, аѓылшын тілдерінде жарық көрген “¦лы даланыњ ±лы
қыздары”, “Великие дочери великой степи”, “The Great
Daughters of the Great Steppe” деген анықтамалықтың І
томынан тіркелді. Аудармашы (не болмаса теруші) j әрпі мен [j]
дыбысын айыра алмайтынға ұсқайды. Бұл жерде Міржақып
Дулатов қолданѓан Жасауи-дыњ [52, 146 б.] қолданысқа түсуі
мүмкін емес. Себебі, мәтінніњ қазақшасында есім Қожа Ахмет
Яссауи, орысшасында …Ходжи Ахмедом Яссав болып берілген.

113
 Б±ќар жырау «Көшпенділердің» орысшасында:
Бухар-Жырау [87, c. 5]
(Бухара-жырау [87, c. 190])
Бухар-жырау [87, c. 318]
Аѓылшыншасы 7 т‰рлі:
Bukhara-Zhyrau [88, p. 203]
Bukhar-Zhyrau [88, p. 203]
Bukhar Zhyrau [88, p. 271]
Bukhar-Zhirau [88, p. 292]
Bukhar-zhyrau [88, p. 296]
Bukahr-Zhyrau [88, p. 341]
Bukhar-Zyrau [88, p. 355]
Едіге батыр орысшада Едиге-батыр, аѓылшынша н±сќалары:
Yedighe-Batyr [88, p. 32]
Yedgeh-Batyr [88, p. 135]
Yedigeh [88, p. 135]
Edige-Batyr [88, p. 438]
Edighe-uly [88, p. 478]
Жєнібек орысшада:
Джанибек [87, c. 11]
Джаныбек [87, c. 338]
Аѓылшынша н±сќасы 7 т‰рлі:
Khan Janybek [88, p. 136]
Khan-Janybek [88, p. 137]
Khan Dzhanybek [88, p. 875]
Jani Beg [88, p. 257]
Dzanibek-Batyr [88, p. 366]
Dzhanybek-Batyr [88, p. 347]
Az-Zhanibek [88, p. 433]
Абылайдыњ аѓылшынша жазылуы тіпті ќызыќ, сµздіњ
єріптерін ауыстырып, басќа сµздер жасайтын анаграммаѓа
таптырмайтын мысал:
Ablai [88, p. 327]
Abali [88, p. 382]
Albai [88, p. 195]
Осындай µрескел б±рмалануѓа бой алдырѓан есімдер
баршылыќ. Қазтуған жырау т‰рлі-т‰рлі жазылып келіп, кей
жерлерде Kazgutan-Zhyrau [88, p. 35], яғни Қазғұтан жырау
болып түседі. Тәуке хан Tauk-Khan [88, p. 192], Khan Tauk [88, p.
195] болып жазылып, Тәуке емес, тауық болып ж‰р. Ал Az-
Tauk–Wise-Tauk [88, p. 192] делініп берілетін жерлері аз тауыќ –
аќылды тауыќ дегендей маѓыналарды кµзге елестетеді.
Ал Єбілқайыр хан трилогияныњ басынан Khan Abulkhaіr
болып келіп, 235-бетінен бастап Abu’l-Khayr Khan болып, кенет

114
“имиджін” µзгертіп шыѓады, 283-беттен әрі ќарай қайта
қалпына түседі. Б±л шығарманы бір емес, бірнеше
аудармашыныњ бір-біріне ќатынасы жоќ жаѓдайда
аударѓандыѓына да айѓақ тәрізді.
Топонимдер. Кµкшетау орысшада:
Кокчетау [87, c. 298]
Кокчетав [87, c. 371]
Аѓылшыншада :
Kokchetau [88, p. 375]
Kokchetav [88, p. 382]
Жањаќорѓанныњ орысшасы:
Жана-Курган [87, c. 214]
Яна-Курган [87, c. 387]
Аѓылшыншасы:
Zhan-Kurganu [88, p. 228]
Zhana-Kurgan [88, p. 333]
Zhana-urgan [88, p. 333]
Yana-Kurgan [88, p. 414]
Оќыѓанда тек <жањаќорѓан> шықпайды, басќа н±сќаныњ
барлығы бар. Бір беттіњ µзінде мєтін теруден кеткен
жањсаќтыќтан 2 н±сќа тіркеліп, оның бірі <жањаұрѓан> болып
оќылып т±р.
Сарыарқаныњ орысша жазылуы – Сарыарка.
Аѓылшыншасында орыс тіліндегі “окончаниялардыњ” т‰гел
саќталуыныњ есебінен тµмендегі н±сќалар тіркелді:
Sary-Arka [88, p. 10]
Sary-Ark [88, p. 20]
Sary-Arki [88, p. 207]
Sary-ark [88, p. 233]
Sary-Arke [88, p. 338]
Осы жерде өзге, маңызды әдебиет көздерінің бірі “Hіstory
of Kazakstan”– орысшадан аударылѓан эсселер жинаѓынан
мына бір мысал назар аударарлық: “The Congress decided, that
into the composition of the Kazak autonomy must enter the
Bukeevskaya Horde, Ural’skaya, Turgaiskaya, Akmolinskaya,
Semipalatinskaya, Semirechinskaya oblasts and the regions of the
Zakaspiiskaya oblast and Altaiskaya province, settled by the
Kazaks” [55, p. 133]. Сөйлем аѓылшын тілінде жазылған
сөйлемге ±қсамайды, көзге қазақ топонимдерінің латын
қаріптерімен берілген орысша түсіндірмесі тәрізді көрінеді. Ал
аѓылшын тілініњ ішкі зањдылықтары м±ндай “окончаниелерді”
тіпті көтермейді.

115
 Этнонимдер. Мысал ретінде ‰ш ж‰зді аламыз. Ұлы жүз
орысшада 2 н±сќада: Старший или Большой жуз [87, c. 180],
Большой жуз [87, c. 393]. Аѓылшын тіліндегі н±сќалары:
The Elder or Big Zhuz [88, p. 192]
The Elder zhuz [88, p. 287]
The Great Zhuz [88, p. 270]
The Big Zhuz [88, p. 363]
Greater Guze [88, p. 192]
Large Zhuz [88, p. 548]
Орта жүз – Средний жуз –
The middle Zhuz [88, p. 229]
The Middle Zhuz [88, p. 228]
The Middle zhuz [88, p. 192]
The Medium Zhuz [88, p. 522]
Кіші жүз – Младшый жуз –
The Junior Zhuz [88, p. 143]
The Small Zhuz [88, p. 203]
The Little Zhuz [88, p. 232]
The Younger zhuz [88, p. 286]
The Little zhuz [88, p. 192]
Lesser Guze [88, p. 192]
The Junior zhuz [88, p. 293]
The Junior Zhuze [88, p. 275]
Ќазаќтыњ ‰ш ж‰зі – басќа да аѓылшын тіліндегі тарихи
шыѓармаларда графикасы мейлінше көпнұсқада кезігіп ж
‰рген этнонимдердіњ бірі. Мәселен, М. Әуезовтіњ “Абай
жолы” романыныњ аѓылшын тіліндегі аудармасында тобықты
руына берілген т‰сіндірмеде “Tobіkty – a large trіbe of Kazakhs
іn Central Zhusa (Central Orda)…” деп, “центральный жуз” –
орталық ж‰з болып д±рыс аударылмаѓанымен қоймай,
орысшалаѓандаѓы жуза-сы сол к‰йінде сақталып аударылѓан
[121, p. 23].
«Нұсқалардың қайсысы дұрыс?» деген сұрақ төңірегінде,
ағылшын мәтініндегі өзге де белсенді қолданыстағы
этнографизмдерді қалыптандыру жµнінде ой-пікір ќорытуѓа
ж±мысымыздыњ 3-бөлімінде єрекет жасаймыз.
Ру аты Дешті Ќыпшаќ „Көшпенділердің“ алѓашќы
басылымдарында Дешті Ќыпшаќ болып беріліп ж‰рген. Біздіњ
зерттеу нысанымыздаѓы жања басылымда Дєшті Ќыпшаќ
болып µзгертілген. Аудармалардыњ б‰гінгі к‰нге дейін
алѓашќы ќалпында бірнеше рет ќайта шыѓарылып келе
жатќанындыѓына ќарамастан ешбір т‰зетулердіњ енгізілмей,
µзгеріссіз ќалып келе жатќандыѓын б±дан б±рын да сµз
еткенбіз. М±ны айтќандаѓы маќсатымыз – д±рысы Дешті

116
Ќыпшаќ па, Дєшті Ќыпшаќ па деген сұраққа жауап іздеу емес,
м±ныњ орысшада Дешт-и-Кипчак болып беріліп, сол бойынша
аѓылшын тілінде де т‰гелімен дерлік барлыќ трилогия мєтіні
бойынша “Дешт жєне Кипчак” т‰рінде келе жатќандыѓы:
Desht-and-Kipchak [88, p. 10]
Desht-and Kipchak [88, p. 12]
Desht-i-Kipchak [88, p. 248]
Соњѓы Desht-i-Kipchak н±сќасы 248-беттен басќа жерде
кездеспейді. Басќа жаѓдайдыњ барлыѓында алдыњѓы екі
н±сќадаѓыша. Аударма ѓылымы тарихында осындай бір атауды
екіге бµлген µрескел жағдаяттар, мәселен, «Леонардо мен
Винчи» деп, бір италияндыќты екеу етіп шығарған
„аудармашылар“ кездескен. [122, 19 б.]. М±ндай жаѓдайлар,
єрине, аудармашы дењгейінің одан єрі баратын жері жоќ,
тµменгі шегі.
Космонимдер. Жетіќараќшы, ‡ркер космонимдерініњ
орыс, аѓылшын аудармаларында берілуіне назар аударсаќ:
“Жетіќараќшы шµміштене, ж±рт ќорѓаны аќсаќалдар да
жиналды. Бєрі дµњ басында дµњгелене отырып кењеске
кірісті» [86, 400 б.] – “Одна за другой появились в почерневшем
небе семь ярких звезд, явственно обозначив ковш. Как только
засветилась последняя из них, с разных сторон на холм стали
подниматься аксакалы” [87, c. 376] – “Seven bright stars, one
after another, appeared in the dark sky, bringing out a distinct
dipper. As soon as the last of them began to shine, the aksakals
started to ascend the hill” [88, p. 401]. «Большая Медведица»
деудіњ орнына «семь ярких звезд» деп берген орысшасы
аѓылшын аудармашысын «Seven bright stars” дегізіп,
«явственно обозначив ковш» дегенге наѓыз шµмішті іздетіп
«єуре» етеді. Орысшасындаѓыдай, «ењ соњѓы жетінші ж±лдыз
шыќпайынша, аќсаќалдар да тµбеге шыќпай тосып отырады».
Ал б±л сµйлем ортаңғы тілдің (язык-посредник) қатысынсыз т
‰пн±сќадан тікелей аударылѓанда, «The old men gathered as
the Ursa Major (тілдіњ GA н±сќасында – the Big Dipper) came into
view. Sitting in a circle at the top of the hill, they began exchanging
council» тектес болып шыќќан болар еді.
Тағы бір қолданысында Жетіќараќшыны орысша мєтінде
[87, c. 370] Семь Разбойников етіп аударып, беттіњ тµменгі
жаѓында Семь Разбойников – Большая Медведица деп т
‰сіндіреді. Seven Robbers болып, дєл сол жолмен аѓылшынша
мєтінде [88, p. 394] аударылып, Seven Robbers – the Great Bear
болып тµменде беріледі.
Ал ‡ркерді осы беттерде орысша мєтінде Уркер, аѓылшын
тілінде the Urker stars деп, µз мєтінінде аудармай, тµменде

117
Уркер – Плеяды, Urker – Pleiades деп беріп, бір ±ѓымды екі
сатылап жеткізеді. Б±л, єрине, т‰сіндірілмей кеткеннен
єлдеќайда жаќсы болѓанмен, жарамды жол емес. Бірден
аударма тіліндегі балама берілуге тиіс (мысалдардың берілу
тәсілдері жөнінде жұмысымыздың «2.1.3» бөлімінде сөз
болады).
«Көшпенділер» трилогиясында молынан кезігетін µзге де
онимдер графикасының аудармалардағы толықтай көрінісін
Ќосымша Б-дан алуға болады, кестеде барлық нұсқалардың
тек бір беті тіркелді). Сондай-ақ өрескел бұрмалаушылыққа бой
алдырған онимдер қатары жұмысымыздың алдағы «1.2 орыс
жєне ағылшын тілдеріндегі аудармаларда жоғалған және
тыңнан пайда болған атаулар» деп аталатын бөлімшесінде сөз
болады. Ал бұл бөлімшеден шығатын қорытынды: орыс тілінен
аударылѓандыќтан ќазаќ есімдері аѓылшын тілінде орысша
жазылуына ќарай (ж‰йесіз) транслитерацияланѓан, ал
есімдердіњ орыс тіліндегі графикасы ешќандай ережеге
негізделмей транскрипцияланѓан. Мұның себептерін талдап
көрелік.

2.1.1 ТРАНСЛИТЕРАЦИЯ КӨПН¦СЌАЛЫҒЫНЫҢ СЕБЕПТЕРІ

Ќазаќ онимдері трилогияның аѓылшын тіліндегі
аудармасында орысша жазылуына ќарай, ешќандай ережеге
негізделмей кейде транслитерацияланып, кейде
транскрипцияланѓан, ал орыс тіліндегі аудармасында ж‰йесіз
транскрипцияланѓан. М±ндай т±жырымды наќтылау ‰шін
бізге транслитерация жєне транскрипция ±ѓымдарының
аражігі айқын болуы шарт. Терминдердің аражігі
жұмысымыздың «1.2.1 Транскрипция және транслитерация
орфографиялық принциптер ретінде» бөлімінде талданды.
Жалпы онимдерді қандай да бір тілде жазу т±рѓысынан
транскрипция мен транслитерация бір-біріне µте жаќын
±ѓымдар болѓанымен, атќаратын функциясына ќарай оларды
практикалыќ транскрипция және транслитерация деп бµліп
алдық. Жалпы практикалыќ транскрипцияда фонемаѓа тањба
тек қабылдаушы тілдің ішкі мүмкіншілігі аясында белгіленетін
болғандықтан, оныњ барысында (William-ныњ транскрипциясы
Виллиям ба, Уиллиям ба? деген сияќты) бірлі-жарым
сєйкессіздіктіњ орын алуы м‰мкін. Ал транслитерацияда
қажеттілік жағдайында қабылдаушы єліпби мен
орфографияныњ аясынан шыѓып кететін шартты тањбаларға
жол берілетін болѓандыќтан (наќты ережеге с‰йенбеген
жаѓдайда), оѓан кµпн±сќалыќ тєн.

118
 Б±л айырмашылыќты наќтылып алѓан соњ, “The Nomads”-діњ
(“кµшпелілер” деген сµз) ономастикалыќ атауларыныњ жоѓарыда
жєне Қосымша Б-да кµрсетілгендей кµп т‰рлі н±сќада
графикалануына анализ жасау аса ќиындыќ тудырмайды.
Мемлекеттік тіл статусына елдің тєуелсіздігімен бірге кµтерілген,
тарихында ±заќ уаќыт орыс тілініњ ыќпалында болып, ќазір
дамудыњ жања кезењіне аяқ басқан ќазаќ тілініњ жалќы
есімдерініњ шетел тілдеріндегі шыѓармаларда єр т‰рлі н±сќада
жазылып ж‰ргендігін зањдылыќ деп ќарауѓа болады делік.
Транслитерациялаудыњ қабылданған ережесі болмаған
жаѓдайда бір сµзді екі автордыњ екі т‰рлі немесе бір сµзді он
автордыњ он т‰рлі жазатындыѓын да кешірімді делік. Біраќ
бір есімніњ бір шыѓарманыњ µзінде, яѓни бір автордыњ
ќолымен он т‰рлі жазылуына себеп болатын факторлар
ќандай болуы м‰мкін? 2-3 т‰рде емес, бір онимнің неше т
‰рлі н±сќада графикаланатындыѓы ќолданылу жиілігіне
ќарай µсе береді: сµз неѓ±рлым жиі ќолданылса, жазылу
н±сќасы соѓ±рлым кµп, неѓ±рлым сирек ќолданылса, жазылу
нұсқасы соѓ±рлым аз. Бір рет кездесетін атау ѓана т±раќты бір
н±сќада жазылады. М±ндай кісі сенгісіз «тосын» жаѓдайдыњ
да себептерін талдап кµрелік.
“The Nomads”-діњ ќазаќ есімдерін транслитерациялауда
молынан орын алған ќатесініњ басым кµпшілігі, біріншіден,
аудармашыныњ транскрипция мен транслитерация терминдерініњ
аражігіне мєн бермегендігінен орын алып отыр. Жоѓарыда
келтірілген (орысшада екі т‰рлі н±сќасы тіркелген: Джанибек,
Джаныбек) Жєнібек ханныњ аѓылшын тілінде графикаланѓан
н±сќаларыныњ ішінде Khan Janybek, Khan-Janybek, Jani Beg деген т
‰рлері транскрипцияѓа жататын болса, Khan Dzhanybek,
Dzanibek-Batyr, Dzhanybek-Batyr, Az-Zhanibek н±сќалары –
транслитерацияѓа жатады. Ќосымша Б-даѓы Жошы есімініњ
жазылуына зер салайыќ:
Jutchi [88, p. 28]
Szhuchi [88, p. 201]
Szhuch [88, p. 201]
Dzhuci [88, p. 397]
Dzhuchi [88, p. 431]
Juji [88, p. 460]
Орысша берілуі – Джучи. Аѓылшын тілінде бірінші жєне соњѓы
Jutchi, Juji деп графикалаѓан н±сќаларында аудармашы Джучи-ді
транскрипциялауѓа талпынѓан. Ал ќалѓан тµрт жаѓдайда –
Szhuchi, Szhuch, Dzhuci, Dzhuchi деп жазуда транслитерациялауѓа
талпынады. М±ндай мысалдарды Ќосымша Б-дан кµптеп
кездестіруге болады.

119
 Себептердіњ б±л т‰рі З.Г. Прошинаның жоғарыда аталған
диссертациясында «При переводе восточно-азиатских
заимствований с английского на русский методом
транслитерации или трансфонации (транскрипции) основную
проблему представляют нетипичная корреляция звуков и букв,
составляющих заимствования в английском языке, и звуко-
буквенные неравенства в заимствованиях русского и
английского языков. …Существование двух моделей освоения
восточных заимствований в русском языке является причиной
переводческой дублетности, фонетической (произносительной)
и орфографической (графической) вариантности” [25, c. 311] деп
кµрсетіледі.
Екінші басты себеп – орыс тілі арқылы аударылу
салдары. Ќазаќшадан орысшаѓа транскрипциялаудыњ аударма
жасалынѓан уаќытта 1959ж. (географиялыќ атаулар ‰шін)
ќабылданѓан ережесі бола т±ра, бірізділік саќталмай,
б±рмаланып жазылѓан атаулар аѓылшын тіліне одан бетер
б±рмаланып µткен. Б±рмаланып кетудіњ µзі аз болѓандай
орыстыњ «окончаниелері» де еріп, ќалмай ж‰р жоѓарыда
келтірілген Сарыарќа осыныњ кµрінісі. Сондай-ақ -ский
жалғаулығының жиі ұшырасатынын бір ѓана 558-беттегі
Karkaralinsky, Ayaguzsky, Kokpektinsky топонимдерінен кµруге
болады.
Ќосымша Б-дан таѓы бір мысал келтірсек, Жетісуді орыс
тілінде бірде аударып, бірде аудармай, бірде ќосалќы т
‰сіндірме арќылы береді:
Семиречье [87, с. 12 ]
Семиречье-Джетысу [87, с. 196]
Жетысу-Семиречье [87, с. 402]
аѓылшын тілінде орысшаны ќайталайды:
Semirechye (The Land of Seven Rivers)
[88, p. 11]
Semirechiye – Dzhenysu [88, p. 209]
Semirechie [88, p. 354]
Zhetysu [88, p. 431]
Аударма тєжірибесінде м±ндай атаулар аударылмайды. Ал
ќосалќы т‰сіндірмеге келсек, алдымен ќазаќшасы беріліп,
соњ т‰сіндірмесі берілу керек болатын. М±ндай атаулардыњ
ішінде жања, ескі, аќ, ќара сияќты аударылу “ќ±ќыѓы” бар
аныќтауыштар болады.
«Кочевники» алѓаш 1968ж. жарыќ кµрген, ал одан кейінгі
жылдарѓы ќайта шыѓарылымдарда жалќы есімдердіњ жазылуы
1971ж. (б±рынѓыѓа толыќтырулар енгізілген) географиялыќ

120
атауларды жазудыњ инструкциясымен т‰зетілуге болатын
еді.
Онсыз да, жалќы есімдер шамадан тыс кµп кездесетін
шыѓармада бірнеше н±сќада транслитерацияланѓан
атауларды мєселен, Khan Abulkhaіr мен Abu’l-Khayr Khan деген
сµздерді бір кісі деп т‰сіну м‰мкін бе? Lame Timur [88, p. 30],
the Iron Lame [88, p. 29], Timur the Lame [88, p. 27], Timour
Tаmerlane [88, p. 535] деген сµздердіњ бєрін бір Аќсаќ Темір
деп ќабылдау да оњай емес. Мынадай Bogembay [88, p. 274],
Bogembai [88, p. 335] немесе Khezret-Ali [88, p. 140], Khazret-Ali
[88, p. 104] сияќты есімдерді бір есім деп ќабылдауѓа болатын
да сияќты, дегенмен, алдыњѓысы Бµгембай болѓанымен,
соњѓысыныњ т‰пн±сќада Ғазірет Ғали [86, 139 б.] екенін ±ѓу
м‰мкін емес. Оѓан б±л есімніњ алдымен орыс тілінде Хезрет-
Али деп берілуі себеп болып отыр.
‡шінші басты себеп – транслитерациялау ережесініњ
болмауы. Тыѓырыќтан шыѓудыњ жолы «Ќазаќ єдебиеті» газетінде
жарияланѓан ««Кµшпенділердіњ» аѓылшын тіліндегі аудармасы
ќандай? (Темірдей ономастикалыќ атаулары неге Аќсаќ?)» деп
аталатын маќаламызда кµрсетілген болатын: “…М±ндайда
аударманы бастамай т±рып, т‰пн±сќа тілінен аударылатын
тілге жалќы есімдерді µткізу ‰шін транслитерациялау ережесін
(егер де бар болса) тауып алуѓа даѓдылануымыз керек. … Ал
бекітілген ереже болмаѓан жаѓдайда аудармашы
транслитерациялаудыњ µз н±сќасын кітабыныњ алѓашќы
беттерінің бірінде ±сынып, атауларды сол ж‰йемен жазып
шыќса дейміз. Б±л «ереже» б‰кіл транслитерация мєселесін
шешіп тастамаса да, ала-қ±лалыќтан, б±рмаланудан саќтап, µз
ењбегініњ µміршењдіген ќамтамасыз еткен болар еді” [123, 12 б.].
Тµртінші себеп, графикалыќ интерференцияныњ єсері бар.
Шет тілдерін ‰йрену барысында фонетикалыќ, лексикалыќ,
графикалыќ сияќты интерференция єр ‰йренушіде белгілі бір
дєрежеге дейін болатын табиѓи ќ±былыс. Интерференцияныњ
(лексикалыќтан басќалары) тіпті тілді толыќ мењгеріп кеткенде де
кедергісін тигізіп отыратын болуы м‰мкін. Мєселен, тілді
мењгерген адамныњ тіліндегі акценттіњ болуы осы фонетикалыќ
интерференцияныњ (ағ.т. phonetic interference) саќталуыныњ
айѓаѓы болса, адамныњ өзі меңгерген шетел тілінде жазуы
барысында µз тілініњ графикасыныњ еріктен тыс араласып кедергі
келтіруі графикалыќ интерференцияныњ дєлелі:
Byzantium [88, p. 38]
Ulytau Mauntains [88, p. 51]
Ulymau Mountains [88, p. 207]
Yak [88, p. 380]

121
 Daylet-bai [88, p. 432]
Nyraly [88, p. 435]
Бесінші себеп, түпнұсқа мәтінінде кейбір бірнұсқада
жазылмаған атаулар орыс және ағылшын тіліндегі графиканың
әркелкілігіне жол берген. Мұндай атаулар жиі ұшыраспаса да,
кестеден (Қосымша Б, 2-кесте) мынадай мысалдарды
қарастырамыз.
Айта кетерлік бір мәселе, түпнұсқа мәтінін сараптай
қарағанда кейбір атаулар шын мәнінде кейіпкердің өз тарапынан
әр түрлі айтылуы мүмкін:
Хасен [86, 860 б.] Хасен [87, с. 139] Khasan [88, p. 149]
Хасан [86, 861 б.] Khasen [88, p. 860]
Осындағы Хасен есімін Жаған: „Хасан атекесін шақыртайын ба...“
деп, Хасан деп атайды. Орысшада бұл «түзетілмеу» керек
болатын. Ал ағылшын мәтінде аудармашы кейде түпнұсқаға да
қарағандығын байқатады. Біздің айтпағымыз, мұндай әркелкілік
жөнінде емес, мәселенің тікелей орфографияға қатысты тұсы:
Бөленті µзені [86, 242 Булента [87, с. Bulenta [88, p.
б.] 233] 250]
Бұланты [86, 242 Буланты [87, с. Bulanta [88, p.
б.] 233] 250]

Қарабура [86, 74 Карабура [87, с. Karabura [88, p.

б.] 68] 74]
Қара Бура [86, 398 Кара-бура [87, с. Karah-Burah [88, p.
б.] 374] 398]

Ағылшын тіліндегі 12 түрлі нұсқаны құрап тұрған Шыңғыс хан

есімінің де қазақшада Шыңғысхан [86, 9 б.] Шыңғыс хан [86, 9 б.],
тиісінше орысшада Чингисхан [87, с. 10], Чингиз [87, с. 271]
болып екі нұсқада берілгенін және т.с.с. мысалдарды Ќосымша
Б-дан көруге болады.
Алтыншы себеп аударманың бір қолдан шықпауы. Мыс,
235-бетке дейін Khan Abulkhaіr, 235-беттен кейін Abu’l-Khayr
Khan, 283-беттен ары ќарай қайтадан Khan Abulkhaіr.
Жетінші себеп ретінде мєтін теру мәдениетінің
сақталмауы салдарынан орын алѓан экстралингвистикалыќ
фактор ќарастырылады.
Bektolat-Bei [88, p. 342]
Khodzhi Akhmed Yassav [88, p. 196]
Zholoman-Batyr [88, p. 407]
Kaip-Kahn [88, p. 192]
Б±л себептіњ мысалдарында сан жоќ (Ќосымша Б, 2-кестені
ќарањыз). М±ндай салѓырттыќќа тек мєтін теруші емес, бір

122
есімніњ µзін әрќилы н±сќада жазып отырѓан аудармашыныњ
µзі де жол беруі єбден м‰мкін, өйткені б‰гінде көбіне
авторлардыњ µздері теруші (ќолжазба деп компьютерде
терілген жазбаны айтып ж‰рміз). Егер мєтінді аудармашы
термеген болса м±ны, д±рысында, бірлескен немќ±райлыќ
нєтижесі деп баѓалаѓан жөн.
Немќ±райлыќтан болѓан олќылыќтыњ молдығы сонша,
транскрипция мен транслитерацияѓа ќатысы жоќ “ќатардаѓы”
сµздердіњ де бірсыпырасы µз орфографиялыќ нормаларына сай
жазылмайды: childeren [88, p. 19], wich [88, p. 21], troups [88, pp.
61, 79], bulding [88, p. 104], opportunuty [88, pp. 124, 140], formen
[88, p. 146], weddig [88, p. 148], masoleum [88, pp. 196, 197, 210,
226], thousnd [88, p. 197], cavaly [88, p. 218], descendents [88, p.
218], likt [88, p. 219], nightengale [88, p. 221], corretly [88, p. 222],
somein [88, p. 223], Khan Samek’;s (head) [88, p. 233], Her Mwjesty
[88, p. 297], khan`a (throne) [88, p. 421], т.с.с. Кењестік дєуірдегі
цензураныњ к‰штілігінен шыќќан кітаптар ќайта-ќайта мұқият
тексерілуден µтіп, нєтижесінде бірде-бір єріптік ќатеге жол
берілмейтін болатын. М±нда әріптік ќателердіњ де тым кµп
ұшырасатындығы алањдатады. М±ныњ бєрі мєтінді т‰сініксіз
ету ме, єлде єлемге ќазаќ халқының кітап шыѓару «мєдениетін»
кµрсету ме? Єйтеуір б‰тіндей бір ±лт құндылықтарына
жанашырлық танылмағандығы айқын көрінеді.
Айта кетерлік бір жєйт, зерттеу нысанына алынған
трилогиядан µзге де ќазаќ шыѓармаларыныњ аѓылшын тіліндегі
аудармаларын сараптай ќараѓанда т‰йгеніміз, тіпті жаќсы
аударма санатына есеп аударманыњ µзінде ќазаќ онимдерінің
єркелкі графикаланып жүргендігі аныќталды. М±ныњ бірқатар
мысалдары „Ана тілі“ газетінде “Ќазаќ ономастикасы атауларын
аѓылшын тілінде транслитерациялауға жүйе керек» деп аталатын
маќалада жарияланды [12, 8-9 б.]. «Ќазаќ єдебиеті» газетінде
кµркем шыѓарма аудармашыларына т‰сіністікпен ќарау туралы
«Аударма ќ±р ќалам ±шымен бітетін іс емес. Аударма ісі – єртістіњ
кейіпкер образына т‰сіп, ќарќылдап к‰луі мен ењкілдеп
жылауымен бара-бар, µзге д‰ниені тарс ±мыттырып, сол
шыѓармамен ѓана «ауыртатын» ѓаламат, ќ±діретті д‰ние (Ол д
‰ниеге кіріп-шыѓа беру де оњай емес). Єріптіњ суретіне ќарап
отыратын к‰й емес» деген пікір (публицистика тілінде) жарық
көрді [123, 12-13 б.]. Онимдердің белгілі бір нормаға сай
жазылмауына ќатысты айтылѓан м±ндай себепті де аударма
ж±мыстарына єр т‰рлі дењгейдегі ќажетті лингвистикалыќ,
лингвомәдени, психологиялыќ, т.б. дайындыќтардыњ
жеткіліксіздік жаѓдайын да сегізінші себеп ретінде
экстралингвистикалыќ факторлардыњ бірі деп ќарастыруѓа

123
мєжб‰рміз. Осындай дайындықтардың жоқтығынан қазаќ
онимдерініњ орыс тіліндегі транскрипциясы (б±л себеп
онимдердің орыс тіліндегі транскрипциясына да ортаќ
айтылады) мен аѓылшын тіліндегі транслитерациясының тілден
тілге тым «айдау кµрген» формада жеткізілген (мұндай
қорытындыға келуімізді жұмысымыздың алдағы 2.1.2 және
2.1.3 бөлімшелері да нақтылай түседі).
«В обычных условиях при наличии доброй воли и
стремлении к взаимодействию в различных сферах
общественной жизни (экономика, технология, политика,
культура и др.) преобладает толерантность, т.е. терпимое
отношение не только к речевым ошибкам, но и к некоторым
оценкам и моделям поведения» дейтін А.Е. Карлинскийдің
пікірімен [124, c. 9] толықтай келісе отырып, осындай
тоқтамдарға табан тіредік.
Осында келтірілген себептердіњ тоѓысуында аудармашы мен
теруші тарапынан ќосарланып келген жањсаќтыќтан ќатеніњ
таѓы мынадай т‰ріне жол беріледі. Ќазаќшадағы “Екі кµз бірін-
бірі ш±ќымасќа Аллатаѓала (түпнұсқада бас єріппен жазылмаѓан.
– Н.Р.) ортасына м±рынды жаратќан” деп ќазаќ босќа айтпаѓан”
[86, 878 б.] дегенді орысшада “Еще и еще раз повторяли в Белой
Орде старую казахскую поговорку: “чтобы глаза не выклевали
друг друга, Аллах воздвигнул между ними нос” [87, с. 865] деп
береді. Поговорка дегені ойландырады, єйтпесе, жап-жаќсы
берілген делік. Енді орыс тіліндегі казах пен казак сµздерініњ
±ќсастыѓынан аѓылшын тілінде Kazakh және Cоssаck этнонимдері
де жањылыстырылады екен. Аѓылшын тілінде б±л сµйлем: An old
Cassock proverb was repeated again and again in the White Horde:
“So that the eyes didn`t peck each other, Alla put a nose between
them” [88, p. 877] болып берілген. Кері ќарай ќазаќшаласаќ, “Екі
кµз бірін-бірі ш±ќымасын деп Аллатаѓала ортасына м±рынды
ќойѓан” деген казактардыњ маќалы Аќ Ордада єлсін-єлсін
ќайталанып т±рушы еді” болып шыѓады. Cassock сµзініњ де
астын сызып отырѓанымыз, ќазаќ пен казак сµздерініњ ауысып
ќолданылѓаны тєрізді осы сµздіњ ішіндегі а єрпі мен о єрпі де
ауысып кеткен, д±рысы – Cоssаck. І. Есенберлинніњ пайымдауы
бойынша, казактар ќазаќтыњ «тєуелсіздік, бостандыќ с‰йгіш»
атын тањдап, µздеріне тањып алѓанымен, екі этноним – екі басќа
жаратылыс, сондыќтан б±л да µрескел ќатеге саналатын
мысалдардыњ бірі.
Сонымен, аударма онимдерініњ аѓылшын тіліндегі
транслитерациясында орын алѓан кµпн±сќалыќтыњ 8 себебі
аныќталды, оныњ бесеуін лингвистикалыќ, үшеуін
экстралингвистикалыќ себептер деп таптыќ.

124
 Ќазаќ ономастикалыќ атауларын аѓылшын тілінде
транслитерациялаудыњ кµпн±сќалыѓынан арылып, бірізділік
табудыњ жолдарын диссертациялыќ ж±мыстыњ ‰шінші
бөлімінде ќарастырамыз.
2.1.2 ОРЫС ЖЄНЕ АҒЫЛШЫН ТІЛДЕРІНДЕГІ
АУДАРМАЛАРДА
ЖОҒАЛҒАН ЖӘНЕ ТЫҢНАН ПАЙДА БОЛҒАН АТАУЛАР
Жұмысымыздың негізгі дереккөзі „Көшпенділер“
трилогиясының орысша, ағылшынша аудармалары бойынша
жасалған Қосымша Б-да ономастикалық атауларды кестеге
тіркеу барысында бір жалқы есімнің қандай да бір нұсқасының
көп жерде кездесетін жазылу түрі де, тек бір жерде кездесетін
жазылу түрі де есепке алынды. Кестеден қазақ онимдерінің
ағылшын тілінде бірнеше нұсқада жазылуын ғана емес, сонымен
қатар олардың бірқатарының орыс жєне аѓылшын тілдеріндегі
мєтіндерінен мүлде табылмағандығын да көруге болады. Біздің
шамалауымызша, саны 400-ге жуық түпнұсқа атаулары
аудармалардан табылмайды. Керісінше, орыс және ағылшын
мәтіндерінде саны 100-ге тарта жаңа атаулардың пайда
болатындығы байқалады. Атаулардың бар-жоғының есебін дөп
баса көрсетуге аударма мәтіндерінің түпнұсқамен жүйелес
жүрмейтіні қиындық туғызады. Түпнұсқада қолданылатын
қандай да бір жалқы есімнің аударма мәтінінде бірде кездеспей,
бірде кездесетін жағдайлары жиі орын алады, „статистиканы“
жүргізу барысында мұндай атауларды барға санадық. Мысалы,
түпнұсқаның 67-бетіндегі Барақ хан есімі аудармаларда
берілмей қалғанымен, оның кейінгі қоданысында (мыс, қаз.т.
Бараќ [86, 220 б.], ор.т. Барак [87, с. 212], ағ.т. Barak [88, р. 226])
кездескен нұсқасын есепке алып, жалпы есепте ол атауды
„жоғалғандар“ қатарына қоспадық. Сол сияқты қазақшада 265-
беттегі: «...Сол жылдары Қанжығалы руы Қараөткел мен
Керекудің түйіскен тұсындағы Ерейментау, Қоржынкөл, Ақкөл,
Қоянды-Қойтас, Шақша деген жерлерді жайлайтын-ды» деген
сөйлем егер аударылғанда орысшада 254-бетте, ағылшыншада
276-бетте болу керек болатын. Келтірілген мысалдағы
Қанжығалы руы, Қараөткел, Кереку, Қоянды-Қойтас, Шақша,
Ақкөл атаулары осы жерде берілмей кеткенмен, бұдан өзге
жерлерде қайта кездеседі де, кестеде сол бойынша есепке
алынады. Ал осы сөйлемдегі Ерейментау, Қоржынкөл
топонимдері болса, өзге жерлерде қайта кездеспегендіктен,
«Көшпенділердің» аудармаларынан мүлде жоғалып кетеді.
Осылайша, “жоғалған” атаулар қатарына аудармалардан
мүлде табылмаған атаулар ғана алынады.

125
 Аудармалардан көптеген атаулардың жоѓалып кетуінің
немесе тыңнан пайда болуының себептерін зерделеу
нәтижесінен белгілі болған жәйттерден мағлұмат келтіреміз.
Шығарманы орыс тіліне аударған аудармашы М. Симашко
кейде (1) маңызды деп таппаған мағлұматтарын аудармай
кетеді, соның аясында кей атаулар аударма тілдеріне өтпей
қалады. Мысалы, т‰пн±сќада Єбілќайырдыњ келіні, Шах-
Будаќтыњ жесірі Аќќозы ќайтыс болар алдында µзініњ екі ±лы
М±хамед пен Махмудты шаќыртып, айтып жатқан сөзінен үзінді
аламыз: «…Адам баласын аяуды білмеген ±лы бабаларыњ
Тыњболаттыњ сендер де т±ќымысыњдар, т‰бі нєсілдеріње
тартып кетулеріње к‰мєнім жоќ, біраќ мені зиратында тыныш
жатсын десењдер, Ќасымѓа ќол кµтермейсіњдер! Ќ±ран ±стап
осыѓан ант беріњдер» [86, 154 б.]. Осы беттіњ тµменгі жаѓында
«Шыњѓысханды бертін келгенше, Шыњѓыс ±рпаќтарыныњ
ќазаќтан алѓан єйелдері, ќазаќ дєст‰рі бойынша, Шыњѓысхан
деп атамай, Тыњболат деп келген» деген т‰сіндірме бар.
Аудармаларда б±л мєлімет берілмейді, соған орай Тыңболат
есімі де кездеспейді.
Қазақшада [86, 197 б.]: «Үшінші қол Кеген өзенінің
солтүстік жағасында, Нарын өзенінің күншығыс жағында
жатқан Кетпен тауының бауырына жиналды. Бұған қолбасшы
Қалден Цереннің он жеті жасар немересі Амурсана болды».
Осы бетте: «Жетінші қол боп, Сыбан Раптан қонтайшы өз туын
(Жоңғар әскерінің бас туын), осы күнгі Құлжа қаласына таяу
Талқы асуының оңтүстік-батысына тікті». Бұл сөйлемдердің
орысшасы [87, с. 182]: «Третьим туменом, закрепившемся на
восточном берегу Нарын, командовал семнадцатилетний внук
контайчи Амурсама». «Седьмым туменом командовал сам
контайчи Сыбан Раптан, и главное знамя Джунгарии
развевалось над его золоченым шатром у стен города
Кульджа» деп беріледі де, Кетпен тауы, Талқы асуы деген
оронимдер орыс және ағылшын [88, р. 194] тілдеріндегі
аудармаларда хатқа түспей қалады.
Осындай мысалдарды көптеп келтіре беруге болады.
Қазақшада [86, 194 б.]: «... Сыбан Раптан өз еліне қайтып келіп,
Буратал өзенінің бойын жайлады» дегеннің орысшасы [88, с.
179]: «Сыбан Раптан перенес назад свою ставку» (ағ.т. р.191)
делінеді де, Буратал өзенінің бойы туралы мекен-жай
нақтыланбағандықтан, гидроним аудармада берілмейді.
Түпнұсқада [86, 167 б.]: «Әбілқайыр жатқан Жуантөбедегі
көк күмбезді мазардың жанында тағы бір салтанатты алтын
айлы мазар пайда болды». Орысшада [87, с. 154]: «Рядом с
мавзолеем Абулхаира с голубым куполом был воздвигнут точно

126
такой же мавзолей, в который лег Джаныбек». Сөйлемнің
орысшасына ұқсас ағылшынша аудармасы 876-бетте, екі тілде
де Әбілқайырдың қайда жатқандығы айтылмай кетеді.
Қазақшада [86, 194 б.]: «Сонда барып Қалден Бошұқты
Жоңғар хандығын Қалқа өңірін қосып алып, кеңейтпек болды.
Осы саясатпен ол қонтайшы ордасын Іле өзенінің жағасына
Тувадағы Хемчик өзенінің бойына, соңынан Қобда өзенінің
төменгі сағасына көшірді». Орысшасы [87, с. 179]: «Он перенес
было свою ставку к китайским рубежам» (ағ.т. р.191).
Осындағы Қалден Бошұқты, Қалқа өңірі, Тува сияқты
атаулар да трилогияның өзге тұстарында қайталанып
келмейтін болғандықтан, аудармалардан мүлде табылмайды.
Түпнұсқада қолданылған кейбір онимдердің
аудармалардан табылмауы кейде (2) қайсыбір оқиғалардың
қысқарып кетуі есебінен болады. Қазақшадағы 107, 108, 109-
беттердегі Исан-Тайшы (Исан-Тайша болып жазылуы кездеседі)
деген Ойрат қонтайшысы мен 148-беттегі Ойрат қонтайшысы
Исентайшы бір адам, үшеуі бір есім. Есімдер түпнұсқада
бірнеше рет кездескенмен, аудармаларда кездеспейді. Бірінші
жолы Исан-Тайшының аудармада жоқ болуының себебі, Исан-
Бұғыға жан-жақтан қауіп-қатер төнген кезде ол өз жиені Исан-
Тайшы секілді көкжалдан туған арлан бөрі Амансанджидан
көмек сұрағысы келгені туралы оқиға аудармада берілмей
қалады. Сол оқиғамен бірге Исан-Тайшы есімі аталмай кетеді.
Екінші жолы Исентайшының аудармадан табылмауының себебі,
қазақшадағы [86, 148 б.]: «Домбалық батыр сол маңда көшіп
жүрген ең беделді рулар – Қытай, Найман, Керейдің бас
батыры еді. Онымен Цзинь богдаханы да, көршілес Ойрат
қонтайшысы Исентайшы да мықтап санасады екен» деген
сөйлем «Ехали они к главному батыру родов керей и найман
Домбалыку» [87, с. 136] болып қысқа беріледі де, Исентайшы
есімі орыс, ағылшын аудармаларынан мүлде табылмай кетеді.
Исан-Тайшының бірінші жолғы аудармадан табылмайтыны
жөніндегі әңгімені соза түсуге болады. Оған себеп, бұл жердегі
мәселе – Ойрат қонтайшысы Исан-Тайшыны «жоқтау» емес,
түпнұсқаның осында көрсетілген 107, 108, 109-беттерінде
Амансанджи (Амансандж деп те жазылған), Дәулет-Сұлтан-
Сақынаж, Қарахан, Маќт±м ханым, Мірәлі оғлан, Мір
Кєрімберді, Мір Мұхамед хан, Мір Хаќберді бек, Сар-Бұғы,
Сатуќ-Богра, Шайх-Н±ридин ємір сияқты есімдермен қоса,
Барын, Бұлғашы, Қалушы, Қоншы (Қоңшы дейтін де
жазылуы бар) сияқты этнонимдер, сондай-ақ Қой Сойды деген
Ыссықкөл жағасындағы арал, Аќќ±йын деген жер аты
аудармалардан үшті-гөйлі жоғалып, толып жатқан қарым-

127
қатынас, алыс-беріс бірге кетеді. «Бұл атаулар мынадай
сөйлемдерде» деп, мысалдарды тізбектеп келтіру де оңай емес,
себебі олардың әрқайсысы әр жерде, әр түрлі сөйлемдерде
кездеседі. Бұдан аударма мәтінінің қаншалықты түпнұсқадан
алшақ жатқанын байқауға болады. Аудармашы тек басты
кейіпкерлерді тиіп-қашып алып шыққан болады. Олай
дейтініміз, „басты рөлдегілер“ туралы маңызды мағлұматтар да
өзге тілді оқырманға түгел жетпей қалады. Мысал аталған 3
беттің өзінен табыла береді [86, 108 б.]: «Бірақ осы өз өмірінде
Уайс хан көп іс істеді. Ең алдымен ол мұсылман дініндегі
елдермен жауласуды тоқтатты. Бар күшін Қытай мен Ойрат
қонтайшыларымен күреске жұмсады» деген сөйлем қысқарып
кетеді (тақырыптан ауытқымас үшін мұндай жағдаяттарға көп
тоқталмаймыз).
Кейбір атаулар (3) аудармада берілу тәсілінің есебінен
«өзгеріске» ұшырайды (жойылып кетеді).
Түпнұсқаның 11-бетінде (сөйлемдердің территорияға
қатысты тұсын ғана қысқартып алғанда): «Үш жылдың ішінде
Бату әскері Рязань, Владимир, Суздаль, Киевті шауып, батысқа
жол ашылды. ...Бату әскерінің алдында Европа мемлекеттерінің
бай өлкелері қалды. Монғолдың ақтангер тапал жылқысының
тұяғы енді Польша, чехтар мен мадиарлардың жерін басты.
Алдарынан Адриат теңізінің жағасын жайлаған тағы славян
елдері көрінді». Орысшада [87, с. 10]: «На третий год правления
спустился Гуюк-хан (? Н.Р.) с Тарбагатайских гор в покоренную
казахскую степь и во главе огромного войска двинулся на
запад» деп, ұзақ сөйлемдерді қысқа қайырып, Рязань,
Владимир, Суздаль, Киев, Польша, чехтар мен мадиарлар,
Адриат теңізі деген атауларды «...двинулся на запад» деген
сөзге сыйдырады. Осынша атаудың барлығын бір ғана «запад»
сөзімен ауыстыруды қате деп тани алмаймыз, мұны аударма
теориясында «генерализация» тәсілі деп атайды, түсінікті болу
үшін қарапайым мысал алсақ, тақия немесе сәукелені жай ғана
бас киім деп жалпы атымен атап кетуді айтады. Бұл тілден тілге
аударылмайтын атауларды аударма тілінде беру жолдарының
бірі. Әсіресе көркем шығарма аудармасында мағлұмат аса
маңызды болмаған жағдайда осындай тәсілді қолдануға
болады. Десек те, мәдениеттер диалогында біреуге маңызы
мардымсыз болып табылған мағлұматтың екінші біреуге
қаншалықты маңызы бар екендігімен санасқан жөн болған болар
еді.
Түпнұсқада [86, 128 б.]: «Хакім Мұхамед-Мазид тархан
Яссыға керуен тартып келген қазақ саудагерлерінің малын
тартып алып, өздерін құмға қуып салыпты». Орысшада [87, с.

128
121] „Казахские люди пригнали в Яссы на продажу скот. Хаким
велел отобрать у них скот, о самых выгнать в пески“. “Kazakhs
brought their livestock for sale to Yassy. The city’s head ordered to
take away the cattle and chase the Kazakhs out to the sands” [88,
р. 131]. Аудармашылар бұл сөйлемдерде Хакім Мұхамед-
Мазид тарханды орысшасында Хаким деп, ағылшыншасында
„the city’s head» «қала басшысы» деп, генерализация тәсілін
қолданады да, есімді атап көрсетпейді.
Осындай тәсілмен аударылған Қасым сұлтанның
Ақсаңдақ атты жүйрігі [86, 174 б.], орысшасында конь [87, с.
161], ағылшынша horse [88, р. 173] болып берілгендіктен,
жылқы атын беретін оним жоғалып кетеді.
Қазақшада [86, 40 б.]: «Содан кейін қарға бойлы Қазтуған
орыс қалаларын шапқан Бонақ, Қотан, Шерухан, Кончак,
Сүрбөрі, Құнама, Көбек, Торсық тағы басқа Қыпшақ
хандарының әрқайсысының жауынгерлігін, ел аузында аңыз
болып жайылған жорықтарын дәріптей келіп, «өз елдері түгіл
бөтен елдерге өлмес аңыз қалдырған осындай хан мен
батырлар тудырған Қыпшақты кім қор санар?» деп ожарлана
жырын тоқтатты». Орысшада [87, с. 36]: «Потом перечислял
имена множества других ханов прославивщихся своими
набегами на русские земли, на волжских болгар и на
Византию». Ағылшыншасы орысшасындағыдай [88, р. 38]:
“Then he enumerated the names of many of the other khans who
became famous due to their raids on Russian principalities, the
Volga Bulgars and Byzantium” (ағылшын тіліндегі аударманың
үзік сызықпен асты сызылған жерінде дұрысы: “the names of
many other khans” болу керек – Н.Р.). Орыс тіліндегі және орыс
тілінен аударылған өзге де шетел тілдеріндегі аудармаларда
Бонақ, Қотан, Шерухан, Кончак, Сүрбөрі, Құнама, Көбек,
Торсық тағы басқа Қыпшақ хандарының есімдері түгелімен
«множества других ханов» сөзімен алмастырылып,
аудармалардан мүлдем көрініс таппай қалады.
Көріп отырғанымыздай, аудармада мұндай тәсілді
қолданудан мысалдардың кейбірінен түпнұсқаға келіп-кетер
ештеңе жоқ сияқты көрінгенмен, кейбірінің салдарын залалсыз
деу қиын.
Аударманың «авторизованный перевод» деген түрі бойынша
түпнұсқа авторының келісімімен аударма құрылымында аса
қажеттілік жағдайында қандай да бір аз-кем өзгертулердің орын
алуы мүмкін. Бірақ біздің жағдайымызда «авторизованный
перевод» деген атты асыра пайдаланып, аудармашының тым
еркінсуі байқалады. Осылай еркінсу нәтижесінде аударма
мәтіндерінде көптеген атаулар жоғалып кетіп жатса, кей

129
атаулар тыңнан пайда болып жатады. Жалпы есепте
атаулардың жойылып кетуін де, пайда болуының да себептерін
бір сөзбен, аудармашының тым еркінсуі салдарынан деп
түйіндеуге болатын тәрізді.
Тыңнан пайда болған атаулардың мән-жайына толығырақ
тоқтасақ, кей есімдердің (1) аудармашының өз тарапынан
берілетін түсіндірмелер барысында пайда болатыны байқалады.
Мысалы, «... в соседней Хиве по приказу хана был коварно
вырезан русский полутысячный отряд князя Давлет-Кизден-
мурзы, или Александра Бековича Черкасского, как назывался он
на русской военной службе“ [87, с. 181]. “… a one a half strong
detachment of prince Davlet-Kizden-Murz, or Alexander Bekovich
Cherkassky, as he was called in the Russian military, was considiously
massacred on orders by the khan in the neighbouring Khiv” [88, р.
193]. Түпнұсқа мәтінінде мұндай сөйлем де, осы сөйлемнің
текшесі (абзац) де түгелімен кездеспейді, мұнда қолданылған
Давлет-Кизден-мурза, или Александр Бекович Черкасский
(Davlet-Kizden-Murz, or Alexander Bekovich Cherkassky) есімі
аудармашы тарапынан енгізіледі.
Өзге мысал: «Келесі, бір мың жеті жүз елу екінші жылы
генерал Киндерман Қызылжар бекінісін салып болып, осы
бекіністің бітуіне Қызылжарда үлкен жәрмеңке ашылған» [86,
313 б.], «... в следующем году царский генерал Киндерман
устроил первую ярмарку в только что отстроенном городе при
урочище Кзыл-жар, названном вскоре Петропавловском» [87, c.
297]. Ағылшын мәтінінде: “…Kzyl-Zhar, which was shortly
afterwards given the name of Petropavlovsk” [88, p. 319].
Қызылжар атауына «артынша Петропавловск болып аталған»
деген қосымша түсінік берілгендіктен, түпнұсқада жоқ жаңа
городоним пайда болады.
«Одинокий холм в степи, который облюбовал себе хан
Абулхаир, был тем самым, которого когда-то безродный
туленгут убил острым куруком его любимого волкодава» [87,
c. 270]. “A solitary mound in the steppe that Khan Abulkhair took a
fancy to was that same one near which the kithless tulengut had
killed his favourite wolf-hound with a sharp kuruk” [88, p. 293].
Түпнұсқада бұған балама сөйлем жоқ, болған жағдайда 283-
беттен табылу керек болатын. Бұл сөйлем Әбілқайыр мен оның
тұңғыш ұлы Нұралының әңгіме-дүкен құрып төбе басында
отырған жерінде М. Симашконың тарапынан ол төбенің қандай
төбе екендігіне қосалқы берген толықтыруы арқылы қосылады.
Көркем шығарма аудармашысы екі мәдениет ортасындағы
дәнекер болғандықтан, оның кейбір түсініксіз ұғымдарға
аударма тілінде түсіндірме беріп отыруы қажет болады. Ал біздің

130
аудармашыларымыздың берген түсіндірмелері бірде қажетті,
бірде қажетсіз болып жататын тәрізді.
Кейбір есімдер (2) аудармашының өз тарапынан баяндалған
оқиғалар барысында пайда болады. Түпнұсқада бірде-бір Теңге
деген антропоним кездеспейді, болған жағдайда есім 117-
беттен табылу керек болатын. Бірақ бұл есім орысшада (Тенге)
109111-беттерде, тиісінше, ағылшыншада (Tengeh) 118120-
беттерде 10 рет кездеседі. Аудармалардың көрсетілген
беттерінде Касым хан мен Бұрындықтың кедейден шыққан
барымташы Орақ батырмен болатын кикілжің оқиғасы және сол
оқиға желісінде Орақ батырға сатқындық жасайтын,
нәтижесінде батырдың қолынан қаза болатын Теңге атты
кейіпкер (ер адам) ойдан жасалынып шығарылады.
Неплюевтің қазақ даласына дастархан жайып, алғаш рет
арақ әкелетін оқиғасын да осы топтаманың мысалы ретінде
қарастыруға болады. Оқиғаның қазақшасында [86, 290-291 б.]
бірде-бір Қирабай деген есім кездеспейді. Орысшада [87, c. 276-
277]: «Нет... ты скажи, Кира-бай, за что... за что меня не любишь,
собака?!», «Будь здоров, Кира-бай!», «А ну, Кира-бай, подай мне
ту кругленькую!», «Ох и растение: слезы так льются из глаз... А
ну-ка, суньте его в рот моему другу Кира-баю!..» деп,
аудармашы шығарма түпнұсқасында болып жатқан көрініске
келіңкіремейтін жағдайды қосады. Ағылшын тілінде орысшаның
дәлме-дәл аудармасы беріледі [88, р. 299].
«Жаңа» атаулардың бірқатары (3) аудармада берілу тәсілінің
есебінен пайда болады. Мәселен, орысшаның 270-бетінде,
сәйкесінше ағылшын аудармасының 292-293-беттерінде
мынадай көрініс бар:

„Көшпенділ „Кочевники“ “The Nomads”

ер“
– айдерке [87, с. Аiderke [88, р.
270] 292]
– акташы [87, с. Аktashy [88, р.
270] 292]
– бакай [87, с. Bakai [88, р.
270] 292]
– волкодав [87, с. wolf-hound [88, р.
270] 293]
– каз [87, с. kaz [88, р.
270] 292]
– кедел [87, с. Кedel [88, р.
270] 292]
– курук [87, с. Kuruk [88, р.

131
 270] 293]
– кыркмылтык [87, с. Кyrkmyltyk [88, р.
270] 292]
– таз [87, с. Taz [88, р.
270] 292]
– такшы [87, с. Takshy [88, р.
270] 292]
– Утей [87, с. Utei [88, р.
270] 292]

Мұндағы „волкодав“ пен „курук“ жайы жоғарыда айтылды.

Түпнұсқада 282-бетте: «Ал Ордан жетпіс-сексен шақырым бері
тұратын, Торғай өзенінің бойын жайлаған Әбілқайырдың қол
астындағы Арғын мен Қыпшақ руларының кей ауылдары енді
Кіші жүз ханының қарамағынан шығуды ойлады». Орысшада
270-бетте: „В результате воинственные родовые вожди
Младшего жуза стали оказывать неповинование хану
Абулхаиру, а аргынские и кипчакские племена торайгыр, каз,
кедел, утей, таз, кыркмылтык, айдерке, акташы, такшы и
бакай, населявшие пойму реки Тургай и относящиеся к
Среднему жузу, но починявшиеся до сих пор Абулхаиру, стали
откровенно говорить о желательности выхода из-под его
власти“. Ағылшын аудармасында [88, р. 292]: “As a result, the
bellicose leaders of the Junior zhuz started disobeying Khan
Abulkhair, while the argyn and kipchak tribes of toraigyr, kaz, kedel,
utei, taz, kyrkmyltyk, aiderke, aktashy, takshy and bakai, who
inhabited the flood-lands of the Torgai River and belonged to the
Middle zhuz but had until then been subordinated to Abulkhair,
began to openly talk of a desire to get out of his control”.
Түпнұсқаның «арғын мен қыпшақтың кей ауылдары» деген
тұсында аудармашының өз тарапынан берілген толықтыруы
арқылы аталған айдарке, акташы, бакай, каз, кедел,
кыркмылтык, таз, такшы, утей дейтін орысшасы племена,
соған сай ағылшыншасы tribes (тайпалар) болып берілетін
жаңа атаулар пайда болады. Пайда болған атауларды
генерализация (жалпылау) тәсіліне қарама-қарсы ұғымда
қолданылатын конкретизация (нақтылау) деген тәсіл ретінде
қарастыруға болады. Бірақ „бүге-шүгелі ақпарат қайдан
алынды?“, „оған қажеттілік қанша?“, „түпнұсқада бар
атауларды қысқартып, жоқ атауларды жасаудың не үшін
қажеті болуы мүмкін?“ деген сұрақтар туады. Жауаптардың
„авторизованный перевод“ астарында жатуы мүмкін.
Кей атаулар (4) түпнұсқада қолданылған есімнің шектен
шыққан бұрмалануы нәтижесінде пайда болады. Мысалы,

132
орысшада [87, с. 500] Жусахан деген жаңа есімнің пайда болу
себебін бақсақ, қазақшадағы [86, 533 б.] Жошы мазары деген
жерде, неге екені белгісіз, Жошы орнына Жусахан деп
жазылады екен. Соған орай ағылшын тілінде Zhusakhan делініп
транслитерацияланып [88, р. 532], Қосымша Б-да мүлде тосын
есім ретінде тіркелді:
Жошы [86, 15 Джучи [87, Jutchi [88, p.
б.] c.10] Szhuchi 28]
Жусахан [87,c. Dzhuci [88,
500] Dzhuchi p.201]
Szhuch [88,
Juji p.397]
Zhusakh [88,
an p.431]
[88,
p.201]
[88,
p.460]
[88,
p.53]
Мұндай тосын есімдердің „этимологиясын“ тек қана мәтіндерді
түпнұсқамен мұқият салыстыра оқу арқылы анықтауға болады.
Ал салыстырылмай оқылған жағдайда, яғни не орыс тілінде, не
ағылшын тілінде оқыған оқырман үшін бұл Жусахан мен
Zhusakhan-ның қандай көреген кісіге де Жошы екендігін
болжап таптырмайтындығы даусыз. Жошыдан (Жошы ханнан)
гөрі мұны Мұсахан деп болжау оңайырақ.
Қазақшада [86, 67 б.]: «Дәл осы кезде Ақжол би жанында
үш аңшы серігі бар, қаршыға салмақ боп қазақтың көне
мәдениетінің кіндігі болған қарт Арғынаты тауларының
бөктеріндегі бір кезде Барақ хан Ордасы тұрған Барақкөл
маңына саяхатқа шыққан», орысшада [87, с. 59]: «Два дня
назад Акжол-бий с двумя джигитами отправился на соколиную
охоту в сторону гор Аиртау» дейтін сөйлемдер бар. Ағылшын
мәтіні [88, р. 63] орысшасына ұқсас, ондағы атаулардың
графикасы: Akzhol-Biy, the Airtau Mauntains (“Mоuntains” болып
жазылу керек – Н.Р.). Барақ хан есімі бұл жерде аталмағанмен,
кейін кездеседі, Барақкөл қайта кездеспейді, жоғалып кетеді.
Ал Арғынаты тауларының орнына Айыртау жазылады. Ал
Айыртаудың өзінің кестеден ағылшын тіліндегі аудармасында
кейде Айыртау, кейде Артауыз құмы (the Artaus sands) деп
берілгенін байқауға болады.
Осындай онимдердің ағылшын тіліндегі жүйесіз түзілген
графикасы «жаңа» атаулар қатарын толықтыра түседі.

133
Қосымша Б-дан көпнұсқалы атаулардың танылмастай өзгеріп,
не бұрмаланып кеткен элементтерінен мысалдардың
бірқатары мынадай:
Аллақұл – Аллакул – Allakula
Аќбала – Акбала – Arkala
Єнет Баба – Анет-баба – Aneta
Бєтеш – Ботеш – Botesha
Бұқарбай – Бухарбай – Bakaharbai
Тасболат батыр – Басбулат – Basbulat
Хақназар хан – Хан Хакназар – Khan
Khaknmazar
Алмалық – Алмалык – Alamalyk
Сығанақ – Сыгнак – Sagnyk, Sytnak
Божбан – Божбан – Bomzhan
Қаракесек – каракесек – Karasek
Тама – тама – Tam
Қаражал – Караджал – Karadzhala
Ќаражар – Каражал – Karazhal
Қарқаралы – Каркаралы – Karakala
Үлкенаяқ өзені – Речка Улькаяк – Ulkayak
Талас өзені – Талас – Talak
Жұмысымыздың 15-бетінде мысалға алынған Kazgutan-
Zhyrau, Tauk-Khan-дар өз алдына, мұндағы кей атауларға
біресе әріп қосылып, біресе алынып тасталып, Aneta, Botesha,
Tam болып, «еурожөндеуден» өткізіліп, мүлде танылмайтын
түрге еніп, «жаңа» есімдер қатарын толықтыра түсетінін
көруге болады. Атаулардың көпшілігі көзге де, құлаққа да
жағымсызданып, дөрекіленіп кететіндігі – ешбір ақтап алуға
келмейтін, шектен шыққан немқұрайлықтың нәтижесі.
Онимдер графикасындағы мұндай жүйесіз әркелкіліктің
лингвистикалық және экстралингвистикалық себептері өткен
бөлімшеде таратылып айтылған болатын. Мәдениет аралық
қарым-қатынаста мұндай шектен шығушылық қарекетке жол
берілмеуге тиіс болатын.
Сонымен, аудармалардан кей онимдердің жоғалуы мен
тыңнан пайда болу себептерін бірсыпыра талдап өттік. Қорыта
айтқанда, кей атаулардың аударма тілдеріне өтпей қалуы:
1. аудармашы тарапынан маңызды деп танылмаған
мағлұматтардың аударылмай кетуінен;
2. қайсыбір оқиғалардың қысқарып кетуінен;
3. атаулардың аудармада берілу тәсілінен
(генерализация).
Кей атаулардың тыңнан пайда болуы:

134
1. аудармашының өз тарапынан берілетін түсіндірмелер
барысында;
2. аудармашының өз тарапынан баяндалған оқиғалар
барысында;
3. атаулардың аудармада берілу тәсілінен
(конкретизация);
4. түпнұсқада бар атаудың аудармадағы графикасының
өрескел бұрмалануынан.
Анықталған себептерді сараптаймыз. «Авторизованный
перевод» жасау «со-авторлық» жасау деген сөз емес.
Аударманың қандай түрі болмасын, аудармашының өзге біреудің
шығармасындағы бір мағлұматтарды маңызды деп, енді бір
мағлұматтарды маңызсыз деп шешу, сондай-ақ қайсыбір
оқиғаларды өз қалауынша алып-салу құқығы шектеулі. Ал
түсіндірмелерге келсек, алдын айтып өткеніміздей, реалий
атауларды аудармашы аударма мәтіні барысында түсіндіріп
отыруы тиіс. Бірақ түсіндірмелер барысында (аса бір қажеттілік
жағдайында болмаса) қандай да бір қосалқы атаулардың
килігетін жөні бар деп ойламаймыз. Аудармаларда атаулардың
берілу тәсілдерінің бірлі-екілі генерализация және
конкретизация деп аталатын тәсілдері қолданылып тұр деп,
бірқатар онимдердің жойылуы мен пайда болуына түсіністікпен
қарау жолдарын қарастырдық. Әйтсе де, реалий атаулардың,
жалпы лингвомәдени бірліктердің трансформациясы жөнінде
аударма теориясы мен практикасында жиі болмаса да, арагідік
ұшырасып қалатындығы болмаса, аталған генерализация,
конкретизация тәсілдері географиялық атаулар мен кісі аттарын
беруге қолайлы тәсіл деп танылмайды. Мұнда қолданылатын
тәсілдің дұрысы транскрипция немесе транслитерация болуға
тиіс.
2.1.3 ОНИМДЕРДІҢ АУДАРМА МӘТІНІНДЕ
БЕРІЛУ ТӘСІЛДЕРІ ЖӨНІНДЕ
Онимдер кең мағынасында тілдегі реалий атаулармен де
астасып жататын ауқымды ұғым. Оларды тілден тілге
зақымсыз көшіру аудармашыдан үлкен ұқыптылық пен
біліктілікті талап етеді. Тілден тілге аударылмайды, тек
біржақты транскрипция / транслитерция тәсілдері арқылы
беріледі деген антропонимдер мен топонимдердің өзіне
келгенде іс жүзінде осы тәсілмен шектеле алмай қалатын
кездер көптеп кездеседі. Оның үстіне тілдегі реалийлердің де
ономастиконнан өз алдына тәуелсіз «шекарасын
демаркациялау» оңайға соқпайды. Бірақ екеуіне де даусыз
ортақ нәрсе, ол бұлардың белгілі бір этностың өзіне ғана тән
атаулары екендігі. «Непереводимое в переводе» деп аталатын

135
еңбектің авторлары С. Влахов және С. Флорин бұл екі ұғымды
бір-бірінен тек графикалық тұрпатынан ажыратуға болады:
жалқы есімдер бас әріппен жазылса, реалий атаулар кіші
әріппен жазылады деп көрсетеді [93, с. 12]. Бұл авторлар:
«Жалқы есімдердің аудармасы таза практикалық тұрғыдан
алғанда көзге оғаш көрінуі мүмкін, себебі Шекспир барлық
тілде Шекспир емес пе, мұнда аударатын не бар? Ал
аударатын болсақ, shake + spear = «найзамен шайқау»
болады, контест кейде мұндайды да талап етуі мүмкін,
сондықтан аудармашы бұған да дайын болуы керек» [93, с.
207] дегенді айтады.
“Нені аудару, нені аудармау керек?” деген с±раќ
төңірегінде айта кетуіміз керек бір жєйт, ±лттыќ шµп, ±лттыќ
г‰л, ±лттыќ сиыр, ±лттыќ ж±лдыз болмайтындыќтан, оним
сµздердіњ ішінде фитонимдер (µсімдік, г‰л аттары),
зоонимдер (жан-жануарлар аттары, оларға қойылған есімдер
емес), сондай-аќ, астронимдер мен космонимдер (аспан
денелері мен ж±лдыз аттары), µзге тілдерге сол тілдердегі
аталуы бойынша, яғни онимдердің аналогы (баламасы)
берілуі тиіс. Сондай-аќ, адамныњ тіршілік аясындаѓы артионим
(µнер туынды атаулары), библионим (жазба шыѓарма
атаулары) сияќты т.б. кµптеген атаулар аударылады.
Атаулардың аударылмайтын қатары тілден тілге арнайы
тәсілдер арқылы беріледі. Көптеген әдебиет көздерінде
аударма теориясында мұндай атауларды тілден тілге өткізудің
барлық тәсілдерін негізінен төмендегіше төртке бөліп
қарастыруға болады делінеді. Мәселен, С.П. Романова мен А.Л.
Коралованың «Пособие по переводу с английского на русский»
деген еңбегінде: «1) транскрипция и транслитерация; 2)
калька; 3) аналог, или приблизительное соответствие; 4)
толкование, или разъяснительный перевод» делінеді. Мұнда
транскрипция мен транслитерацияның тиімділігі сонда, ол
сөздің дыбыстық және графикалық тұрпатын береді, мәтін
көлемінің ұлғайып кетуіне жол бермейді. Калька күрделі
сөздер мен сөзтіркестерді бөлшектеп аударады. Аналог,
немесе барабар сәйкестік, бұл – түпнұсқа тіліндегі ұғымға
толық сәйкес келмейтін, ұқсас ұғымдарды аударма тілінде
беретін сөздер мен сөзтіркестер. Ал түсіндірме тәсілі әрдайым
мәтіннің ұлғайып кетуіне жол береді және бұл оның басты
кемшілігі болып табылады деп, берілген тәсілдер тарқатылады
[125, с. 32-35].
Әйтсе де, біз жалпы онимдер мен реалийлерді тілден тілге
кµшіруді тµмендегіше тәсілдермен беріледі деп, кеңірек
мағынасында қарастырдық:

136
 1. транслитерация
2. транскрипция
3. транслитерация + т‰сіндірме
4. транскрипция + т‰сіндірме
5. калька (сөзбе-сөз аудару)
6. жартылай калька (немесе калька + транслитерация /
транскрипция; транслитерация / транскрипция + калька)
7. аналог (нақпа-нақ балама / барабар балама)
8. экспликация (сипаттама)
9. генерализация (=гипонимия) (жалпылау)
10. конкретизация (нақтылау)
11. плантация (қондыру – Н.Р.), т.б.
Бұған дейін жұмысымыздың 22-23-беттерінде
транскрипция және транслитерация тәсілдерінің
мысалдарымен, 30, 33-беттерде генерализация
(=гипонимия) (жалпылау) және конкретизация (нақтылау)
тәсілдерінің мысалдарымен таныс болдық. 18-бетте сөз болған
Жетіқарақшы мен Үркердің берілу тәсіліне тоқталып өтсек,
«Большая Медведица» – «семь ярких звезд», «явственно
обозначив ковш» – «Seven bright stars” делініп, космоним
аудармаларда экспликация (сипаттама) тәсілімен беріледі.
Келесі бір қолданысында Жетіќараќшыны орыс тіліне [87, с.
370] Семь Разбойников етіп калька тәсілімен аударып, беттіњ
тµменгі жаѓында Семь Разбойников – Большая Медведица деп
аналогын (баламасын) береді. Seven Robbers болып, осы
жолмен аѓылшын мєтінінде [88, c. 394] калька тәсілімен
аударылып, Seven Robbers – the Great Bear делініп, беттің
тµменгі жағында атаудың енді орыс тіліндегі аналогы
(баламасы) Большая Медведица калька тәсілімен аударылып
беріледі. Бірақ ағылшын тіліндегі the Ursa Major (тілдіњ GA
н±сќасында – the Big Dipper) деген дайын нақпа-нақ
балаламалар қолданылмайды.
‡ркерді орысша мєтінде Уркер, аѓылшыншада the Urker
stars деп, µз мєтінінде аудармай, беттің тµменгі жағында Уркер
– Плеяды, Urker – Pleiades деп беріп, бір ±ѓымды екі сатылап
жеткізеді. Б±л єрине, т‰сіндірілмей кеткеннен єлдеќайда
жаќсы болѓанмен, жарамды жол емес. Мұндай атаулардың
баламасы, яғни аналогы бірден аударма мєтінінде берілгені
жөн болатын. Ал аудармашы оќырманды баламалы
±ѓымдармен таныстырѓысы келсе, оларды кітап соњында
(glossary – глоссарий) сµздікшеде кµрсеткен болса, ол аударма-
туындыныњ баѓасын кµтермесе, т‰сірмеген болар еді.
Шығармада лингвомәдени бірліктердің жиі ұшырасуы
аудармашыға жеңіл тимейтіндігі белгілі. Тиісінше, трилогия

137
аудармаларында кµптеген реалийлердің маѓынасы
ашылмайды, оқырманға т‰сініксіз ќалпында ќалады, не
болмаса жаңсақ түсінік берілетін жағдайлар кездеседі. Т
‰сіндірмелерде ж‰йе жоќ (кездескен сµз бірінші
ќолданысында емес, екінші, ‰шінші ќолданысында т
‰сіндірілуі м‰мкін). Дегенмен, онимдер мен реалийлердің
аудармашыѓа ауыр тиетініне қарамастан мєдениетаралыќ
коммуникацияда алатын орны ерекше құбылыс болғандықтан,
аудармашы бір ұлттың, не ұлыстың, не ұлт өкілінің (не жеке
тұлғаның) болмысына зақым келтіріп алмау жағына сақтықпен
қарауға тиіс. Ал төменде келтірілген мысалдардан бірќатар
тілдік ќ±былыстар тµњірегінде мәдениетаралық
қарым-қатынаста «компромисс» таба алмай,
аудармашылардың екі (біздің жағдайымызда ортаңғы тіл орыс
тілі болғандықтан, ‰ш) мєдениет арасалмаѓындаѓы
алшаќтыќты жуыстыра алмаѓан т±старынан хабардар
боламыз.
Түпнұсқадаѓы [86, 450 б.] “– Кенекењ тірі т±рса, ±мыттыра
ќоймас, – Ожар к‰лімсіреді де сєлден соњ орнынан т
‰регелді. – Ал кµріскенше сау болыњыз” дегенді орысшаѓа: “–
Покуда жив Кенеке, разве забудешь эту науку. – Ожар хоть и
назвал шутливое прозвище Кенесары, говорил очень серьезно.
– У него глаза беркута, с красными жилками…” [87, с. 430] деп
аударады. Аударма мәтіні жөнінде айтылатын сөз көп,
дегенмен, бұл жердегі айтпаѓымыз, Кенеке деген атаудыњ
шутливое прозвище болып т‰сіндірілуі – білместік. Ќазаќта,
керісінше, есімніњ алѓашќы буынына -еке ќосып сµйлеу
сыйлаѓандыќ, ќ±рмет т±тќандыќ белгісі болатын.
Жалпы аударма ж±мыстары барысында кейде
аудармашылар шыѓарма кейіпкерлері есімдерініњ мєн-
маѓынасын транскрипция / транслитерация + калька,
кейде транскрипция / транслитерация + т‰сіндірме
тәсілдері арқылы нақтылап отырады, т‰сіндірмені
шындыѓында ќажет т±татын есімдер бар. «Кµшпенділердегі»
Ақсақ Темір, Қаздауысты Қазыбек, Асан Ќайѓы, т.б. осындай
есімдер қатарына жатады (Қосымша Б). Мәселен, Асан Ќайѓы
«Кочевникиде» Асан-Кайгы [87, с. 30], Асан-Кайгы – Асан-
Горемыка [87, с. 119] делінеді де, «The Nomads» оны Asan-Kaigy
[88, р. 33], Asan-Kaigy or Assan the Poor Devil [88, р. 129] деп
аударады. Єрине, б±л Асан – байѓ±с-жын-шєйтан деген сµз
емес, солай бола тұрғанмен, the Poor Devil деген кµшедегі
аянышты итке, не болмаса сондай аянышты кісіге айтылатын,
бейшара, байѓ±с деген маѓынаны беретін тіркес. Асан-
Қайғының басындағы қайғы күйбең тіршіліктің қайғысы емес,

138
халықтың, елдің басындағы қайғы, ойшылдың, философтың
қайғысы болатын. Сондықтан, есімнің Asan, the Woeful немесе
Asan, the Sorrowful болып берілгені д±рыстау болатын еді.
Мысалдыњ кµрсетілген беттеріне ќараѓанда жалқы есімніњ, не
ұлттық атаудың маѓынасын т‰сіндіру ќажеттігі туѓан
жаѓдайда т‰сіндірменіњ екінші, не ‰шінші емес, алѓашќы
ќолданыста берілуі тиіс болатын аса ќарапайым ќаѓиданы да
аудармашылардыњ саќтамаѓаны байќалады.
Өзге тілдерде баламасы жоќ, ќазаќтыњ ұлттық
атауларының бірі – кµкпар, ќазаќ туралы этнографиялық
шыѓармада кездеспеуі м‰мкін емес. Оның берілу тәсілін
аудармашылар дұрыс таңдаған: транскрипция /
транслитерация + т‰сіндірме. Дегенмен, аудармашылар
біркелкі т‰сіндірме бермеген, єр жерде берілген т
‰сіндірмелерініњ бєрін ќосќанда да атаудың маѓынасы
ашылмайды. Сµзді бір кездескенде орысшасы «…во многих
конных состязаниях» [87, c. 135] деп кетеді, м±ны
аѓылшыншада “in many horse races” [88, p. 148], яѓни «ат
жарыстары» деп береді. Таѓы бір кездескенде «кокпар, конная
борьба» [87, c. 137] дейді, аѓылшын тілінде «The kokpar, the
wrestling on horseback» [88, p. 148], яѓни “кµкпар – ат
‰стіндегі к‰рес” деп т‰сіндіріледі. Енді бірде кµкпар сµзі
«Ќазаќ елі б±л кезде кµкпарѓа тартуѓа дайындалѓан серке
тєрізді еді» [86, 193 б.] деген сµйлемде кездеседі. Орысшасы:
“Страна казахов была похожа на освежеванную жертву,
приготовленную к кокпару – древнему празднику козлодрания
[87, c. 178] деп беріледі. Аѓылшыншасы: “The country of the
Kazakhs was like a freshly skinned sacrifice ready for Kokpar, the
ancient festival of slaughtering a goat” [88, p. 190] делінеді
(астын сызып ерекшелеген біз – Н.Р.). Келесі бір кездескенде
ќазаќшасы [86, 209 б.] …сайыс, к‰рес, кµкпар, жамбы ату…»
болып сµйлемніњ бірыњѓай м‰шелері ќ±рамында кездеседі.
М±ндаѓы кµкпарды орысша аудармасы «неизменные конные
игры с козлодранием» [87, c. 199] деп т‰сіндіреді. Ал
аѓылшыншасы [88, p. 212] осы ќолданыстыњ орысшасынан да
шыѓа алмай, оныњ ойын деген сµзін алады да, єр жерде тым
єркелкі т‰сіндіріліп келе жатќандыѓын байќаѓан болу керек,
алдыњѓы т‰сіндірмелерге де ж‰гінетін тєрізді, “games on
horseback”, яѓни “ат ‰стіндегі ойындар” деп алады. Кµріп
отырѓанымыздай, ќазаќтыњ кµкпарыныњ орысшадан
аударылѓандыќ салдарынан аѓылшынша т‰сіндірмелері бірде
«ат жарыс», бірде “ат ‰стіндегі к‰рес”, бірде “ат ‰стіндегі
ойындар” болып єркелкі т‰сіндіріліп келсе, ењ ќатеніњ
дµрекісі сол, кейбір жерлерде «кµкпар деген б±л ќазаќта

139
кµнеден келе жатќан ешкі союдыњ мейрамы (не жарысы)»
болып та беріліп отыр. «Ешкі союдан мейрам (не жарыс)
µткізетін» халық шетелдік оқырманның жадында оңды пікір
қалыптастырмайтыны анық. Б±л “Сөз мағынасын анықтаңыз,
сонда сіз жарты әлемді адасудан құтқарасыз” деген француз
ойшылы Рене Декардтыњ сµзін еске салады.
Онимдердің транслитерациясындағы жүйесіздіктен болған
көпнұсқалық пен зақымданған атаулар және түсіндірмесіндегі
біліктіліктің жетіспеуінен орын алған келеңсіздік шетел тілді
оқырманға онсыз да есте сақтауға есімдері көп шығарманың
түсінуін қиындатып, қолайсыздық тудыруы мүмкін. Дегенмен,
мұндай жағдаяттардың өзге тілді оқырманның намысына тиіп,
жанына бата қоймайтыны анық. Түсінуге қолайсыздық туған
жағдайда шетел тілді оқырман шыдамының шегі шығарманы
оқымай жаба салумен шектеледі. Ал түпнұсқа тілінің өкіліне
мұндай келеңсіздіктен туатын жағымсыз әсер өлшемінің шегін
айту қиын. Өркениеттік мәдениет деңгейінен көріне алмайтын
мұндай қаракеттер мәдениетаралық коммуникацияда
түсінбеушілікке, араздыққа бастауы мүмкін. Оған себеп не?
Біріншіден, өзге тілді оқырманға жер-су, ел-ру атауларының өз
қалпында жеткені керек, екіншіден, аудармада кеткен
жаңсақтықтар өзге тілді оқырмандар тарапынан керағар пікір
қалыптастырады, бұл ұлт мүддесіне нұқсан келтіреді. Ұлттық
атаулар, ұлтқа тән болмыс қол сұғуға болмайтын рухани
қазына. Сондықтан онимдерді (сондай-ақ реалийлерді)
аударма мәтінінде лингвомәдени бірлік ретінде қарастырып,
тілден тілге «зақымдамай» алып өту аудармашының міндеті.
Заманауи аудармашы маман өзінің біліктілігі сөздердің
аудармасын білумен өлшенбейтінін, өзінің лингвистикалық,
лингвомәдени, психологиялық дайындықтары сай болмайынша
қандай да бір жауапты істі мойнына алмауы жөн екенін білсе
керек. Себебі, мұндай дайындығы болмаған маманға қандай
да болмасын бір елдің ономастикалық атауларының сол ұлттың
бар болмысын бойына жиып тұрған рухани қазынасы екендігін,
оған аса сақтықпен, үлкен құрметпен қарауы тиіс екендігін ұғу
оңайға түспейді.
Аударма (єсіресе, кµркем шыѓарма аудармасы) барысында
аудармашыныњ мєдениетаралыќ байланыстыњ, этномєдени
ќарым-ќатынастың қызу ортасында «әділ тµреші» бола білуі
оның ең бірінші міндетінен саналады. Бүгінгі күннің талаптары
тұрғысынан аудармашыға тілдерді жете меңгеруімен қоса
аудармада дипломатия тілін білуі міндеттеледі. Қандай да
болмасын ақпаратты әр түрлі мәдениеттер арасында «тігісін

140
жатқыза» жеткізе білу қабілеті – оның біліктілігінің басты
белгісі.
Зерттеу нысанымыздағы «Көшпенділер» трилогиясы
тарихи-этнографиялық шығарма болғандықтан, онда
лингвомәдени бірліктердің мейлінше тығыз келуі – заңдылық.
Жоғарыда көрсетілген онимдерді аударма мәтінінде
трансформациялау тәсілдерінің алғашқы онын осы шығарма
аудармаларынан ұшырастырдық. Ал соңғы көрсетілген
плантация (қондыру – Н.Р.) тәсілін аудармалардан
жолықтырған жоқпыз, оның себебі, бұл тәсіл бойынша беруші
тілдің онимін қабылдаушы тілге өзгеріссіз қалпында алып
келіп қондырамыз, бұл кµбіне гомогенді (бір текті) єліпбидегі
тілдер арасында қолдануға қолайлы саналады. Ал біздің
күнделікті тәжірибемізде Қазақстан Республикасының үш
тілділік саясаты аясында (яғни оқырманға оғаш көрінбейтін
болса), қажеттілік жағдайында кирилл қарпінде жазылған
мәтін арасында бұл тәсілді арагідік қолданып жүрміз.
Жұмысымыздың Кіріспе бөлімінде келтірілген BBС World News
телеарнасының, “EL Periodico” испан газетінің атын өзгеріссіз
қалпында алуымыз осының мысалы. Тек мұндай жағдайда
оним мәтін ішілік не қиғаш қаріппен, не болмаса тырнақшаға
алынып оқшауланып жазылады.
Бөлім соңында зерттеу нәтижелерінен мынадай ой
түйінделеді: мєдениетаралыќ коммуникацияда жұмыс
нәтижелері көрсеткендей жағдаяттан түсінбеушілікке,
ұлтаралық араздыққа жол берілмес үшін онимдер мен
реалийлер аударма мәтінінде лингвомәдени бірлік ретінде
қарастырылып, оларға қол сұғуға болмайтын ұлттық рухани
қазына ретінде мемлекет тарапынан қорғалу шаралары
қарастырылуға тиіс. Мұны мемлекет Қазақстан
Республикасының „Тіл туралы Заңында“ қарастырылған
19-20-баптарының жүзеге асырылуын қадағалау арқылы іске
қоса алады. Тек талаптарды іске қосу тетігі шетел тілдерінде
қазақ онимдерін жазу ережелерін бекітіп алу қажеттілігіне
келіп тіреліп тұр. Біз жұмысымыздың алдағы бөлімдерінде
қазақ атауларын ағылшын тілінде қалай жазудың проблемасын
шешу жолдарын қарастырмақпыз.

141
 ІI БӨЛІМ БОЙЫНША ЌОРЫТЫНДЫ
Транскрипцияның өзі орфографияѓа с‰йенетін жазу
болғанмен, қажеттілік жағдайында мыс, Ualichanuly ма,
Walichanuly ма? деген сияќты екіұдай т±старынан туындайтын
белгілі бір ±станымдардың болуы керек. Ал транслитерация
жазудыњ әріпке-әріп шартты коды болѓандыќтан, кейде тіпті
єріптердің орналасу позициясына ќарай таѓайындалатын
тањба болѓандыќтан, ондай тањбалар ж‰йесін
ќ±растырушылар єрќалай н±сќаны ±сынуы м‰мкін. Ал оныњ
арнайы келісіліп, бекітілген ISO, GOST стандарттары тәрізді
ережесі (инструкциясы) болмаѓан жаѓдайда кµпн±сќалыќтыњ
орын алуы заңдылық.
Негізгі дереккөз І. Есенберлиннің “Кµшпенділер”
трилогиясында қолданылған онимдер орыс тіліндегі
аудармада (аударма шыққанға дейінгі) 1959ж. жарық көрген
«Инструкция по русской передаче географических названий
Казахской ССР» атты нұсқаулықтың бар болуына қарамастан
ешќандай ережеге негізделмей транскрипцияланѓан.
Орысшада кµп µзгеріске ±шырап транскрипцияланѓан онимдер
аѓылшын тіліндегі аудармасында ж‰йесіз кейде
транслитерацияланып, кейде транскрипцияланған. Соның
салдарынан аѓылшын тіліндегі мәтінде қазақ онимдері көп
жағдайда төл дыбысталуынан алшақ кетіп, кейде м‰лдем
танылмайтын жаѓдайѓа жетіп, µрескел бұрмалаушылықтарға
бой алдырѓан. Осындай жүйесіз әркелкілікті талдау жасау
нәтижесінде онимдердің аѓылшын тіліндегі графикасында
орын алѓан кµпн±сќалыќтыњ төмендегіше себептерін
анықтадық: ењ бірінші басты себеп, аудармашы тарапынан
транскрипция мен транслитерация терминдерініњ аражігініњ
ашылмаѓындыѓы (мыс, Khan-Janybek [88, p. 137], Khan
Dzhanybek [88, p. 165]); екінші басты себеп, орыс тілі арқылы
аударылу салдары; ‰шінші себеп, қазақ онимдерін ағылшын
тілінде транслитерациялау ережесініњ болмауы; тµртінші
себеп, графикалыќ интерференцияныњ єсері (мыс, Ulymau
Mountains [88, p. 207], Daylet-bai [88, p. 432]); бесінші себеп,
түпнұсқа мәтінінде бір нұсқада жазылмаған атаулардың
кездесуі (мыс, Қарабура [86, 74 б.], Қара Бура [86, 398 б.]);
алтыншы себеп, аударманың бір қолдан шықпауы (мыс, 235-
бетке дейін Khan Abulkhaіr, 235-беттен кейін Abu’l-Khayr Khan,
283-беттен ары ќарай қайтадан Khan Abulkhaіr); жетінші
себеп, мєтін терудегі немќ±райлыќ (мыс, Bektolat-Bei [88, p.
342], Khodzhi Akhmed Yassav [88, p. 196]); сегізінші себеп,
аударма ж±мыстарына єр т‰рлі дењгейдегі ќажетті

142
лингвистикалыќ, лингвомәдени, психологиялыќ, т.б.
дайындыќтардыњ жеткіліксіздігі. Осының салдарынан
аудармашы тарапынан өзге тілдегі этномәдени ұғымдарға өз
деңгейінде мєн берілмеген, ±лт ќ±ндылыќтарына едеуір зақым
келген. Б±л себеп онимдердің орыс тіліндегі транскрипциясы
мен аѓылшын тіліндегі транслитерациясына ортаќ айтылады.
Қазаќ онимдерініњ 2 тілге де тым «айдау кµрген» формада
жеткізілуі мен т‰пн±сќа мєтінініњ б±рмалануына жол
берілген. Себептердіњ алѓашќы бесеуін лингвистикалыќ,
соњѓы ‰шеуін экстралингвистикалыќ деп таптыќ.
Аудармалардан кей атаулардың жоғалуы мен тыңнан
пайда болу себептерін талдадық. Қорыта айтқанда, кей
атаулардың аудармалардан табылмауы:
1. аудармашы тарапынан маңызды деп танылмаған
мағлұматтардың аударылмай кетуінен;
2. қайсыбір оқиғалардың қысқарып кетуінен;
3. атаулардың аудармада берілу тәсілінен
(генерализация).
Кей атаулардың тыңнан пайда болуы:
1. аудармашының өз тарапынан берілетін түсіндірмелер
барысында;
2. аудармашының өз тарапынан баяндалған оқиғалар
барысында;
3. атаулардың аудармада берілу тәсілінен
(конкретизация);
4. түпнұсқада бар атаудың аудармадағы графикасының
өрескел бұрмалануынан.
Түпнұсқадағы кейбір онимдердің аудармалардан
табылмауының және керісінше жаңа атаулардың пайда болуы
жағдайларының барлығына ортақ себеп – аудармашының
«авторизованный перевод» тәсілін асыра сілтеп, тым
еркінсуінің нәтижесі. Онимдерді кең мағынасында аударма
ж±мыстары барысында аудармашыѓа жеңіл тимейтін
с±рақтардың бірі дедік. Олардың тілден-тілге
трансформациясын тµмендегіше тәсілдермен беріледі деп,
кеңірек мағынасында қарастырдық:
1. транслитерация
2. транскрипция
3. транслитерация + т‰сіндірме
4. транскрипция + т‰сіндірме
5. калька (сөзбе-сөз аудару)
6. жартылай калька (немесе калька + транслитерация /
транскрипция; транслитерация / транскрипция + калька)
7. аналог (нақпа-нақ / барабар балама)

143
 8. экспликация (сипаттама)
9. генерализация (=гипонимия) (жалпылау)
10. конкретизация (нақтылау)
11. плантация (қондыру – Н.Р.), т.б.
«Көшпенділердің» аудармаларындағы онимдер мен кей
реалийлердің берілу жолдарын сараптау барысында көптеген
ұлт өкілінің намысына тиетін керағар жағдаяттарға кез болдық.
Мєдениетаралыќ коммуникацияда түсінбеушілікке, ұлтаралық
араздыққа жол берілмес үшін онимдер мен реалийлер аударма
мәтінінде лингвомәдени бірлік ретінде қарастырылып, ұлттың
қол сұғуға болмайтын рухани қазынасы ретінде мемлекет
тарапынан қорғалуға тиіс. Ол үшін Мемономком, Мемтерминком
арқылы мемлекет қазақ онимдерін шетел тілдерінде
транслитерациялау ережелерін қабылдап, тиісті заңмен бекітуі
тиіс.
Ал заманауи аудармашының бұл тұрғыда жазбаша/ауызша
жұмыстарында дипломатия тілін меңгеру, дипломат ретінде
әрекет ете білу қабілеті талап етіледі. Қазақ онимдерінің
орыс/ағылшын аудармаларындағы графикасы дереккөз
түпнұсқасымен салыстыра қарағанда тек графикалық тұрғыдан
ауытқушылықтарға орын берілумен шектелмей, аударма
мәтіндерінде де елеулі өзгерістердің бар екенінен хабар береді.
Сондықтан «Көшпенділер» трилогиясының, сондай-ақ шетел
тілдеріне орыс тілі арқылы аударылған өзге де туындылардың
сапалық сипатын толықтай ашатын кешенді зерттеу
жұмыстарын қолға алу жақын болашақтың міндеті болуға тиіс
деген ой түйеміз.

3. ЌАЗАЌ ФОНЕМАЛАРЫН АЃЫЛШЫН ГРАФИКАСЫНДА

ТАЊБАЛАУДЫЊ ГРАФЕМАЛЫЌ ПРИНЦИПТЕРІ

3.0 КІРІСПЕ-ТҮСІНДІРМЕ
http://ru.wikipedia.org/wiki/ISO_9 сайтында берілген
мағлұматта ISO 9 Халықаралық стандарты кирилл қарпіндегі
славян және славян емес тілдердің латын қарпіндегі
транслитерациясы жүйесін анықтайды. ISO 9-дың өзге осы
тектес жүйелерден басты артықшылығы − нақтылық. Мұнда
әрбір әріпке бір әріп немесе әріптіркесі белгіленген, қажеттілік
жағдайында таңбалардың бірін-бірі қайталамасы үшін әр түрлі
диакритикалық таңбалар қолданылады. Бұл кирилл қарпіндегі
түпнұсқаны дәл беруге және одан кері қарай транслитерация
жасауға мүмкіндік береді. ISO 9-дың бұған дейінгі ISO/R 9:1954,
ISO/R 9:1968 және ISO 9:1986 деген нұсқалары алғашында тіл
білімінде ғана жұмсалатын (ғылыми транслитерация)

144
халықаралық жүйеге негізделген болатын, бірақ олар біржақты
тілдің фонетикалық жағында жұмсалумен ерекшеленді
(Қосымша В).
Біздің жасап шыққалы отырған тоқтамдарымыз жалпыға
ортақ практикалық қолданысқа жұмсалу мақсатына арналады.
Мақсатымыз – ағылшын графикасында қазақ мәтінін
жазу емес, ағылшын мәтінінде қазақ атауларын жазу.
Қазіргі уақытта активті қолданыста жүрген латын қарпіне
көшіру ұғымы, транслитерациялау, транскрипциялау деген
терминдердің бір мағынада қолданылмайтыны белгілі.
Қысқаша тоқталып өтсек, транслитерация бір тілдің сөздерін
екінші бір тілге әріпке-әріп принципімен көшіру, мұнда әріп
басына әріп жептеген жағдайда диакритикалық таңбалардың
жұмсалуына орын беріледі. Транскрипцияның одан
айырмашылығы тілден тілге көшіру үдерісі мұнда ешқандай
үстеме таңбалардың көмегінсіз тілдің таза өз табиғаты
шеңберінде жүзеге асады. Бұдан транслитерациялау мен
латын қарпінде жазу ұғымдарының ұқсас жақтары бар екені
байқалады. Айырмашылықты біз жұмысымыздың алға қойған
мақсатынан таба аламыз. Біздің мақсат – ағылшын мәтінде
қазақ атауларының мейлінше түпнұсқадағы айтылымына
жақын нұсқасында графикалануын қамтамасыз ету. Осыған
орай, біз қолданып отырған транслитерация термині
(практикалық) транскрипцияға жақын келеді, нақтырақ
айтқанда, мұны транслитерацияның белгілері орын алған
транскрипция деп атауға да болар еді. Өйткені кім де кім
қандай да бір тілден тілге көшіру үдерісінде ең қарапайым
жолмен шетел тіліндегі сөздің дыбысталуын қабылдаушы
тілдің қалыптасқан жазу жүйесімен жазып алу арқылы жүзеге
асыруға талаптанады. Осы мүмкіндікті ағылшын тілі де кез
келген тілдің сөздерін көшіруде сарқа пайдаланады. Бірақ
бұған дейін сөз болғанындай, кейбір тілдердің
транскрипциялау мүмкіндігі табиғатынан жоғары болады да,
кейбір тілдерде бұл мүмкіндік шектеулі болады. Біздің зерттеу
нысанымыздағы екі тілдің бірі – қазақ тілі бұл тұрғыдан
мүмкіндігі жоғары тілдер қатарынан болды да, ағылшын тілі,
керісінше, мүмкіндігі шектеулі тілдерден болды. Сондықтан, біз
осы жұмысызда транскрипцияға мейлінше жақын
транслитерацияны жасап шықтық десек болады.

3.1 КЕЙБІР БАТЫС БАСЫЛЫМДАРЫ ТЄЖІРИБЕСІНЕН

Қазақ атауларын ағылшын тілінде транслитерациялауда
басшылыққа алынатын ереженің болмауынан тек аударма-
туындыларда ѓана емес, батыс ғалымдарының да Ќазаќстан,

145
Орта(лық) Азия, жалпы т‰ркі дүниесінің тарихы, діні,
этнографиясы туралы жазған өз зерттеулерінде де
ономастикалық атаулар мен ұлттық атаулардың графикасында
елеулі қиындықтарға тап болатыны түсінікті жәйт. Бұл жөнінде
зерттеушілердің өз тарапынан да айтылмай жүрген жоқ.
Мәселен, 1987ж. АҚШ-тың Калифорния штатындағы Станфорт
университетінде КСРО ұлттары сериясымен шыққан Martha Brill
Olcott-тың «The Kazakhs» («Қазақтар») деп аталатын кітабында
«Транслитерация туралы“ (“Notes on Transliteration”)
ескертпелерінде автор тарапынан мынадай түсініктеме
беріледі, үзінді алсақ: “...Қазақ есімдерін ағылшынша жазудың
қазіргі де, революцияға дейінгі де қабылданған біркелкі
стандарты болмағандықтан, оларды мен орысша жазылуы
бойынша транслитерацияладым. Бағы ма, соры ма, кім білген,
бүгінгі күнгі Қазақстанда бұлай ету қалыпты құбылыс, оған
қоса, КСРО-да шығып жатқан қазақтар туралы әдебиеттің
барлығына дерлігі орыс тілінде. Ал Кеңес ережесін
қаламайтындар үшін мен қазақша атауларды араб
жазбасындағыша транслитерацияладым. Дегенмен, мен тіл
маманы емеспін және революцияға дейінгі қазақ архивін
пайдаланған жоқпын. Менің атауларды жазуым ұсқынсыз
болуы да мүмкін, бірақ осылай жазуға шешім қабылдадым. Мен
оқырманның кешіріммен қарауын сұраймын, әйтсе де менің
осылай жазуға талаптануымның өзі мен қолданған әдебиет
көздеріндегі жазудан тәуір” деп, кішкентай тақырыпшада сол
кездің өзіндегі қазақ атауларының графикасына қатысты
келелі мәселелерді қозғап өтеді [126].
Осы тектес қазіргі уақытта, яғни 2001ж. Ұлыбританияда
басылып шыққан Bruce G. Privratsky-дің (Брус Привратский)
“Muslim Turkistan” (“Мұсылман Түркістан”) деп аталатын қазақ
діні мен жалпы түйген ойлары туралы жазылған кітабында
қазақ атауларын транслитерациялау жөнінде қандай мағлұмат
берілгендігіне тоқталамыз. Әрине, автор Брус Привратский 8
жыл жанұясымен Түркістан қаласында тұрып, Қожа Ахмет
Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінде
дәріс беріп, осы уақыт ішінде аталған кітабын жазуға
ізденумен ғана шектелмей, қазақ тілін жақсы меңгерген
ғалым. Сондықтан, автордың “Транслитерация туралы”
ескертпесі (“Notes on Transliteration”) толымды беріледі және
төмендегі кесте ұсынылады [127, xix-xx].

146
7 кесте – “Muslim Turkistan” кітабында берілген транслитерация
Russian-
The Transliter Pronunciation Notes Latin and
Kazak - Other
Alphabe ation Variants
t
A a (as in father)
Ә ä (as in cat)
Б b
В v
Г g
Ғ ġ (as in the guttural French r:raison) gh
Д d
Е e (slightly palatalized: ye) ye
Ë yo
Ж j (as in French jeune, English pleasure) zh
З z
И Iy (schwa + ee as a back diphthong) i
iy (short i+ee as a front diphthong)
ī (as in freet, in words from Arabic)
Й y (semivowel, as in yes) i, j
К k (velar or soft k)
Қ q (back-velar or hard k)
Л l
М m
Н n
Ң ng
О o (with a glide in initial position: wo)
Ө ö (as in German schön but with a glide:wö)
П p
Р r
С s
Т t
У ū (as in moon, Turkish su) u
w (in initial position, and in foreign words)
Ұ u (very low, rounded back vowel) û
Ү ü (as in German für but closer to ö)
Ф f
Х h (as in German ich) kh, ch, h
Һ h
Ц ts
Ч ch tsch
Ш sh
147
 Щ sch shch
Ъ (Russian hard sign) ‘
Ы ı (schwa, as in Turkish hanim) y
І i (shorter than English short i)
Ь (Russian soft sign) ’
Э e (unpalatalized short e in foreign words)
Ю yu
Я ya
Bruce G. Privratsky 7-кестеде көрсетілген
транслитерациясын өзінің аталған зерттеу еңбегінде қазақ
информанттарынан алынған деректер мен әдебиет көздерінен
алынған мағлұматтарды ағылшын тіліндегі аудармасына қоса
түпнұсқасындағыша нақпа-нақ жеткізу үшін дәйексөздік
(цитатный) принципте қолданған. Мысалы: “Every Kazak knows
how to say that “our religion is Islam, our God is Allah, our Prophet
is Muhammad”” (dinimiz isläm, QudayImIz Alla, payġambarImIz
Muhammad) [127, p. 92]. Сонымен қатар, автор “Glossary”/
Cөздікшесін (кітапта қолданылған ұғымдардың түсіндірмесін)
бергенде қазақ тіліндегі реалийлерді кирилл қарпінде қоса
береді, мысалы: aq niyet (ақ тиет) – the “pure intention” that
precedes prayer, intercession, etc. Атаулардың бұлай берілуі өзге
авторларда әдетте кездесе бермейді. Бұл да дәйексөздік
(Уәлиевше түпнұсқалық) принципте беріледі. Дегенмен,
мейлінше ұқыпты жасалған Bruce G. Privratsky-дің қазақ
атауларын және қазақ мәтінін транслитерациялау жолын біз өз
жұмысымыздың тек онимдерді транслитерациялауға
бағытталған мақсатына үлгі етіп ала алмаймыз. Себебі
түсінікті: транслитерацияның мұндай (қатаң 63 б. қараңыз) түрі
дәйексөздік (=түпнұсқалық) принциппен (осы әдебиет
көзіндегіше) принциптің атына сай арнайы мақсатқа ғана
жұмсалады.
Жалпы батыс зерттеушілерінің қандай да бір соңғы
уақытта жарияланған еңбектерін алып қарасақ, онда елдегі ең
соңғы өзгерістерге дейін енгізіліп үлгергенін көруге болады.
Сондықтан, ономастикалық атаулар мєселесі, ењ алдымен, µз
тарапымыздан шешім табуы тиіс. Мәселен, Алматы қаласының
жазылуы б±рынѓы кењестік ‰лгіде ќалыптасќан Алма-Ата
болып жазылу формасынан Алматы нұсқасына ауысќан бойда
барлыќ батыс аќпарат кµздеріндегі ќолданыс Alma-Ata емес,
Almaty болып µзгеріске ене бастады. Астананың ауысуы да
артынша көрініс тапты. Тіпті б±дан саяси астар іздегендер:
“One of the major reasons of moving the capital from Almaty to
Akmola is the “Kazakhization” of the North” [128], яғни
«Астананың Алматыдан Ақмолаға ауыстырылуының басты
себептерінің бірі – солтүстікті қазақыландыру» деп жазды.
148
 Дегенмен, батыстың қазақ мәтінін транслитерациялау
тәжірибесінің бізге қандай да бір мақсатқа жұмсауға қолайлы,
пайдалы тұстары бар ма? Мұнда екі мәселені айтуға болады.
Біріншіден, 7-кестеде көрсетілгендей нақпа-нақ дәлдікпен кері
қайтарылатын (кеңейтілген) транслитерацияны қазақ әліпбиін
латын қарпіне көшірудің ең тиімді нұсқаларының бірі ретінде
қарастыруға болады. Екіншіден, батыс авторларының
еңбектерінде (әдетте) қолданылатын ad hoc (нақты бір
мақсатқа, мысалы, бір кітапқа ғана арналған)
транслитерациясы зерттеу-еңбек мәтінін ала-құлалықтап
сақтап, оның өміршеңдігін қамтамасыз ететіндігінде сөз жоқ.
Сондықтан, қандай да болмасын тіларалық қалыптасқан,
қабылданған ереженің болмауы жағдайында осындай ad hoc
транслитерация – тығырықтан шығудың бірден-бір жолы болып
табылатынын атап өтуіміз керек.
Батыс тәжірибесінде ұзақ уақыттан бері ішкі-сыртқы
онимдерді реттеп, стандарттаумен айналысып келе жатқан
танымал ұйымдардың жұмыстарына да қысқаша тоқталып
өтейік. Ұлыбританияда 1919ж. құрылған PCGN (The Permanent
Committee on Geographical Names) Географиялық атаулар
жөніндегі тұрақты коммитет жұмыс істейді, оның басты
функциясы Британия мемлекетіне Біріккен Корольдықтың
территориясынан тыс (Антарктидадан басқа) жерлердің
онимдерін қалай жазу керек екендігі жөнінен кеңес беріп
отыру. Қазіргі ғаламдық саясатта өзіндік топонимиялық
ұстанымдарын жүргізіп отырған ерекше ұйым
[http://www.pcgn.org.uk/]. Бұған баламалы ұйым ретінде U.S.
BGN (United States Board on Geographic Names)
[http://geonames.usgs.gov/] – Америка Құрама Штаттарының
Географиялық атаулар жөніндегі Кеңесін айтуға болады.
Кеңес 1890ж. президент Benjamin Harrison-ның бұйрығымен
құрылған федералдық ұйым, оның бүгінгі географиялық
атауларды стандарттап отыру мақсатында қалыптасқан
формасы 1947ж. Заң арқылы бекітіліп орныққан. Кеңестің
құрамында отандық атаулар комитеті (the Domestic Names
Committee (DNC)) мен шетелдік атаулар комитеті (the Foreign
Names Committee (FNC)) жұмыс істейді. АҚШ ішілік, 50 штатқа
қатысты, сондай-ақ, шет мемлекеттердің географиялық
атауларын, Антарктида мен су асты географиялық атауларын
стандарттаумен айналысады. Әр штаттан екі жыл сайын
ауысып отыратын мамандар Кеңеске мүшелікке тіркеліп,
ақысыз қызмет көрсетеді. Кез келген жеке тұлға, жеке
немесе қоғамдық ұйым Кеңестің қарауына жаңа атаулар,
өзгерген атаулар немесе талас тудырып жүрген атаулар

149
жөнінде ресми шешім қабылдауға өтініш бере алады. Кеңес
өзіндік принциптерін, саясатын, оны іске асырудың тетіктерін
жетілдіріп қалыптастырған, тәжірибелі ұйым. Сыртқы
атаулар мәселесіне келгенде өзінің британдық
әріптестерімен (PCGN) кеңесе отырып, шешім қабылдайды
(қараңыз, Қосымша В, 3-кесте). Жұмыс нәтижелері
(хаттамалары) тиісті басылымдарда, интертнет сайттарында
жарияланып отырады.
Кейде орталықтар мен ұйымдардың ұстанатын өз
ережелері болады (қараңыз, Қосымша В, 1-2-кестелер). БҰҰ
қандай қаріпті тіл болмасын латынға көшіру
транслитерациясының Халықаралық ISO және UNGEGN
ұйымдарының арасында бірауыздылықтың болуына
шақырады (paper E/CONF.91/CRP.39, there should be some
liaison between the International Organization for Standardization
(ISO) and the United Nations Group of Experts on Geographical
Names (UNGEGN) on the subject of romanization[149, p.31]
Қазақстанда Қазақстан Республикасы үкіметінің жанынан
құрылған Мемлекеттік ономастикалық комиссия
(Мемономком) және Мемлекеттік терминологиялық комиссия
(Мемтерминком) жұмыс істейді. Бұл комиссиялардың да (мыс,
Мемономком-ның) облыстық, аудандық, қалалық
орталықтары бар. Жұмыс нәтижелері тиісті басылымдарында
жарияланып отырады. Тек бұл ұйымдардың батыстағы
әріптестері PCGN, U.S.BGN тәрізді сыртқы атауларды
реттеуде, стандарттауда сыртқы байланыстары қандай
дәрежеде деген сұрақтың әзірге басы ашық күйінде тұрған
тәрізді. Бұл, әсіресе, шетел тілдерінде өз онимдерінің қалай
графикаланып жүргендігінен хабардар болып, сол іске
тікелей (өз мамандары арқылы) араласу жөнінде айтылып
отырған мәселе.

3.2. АЃЫЛШЫН ТІЛІНДЕ ОРЫС СӨЗДЕРІН

ТРАНСЛИТЕРАЦИЯЛАУ ТӘЖІРИБЕСІНЕН
ТМД мемлекеттері ішінде бізге белгілі болғанындай,
бүгінге дейін әзірге ағылшын тілінде өз онимдерін біркелкі
жазуға нақты қадам жасаған Украина болып отыр. Украинаның
Заңды Мемлекеттік Терминологиялық Комисcиясы (the
Ukrainian Legal Terminology Commission (Decision N 9)) 1996ж. 19
сәуірде ресми украин тілінен ағылшын тіліне
транслитерациялаудың ержесін қабылдап, бекіткен. Бірақ
жүйені қабылдауын қабылдаса да, батыл түрде атаулар
графикасының басқа нұсқаларына тыйым сала алмаған.

150
Сондықтан бұл жүйе тек ресми құжаттарда сақталуға міндетті
делінген [129].
Ал ТМД елдеріндегі lingua franca – орыс тілінің бұл
мәселеде жай-күйі қалай екен? Ағылшын тілінде орыс сөздерін
транслитерациялау тәжірибесіне көңіл бөлуіміздің қандай
себептері бар?
Алдымен себептерден бастасақ, 1940ж. қараша айынан
бастап қазақ тілі КСРО-ға ортақ тіл болған орыс тіліне
жақындастырылып, славяндық кириллшені қолдана бастады,
барлық себеп осыдан бастау алады. Біріншіден, бүгінгі қазақ
жазуының әлі күнге орыс кириллшесінде тұрғандығы. Оған
қоса, екіншіден, орыс әліпбиіндегі барлық әріп таңбалары
түгелімен қазақ әліпбиінің құрамында сақталып отыр, басқаша
айтқанда орыс әліпбиіндегі 33 әріптің қазақ әліпбиіндегі 33
әріппен графикалық тұрпаты мен мағынасы сәйкес деуге
болады; үшіншіден, олардың таңбалайтын инвриант
фонемалары арасында фонологиялық тұрғыдан
контастивтіктің жоқтығын негізге алуға болады. Басқа сөзбен
айтқанда, орыс және қазақ тіліндегі бұл фонемалардың
репрезентанттары баламалы. Фонема мәселесі тіл біліміндегі
ең бір сақтықпен қарауды талап ететін сұрақтардың бірінен
болғандықтан, бұл тақырыпты арнайы зерттеген ғалым Ж.
Әбуовке жүгінейік: «қазақ тілінде (акцентті-фонологиялық
ұстанымдағы) зерттеушілер әдетте 25 дауыссыз (б, г, д, ж, з, й,
к, л, м, н, п, р, с, т, у, ш, қ, ң, ғ, һ, в, ф, х, ц, ч) бар» дей келе,
«олардың орыс тіліндегі дауыссыздардан айырмашылығы
қазақ тіліндегі дауыссыздарда жуан-жіңішкелік оппозиция
болмайды“ деп көрсетеді [130, с. 16]. Орыс тіліндегі 35
дауыссыз фонеманың көпшілігі жуан-жіңішке жұптарының
есебінен қазақ дауыссыздарынан саны жағынан асып кетеді.
«Сопоставление казахской и русской консонантных систем
показывает, что эквивалентными можно считать 15 фонем
русского и казахского языков: /р/, /b/, /m/, /t/, /d/, /n/, /s/, /z/,
/š/, /ž/, /l/, /r/, /j/, /k/, /g/» [131, с. 31]. Ғалым сингармонизм
бағытын ұстанады. Ал акцентті-фонологиялық (дәстүрлі)
ұстаным бойынша бұған /в/, /ф/, /х/, /ц/, /ч/ сияқты фонемалар
да қосылған болар еді. Басқаша айтқанда, қазақ әліпбиінде
кездесетін орыстың 33 әрпінің тұрпаты да, мазмұны да бірдей
деуге болады. Осыған байланысты, төртіншіден, ISO
стандарттары бойынша барлық кирилл қаріпті әліпбилердің
сәйкес әріптері үшін латын қарпіндегі біркелкі таңбалардың
бекітілгені тиімді болатыны белгілі (“ISO 9: Each Cyrillic
character is represented by exactly one unique Latin character, so
the transliteration is reliably reversible”) [132; 149]. Бесіншіден,

151
70 жыл отандастықтан қалған үлкен із ретінде Горький,
Лермонтов, Пушкин сияқты орыс есімдері Қазақстанның әр
қаласында бір-бір көшелерді, кітапханаларды, немесе басқа
объектілерді, сондай-ақ елді-мекендерді иемденіп, қазақ
ономастикасының өзіндік үлкен қабатын құрайды. Нақты
дерекке жүгінсек, бүгінде бір Алматы қаласының өзінде
орыстың 33 жазушысы, 22 суретшісі, 16 ақыны, 15 сазгерінің
атына көше берілген екен [133]. Алтыншыдан, қазақ
антропонимдерінің қалыптасуында Ресеймен тарихтастықтан
қалған тағы бір үлкен белгі − кезінде Светлана, Венера, Мира,
Михаил, Гагарин деп, т.с.с. қазақтарға қойылған орыс
есімдері. Осындай қазақ тілінде ассимиляцияланбай, сол
қалпында айтылып, жазылып келе жатқан орыс тілінің
атаулары олардың Ресей тәжірибесінде ағылшын тілінде қалай
жазылып жүргендігімен санасудың қажеттігін тудырады.
Орыс тілі – шығыс славян тілдерінің бірі, тарихында
ешқандай тілдің «қарамағында» болып, тәуелділік залалын
көрмеген, БҰҰ және ЮНЕСКО сияқты Халықаралық ұйымдар
мен конференциялардың жұмыс тілі болып заңды түрде
бекітілген 6 ресми тілдің (ағылшын, араб, испан, қытай, орыс,
француз) бірі. Ол тәуелділігін алған дербес республикаларда
қазіргі күнге дейін жергілікті ұлт тілдерімен ресми түрде тең
дәрежеде қолданылып келе жатыр. Сондықтан қазақ тілі мен
өзге де экс-кеңестік елдер тілдері сияқты емес, батыс елдері
тілдерімен тікелей байланыста бола алған және болып жүрген
орыс тілінің бұл тақырыптағы зерттеу жұмыстарының
әлдеқашан шешімін тауып, транслитерацияның біріздендіріліп
болатын уақыты еді. Өкінішке орай, бұл жұмыстың қолға алына
бастағанына көп уақыт болса да, күні бүгінге дейін бір
тоқтамға келе алмай отыр. Дегенмен, біркелкіліктің болуы
керек екені түсінікті болған соң, көпнұсқалылықтан бірнұсқаға
көшуге жасалып жатқан қарекеттің бар екені байқалады.
Мәселен, ұсыныс, пікір білдіруді сұрайтын сайттың бірі –
http://dbserv.ihep.su/~pubs/trans-e.htm. Жоба авторлары өз
нұсқаларын ұсынарда төмендегі ұстанымдарды алға тартады:
1. бір есімнің тек бір нұсқада транслитерациялануын
қамтамасыз ету;
2. ағылшын тілінің оқу ережелеріне сәйкес оқылуды
(readability) қамтамасыз ету;
3. тұрақты қалыптасқан транслитерациялау үлгілерін
ескеру;
4. авторлардың тәжірибесіне жүгіну.
Нәтижесінде назарға мынадай жоба ұсынады:
А–a Ë–e Л–l С–s Ч – ch Э–e

152
 Б–b Ж – zh М–m Т–t Ш – sh Ю – yu
В–v З–z Н–n У–u Щ – shch Я – ya
Г–g И–i О–o Ф–f Ъ–’
Д–d Й – i, y П–p Х – kh Ы–Y
Е–e К–k Р–r Ц – ts Ь–’
Бұл сайт беті сондай-ақ, IHEP Publications арқылы қабылданған
орыс есімдерінің Британ ағылшынында жазылу дағдысын
ұсынады да, бұл нұсқаны SLAC Library (HEP database)
американдық дәрігерлер қоғамында (American Physical Society)
қабылданған нұсқамен жақын деп тауып, екеуін қатар қоя
салыстырады.

8 кесте – IHEP / SLAC нұсқаларынның салыстырмалы көрінісі

Eсімдер/ IHEP SLAC Undesirable/

Original Қате нұсқа
names
Соловьё, Solov’ev Solov’ev, Soloviev, Solovjev,
Соловьев Solovev Solovyov
Матвеева Matveeva Matveeva Matveyeva, Matvejeva
Севрюкова Sevryukov Sevryukova Sevriukova
a
Акопян Akopyan Akopian Akopjan
Киселёв, Кiselev Kiselev Kisselev, Kiseljev,
Киселев Kiselyov
Яковлев Yakovlev Yakovlev Jakovlev, Iakovlev
Ёч, Еч Ech Ech Yoch, Ioch
Герштейн Gershtein Gerchtein Gerstein
Кожевников Kozhevnik Kozhevnikov Kojevnikov,
ov Kozjevnikov
Архипов Arkhipov Akhipov Arhipov
Маяцкий Mayatsky Mayatskii Majatskij
Иваньшин Ivan’shin Ivan’shin,
Ivanshin
Войнович Voinovich VoinovichVojnovich, Voynovich
Плющай Plyushcha Plyushchay
Plyuchai, Pliushchay,
y Plyushchaj
Балац Balats Balats Balatz
8-кестегі антропонимдер мүмкіндігінше түрліше оқылу
жағдайларын қамти іріктелген. Екі нұсқаның бір-біріне жақын
екенін аңғару қиын емес, айырмашылық тек қою бояумен
жазылған Акопян және Маяцкий есімдерінің жазылуында.
Біздің көңілімізге қонымды келетіні − IHEP Publications
153
нұсқасы. Неге? Себебі, SLAC Library (HEP database) нұсқасында
Akopian сөзіндегі я әрпінің берілуі іа болып, өз нұсқасының
Яковлев – Yakovlev, Маяцкий – Mayatskii сөздерінде кездесетін
сол әріптің ya болып берілу бірізділігін сақтамайды. Ал,
Маяцкий – Mayatskii есімдеріне келсек, орыс тіліндегі -ий
қосымшасының ағылшынша геминат іі (double i) арқылы
берілуін де қолдай алмаймыз, себебі біріншіден, қосарланған іі
(double i) әріптіркесі ағылшын тіліне жат құбылыс болса,
екіншіден, келесі Mayatsky деген нұсқадағы қолданылған у
әрпінің екпінсіз ауслаут позициясында оқылуы [I] дыбысын
береді және осы тестес жазылып, дыбысталатын (мыс,
Privratsky сияқты) есімдер мен фамилиялардың ағылшын
тілінде баршылық екенін айта кету керек. Осылайша, аталған
фамилиялардың Akopyan, Mayatsky деп жазылуын, IHEP
Publications нұсқасын қолдайтынымыз белгілі болды.
Біздің бұл көзқарасымызға біршама жақын пікір В.В.
Кабакчидің «Практика англоязычной межкультурной
коммуникации» / “In English about Russia and the Whole World”
деп аталатын екі тілде жазылған оқу құралында [134, с. 423]
жақсы көрсетіледі. Мұнда й єрпініњ тањбалануын бірегей ж
‰йеге келтіру ‰шін troika, perestroika сµздерінде i,
Dostoevsky, Grozny сияќты фамилиялардың соңында «-кий/-ый»
ќосымшасын жазуда y әрпінің жөн саналып жүргені айтылады.
Автор В.В. Кабакчидің нұсқасы:

А –A Ë–E Л–L С–S Ч – Ch Э–E

Б–B Ж – Zh М–M Т–T Ш – Sh Ю –Yu
В–V З–Z Н–N У–U Щ – Shch Я – Ya
Г–G И–I О–O Ф–F Ъ – ''
Д–D Й–I П–P Х – Kh Ы–Y
Е–E К–K Р–R Ц – Ts Ь–'
В.В. Кабакчидің де, мұның алдында берілген
http://dbserv.ihep.su/~pubs/trans-e.htm нұсқасын да
салыстырмалы түрде жақсы жасалған үлгілердің бірінен
санауға болады. Тек бір айта кетерлігі, «ағылшын тілінің оқу
ережелеріне сәйкес оқылуды (readability) қамтамасыз ету»
деген ұстаным тұрғысынан келгенде Е – E, Ë – E деген
сәйкестіктердің Е – YE, E болып, Ë – YO болып таңбаланғанын
жөн санаған болар едік. Бұл орайда IHEP Publications және SLAC
Library (HEP database) нұсқаларының Матвеева есімін Matveeva
деген графикасы оқылғанда Матвиива болып кетеді.
Сондықтан, біздіңше, сайттың «қате нұсқа» бағанындағы
Matveyeva деген есімнің окустикалық тұрпаты оның оптикалық
тұрпатына жақынырақ келеді. Сондай-ақ, Соловьевтің «қате

154
нұсқада» тұрған Solovyov деп жазылуын жөн көреміз (Бұл
таңбалар жөнінде алда қазақ есімдерінің ағылшын тіліндегі
транслитерациясын жасау тараушасында толығырақ сөз
етеміз). IHEP Publications және SLAC Library (HEP database)
нұсқаларымен санаса отырып жасалған
http://dbserv.ihep.su/~pubs/trans-e.htm транслитерациясы бұл
аталған тұстарда аса қарапайымдылық принципін ұстанған,
бірақ мұны өз ұстанымдары барысында атап көрсетпеген, бұл
да аса көңіл бөлуді қажет ететін ұстаным ретінде көрсетілуі
тиіс болатын. Біздің бұл нұсқаларға айтқан ескертпелеріміз
“Transliteration Techniques” оқу құралында Т.А. Казакованың
ұсынған нұсқасында толықтай ескерілетін тәрізді [96, c. 77]:

А–a Ë – e, yo Л–l С–s Ч – ch Э–e

Б–b Ж – zh, j М–m Т–t Ш – sh Ю – yu
В–v З–z Н–n У–u Щ – Я – ya
shch
Г – g, gh И – i, y О–o Ф–f Ъ–”
Д–d – П–p Х – kh, h Ы – Y
Е – e, ye К – k Р–r Ц – ts, c Ь – ’
Бұған бір қарағанда жақын нұсқа Ю.В. Пиввуева мен Е.В.
Двойнинаның «Пособие по теории перевода (на английском
материале)» еңбегінде [135, c. 266-267] берілген:
А–a Ë – e, yo Л–l С–s Ч – ch Э–e
Б–b Ж – zh, j М–m Т–t Ш – sh Ю – yu
В–v З–z Н–n У – U, OO Щ – shch Я – ya
Г – g, gh И – i, j О–o Ф–f Ъ–”
Д–d Й –Y П–p Х – kh, h Ы–Y
Е – e, ye К–k Р–r Ц – ts, c Ь–’
Дегенмен, бұл нұсқада және төменде келтірілген интернет
желісінде келтірілген 3 нұсқада елеулі қателіктерге жол
берілген деуге болады. «http://www.ut.ee/SOSE/translit.htm»
нұсқасы:
А –A Ë–E Л–L С–S Ч – Ch Э–E
Б–B Ж – Zh М–M Т–T Ш – Sh Ю –Yu
В–V З–Z Н–N У–U Щ – Sch Я – Ya
Г–G И–I О–O Ф–F Ъ–'
Д–D Й–J П–P Х–H Ы–Y
Е–E К–K Р–R Ц – Ts Ь–'
http://learningrussian.com/transliteration.htm сайты өз сайтында
қабылданған транслитерация үлгісін ұсынады:
А–a Ë – yo Л–l С–s Ч – ch Э–e
Б–b Ж – zh М–m Т–t Ш – sh Ю – yu
В–v З–z Н–n У–u Щ – shch Я – ya

155
Г–g И–i О–o Ф–f Ъ–’
Д–d Й–j П–p Х–h Ы–Y
Е–e К–k Р–r Ц – tz Ь–’
Қандай да ұсыныс, не пікірлер болатын болса
comments@learningrussian.com әдрісіне хабарласуды сұрайды
(мұндағы кейбір Е – e, Й – j, Ц – tz, Щ – shch cияқты таңбалар
төңірегінде біз өз пікірімізді білдірдік).
http://rudiplom.ru/translit.html сайтының орыс-ағылшын
транслитерациясы:
А –A Ë – Yo, Jo Л – L С–S Ч – Ch Э––
Б–B Ж – Zh М–M Т–T Ш – Sh Ю – Ju, Yu
В–V З–Z Н–N У–U Щ–– Я – Ja, Ya
Г–G И–I О–O Ф–F Ъ––
Д–D Й–J П–P Х – H, X Ы–Y
Е–E К–K Р–R Ц–C Ь–'
Үшеудің соңғысынан бастасақ, http://rudiplom.ru/translit.html
сайтындағы әлі пісіп-жетілмеген, шикілігі көп нұсқаны есепке
алмай-ақ қоюға болады, себебі мұнда аса қарапайым ағылшын
тіліне көшіру мен латын қарпіне көшірудің аражігі ашылмайды.
Мәселен, Ë – Yo, Jo, Й – J, Ю – Ju, Yu, Я – Ja, Ya деп
белгіленген сәйкестіктерді назарға алып қарайық, мұндағы
қатенің үлкені Ë – Jo, Й – J, Ю – Ju, Я – Ja әріп-таңба
жұптарында, автор үшін ағылшын тіліндегі j әрпі мен [j]
дыбысының айырмасы жоқ. Жоғарыда
http://dbserv.ihep.su/~pubs/trans-e.htm. сайтының мысалдар
кестесінде «қате нұсқа» бағанында негізінен осындай қателер
көрсетілген болатын. Негізінен осы j әрпі мен [j] дыбысына
қатысты қате мұның алдындағы екі нұсқада да, Ю.В. Пиввуева
мен Е.В. Двойнинаның нұсқаларында да орын алады.
Әр түрлі дерек көздерінен нұсқалардың қатарын көбейте
беруге болады, дегенмен, келтірілген мысалдар орыс
атауларын ағылшын тіліне транслитерациялау көрінісін
толықтай ашады. Қазірше http://dbserv.ihep.su/~pubs/trans-
e.htm. әдірісінің және қанық бояумен көрсетілген Т.А.
Казакованың нұсқалары біршама ойға қонымды деуге болады.

3.3 “HOW WOULD YOU SPELL?” (“ҚАЛАЙ ЖАЗАР

ЕДІҢІЗ?”),
“HOW WOULD YOU READ?” (“ҚАЛАЙ ОҚЫР ЕДІҢІЗ?”)
АУДИТОРЛЫЌ ЭКСПЕРИМЕНТ ҚОРЫТЫНДЫЛАРЫНА
ЛИНВИСТИКАЛЫҚ САРАПТАМА
«Ќазаќ ономастикасыныњ кей атаулары» деген атпен
Қазақстанда уақытша қызметте, оқуда жүрген аѓылшын жєне

156
американдыќ тіл өкілдерімен тєжірибе ж‰ргізу маќсатында
антропоним, топоним, этнонимдерден ќ±ралѓан 70 атау
негізінен аѓылшын графикасында ќиындыќ тудыратын,
екі±дай жєйттерге шешім табу маќсатында іріктелген.
Онимдерден алдын 42 әріп тізімі ұсынылады. Антропонимдерді
іріктеуде есімдердіњ танымалдыѓыныњ басты нысанѓа
алынбаѓандыѓын ескерте кетуіміз керек.
2 сатыдан тұратын аудиторлыќ эксперимент
қорытындыларын сараптаймыз. 1) “How would you spell?”
(Қалай жазар едіңіз?) моделі бойынша қазақ тілінен хабары
бар, хабары жоқ бірнеше американдық және (British Council-
дан) британдық тіл өкілдері ұсынылған тізім бойынша,
алдымен, “When hearing” (естігенде), одан соң “When seeing”
(көргенде), одан соң “When hearing and seeing”(естіп, көргенде)
осы сөздерді «Ағылшынша қалай жазған болар едіңіз?» деген
бағаналарды толтырады; 2) бірінші саты нәтижесін тексеру
үшін “How would you read?” (“Қалай оқыр едіңіз?”) деген кері
әдіс қолданылады. Тәжірибеге қатысушы репортерлар “How
would you spell?” (“Қалай жазар едіңіз?”) моделі бойынша
жазылған есімдерді дауыстап оқиды, нәтижесі қазақ жазуымен
транскрипцияланып, атауларды жазғанда қазақ дыбыстарын
жеткізудің ең ұтымды нұсқалары іріктеледі. Онимдерді жазу
барысында пайда болған ой-пікірлерін түсіріп отыру үшін
„Notes“ («Ескертпелер») бағанасын толтырады.
Үдеріске қатысушылар: Guy Chapman (27 жаста,
британдық, филолог, қазақ тілін білмейді, әліпбимен таныс,
British Council-да жұмыс істейді), John Waite (39 жаста,
британдық, филолог, қазақ тілінен аз ғана хабары бар, КБТУ-да
жұмыс істейді), Sarah Dobsevage (32 жаста, американдық,
филолог, орыс тілін біледі, қазақша білмейді), Brent M. Davis
(50 жаста, американдық, қазақ, орыс, неміс тілдерін біледі,
қытай тілінен хабары бар, “Сенім» көмек көрсету ұйымында
істейді), Charles Weller (44 жаста, американдық, тарихшы,
теолог, қазақ тілін жақсы біледі), Ymiko Weller (40 жаста,
жапон текті американдық, журналист, жапон, қазақ тілдерін
жақсы біледі, орыс тілінен хабары бар), Erik Aasland (42
жаста, американдық, социолог, қазақ тілін біледі), Laura
Aasland (14 жаста, американдық, Қазақстанда орыс
мектебінде оқиды, қазақ тілін білмейді, әліпбимен таныс), Nate
Aasland (10 жаста, американдық, Қазақстанда орыс
мектебінде оқиды, қазақ тілін білмейді, әліпбимен таныс).
“When hearing” негізінен транскрипция тәсілімен жүзеге
асса,“When seeing” барысында транслитерация белгілері орын
алады, сондай-ақ транслитерация белгілері “When hearing and

157
seeing” барысында да байқалуы мүмкін деп күткен
болатынбыз, нәтиже солай болды.
Ж±мысымыздыњ „2.1.1 Транслитерация көпнұсқалығының
себептері“ бөлімінде ќарастырылѓан «Кµшпенділер»
трилогиясыныњ аѓылшын тіліндегі аудармасында онимдердің
транслитерациясына жасалѓан сараптамада
кµпн±сќалылыќтыњ мынадай себептерін анықтаған
болатынбыз: ењ бірінші басты себеп, аудармашы тарапынан
транскрипция мен транслитерация терминдерініњ аражігініњ
ашылмаѓындыѓы; екінші басты себеп, орыс тілі арқылы
аударылу салдары; ‰шінші басты себеп, қазақ онимдерін
ағылшын тілінде транслитерациялау ережесініњ болмауы;
тµртінші себеп, графикалыќ интерференцияныњ єсері;
бесінші себеп, түпнұсқа мәтінінде бір нұсқада жазылмаған
атаулардың кездесуі; алтыншы себеп, аударманың бір
қолдан шықпауы; жетінші себеп, мєтін терудегі
немќ±райлыќ; сегізінші себеп, аударма ж±мыстарына єр т
‰рлі дењгейдегі ќажетті лингвистикалыќ, лингвомәдени,
психологиялыќ, т.б. дайындыќтардыњ жеткіліксіздігі
салдарынан аудармашының этномәдени ұғымдарға өз
деңгейінде мєн бермеуі, мұның салдарынан ±лт
ќ±ндылыќтарына зақым келтірілген деп, (5) лингвистикалыќ,
(3) экстралингвистикалыќ себептерді тапқан едік. Біздіњ
аудиторлыќ эксперимент жұмысымыздың нєтижесінде осы
себептер орын алды ма, жоқ па? Алдымен осы сұрақтың басын
ашып алудың маңызы бар.
Бағамдай келе, бірінші, үшінші, төртінші себептердің
мұнда да орын алғандығын байқадық: бірінші себеп,
респонденттер тарапынан транскрипция мен транслитерация
терминдерініњ аражігініњ ашылмаѓандыѓы (Sarah Dobsevage:
Ybyrai, Abrai, Ibirai, еtс.), ‰шінші себеп, бұған дейін қазақ
атауларын ағылшын тілінде транслитерациялау ережесініњ
болмауы; тµртінші себеп, графикалыќ интерференцияныњ
єсері (Brent Davis: Muxammed, Shyngghys xan, Xaleefa Altai;
Ymiko Weller: Әl-farabi, Aby Hacir, Әiteke bi, Ecenberlin, Guy
Chapman: Olo zhyz, etc.). Сондай-ақ, алтыншы себептің де
белгілері байқалатын тәрізді, респонденттердің психологиялық
және лингвистикалыќ дайындығы жеткіліксіз деуге болады.
Сонымен, 8 себептің төртеуі сақталып отыр деуге болады,
төртеудің алғашқы үшеуі лингвистикалық, соңғысы
экстралингвистикалыќқа жатады. Бірақ анықталған
себептердің «Көшпенділердің» аудармашыларының
себептерімен салыстыра қарағанда айырмашылығы бар,

158
бұлардың барлығы бірдей тіл маманы, не аудармашы
болмағандықтан бұл табиғи, осылай болуға тиіс себептер.
Айта кету керек, респонденттердің барлығы тапсырма
барысында үлкен қиындыққа кезікті. Бірқатар жазбаларда кей
дыбыстарды мүлдем таңбалау жолын таба алмай тығырыққа
тірелгені, сөйтіп кей сөздерді жаза алмағандығы туралы
«ескертпе» бағанасында өздерінің тарапынан көрсетілген
жәйттар бар. Жұмысымыздың алдыңғы бөлімінде бүгінгі
қолданыстағы қазақ жазуындағы е, ё, ж, й, х, ц, і, ю, я
таңбаларын ағылшын графикасында таңбалауда біршама
қиындық тудыратындар, ал є, ѓ, ќ, µ, ±, ‰, ц, щ, ы, ь, ъ
графемаларын ағылшын графикасында таңбалауда қиындық
тудыратындар ретінде қарастырып, бұлар жөнінде қандайда
бір тоқтамға келу міндетін алға қойған болатынбыз.
Сондықтан, тәжірибеге қатысқан репортерлардың осы
таңбалар, сондай-ақ өзге де графикалық тұрпаты
біріздендіруді қажет ететін онимдер жөніндегі ой-пікірлеріне
ден қойып, санасып, өз тарапымыздан сараптап алмақпыз.
Ағылшын тілінде жазылған „Notes“ («Ескертпелер»)
бағанасынан қажетті деген тұстарын қазақ тіліне аударып
аламыз.
Guy Chapman-нің негізгі пікірлері (көпшілігі ойға
қонымды):
[αι] is represented in a number of ways in English, including y, uy,
ie, igh, i and i…e, but most of these letter combinations are also
used for other sounds, including [ι] and [ι:]. In the transliteration of
Russian and Kazakh into English, [αι] is usually represented by ay
or ai. However, both of these letter combinations are almost always
pronounced [eι] in English; at least ai is an unusual letter
combination at the end of a word, and may at least cause the
reader to pause and question their pronunciation.
Adding an h to the ends of words such as Aktobeh, Kok Tobeh or
Toleh Bi could be one way to ensure pronunciation of the final
syllable – to many English speakers unfamiliar with the name,
Aktobe would be pronounced [‘αktәub]. An alternative would be to
use an accent, as in French: Aktobé
Ғ – gh, although Ғ sounds more like a French r to me
Қ – where kh appears in English through ‘naturalised’ foreign words
such as Khan, it is often pronounced simply as [k]. The same is true
for gh – usually pronounced as simple [g] in words like Afghanistan
Qazaq – initial q looks strange without u and doesn’t suggest kh
anyway.
Қазақ – 1st қ sounds like k, second қ sounds like kh
ң – like ng at the end of a word, e.g. sing

159
Ж – as far as I can see, there is no really satisfactory way of
transliterating [ ] into English, as it is not a sound which occurs in
English many words. Zh is the usual choice when transliterating
Russian and Kazakh, but I doubt if most English speakers would be
very sure how to pronounce Zheltoksan the first time they saw the
word.
Х – like Scotish loch.
Sarah Dobsevage-дың негізгі пікірлері (қолжазбадан
мысал үшін сканер арқылы алынған қиынды ұсынамыз):

John Waite-тің негізгі пікірлері:

«Мен үшін қазақ сөздерінен гөрі орыс сөздерін
транслитерациялау оңайға түседі, мүмкін қазақ тілінен
хабарымның, соған орай транслитерациялау тәжірибемнің
жоқтығынан болар. ... Менің транслитерациям сөздердің
екпініне байланысты, әрбір сөзді жазарда екпінін дұрыс табуға
тырысып отырмын» (түпнұсқасы ағ.т.).
Charles Weller-дің негізгі пікірлері:
Edige деген жазу кез келген қазақ тілінен хабарсыз
американдық тарапынан <едіж> болып оқылған болар еді, мен

160
тілді білетіндігімнен мұның “Yedigeh” екендігін білемін деп
жазыпты.
Ә, ү, ө әріптерінің тұсына “difficult” (қиын) деп жазады.

Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші жүз этнонимдерінде жүз орнына

қолданылып жүрген Tribe, Horde сөздерінің ағылшын тілділерге
беретін «жағымсыз» мағыналары туралы айтады. Бұл мәселеге
жұмысымыздың «3. 5 Белсенді қолданыстағы атаулардың
графикасын қалыптандыру жөнінде» деп аталатын бөлімінде
арнайы тоқталамыз.
Ymiko Weller -дің негізгі пікірлері:
Транслитерацияда егер қандай да бір графикалық тұрпат
бұрыннан кеңінен қолданылып келе жатқан болса, сіздің өз
ұсынысыңыз болатын болса, онда оны жақша ішінде берген
жөн (қаз. т.-не аударылды, Ymiko Weller-дің қолжазбасында көп
тіл білетіндігінің кері әсері байқалады, графикалық
интерференцияның әсері басым – Н.Р.)
Brent M. Davis-дің негізгі пікірлері:
F – no close sound in English Alphabet.
Khazakh – both beginning and ending K`s are aspirated. Q could
be used also, but a little strange for English speakers.
Й – еу as in ‘key’
T – t + h, h shows aspiration
Erik Aasland -тың негізгі пікірлері:
Kazak – I will say it in a way close to “қазақ”, an amirican with no
knowlege of Kazakh might say it like kāzāk to approximate the
sound of “a” in English “Pakistan”.
Көбей – to put the vowel combination “ei” at the end of a word is
probably confusing for an English speaker since that combination
is not placed at the of English words.
Laura Aasland-тың негізгі пікірлері (жасына лайық):
All the E`s and O`s were hard to do, especially, when they were
together.
The I`s were hard as well.
I think that Kazakh should have an H at the end to show that`s a
rough H.
Nate Aasland-тың негізгі пікірлері (жасына лайық):
Ғ – can’t mark
Ы, Ұ – difficult to mark
H – h sounded the same
Ж – zh because the beginning has z-sound and there is also an h-
sound after.

161
 Жұмыстың алдағы бөлімінде әрбір инвариант-фонемаға
бекітілген графеманың дәлелдемелері барысында
респонденттер қолжазбасынан алынған өзге де деректер
келтіріліп, бұл тақырып толықтырыла түседі.

3. 4 ҚАЗАҚ ЖАЛҚЫ ЕСІМДЕРІНІҢ АҒЫЛШЫН

ТІЛІНДЕГІ
ТРАНСЛИТЕРАЦИЯСЫ (ЖОБА)
А.А. Реформатский «Орфография собственных имен» атты
мақаласында өзге атауларды жазудың жалпы ұстанымын
«Надо сохранить своеобразие чужого языка и норму родного»
дейтін Гердердің сөзімен келтіреді. Ғалымның (А.А.
Реформатскийдің) осы мақаласында айтқан «өзге атаулар өз
лексикаңның ортасында қанша дегенмен «варваризмдер»
болғандықтан, олардың өзгелік жазылуы да сақтала берсін,
сол себепті де Тводл демей, Тводделл (Twaddell), Новый Сад
демей, Нови-Сад деп жазамыз» [136] деген пікірімен келісуге
болады, тек ондай «варваризмдердің» графикасы тіл өкіліне
тым қиындық тудырмағаны ақылға сыйымды болған болар еді.

162
Қолданыстағы тілдің орфографиялық нормаларынан өзге
тілдің атауларының жазылуы аз-кем шығып кететіне көнуге
тура келеді. Бұл тұрғыдан қазақ тіліндегі дж диграфының
қолданылып жүргенін айтып кетуге болады, қазақ тілінің
орфографиялық нормаларына мүлдем жат болса да Джорж
Буш, Майкл Джексон деп жазып жүрміз. Бұл туралы Ә. Қайдар:
«дж графемасын әліпбиге енгізу керек» деген пікірін айтады
[53, 152 б.]. Сол сияқты қазақ және орыс онимдерін жазғанда
спирант /ж/ фонемасын таңбалауға ағылшын тілінде zh
диграммасының қолданылып жүргенін айтуға болады.
Дегенмен, мұндай тоқтамдарды жасаудың қандай да бір негізі
болу керек. Бұл тәрізді әрдайым бірауыздан мақұлдана
бермейтін тоқтамдарға қандай негіздерге арқа сүйей келеміз?
Бұл тарауда осындай сұрақтар төңірегінде ізденіс жасаймыз.
Интернет желісінде 1971ж.-дан 1995ж.-ға дейінгі BGN,
PCGN, ISO 9, т.б. стандарттау ұйымдарының «Kazakh
Transliteration» (Қосымша В, 3-кесте) латын қарпімен берілген
транслитерациялау кестесі бар [137]. Бірақ мұны практикалық
қолданысқа икемсіз, ағылшын мәтінінде тек қиғаш қаріппен
“Transliteration Notes” арқылы беруге болатын диакритикалық
үстемелер жиынтығы деуге болады. Сондықтан да болар,
біздің ағылшын тілі өкілдерімен жүргізген аудиторлық
тәжірибеміз барысында репортерларымыздың бірі Charles
Weller «Notes/Ескертпелер» бағанасында: “Транслитерациялау
барысында қалай болғанда да ағылшын тілді оқырманға
атауларды мейлінше дұрыс дыбыстауына көмек болатын
жолды қарастырдым, сондықтан транслитерациялаудың
стандартты жүйесіне көп жүгінген жоқпын (I normally
transliterate according to whatever I feel help the English reader
best pronounce the term. Therefore, I do not follow a standardized
system for transliteration too closely)” дейді.
Транслитерациялау ережесін жасау алдында оѓан
ќойылатын талаптар мен жалпы ұстанымдарды белгілеп алу
шарт. «http://dbserv.ihep.su/~pubs/trans-e.htm» сайтында
кезіккен жоба авторлары орыс есімдерін транслитерациялауда
өз нұсқаларын ұсынарда төмендегі ұстанымдарды алға
тартатындығын айтқан:
1. бір есімнің тек бір нұсқада транслитерациялануын
қамтамасыз ету;
2. ағылшын оқу ережелеріне сәйкес оқылуды (readability)
қамтамасыз ету;
3. тұрақты қалыптасқан транслитерациялау үлгілерін ескеру;
4. авторлардың тәжірибесіне жүгіну.

163
Аталған ұстанымдарды толығымен мақұлдай отырып, тағы
бірқатар толықтырулар арқылы тізімді жалғастырамыз:
5. қолдануға қиын емес, ќарапайым;
6. үнемділікті қамтамасыз ету;
7. диакритикалық үстемелерді қолданбау;
8. (орфографияның дифференциалдық принципіне орай)
мүмкіндігінше таңбаға таңба принципін сақтау;
9. респонденттермен жасалған тәжірибе нәтижелерімен
санасу.
Ұстанымдарға үстеме түсіндірме беруге аса қажеттілік
көрінбейді, дегенмен, оларды нақылай өтеміз:
1. транслитерация ережелерінің ұқыпты сақталуы
жағдайында бір есімнің тек бір ғана нұсқада графикалануы
өздігінен шешім табатын мәселе екені даусыз, бірақ бұл үшін
түпнұсқада бір есімнің бірнеше нұсқада жазылуы орын алмауға
тиіс;
2. ұстаным бойынша транслитерацияланатын сµз негізінен
µзініњ фонологиялыќ транскрипциясы бойынша ќабылдаушы
тілдіњ орфографиялыќ ерекшеліктеріне орай тањбаланады,
б±л басты шарт;
3. ұстаным халықаралық қолданысқа етене еніп кеткен
атаулармен санасуды, оларды мүмкіндігінше сақтап қалуды
меңзейді;
4. авторлардың тәжірибесіне жүгіну үшін бір-екі, екі-үш
автордың емес, біздің зерттеу нысанымызға алынған 20-ға
жуық ағылшын тіліндегі әдебиет көздеріндегі авторлардың
қазақ онимдерін графикалауда қандай ба бір басым
көпшілігінде көрініс алған ұстанымдар бар болатын болса,
ондай жағдайлар ескерусіз қалмауға тиіс.
5. ұстаным бұған дейінгі тәжірибеде орын алып келген
полиграфтардан, яғни 3 немесе 4 таңбадан тұратын
графемалардан арылуды қамтамасыз етеді;
6. ұстаным ағылшын тілінің орфографиясында молынан
кездесетін басы артық оқылмайтын әріптерді мүмкіндігінше
қолданбауды меңзейді;
7. ұстаным бойынша «диакритикалық үстемелерді аса
қажеттілік жағдайында бірлі-екілі полифониядан арылу үшін
қолдануға болмас па еді?» деген тәрізді пікірлер туып
жатқандай болса, ондай пікірлердің алдын алу мақсатында
мынаны ескерте кетуге тура келеді: диакритикалық таңбалар
негізінен латын қарпіне көшу үдерісінде қажетінше орын
алатын құбылыс. Ал ағылшын мәтінінде онимдерді жазуда
үстемелер, көбінесе техникалық себептерге байланысты

164
баспалардан шықпай қалып жатады. Тәжірибеде мұндай
жағдайдың тым қолайсыздығы талайдан дәлелденіп келеді.
8. мүмкіндігінше бір инвариант-фонеманы таңбалауға
жұмсалған графеманы өзге инвариант-фонеманы таңбалауға
жұмсалмағаны абзал, әйтсе де, лажсыздық жағдайында
полифонияға жол беріледі;
9. американдық/британдық тіл өкілдерімен жүргізілген
«Қалай жазар едіңіз?» «Қалай оқыр едіңіз?» деген екі сатылы
тәжірибеге жасалған лингвистикалық талдау
қорытындыларымен санасуды да маңызды санаймыз.
Ұстанымдарды негізге ала отырып жасалған ізденіс
нәтижесін жинақтап көрсететін кестені былайша түзуге
болады:

9 кесте – Ќазаќ онимдерін аѓылшын тілінде

транслитерациялау ережесі
(жо б а) / (a draft of) Kazakh Transliteration to
English

Ќазаќ
єліпбиі/ Аѓылшынша
The транслитерац Мысалдар Ескертпелер
Kazakh иясы /English /Examples /Notes
Alphab Transliteration
et
A A Abai (Abay емес)
Ә A Aigerim
Б B Bogembai
В V Vladimir қаз. тµл сµздерінде
кездеспейді
Г G Gulbarshyn
Ғ Gh Ghabdulin
Д D Derbisali
Е Ye
1. сөз басында Yesenberlin аѓ. т.-нде шартты ашыќ
2. дауыстыдан соң
Mengbayeva буын жасау маќсатында
Sembiyev сµз соњында келіп, µзі
E оќылмай ќалатын е
дауыссыздан Sembiyev єрпініњ толыќ оќылуын
соң Aktobeh, ќамтамасыз ету ‰шін
eh сµз Keneh одан соњ ћ єрпін жалѓау
соњында *Toleh Bi дєст‰рі бар
екпінді
жаѓдайда
(Аќтµбе, Кене,

165
 т.б.)
Ë Yo Semyonov қаз. тµл сµздерінде
кездеспейді
Ж Zh Zhetisu (Semirechye емес)
З Z Zeinulla
И I Ibragim
Й I Baitursynuly (Baуtursynuly емес) ќаз.т.
сµз басында
жұмсалмайды
К K Kenesary
Қ K *Kasym Khan
Л L *Laili-Mazhnun
М M Makhmud
Kashkari
Н N Nurbikeh
Ң Ng Zhangaozen ќаз.т. сµз басында
жұмсалмайды
О O Ordabasy
Ө O Omirzak
П P Pernebek
Р R Rakhmankul
С S Syrdaria
Т T Taldykorghan
У U Uak, Ualichan
Ұ U Ulykbek
9 кестенің жалғасы
Ү U Ushbulak
Ф F *Al-Farabi қаз. тµл сµздерінде
кездеспейді
Х Kh Khan
Һ H Gauhar қаз.т. сµз басында
жұмсалмайды
Ц Ts Yeltsin қаз. тµл сµздерінде
кездеспейді
Ч Ch Chorakayev қаз. тµл сµздерінде
кездеспейді
Ш Sh Shymkent (Chymkent, Сhimkent
емес)
Щ* Sh* *Shuchinsk (*Щучинск) қаз. тµл
сµздерінде кездеспейді
Ъ* – – қаз.т. б±л тањба маѓына
бермейді, сондыќтан
орыс-аѓылшын
транслитерациясында
кездесетін (’) – апостроф
белгісін ќолдамаймыз.

166
 Ы I сµз Irghyz Yrghyz емес, себебі сөз
басында *Kyz Zhibek басында y әрпі тек қана
Y сµз ортасы Ordabasy [j] болып оқылады
жєне соњында
І I Ileh (Іле µзені)
Ь* – – қаз. т.-нде б±л тањба
маѓына бермейді,
сондыќтан ор.т.-нен аѓ.т.-
не транслитерациялауда
кездесетін (’) – апостроф
белгісін ќолдамаймыз.
Э E Mels қаз. тµл сµздерінде
кездеспейді
Ю Yu Yury, yurt(a) қаз. тµл сµздерінде
кездеспейді
Я Ya Yasawi
*Щучинск – Шортанды қаласының орысша бұрмаланған
нұсқасы.
Қазақ және ағылшын тілдеріндегі баламалы деп табылған
графемалар (а–a, б–b, в–v, г–g, д–d, з–z, и–i, к–k, л–l, м–m, н–n, њ–
ng, о–o, п–p, р–r, с–s, т–t, у–u, ф–f, Ћ–h, ч–ch, ш–sh, э–e) тиісінше
қиындықсыз таңбаланады. Графемалар жұбы абсолютті
универсалияны құрайтын болса, таңбалар сәйкестігі жөнінде
екіұдай пікір болмауға тиіс. Олай болса, бірден-бір екіұдай пікір
тудыру мүмкіндігі бар <ф> фонемасының репрезентантын
беруде ќолданылып ж‰рген f, ph аллографаларынан (ағ.т.
allograph) монограф f-ке тоқтайтын себебіміз, біріншіден, ph
диграфы аѓылшын тілініњ µзінде кµбіне кірме сөздерде,
терминдерде кездеседі; екіншіден, ќандай да болмасын ДЖ-да
диграммадан гµрі, бір таңбалы графема ќолайлы келеді.
Аѓылшын орфографиясыныњ диграмма, триграммалардыњ,
тетраграмма, полиграммалардың жиі ұшырасатын ерекшелігін
ескергенніњ µзінде қарапайымдылық және үнемділік
принциптері тұрғысынан таңбаның мейлінше есте сақтауға
оњай, қолданысқа қолайлы нұсқасына табан тірейміз.
Ng графемасы ң және г әріптері қатар келетін теңге,
жеңге сияқты сөздерде ң әрпін n деп таңбалап, tengeh,
zhengeh түрінде жазамыз, tengge, zhengge деп жазу тиімсіз.
Теңге сөзінің этимологиясында этимон сөздің деньги болуы, не
болмаса керісінше, деньги-дің теңгеден шығуының да мүмкін
екендігін ескерсек, оның орысша дыбысталуының өзі <деңги>
екендігін байқау қиын емес. Сондықтан, ағылшын тілінде оны
және осындай ң және г әріптері қатар келетін өзге де сөздерді
жазғанда жазуды да, оқуды да қиындататын геминат gg-нің
қатар келуіне жол берілмегені жөн деп таптық. Бұл жөнінде

167
белсенді репортерлардың бірі Sarah Dobsevage-дың да пікірін
сканер арқылы алынған (121 б.) үзіндіден байқауға болады.
Ағылшын тілінде баламасы жоқ є, ѓ, е, ё, ж, й, ќ, µ, ±, ‰, х,
ц, щ, ъ, ы, і, ь, ю, я қазақ графемаларының кестеде бекітілген
таңбаларына негіз қандай? Баламасыз қазақ графемаларының
ішінде ағылшын графикасында таңбалауға аса қиындық
тудырмайтындар ретінде е, ё, ж, х, ц, ю, я, і таңбаларын
қарастырғанбыз. Көпшілігі орыс тілінен енген таңбалар
болғандықтан, орысшадан ағылшынға транслитерациялау
тәжірибесінде, батыс зерттеушілерінің, интернет сайттарының
тәжірибесінде бұл әріптер арқылы таңбаланатын
инвариант-фонемалардың ағылшын тіліндегі таңбалары
кестеде көрсетілгендей бірауызды қалыптасқан деуге болады.
Біздің репортерлар қолжазбасында да бұл таңбалар жөнінде
әркелкілік көп байқалмайды. Аздаған талқы спирант <ж>
және <е> фонемаларының төңірегінде кездесті, бұған қоса
таңба бекітуде қиындық тудыратын деп танылған є, ѓ, й, ќ, µ,
±, ‰, щ, ы, ь, ъ баламасыз монографтардың таңбалары арнайы
талдауды талап етеді.
<ж> фонемасының репрезентантын zh деп таңбалауға
негіз болатын дәйектер: кейбір IPA, BBC Accent фонетикалық
транскрипциясы қолданылмайтын, көбіне АҚШ-та шығатын
сөздіктерде бұл zh диграфы ағылшын тіліндегі pleasure,
treasure деген сөздерде келетін [Z] дыбысын таңбалау
мақсатында фонетикалық транскрипцияда қолданылып келеді.
Мыс, АҚШ-та “The Riverside Publishing Company” шығарған
Webster`s II Riverside Children`s Dictionary: [zh] -ge, -s, -si, -z
garage, measure, vision, azure десе, [138, B–19], әлем
Альманағы бұдан бұрын болған бір жағдаяттың қайталанып
жатқаны тәрізді сезімді (“the sensation that something happening
has happened before”) білдіретін déjà vu деген ағылшын тіліне
еніп кеткен француз сөзінің фонетикалық транскрипциясында
осы диграфты таңбалау үшін қолданады: DAY-zhah VOOH [17, p.
297]; CCTV9 (06.01.2007) спутникті телеарнасының
жаңалықтары арасында әрдайым Hangzhou демалыс орнына
жарнама беріліп келеді. Hangzhou экранда жазылып қана
қоймайды, ['hxNZH] деп дыбысталады. Бұл ағылшын тіліндегі
телеарнаның Қытай онимдерін беруде тілдегі қазақ тіліндегі
спирант <ж>-ға ұқсас дыбысты бірізділікпен zh деп
таңбалайтынын байқауға болады. Ал біздің респонденттердің
қолжазбасында бірде j, бірде zh, бірде (John Waite-те) jh болып
таңбаланған бұл фонеманың «Қалай оқыр едіңіз?» сатысында
zh таңбасының <ж> болып оқылуы басымдыққа ие. Сонымен
қатар, авторлар тәжірибесінде zh таңбасының спирант <ж>

168
үшін жұмсалуы біршама орнығып қалған (қараңыз, Қосымша Б,
1-кесте).
Е әрпі – Ә. Жүнісбек зерттеулерінде <йе> дифтонгының
таңбасы. Дифтонг әріптің анлаут позициясында, дауыстыдан
және <и> дауыссызынан соң орналасу жағдайында айқын
байқалады. Сондықтан, бұл позицияларда ye (Yerbolat,
Nazarbayev, Shiyeli), инлаут позициясында e болып таңбалануы
(Bekbolat) жөнінде біршама бірізді ұстанымдар орнығып келеді.
Ал екпінді ауслаут позициясында eh (Aktobeh, Keneh)
таңбасын қабылдау себебіміз не? Бұл орайда репортер “British
Council” кітапханасының өкілі Guy Chapman берген түсіндірмені
негізді деп таптық ( 125 б. қараңыз). Қазақ атауларымен таныс
емес ағылшын/американ көрсетілген атауларды [‘αktәub],
[‘коktәub], [tәul bi] деп оқитынын айта келе, Guy Chapman
тығырықтан шығудың екі жолын ұсынады. Оның “as in French
Aktobé” нұсқасы біздің негізгі ұстанымдарымыздың біріне –
диакритикалық үстемелерді қолданбау принципіне қайшы
келеді. Сондықтан “Adding an h to the ends of words such as
Aktobeh, Kok Tobeh or Toleh Bi” нұсқасы біздің
ұстанымдарымызды дөп басады. Көбеев, Шиелі атауларын
жазғанда дауысты алдындағы <е> репортерлар
қолжазбасында көбіне уe арқылы таңбаланған: Kobeyev,
Shiyeli. Және авторлар тәжірибесінде дағдыға айналып келе
жатыр.
Е әрпінің аталған позицияларында ережедегіше
таңбалануы «Caspionet» телеарнасында да қалыптасып келе
жатқанға ұқсайды: Nursultan Nazarbayev Zhanseit Tuimebayev,
Sauat Mynbayev, Bakytzhan Yertayev, Akhmetzhan Yesimov,
Nurzhan Yeginbayev, Akylbek Kurishbayev, т.б.
<і> фонемасының репрезентантын таңбалауда осы
уақытқа дейінгі тәжірибеде айтарлықтай әркелкілік
байқалмайды, ереже жобасында бекітілген і монографы
ивариант <і> фонемасының барлық позициясында қиындықсыз
қолданылады: Iztileu, Amangeldi, т.б.
<ы> фонемасының репрезентантын анлаут позициясында i
деп, инлаут және ауслаут позицияларында y арқылы таңбалау
түсінік беруді қажет етеді. Жоғарыда көрсетілген жеңіл оқылу
(“readability”) принципі тұрғысынан, яғни у әрпі ағылшын тілінде
анлаут позициясында әрдайым біржақты [j] дыбысын беретін
болғандықтан, инициал позициясында оның орнына i
графемасын жұмсаймыз. Бұл үлкен жүйесіздікке алып
бармайды: Istykkol, Irghyz, т.б. Ал екі <ы>, <і> фонемалары
репрезентантарына ортақ барлық позициясында бірдей i әрпін
қолдана беруге орфографияның дифференциялдық принципі

169
мүмкіндік бермейді, өйткені инвариант-фонемалардың
бір-бірінен айырмыс белгісі болғаны жөн.
<ә> фонемасының репрезентантын таңбалауда кейбір
латын қарпімен алмастыру тәжірибелерінде æ лигатурасының
немесе үстеме белгісі бар ã таңбасының қолданылуын
кездестіруге болады. Бірақ бұл біздің ұстанымдарымызға сай
келмейтін болғандықтан, қазақ тілінің пантүркілік басты
сипатына – үндестік заңына нұқсан келетіндігіне қарамастан
полифонияға жол бере a монофтонгына тоқтауымызға тура
келеді. Ал сингармонизмнің «жеті нотасын» түгел сақтау
міндетін латын қарпіне көшу шарасының үлесіне қалдырамыз.
<ғ> фонемасының репрезентантын таңбалауда біздің
респонденттердің қолжазбасында негізінен gh диграммасы
басымдылық алады. Erik Aasland фонеманың оқшау
қолданысында «when seeing» бағанасында gh, «when hearing»
бағанасында rh деп 2 түрлі таңбалаған. Бірақ Qojaghululi Birjan
Sal, Saghirbayuuli Quurmanghazy, Begeldinov Talghat, т.б. іс
жүзіндегі қолданыста өзінің алдындағы «диллеманы» gh-ны
таңдау арқылы шешеді. Репортер Sarah Dobsevage
Kurmanrhaliev Rharifulla, Sarhyrbaiuly Kurmanrhazy тәрізді
есімдерді жазуға rh таңбаларын жұмсайды, бірақ өз
ұстанымында бірізділік сақтай алмай Begel’dinov Talghat
дегенде gh-ке көшіп кетеді. Guy Chapman: “gh – usually
pronounced as simple [g] in words like Afghanistan” деп жазады,
расында, жұмыстың «Қалай оқыр едіңіз?» сатысында <ғ>
фонемасының дыбысталуы кездеспейді. Бұлай болуы, әрине,
табиғи құбылыс, бірақ транслитерацияда бұл фонеманың
графикалық тұрпатын сақтау үшін қажет. Zhumagul /
Zhumaghul Жұмагүл ме, Жұмағұл ма? орфографияның
дифференциалдық принципіне орай мүмкіндігінше таңбаға
таңба принципін сақтауға тиіспіз.
<й>, <и> фонемаларының репрезентантын таңбалауда
лажсыз полифонияға жол беріледі. Респонденттердің
жазбасында (және әр түрлі әдебиет көздерінде) бай сµзі: by,
bai, bi, bigh, buy, bie, bhy, by; би сµзі: bee, bi, bih, be, biy, т.б.
жазу н±сќаларында кездеседі. Дұрыс нұсқаны таңдау
жауапкершілігі өзімізде. Би сµзіне де, бай сµзіне ±сынылѓан
кейбір ортақ н±сќалардыњ болу себептері, біріншіден,
аѓылшын тіліндегі і єрпініњ ќазаќ тіліндегі и, й графемаларына
балама болатындыѓы, екіншіден, аѓылшын тіліндегі і єрпініњ
оқу ережесі бойынша ашыќ буында [ai] болып оќылуы,
үшіншіден, аѓылшын тілінде [bai] болып оќылатын by, buy
жєне [bJ] болып оќылатын bee, be лексемаларының омоним
болатындыѓы. Ең қиыны сол, мұнда көрсетілген нұсқалардың

170
қай-қайсысына да ағылшын тілінің әдеби нормасына сай
келетін дұрысы мынау деп көрсетудің мүмкін еместігі.
Сондықтан біз ең қарапайым би сөзіне – bi, бай сөзіне – bai
нұсқаларына табан тірейміз. Cебебі, ағылшын сөздіктерінде
бұл нұсқаларға графикалық тұрпаты сәйкес келетін
лексемалар кездеспейді. Бұған қоса, ағылшын графикасында
қалыптасқан ғаламдық атаулар тізімінде Missouri, Miami,
Nairobi, Leonardo Da Vinchi, Sri Lanca, Bali, Tbilisi сияқты і єрпініњ
ашыќ буында [ai] емес, [i] болып оќылатын жағдайлары да
көптеп кездеседі. Ал Aisha Bibi, Toleh Bi есімдерінің <aйша
байбай>, <толе бай> болып оқылуына жол бермеудің жолы
біреу-ақ, ол – ережеге сай транслитерацияланған,
фонетикалық транскрипциясымен дұрыс айтылым нормалары
көрсетілген қазақ онимдерінің сөздіктерін түзу.
<қ> фонемасының репрезентантын таңбалауға не себепті
k әрпі бекітіледі? Респондент Guy Chapman: “where kh appears
in English through ‘naturalised’ foreign words such as Khan, it is
often pronounced simply as [k]» дейді, яғни Khan тәрізді шетел
тілдерінен енген сөздерде кездесетін kh бәрібір жәй ғана [k]
болып оқылатынын айтады. <к> орнына да <қ> орнына да k
әрпі қолданылғанмен қазақ тілінің ішкі үндесім (сингармонизм)
жүйесі олардың дифференциалдық функциясының жойылуына
мүмкіндік бермейді. Мыс: Kumis, kymyz, т.б. Тек мұнда <ы>
орнына у, <і> орнына i таңбалары мұқият сақталып отыру
керек.
<ө>, <ұ>, <ү> фонемаларының репрезентанттарын
таңбалау респонденттерді ең бір тығырыққа тіреген жағдай
болды. <ө> – о, weuh, ü, u, wu, wuh; <ұ> – oo, o, y, u, uu, eu, oh;
<ү> – oo, euh, uh, y, u, ū арқылы берілген. Мұндағы weuh, wuh,
wu, oh нұсқалары «when hearing» cатысында көрсетілген.
Дегенмен, біздің ереже жобасында жасалған <ө> – о; <ұ> – u;
<ү> – u деген тоқтамдарымыз репортерлардың жазбасында
кездесіп қана қоймайды, (кестені жасау алдында көрсетілген)
ұстанымдарымыздың бірқатарымен үндес келеді.
Щ әрпі қазақ тілінде тек орыс тілінен енген сөздерде
қолданылады, қосарланып келген /ш/ фонемасын таңбалайды.
Щ әрпін таңбалауға «http://ourworld» беттерінде: «…читать
ведь транслит очень не легко, особенно, если текст
немаленький, … не желают “ломать глаза” и просто
пропускают такое сообщение: «ya lyublyu
zaschischayuschichsya» я люблю защищающихся. Мұнда орыс
тіліндегі щ әрпі ағылшын тіліндегі sch триграммасы арқылы
беріліп тұр. Ал орыс сөздерін ағылшын тілінде
транслитерациялау тәжірибесінде щ әрпінің орнына shch

171
полиграфын қолдану жиі ұшырасады (121-124 б. қараңыз). Бұл
бойынша „защищающихся“ деген сөз көзге мүлдем
қабылданбайтын „zashchishchayushchichsya» болып жазылған
болар еді. Дегенмен, тек мұндай мәтін жазуда ғана емес, орыс
тілінен ағылшын тіліне онимдерді транслитерациялау
тәжірибелерінде щ әрпінің орнына осы тетраграф қолданылып
келеді. Белгілі лингвист Л.В. Щерба есімі Мәскеуден шыққан
„English Phonetics: A Theoretical Course» оқулығында L.V.
Shcherba деп жазылады [71, c. 43]. «Австралия и Новая
Зеландия» (Dictionary of Australia and New Zealand)
лингвоелтану сөздігінің жалпы редакциясын басқарған
ғалымдардың бірі В.В. Ощепкова есімі ағылшынша
транслитерациясында V.V. Oshchepkova болып беріледі [139, p.
4]. Алайда біз ш әрпін таңбалауға sch триграфы мен shch
полиграфтарының екеуін де қолдануды тиімді санамаймыз,
біздің ережеде дербес тањба бекітілмейді. Оған мынадай
себептер бар, біріншіден, полиграмманы қолдану жазу-сызуда
әрдайым қиындық тудыратын, қарапайымдылық принципіне
қайшы келетін құбылыс; екіншіден, щ әрпі /шш/ дыбысын
беретін болғандықтан, қазақ тілінде бар болғаны ащы, тұщы,
кеще деген үш-төрт сөзде ғана кездесетін щ әрпінің орны аса
қажеттілік жағдайында шш геминатымен оңай
алмастырылады. Сондықтан бұл орынға sh диграфын сақтап
қалдырамыз. Бұған тағы төмендегі түсіндірмені қосуға болады.
Транслитерациялау ережесін жасау барысында ќазіргі
ќазаќ єліпбиіндегі 42 єріптіњ кейбіреулері – ь, ъ єріптері
ќолданыс таппайды, щ әрпіне де жеке таңба бекітілмейді.
Ащы сµзі есікті ашшы деген сµйлемдегі ашшы сµзімен омоним
болады. Ащысай деген топонимді жазуда бізге тіпті геминат
шш-ны да қолдануға қажеттілік жоқ: Ashysai деген
графикалық тұрпаттан қазақ есіміне нұқсан келеді деу қиын.
Сондай-ақ қазіргі қолданыстағы ќазаќ єліпбиінде тікелей орыс
тілінен келген сөздердің графикасында ғана жұмсалып келе
жатқан басы артық (екеніне талас туғызбайтын) ь, ъ
әріптеріне де таңба берілмейді де, б±л тањбалар ќолданыстан
автоматты т‰рде т‰сіп ќалады (ъ єрпініњ орыс тілі ‰шін де
маѓынасы аса терењ дей алмаймыз. 1917ж. орыс тілініњ
орфографиясына µзгерістер енгізілген уаќытта ъ єрпін
єліпбиден м‰лдем алып тастап, оныњ орнына барлыќ
жаѓдайда тек ќана ь єрпін ќолданып, оьявить, адьютант,
подьезд, т.б. деп жазу бекерден бекер ќарастырылмаѓан
болатын [140, c. 262]). Репортерлармен жасалған тәжірибеде,
яғни шынайы қолданыста щ орнына shch полиграфының
жұмсалуы мүлдем кездеспейді, ал ь, ъ әріптерінің «’» арқылы

172
таңбалануы тек орыс тіліне жетік Sarah Dobsevage-дың
қолжазбасында байқалады.
«http://ru.wikipedia.org/wiki/» интернет желісінде берілген
транслитерацияның қатаң, босаң, кеңейтілген деп аталатын
3 түрінің (63 б. қараңыз) біздің ереже жобасы босаң түріне
жатады деуге болады.
Ұялы байланыстың SMS, интернеттің chat жүйелерінде қысқа,
әрі жедел ақпарат алмасу барысында транслитерация
ережелерінің толықтай сақталуына мән беріле бермейді: Aijan,
jinalis bitti me? Мұнда әрбір лексеманың дұрыс жазылуынан гөрі
оқылуына көбірек ден қойылатын болғандықтан, көбіне
транскрипциялық принциппен <й>, <и>, <ы>, <і> орындарына
ағылшынның i графемасы, ал спирант <ж> фонемасының
орнына толық фонема құқығына ие болмайтын, оның варианты
саналатын <дж> африкатына сәйкес келетін j таңбасының
жұмсалып жататыны заңдылық. Біз әзірлеген транслитерациялау
ережесі (жобасы) онимдерді жазуда оңтайлы келгенмен, мәтін
көшіруге аса қолайлы саналмайды. Мәтін көшіруге босаң емес,
кеңейтілген емес, қатаң транслитерация керек, мұны латын
қарпіне көшіру үдерісімен тең санауға болады.
Ұсынылған транслитерация ережелері ағылшын мәтінінде
онимдерді графикалауға мейлінше ыңғайлы, еске сақталуы
тиіс ереже көп емес. Солай бола тұрғанмен, бұл жасалѓан
тоќтамның кемшін тұстары жоқ деген пікір туғызбайды.
Сондықтан, жасалған ереже жобасының позитивті жєне
негативті жаќтарын жіктеп µтеміз.
Позитивті жаќтары:
Диссертациялық жұмыстың Кіріспе бөлімінде көрсетілген
практикалық маңызына қоса жоғарыда 9 бағанада көрсетілген
ұстанымдар топтамасы түгелімен дерлік ереженің позитивті
жағын құрайтыны сөзсіз. Оған қоса:
1. Қазаќ онимдерін аѓылшын мәтінінде графикалауда бұған
дейін орын алып келген кµпн±сќалық мен шектен шыќќан
б±рмалаушылыќќа жол бермейді;
2. Графикада бірізділік орнығып, қалыптану үдерісі жүреді;
3. Қазіргі қолданыстағы ќазаќ єліпбиіндегі тікелей орыс тілінен
келген сөздердің графикасында ғана жұмсалып келе жатқан
басы артық (екеніне талас тудырмайтын) ь, ъ, щ әріптеріне
таңба берілмейді де, б±л әріптер ќолданыстан автоматты т‰рде
т‰сіп ќалады.
Негативті жаќтары:
1. Біздіњ транслитерациямызда жоғарыда атап өткеніміздей,
аѓылшын тілі орфографиясы мен графикасының бар м
‰мкіндігін сарќа пайдаланѓанның өзінде ќазаќ жалқы

173
 есімдерініњ жазылуында сингармопринцип бойынша саќталуѓа
тиісті А. Байт±рсын±лыныњ екі єуезге немесе Є. Ж‰нісбектіњ
тµрт єуезге негізделген ‰ндестігініњ саќталуы м‰мкін
болмайды. Сингармонизмді саќтау ќазаќ жазуын латын ќарпіне
кµшіру міндетіне ќалдырылады;
2. Қазақ тілінен хабарсыздық жағдайында кейбір атаулардың
ағылшын тілінің оқу ережелеріне бейімделе оқылуы
мүмкіндігін жоққа шығара алмаймыз:
а) қазақ тіліндегі бір дауыстыдан тұратын жалаң буындағы
дауыстылар ағылшын тіліндегі графикалық тұрпаты жағынан
сәйкес дауыстылардың ашық буындағы оқылуы бойынша
дыбысталуы мүмкін. Мыс, Asem, Abai, Omar (Әсем, Абай, Омар)
деген есімдер Эйсем, Эйбай, Оумар болып оқылуы мүмкін;
ә) ағылшын тіліндегі u әрпінің бітеу буында бірде [u] (мыс, put),
бірде [A] (мыс, nut) болып оқылатын тілдің өз табиғатында
шешімін таппаған жағдаяттың әсерінен кейбір Kundyz
(Құндыз), Kunsulu (Күнсұлу) тәрізді есімдердің Кундызбен қоса
Кандыз, Кунсулумен қоса Кансулу болып оқылуы ықтимал;
ә) a әрпінің бітеу буында тілдің GA нұсқасында [x], BE
нұсқасында [R] болып оқылуына орай, бұл графема арқылы
таңбаланған фонемалардың [x] және [R] аралығында ауытқу
болуы мүмкін. O әрпінің GA [R], BE нұсқасында [O] болып
оқылуына орай орын алатын британдық пен американдықтың
транслитерацияланған атауды оқу ерекшеліктері болуы мүмкін
екендігін айта кету керек. Мұндай құбылыстарды тілдің негізгі
стандарттары арасындағы өзге де бірқатар фонетикалық
айырмашылықтарға қатысты атап өтуге болар еді, бірақ тілдің
негізгі отанындағы негізгі стандарты саналатын BBC
ағылшынының негізге алынып отырғанын еске салу жеткілікті
деп ойлаймыз;
б) r әрпінің a, o, u, e, i, y әріптерімен тіркесі ағылшын тілінің
BE нұсқасында [R], [L], (соңғы төртеуі) [W] болып оқылатын
болғандықтан, бұл ереженің тиісінше Narynkol, Taldykorghan,
Nursultan, Bakbergen, Birzhan, Syrdarya сияқты атаулардың
дыбысталуында көрініс табуы мүмкін. Ал тілдің GA нұсқасында
[r]-ның дыбысталуы себепті мұндай керағар құбылыс орын
алмайды;
в) ағылшын тіліндегі геминаттардың бір ғана фонеманы
графикалауға жұмсалатын ерекшелігіне орай, қазақ тіліндегі
қосарланып келетін дыбыстардың біреуі ғана дыбысталуы
мүмкін. Мыс, Absattar деп жазылғанымен Әбсәта(р) болып
оқылуы ықтимал;
г) бөгде тілдің сөзін буынға бөле білмеу салдарынан zh, ng,
gh диграфтарының біз діттеген мақсаттан өзгеше оқылу қаупі

174
бар. Мәселен, Gulzhan, Tengiz, Baghlan сияқты есімдердің Гулзћан
(немесе Галзћан), Тенгіз, Багһлан (немесе gh-тің оқылмай
қалатын ережесіне орай Балан) болып оќылуы м‰мкін.
Дегенмен, бұл диграфтардың бекітілуі барысында олардың
ағылшын тілінде қолданылу мүмкіндігі мұқият қарастырылып, ng,
gh ағылшын тілінде ең жиі қолданылатын таңбалар
болғандықтан және zh-тің де аса қажеттілік жағдайында
жұмсалуға болатын жағдайларын қарастырған болатынбыз.
Сондықтан, бұл диграфтардың қолданылуының біз діттеген
мақсатқа керағар келер тұсы мардымды емес.
3. Полифонияѓа (мыс, /к/ және /қ/ фонемаларының
репрезентанттары бір ғана к графемасы арқылы белгіленуіне)
жол беріледі;
4. Аѓылшын әліпбиіндегі q, w, x єріптері ќолданысќа т‰спей
ќалады;
5. Тек ќазаќ тілінен ағылшын тіліне транслитерациялау
барысында емес, кез келген тілден тілге онимдерді
транслитерация және транскрипция тәсілдерімен көшіру
барысында орын алатын жаѓдаят: Мағынасына аса үлкен мән
беріле қойылатын Бекболат, Н±рдєулет, Баќытжан, Жазира,
Аќжарќын, т.с.с. ќазаќ есімдері ќандай тілге µткенде де
маѓынасын саќтай алмайды. ¤з кезегінде аѓылшын тіліндегі
ономастикалыќ атаулар да µзге тілдерге µткенде номинативті
маѓынасын жоѓалтады (аѓылшын тілінде де антропонимдердіњ
кµпшілігінде маѓына болады);
6. Екпіннің ағылшын тілінде (көбіне қысқа сөздерде) алғашқы
екі буынға түсуіне орай, қазақ тілінде әдетте сөз соңында
жүретін екпіннің алдыңғы орындарға қарай жылжып кетуі
мүмкін. Бірақ қазақ онимдерінің басым көпшілігі көп буынды
болып келетіндіктен, ағылшын тілінің ішкі заңдылықтарына
орай мұндайда сөздің бас жағында бір, соңғы жағында бір екпін
болатын болғандықтан, бұл құбылысты да аса «қауіпті»
санамауға болады. Ағылшын тілінде екпін түспеген буындарда
дауыстылардың редукцияға түсуінен атаулардың
дыбысталуында өзгерістер болуы мүмкін. Қазақ тілінде екпін
соңғы буында болады дегеннен хабары бар американдықтар
мен британдықтардың кей қазақтардың Жұмығыли,
Жылдысбек (Жолдасбек) Шылпан деп екпінсіз буындардағы
дауыстыларды толық дыбыстамауын кездестіруге болады,
біздің репортерлардың «Қалай оқыр едіңіз?» бөлімінде мұндай
көрініс молынан кезікті.
Ереже жобасының пікірталас тудыруы мүмкін тұстары
бірлі-екілі сұрақтар төңірегенде өрбуі мүмкін деп ойлаймыз:

175
 1. “Сaspionet” спутникті телеарнасында Премьер-министр
есімі Karim Massimov болып жазылып жүр. Ағылшын тілінің
екпінді буындағы қысқа дауыстыны сақтау ережесі қатаң
сақталғанда бірізділікпен Karrim есімінде де r әрпі де қосарлану
керек болатын. Дегенмен, мұндай дауыссыздар екі еселеніп
ережеге сай жазылу керек болар деген екіұдай пікірлерге
берілетін жауап оңай. «Ағылшын жазуын түсіну» (“Understanding
English Spelling”) [141] кітабының авторы Masha Bell-дің
төмендегідей мағлұматы маңызды [109]: «Екпінді буындағы
қысқа дауысты дыбыстан соң келген дауыссыз қосарлану керек
деген негізгі ережеге ағылшын тілінде 1000-ға жуық сөз бағынса:
cabbage, gallery, stammer, dilemma, sorry; тағы 1000-ға жуық сөз
бағынбайды: cabin, galaxy, camera, lemon, forest; немесе қос
әріпті қысқа екпінді дауыстыны сақтауға қатысы жоқ жағдайда
да жаза беруге болады: abbreviate, allege, ammunition, arrive,
correct». Нақ осындай көріністі онимдердің мысалымен де
қиындықсыз келтіруге болар еді, қажеттілік жоқ. Сондықтан,
ереже дейтін ереже жоқ, қарапайымдылық принципімен біз
мейлінше оңай жағын таңдаймыз. Дауыссыз еселеу керек
болатын жағдайдың көбіне бірінші, екінші буында кезігетінін
ескерсек, себептердің бәрінен де уәждісі, бұл қазақ онимдерінде
екпіннің алғашқы буындарға түспейтіндігі болады.
2. Q әрпінің /қ/ фонемасын таңбалауа жұмсалу-жұмсалмауы
туралы мәселеде біз әзірге бұл әріптің дербес графемдік
мәртебесіне ие болып үлгермеген қалпын алға тарттық.
Репортерлардың бірі Erik Aasland өз қолжазбасында “Kuran has
shifted into Quran” деп (“Kuran деген жазу Quran болып өзгерді”)
деп көрсетеді. Бірақ Құранның Quran нұсқасында q әрпі u
әрпімен қатар келетін болғандықтан (qu) көзге оғаш көрінбейді.
Тіл динамикасы q әрпінің графемдік статусын тұғырлы
қалыптастыратын болса, /қ/ фонемасының репрезентантын q
арқылы таңбалау жөніндегі шешімді болашақтың еншісіне
қалдырамыз. Бұл таңба қазақ онимдерін ағылшын мәтінінде
графикалауда емес, қазақ әліпбиін латын қарпіне көшіруде еркін
қолданыс таба алады.
Р. Сыздыќова «Ќазаќ орфографиясындаѓы ќиындыќтар» деп
аталатын Н. Уєлиев пен А. Алдашеваныњ кітабына жазѓан пікірі
барысында «Кітапта айтылѓан кейбір ±сыныс пікірлер µмір
тєжірибесінен, уаќыт сынынан µткізуді ќажет етеді», «…б±л
ењбек, т±тастай алѓанда, жазу мєдениетіміздіњ б‰гінгі тањдаѓы
жай-к‰йін т‰сінуге, оны азды-кµпті жаќсарта т‰суге, сондай-
аќ орфографиялыќ сµздіктер т‰зу ж±мыстарына µз пайдасын
тигізер деген ‰міттеміз» дейді [142, 4 б.]. Біз де осындай үмітпен
өз тоқтамдарымызды қорытындыладық.

176
 Жасалған ережені «Көшпенділер» трилогиясында
қолданылған онимдердің қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде
берілуі түзілген Қосымша Б-да алғашқы болып сынақтан өткізу
үшін атаулардың (осы ережеге сәйкес) дұрыс нұсқасын ұсындық.
3. 5 БЕЛСЕНДІ ҚОЛДАНЫСТАҒЫ
ЭТНОГРАФИЗМДЕРДІ
ҚАЛЫПТАНДЫРУ ЖӨНІНДЕ
Транслитерациялау ережесі жасалған соң, егер жұмыс
нәтижесі іс-жүзінде қолданыс тауып кететін болса, ағылшын
мәтініндегі қазақ онимдерінің ала-құлалықтан арылып, біршама
біріздендіріліп қалатыны анық. Десек те, халықтың тарихы мен
этнографиясына ќатысты қазақ, Қазақстан, Орда, үш жүз
(Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші жүз), Жібек жолы деген сияқты
бірқатар белсенді қолданыстағы онимдердің аѓылшын тілінде
жазылуын арнайы назарға алып, ерекше тоқталып өтуді міндет
санаймыз. Себебі, бұл атаулардың кейбірінің графикасы тек
транслитерацияға тәуелді емес, аударма мәселесімен астасып
жатады. Әдебиет кµздерінде бұл лексемалар жиі ұшырасса да
графикалық тұрпаты тұрақтанбай келеді.
Қазақстан атының жазылуына тоқталамыз. Kazakhstan
нұсқасы біршама тұрақтана бастағанмен әдебиет көздерінде
әлі де кейде Kazakstan, кейде Qazaqstan нұсқалары кездесіп
жүр. Кеңес уақытында АҚШ-та шыққан “Webster’s New
Geographical Dictionary”сөздігінде Қазақстан Kazakh Soviet
Socialist Republic [kq'zak], [kq'zäk] Kazakhstan or Kazakstan [-
'stan] ['stän] деп екі нұсқа да қатар берілген [143]. Bruce G.
Privratsky “Muslim Turkistan” деп аталатын 2001ж.
Ұлыбританияда шыққан монографиясында қазақ сөзінің
жазылуы туралы былай дейді: «“Kazakh” жазуы сөздің орысша
дыбысталуына қарай жазылған, ал “Qazaq” болып жазылғанда
q (q represents hard k accurately) қатаң k-ны таңбалағанмен,
“Qazaq” деген жазу ағылшын тілінде көзге тұрпайы көрінеді
(looks funny), ал “Kazak” деген сөз Cossack сөзінің кирилше
жазылуын орысша дыбыстағанға ұқсайды” дейді. Қазақстан
атының Kazakhstan емес, Kazakstan деп жазылуы дұрыс,
себебі Kazakhstan деген нұсқа орысша Казахстан деген
сөзден транслитерацияланған дейді [127, xx]. Осындағы
“Qazaq” деген жазуға тоқтап өтейік. Мүмкін, латын
графикасына көшу мәселесіне келгенде /қ/ фонемасының
орнына q әрпін жұмсауға болатын болар. Бірақ ағылшын
тілінде q әрпінің тек әріп ретінде мәні болғанмен, оның қандай
да фонеманы таңбалайтын графема ретінде мағынасы жоқ,
яғни графикалық бірлік болып саналмайды. Себебі өз
тарихында бұл әріп француз тілінен енген сөздерде u әрпімен

177
тіркесе qu [kw] диграфы ретінде ғана графема болып
қалыптасқан. Ағылшын тіліндегі Әлем картасында бұл әріп
Qatar, Iraq сияқты бірлі-екілі ел атауларының жазылуында
ғана кездеседі. 2003ж. Ирак-Американ соғысында Ирактан
репортаж жүргізген BBC World News телеарнасының
журналистері Raggie Omar мен Lyse Douset «Iraqi soldiers, Iraqi
millitary forces», т.б. деп сөз қолданыс барысында
«ирахи/ирақи» деп айтатын. Ағылшын тілділер үшін бұл
графеманың мағынасы жоқ болғандықтан олардан басқа
журналистер Ирактан басқа жерде бұлай дыбыстамайды,
[I'rxkI] күйінде қалатын. Сондықтан бұл – бар болғаны
американдықтың, не болмаса британдықтың Қазақстанда
ағылшынша сөйлеп тұрып, <қазақстан> деп қолданғаны
тәрізді жағдай.
Транслитерацияның ережелерін жасау барысында <қ>
фонемасының репрезентантын таңбалауға k графемасын
бекіткеніміз белгілі. Солай бола тұрғанмен, Қазақ, Қазақстан
атауларын ағылшынша жазуда Kazak, Kazakstan деп жазуды
жөн санамай, қазаќ этнонимінің kazakh деп, Қазақстанның
Kazakhstan болып жазылу н±сќасын ќ±птаймыз. Неге? деген
сұраққа келгенде біздің транслитерация кестесін жасау
алдында ұстанған принциптерімізге белсенді қолданыстағы
атауларды тұрақтандыру мақсатында да иек артатынымызды
еске сала отырып, уәжді төмендегіше келтіреміз. Біріншіден,
орфографиядағы дифференциалдық принципіне жүгінсек,
шыѓу тегі Дон казактарымен байланысты Kazakov, Kazakova
деген есімдер кµптеп кездесетін болғандықтан, оларды ќазаќ
сµзініњ жазылуынан бµлектеу керек болады. Казак этнонимінің
өзі ағылшын тілінде Сossack [kO`sRk] делінетін болғанмен, кісі
аттары негізінен транслитерациялау мен транскрипциялау
тәсілімен берілетін болғандықтан, мұндай визуалды
сәйкестіктен арылған жөн болады. Екіншіден,
респонденттермен жасалған тәжірибе нәтижелері kazakh,
Kazakhstan нұсқасын толығымен дерлік мақұлдайды.
Жүргізілген аудиторлық тәжірибемен санасу – алға тартатын
ұстанымдарымыздың бірі. Үшіншіден, тұрақты қалыптасқан
транслитерациялау үлгілерін ескеру және авторлардың
тәжірибесіне жүгіну деген ұстанымдарымыздың тұрғысынан
келгенде де, соңғы уақыттарда шығып жатқан отандық және
батыс әдебиет көздерінде kazakh, Kazakhstan деген
графикалық нұсқаның біршама қалыптасып қалғанын көрсетіп
отыр.

178
 Жұмысымыздың 66-67-бетінде көрсетілгендей, қазақ
орфографиясында бірізді қалыпқа түсе алмай келе жатқан
антропонимдердің ішінде «әл» бөлшегі тіркелетін есімдер
бар. Мұндай есімдердің бүгінгі ресми мәтіндердегі
халықаралық қолданысынан хабардар болу үшін спутникті
антеннадан мєтінді теледидар арқылы алынған BBC World
News (29 March, 2006) жањалыќтарында берілген мынадай
сµйлемдерді келтірейік [144]:
p.114: “Sudanese President Omar al-Bashir had asked the
Arab League to meet the cost of the mission from October this year,
when its current funding runs out”.
p.117: “Zalmay Khalilzad said President George W. Bush
“doesn`t want, doesn`t support, doesn`t accept” the retention of
Mr. Jaafari, Rida Jawad al-Takki said”.
BBC World News (30 March, 2006) [145]:
p.116: Saudi arrest 40 terror suspects The authorities in Saudi
Arabia say they have arrested 40 suspected members of al-Qaeda,
or “the deviant group” as the the government refers to it.
Ал интернет желісінде [146]: “The Origin of Words and
Names”, яѓни «Сµздер мен есімдердіњ шыѓу тегі» деген
таќырыпта берілген маѓл±матта аѓылшын тіліндегі Algebra
сµзініњ этимологиясын былайша т‰сіндіреді: «This is a
mathematical term. It comes from Arabic. Mohammad al-
Khwarizmi was a mathematician who flourished in Baghdad
around the year 800. He wrote a book about the solving of
equations. It was called ilm al-jabr wa'l muqabalah (the science
of transposition and cancellation). The term al-jabr from this title
gave the English word, ALGEBRA». Б±л жерде мєтінді ќазаќшаѓа
аударуѓа ќажеттілік жоќ. Себебі біздің зейін ќойып
отырѓанымыз араб есімдері ќ±рамында кездесетін ал
бµлшегініњ графикасы, ол б‰гінгі к‰нгі ресми аѓылшын
мєтінінде біркелкі кіші єріппен, сызыќша арќылы жазылып ж
‰ргендігін кµріп отырмыз. Біздің аудиторлыќ эксперимент
жұмысымызға қатысушы репортерларымыздың бірі Erik
Aasland-тың „Notes“ («Ескертпелер») жазбаларында араб
тіліндегі ономастикалық атаулардың ағылшын тіліндегі
графикасы тұрақты қалыптасқандығы туралы айтылады.
Демек, бұл есімдердің графикасының қалыптанып үлгергенін
және өзге мәтіндерде бұл үрдісті сақтау қажет болады. Ал
ал-Фараби есімін сөйлем басында келмеген жағдайда al-
Farabi нұсқасында қалыптандыру керек болады.
Жұмысымыздың 16, 17-беттерінде тарихи этнографиялық
шыѓармаларда жиі ұшырасатын, аѓылшын тіліндегі мәтіндерде
көп нұсқада беріліп ж‰рген этноним ‰ш ж‰здің

179
„Көшпенділер“ трилогиясында берілу нұсқаларын келтіріп, осы
тараушада дұрыс нұсқаларын бағамдауға уәде еткен
болғанбыз:
Ұлы жүз орысшада 2 н±сќада: Старший или Большой жуз
[87, c. 180], Большой жуз [87, c. 393]. Аѓылшынша н±сќалары:
The Elder or Big Zhuz [88, p. 192]
The Elder zhuz [88, p. 287]
The Great Zhuz [88, p. 270]
The Big Zhuz [88, p. 363]
Greater Guze [88, p. 192]
Large Zhuz [88, p. 548]
Орта жүз – Средний жуз –
The middle Zhuz [88, p. 229]
The Middle Zhuz [88, p. 228]
The Middle zhuz [88, p. 192]
The Medium Zhuz [88, p. 522]
Кіші жүз – Младшый жуз –
The Junior Zhuz [88, p. 143]
The Small Zhuz [88, p. 203]
The Little Zhuz [88, p. 232]
The Younger zhuz [88, p. 286]
The Little zhuz [88, p. 192]
Lesser Guze [88, p. 192]
The Junior zhuz [88, p. 293]
The Junior Zhuze [88, p. 275]
М±ндаѓы Junior, Younger, Elder, Greater, Lesser сµздерінњ бєрі
бір заттыњ бір заттан не ‰лкенірек, не кішірек (не азыраќ –
Lesser) екенін білдіретін ±ѓымдар. Medium сµзі де б±л жердегі
“орта” ±ѓымына сєйкес емес, “аралыќ” маѓынасы басым. Ал the
Big Zhuz, the Small Zhuz дегендегі big, small сµздері кµлемі
жаѓынан “‰лкен, кіші” деген ±ѓымдарѓа саяды. Сондыќтан,
¦лы ж‰зді the Great Zhuz, Орта ж‰зді the Middle Zhuz, Кіші
ж‰зді the Little Zhuz деп аудару жєне жазу н±сќаларын
ќ±птап, тоќтамѓа келуіміз керек.
Ж‰з, Орда сµздерініњ µзге де кµптеген (єсіресе батыс)
єдебиет кµздерінде, (Zhuz сµзіне ќоса) Horde, Tribe деп
берілуі де жиі орын алады. Horde сµзініњ a very large crowd of
people (bees,..), яѓни «ентелеп-анталаѓан жабайы, дµрекі, ќауіп
тµндіретін топ, тобыр» деген маѓынасы бар, ол бой
бермейтіндей футбол жанк‰йерлерініњ (a horde of football
fans) немесе анталап келе жатќан бір топ ара (a horde of bees),
сияќты ќолданыстарда орынды ж‰ретін сµз. Horde, tribe
сµздерініњ маѓыналарын толықтай қарастыру арқылы қажетті
нұсқаны іздеу тиімді болса керек. Сөздіктерге жүгінейік:

180
 Horde, n., v., hord-ed, hord-ing. n. 1. a large group,
multitude, number, etc.; a mass or crowd; a horde of tourists. 2. a
tribe or troop of Asian nomads. 3. any nomadic group. 4. a moving
back or swarm of animals. A horde of mosquitoes invaded the
camp. – v.i. 5. to gather in a horde: The prisoners horded together
in the compound. [earlier hord(a) < Pol horda < Mongolian orda,
ordu camp (see Urdu); -e perh. < F. G. horde, but may have been
added to mark length of o, as in BORNE, etc.]. Syn. 1. mob, herd,
throng [147, p. 684].
Tribe n. 1. any aggregate of people united by ties of descent
from a common ancestor, community of customs and traditions,
adherence to the same leaders, etc. 2. a local division of an
aboriginal people. 3. a division of some other people. 4. a class or
type of animals, plants, articles, or the like. 5. Stockbreeding. A
group of animals, esp. cattle, descended through the female line
from a common female ancestor. 6. Biol. a. a category in the
classification of plants and animals usually between a family and a
genus or sometimes between an order and a family. b. any group of
plants or animals. 7. a company, group, or number of persons. 8.
Facetious. a. often disparaging, a class or set of persons. b. a
family. 9. Rom. Hist. a. any one of three divisions of the people
representing the Latin, Sabine, and Etruscan settlements. b. any of
the later political divisions of the people, after 450 b.c. numbering
20, and after 241 b.c. numbering 35. 10. Gk. Hist. a phyle. trib (us)
tribe, orig. each of the three divisions of the Roman people; see
TRI-) [147, p.1511].
Соңғы жылдары шыққан осындай үлкен сөздіктерде
һorde, tribe сөздеріне осындай (асты сызылған тұстарын
айтып отырмыз) мағыналар енгізілген. Диссертациялық
жұмысымыздың барысында жүргізілген тәжірибеге қатысушы
қазақ тілін жақсы меңгерген Charles Weller бұл екі сөздің
мағынасына арнайы тоқталады: «Horde carries ideas of ‘swarm’
or ‘mass’ of uncivilized, wild people; tribe also has ideas of
uncivilized, primitive people which will cause assosiations of the
Kazakhs with American Indians “tribes” or African tribal peoples».
Тіл өкілі horde сөзі мәдениеті төмен жабайы адамдар туралы
түсінік береді десе, tribe cөзі де мәдениеті дамымаған,
алғашқы қауымдық құрылыстың тобырларын көзге елестететін
сөз, бұдан қазақтардың Американ үндістері немесе Африкан
тобырлары тәрізді қабылдануы мүмкін дейді. Жағымды семаны
жеткізбейтін лексемалар болды. Десек те, дұрысы, жоғарыда
көрсеткеніміздей, жүз сөзінің транслитерация тәсілімен
берілуін сақтап, экспликация тәсілімен мағынасының
түсіндірілгені жөн деп табамыз. Ал һorde сөзіне (Ch. Weller-дің

181
пікіріне қарамастан) сөздіктерде алғашқы орындарда
тіркелген мағыналарына орай және дыбысталу жағынан
түпнұсқаға жақындығын ескере отырып, Орда сөзінің орнына
жұмсауға болатынын көреміз.
Осы тектес тек транслитерациялау ережесіне емес, аудару
біліктілігіне де тәуелді, графикасында бірізділігі жоқ
атаулардың қатарында «Ұлы Жібек жолы» жиі ұшырасады.
Орыс және ағылшын тілдерінде жарық көрген «по Великому
Шелковому пути»/ “Along the Great Silk road” иллюстрациялы
фотоальбомда:

The Great Silk Route [148, p. 47]

The Great Silk Road [148, p. 48]
The Great Silk road [148, p. 49]
нұсқалары беріледі. Алматы қаласындағы «Жібек жолы»
мағынасындағы үлкен сауда үйінің Milky Way-ге («Құс
жолына») ұқсас Silk Way деп аталатыны белгілі. Мұндағы way
сөзі көзге көрінбейтін, қолға ұсталмайтын абстрактлы ұғым.
Сондықтан, одан әрі талқыға салмай, мұны есептен
шығарамыз. The Great Silk Route нұсқасы Ұлы Жібек
жолының тек қана маршрутын меңзеген мағынасында
қолданылады. Road – бізге қажетті жол мағынасында дұрыс
сөз. Дегенмен, ағылшын жазба тілінің графикалық
ерекшелігіне орай, күрделі атаулардағы барлық атау тұлғалы
сөздер бас әріппен жазылуға тиіс. Олай болса, the Graet Silk
road нұсқасы да тізімнен шығады. Ендеше, қалған the Great
Silk Road нұсқасы Ұлы Жібек жолы деген қалыптасқан тарихи
онимді тап басады.
Қорыта айтқанда, транслитерациялау проблемасының
шешілуімен, жоғарыда мысалға алынған онимдер тәрізді
графикасының қалыптану (кодификациялану) проблемасы
шешім таппаған атаулар тілде молынан кездеседі. Сондықтан,
бұл тараушаның соңында транскрипция, транслитерация
тәсілдерінен өзге ағылшын тіліне аударылып немесе жартылай
калька тәсілімен трансформацияланып жүрген өзге де
атаулардың бас-аяғын жинақтап, қолданыс жиілігі орташа,
сирек атаулардың барлығын топтастырып, ағылшынша берілу
нұсқасын біріздендіру жақын болашақта қолға алынуға тиісті
шаралардың бірі. Бұл аудармашы мамандар алдында осы
тектес өзге атаулардың графикасын тұрақтандырып,
онимдердің антропоним, топоним, гидроним, этнонимдер, т.б.
сала-саласымен ағылшын және т.б. тілдердегі сөздіктерін түзіп
шығу міндеті тұрғанын меңзейді.

182
 ҚОРЫТЫНДЫ

1. Осы уақытқа дейінгі ағылшын мәтінінде орын алып келе

жатқан қазақ атауларының жүйесіз таңбалануынан арылудың
бірден-бір жолы онимдерді транслитерациялаудың ғылыми
негізделген ережесін жасау деп таптық. Ол үшін (тұңғыш рет)
генеологиялық туыстығы жоқ, типтік ұқсастығы аз, гетерогенді
әліпбилер жұбын түзетін қазақ және ағылшын тілдерінің әліпбиі,
дыбыстық жүйесі мен графикасын біртұтас қамтыған жалпы
типологиялық контрастивті сипаттама жасалды. Нәтижесінде
баламалы/ баламасыз фонемалар мен баламалы/ баламасыз
графемалар анықталды. Қазақ және ағылшын тілдерінің
дыбыстық жүйесі мен жазу-сызуында екі тіларалық универсалия
мен уникалия белгіленді.
2. Дихотомиялық (=бинарлық) принципке негізделген екі
тілдің фонологиялық және орфографиялық қарама-
қайшылықтарымен санаса отырып, ағылшын онимдерін қазақ
тілінде графикалаудың фонетикалық принципке негізделетіндігі
дәлелденді, ал керісінше ағылшын фонемаларын таңбалайтын
графемаларды қандай да орфографиялық принципке сүйене
отырып, қазақ тіліне (сондай-ақ өзге тілдерге) көшіру мүмкін
емес дедік, себебі ағылшынның көптеген монограф, диграф,
триграф, тетраграфтардан құралған графемаларының қандай
фонеманы таңбалап тұрғандығын анықтау қиындық тудырады.
Сондықтан, ағылшын тілінен қандай да бір тілге көшіру тек
фонетикалық транскрипциясында берілген таңбаларды, яғни

183
сол таңбалардың белгілеп тұрған дыбыстарын көшіру
мүмкіндігі арқылы іске асатынын көрсеттік. Бұл бір жағынан,
қазақ тілінің бүгінгі қолданыстағы әліпбиімен қабылдаушы тіл
ретінде кез келген тілдің атауларын түпнұсқадағы
айтылымына жақын нұсқада қабылдау мүмкіндігінің жоғары
екендігін көрсетеді.
3. Дегенмен, экзонимдер (шетел атаулары) бірлі-екілі Ресей,
Еуропа сияќты мысалдарды айтпаѓанда бүгінге дейін орысша
н±сќасындаѓыша жазылып келеді. Германия, Греция, Франция,
Париж, Италия, т.с.с. ғаламдық топонимдер ['GWmqnI], [grJs],
['frRns] (американша ['frxns]), ['pxrIs], ['itqli] яғни, Джөміни, Гриис,
Франс (немесе американша Фрәнс деп), Пәрис, Итәли болып
ағылшынша айтылуына ұқсас алына ма? Не болмаса, әр тілдің
өзінде қалай аталатынына қарай, мәселен, француздардың
өздерінің айтуынша Францияны Фғаңс, Парижді Пағи деп атаған
жөн бе? деген сұрақтардың да болашақта қарастырылып, шешім
табуы қажет. Біздің ойымызша, атаулардың өз тілінде
дыбысталуына жақындастырылып алынғаны жөн. Бұл біздің
өзіміз осы жұмыс барысында талап етіп отырғанымыз тәрізді кез
келген ұлт тарапынан талап етілген болар еді.
4. Орыс тіліндегі английский, қазақ тіліндегі ағылшын
лексемаларына француз тіліндегі anglais(e) сөзі этимон болады
деп бағамдадық.
5. Транслитерация жєне транскрипция ±ѓымдарыныњ
аражігін тап баса айыру ‰шін олардыњ алѓа ќойѓан міндеттерін
алѓа тарттық. Транскрипцияныњ практикалыќ деп аталатын т
‰рі – к‰нделікті практикалыќ ќажеттілік (кµркем єдебиет,
ѓылыми проза, баспасµз, картография, библиография, жарнама,
т.б.) ‰шін бір тілдіњ сµздерін µзге бір тілдіњ орфографиясымен
жазу. Практикалыќ транскрипцияныњ негізгі маќсаты –
мейлінше д±рыс дыбысталуын саќтай отыра, жазылѓан сµздіњ
оќырман кµзіне ќиындыќсыз оќылуын ќамтамасыз ету.
Транслитерацияныњ да ж±мсалым аясы осы аталѓан салалар
және бұдан кеңірек (мәтінді «аударуға» болады), б±л – беруші
тілдегі сµзді ќабылдаушы тілдіњ єліпбиіндегі єріптер,
єріптіркестер, кейде єліпбиден тысќары ‰стеме (дєйекші)
белгілер, лигатуралар арќылы єріпке тањба ережесін жасайтын
шартты жазу. М±ныњ маќсаты – негізінен д±рыс оќылуды емес,
д±рыс жазылуды іске асыру және арнайы қатаң тәртіпке
негізделген түрінен кері қарай шегерілу мүмкіндігі қиындықсыз
іске асырылуы тиіс. Транскрипция орфографияѓа с‰йене жазу
бола т±ра, онда белгілі бір ±станымдар болуы керек. Ол
±станымдар транскрипцияныњ тек ќана (Ualichanuly ма,
Walichanuly ма? деген сияќты) таласты т±старынан туындайды.

184
Ал транслитерация жазудыњ шартты коды болѓандыќтан, онда
таңбаға тањба таѓайындалатын болѓандыќтан, ондай тањбалар
ж‰йесін ќ±растырушылар єрќалай н±сќаны ±сынуы м‰мкін.
Ал оныњ арнайы келісіліп, бекітілген ISO стандарттары сияќты
инструкциясы болмаѓан жаѓдайда кµпн±сќалыќтыњ орын алуы –
табиѓи ќ±былыс.
6. Транскрипция мен транслитерацияның аражігін айыру
нәтижесінде орфографияның басты принциптеріне қатысты
мынадай жаңа қорытынды жасадық. Н. Уәлиевтің «Ќазаќ
графикасы мен орфографиясыныњ фонологиялыќ негіздері»
атты кандидаттық диссертациясында Л.Р. Зиндердің «Очерк
общей теории письма» деген ењбегіне сілтеме жасай келтірілген
орфография принциптерінің уєждемелі (фонематикалыќ,
морфематикалыќ, грамматикалыќ) жєне уєждемесіз (дєст‰рлі,
айырмыс, транслитерациялық, транскрипциялық, түпнұсқалық
(цитатный)) болып екіге бµлінетіндігі айтылған. Біздің
ойымызша, транскрипцияны уәждемесіз принциптер қатарынан
алып, уәждемелі принциптер қатарына қосу керек. Себебі,
(практикалық) транскрипцияда сөз естілуі бойынша белгілі бір
орфографияға негізделіп, қабылдаушы тілдің ішкі табиғатына
сай жазылады. Мұнда құлаққа естілген сөзді жазу барысында
қолданыстағы тілдің өз бітімінен тысқары
(транслитерациядағыдай) амал-тәсілдер орын алмайды.
Транскрипцияның мүмкіндіктері кейбір әліпби (дыбыстық)
жазуға негізделген тілдердің өзінде естілген атауды толық
беруге жетпеуі мүмкін. Мұндайда зақым жазуға келмейді,
қабылданған атауға келеді. Транслитерациялау ережелеріне
қажеттілік осыдан келіп туады.
7. Тілден тілге аударылмайтын онимдердің графикасы
қабылдаушы тілге транскрипция, транслитерация тәсілдерінің
қайсысы арқылы берілуі тиіс деген сұрақ өзара қарым-
қатынасқа түсетін тілдердің ішкі заңдылықтарына байланысты
шешім табады. Мәселен, ағылшын тілі сияқты графемалары
мен фонемаларының арақатынасы алшақ тілдерде өзге
тілдердің атаулары тек қана транслитерация тәсілімен берілуі
тиіс. Ал қазақ тілі сияқты орфографиясы мен орфоэпиясының
арасалмағы бір-біріне жақын тілдерде өзге тілдерден алынған
атаулар транскрипциялау тәсілімен трансформацияланады.
8. Орфографиясы консервативті ағылшын тілінің BE, GA
нұсқаларында орын алатын аз-кем айырмашылықтарға тоқталып,
GA нұсқасында орфографияны біршама жеңілдетуге талпыныс
жасалғанына көз жеткіздік. Ал орфоэпияға келгенде бұл
сұрақтың ағылшын тілінде тым күрделі екендігін айтамыз. LPD
айтылым сөздігінен келтірілген көптеген мысалдармен айтылым

185
нормаларының, оның ішінде тіл үйренушілерге ұсынылатын
айтылым нормаларының өзі бір сөзде бірнеше түрлі екеніне көз
жеткіздік. Бұдан мынадай ќызыќты ќорытынды шыѓардық:
Аѓылшын тілініњ жазуы µзгермейді, біраќ жазуына ќарай
оќылудың єркелкілігінен ќалыптасќан айтылым єдеби тілдік
норма ретінде тіркеле береді. Бүгінгі (7) 8 (9) стандарттар мен 60-
тан астам диалектілер (Қосымша А, Сурет А.1) негізінен осының
нәтижесінде пайда болып отыр. Ал бұдан шығатын қорытынды,
болашақта орфографияның фонематикалық принципіне
негізделген графикаға өту жолдары қарастырылып, ағылшынның
жазу-сызуына түбегейлі реформа жасаудың жолдарын іздеудің
өзі енді мүмкін болмай барады деген сөз. Орфографияға реформа
енгізу үшін тілдегі бір лексеманы құрап тұрған графемалар,
қаншалықты күрделі екендігіне қарамастан белгілі
фонемалардың көрсеткіші бола алмағаны қиын. Ағылшын тілінде
әсіресе, онимдер мен терминдердің графикасында белгілі бір
фонеманы таңбалау функциясына келгенде графемалардың
«шекарасы» көмескі, тіпті жоқ деген қорытындыны жасауға
дәйек көп екенін көріп отырмыз. Бұл қандай да бір негізге
сүйеніп, ағылшын тілінде ЖР-сын жасау мүмкіндігінің жоққа таяу
екендігін көрсетеді. Дегенмен, әрбір лексеманың жазылуын жеке
дара жаттап алуға тура келсе де, консервативті ағылшын жазуы
тілдің жойылып кету қаупіне қарсы тұратын бірден-бір фактор.
Сондықтан оны өзгертуден гөрі, енді тек осы қалпында сақтауды
ғана ойлаған жөн тәрізді.
9. Осы к‰нге дейінгі жарық көрген аудармаларда жєне
тікелей аѓылшынша жазылѓан туындыларда ќазаќ онимдерініњ
ағылшын тілінде берілу жай-күйі тұңғыш рет ѓылыми зерттеу
нысанына алынып, олардың ағылшын тіліндегі мєтіндерде
транслитерациялануы кµпн±сќалыѓыныњ себептеріне ғылыми
талдау жасалды. Оның лингвистикалыќ жєне
экстралингвистикалыќ факторлары аныќталды. Жұмысымызға
негізгі дереккөз болған І. Есенберлиннің „Көшпенділер“
трилогиясындағы онимдер мен реалилердің ағылшын мәтініндегі
берілу жайын қарастыру барысында графикадағы тым жүйесіздік
жағдайында көптеген атаулардың бұрмаланғандығы анықталды.
«Көшпенділер» трилогиясының орыс және ағылшын тілдеріндегі
аударма мәтінінде кей онимдердің табылмауының және,
керісінше, жаңадан қосылған атаулардың пайда болуының
себептері (ғылыми анализ нәтижесінде) анықталып, себептердің
негізі (тым) еркін аударма нәтижесі – „авторизованный
перевод“-тың асыра сілтелген қолданысы деп танылды.
10. Онимдер мен реалийлердің аудармаларда берілу
тәсілдері (әдеттегіден) кең мағынасында қарастырылды.

186
«Көшпенділердің» аудармаларында қолданылған тәсілдерді
сараптау барысында бірқатар бұрмалаушылыққа бой алдырған
жағдаяттарға тап болдық, мұндай керағар құбылыстың
мєдениетаралыќ коммуникацияда араздық тударуы мүмкін.
Сондықтан бұл сұраққа келгенде аудармашы дипломат рөлін
атқаруға тиіс, ал онимдер мен реалий сөздер аударма мәтінінде
лингвомәдени бірлік ретінде қарастырылып, ұлт құндылықтары
ретінде тиісті заңдар арқылы мемлекет тарапынан қорғалуы тиіс.
Бұл үшін ең алдымен қандай да борлмасын шетел тілдеріне
ұлттық атауларды транслитерациялау ережесі қабылданып, іске
қосылуы тиіс.
11. Сонымен, осындай талаптардан туындайтын қазаќ
тіліндегі инвариант-фонемаларды аѓылшын тілінің графикасында
тањбалаудыњ транслитерациялық принципке негізделетін
анықтап алдық. Қазақ онимдерінің түпнұсқадағы айтылымына
мейлінше жақын берілуін қамтамасыз ететін, олардың
графикасын жүйелі біріздендіретін 9 бағанадан тұратын
ұстанымдар жасалды. Оның негізінде ағылшын тілінде ќазаќ
атауларын транслитерациялау ережесінің жобасы ұсынылды.
Таңбалауда біршама қиындық тудыратын және қиын деп
танылған әрбір қазақ фонемасы репрезентанттарына ағылшын
графикасында бекітілген таңбаға ғылыми негізде түсіндірме
берілді. Біздің ағылшын мәтініндегі қолданыс үшін мейлінше
қолайлы деп тапқан тоқтамдарымыз транскрипцияға жақын. Бұл
«транскрипция ма, єлде транслитерация ма?» деген сұраққа
жауап мынадай: Жазуда ќайсысы басшылыќќа алынса да, кµріп
отырѓанымыздай, соњѓы жылдарѓы батыс баспаларында жарыќ
кµрген аѓылшын тілді зерттеушілер ортаазиялыќтардыњ
ономастикалыќ атауларын графикалауда транскрипцияны да,
транслитерацияны да ќатар ќолданып келеді. Транслитерацияны
батыс зерттеушілері көбіне тек латын қарпінде пайдалынып,
өзге тілдердің атауларын өз мәтінінде 26 әріптік әліпбимен
транскрипциялауға тырысады, бірақ одан әдетте атауға көп
зақым келеді. Басым кµпшілік жаѓдайда транслитерацияныњ
элементтері орын алған транскрипцияныњ ќолданылуы кењінен
µріс ала бастаѓандыѓы байќалады. Десек те, ағылшын тілінің
транскрипциялау мүмкіндігінің шектеулі екендігін алға тарта,
мұны транслитерация деп, оның ішінде босаң транслитерация
деп атадық.
12. Ағылшын тіліне қазақ жазба жұмыстарының аударылуы
немесе тікелей ағылшын тілінде қандай да болмасын мәтіннің
жазылуы барысында қазақ жалқы есімдерінің графикасын
қадағалап, бұрысына жол бермей, дұрысын талап етіп отыру
бүгінгі күннің басты міндеті. Себебі қазақтың батыры, ханы,

187
ақын-жазушысы, ғұлама ғалымы, жер-суы, сондай-ақ, өзге
тілдерде баламасы жоқ домбыра, қобыз, көкпар сияқты
қазақизмдері ғаламдық айналымға мейлінше түпнұсқадағы
айтылымына жақын нұсқада енуі керек. Оныњ лингвистикалыќ
т±рѓыдан шешім табуы кешіктіруге болмайтын мәселе екенін, ал
мәселенің шешімі ќазаќ онимдерін аѓылшын тілінде (өзге де
әлемнің алдымен Lingua Franca cтатусына ие жетекші тілдерінде)
транслитерациялаудыњ ѓылыми негізделген ережесін бекітіп,
зањдастыруға келіп тірелетіні дәлелдеуді қажет етпейді, “Елді
мекендердіњ, кµшелердіњ, алањдардыњ, сондай-аќ басќа да
физико-географиялыќ объектілердіњ дєст‰рлі, тарихи
ќалыптасќан ќазаќша атаулары басќа тілдерде транслитерация
ережелеріне сєйкес берілуге тиіс” делінетін 1997ж. қабылданѓан,
он жылдан астам уақыт бойы өмір сүріп келе жатқан “Ќазаќстан
Республикасындаѓы тіл туралы” Зањныњ 19-бабы арқылы талап
етіледі.
13. Қазақстан Республикасының қостілділік жағдайында
қандай болмасын мәтіннің ағылшын тіліне орыс тілі арқылы
аударылуы орын алмай тұрмайды. Ағылшын мәтінінде қазақ
онимдері түпнұсқадағы айтылымына жақын нұсқасында
кодификациялануы тиіс болғандықтан, қай тілден
аударылғандығына қарамастан алдағы уақытта (егер ереже
қабылданатын болса) атауларды тек арнайы салалық
сөздіктерінен жазуды қалыптастыру қажет болады.

P.S. Диссертациялық жұмыс барысында пайдаланылған

ағылшын және орыс тілдеріндегі деректерді қазақ тіліне
аударған – зерттеуші Н.Р. Қажеттілік жағдайында кей
мағлұматтар түпнұсқасында берілді.
Тақырып төңірегіндегі болашақ ізденістердің
бағыт-бағдары төменде көрсетілген зерттеулер мен іс-
шаралардан құралады:
Контрастивті лингвистика бойынша:
1. Ағылшын тілінен өзге де шетел тілдеріне (алдымен, Lingua
Franca мәртебесіне ие әлемнің жетекші тілдерінде) қазақ
онимдерін транслитерациялаудың қабылдаушы тіл
ерекшеліктеріне қарай ғылыми негізделген ережелерін жасау
міндет.
2. Казақ және ағылшын тілдерінің дыбыстық жүйесінің
жасалым жолы мен жасалу орнының контрастивті сипаттамасын
жасау нәтижелері сегментті фонетикада және тілдерді оқыту
үдерісінде пайдалы болар еді.
3. Казақ және ағылшын (американ, т.б.) контрастивті
ономастикасын зерттеу (мыс, Ә. Ахметовтің «Американдық

188
үндістердің азиялық тегі» атты еңбегіндегі [165] кейбір қызықты
деректерге қарағанда) жемісті нәтижелер беретінге ұқсайды.
4. Oz – (coll.) Австралия, Мұхаммед Али – Каусюс Клей,
Шымкент – Техас, Шым ќала; Абай Ќ±нанбаев, М±ќаѓали
Маќатаев, т.б. аллонимдер (бір заттыњ ќосалќы атаулары)
табиғатын (салыстыра да, дербес те) зерттеулер нәтижелі
болмақ.
5. (Кең мағынасындағы) тұрақты тіркестер құрамында
кездесетін (мыс, «Бітті Бәтима», «Даудың басы Дайрабайдың
сиыры», «Гуляй, Вася», «Smart Alec» т.с.с.) онимдер
этимологиясына, құрылымдық ерекшеліктеріне ізденіс жасап
көру қызықты нәтижелер беруі мүмкін.
Ономастикалық лексикаграфияның дамуына:
6. белсенді қолданыстағы қазақ этнографизмдерінің
(ағ.т.-нен) өзге де тілдердегі қолданысын қалыптандыруға
ізденістер жасау;
7. пан-т‰ркілік реалийлердің аѓылшын тіліндегі т
‰сіндірме сµздігін жасау;
т‰ркі тілдеріне ортаќ онимдердің аѓылшын тілінде жазылуын
біріздендіру маќсатында аѓылшын транслитерациясын
зерттеп орныќтыру;
8. пан-т‰ркілік антропоним, топоним, этнонимдердің
аѓылшын тіліндегі орфографиялыќ сµздіктерін жасау;
9. қазаќ реалийлерінің орыс, ағылшын және басқа шетел
тілдеріндегі т‰сіндірме сµздіктерін жасау;
10. қазақ онимдерінің этимологиясына зерттеулер арнап,
сөздіктерін түзу;
Аударма теориясы мен практикасына:
11. І. Есенберлиннің «Көшпенділер» трилогиясының орыс,
ағылшын тілдеріндегі және орысша нұсқасынан аударылған
барлық өзге тілдердегі аудармаларының көркем шығарма
талаптарына жауап беру деңгейін анықтауға лингвистика және
әдебиет тұрғысынан кешенді зерттеу жұмыстарын арнау;
12. Кењестік дәуірде жасалған барлық ќазаќ
этнографиялыќ жєне тарихи шыѓармалары мен өзге де єдеби
туындыларыныњ орыс, аѓылшын және өзге тілдердегі
аудармаларыныњ сапалыќ сипатын аныќтау маќсатында
оларды кешенді (лингвистикалыќ жєне экстралингвистикалыќ)
зерттеу нысанына алу;
Тарихи деректерге қатысты:
13. Тілден тілге бұрмаланып кейде мүлдем түсініксіз кейіпте
еніп кеткен антропонимдер мен топонимдердің көптеген
тарихи шындықты ашуға да кедергі келтіруі түсінікті. Осыған
орай, тарихшы мамандар да мұрағаттарда бұрмаланып

189
 жазылған онимдердің ақиқатқа көз жеткізуде кедергі болған
жағдайларына бірлі-екілі зерттеу тақырыптарын арнаса
деректер мен дәйектерге молынан кезігуі мүмкін.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ЄДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1 Амирова Т.А. К истории и теории графемики. – М.: Наука,

1977. – 191 с.
2 Мәдиева Г.Б., Иманбердиева С.Қ. Ономастика: зерттеу
мәселелері. ҚР Мәдениет, ақпарат және спорт министрлігі. Тіл
комитеті. – Астана, 2005. – 240 б.
3 Ќ±рманбай±лы Ш. Ономастикалыќ ж±мыстарды
республикалыќ дењгейде ±йымдастыру мєселелері туралы //
Ономастика: бүгіні мен болашағы. Республикалық ғылыми-
практикалық конференцияның материалдары. – Астана, 2002. –
196 б.
4 Ахметов Ќ. Ономастиканыњ мєртебесі – ана тіліміздіњ
мєртебесі // Ономастика: бүгіні мен болашағы. Республикалық
ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. –
Астана, 2002. – 196 б.
5 Жанұзақ Т., Рысберген Қ. Қазақ ономастикасы:
жетістіктері мен болашағы. – Алматы: Азия, 2004. – 126 б.
6 Мақсұтұлы Е. Мағынасыз атау // «Ана тілі» газеті. – 2004.
– №50. – 9 б.
7 Республика Казахстан. РГКП “НКГФ” / ред.: Е.А. Гесско,
О.К. Чехович. – 2004 (карта).
8 Букетова Н.И. Зачем учить казахский? // Интервью: журн.
Я. Петрова. Московский комсомолец. 2007, 21-28 февр. C.7-15.
9 http://geonames.usgs.gov/
10 Ќазаќстан Республикасындаѓы Тілдер туралы негізгі зањ
актілері // Алматы, 2004. – 40 б.
11 Рсалиева Н.М. Баспа мен баспасөзге сөз // «Ана тілі»
газеті, 2004. – №26
12 Мақсұтқызы Н (Рсалиева). Қазақ ономастикасы
атауларын ағылшын тілінде беруге жүйе керек // «Ана тілі»
газеті, 2004. №49. – 8-9 бб.
13EL Periodico Spanish paper BBС World. 10 December, 2004.
– p. 133
14 Академик Р. Бердібайдың 75 жылдығына арналған
А.Ясауи университетінің Хабаршысы. № 6 (37), Түркістан, –
Желтоқсан, 2002. – 177-181б.
15 Єбдірахманов С. Ќазаќстанныњ географиялыќ
атауларын транслитерациялаудыњ жања н±сќаулыѓы туралы //
Ономастика: б‰гіні мен болашаѓы. Республикалыќ ѓылыми-

190
практикалыќ конференцияныњ материалдары. Жинаќ. Астана,
2002. – 196 б.
16 Wells J.C. Longman Pronunciation Dictionary. Fifth
impression. Longman, 2003. 871 p.
17 The WORLD ALMANAC and Book of Facts 2001. #1New York
Times Bestseller. World Almanac Books. 1008p.
18 Хасенов Ә. Тіл білімі. Оқу құралы. 3-басылуы. – Алматы:
Санат, 2003. – 416 б.
19 The United Kingdom. //100 Questions Answered. Britain.
Creativity, innovation, quality. Question 57–60, P. 57–60.
20 McKay. S.L. Teaching English as an International Language:
Rethinking Goals and Approaches Oxford University Press, 2002. –
150 p.
21 Gilyarevsky R.S., Grivnin V.S. Languages Identification Guide
// Translated from Russian by Lev Navrozov. “Nauka” Publishing
House. Central Department of Oriental Literature. Moscow, 1970. –
53-112 б.
22 Satinova V.F. Read and Speak about Britain and the British //
Минск: «Вышэйшая школа», 2000. – 255 с.
23 Jennifer Jenkins. World Englishes. A resourse book for
students. ROUTLEDGE Tayler & Francis Group. London. New York,
2003. – 230 p.
24 Суперанская А.В. Теоретические основы практической
транскрипции. М.: Наука, 1978. – 283 c.
25 Прошина З. Г. “Английский язык как посредник в
коммуникации народов Восточной Азии и России” (проблема
опосредованного перевода) – 10. 02. 20 – Дисс. на соискание
ученой степени д.ф.н. – Владивосток, 2002. – C. 62-427.
26 English Today 76. // The International Review of the English
Language. Volume 19, Number 4, October 2003. p. 34
27 Ќазаќ тілі // энциклопедия «IDK-TIPO» ред. баспа орт.
Алматы, 1998. –509 б.
28 Ќайдар Є. Ќазаќ тілініњ µзекті мєселелері. Актуальные
вопросы казахского языка. Алматы: Ана тілі, 1998. – 304 б.
29 Исаев М.К. Фонетические особенности английской речи
казахов. Алматы: КазУМОиМЯ им. Абылай хана, 2004. – 322 c.
30 Зеленецкий А.Л. Сравнительная типология основных
европейских языков. – М.: ACADEMA, 2004. – 252 с.
31 Сулейменова Э.Д. Казахский и русский языки: основы
контастивной лингвистики. Алматы: Рауан, 1992. – 168 с.
32 Шаханов Мухтар. Заблуждение цивилизации (Сага о
нравах эпохи). Shakhanov Mukhtar. The Errors of Civilization (Saga
about the Customs of the Epoch) Translated into English by Walter
May. Almaty: Olke, 1999. – 276 c.

191
 33 Aitmatov Chingiz, Shakhanov Mukhtar. The Plaint of the
Hunter above the Abyss. Almaty: Atamura, 1998. – 288 p.
34 Афанасьева О.В., Резвецова М.Д., Самохина Т.С.
Сравнительная типология английского и русского языков
(практикум). Учеб. пособие // Изд. 2-е, испр. – М.: ФИЗМАТЛИТ,
2000. – 208 c.
35 Ибрагимов Қ, Базарғалиева Б. Қазақ тілі: Жоғары оқу
орындарына түсушілерге арналған оқулық-тест, – Алматы:
Шың-Кітап, 2006 -266 б.
36 Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. Изд.
2., стереотипное. – М.: Едиториал УРСС, 2004. – 576 с.
37 Терминологиялық хабаршы №3 (5) Астана, 2003 – 82 б.
38 Мырзабеков С. Ќазіргі ќазаќ тілі фонетикасы. Оќу
ќ±ралы. Алматы: Ќазаќ университеті, 1997. – 217 б.
39 Корчажкина О.М., Тихонова Р.М. Фонетико-
орфографический справочник английского языка. – М.: ФОРУМ:
ИНФРА-М, 2004. – 256 с.
40 http://www.omniglot.com/writing/english.htm
41 Сауранбаев Н. Ќазаќ тілі. Алматы: Ќазаќтыњ
Мемлекеттік оќу-педагогика баспасы, 1953. – 220 б.
42 Ќордабаев Т.Ќазаќ тіл білімініњ ќалыптасу, даму
жолдары. Алматы: Мектеп, 1987. – 124 б.
43 Кењесбаев І., Ысќаќов А., Аханов К. Ќазаќ тілі
грамматикасы. І бµлім. Фонетика, лексика жєне морфология.
Алматы: ќазаќтыњ мемлекеттік оќу-педагогика баспасы, 1962.
– 184 б.
44 Вопросы совершенствования алфавитов тюркских
языков СССР // АК СССР. Институт языкознания. М.: Наука. – C.
66-74
45 Daniel J. Boorstin. The Americans: The Colonial Experience.
A Caravelle Edition. New York, VINTAGE BOOKS, A Division of
RANDOM HOUSE, 1958. – 435 p.
46 Сыздықова Р. «Орысшылдықтан» қашудың да жөні бар.
Ана тілі газеті. 1992. – №14, 16 сәуір, 7 б.
47 http://en.wikipedia.org/wiki/English_alphabet
48 http://www.dynamoo.com/technical/phonetic.htm
49 http://www.fourmilab.ch/documents/phoneticalphabet
50 http://www.bbc.co.uk/dna/h2g2/A8245910
51 Мырзабеков С. Қазақ тілінің айтылым сөздігі. Алматы:
Сµздік-Словарь, 1999. – 200 б.
52 Шүкірұлы С. Мемлекеттік тіл мұраттары. Алматы:
Ғылым, 2002. – 352 б.
53 Бизақов С. Варианттылық және әдеби норма //
Монография. Алматы: 133-157 б.

192
 54 Hornby A.S. Oxford Advanced Learner’s Dictionary of
Current English. Seventh edition. Oxford New York: Oxford
University Press, 2005. – 1780 + R119 p.
55 History of Kazakstan. Essays. Almaty: Gylym, 1998. – 232 p.
56 Терминологиялық хабаршы №4 (6) Астана, 2003 – 64 б.
57 Айтбайұлы Ө. Қазақ сөзі (Қазақ терминологиясының
негіздері). – Алматы: Рауан, 1997. – 240 б.
58 Күдеринова Қ. Жаңа латын графикасы // Қазақстанның
ғылыми әлемі. Научный мир Казахстана. Sсientific World of
Kazakhstan №2 (02) – 235 б.
59 Терминологиялық хабаршы №1 (7) Астана, 2004 – 86 б.
60 Жүсіпов М. Сингармониялық алфавит пен орфография
жасалуының тарихы. А. Байтұрсынұлы атындағы ТБИ «Тілтаным»
журналы. № 1, 2002. – 24-29 б.
61 Зейбек Н.К. Ќазаќ тілі т‰ркі халыќтарыныњ ортаќ тілі
болуы тиіс // Евразия KZ – ќоѓамдыќ саяси апталыќ. – 2005, №7
(10) 25 аќпан. – 8-9 б.
62 Аралбаев Ж. Ќазаќ фонетикасы туралы этюдтар. –
Алматы: Ѓылым, 1988. –144 б.
63 Базарбаева З. Фонема теориясы туралы бірер сµз // ЌР
¦ЃА-ныњ хабарлары. Тіл єдебиет сериясы. 2004. – №3. – 20-27 б.
64 Суперанская А.В. Структура имени собственного
(фонология и морфология). М.: Наука, 1969. – 207 c.
65 Ж‰нісбек Є. Єліпби ауыстыруды жазу реформасына
айналдыру керек// Академик Є.Т. Қайдар жєне тіл білімініњ
мєселелері// халыќаралыќ ѓылыми-теориялыќ конференция. –
Алматы.: “Дайк-пресс”, 2004. – 642 б.
66 Қайдар Ә., Айтбайұлы Ө. Латынның болашағы зор // Тіл
майданы. ІІ. (Сардарлар мен сарбаздар) Алматы, 2004. 260 б.
67 Жунисбек А. Проблемы сингармонической фонологии и
фонетики // Тілдік жүйе және құрылым. Ғылыми мақалалар
жинағы. Алматы: Ғылым, 1997. – 236 б.
68 Қазақ грамматикасы / Фонетика. Сөзжасам.
Морфология. Синтаксис. Астана, 2002. – 784 б (11-104 бб.).
69 Уєлиев Н., Алдашева А. Ќазаќ орфографиясындаѓы
ќиындыќтар. – Алматы: Ѓылым, 1988. – 113 б.
70 Roach, Peter. Phonetics. Oxford, 2004. – p.116.
71 English Phonetics. A Theoretical Course. Теоретическая
фонетика английского языка: Учеб. для студ. ин-тов и фак.
иностр. яз. // М.А.Соколова, К.П.Гинтовт, И.С.Тихонова,
Р.М.Тихонова. – М.: Высш. шк., 1991. – 240 с.
72 Раимбекова М.А. Длительность гласных в казахском
языке (Экспериментально-фонетическое исследование). //

193
Автореф. дисс. кан. филол. наук.: 10.02.02. Алма-Ата, 1968. – 20
с.
73 Рсалиева Н.М. Тілдегі интонацияның ролі //
Түркістанныњ 1500: халыќар. ѓыл.-теор. конф. мат. – Түркістан:
ХҚТУ Хабаршысы, 2000. – 43-49 б.
74 Қалиұлы Б. Қазіргі қазақ тілі. Оқу құралы. Фонетика.
Лексикология. – Алматы, 2004. – 152 б.
75 Торсуев Г.П. Строение слога и аллафоны в английском
языке. М.: Наука, 1975. – 239 c.
76 Джунисбеков А. Есть ли словесное ударение в казахском
языке // Звуковой строй казахского языка. М.: Наука, 1979. – С.
104-107.
77 Зиндер Л.Р. Очерк общей теории письма. М: Наука, 1987.
– 111 с.
78 Уалиев Н. Ќазаќ графикасы мен орфографиясыныњ
фонологиялыќ негіздері – 10.02.06 – филол.ѓ.к. ѓылыми дєр. алу
‰шін жаз. дисс. Алматы, 1993. – 162 б.
79 Сыздыќ Р. Ќазаќ єдеби тілініњ тарихы (ХV–XIXѓғ.). –
Алматы.: “Арыс” баспасы, 2004. – 288 б.
80 Сыздыќ Р. Тілдік норма жєне оныњ ќалыптануы
(кодификациясы) // Астана: Елорда, 2001. – 230 б.
81 Опыт совершенствования алфавитов и орфографий
языков народов СССР. АК СССР. Институт языкознания. М.:
Наука, 1982. C.3-45
82 Амирова Т.А. Фукциональная взаимосвязь письменного и
звукового языка. – М.: Наука, 1985. – 285 с.
83 Martha C. Pennington. Phonology in English Language
Teaching: An International Approach. First puplished 1996. London and
New York: Longman. p. 282
84
http://en.wikipedia.org/wiki/English_as_a_lingua_franca_for_Europe
85 http://www.educationnews.org/writers/michael/An_Interview_wi
th_Bob_Cle
86 Есенберлин І. Кµшпенділер. Алматы: Ілияс Есенберлин
атындаѓы ќор, 1998. – 581 б.
87 Есенберлин И. Кочевники. Алматы: Фонд имени Ильяса
Есенберлина, 1998. – 533 c.
88 Yesenberlin Ilyas. The Nomads. Almaty: The Ilyas
Yesenberlin Foundation. – 2000. – 559 p.
89 Дубовик М.С., Стулов Ю.В., Дубовик Е.И. Справочное
пособие по письменной речи английского языка. Киев: ЛГПИ им.
А.И.Герцина, 1990. – С. 6-51.
90 Oxford Student’s Dictionary of English, Oxford University Press,
2003. – p. 777

194
 91 McDougal, Littell. The Writer’s Craft. Idea to Expession.
McDougal, Littell & Company: Evanson, Illinois. New York. Dallas.
Cacramento. Columbia, SC. – 1992, 904 p.
90 Сыздық Р. Қазақ тілінің Анықтағышы. Астана: Елорда,
2000. – 532 б.
92 Лингвистический энциклопедический словарь.// гл. ред.
Ярцева В.Н., М.: Науч. изд-во Большая Российская
энциклопедия, 2002. – 709 c.
93 Влахов С., Флорин С. Непереводимое в переводе.
Под.ред. Вл. Россельса. М.: Международные отношения. – 1980.
– 342 c.
94 Словарь иностранных слов. Издание 14-е, исправленное.
М.: Русский язык, 1987. – 608 c.
95 Ветвицкий В.Г., Иванова В.Ф., Моисеев А.И. Современное
руcское письмо// пос. для учителей. М.: Просвещение, 1974. –
144 с.
96 Казакова Т.А. Translation Techniques. English⇔Russian //
Практические основы перевода. СПб.: «Издательство Союз»,
2001. – 320 с.
97 Бандарук Г.П., Тюрин С.А. Правописание
географических названий // Орфография собственных имен. Гл.
ред. Реформатский А.А. М.: Наука, 1965. – С.11
98 Қайдар Ә. Қазақ әліпбиі. Қазақ жазуы. Ќазаќ тілі //
энциклопедия «IDK-TIPO» редакциялыќ баспа орталыѓы.
Алматы, 1998. – 509 б.
99 Күдеринова Қ.Б. Қазақ жазуының теориялық негіздері.
Алматы: Қазақ университеті, 2006 – 276 б.
100 „Академик Є.Т. Қайдар жєне тіл білімініњ мєселелері“:
халыќаралыќ ѓылыми-теориялыќ конференция. – Алматы.:
“Дайк-пресс”, 2004. – 642 б.
101 Аяпова. Т.Т. Қазақ тілі. Негізгі оқулық. Алматы.: “Ғылым”,
1998. – 9-77 б.
102 Тағылым. Алматы: Абай ат. ҚазҰПУ, 2004. – 150 б.
103 Айтбаев Ө. Қазақ тіл білімінің мәселелері. Вопросы
казахского языкознания // Қазақстан Республикасы білім және
ғылым министірлігі А. Байтұрсынұлы атындағы тіл білімі
институты. Халықаралық «ҚАЗАҚ ТІЛІ» қоғамы. Алматы.:
“Арыс”, 2007 – 618 б.
104 “Түркістан” республикалыќ газеті 17 ақпан, 2005, 5 б.
105 ЌР ¦ЃА-ныњ Хабарлары. // Известия НАН РК, серия
филологическая, 3. Алматы: Ѓылым”, 2003. – 81 б.
106 Castle, Tony. Traditional Christian Names (choosing a
name and knowing its meaning). Hodder and Stoughton. London.
Sydney. Auckland, 1998 – р. 32-133.

195
 107 Аракин В.Д. История английского языка. Учеб. пос. для
студентов по спец. №2103 «Иностр. яз.» М.: Просвещение, 1985.
– 256 c.
108 English Teaching FORUM. Volume 43, Number 3, 2005. –
56 p.
109
http://www.spellingsociety.org/aboutsss/leaflets/whyenglish.pdf
110 http://facweb.furman.edu/~wrogers/phonemes/
111Yermolovich D.I. The English Russian Who is Who in Fact and
Fiction.. Англо-русский словарь персоналий. 3-изд., доп . – М.:
Русский язык, 2000. – 352 с.
112 Беляева Т.М., Потапова И.А. Английский язык за
пределами Англии. Л.: Учпедгиз, 1961. – 152 c.
113 Дьяконов. И.М.О Письменности // В кн.: Дирингер Д.
Алфавит. – London, 1949 // перевод с англ. И.М. Дунаевской,
Г.А.Зографа, И.А. Перельмутера. – М.: Изд-во Иностранной
литературы, 1963. – 644 с.
114 http://en.wikipedia.org/wiki/English_spelling_reform
115 http://homepages.muenchen.org/bm655586/rite.html
116 http://www.spellingsociety.org/aboutsss/mbooks.php
117 Encyclopedia International Copyright. Lexicon
Publications, INC. Editor in chief: Edward Humphrey, Ph.D. (20-
volume Encyclopedia). 1982. 608 p.
118
http://www.spellingsociety.org/aboutsss/leaflets/whyenglish.pdf:
119 Жанұзақов Т. Қазақ есімдерінің тарихы. Алматы: Қазақ
ССР-ның “Ғылым” баспасы, 1971. – 197-218 б.
120 Суперанская А.В. К вопросу о практической
транскрипции собственных имен стран английского языка //
Топономастика и транскрипция. М.: Наука, 1964. – C. 35-64.
121 Auezov Muchtar. Abai. Progress Publishers. Moscow.:
Прогресс 1975. – 23 б.
122 Ипмаѓамбетов Є. Кµркем аударманыњ кейбір
мєселелері // Кµркем аударманыњ кейбір мєселелері. Маќ.
жинаѓы. Ќ±раст. Ќ. Жармаѓамбетов. Алматы: Ќазаќтыњ
мемлекеттік кµркем єдебиет баспасы, 1957. – 172 б.
123 Рсалиева Н.М. «Кµшпенділердіњ» аѓылшын тіліндегі
аудармасы ќандай? (Темірдей ономастикалыќ атаулары неге
Аќсаќ?) // «Ќазаќ єдебиеті» газеті, 2005. – №30. 10 б.; №32. –12-
13 б.
124 Карлинский А.Е. Двуязычие и межэтническая
коммуникация // ”Мәдениетаралық коммуникация және
аударманың көкейтесті мәселелері: Topical ISSUES of inter
cultural communication and translation” Актуальные проблемы

196
межкультурной коммуникации и перевода: Материалы
международной научно-практической конференции (26-27
апрель, 2001г.) Алматы, КазТУМОиМЯ им. Абылайхана, 2001, –
334 с.
125 Романова С. П. , Коралова А. Л. Пособие по переводу с
английского на русский. 2-е изд. – М.: КДУ, 2006. – 172 с.
126 Martha Brill Olcott. The Kazakhs // Hoover
Institution/Stanfort University. Studies of Nationalities in the USSR
series. Stanfort, California. 1st print., 1987. – 286 p.
127 Privratsky, Bruce G. Muslim Turkistan. Kazak Religion and
Collective Memory. CURZON, 2001. – 321 p.
128 Yong Jin Zhang, Rouben Azizian. Ethnic Challenges beyond
borders. London: Macmillan Press Ltd. First published 1998. – p. 240
129 http://www.docsearch.ru/index__english_1_12862.html
130 Абуов Ж. Сингармонические основы восприятия речи –
10.02.02. – aвтореф. дис. на соискание уч. спепени д.ф.н.
Алматы, 1998. – 52 б.
131 Абуов Ж. Сингармоническая основа восприятия
тюркской речи // Монография. Теоретические проблемы и
экспериментально-фонетическое исследование. – Алматы:
Ѓылым, 1997. – 217 с.
132 http://en.wikipedia.org/wiki/Transcription_of_Russian
133 Қ. Азамат. Оң сипаттағы ономастика / Алматы ақшамы.
№5 (3787), 13 қаңтар, 2007. – (12 б.) 6 б.
134 Кабакчи В.В. Практика Англоязычной межкультурной
коммуникации / Kabakchi V.V. In English about Russia and the
Whole World // СПб.: Издательство «Союз», 2004. – 480 с.
135 Пиввуева Ю.В., Двойнина Е.В. П32 Пособие по теории
перевода (на английском материале). Серия “Филология”.– М.:
Филоматис, 2004, – 304 с.
136 Реформатский А.А. Орфография собственных имен //
Орфография собственных имен. Гл. ред. А.А. Реформатский. М.:
Наука, 1965. – C.10
137 http://transliteration.eki.ee/pdf/Kazakh.pdf
138 Webster`s II Riverside Children`s Dictionary. Printed in
USA.: “The Riverside Publishing Company”1984, – p. B-4–B-20.
139 Dictionary of AUSTRALIA and NEW ZEALAND. Австралия и
Новая Зеландия. Лингвострановедческий словарь // Под рук.
В.В.Ощепковой и А.С. Петриковской. 2-е изд., стереотип. М.:
Русский язык, 2001. – 216 с.
140 Щерба Л.В. Языковая система и речевая деятельность.
Ред. Зиндер Л.Р., Матусеевич М.И. – Л.: Изд-во «Наука», 1974. –
С. 244-264.
141 www.amazon.co.uk

197
 142 Сыздыќова Р. (кітапқа пікір) // Уєлиев Н., Алдашева А.
Ќазаќ орфографиясындаѓы ќиындыќтар. – Алматы: Ѓылым,
1988. – 113 б.
143 Webster’s New Geographical Dictionary. A Merriam-
Webster. G. & C. Merriam Company, Publishers Springfield, USA
Massachusetts, 1972.–1370 p.
144 BBC WORLD, BBC NEWS (29 March, 2006) 12:08/45
pp.114-117.
145 BBC WORLD, BBC NEWS (30 March, 2006) 11:07/35 p.116
146 http://www.krysstal.com/wordname.html
147 Webster’s New Universal Unabridged Dictionary. 1994
Barnes & Noble Books. New York. Printed in the USA. 1854 p.
148 По великому щелковому пути. Along the Great Silk Road.
Авторы текста Карл Байпаков, Ракип Насыров. Перевод текста
с рус. на англ. Марии Велижаниной и Адели Терещенко. Ред. О.
Таланова. “KРАМДС-реклама”, Алма-Ата, 1991. – 320 p.
149 http://unstats.un.org/unsd/geoinfo/En-Report-
7thUNCSGN.pdf: United Nations 7th Conference on the
Standardization of Geographical Names. New York, 13–22 January
1998 Vol. I. Report of the Conference E/CONF.91/3. – 90 p.

ҚАЗАҚ ОНИМДЕРІНІҢ ЖАЗУ ҮЛГІСІ ҚАРАЛҒАН

ҚОСЫМША ДЕРЕККӨЗДЕР

150 Mukhtar Auezov Abai. A Novel. Book One. Foreign Languages

Publishing House. Moscow. Translated from Russian by L. Navrozov.
Edited by H. Perham. p. 449.
151 Mukhtar Auezov Abai. A Novel. Book Two. Foreign Languages
Publishing House. Moscow. Translated from Russian by L. Navrozov.
Edited by H. Perham. p. 431.
152 Nursultan Nazarbayev. My Life, My Time and The Future…//
Translated by Peter Conradi. Pilington Press LTD, Coventry.
1988 /соңғы беттегі картасы
153 President Nursultan Nazarbayev. A Strategy for the
Development of Kazakhstanas a Sovereign State. The Ministry of
Foreign Affairs of the Republic of Kazakhstan. The Embassy of the
Republic of Kazakhstan, Washington D.C. 1994/ 7-19 б.
154 Nursultan A. Nazarbayev (speeches and articles during
1991–1998) Moscow. Russky Raritet. 1998. – p. 392
155 Shakhanov Mukhtar. The Errors of Civilization. The Cosmo-
Formula of Chastening Memory (The secret taken away by
Chingiskhan) Translated into English by Walter May. Almaty: Olke,
1999. – Almaty: Bilim, 2002. – 424 p.

198
 156 Kazakh Traditions and Ways. Compiled and translated from
Kazakh by Bakhytgul Akshalova. Almaty: Dyke Press, 2002. – 128 p.
157 Kazakhstan. A Motovan Group Book. Published in English,
Russian and Kazakh. Flint River Press Ltd. London. Almaty. EL
Bureau (Gornaja 97) 1995. – Translated from the Russian by Richard
McKane. p. 347
158 Қазақтың әдет-ғұрып, салт-дәстүрлері. Kazakh National
Customs and Traditions. Казахские национальные обычай и
традиции. ConocoPhillips. Иллюстрация. Алматы, 2002. – p. 288
159 Тлемисов Х.А (сост. и автор текста). Национальная
кухня казахов. The National Cooking of Kazakhs. Die Nationale
KÜCHE der Kasachen. Алма-Ата.: Қайнар, 1990. – 232 c.
160 Kazakstan, Kyrgyzstan, Tajikistan, Turkmenistan, and
Uzbekistan. Area handbbok series. Country studies. Federal
Research Division Library of Congress. Edited by Glenn E.Curtis
(Research Completed March 1996) – p. 294
161 WooJin Trans Co., LTD. Welcome to Kazakhstan. 2001.–
p.160
162 Ata-Malik Juvaini. Genghis Khan. The History of the World
Conqueror. Translated and edited by J.A.Boyle. Manchester
University Press. UNESCO PUBLISHING, 1997. – 763 p.
163 Almaty– the Centre of Tourism in Kazakhstan. Guide to
Kazakhstan. BAUR Publishing House, 2003. – 48 б.
164 “Caspionet” спутникті телеарнасы.

ҚОСЫМША А
Сурет А.1 – Әлем ағылшын тілдері стандарттары

199
 Кесте А.1 – Ағылшын тілдері диалектлері

http://en.wikipedia.org/wiki/Euro-English:

200
English dialects
British Isles British English | East Anglian English | English English |
Estuary English | Hiberno-English (Ireland) | Highland
English | Manx English | Mid Ulster English | Midlands
English | Northern English | Received Pronunciation |
Scottish English | Welsh English | West Country dialects
United American English | African American Vernacular English |
States Appalachian English | Baltimorese | Boston English |
California English | Chicano English | General American |
Hawaiian English | Maine-New Hampshire English | Mid-
Atlantic English | New York-New Jersey English | North
Central American English | Pacific Northwest English |
Southern American English | Utah English | Yooper
Canada Canadian English | West/Central Canadian English |
Maritimer English | Newfoundland English | Quebec
English
Oceania Australian English | New Zealand English
Asia Hong Kong English | Indian English | Malaysian English |
Burmese English | Philippine English | Singaporean English
| Sri Lankan English
Other
Bermudian English | Caribbean English | Jamaican English |
countries
Liberian English | Malawian English | South African English
Miscellaneo Basic English | Commonwealth English | Euro-English |
us Globish | International English | Llanito (Gibraltar) | North
American English | Plain English | Simplified English |
Special English | Standard English

ҚОСЫМША Б

201
Б.1-кесте – Әр түрлі әдебиет көздерінде онимдердің таңбалану
үрдісі

Қаза Дереккөздің әдебиеттер тізімінде тіркелген саны

қ
єліпб 32 33 101 128 150 151 155 156 158 16
иі 4
A A A A A A A A A A A
Ә A A A A A A
Б B B B B B B B B B B
В V V V V V V V V
Г G G G G G G G G G G
Q
Ғ Gh Gh G G Gh Gh Gh Gh Gh Gh
G G G G G G G G
Q
Д D D D D D D D D D D
Е E e E Ye Ye Ye Ye Ye Ye
Ye Ye A E E E E
Ë E
Ж Zh Zh Z Zh Zh Zh Zh Dj J Zh
Dzh Dzh h J Dzh Dzh Dzh Zh Zh
J
З Z Z Z Z Z Z Z Z Z Z
S
И I I I I I I I I I I
Yu Yu Yu Yu Yu U Y
Y
Yi
Й I I I I I I I I I
Y Y Y Y Y Y Y Y
U
Ui
К K K K K K K K K K K
Қ K K K K K K K K K K
h Kh
Л L L L L L L L L L L
М M M M M M M M M M M
Н N N N N N N N N N N
Ң N N N N N N N N Ng N
g
О O O O O U U U O O U
Ө U U O U U U U U Yo U
П P P p P P P P P P P
Р R R r R R R R R R R
С S S s S S S S S S S
Т T T t T T T T T T T

202
 Б.1 кестенің жалғасы
32 33 101 128 150 151 155 156 158 164

У U U U U U U U U Yu U
U
Ұ U U U U U U U Yu U
Y

203
 Ү Yu U Yu Yu Yu Yu Yu
U U U U U U U U
Y
Ф F F f F F F F F F
ph
Х Kh Kh kh Kh Ch Ch Ch Kh Ch Ch
H H H
Һ H H h H H H H H H
Ц ts
Ч Ch Ch ch Ch Ch Ch Ch Ch Ch
Dzh Dzh Dzh
Ш Sh Sh sh Sh Sh Sh Sh Sh Sh Sh
Sch Ch
Щ* Sh Sh sh Sh Sh Sh Sh
ch
Ъ* - - hard - - - - - -
sound
Ы I I y I I I I I I
Y Y Y Y Y Y Y Y
U U Yi
І I I i I I I I I I I
Yu Yu E E E U Y
Ь* - - soft - - - - - -
sound
Э A E (? – E A E E E
H.М.)
Ю ju yu Yu
Я Ya Ya ja Ya Ya Ya Ya Ya

Ескерту: Кестедегі бос көздер таңбаның дереккөзде

кездеспегендігін білдіреді.

Б.2-кесте

І. ЕСЕНБЕРЛИННІҢ „КӨШПЕНДІЛЕР“ ТРИЛОГИЯСЫНДА

ҚОЛДАНЫЛҒАН ОНИМДЕРДІҢ ОРЫС ЖӘНЕ АҒЫЛШЫН
АУДАРМАЛАРЫНДА БЕРІЛУІ

204
 АНТРОПОНИМДЕР

„Көшпенділер“ „Кочевники“ “The Nomads” Ереже бойынша

ағылшынша
дұрысы
Абақ хан Айбак-хан Aibak-Khan Abak Khan
161 б. с. 147 p.159 Aibak Oghlan
Айбаќ оѓлан
118 б.
Аббасек – – Abas bek
145 б.
Абдолла Абдуллах-султан с. Abdullakh р. Abdullakh
207 б. 195 208
(= Аджа
275 б.)
Абу Әль-Фи Abu аl-Fi
34 б.
Абылай Аблай Albai р. Abylai
306 б. с. 336 195
Ablai р.
327
Abali р.
382
Қанішер Абылай Аблай-Кровопийц с. (Ablai the
202 б. 191 Bloodthirsty)
р
. 204
Ағанақ-Бике Аганак-бике Aganak-Bikeh р. 22Aghanak Bikeh
28 б. с. 21
Ағыбай Агибай Agibai Agybai
422 б. с. 400 р. 424
Abigai
р. 424
Адам ата мен Хауа Ева и Адам с. Eve and Adam р. 424
Eve and Adam
ана 396

417 б.
Ажар бике – – Azhar Bikeh
143 б.
Азнабай Азанбай Azanbai р. 380
Aznabai
380 б. с. 356 Azanbai-Aksary р. 440
Айбаћарам-С‰ней – – Aibaharam Sunei
78 б.
Айѓаным Айганым Aiganym р. 436
Aighanim
428 б. с. 406
Айѓанша – – Aighansha
464 б.
Айќара – – Aikara
215 б.
Айнар Сұлтан-Бике Айнар-султан-бике Ainar Sultan Bike р. 244
Ainar Sultan Bikeh
238 б. с. 228
Айпатша-Бегім – – Aipatsha Begim
178 б.
Айшуақ Айшуак Aishuak р. Aishuak
277 б. с. 66 Aiсhuvak р.
Айчувак
с. 287
Айымбике Сулу-айым-бике с. Sulu-Aiem-Bike р. 196Aiymbikeh
199 б. 184
Аќатай Akatai
– –
197 б.

205
Ақбақай Акбакай Akbakai
Akbakai р. 44
50 б. с. 41

Аќбала Акбала с. Arkala р. 205

Akbala
206 б. 193 Akbala р. 206

Akboken р. 403
Akboken
Ақбөкен Акбокен с.
Akbaken р. 403
399 б. 378
(meant) White Doe р. 473
Ақжол б.и Акжол-бий с. Akzhol-Biy р. Akzhol Bi
35 б. 44 33
Жєбірайыл (Ak Koz) Zhabireil
80 б. Джебраиль
Dzhebrail р. 399
(ақ көз) Жәбірейіл с. 374
399 б.
Аќќаѓаз Аккагаз Akkaghaz
Akkagaz р. 451
442 б. с. 422
Akkozy р. 147
Akkozy
Аќќозы Аккозы с. Akkoza р. 167
154 б. 136 Akkosa р. 168
Akkozi р. 171
Аќќошќар Сайдалы Аккошкар сайдалы с. Akkoshkar Saidaly
Akkoshkar-saidaly р. 439
431 б. 410
Ақмырза Акмурза Akmyrza
Akmurza р. 356
352 б. с. 333
Ақ патша (ханның Белый царь The White Tsar
аты) с. 363 The white czar р. 388
Царь есть царь The White Tsar р. 494
380 б. с. 466
Хромой Тимур с. Timour Tаmerlane р. 535Temir the Lame
Ақсақ Темір 503 Lame Timur р. 30
23 б. Тимур-бей с. the Iron Lame р. 29
196 Timur the Lame р. 27
Ақсопы б.и Аксопы-бий с. Aksopi-Biy р. 210Aksopy Bi
208 б. 197 Aksof-Khodzha р. 166
Ақсофы б.атыр Аксофы-ходжа с. Aksofy Batyr
Aksof-Khodzha р. 166
165 б. 154
Aktorgyn р. Aktorghyn
Аќторѓын Акторгын с. 212
209 б. 199 Aktorrgyn р.
222
Алаша хан Alasha Khan
25 б. Alash-khan р.
Алаш-хан с. 499
Алашахан 530
528 б.
Александр Бекович Alexander Bekovich
– Черкасский с. Cherkassky р.
181 193
Александр Невский Александр с. Alexander р. Alexandr Nevski
49 б. 374 399
Александр (Новгород Alexandr
князi) – –
48 б.
Allakul р. Allakul
Аллақұл Аллакул с. 420
414 б. 393 Allakula р.
509
Алтай Алтай с. Altai р. Altai
302 б. 285 307
Алтыбай Алтынбай с. Altynbai р. 533
Altybai
535 б. 502

206
Алтын хан Алтынханцы с. Altynkhants Altyn Khan
198 б. 183 р. 195
Altynshash р. Altynshash
Алтыншаш Алтыншаш с.
381
381 б. 357
Alktynshash
Амансандж Amansanzh
108 б. – Amansazhi
–
Амансанджи
109 б.
Амурасана Амурсана с. Amursana р. 337
Amurasana
334 б. 315 Amursam р. 194
Amirsana
Әмірсана Амурсама с.
197 б. 183
Антон Погорельский – Anton Pogorelski
50 –
3 б.
аракчеевская Arakcheyev (stupidity)
(глупость) р. 508
с.
479
Аралбай Оралбай с. Oralbai р. Aralbai
272 б. 256 278
Арѓын би 73 Аргын-бий с. Argyn-Biy р. 72 Arghyn Bi
б. 67 Argun р. 72
Арќалыќ батыр Аркалык-батыр с. Arkalyk-Batyr р. 107Arkalyk Batyr
104 б. 99
Арық Бұғы 21 Арык-Буги с. Aryk-Bugi р. 23 Aryk Bughy
б. 23
Арықсопы – – Aryksopy
209 б.
Арыстан аќын Поэт Арыстан с. Arystan р. 470
Arystan Akyn
461 б. 441 Aristan р. 542

Асан Қайғы Асан –Кайгы с. Asan-Kaigy р. 33 or Assan

Asan Kaighy
35 б. 30 The Poor Devil р. 129
Асан-Горемыка с.
119
Асатұлы Шорман Шорман Асат-оглы с. Shorman Asat-Ogly р. 556
Asatuly Shorman
570 б. 556
Асфандияр – – Asfandiyar
238 б.
Асылғазының Бабатай Асылгазин с. Babatai Asylgazin р. Asylghazy’s
б.абатайы 428 457 Babatai
44
9 б.
Асылкерей Асылгерей с. Asylgherei р. Asylkerei
480 б. 458 486
Атығай Атыгай с. Atygai р. Atyghai
519 б. 491 433
Ахмет Ахмет с. Ahmet-Khan р. Akhmet
357 б. 336 359
Akhem-Khan р.
359
Ашамайлы Керейдіњ – – Ashamaily Kerei’s
Есенейі Yesenei
470 б.
Аян 174 Аян Ayan р. Ayan
б. с. 61 173
Аюхан 12 Аюхан Ayukhan р. Ayukhan
б. с. 19 20
Аяу батыр 552 Аяу-батыр с. Ayan-batyr р. Ayau Batyr

207
б. 512 544
Єбді-Латиф 83 Абду-Латиф с. Abdu-Latif р. 88 Abdi Latif
б. 81 Abdulatif-Khan р. 225Abdu Latif
Әбду-Латиф Абдулатиф-хан Abd al-Latif р. 267
89 б. с. 211
Єбділлах 83 Абдаллах Abdallakh р. 90Abdillakh
б. с. 825
Әбді-Мумин 232 Абдумумин с. Abdumumin р. 237
Abdi-Mumin
б. 222
Әбдіразақ Абдразак Нахчивани Abdrazak Nakhchivani р.Abdirazak
Нахичевани с. 53 Abdrazak Nakhchivany р.Nakhichevani
77
6
2 б.
Әбдірахман Шалыш Абдрахман Abdrakhman Khan р. 316
Abdirakhman
307 б. с. 290 Shalysh р. 312
Shalysh
Шалыш
с. 290
Әбдірашит Абдрашид Abdrashid р. Abdirashit
114 б. с. 108 115
Абдрашит Abdrakhit р.
с. 194 207
Әбді-саттар Абдысаттар Abdysattar р. Abdi Sattar
236 б. с. 226 242
Әбдіуақит Абдувахит Abduvakhit р. 486
Abdiuakit
481 б. с. 458
Әбен Абен Aben р. Aben
151 б. с. 139 150
Єбіл – – Abil
304 б.
Әбілғазы Абильгазы Abilgazy р. 559
Abilghazy
568 б. с. 527
Әбілқайыр хан Хан Абулхаир с. Abu’l-Khayr Khan р. Abilkaiyr Khan
9 б. 118 235
Абулхаир-хан Khan Abulkhair р.
с. 255 283
Abu·l-Khayr Khan р.
282
Єбілќасым Абулькасым Abulkasym р. 214
Abilkasym
211 б. с. 201
Єбілмємбет Абильмамбет Abilmambet р. 290
Abilmambet
280 б. с. 268 Abilmamet р. 306
Abulmambet р. 478
Єбілманс±р Абулмансур Abulmansur р. 196
Abilmansur
199 б. с. 183
Єбілпейіз Абильпеиз Abilpeiz р. 434
Abilpeiz
427 б. с. 405
Әбілфейіз Абильфаиз Abilfaiz р. 305
Abilfeiz
299 б. с. 283
Әбусейіт Абдусаид Abdusaid Abuseyit
114 б. с. 108 р. 115
– Адыгей Adygei р.
с. 206 220
Әдік Адик Adik р. 146
Adik
146 б. с. 135
Әділ – – Adil
277 б.
Әділгерей – – Adilgerei
27 б.
Єйгер батыр – – Aiger Batyr
573 б.
маңқа Әлексалды Алексалды Гнусавый Aleksaldy the Mangka Aleksaldy

208
399 б. с Snuffling
. 374 Man
Алексалды р. 399
с. 383 Aleksaldy р.
408
Єлібек ±лы Ќалиѓул – – Alibek uly Kalighul
566 б.
Әлім Алим-хан Alim-khan р. Alim
363 б. с. 341 364
Әлім Ягудин Алим Ягуди с. Alim Yaghudi р. Alim Yagudin
563 б. 519 551
Єлішер Алишер Alisher р. 552
Alisher
564 б. с. 520
Әмбұлақ хан Амбулак-хан с. Ambulak-khan р. 532
Ambulak Khan
533 б. 500
Әмір Сейтәлі Эмир Сеитали Emir Seyitali р. 107
Amir Seitali
146 б. с. 102 Emir Seitali р. 111
Єнет баба Анет-баба Anet р. Anet Baba
203 б. с. 189 201
Aneta р.
201
Әптуар Айтуар Aituar р. Aituar
410 б. с. 387 414
Әрінғазы Арингазы Aringhazy р. Aringhazy
396 б. с. 371 395
Әтилла Аттила Attila р. Atilla
191 б. с. 177 189
Єті Ати Ati р. Ati
427 б. с. 405 434
Єубєкір Аубакир Aubakir р. Aubakir
487 б. с. 463 491
Әшірап Ашраф Ashraf р. Ashirap
402 б. с. 378 404
Бабажан Бабаджан Babadzhan р. 511
Babazhan
520 б. с. 481
Бабасұлтан Баба-султан Baba-Sultan р. 208
Babasultan
207 б. с. 195 Baba Sultan р. 242
Байболат Байболат Baibolat р. 439
Baibolat
431 б. с. 409
Байғозы Байгозы Baigozi р. Baighozy
227 б. с. 218 232
Байќадам би Байкадам Baikadam р. Baikadam Bi
557 б. с. 516 548
Байтабын Байтабын Baitabyn р. Baitabyn
398 б. с. 373 398
Байұлы Байулы с. Bayuly р. 143
Baiuly
143 б. 132 Bey-Uly р. 260
Бай-шайх – – Bai Sheikh
162 б.
Баќим±хаммед Бахимухамед-султан Bakhimuhammad Bakimukhammed
258 б. с sultan
. 248
р. 269
Бақты-Қожа Бахты-ходже Bakhty-Hoja Bakty-Kozha
76 б. с. 73 р. 54
Khocha
р. 229
Бала би Бала-бий Bala-Biy Bala Bi
332 б. с. 313 р. 336
Балѓайым бике – – Balghaiym Bikeh

209
249 б.
Балғожа Балхожа Balkhozha р. Balghozha
531 б. с. 499 Balgozha р. 531
Балгожа
с. 499
Балдан Норби Галден-Норби с. Galden-Norbi р. Baldan Norbi
296 б. 280 303
Балќы Балхи Balkhy р. Balky
198 б. с. 183 195
Балтақожа – – Baltakozha
314 б.
Бараќ Барак Barak р. Barak
220 б. с. 212 226
Басыќара Басыгара Basygarah Basykara
457 б. с. 437 р. 466
Батыр Баян Баян-батыр с. Bayan-Batyr р. Batyr Bayan
227 б. 218 327
Baian-Batyr р.
367
Baian-Batur р.
354
Бату Бату Batu р. 9 (= Baty р. Batu
10 б. с. 10 9)
Батухан
11 б.
Бату хан
31 б.
Батур Батур Batur Batur
193 б. с. 179 р. 191
Батырм±рат Батырмурат с. Batyrmurat р. Batyrmurat
457 б. 437 466
Баубек батыр – – Baubek Batyr
573 б.
Бахтияр-баһадур Бахтияр-багатур Bakhtiyar-Bahatur р. Bakhtiar-Bahadur
93 б. с. 89 94
Бәсентиін Малайсары асетиин Malaisar Basentiin р. Basentin Malaisary
Малайсары с. 217 231
2 Malaisari of the
26 б. Basentiin kin
р. 232
Бєтеш Батыр атеш Batyr Batesh р. Batesh
509 б. с. 481 511
Ботеш Botesha р.
с. 416 445
Бегдербек Бегдербек Begderbek р. Begderbek
409 б. с. 386 413
Бекболат би Бекболат-бий Bektolat-Bei р. Bekbolat Bi
313 б. с. 319 342
Bekbolat-Bii р.
342
Bekbolat batyr р.
321
Бектастың Таймасы Таймас ектас Taimas Bektasov р. Bektas’s Taimas
449 б. с. 428 457
Бердібек Бердибек Khan Berdibeg р. 267
Berdibek
257 б. с. 247
Береке с±лтан – – Berekeh Sultan
118 б.
Хан Бердібек Бердибек Berdibek-Khan р. 46Khan Berdibek
53 б. с. 43
Берке хан Хан ерке Khan Berkeh р. 10Berkeh Khan

210
12 б. с. 11
Биби ханум – – Bibi Khanum
368 б.
Бигелді батыр – – Bigeldi Batyr
573 б.
Биѓажан Бигажан Bigazhan Bighazhan
514 б. с. 485 р. 515
Бизанов Бизанов Bizanov р. Bizanov
544 б. с. 508 540
Бике би – – Bikeh Bi
232 б.
Болат хан Булат хан Khan Bulat р. Bolat Khan
221 б. с. 214 228
Бонақ – – Bonak
40 б.
Бопай Бопай с. Bopai р. Bopai
553 б. 513 545
Борис Брянцев Борис рянцев с. Boris Bryantsev р. Boris Bryantsev
196 б. 181 193
Борыќ би – – Boryk Bi
130 б.
Ботақан Ботахан Botakhan р. Botakan
313 б. с. 297 319
Бошман батыр Бошман с. Warrior Boshman р. Boshman Batyr
48 б. 40 42
Бµгенбай Богембай Bogembay р. Bogenbai
227 б. с. 218 274
Бµкембай Bogembai р.
302 б. 335
Бөгендік – – Bogendik
314 б.
Бөкей султан Букей-султан с. Bukei-Sultan р. Bokei Sultan
228 б. 218 233
Бокей Bokei р.
с. 338 361
Бµлтірік – – Boltirik
213 б.
Бµреке-С±лтан – – Borekeh Sultan
90 б.
Б‰реке с±лтан
159 б.
Бµрте Борте-Фуджин Borteh-Fudzhin р. Borteh
21 б. с. 19 19
Бөрібай Борибай Boribai р. Boribai
14 б. с. 12 12
Бөріұлы Байдәулет Бури-улы айдаулет- Buri-uly Baidaulet-Elder Boriuly Baidaulet
ақсақал Аксакал р. 192
196 б. с. 180
Бµшек – – Boshek
48 б.
Броневский Броневский Bronevski р. Bronevsky
383 б. с. 359 383
Бурабай – – Burabai
433 б.
Бурун Бурун с. Burun р. 296
Burun
286 б. 273
Бусайд Бусаид Busaid р. 146
Busaid
146 б. с. 135
Бухгольц Бухгольц с. Bukhgolets р. 191
Bukhgolts
195 б. 179
Б±ѓыбай Богембай Bogembai р. 290
Bughybai

211
280 б. с. 268
Бұзахұр Бузахур-султана Buzakhur-Sultan р. Buzakhur
217 б. с. 210
Бұқарбай Бухарбай Bakaharbai р. 502
Bukarbai
500 б. с. 500 Bukharbai р.
Бұқар жырау Бухар-Жырау Bukhara-Zhyrau Bukar Zhyrau
336 б. с. 5 р. 203
Бухара-жырау Bukhar-Zhyrau
с. 190 р. 203
Бухар-жырау Bukhar Zhyrau
с. 318 р. 271
Bukhar-Zhirau
р. 292
Bukhar-zhyrau
р. 296
Bukahr-Zhyrau
р. 341
Bukhar-Zyrau
р. 355
Б±лаќ б.атыр Буляк-батыр Bulyak Batyr р. 275
Bulak Batyr
264 б. с. 253
Бұрындық Бурундук Burunduk р. Buryndyk
117 б. с. 109 Burinduk р. 155
Burundyuk р. 174
Бұхарлық әмір Емиру ухарскому To prevent Bukhara Bukharlyk amir
Нұрасулла Нурасулле Nasrullah Nurasulla
с. 484 р. 514
513 б.
Бірінші Александр Александр первый Aleksander 1 р. First Aleksandr
396 б. с. 371
Бірінші Петр Царь Петр Peter the Great First Petr
196 б. с. 181 р. 192
Czar Peter
р. 193
Бішкенді оѓлан – – Bishkendi Oghlan
90 б.
Василий Алексеевич Василий Алексеевич Vassili Alekseyevich Vasily Alexeivich
Перовский Перовский р. 518 Perovsky
502 б. с. 474 Vasily Alexeyevich р.
516
Vasiliy Alexeyevich
Perovsky
р. 503
Вельяминов-Зернов Вельяминов-Зернов Velyaminov-Zernov Veliaminov-Zernov
503 б. с. 475 р.
Виткевич Виткевич Witkiewicz р. Vitkevich
503 б. с. 475
Вишневский Вишневский Vishnevsky р. Vishnevski
565 б. с. 520 Besontine р.
(лаќаб аты) Бесонтин Basentiin р.
б.есонтиін с. 522 Besontin р.

568 б.
Владимир Мономах Владимир Мономах Vladimir Monomakh Vladimir Monomakh
39 б. с. 35 р. 36
Владимир Рюрикович Рюрикович our Ryurukoviches Vladimir Riurikovich
с. 485 р.
45 б.
– Всеслав Vseslav р. 37
с. 36
Габдырахман ±ѓлы Имам Мухаммед Imam Muhammad Gabdyrakhman Ughly

212
М±хаммед Шариф Шариф Габдрахман- Gabdrakhman-ogly Mukhammed Sharif
имам оглы с. 421 р. Imam
Ахон Мухаммед- Akhon Muhammad-
441 б. Шариф Sharif
Ѓабдырахман±лы Габдрахман-оглы Gabdrakhman-ogly
М±хамед Шариф с. 459 р.
ахон

483 б.
Гаврилло Гаврила Gavrila р. 399
Gavrillo
398 б. с. 374
Гаврилов Гаврилов Gavrilov р. 537
Gavrilov
540 б. с. 505
(Губернатор) Князь Гагарин Prince Gargarin р. Gagarin
Гагарин с. 181 Prince Gagarin р. 193

196 б.
Галич Мстислав – – Galich Mstislav
Мстиславович Mstaslavovich
45 б.
Гәуһар Гаухар, что значит Gauhar
202 б. «жемчужина»
с. 187 Gaukhar р. 231
Гаухар! Жемчужина!
Гаухар
328 б. с. 188
Гаухар
с. 216
Генс Генс Genz р. 504
Gens
503 б. с. 475
полковник Гербер Полковник Гербер Colonel Harber р. 279
Colonel Gerber
268 б. с. 257
Герн Герн Gern р. Gern
570 б. с. 524
Горчаков Горчаков Gorchakov р. 556
Gorchakov
570 б. с. 524 Arshabok р. 535
(лаќаб аты) Аршабоќ Аршабок
с. 503
537 б.
Граф Нессельроде Граф Нессельроде Count Nesselrode Graf Nesselrodeh
507 б. с. 479
Р. 509
Гүлбаһрам- Гульбахрам Gulbakhram-Patshaim р.Gulbahram-
Патшайым с. 78 Gulbakhyam р. Patshaiym
Gulbahram Sultan
76 б. Begim
Гүлбаһрам-С±лтан-
Бегім

142 б.
Ғазірет Ғали Хазрет-Али Khazret-Ali р. 104
Ghaziret Ghali
139 б. с. 96 Khezret-Ali р. 140
Хезрет-Али
с. 129
Ғайып-Жамал- Гаиф-Жамал Gaif-Jamal р. 14
Ghaiyp Zhamal
Сұлтан-Бегім с. 14 Sutan Begim
15 б.
Ѓибадат-С±лтан- Ибадат Ibadat р. Ghibadat Sultan
Бегім с. 84 Begim

90 б.

213
Ѓ±байдолла Губайдуллла Gubaidullah р. Ghubaidulla
503 б. с. 475
Дай-ноян – – Dai Noyan
21 б.
Дайыр қожа Сулеймен-ходжа Suleimen-Khodzhe Daiyr Kozha
23 б. с. 201 р. 214
Suleimen-Khodzhi р.
214
Suleimen-Khadzhi р. 214
Дарвиш-Хұсайын- – – Darvish-Khusain-
Қарашың Karashyng
164 б.
Даян хан Хан Даян Khan Dayan р. Dayan Khan
320 б. с. 303
Дєкір білгір Дакиржаурынчи Dakir-zhaurynchi Dakir the knowall
440 б. с. 419 р.
Дәметкен Даметкен Dametken р. Dametken
416 б. с. 395
Дәниел Даниел Daniel р. Daniel
101 б. с. 96
– Даулет-бай Daylet-bai р.
с. 403
– Давлет-Кизден-мурза Davlet-Kizden-Murz р.
193
с. 181
Дәулет-Сұлтан- – – Daulet-Sultan-
Сақынажды Sakynazhdy
108 б.
Дәулет-Шайхы – – Daulet-Shaikhy
10 б.
Дәулетші Давлетчи Davletchi Dauletshi
402 б. с. 378 р. 404
Дербісәлі Дербисал Derbisal Derbisali
350 б. с. 330 р. 352
Джавани – – Zhavani Marinolli
Мариньолли

102 б.
Джалалитдин – – Zhalalitdin Bayazit
б.аязит

79 б.
Джувейни – – Zhuveini
47 б.
Дидиковский Дидковский Didkovsky Didikovsky
559 б. с. 517 р. 549
Дмитриев Демидов Demidov р. Dmitriev
403 б. с. 379
– Дмитрий Донской Dimitry of the Don р. 27
с. 26
Дода Жорджи Дода-Доржи Doda-Dorzhi р. Doda Zhorzhi
223 б. с. 215
Долгов Долгов Dolgov р. Dolgov
570 б. с. 524
Домбалыќ батыр Домбалык-батыр Dombalyk-Batyr Dombalyk Batyr
147 б. с. 136 р.
Домбылаќ батыр Батыр Домбулак Dombulak р. Dombylak Batyr
510 б. с. 481
Дондук Омба Дондук-Омба Donduk-Omba р. Donduk Omba
290 б. с. 280
Досќожа аќын Доскожа Doskozha Doskozha Akyn

214
576 б. с. 528 р. 559
Дулаттыњ Иманы Иман Дулатов Batyr Iman Dulatov Dulat’s Iman
440 б. с. 419 р. 448
Д‰зен Дузен Duzen Duzen
436 б. с. 415 р. 444
Дүстем Дустим Dustim р. Dustem
236 б. с. 226
– Динмухамед Dinmuhammad
с. 247 р. 267
Едіге б.атыр Едиге-батыр Yedighe-Batyr Yedigeh Batyr
34 б. с. 30 р. 32
Yedgeh-Batyr
р. 135
Yedigeh
р. 135
Edige-Batyr
р. 438
Edighe-uly
р. 478
Едігеніњ Шоњы Шон Едигеулы с. Shon Edighe-uly р. Yedige`s Shongy
470 б. 449
Екеш±лы Бекболат Екеш-улы-бий с. Yekesh-uly-Biy р. 192
Yekeshuly Bekbolat Bi
б.и 180

196 б.
Екінші Екатерина Екатерина Вторая Czarina Catherine the Czarina Catherine the
357 б. с. 336 Second р. Second
Елизавета Петровна Елизавета Петровна Her Majesty Elizabeth Elizabeth
293 б. с. 279 (Yelizaveta)
р. 301 Petrovna
Елтезер Елтезер Khan Eltezer Yeltezer
414 б. с. 392 р. 420
Елуй Чусай – – Yelui Chusai
51 б.
Елшібек б.атыр Елчибек-батыр Yelchibek -Batyr р. 235
Yelshibek Batyr
241 б. с. 186 Yelchibek Batyr р. 248
Elchibek-Batyr р. 363
Еменәлі – – Yemenali
350 б.
Ералы Ералы Eraly Yeraly
277 б. с. 266 р. 288
Yeraly
р. 275
Ерден Ерден Erden Yerden
335 б. с. 415 р. 444
Ержан Ержан Erzhan Yerzhan
417 б. с. 394 р. 422
Ер Көкше Ер-кочке – Yer Kokshe
322 б. с. 308
Ер Қосай Ер-Косай – Yer Kosai
322 б. с. 308
Essen ?
Есенбике Есенбике Yesenbike Yesenbikeh
252 б. с. 241 р. 260
Есенгелді Есенгельды Esegeldy Yesengeldi
380 б. с. 356 р. 380
Esengeldy
р. 423
Yesengildy
р. 530
Есеней – – Yesenei

215
470 б.
Есет батыр Есет-батыр Eset-Batyr р. Yeset Batyr
278 б. с. 266
Есім с±лтан – – Yesim Sultan
249 б.
Есім хан Хан Есим Khan Esim Yesim Khan
198 б. с. 179 р. 191
Yesim-Khan
р. 192
Yesim Khan р.
312
Есіркеген Есиркеген Esirkeghen р. Yesirkegen
516 б. с. 490 Yesirkegen р.
Ескендір Искандер- Iskander–Zulkarnain Yeskendir
Зұлхарнайын Зулькарнайн р. 88 Zulkharnaiyn
Iskander the Bicorn
88 б. с. 81 р. 263
Iskander the Two-
Horned

р. 163
Есугей – – Yesugei
21 б.
Ешік-аға Ешик-ага Еshik-aga р. Yeshik-agha
421 б. с. 400 Еshig-aga р.
ешік-аѓа
421 б.
Жабай б.атыр Жабай-батыр Zhabai-Batyr р. Zhabai Batyr
350 б. с. 330
Жағалбайлы Жагалбайлы Zhagal-Baily р. 396
Zhaghalbaily
395 б. с. 371 Zhagalbailins р. 134
Zhagalbaiuly р.
Жаған-бике Жахан-бике Zhakhan-Bikeh Zhaghan-bikeh
147 б. с. 137 р. 147
Жаѓатай Джагатай Jagatai р. Zhagatai
10 б. с. 10 Djagatai р.
– Жадигей Zhadigei р.
с. 206
Жақан-Бахты Жахан-Бекты Zhakhan-Bekuty р. Zhakan-Bakhty
146 б. с. 135
Жақия бек – – Zhakiya Bek
145 б.
Жаќыбай Жакибай Zhakibai Zhakybai
551 б. с. 512 р. 544
Жаќып Жакуп Zhakup Zhakyp
450 б. с. 429 р. 458
Жаќыпбек Якуб-бек Yakub-Bek Zhakypbek
410 б. с. 387 р. 414
Жақыптың Елемесі Елемес Жакупов Elemes Zhakupov Zakyp’s Yelemes
449 б. с. 428 р. 457
Жалайыр Жалаиыр Zhalaiyr Zhalaiyr
73 б. с. 68 р. 73
Джалаир Djalair Boribai
с. 68 р. 74
The Zhalayir kin
р. 74
Жалайыр Ќадір Єлби – – Zhalaiyr Kadir Albi

250 б.
Жалмұхаммед Джалмухаммед Dzhalmuhammad р.Zhalmukhammed
235 б. с. 226

216
Жалынқұйрық Жалтынкуйрук Zhaltynkuiruk р. 492
Zhalynkuiryk
488 б. с. 464
Жаман ќорѓан Жаман-Курган Zhaman-Kurgan р. 510
Zhaman Korghan
508 б. с. 480
Жамантай Жамантай-батыр Zhamantai-Batyr р. Zhamantai
362 б. с. 340 Dzhamantai р.
Жаманшыұлы Баймухаммед Baimukhammed Zhaman-Zhamanshyuly
Баймұхамед Жаманчи- Chi-Ogly р. Baimukhamed
570 б. оглы
с. 524
Жамуха шешен – – Zhamukha sheshen
74 б.
Жанай Жанай Zhanai р. Zhanai
313 б. с. 297
Жанайдар Жанайдар Zhanaidyr р. Zhanaidar
532 б. с. 500 Zhanaidar р.
Жанайдыр
с. 500
Жанас – – Zhanas
563 б.
Жанат Жанат Zhanat р. Zhanat
284 б. с. 271
Жанатай батыр Джанатай Janatai р. Zhanatai Batyr
156 б. с. 304
Жанбике тоқал Жахан-бике Zhanbikeh-Tokal Zhanbikeh (tokal)
151 б. с. 140 р. 150
Жанболат тµре Жакбулат-торе Zhakbulat Tore р. Zhanbolat Toreh
236 б. с. 226
Жанѓазы – – Zhanghazy
562 б.
Жанѓожа Жанкожа Zhankozha р. Zhanghozha
507 б. с. 480
Жандєулет би – – Zhandaulet Bi
232 б.
Жанќ±ла би – – Zhankula Bi
216 б.
Жаным Жаным Zhanym р. Zhanym
146 б. с. 135
Жантай Жантай Zhantai Zhantai
563 б. с. 520 р. 552
Жантемир Жантемир Zhantemir Zhantemir
399 б. с. 375 р. 400
Жантµре Жантуре Zhantore Zhantoreh
513 б. с. 485 р. 436
Zhantura
р. 515
Zhantoreh
р. 494
Жантµреніњ Ахметі Ахмет, сын Жанторе Zhantore`s son Zhantoreh’s
428 б. Akhmet Akhmet
с. 406
р. 436
Akhmet Zhanturin
р. 508
Жантөрин Жантурин Zhanturin Zhantorin
512 б. с. 485 р. 516
Zhuntarin
р. 516
Жаныш Жаным Zhanym Zhanysh
146 б. с. 135 р. 146
Жан±заќ – – Zhanuzak

217
316 б.
Жаңбыршы бек – – Zhanbyrshy Bek
145 б.
Жањбыршыныњ Балгожа кипчакский Kipchak biy Balgozha Zhangbyrshy’s
Балѓожасы ий Balghozha
470 б. р. 515
с. 485
Жангабыл Жангабыл Zhangabyl р. Zhangabyl
511 б. с. 483 Zhanghabyl Bi
Жањѓабыл би
561 б.
Жапар Жаппар Zhappar Zhapar
487 б. с. 463 р. 491
Жаппас ұлы Жаппас-оглы Zhappas-Ogly Zhappasuly
514 б. с. 485 р. 515
Жарќын – – Zharkyn
240 б.
Жарм±хаммед – – Zharmukhammed
257 б.
Жаубасар батыр Жаубасар Zhaubasar Zhaubasar Batyr
238 б. с. 229 р. 245
Жауѓашар Жаугашар Zhaugashar р. Zhaughashar
511 б. с. 483
Жауһар-Бике Жаухар-бике Zhaukhar-Bikeh р. 144
Zhaukhar Bikeh
144 б. с. 133
– Жадигей Zhadigei
с. 206 р. 220
Жєдігер – – Zhadiger
197 б.
Жәдік Джадик Jadik р. Zhadik
146 б. с. 106 Zhadik р.
Жадик
с. 135
Жєкей Жакей Zhakei Zhakei
487 б. с. 463 р. 491
Жєлім Жалим-султан Zhalim-Sultan Zhalim
213 б. с. 205 р. 219
Zhakim
р. 220
Жєнєділ Жанадил Zhanadil Zhanadil
442 б. с. 422 р. 451
Жәнібек Джанибек Khan Janybek Zhanibek
359 б. с. 11 р. 136
Джаныбек Khan-Janybek
с. 338 р. 137
Khan Dzhanybek
р. 165
Jani Beg
р. 257
Dzanibek-Batyr р.
Dzhanybek-Batyr р. 347
Az-Zhanibek р.
Жәпек батыр Жапек Zhapek-Batyr р. Zhapek Batyr
322 б. с. 304
Жебе Джебе Jebeh р. Zhebeh
45 б. с. 39
Жеке батыр Жеке-батыр Zheke Batyr Zhekeh Batyr
437 б. с. 449 р. 554
Sheke-batyr
р. 559
Zhekeh

218
 р. 496
Жемчужников Жемчужников Zhemchuzhnikov р. Zhemchuzhnikov
570 б. с. 524
Жиембет Жиенбет-жырау Zhiyenbet Zhyrau р. Zhiembet
251 б. с. 241
Жиен аѓа Жиен-ага Zhien-aga р. Zhien
170 (agha)
171 б. с. 158
Жиренше Жиренче Zhirencheh р. Zhirensheh
146 б. с. 135 Zhirenche р.
Жоламан батыр Жоламан-батыр Zholaman-Batyr Zholaman Batyr
405 б. с. 368 р. 406
Zholaman–Batyr
р. 406
Zholoman-Batyr
р. 407
Жолбарыс Жолбарс Zholbars Zholbarys
278 б. с. 287 р. 309
Жолбарыстыњ – – Zholbarys’s Koshai
баласы
Ќошай
470 б.
Жолдыбай – – Zholdybai
316 б.
Жолымбет б.атыр Жолымбет-батыр Batyr Zholymbet Zholymbet Batyr
258 б. с. 249 р. 268
Жошы Джучи Jutchi Zhoshy
15 б. с. 10 р. 28
Жусахан Szhuchi
с. 500 р. 201
Szhuch
р. 201
Dzhuci
р. 397
Dzhuchi
р. 431
Juji
р. 460
Zhusakhan
р. 532
– Жулдыз Zhuldyz р.
с. 19
Ж±мад‰к Жумадек Zhumadek р. Zhumaduk
20 б. с. 19
Ж±март Жомарт Zhomart-Batyr Zhumart
352 б. с. 332 р. 355
Ж±ныс с±лтан Жунус Sultan Zhunus р. Zhunys Sultan
105 б. с. 100
Жүке-бегім – – Zhukeh-Begim
22 б.
Жүсіпқали Жусупгали Zhusupgali р. Zhusipkali
395 б. с. 370
Жыќу Жыку с. 40 Zhyku Zhyku
48 б. р. 42
Зейнеп Зейнеп с. 417 Zeinep Zeinep
438 б. р. 446
Зерен ару Красавица Зерен Beauty Zeyen Zeren the Beauty
198 б. с. 183 р. 195
Beauty Zehen
р. 195
Зілқара Зильгара Zilgara р. Zilkara
397 б. с. 373 Zilgarah р.

219
Хан Ибрагим Хан Ибрагим Khan Ibragim р. 145
Khan Ibragim
145 б. с. 134
Иван Карбышев Иван Карбышев Ivan Karbyshev р. Ivan Karbishev
450 б. с. 430
– Изяслав Izyaslav р. 37
с. 36
Иисус Христос – – Jesus Christ
482 б.
Илья Муравин Илья Муравьев Ilya Muravyev Ilia Muravin
299 б. с. 283 р. 305
Иман Иман-батыр Warrior Iman Iman
408 б. с. 385 р. 412
Император Комнин – – Imperator Komnin
42 б.
Инелік – – Inelik
15 б.
Иоганн Густав Ренат Ренат Renat Iogan Gustav Renat
с. 179 р. 191
195 б.
Иосиф Гербрут Иосиф Гербрут Josef Gierbrut Iosif Gerbrut
457 б. с. 437 р. 466 Zhusip
Жүсіп Жусуп Zhusup
396 б. с. 371 р. 395
Ирбагим – – Ibragim
79 б.
Иса-Бұғы Иса уга Isa Buga Isa-Bughy
100 б. с. 95 р. 111 Isan-Bughy
Исан-Бұғы Isa-Buga р. 114
101 б. Iis-Bughi р.
Исан-Тайшы – – Isan Taishy
108 б. – – Isan Taisha
Исан-Тайша – – Isentaishy
108 б.
Исентайшы
148 б.
Камалиддин – – Kamaliddin
Х±саиндиван Khusaindivan

234 б.
Камшат Камшат Koshmat Kamshat
339 б. с. 320 р. 343
(ортаншы єйелі) (брат средней (the brother of his
жены) middle wife)
Канси Канси Kansi Kansi
191 б. с. 177 р. 189
Карабин – – Karabin
398 б.
Карпов Карпов Karpov р. 398
Karpov
398 б. с. 374
Кастек (бас найыбы) Кастек-бий Kastek-Biy Kastek
с. 101 р. 109 Kastek Bi
109 б.
Ќастек би
113 б.
Кєрібай шал Аксакал Карибай Aksakal Karibai р. 523
Karibai (shal)
521 б. с. 492
Келдеш би – – Keldesh Bi
232 б.
Кенесары Хан Кене Khan Keneh Kenesary
434 б. с. 527 р. 377 Kene agha
Кене аѓа Кенесары Kene Kenekeng

220
434 б. с. 411 р. 525
Кенекењ Кене-ага Kenesary р.
459 б. с. 412 Kenessary р.
Кенеке Kene-aga р.
с. 438 Kene-aka р.
Keneke
р. 467
Kenesary Kasymov р.
514
Кен Жанбай – – Ken Zhanbai
138 б.
Кеніс жанарал Генерал Генс General Genz р. Kenis zhanaral
539 б. с. 504
Керей Керей Kerei Kerei
15 б. с. 13 р. 11
Керей-Араби – – Kerei-Arabi
159 б.
Киндерман Киндерман Kinderman Kinderman
313 б. с. 296 р. 319
– Кира-бай Kirah-bai р. 299
с. 276
– Генерал Кириллов General Kirillov р.
с. 256 278
Киселев Киселев Kiselyov Kiselev
570 б. с. 525 р. 556
Кончак – – Konchak
40 б.
Котов Котов Kotov Kotov
450 б. с. 30 р. 459
Кошка Кошка Koshku Koshka
286 б. с. 273 р. 296
Көбек – – Kobek
40 б.
Кµбектіњ Алтынбайы Алтынбай Кобеков Altynbai Kobekov р. 533
Kobek’s Altynbai
с. 502
535 б.
Кµксеңгір – – Koksengir
35 б.
Көрехан – – Korekhan
89 б.
Көтеш Котеш Kotesh р. Kotesh
314 б. с. 296
Кµтібардың Есеті – – Kotibar’s Yeset
507 б.
Кµшен Кошек Koshek Koshen
455 б. с. 434 р. 463
Кµшенніњ Т±рлыбегі Турлыбек Кошенов Turlybek Koshenov Koshen’s Turlybek
с. 449 р. 478
470 б.
Кутузов Кутузов Kutuzov Kutuzov
505 б. с. 477 р. 507
Күйгенбай – – Kuigenbai
99 б.
Күйік Гуюк Guyuk Kuik
11 б. с. 10 р. 9
К‰кір Кукир Kukir Kukir
511 б. с. 483 р. 513
Кукур Kukur
с. 485 р. 515
К‰лбаршын- Гулбаршын Gulbarshyn Kulbarshyn Sultan
С±лтан-Бике с. 165 р. 178 Bikeh

221
180 б.
Күлмес хан Кульмес-хан Kulmes-Khan Kulmes Khan
198 б. с. 193 р. 205
К‰міс Кумыс Kumis р. Kumis
443 б. с. 423
К‰некей Кунекей Kunikei р. Kunekei
431 б. с. 410
К‰нсана Куньсана Kunsan р. Kunsana
211 б. с. 201
К‰німжан Кунимжан Kunimzhan р. Kunimzhan
429 б. с. 409 Kunizhman р.
К‰реш Куреш Kuresh р. Kuresh
569 б. с. 524
Күшік Кучук Kuchuk-Sultan р. Kushik
302 б. с. 288 Sultan Kuchek р.
Кучек
с. 180
К‰шіктіњ Шорманы Шорман Кушик-улы Shorman Koshik-uly р. Kushik’s Shormany

470 б. с. 449
К‰шік ±лы Ќ±лжан Кульжан Кучуров с. Kulzhan Kuchurov р. Kushikuly Kulzhan
483
511 б.
К‰шкінші с±лтан Кушкинчик Kushkinchik р. Kushkinshi Sultan
69 б. с. 73
Кішкентайдың Аккошкар Akkoshkar Kichkentai- Kishkentai’s
Аққошқары Кичкентай- Ogly р. Akkoshkar
556
оглы Akkoshkar Kishkentayev
571 б. с. 525 р. 513
Аккошкар
Кишкентаев

с. 483
Қабылбай Кабылбай Kabylbai р. Kabylbai
58 б. с. 49
Ќадиша Хадиша Khadisha р. Kadisha
473 б. с. 452
Ќазанѓаптыњ Кошимбай Казангап- Koshimbai Kazangap-uly Kazanghap’s
Кµшінбайы улы р. Koshinbai

454 б. с. 434
Қазан ханы Ибрагим Казанский хан Kazan Khan Ibragim р. Kazan Khan’s Ibrahim
Ибрагим
145 б.
с. 134
Қаз дауысты Каздаусты Казыбек Kazdaustah Kazybek
Қазыбек с. 451
По прозвищу р. 480
332 б. Гусиный Nicknamed Gander`s
Ќазыбек би голос Voice
332 б. с. 313 р. 336
Казыбек-бий Kazbek Zolotoustyi
с. 313 р. 525
Kazybek-the Goose
Voice

р. 342
Kazybek-Biy р.
336

222
Қазтуған жырау Казтуган Kazgutan-Zhyrau р. Kaztugan Zhyrau
44 б. с. 35 35
Kaztugan-Yhyrau
р. 37
Kaztugan-zhyrau
р. 38
Kaztugan-Zhirau
р. 129
Қазы би Казы-бий Kazy-Biy р. 19
Kazy Bi
19 б. с. 19
Қазының Кудайменде Казин Kudaimendeh Kazin Kaz’s Kudaimendi
Құдаймендісі с. 428 р. 457

449 б.
Ќайниса Кайниса Kainisa Kainisa
442 б. с. 422 р. 451
Ќайрат – – Kairat
395 б.
Ќайып хан Каип-хан Kaip-Kahn р. Kaiyp Khan
197 б. с. 180 192
Kaip-Khan р. 193
Ќалден Бош±ќты – – Kalden Boshukty
194 б.
Қалден Церен Галден-Церен Galden-Tseren Kalden Tseren
329 б. с. 214 р. 229
Гладен-Церен Gladen-Tseren
с. 214 р. 229
Galden-Tserek
р. 332
Galeden-Tseren
р. 333
Ќалдыбай Кадыбай Kadybae Kaldybai
427 б. с. 405 р. 434
Ќалиѓ±л – – Kalighul
563 б.
Ќалќаман батыр – – Kalkaman Batyr
317 б.
Қалқаманұлы – – Kalkamanuly
Темірғали Temirghali

195 б.
Қалпы руынан Кушбеги Мамед– Kush-Begi Mamed- Mamet Alim
шыққан Алим Alim
Мәмет Әлім
383 б. с. 359 р. 383
Қамбар Камбар-батыр Kambar Kambar
114 б. с. 106 р. 115
Камбар атыр Kambar-Batyr
с. 135 р. 146
Ќанай би – – Kanai Bi
322 б.
Қанан Канай Kanai Kanan
329 б. с. 312 р. 334
Ќангелді батыр Кангильды-батыр Kangildy Batyr Kangeldi Batyr
264 б. с. 253 р. 275
Қаныбек Каныбек Kanybek Kanybek
359 б. с. 338 р. 361
Kanibek
р. 365
Қанжығалы Богембай канжигали Bogembai Kanzhigali р. Kanzhyghaly Bogenbai
Бөгенбай

223
227 б. с. 218
Ќанышќан – – Kanyshkan
158 б.
Қапан мерген Капан-мерген Kapan-Mergen Kapan Mergen
315 б. с. 297 р. 320
Ќапсаѓай ќоњыр – – Kapsaghai Kongyr
524 б.
Қаптағай Каптагай Kaptagai Kaptaghai
14 б. с. 12 р. 12
Қарабура Карабура Karabura Karabura
74 б. с. 68 р. 74 Kara Bura
Қара Бура Кара-бура Karah-Burah
398 б. с. 374 р. 398
Қаражал Каражал Karazhan-Batyr р. Karazhal
390 б. с. 31 Karadzhala р. 391
Караджал
с. 366
Ќаракерей Ќабанбай Кара-Керей Kara-kerei Kabanbai Karakerei Kabanbai
Кабанбай р. 197
199 б.
с. 184
Қаракесек каракесек Karakesek Karakesek
313 б. с. 296 р. 319
Karasek
р. 319
Қаракесек Қапан – – Karakesek Kapan
345 б.
Қарақожа Караходжа Karahodja Karakozha
14 б. с. 12 р. 12
Кара-Ходжа-батыр Karahoja
с. 67 р. 12
Kara-Hoja-batyr
р. 73
Қарақыз жеңеше Тетка Каракыз Aunt Karakyz Karakyz
285 б. с. 271 р. 294 Zhengesheh
The black girl
р. 295
Қара-Нар Кара-Нар Kara-Nar р. 81
Kara Nar
82 б. с. 75
Ќара Оспан Кара-Оспан Kara-Ospan р. Kara Ospan
67 б. с. 59
Ќарап±шыќ Иван Кара-Иван Kara-Ivan р. 459
Karapushyk Ivan
450 б. с. 430
Қарасай батыр – – Karasai Batyr
156 б.
Қарасақал Карасакал Karasakal р. Karasakal
339 б. с. 321 Karaskal р.
Қарасопы – – Karasopy
209 б.
Қаратай сұлтан – – Karatai Sultan
277 б.
Қара Тоқаның Зильгару Каратока- Zilgarah Karatok-uly р. 484
Kara Tokan’s Zilkara
Зілқарасы улы

478 б. с. 456
Ќара‰лек Кара-Улек Kara-Ulek р. Karaulek
457 б. с. 436
Қарахан Karakhan
108 б.
Қарашаш Карашаш Karashash р. Karashash

224
27 б. с. 90
Қарашың Карачин-багатур Black Rock р. 140
Karashyng
140 б. с. 129 Karachin-Bahatur р.
Karachin-Bagatur р. 144
Қаржастан шыққан Сейтен, сын Азанбая Seiten the son Aznabaiuly Seiten
Азнабай ұлы Сейтен из Azanbai from Karzhastan
Каржасов from the Karzhases
380 б. с. 356 р. 380
Ќасапшы Н±расулла Мясник Нурасулла Nasrullah the butcher Nasrullah the
с. 479 butcher
507 б. р. 509

Қасым төре Касым-тюре Kasym-Ture Kasym Toreh

380 б. с. 413 р. 380
Kasym-Tyureh
р. 415
Kasym-tyureh
р. 457
Kasyma-Tyureh
р. 514
Kasym-Tuyreh
р. 431
Ќасым хан Султан Касым Sultan Kasym р. Kasym Khan
116 б. с. 108
Ќаттыбек – – Kattybek
185 б.
– Кирабай c. 276- Kirabai р. 299
277
Ќисан Хисан-бай Khisan Bey р. Kisan
265 б. с. 254
Ќияќ батыр Кияк-батыр Kiyak-Batyr р. 213
Kiyak Batyr
210 б. с. 200
Қобыланды батыр Кобланды – атыр Koblandy–Batyr р. Kobylandy Batyr
26 б. с. 20 Karakipchak Koblandy- Kara Kypshak
Қара Қыпшақ Batyr р. Kobylandy
Қобыланды

35 б.
Ќодар би Кодар-бий Kodar Bey Kodar Bi
264 б. с. 253 р. 275
Қожа Ахмет Яссауи Ходжа-Ахмед-Яссави Sheik Hoja-Ahmed Kozha Akhmet
Yasavi Yasawi
376 б. с. 45
Ходжа Ахмед р. 48
Яссави Akhmed-Hoja
р. 131
с. 259 Khodzhi Akhmed
Yassav

р. 196
Khadzhi Akhmed
Yassavi

р. 197
Khodzhi Akhmed
Yassavi

р. 226
Khoja Ahmed Yesevi

225
 р. 282
Khodzhi Akhmet Yassavi
р.
The Saint Khodzha
Akhmet
р. 438
Ќожа Нахшбанди Ходжа-Нахшбанди Khoja Nakhshbandi Kozha Nakhshbandi
255 б. с. 246 р. 266
Ќожат±р хан – – Kozhaturkhan
73 б.
Ќожа-Уали – – Kozha Uali
145 б.
Қожахмет Кожахмет Kozhahmet р. Kozhakhmet
277 б. с. 266
Ќожы Кожи Kozhi р. 499
Kozhy
497 б. с. 471 Batyr Kozhi’s р. 499
Қозы Көрпеш және Козы-Корпеш и аян- Kozy-Korpesh and Kozy Korpesh –
Баян сұлу Слу Bayan-Slu р. 457
Bayan Sulu
449 б.
с. 428
Ќойбаѓар Кµбек ±лы Койбагар Кобек-улы Koibagar Kobeg-uli р. 274
Koibaghar Kobek uly

264 б. с. 253
Қойсана Койсана Koisana р. 247
Koisana
215 б. с. 230
Ќойсан бай – – Koisan Bai
270 б.
Қойсары би Койсары-бий Koisari-Biy р. 209
Koisary Bi
208 б. с. 197
Қоқыш Кокуш Kokush Kokysh
98 б. с. 91 р. 99
Ќоныш-Ќыпшаќ – – Konysh-Kypshak
б.атыр Batyr

165 б.
Қоңырқұлжа Конур-Кульджа Konur-Kuldzhi’s р. Kongyrkulzha
438 б. с. 420 497
Konur-Kuldzha
р. 544
Konur-Kuldja р.
559
Қорғалжын Кургальджин Kuralji р. Korghalzhyn
478 б. с. 456
Қорен батыр Хорен-батыр Khoren-Batyr р. Koren Batyr
197 б. с. 182 Horen-Bagadur р.
Хорен-багадур
с. 305
Коркут
с. 295
Ќосќ±лаќ би Коскулак-би Koskulak-Biy р. Koskulak Bi
214 б. с. 206 219
Қотан жырау Котан-жырау Kotan Zhirau Kotan Zhyrau
40 б. с. 30 р. 21
котан Kotan-Zhyrau
с. 33 р. 31
Kotan-Zyrau
р. 34
Kotan-Yhyrau
р. 37
Қошан (патшалығы) Koshan

226
104 б.
Ќошќарбай Кошкарбай Koshkarbai р. Koshkarbai
427 б. с. 405
Ќошќар ±лы Жєнібек Кошкар Koshkar р. Koshkar uly Zhanibek
с. 218
243 б.
Қуандық – – Kuandyk
314 б.
Қубет ұлы Ожар Ожар, сын Кубета Ozhar, a son of Kubet Kubetuly Ozhar
380 б. с. 356
р. 380
Ozhan
р. 389
Ќ±ба би Куба-бий Kuba-Biy Kuba Bi
72 б. с. 66 р. 71
Құбылай Хубилай Hubilai р. Kubylai
10 б. с. 10 Khan Khubila р. 190
Құдабай Кудабай Kudabai р. Kudabai
285 б. с. 272
Құдайберді баһадүр Кудайберды-багадур Kudaiberdy-Bagadur р. Kudaiberdi Bahadur
199 б.
с. 184
Ќ±дайберді жасауыл – – Kudaiberdi
Zhasauyl
254 б.
Құдайменден Кудайменди Kudaimendi Kudaimenden
228 б. с. 218 р. 233 Kudaimendi
Құдайменді Кудайменде Kudaimendeh
449 б. с. 468 р. 496
Ќ±дайменді ±лы Конур-Кульджа Konur-Kuldzha Kudaimendiuly
Ќоњырќ±лжа Кудаймендин Kudaimendin р. Kongyrkulzha
511 б. с. 483
Құджек батыр Куджек атыр Batyr Kudzhek р. Kudzhek Batyr
250 б. с. 240
Құдыс батыр Куддус-батыр Kuddus-Batyr р. Kudys Batyr
143 б. с. 132
Құйыршық – – Kuiyrshyk
13 б.
Құлағу Хулагу Hulagu р. Kulaghu
10 б. с. 10
Құлбаба көкілташ Кульбаба-кокильташ Kulbaba Kokiltash Kulbaba Kokiltash
236 б. р. 242
с. 236
Ќ±лмуќамет-тархан – – Kulmukamet-
159 б. tarkhan
Ќ±лмухамет-тархан Kulmukhamet-
161 б. tarkhan

Құнама – – Kunama
40 б.
Ќ±нанбай Кунанбай Kunanbai р. Kunanbai
573 б. с. 526
Ќ±ндаќ Кундак Kundak р. Kundak
396 б. с. 371
Құндыз Кундуз Kunduz р. Kundyz
363 б. с. 341
Құралай Куралай Kuralai р. 328
Kuralai
323 б. с. 305
Құрыбай Курыбай Kurybai р. 14
Kurybai
15 б. с. 14

227
Ќ±сбек Кусбек Kusbek Kusbek
470 б. с. 450 р. 478
Құсмұрын – – Kusmuryn
381 б.
Құтлық-Бұғы – – Kutlyk Bughy
146 б.
Ќ±тлыќ-Темір – – Kutlyk Temir
165 б.
Құшақ Кучак Kuchak Kushak
286 б. с. 273 р. 296
Ќ±шлыќ б.атыр Кучлук-батыр Kuchluk-Batyr Kushlyk Batyr
74 б. с. 68 р. 73
Қызыл жыңғыл Кзыл-Джингил Kzyl-Dzhingil р. Kyzyl Zhynghyl
509 б. с. 481 510
Ќылышбай – – Kylyshbai
135 б.
Қырым ханы Крымские Гиреи Crimean Gireis р. The Crimean Khan
Меңдігерей с. 134 Mengdigerei
1
45 б.
Лавреньтев – – Lavrentev
24 б.
Ладыжинский Лодыженский Lodyzhenskiy р. Ladizhinski
543 б. с. 507
Лама Доржы Лама-Доржи Lama-Dorzhi р. 194
Lama Dorzhy
197 б. с. 182
Латиф с±лтан Латиф-султан Latif Sultan р. Latif Sultan
236 б. с. 227
Ләйлі Лейля Leila р. Laili
150 б. с. 137
Ләшкәр Ляшкар Liashkar Lashkar
410-б с. 525 р. 557
Лебедев Лебедев Lebedev р. Lebedev
442 б. с. 422
Лоло-Доржи Лола-Доржи Lola-Dorzhi р. 271
Lolo Dorzhi
260 б. с. 250
Майқы би Майхи-бий Maikhi-Bey р. Maiky Bi
30 б. с. 26
Мақмүдек – – Makmudek
13 б.
Маќс±т Юнус Максут Юнус Maksut yunus Maksut Yunus
263 б. с. 253
Маќт±м ханым – – Maktum Khanym
108 б.
Малайсары Малайсары Malaisary р. Malaisary
300 б. с. 284
Мамай Мамай Mamai Mamai
26 б. с. 145 р. 157
Мамыр Мамыр Mamyr Mamyr
203 б. с. 188 р. 201
Манабай Минабай Minabai р. Manabai
416 б. с. 395
Мєнеден-оѓлан – – Maneden Oghlan
156 б.
Маңдай Мандай Mandai р. Mangdai
350 б. с. 330
Марѓыз Б±йрыќ хан – – Marghyz Buiryk
73 б. Khan
Масан би Масан и Masan-Biy р. Masan Bi
473 б. с. 451 480
Махмед-Ќожа Махсуд-ходжа Makhsud-Hoja р. 26Makhmed Kozha

228
29 б. с. 25
М±хамед-Єкім эль Мухаммед-Хаким Mukhammed-Khakim Mukhamed Akim
Тарази аль-Тарази al- al-Tarazi
с. 111 Tarazi Mukhamed Khakim
117 б. Мухаммед-Хаким р. 121
Мухаммед-Хаким Muhammed-Hakim р. 122
Махмуд-Раќым эль Makhmud-Rakym
Тарази al- Tarazi

117 б.
Махмұт Махмуд Makhmud Makhmut
146 б. с. 135 р. 146
Мәделіхан Мадели–хан Madeli-Khan р. Madelikhan
409 б. с. 387 425
Madeli- khan
р. 425
Madali-Khan р.
415
Мәжнүн Меджнун Mejnun р. Mazhnun
150 б. с. 137
Мємет Єлім Мамед-Алим Mamed-Аlim р. 383
Mamet Alim
383 б. с. 359
Мењдігерей крымские Гиреи Crimean Gireis р. Mengdigerei
145 б. с. 134
Майор Миллер майор Миллер Major Miller р. Major Miller
268 б. с. 257 279
Мираншох-мырза – – Miranshokh Myrza
165 б.
Мицкевич Мицкевич с. Mickiewicz р. 504
Mitskevich
503 б. 475
Момор Момор Momor р. Momor
286 б. с. 273
Мөңке Мунке Munkeh р. Mongkeh
10 б. с. 11 Munkeh р. Menggu
Меңгу (лаќап аты)
10 б.
Мстислав Романович – – Mstislav Romanovich
45 б.
М‰лік ибн Зархум Малик Malik р. Mulik ibn-Zarkhum
117 б. с. 321
Мұқаметәлі Мухамедали Mukhamedali Mukhametali
395 б. с. 370 р. 394
Мұқамет-Жөкі Мухаммед-Джоки Mukhammed-Djoki р. 88
Mukamet Zhoki
88 б. с. 81
М±рза Тевкелев А.М. Тевкелев Envoy Tevkelev Murza Tevkelev
264 б. с. 253 р. 275
М±са Муса Musa Musa
427 б. с. 405 р. 434
Мұса бек – – Musa Bek
145 б.
М±стасим – – Mustasim
12 б.
Мұстафа хан Хан Мустафа Khan Mustapha Mustafa Khan
90 б. с. 83 р. 90
Мұхамед-Мазит- Мухаммед-Мазит- Mukhammed-Mazit- Mukhamet Mazit
тархан тархан Tarkhan Tarkhan
р. 169
169 б. с. 157
Мұхамед Рахым Мухаммед-Рахим с. Mukhammed-Rakhim Mukhamed Rakhym
414 б. 392
р. 420

229
Мұхамед-Сұлтан- – – Mukhamet Sultan
Мазит Mazit
Mukhamet Sultan
115 б. Mazid
Мұхамед-Сұлтан-
Мазид

128 б.
М±хаммед Мухаммед Mahomet Muhommet the
пайѓамбар с. 78 р. 84 Prophet
Мухаммед Mahomet
49 б. с. 131 р. 143
М±ќамет пайѓамбар (хранитель веры) (a new keeper of the
с. 246 faith)
143 б.
М±хамед (діні) р. 266
256 б.
Мұхамед-Шайбани Мухаммед-Шайбани The Sheibanide kin Mukhamed
29 б. с. 49 р. 51 Shaibani
Мұхаммед-Шайбани Муххамед-Шейбани Mukhammed-Sheibani
57 б. с. 151
р. 52
Muhammed-Sheibani
р. 52
Mukhammed-Sheiban
р. 64
Mukhammed Sheiban

р. 175
Mukhammed-Sheibn
р. 184
Muhammad Shaybani

р. 236
Мыңбай Мынбай Mynabai р. Myngbai
416 б. с. 395
Мірәлі оғлан Mirali Oghlan
108 б.
Мір Кєрімберді – – Mir Karimberdi
107 б.
Мір Мұхамед хан Mir Mukhamed Khan
108 б.
Мір Хаќберді бек – – Mir Khakberdi Bek
107 б.
Надир шах хан Надир Khan Nadir р. Nadir Shakh
281 б. с. 268
Нєдір шах
301 б.
Назым Назым Nazym р. Nazym
328 б. с. 310
Наполеон – – Napoleon
529 б.
Нарбота би Нарбота-бий Narbota-Bii р. 354
Narbota Bi
335 б. с. 331 Nurbota Bi
Нұрбота би
351 б.
– Науан атыр Nauan Batyr р.
с. 238
Науан ұста Кузнец Науан Nauan the blacksmith р. Nauan the blacksmith
230 б. с. 220

230
Наурызбай Наурызбай Naurazbai Nauryzbai
546 б. с. 510 р. 545
Nauryzbai
р. 558
Nuryzbai
р. 559
Nauzyrbai
р. 543
Auryzbai р.
542
Nauryzbay
р. 554
Нәдірсопы – – Nadirsopy
209 б.
Ахун Нєсіполла ахун Насибулла- Akhun Nasibullah-mullahAkhun Nasipolla
молда мулла р. Molda

290 б. с. 276
Неплюев Неплюев Neplyuyev р. Nepliuyev
282 б. с. 269 Nepluyev р. 295
Нерчинский Нерчинский Nerchinsk р. 306
Nerchinski
300 б. с. 283
Нессельроде Нессельроде Nesselrode Neselrodeh
556 б. с. 515 р. 547
Нигер-Сұлтан-Бегім Султан Sultan Niger Sultan Begim
114 б. с. 106 р. 115
Николай Бірінші Николай I Nicholas I р. Nicholas І
441 б. с. 420
Николай Губин Николай Губин Nikolai Gubin р. 466
Nikolai Gubin
457 б. с. 437 Mikolai
Миколай
466 б.
Николай Палкин Николай Палкин Nikolai Palkin р. 524
Nikolai Palkin
527 б. с. 493
Нина Макеевская Красавица beauty Makeyevskaya Nina Makevskaia
504 б. Макеевская р.

с. 476
Ноян Ноян Noyan Noyan
322 б. с. 305 р. 327
Нұралы Нуралы Nuraly Nuraly
277 б. с. 266 р. 288 Nurali
Н±рєлі Nyraly
397 б. р. 435
Н±расулла Нурасулла Nasrullah Nurasulla
507 б. с. 479 р. 509
Нұрбике Нурбике Nurbika Nurbikeh
269 б. с. 183 р. 195
Nurbike
р. 282
Nurbikeh
р. 294
Нұржан Нуржан Nurzhan р. 343
Nurzhan
339 б. с. 320
Нұрмухамед Нурмухамед Nurmmukhamed р. Nurmukhammed
410 б. с. 387
Нырыш – – Nyrysh
275 б.
Нысанбай жыршы Нысанбай-жирши Nysanbai-Zhirshi р. Nysanbai Zhyrshy
424 б. с. 402
Обручев Обручев Obruchev р. Obruchev

231
570 б. с. 524 Obrych р. Obyrish
Обыріш Обрыч
537 б. с. 503
Ойшыбай – – Oishybai
156 б.
Оқас – – Okas
126 б.
Олжабай Олжабай Oljabai р. Olzhabai
322 б. с. 304 Olzhabai р.
Омар Омар Omar р. Omar
487 б. с. 463
Омархан Омар-хан Omar-Khan р. Omarkhan
409 б. с. 387
Омар-Шейх Омар-Шейх-мирза Omar-Sheik-Mirza р. Omar Sheikh
106 б. с. 114 124
Omar-Sheikh-Mirza р.
124
Оњай батыр Онай-батыр Onai-Batyr Ongai Batyr
176 б. с. 162 р. 174
Ораз Ораз Oraz Oraz
220 б. с. 212 р. 227
Obraz
р. 432
Оразм±хаммед Оразмухамед Orazmuhammad Orazmukhamed
250 б. с. 239 р. 258
(Бағаналы руынан) Оразымбет (из рода Orazymbet of the Baranali
Orazymbet Imantai
Оразымбет Имантай аганалы) Kin р.
227 б. с. 218 Oryzymbet-Batyr p.334
Ораќ Орак Orak Orak
50 б. с. 41 p. 44 Orak Batyr
Ораќ батыр
5 б.
Оразкелді Орзакельды Orzageldy Orazkeldi
272 б. с. 256 р. 278
Орданс-Гаузе – – Ordans Gauzeh
381 б.
Ордашы би 3 Одаршыби – Ordashy Bi
57 б. с. 336
Орманбет – – Ormanbet
209 б.
Орысбай Орысбай Orysbai Orysbai
98 б. с. 90 р. 99
Орыс хан Урус-хан Urus-Khan Orys Khan
28 б. с. 23 р. 23
Uruskhan
р. 29
Khan Urus
Оспан Оспан Ospan р. Ospan
487 б. с. 463
Оспан Қожа Оспан-ходжа Ospan-Hoja р. Ospan Kozha
30 б. с. 27 Osman-Hoja р.
Ospan-Pasha р.
Өзбек ханы Хан Узбек Khan Uzbek р. 10
Ozbek Khan
10 б. с. 11
Падуров Падуров Padurov р. Padurov
396 б. с. 371
Пугачев Пугачев Pugachev р. Pugachev
281 б. с. 268
Рабиу-Султан-Бегім Рабиа-султан-бегим Rabia-Sultan-Begim Rabiu Sultan Begim
61 б. с. 28 р. 79
Rabia-Sultan Begim

232
 р. 117
Рахманќ±л хан Рахманкул Khan Rakhmankul р. 534
Rakhmankul Khan
536 б. с. 502
Рашид-ад-Дин – – Rashid ad-Din
45 б.
Ренат Ренат Renat р. Renat
223 б. с. 215
Ртищев – – Rtishev
300 б.
Рустем Рустем Rustem Rustem
568 б. с. 523 р. 554
Рухади – – Rukhadi
241 б.
Сағымбай Сагимбай Sagimbai Saghymbai
329 б. с. 312 р. 334
Сағыр Сагир Sagir Saghyr
361 б. с. 340 р. 363
Садыќ – – Sadyk
240 б.
Садыр батыр Садыр Sadyr Sadyr Batyr
359 б. с. 338 р. 361
Сайбан Шейбани Sheibani Saiban
10 б. с. 11 р. 11
Сайдалыныњ Аккошкар Сайдалы- Akkoshkar Saidaly-uly Saidal’s Akkoshkar
Аќќошќары улы
р. 478
470 б. с. 449
Сайдан-Айбаќ – – Saidan Aibak
159 б.
Саќып Сакып Sakyp Sakyp
450 б. с. 429 р. 458
Саќыпжамал бике Сакипжамал Sakipzhamal Sakypzhamal Bikeh
260 б. с. 252 р. 273
Салауат Юлаев Салават Юлаев Salavat Yulaev Salauat Yulaev
339 б. с. 321 р. 343 Salauat Yulai
Салауат Юлай Батыр Салават batyr Salavat
456 б. с. 435 р. 464
Санджор-Жақан Санджар-Жахан Sandzhar-Zhakhan Sanzhor Zhakan
146 б. с. 135 р. 146 Sanzhar Zhakan
Санджар-Жақан
146 б.
Сандыбай Есенбай Yesenbai Sandybai
571 б. с. 525 р. 557
Сандыбайдыњ Д Дузен (сын Duzen (son of Sandybai) Sandybai’s Duzen
‰зені Сандыбая)
Р. 478
470 б. с. 449 Yesenbai`s son Duzen р.
Есенбая сын Дузен
с. 525
Сандыбайдың Ердені Ерден Сандыбай- Yerden Sandybai-Ogly р.Sandibai’s Yerden
оглы Erden (son of Sandybai)
571 б. р.
с. 525 Yesenbai`s son Yerden р.

Есенбая сын Ерден

с. 525
Сант-Сұлтан – – Sant Sultan
114 б.
Сањыраќ батыр Санырак-батыр Sanyrak Batyr Sangyrak Batyr
242 б. с. 233 р. 250

233
Сарбаѓыш Орман Орман Orman Sarbaghysh Orman
563 б. с. 520 р. 552
Сар-Бұғы – – Sar Bughy
108 б.
Саржан Саржан Sarzhanu р. Sarzhan
380 б. с. 356
Сарыбай Сарыбай Sarybai р. Sarybai
16 б. с. 15
Сатыбалды Сатыбалды Satybaldy Satybaldy
427 б. с. 405 р. 434
Сатуќ-Богра – – Satuk Bogra
108 б.
Сарғыт-Шиман Сарыгып-шиман Sarygyp-Shiman р. Sarghyt Shiman
33 б. с. 29
Сартай – – Sartai
470 б.
Сартақ Сартак Sartak р. Sartak
12 б. с. 11
Сарыбалақ – – Sarybalak
156 б.
Сарысопы – – Sarysopy
209 б.
Сатай батыр Сатай-батыр Satai Batyr р. Satai Batyr
264 б. с. 253
Сатыбылды Сатыбылды Satybaldy р. Satybyldy
427 б. с. 405
Саурыќ батыр Саурык Sauryk р.Sauryk Batyr
563 б. с. 520
Саян батыр Саян Sayin р. Sayan Batyr
26 б. с. 28 Sayan р.
Сәмеке хан Хан Самеке Samek-Khan Samekeh Khan
227 б. с. 218 р. 231
Самеке-хан Samek Khan
с. 185 р. 234
Khan Samek
р. 232
Khan Sameke
р. 250
Samekeh-Khan
р. 287
Khan Samekeh
р. 287
Khan Samek’;s (head)

р. 233
Сәмен Самен Samen Samen
385 б. с. 361 р. 385
Сейдахмет – – Seidakhmet
146 б.
Сейтен Сейтен Seiten р. Seiten
380 б. с. 356
Сетәлі Эмир Сейтали Еmir Seyitali р. Setali
104 б. с. 102 Emir Seitali р. Seitali
Сейтәлі
110 б.
Сењгірбай – – Sengirbai
316 б.
Серѓазы Сергазы Serghazy р. Serghazy
399 б. с. 374
Серке батыр – – Serkeh Batyr
156 б.

234
Серкесан Серкесан Serkesan Serkesan
485 б. с. 461 р. 490
Сидаќ ќожа Сайдак-ходжа Saidak-hojja Sidak Kozha
449 б. с. 429 р. 458
Saidak-Khodzha
р. 530
Saidak-khodzha
р. 531
Симонов Симонов Simonov Simonov
458 б. с. 438 р. 467
Скоблев – – Skoblev
527 б.
Сотников Сотников Sotnikov Sotnikov
530 б. с. 498 р. 530
Сперанский Сперанский Speransky Speranski
481 б. с. 458 р. 487
– Степан Разин Stepan Razin р.
с. 284
Строган “Строганы” “Strogans” р. Strogan
245 б. с. 235
(=Строганов
245 б.)
Суворов Суворов Suvorov Suvorov
505 б. с. 477 р. 507
Сухарев Сухарев Sukharev Sukharev
319 б. с. 302 р. 325
Сухателен Сухотелен Sukhotelen р. 538 Sukhatelen
541 б. с. 506
С‰леймен пророк Сулейман The Prophet Suleiman р. Suleimen the Prophet
пайѓамбар с. 96

101 б.
Сұлжық Түрікмен туркмен-сельджук Seljuk-Turkmen р. Sulzhyk Turikmen
134 б. с. 125
С±лтан-Ахмет – – Sultan Akhmet
178 б.
Сұлтан-Махмұд хан Султан-Махмуд Sultan-Makhmud Sultan Makhmud
145 б. с. 164 р. 153 Khan
С±лтан-Махм±т
179 б.
Сұлтан-правитель Султан-правитель Ruler-Sultan Ruler Sultan
Баймұхамед Баймагамбет Baimagambet Baimukhamet
514 б. с. 485
р. 515
Сұлтан Уәли Султан Валий Sulan Valiya Sultan Uali
201 б. с. 187 Sultan Valiya
Валий-султан р. 199
с. 191
Сұлтан Хусаин Султан-Хусаин Sultan-Khusain р. Sultan Khusain
145 б. с. 134
Сұлтан Шаншар Султан Sultan Sultan Shanshar
313 б. с. 296 р. 319
Сұршақыз Сурша-кыз Sursha-Kyz ”Dark Surshakyz
361 б. “смуглянка” young
lady”
с. 340 р. 363
Сүбітай бахадур Субудай Subudai р. Subitai Bahadur
10 б. с. 39 Subudai-Bahatur р. 58
С‰гірбай батыр – – Sugirbai Batyr
573 б.
Сүйік төре Суюк-тюре Suyuk-Tyure Suik Toreh

235
572 б. с. 523 р. 554
Suyk-Tyure
р. 558
(екеуі бір бетте
жазылған)
Сүйіндік хакім Суюндук-мирза Syundik Suindik Khakim
111 б. с. 103 р. 320
Suyunduk-Mirsa
р. 112
Сүйіншік Суюнчик Suyunchik р. Suinshik
32 б. с. 28
Сүлеймен Сулейман Suleiman Suleimen
88 б. с. 81 р. 88
Сүңгір – – Sungir
40 б.
Сүрбөрі – – Surbori
40 б.
Сыбан Раптан Сыбан Раптан Syban Raptan Syban Raptan
194 б. с. 179 р. 191
Cevang Raptan
р. 250
Sytan Raptan
р. 197
Сыздыќ Сыздык Syzdyk р. Syzdyk
487 б. с. 463
Сыпыра жырау Сыпары-жырау Sypary-Zhyrau р. Sypyra Zhyrau
36 б. с. 33
Сырдаќ – – Syrdak
195 б.
Сырымбет Сырымбет Syrymbet р. Syrymbet
227 б. с. 218 Sarymbet-Batyr р. 334
Сарымбет-батыр с.
311
Сэнгэ Сэиге Seige Sanga
194 б. с. 179 р. 191
Тайжан патша Тайжан Taizhan р. Taizhan Patsha
381 б. с. 357 Taidzhan р.
Тайжігіт Тайджигит Taijigit Taizhigit
322 б. с. 304 р. 327
Тайлақ батыр Тайлак-батыр Tailak Batyr Tailak Batyr
242 б. с. 233 р. 250
Тайман батыр Тайман-батыр Taiman Batyr Taiman Batyr
263 б. с. 253 р. 274
Таймас Таймас Taimas Taimas
390 б. с. 365 р. 390
Тайшыќ Тайшык Taishyk Taishyk
487 б. с. 463 р. 491
Такежан – – Takezhan
99 б.
Талызин Talyzin Talyzin Talyzin
441 б. с. 450 р. 450
Тайќым±рын би Тахмурым-би с. Takhmur-Biy р. 192
Taikymuryn bi
195 б. 180
Танабай Танабай Tanabay р. Tanabai
416 б. с. 395
Тасболат батыр Тасболат-батыр Tasbolat-Batyr р. Tasbolat Batyr
351 б. с. 332 Basbulat р.
Басбулат
с. 304
Тахир с±лтан Тахир-хан Takhir-Khan Takhir Sultan
214 б. с. 200 р. 214

236
Тєті Тати Tati Tati
427 б. с. 405 р. 434
Тәтіқара жырау Татикара-жырау Tatikara-Zhyrau р. Tatikara Zhyrau
328 б. с. 310 Tatikary-Zhyrau р.
Takikara-Zhyrau р. 342
Тәуке батыр Батыр Тауке Taukeh Taukeh Batyr
575 б. с. 527 р. 479
Тауке-батыр Tauke-Batyr
с. 527 р. 559
Batyr Tauke
р. 559
(екеуі ір етте
жазылған )
Тәуекел хан Хан Тауекель Tauyekel Khan Tauekel Khan
311 б. с. 294 р. 316
Tauekel-khan
р. 191
Тєукеніњ Жамантайы Жамантай, сын Таке Take`s son Zhamantai Taukeh’s
с. 406 Zhamantai
428 б. Жамантая Тауке-улы р. 436 Zhamantai agha
Жамантай аға Zhamantai Taukeh-uly Sultan
сұлтан с. 456 р.
Ага-султан Aga-Sultan
518 б. Жамантай Dzhamantai
с. 490
р. 521
Тәуке хан Тауке-хан Khan Tauk р. Taukeh Khan
195 б. с. 180 192
Tauk-Khan р.
195
Az-Tauk–Wise-Tauk

р. 192
Тевкелев Тевкелев Tevkelev р. 308
Tevkelev
302 б. с. 287 (=Teupkel р.
(=Теуіпкел) (=Теупкель с.
267 б. 255 )
Теген батыр – – Tegen Batyr
156 б.
Темучин Темучин Temuchin р. Temuchin
44 б. с. 39
Темірбек – – Temirbek
165 б.
Темір би Темир-бий Timur р Temir Bi
13 б. с. 123 .4
Biy Temir р.
134
Biy-Temir р.
134
Temir-biy
р. 135
Temir-Biy р.
135
Темір с±лтан – – Temir Sultan
197 б.
Тентек тµре Тентек-тюре Tentek-Tyureh р. 426
Tentek Toreh
419 б. с. 398
– Тенге Tengeh р.
с. 109
Теңізбай би Тенсик-бий Tensik-Biy р. 134
Tengizbai Bi

237
132 б. с. 124
Тиес манап манап Тиес nobleman Тies р. Ties Manap
198 б. с. 183
Тимофей Егорұлы Тимофей Егоров с. Timofei Egorov Timofei Yegoruly
374 б. 351 р. 375
Тоќай Темір Токай-Темир с. Tokai-Temir Tokai Temir
15 б. 11 р. 11
Тоқта-Болат – – Tokta Bolat
146 б.
Тоқтағу (Тоқтайхан) Тохтагул Tokhtagul р. Toktaghu
22 б. с. 20
Тоќтамыс хан хан Тохтамыш с. Khan Tokhtamysh р. Toktamys Khan
31 б. 30
Тоқтар-Бегім Тохтар-бегим Tokhtar-Begim р. Toktar Begim
140 б. с. 129
Тоќтар-Бике – – Toktar Bikeh
87 б.
Тоқты-Қия – – Tokty Kia
146 б.
Тоќтыныњ Табылды Аоктыулы Tabyldy Aokty-uly р. 463
Tokty’s Tabyldy
Табылдысы с. 434

454 б.
Толыбай би – – Tolybai Bi
322 б.
Томаш Зан Томаш Занд Tomasz Sand р. Tomash Zan
503 б. с. 475
Торѓынай – – Torghynai
73 б.
Торсық – – Torsyk
40 б.
Тµле Туле Tuleh Toleh
10 б. с. 10 р. 9
Tole
р. 203
Тµлебай Тулебай Tulebai Tolebai
437 б. с. 416 р. 445
Төле би толе-бий Tole-biys Toleh Bi
209 б. с. 196 р. 209
Тюля-бий Tyulya Bey р.
с. 253 275
Тµленбай Тулебай Tulebai р. Tolenbai
396 б. с. 371 395
Тµлегенніњ Жангабыл Тулегенов Zhangabyl Tulegenov Tolegen’s
Жанѓабылы Zhanghabyl
с. 502 р. 533
535 б. Tuleghen
р. 479
Тµлењгіт Туленгут A tulengut Tolengit
337 б. с. 319 р. 342
Тµрегелді Тюрегельды Tyuregeldy Toregeldi
566 б. с. 521 р. 554
Тұғыл Тугум Tugum Tughyl
357 б. с. 336 р. 360
Тұғылық-Болат – – Tughylyk Bolat
146 б.
Тұғырхан – – Tughyrkhan
40 б.
Тұңғашық батыр – – Tunghashyk Batyr
130 б.

238
Тұрлыбек Сұлтан Турлыбек-султан Turlybek-Sultan р. 556
Turlybek Sultan
570 б. с. 524
Т±рсынбай Турсунбай-батыр Tursunbai-Batyr Tursynbai
316 б. с. 323 р. 346
Т±рсынбайдыњ Боштай Турсынбаев Boshtai Tursynbayev Tursynbai’s Boshtai
б.оштайы с. 450 р. 478
4
70 б.
Т±рсынбек Турсун Tursum Tursynbek
229 б. с. 220 р. 235
Т±рсын би – – Tursyn Bi
232 б.
Т±рсынм±хаммед Турсунмухамед Tursunmuhammad Tursynmukhamme
259 б. с. 249 р. 270 d
Тұрымтай шабарман Турумтай-шабарман Turumtai-Shabarman Turymtai
3 с. 338 Shabarman
59 б. р. 362
Тұхухан Тукухан Tukukhan р. Tukhukhan
12 б. с. 19
Т±яќ Туяк-батыр Tuyak-Batyr р. 223
Tuyak
216 б. с. 209
Тыныш Тыныч Tynych р. Tynysh
146 б. с. 135
Тыњболат – – Tyngbolat
154 б.
Тіленші Тленчи Tlenchi Tilenshi
392 б. с. 368 р. 392
Тіленшінің Жоламана Тленчи- Zholaman Tlenchi-ula Tilensh’s Zholaman
Жоламаны улы
р. 457
448 б. с. 428
Уайс хан Ваис-султан Vayis-Sultan р. 103
Uais Khan
100 б. с. 95
Уан хан – – Uan Khan
73 б.
Уәлидің Шыңғысы Чингиса Вали-улы Chinghiz Bali-uly р. 484
Uali’s Shynghys
478 б. с. 456
Уәли (хан) Вали (Khan) Vali р. Uali (Khan)
382 б. с. 371 382
Валий Valee
с. 183 р. 396
Valiya-Sultan
р. 226
Valy
р. 195
Уйлер Уйлер Whaler р. Uiler
538 б. с. 504
Унковский – – Unkovski
196 б.
Урусов Василий Урусов Василий Urusov Vassili р. 300
Urusov Vasili
Алексеевич Алексеевич Alekseivich
292 б. с. 276

Ұбайдулла Убайдулла Ubaidulla Ubaidulla

232 б. с. 222 р. 237 Ubaidolla
¦байдолла Ubaidulli-Sultan
238 б. р. 208
Ұлақшы Улакчи Ulakchi р. Ulakshy
12 б. с. 19
¦лыќбек Улугбек Ulugbek Ulykbek
17 б. с. 16 р. 30

239
 Ulugh Beg
р. 267
¦ршы батыр Урчи-батыр Urchi-Batyr Urshy Batyr
211 б. с. 201 р. 214
Ұснақ Уснак Usnak Usnak
146 б. с. 135 р. 146
‡гедей Угедей Ughedei р. 12
Ugedei
10 б. с. 10
Үкі-бегім Укихатун Ukikhatun р. 19
Uki-Begim
22 б. с. 19
Үкілімай Акилим-ай Akilim-ai р. Ukilimai
285 б. с. 272 294
Үмбетай жырау жырау Умбетай Zhyrau Umbetai р. Umbetai Zhyrau
328 б. с. 310 Umbetai–Zhyrau р. 374
Umbetei Zhyrau
‡мбетей жырау
372 б.
Фалилеев Фалалеев Falaleyev р. Falilev
556 б. с. 515
Фаридун – – Faridun
33 б.
Фондерсон Фондерсон Fonderson р. Fonderson
381 б. с. 357
Фу Де Фу Де Fu DE р. 338
Fu De
333 б. с. 315 Fu De р.
Хаджім – – Khazhim
197 б.
Хайдар бек – – Khaidar Bek
145 б.
Хақназар хан Хан Хакназар Khane Khaknazar Khaknazar Khan
143 б. с. 132 р. 211
(=Акназар с. Kakhnazar
202 ) р. 211
Kakhnazar-Khan
р. 212
Khan Khaknazar
р. 143
Khan Khaknmazar
р. 205
Хақұлы би – – Khakuly Bi
130 б.
Хамзе – – Khamzeh
165 б.
Ханбабай – – Khanbabai
301 б. Khanbaba
Ханбаба
303 б.
Ханпатшайым Ханпадшаим Khanpadshaim Khanpatshaiym
Ханпадшайым с. 398 р. 414 Khapadshaiym
409 б.
Ханық-Сұлтан Ханша – – Khanyk Sultan
Khansha
168 б.
Хара-Хұла б.атыр Хара-Хула с. Khar-Khul р. 191
Khara Khula Batyr
193 б. 179
Хасен Хасен Khasen Khasen
150 б. с. 139 р. 223 Khasan
Хасан Khasan
151 б. р. 149
Хасен-қожа Хасен-ходжа Khasen Khoja р. Khasen Kozha
231 б. с. 221 236 Khasenkozha
Хасенќожа

240
238 б.

Ходжа-Кули-ќ±шбегі – – Khoja Kuli

Kushbegi
254 б.
Хорезм-шай Хорезмшах Khorezmshah Mukhammed
Khorezm shai-
М±хамед Мухаммед р. Mukhamed

74 б. с. 68
Хорунжий Карпов хорунжий Карпов Cornel Karpov р. Khorunzhi Karpov
405 б. с. 381
Хорунжий Қарбышев Khorunzhi Karbyshev

483 б.
Хоча Хоча Khocha р. Khocha
221 б. с. 214
Хун Ли Хун Ли с. Khun Li р. 359
Khun Li
356 б. 336
Хұсайын Хусаин Khusain р. 223
Khusain
216 б. с. 209
Хызырхан – – Khyzyrkhan
126 б. Kyzyrkhan
Ќызыр хан
156 б.
Цеван-Доржи Церен-Доржи Tseren-Dorzhi р. 333
Tsevan Dorzhi
(Церенніњ с. 311
ортаншы ±лы)
329 б.
Церен-Доржи Цере-Доржы с. Seren-Dorzhi р. Tseren Dorzhi
267 б. 254 Tseren-Dorzhi р. 337
Серен-доржи с.
254
Сере-Доржи с.
254
Церен-Доржи с.
314
Цзянь-Лун Цзянь-Лун Jiang-Lun Tszian Lun
316 б. с. 299 р. 321 Tszin Lun
Цзинь-Лун
316 б.
Чернигов Чернигов Chernigov р. Chernigov
40 б. с. 36
Чернышев Чернышев Chernyshev р. Chernishev
505 б. с. 477
Черняев – – Cherniayev
522 б.
Чжао Хой Чжао Хой Chzhao Khoi р. 338
Chzhao Khoi
333 б. с. 315 Chjao Khoi р. 339
Чириков Чириков Chirikov Chirikov
442 б. с. 421 р. 450
Шағай хан Шагай-хан Shagai-Khan р. 195
Shaghai Khan
198 б. с. 183 Shagai-Sultan р. 207
Шайх Ибрагім – – Sheikh Ibragim
57 б.
Шайх-Н±ридин ємір – – Sheikh Nuridin amir

108 б.
Шайх-Омар – – Sheikh Omar
116 б.
Шайхым Шайхин Shaikhin р. Shaikhym

241
146 б. с. 135
– Шакал Конур- Jackal Konur-Kuldzhi р. 386
Кулджа

с. 362
Шалкиіз жырау Шалкииз-жырау Shalkiiz-Zhyrau Shalkiiz Zhyrau
131 б. с. 123 р. 132
Shalkiyiz-Zhyrau
р. 139
Шахарбек ханым – – Shakharbek khanym
83 б.
Шах-Будақ Шах-Будах Shah-Budakh р. Shakh Budak
33 б. с. 30
Шахрук Әмір – – Shakhruk Amir
31 б.
Шах-Саид оѓлан Шахсаид-оглан Shakhsaid-Oglan Shakh Said Oghlan
214 б. с. 206 р. 219
Шах-Ысмайыл Шах Исмаил Shah Ismail р. Shakh Ismail
187 б. с. 172
Шайх-Хайдар Шах-Хайдар Shah-Haidar р. Shaikh Khaidar
29 б. с. 25 Shakh Khaidar
Шах-Хайдар
33 б.
Шәңгерек ноян Шангрек-нойон Shangrek-Noion р. Shangerek Noyan
223 б. с. 215
Шегендік – – Shegendik
314 б.
Шегенніњ М±сасы – – Shegen’s Musa
470 б.
Шерєліхан Шерали-хан Sherali-Khan р. 509
Sheralikhan
507 б. с. 479
Шерухан Шерухан Sherukhan р. Sherukhan
40 б. с. 36
Ширван шах Ширван-шах Shirvan Shah р. Shervan Shakh
45 б. с. 39
Шир Мұхамед – – Shir Mukhamed
31 б.
Шоќан – – Shokan
522 б.
Шорманның М±сасы Муса Шорманов Mussa Shormanov Shorman’s Musa
с. 428 р. 457
449 б.
Штокман Штокман Stockmann р. Shtokman
300 б. с. 284
Шүно Дабо Шуно-Доржи Shuno-Dabo Shuno Dabo
340 б. “великомученик” р. 255
с. 321 Shuno-Dorzhi “great
martyr”
р. 343
Шұбыртпалы – – Shubyrtpaly
314 б.
Шұна Дабо Баһадур Шуно-Дабо-багадур Shuno-Dabo-Bagadur р. 194
Shona Dabo Bakhadur
с. 182
197 б.

Шыңғысхан Чингисхан Gengiz Khan р. 4Genghis Khan

9 б. с. 10 Gengizkhan р.
Шыңғыс хан Чингиз Genghiz Khan р. 9
9 б. с. 271 Genghizkhan р.
Genghiz-khan р.
Chingiskhan р.

242
 Genghis Khan р.
Jenghiz-Khan р.
Chinghiz р.
Genghiz-Khan
р. 367
Geghiz-Khan
р. 369
Gengkhis-khan р.
Ыбырай Ибрай Ibrai Ibyrai
551 б. с. 512 р. 544
Ырым аќын Акын Рым с. Akyn Rym Irym Akyn
519 б. 491 р. 522
Ысќаќ – – Iskak
240 б.
эль Мүлік ибн Зархум аль-Мульк ибн- Al-Mulk ibn- Zarhum р. 122
Al Mulik ibn-Zarkhum
Зархум ibn-Zarkhum р.
117 б.
с. 112
Эссен Эссен Essen р.Yesen
395 б. с. 371
Энгельс – – Engels
196 б.
Ягуда ±лы Єлім Алим Ягуда-оглы Alim Yaguda-ogly р. Yagudauly Alim
457 б. с. 437
Ярослав Ярослав Yaroslav р. 37
Yaroslav
48 б. с. 36

ГОРОДОНИМДЕР МЕН ОЙКОНИМДЕР

– Альма Alma р. 38
с. 36
– Константинополь Сonstantinople
с. 150 р. 163
– Кабул Kabul р. 420
с. 392
– Мазандеран Mazanderan –
с. 53 р. 57
– Петропавловск Petropavlovsk –
с. 297 р. 319
– Тебриз Tebriz –
с. 10 р. 9
– финский Finland –
с. 480 р. 510
– Шахрисяб Shakhrisabz –
с. 225 р. 240
“Қалмақ қырылған” «Калмак кырлган» Kalmakkyrgan р. 250
Kalmak Kyrylghan
242 б. с. 233
(б±рын Ќарасиыр
деп ат.)
¤скемен (недалеко от) Oskemen
195 б. Усть-Камня Ust-Kamnya
с. 179 р. 191
Усть-Каменогорск Ust-Kamenogorsk
с. 301 р. 324
‡йшік – – Uishik
301 б.
‡ндістан Хиндустан Hindustan Hindustan
26 б. с. 13 р. 12
Индия India
с. 72 р. 78

243
Аќ Шєулі Ак-Шауле с. Ak-Shaul р. 332
Ak Shauli
328 б. 310
Аќмола Акмолинск Akmolinsk р. 490
Akmola
486 б. с. 462
Аќтас Актас Aktas р. Aktas
466 б. с. 445
Аќтау Актау Aktau р. Aktau
441 б. с. 420
Аќшатау – – Akshatau
55 б.
Ақмешіт Ак-Мечеть с. Ak-Mecheti Akmeshit
228 б. 387 р. 233
Ak-Mechet
р. 414
Ақрұқ Аркук Arkuk р. 29
Akruk
31 б. с. 28 Arkhuk р. 243
Архук
с. 227
Ақсу (шаһары) – – Aksu
202 б.
Алжир – – Alzhir
25 б.
Алмалық Алмалык Alamalyk р. 103
Almalyk
100 б. с. 95 Almalyk р. 110
Алтынемел Алтын-Эмель с. Altyn-Emeliye р. 194
Altynemel
333 б. 315 Altyn-Emel р. 338
Altyn-Emele р. 353
Altyl-Emel р. 353
Аманќараѓай Аманкарагай Amankaragai р. 468
Amankaraghai
459 б. с. 439
Ангара Ангара Angara Angara
536 б. с. 502 р. 534
Англия – – England
196 б.
Андижан Андижан Andizhan Andizhan
116 б. с. 108 р. 117
Анкара – – Ankara
26 б.
Астрахань хандығы Астраханское Astrakhan Khanate р. 206
Astrakhan the royal
206 б. (=Айдархан ханство Astarkhan khans р.
221 б.)
с. 193
Атаман Атаман Atamanskaya р. Ataman
560 б. с. 517
Атбасар Атбасар Atbasar р. Atbasar
316 б. с. 298
Атырау Атырау Atyrau р. 522
Atyrau
519 б. с. 491
Ауѓан жері Афганистан Afganistan р. 168
Afghanistan
186 б. с. 156
Африкент Африкент Afrikent р. 241
Afrikan
236 б. с. 226
Аякөз Аягуз Aiaguz р. 359
Ayakoz
356 б. с. 336 Ayaguz р. 449
Аягµз Аягус Ayaguzsky р. 558
441 б. с. 420
Бµрітас – – Boritas
355 б.
Баба ќала – – The Baba City
240 б.
Бағдат Багдад Baghdad Baghdat

244
25 б. с. 45 р. 48
Бадахшан – – Badakhshan
186 б.
Байдалы Байдалы Baidaly р. Baidaly
440 б. с. 419
Балќы Балх Balkh р. Balky
214 б. с. 205 Balkhy
Балхы
249 б.
Башқұрт елі Башкирия Bashkiria Bashkiria
22 б. с. 235 р. 253
Баянауыл Баянаул Baian-Aul р. Bayanauyl
227 б. с. 301 373
Баянаула Аул атыра аяна Bayanul р. 322
329 б. с. 310 Bayan-Aul р. 324
Баян-ауыл The aul of Warrior Bayan
с. 350 р.
Бесќ±лан Бес-Кулан Bes-Kulan р. 511
Beskulan
510 б. с. 481
Бетпаќдала Бет-Пак-Дала Bet-Pak-Dala р. Betbakdala
437 б. с. 415
Бийск қаласы – – Biisk City
282 б.
Бұќара Бухара Bokhara Bukhara
34 б. с. 22 р. 424 Bukar
Бұқар Bukhara Bukhar
44 б. р. 424
Б±хар Bukhar
240 б. р. 192
Византия Византия Bysantium р. Vizantia
49 б. с. 126
Владимир – – Vladimir
11 б.
Г‰лстан – – Gulstan
31 б.
Герат Герат Gerat р. Great
55 б. с. 45 Geram р.
Гилян – – Gilian
249 б.
Гоби Пустыня Гоби с. Gobi р. Gobi
102 б. 99
Даѓыстан – – Dagistan
26 б.
Дели – – Delhi
26 б.
Дербент Дербент Derbent Derbent
45 б. с. 39 р. 42
Дєшті Ќыпшаќ Дешт-и-Кипчак с. Desht-and-Kipchak р. 10
Dashti Kypshak
16 б. 13 Desht-and Kipchak р. 12
Desht-i-Kipchak р. 248
Европа – – Europe
241 б.
Екатерина Екатерининская Yekaterininskaya р. The Yekaterina Station
станицасы с. 517

560 б.
Елецк – – Yeletsk
302 б.
Єулиеата Аулие-Ата Auliya-Ata р. 558
Auliyeata
573 б. с. 527 Auliye-Ata р. 462
Aulie-Ata р. 425

245
Жазтоќсан – – Zhaztoksan
150 б.
Жаман ќорѓан Жаман-Курган Zhaman-Kurgan р. Zhamankorghan
508 б. с. 480
Жаманќ±дыќ Жаман-кудук Zhaman-kuduk р. Zhamankudyk
509 б. с. 481
Жанкент Жамкент Zhamkent Zhankent
298 б. с. 282 р. 305
Жаңақорған Жана-Курган Zhan-Kurganu Zhangakorghan
221 б. с. 214 р. 228
Яна-Курган Zhana-urgan
с. 387 р. 333
Zhana-Kurgan
р. 333
Yana-Kurgan р.
414
Жаңғы ќаласы Джангы Djangy р. 121
Zhanghy City
107 б. с. 111
Жарќайыњ Жаркаин Zharkain Zharkaiyng
442 б. с. 421 р. 450
Жаркент Яркенд Yarkend Zharkent
120 б. с. 114 р. 88
Жезақ Джизак Dzhuzak Zhezak
214 б. с. 206 р. 220
Жолдыөзек Жолды-Озек Zholdy-Ozek р. 331
Zholdyozek
326 б. с. 308
Жоњѓария Джунгария Jungar Horde Zhongharia
297 б. с. 213 р. 226
Dzhungaria
р. 343
Жырыќ ауылы – – The Zhyryk Village
550 б.
Ирак Ирак Iraq р. Iraq
187 б. с. 145
Иран Иран Iran р. Iran
21 б. с. 145
Иркут губерниясы Иркутская губерния Irkutsk Gubernia р. Irkut Guberniya
503 б. с. 475
Исфаған Исфаган Isfagan Isfaghan
157 б. с. 145 р. 156
Италия Италия Italy Italy
506 б. с. 478 р. 508
Ќ±ндыз – – Kundyz
186 б.
Ќ±рама Кураша Kurasha Kurama
536 б. с. 502 р. 534
Ќ±сан – – Kusan
307 б.
Ќ±см±рын Кушмурун Kushmurun Kusmuryn
442 б. с. 421 р. 450
Ќ±ш – – Kush
307 б.
Кавказ Кавказ Caucasus Kavkaz
21 б. с. 26 р. 27
Ќазылыќ Казалык Kazalyk р. 450
Kazylyk
442 б. с. 421
Каир – – Cairo
25 б.
Ќалќа µњірі – – Kalka region
194 б.
Ќара алањ – – Kara alang

246
311 б.
Ќаражар Каражар Karazhar р. 486
Karazhar
480 б. с. 457 Karazhal р. 510
Kara Zhar
Ќара Жар Каражал
508 б. с. 480
Ќарасиыр – – Karasiyr
242 б.
(кейіннен Ќалмаќ
ќырылѓан)
Ќарнаќ ауылы – – The Karnak Village
215 б.
Ќарпыќ Карпык Karpyk р. Karpyk
450 б. с. 430 459
Касимовка (Кармек- – – Kasimovka
Шахар)
250 б.
Киев Киев Kiev Kiev
22 б. с. 34 р. 35
Ќоќан Коканд Kokand Kokan
505 б. с. 476 р. 506
Ќорасан Хорасан Horsan Korasan
15 б. с. 12 р. 11
Khorasan
р. 33
Kharasan
р. 175
Ќорѓасынды Коргасынды Korgasynda Korghasyndy
456 б. с. 435 р. 464
Кордавалар – – Kordavalar
25 б.
Ќосќ±дыќ Кос-кудук Kos-Kuduk р. Koskudyk
509 б. с. 481 511
Көк Жыңғыл Кок-Джингил Kok-Dzhingil р. Kokzhynghyl
134 б. с. 125 136
Көк Орда Синяя Орда Blue Horde р. Kok Orda/ the Blue Horde
13 б. с. 12
Көкшетау Кокчетав Kokchetau Kokshetau
306 б. с. 371 р. 312 Koksheh
Кµкше Кокчетау Kokchetav р.
565 б. с. 298 382
Кузнецк – – Kuznetsk
221 б.
Күзтоқсан – – Kuztoksan
129 б.
Ќызыл діњгек Кзыл-Дингек Kzyl-Dingek р. Kyzyl Dingek
519 б. с. 491 522
Ќызыл жыњѓыл Кзыл-Джингил Kzyl-Dzhingil р. Kyzyl Zhynghyl
509 б. с. 481 510
Ќырым Крым Criemea Kyrym
152 б. с. 148 р. 48
Ќытай Китай China China
23 б. с. 39 р. 41
Cathay
р. 237
Қазалы қаласы Казалинск Kazalinsk р. 250
Kazaly City
243 б. с. 233
Қазықұрт Казыкурт Kazykurt р. 93
Kazykurt
92 б. с. 86 Kazykut р. 358
Қандыағаш Кандагач Kandagach р. Kandyaghash
392 б. с. 368
Қандыөзек Канды-Озек Kandy-Ozek р. 331
Kandyozek

247
327 б. с. 308 Blood Vale р. 331
Кровавая лощина Bloody Ravine р. 331
с. 308
Қаражал Караджал Karadzhala р. Karazhal
390 б. с. 366 391
Қаракесек – Karakesek р. Karakesek
313 б. Karasek р. 319
Қарақойын Қашырлы Каракоин-Каширлы Karakoin-Kashirly р. 439
Karakoiyn Kashyrly
с. 490 Karakoin-Kashirli р. 521
518 б.
Қарақұрым Каракорум Kara-Korum р. 9 Karakurym
9 б. с. 10 Karakoruym р.
Қараөткел Кара-Откель Kara-Otkel р. Karaotkel
316 б. с. 298 321

Қарқаралы Каркаралы Karkarali р. Karkaraly

416 б. с. 395 324
Karkarala р.
423
Karakala р.
434
Karkaraly р.
544
Karakaly
р. 544
Karkaralinsky р.
558
Қарнақ – – Karnak
299 б.
Қашқар Кашгария Kashgaria р. 29
Kashkar
31 б. с. 28
Қостанай Кустанай Kustanai р. 532
Kostanai
533 б. с. 500
Қошқорған Кос-Курган Kos-Kurgan р. Koshkorghan
410 б. с. 387 414
Құлжа қаласы Кульджа Kuldzh Kulzha City
197 б. с. 182 р. 194
Kulji
р. 107
Құмбел ауылы Кумбел Kumbei The Kumbel Village
390 б. с. 366 р. 391
Қызылжар Кзыл-жар Red Rock Kyzylzhar
295 б. с. 285 р. 285
Красная скала Kzyl-zhar
с. 265 р. 307
Kyzyl-Zhar р.
434
Kzyl-Zhar р.
436
Лигнице – – Lignitse
49 б.
Луссия Луссия Lussi Lussiya (Russia)
192 б. с. 178 р. 190
Манкент Манкент Mankent Mankent
331 б. с. 313 р. 335
Манчжурия Маньчжурская Manchus Manchzhuria
266 б. (земля) р. 277

с. 255
Маңғыстау Мангышлак Mangyshlak Manghystau
414 б. с. 392 р. 420

248
Маргелан Маргелан Margelan Margelan
355 б. с. 334 р. 357
Мауереннахр Мавереннахр Maverrannakhr Mauerennakhr
15 б. с. 12 р. 29
Междуречье Maverannakhr
с. 89 р. 60
Mezhdurechye
р. 96
Maverannnakhr
р. 126
Maverannakhr
р. 126
Мекке Мекка Mecca р. 162
Mekke
25 б. с. 150
Мерв Мерв Merv р. 42
Merv
78 б. с. 72 Merve р. 78
Мерке Мерке Merka р. 558
Merkeh
573 б. с. 527
Мәскеу Москва Moscow р. 241
Moskow
25 б. с. 225
Моғолстан Моголистан Mongolistan р. 12
Mongholistan
51 б. с. 42 Mogolistan р. 29
Моңғол мемлекеті Mongolia р.
44 б.
Мысыр – – Egypt
25 б.
Египет
135 б.
Наманған Наманган Namangan Namanghan
355 б. с. 334 р. 357
Нарын Нарын Naryn Naryn
132 б. с. 124 р. 135
Наследница Наследница Naslednitsa р. The Station Naslednitsa
станицасы с. 517

560 б.
Нерчинский Нерчинск Nerchinsk Nerchinski
300 б. с. 283 р. 306
Новгород – – Novgorod
48 б.
Ноѓайлы елі Страна Ногайлы the Land of Nogayla the Land of Noghaily
309 б. с. 292
р. 314
Ойрат – – Oirat
108 б.
Омбы ќаласы Эмбы Emba The Omby City
282 б. с. 460 р. 488
Ор ќаласы Крепость Орск The fortress of Orsk Or City
267 б. с. 256 Orsk
Орск р. 278
302 б.
Орда басы Орда-басы Orda-Basy Ordabasy
247 б. с. 237 р. 255
Орда-Базар Город Орда-Базар Orda-Bazar Orda Bazar
30 б. с. 27 р. 28
Орта Азия Средняя Азия Central Asia Central Asia
21 б. с. 134 р. 145
Ортау Ортау Ortau Ortau
442 б. с. 421 р. 450
Орынбор Оренбург Orenburg Orynbor

249
267 б. с. 257 р. 279
Отырар Отрар Otrar Otyrar
31 б. с. 158 р. 156
Otrara
р. 171
Ош Ош Osh Osh
312 б. с. 502 р. 534
Пекин Пекин Pekin Beijing
193 б. с. 178 р. 190
Peking
р. 190
Персия – – Persia
428 б.
Петербор Петербург St Petersburg
539 б. с. 505 р. 537 St. Petersburg
Петерберг St. Petersburg
263 б. р. 274
Польша – – Polsha
11 б.
Рим Рум Rome Rome
20 б. с. 222 р. 78
Рум
253 б.
Роговик Роговик Rogovik Rogovik
300 б. с. 283 р. 306
Россия Русь Russia Russia
246 б. с. 34 р. 191
Россия
с. 236
Рязань – – Riazan
11 б.
Сайрам Сайрам Sairam Sairam
125 б. с. 118 р. 128
Sauram
р. 196
Sayram
р. 239
Самарқант Самарканд Samarkand Samarkant
34 б. с. 144 р. 32
Санкт-Петербург Петербург St.Peterburg St. Peterburg
196 б. с. 181 р. 193
Саптыаяқ – – Saptyaiak
348 б.
Сарай Город Сарай Sarai Sarai
11 б. с. 10 р. 9
Serai
р. 27
Сарайшық шаһары Сарайчик Saraichik Saraishyk shahary
206 б. с. 193 р. 206
Сарыарқа Сары-Арка Sary-Arka р. Saryarka
11 б. с. 10 10 Arka
Арќа Sary-Ark
125 б. р. 20
Sary-Arki р.
207
Sary-ark
р. 233
Sary-Arke р.
338
Сарыкеш – – Sarykesh
328 б.

250
Сауран Сауран Sauran р. Sauran
125 б. с. 118
Семейпалат Старосемипалатинск Semipalatinsk (Semeipalt)
302 б. ое р. 324 Semei
Семей
319 б. с. 301
Сирия Сирия Syria Siria
25 б. с. 72 р. 78
Сібір Сибирь Siberia р. Sibiria
245 б. с. 235
Созақ Сузак Suzak Sozak
506 б. с. 140 р. 152
Созак Sozak
с. 144 р. 155
Стамбул Стамбул Istanbul р. Istanbul
27 б. с. 20 Damascus р.
Дамаск
с. 150
Суздаль – – Suzdal
11 б.
Сукент – – Sukent
250 б.
Сунаќ – – Sunak
215 б.
Сығанақ Сыгнак Sygnak р. 29
Syghanak
31 б. с. 28 Syghnak р. 49
Sagnyk р. 53
Sytnak р. 234
Т±рфан ќаласы Турфан Turfan р. Turfan City
31 б. с. 28
Т‰мен – – Tumen
221 б.
(=Красноярск
221 б.)
Т‰ркия – – Turkey
26 б.
Т‰ркімен µлкесі – – The Turkimen Land
91 б.
Тараз Тараз Taraz Taraz
107 б. с. 115 р. 125
Тас өткел Тас-Откель Tas-Otkel Tas otkel
286 б. с. 480 р. 510 Tasotkel
Тасµткел
508 б.
Ташкент Ташкент Tashkent Tashkent
169-б с. 154 р. 166
Тобыл Тобол Tobol р. Tobyl
31 б. с. 27 Tobolsk р. 192
Tobyl City
Тобыл ќаласы Тобольск Tobolsk
195 б. с. 180
Тобольск
302 б.
Томск Томск Tomsk Tomsk
484 б. с. 460 р. 488
Төрткөл Турткуль Turkult р. Tortkol
389 б. с. 365
Троицк – – Troitsk
302 б.
Тува – – Tuva
Тунгус мемлекеті Тунгусское царство Tungus The Tungus State
40 б. с. 39 р. 41

251
Турин – – Turin
447 б.
Түркістан Туркестан Turkestan Turkistan
229 б. с. 220 р. 227
Turikestan
р. 234
Тыналы болысы Тынали Tynali The Tynaly Volost
440 б. с. 419 р. 448
Tnaki
р. 459
Уфа Уфа Ufa р. Ufa
195 б. с. 181
Үзгент Узкент Uzkent Uzgent
161 б. с. 144 р. 156
Үргеніш Ургенч Urgench Urgenish
31 б. с. 89 р. 96
Urghench
р. 92
Үстірт Устюрт Ustyurt р. Ustirt
414 б. с. 392
Феодосия қаласы Феодосия Theodosia The Feodosia City
55 б. с. 45 р. 48
Федосья
120 б.
Ферғана Фергана Fergana Ferghana
31 б. с. 107 р. 116
Fergan
р. 201
Флоренция Флоренция Florence Florence
102 б. с. 98 р. 106
Франция Франция France France
506 б. с. 478 р. 508
Хаджитархан – – Khazhitarkhan
165 б.
Хазар елі – – The Land of Khazar
186 б.
Халқа – – Khalka
226 б.
Халш Хали Khaly Khalsh
194 б. с. 179 р. 191
Хизар – – Khizar
186 б.
Хиуа Хива Khiv Khiua
195 б. с. 118 р. 201
Khiva
р. 128
Ходжент Ходжент Khodzhent Khozhent
536 б. с. 502 р. 534
Хорезм Хорезм Khorezm Khorezm
22 б. с. 22 р. 145
Khwarezm
р. 257
Чарджоу Чарджоу Chardzhou р. Charzhou
213 б. с. 205
Чинга Тұра Чинга Тура-Тюмень с. Chinga-Tura-Tyumen Chinga Tura
31 б. 27 р.
(=ќазіргі Тюмень)
Ш±бар Шубар Shubar Shubar
459 б. с. 439 р. 468
Шархия Шахрия Shakhriya Sharkhia
536 б. с. 502 р. 534

252
 Шахия – – Shakhia
186 б.
Шиелі Шиели с. 144 Shiyeli р. Shieli
156 б. Shieli р.
Шу бойы Чуйская долина Chuiskaya Valley р. The Shu Valley
367 б. с. 344 368
The river Chuh
р. 100
Шымкент Чимкент Chimkent Shymkent
331 б. с. 313 р. 335
Шымқорған Чим-Курган Chim-Kurgan Shymkorghan
410 б. с. 387 р. 414
Шыңжаң Синьцзянь Sintzian Shingzhang
357 б. с. 336 р. 359
Эрмазар Эрмазар Ermazar Ermazar
536 б. с. 502 р. 534
Ямшенев – – Yamshenev
302 б.
Яссы Яссы Yassy Yasy
55 б. с. 118 р. 127
Yassa
р. 128
Yass
р. 164
Yasi
р. 246

ЭТНОНИМДЕР

Адай Адай Adai Adai

227 б. с. 217 р. 232
– Айдерке Аiderke –
с. 270 р. 292
Айтќожа-Ќарпыќ айткожа-карпык aitkozha-karpyk Aitkozha Karpyk
506 б. с. 478 р. 507
Аќќошќар Сайдалы Аккошкар-сайдалы Akkoshkar-saidaly Akkoshkar Saidaly
431 б. с. 410 р. 439
– Акташы Аktashy –
с. 270 р. 292
Алтынторы – – Altyntory
195 б.
Алшын Алшин Alchin Alshyn
208 б. с. 196 р. 86
Алшын Alshins
с. 419 р. 209
Alshyn
р. 448
Алшын–Жаѓалбайлы алшын–жагалбайлы аlshyn-zhagalbaily Alshyn Zhaghalbaily
с. 478 р. 507
506 б.
Арғын Аргын Argyn р. Arghyn
72 б. с. 270 72
Argun р.
72
Arghyns
р. 83
Agryn’s
р. 83
Атыѓай атыгай Atygai Atyghai
306 б. с. 289 р. 312
Әдігене – – Adigeneh

253
207 б.
Әлімұлы Алимулы Alimulis р. Alimuly
208 б. с. 196 209
Єлке Байдалы Алькебайдалы Alkebaidaly р. Аlkeh Baidaly
430 б. с. 408 438
альке-байдалы аlke-baidaly
с. 410 р. 439
Баѓаналы баганалы Baranali Baghanaly
227 б. с. 218 р. 233
Baranaly
р. 511
Баѓыш – – Baghysh
207 б.
Базыс – – Bazys
207 б.
Байбаќты – – Baibakty
513 б.
Бай қырғыз Бай-киргиз Bai-Kirghiz р. Baikyrghyz
367 б. с. 344 368
Байұлы Байулы Baiuli(s) Baiuly
208 б. с. 196 р. 209
– бакай Bakai р. 292
–
с. 270
Барлас барлас Barlas Barlas
25 б. с. 26 р. 27
Барын Baryn
107 б.
– бас-би Bas-biy р. –
с. 196
Басмалы (=Басым Басымел(ы) Basymels р. Basmaly
елі) с. 121

104 б.
Башқұрт башкир Bashkir р. Bashkurt
22 б. с. 24
Бєсентин басентиин Basentiin Besentin
227 б. с. 218 р. 232
Бегімбет (руы) – – Begimbet
573 б.
Бестаңбалы Бестанбалы Bestanbals Bestangbaly
355 б. с. 334 р.358
Bestabals
р. 358
Божбан Божбан Bozhban Bozhban
354 б. с. 334 р. 357
Bomzhan
р. 361
Бµгендік – – Bogendik
314 б.
Бөрте – – Borteh
21 б.
Бурят – Buryats р. 41
Buriat
44 б.
Б±ѓы – – Bughy
207 б.
Бұлғашы Bulghashy
107 б.
– Болгар Bulgars –
с. 36 р. 38
Дай-ноян – – Dai Noyan

254
21 б.
– еменалы-керей Eminaly-Kerey р. –
с. 330 349
(род) (kin)
Emenaly-Kerei
р. 357
Есаул Казак Cossack captain Yesauyl
442 б. с. 267 р. 451
Есаул
с. 422
Есентемір Есентемир Esentimir Yesentemir
398 б. с. 373 р. 398
Жағалбайлы Жагалбайлы Djabagaily Zhaghalbaily
208 б. с. 196 р. 100
Zharalbailis
р. 209
Zhagalbaili
р. 212
Zhagalbaily
р. 448
Жажират – – Zhazhirat
74 б.
Жаңа қырғыз Жана-киргиз Zhan-Kirghiz р. Zhanga Kyrghyz
367 б. с. 344 368
Жалайыр джалаиры Zhalaiyrs Zhalaiyr
32 б. с. 335 р. 73
Djalair
р. 103
Jalair
р. 108
Жаныс – Zhanys Zhanys
412 б. р. 418
Жаппас жаппас Zhappas Zhappas
440 б. с. 419 р. 448
Жәдігер – – Zhadiger
207 б.
Жоңғар Джунгарское The Dzhungars Zhonghar
230 б. ханство р. 191
Jungar
с. 179 р. 227
The Dzungar
kontaichis

р. 277
Dzungars
р. 250
Жүзші Zhuzshi
104 б.
Жырыќ Жырык Zhyryk Zhyryk
430 б. с. 408 р. 438
Казак Казак Cossack Cossack
563 б. с. 520 р. 551
– Кедел Кedel –
с. 270 р. 292
Керей керей Kerei Kerei
316 б. с. 299 р. 13
Keree
р. 167
Gireis
р. 145
Кіші жүз Младшый жуз The Junior Zhuz The Little Zhuz

255
229 б. с. 219 р. 143 (Kishi Zhuz)
The Small Zhuz р.
203
The Little Zhuz
р. 232
The Younger zhuz р.
286
The Little zhuz
р. 192
Junior zhuz р.
293
Lesser Guze
р. 192
the Junior Zhuze
р. 275
– каз kaz –
с. 270 р. 292
Ќазаќ (босќа Казахская Cassock (proverb) Kazakh
айтпаѓан) (поговорка) р. 167
Kazakhs
168 б. с. 155 р. 397
Kasakh
р. 434
Қалушы Kalushy
107 б.
Қазан хандыѓы Казанское ханство The Kazan Khanate The Kazan Khanate
23 б. с. 193 p. 25
Казахское ханство
с. 24
– Казык-би kazyk-biy –
с. 196 р. 209
– Калмык Kulmuk –
с. 372 р. 397
Ќанжыѓалы Канжигали Kanzhigali р. Kanzhyghaly
227 б. с. 218 232
Ќањлы канглы Kangls Kangly
32 б. с. 335 р. 358
ќараќалпаќ каракалпак Kara-Kalpaks Karakalpak
207 б. с. 195 р. 35 Karluk
карлуктар (ќазіргі Karakalpak
қарақалпақтар) р. 208
38 б.
Ќаракесек – – – Karakesek
Балтаќожа Baltakozha

314 б.
Ќарауыл Караул Karaul Karauyl
306 б. с. 289 р. 312
Қаржас Каржас Karzhas Karzhas
314 б. с. 295 р. 318
Қият – – Kiyat
21 б.
Ќойлыбай–Алтай койлыбай-алтай koilybai-altai Koilybai Altai
506 б. с. 478 р. 507
Қоншы (руы) Kongshy
107 б.
Қоңшы (руы)
107 б.
Ќоњырат конрад Konrad Kongirat
13 б. с. 12 р. 11
коынрад Konurat

256
 с. 402 р. 19
Konrat
р. 111
Koynrad
р. 431
Ќуандыќ – – Kuandyk
314 б.
Kukir –
р. 513
Ќ±ман Челкан – – Kuman Chelkan
221 б.
Қыпсақ кипчак The Kypchaks Kypsak
37 б. с. 56 р. 4 Kypshak
Қыпшақ The Kipchaks
66 б. р. 28
Kipchack р.
551
Ќырғыз киргиз Kirgiz Kyrghyz
207 б. с. 195 р. 192
Kirghiz
р. 224
Ќырѓыз-ќайсаќ Киргиз-кайсацкая Kirgiz-Kaisats Kyrghyz-Kaisak
267 б. (орда) (Horde)

с. 181 р. 193
Kirghiz-kaisak
(Horde)

р. 293
Kirghiz-Kaisak р.
301
– Кыркмылтык Кyrkmyltyk –
с. 270 р. 292
Қырым хандыѓы Крымское ханство The Crimean The Crimean
23 б. с. 24 Khanate Khanate

р. 25
Қытай Китайские The Chinese The Chinese
Боғдыхандары Богдыханы Bogdykhans Boghdykhans

207 б. с. 194 р. 207

Латыш – – Latysh
49 б.
Манчжур Маньчжур Manchurian Manchzhur
194 б. с. 179 р. 190
Маңғыт Мангит Mangyt Manghyt
100 б. с. 95 р. 103
Mangit
р. 172
Меркит Меркит Merkit Merkit
197 б. с. 182 р. 194
Моѓол (ємірлері) Могольские эмиры Mogol emirs р. Moghol
179 б. с. 164 177
М±њдас – – Mungdas
221 б.
Назар Назар Nazar Nazar
539 б. с. 504 р. 536
Найман найман Naimans р. Naiman
49 б. с. 39
Ноѓайлы – – Noghaily

257
249 б.
Ойрат Ойрот Oirots р. Oirat
44 б. с. 239 Oyrat р.
Орта жүз Средний жуз The Middle Zhuz р. The Middle Zhuz
278 б. с. 219 228 (Orta Zhuz)
The middle Zhuz р.
229
The Middle zhuz
р. 296
The Medium Zhuz р.
522
Печенг (көне Печенег Pecheneg Pecheng
кенгерес елі) с. 33 р. 35

38 б.
Садыр Садыр Sadyr Sadyr
352 б. с. 333 р. 355
Сарбаѓыш – – Sarbaghysh
207 б.
Сары – – Sary
207 б.
Саяќ – – Sayak
207 б.
с±лжыќ Сельджук Seljuk Sulzhyk
134 б. с. 125 р. 136
Сиқым – – Sikym
412 б.
Си-Си Си-си Si-Si Si-Si
44 б. с. 39 р. 41
Солты – – Solty
367 б.
С‰йіндік Суюндик Syundik Suindik
314 б. с. 298 р. 320
Сыбан – Sybyn Syban
412 б. р. 418
Сырѓалы – – Syrghaly
322 б.
Сіргелі – – Sirgeli
200 б.
Табын Табын Tabyn Tabyn
392 б. с. 368 р. 392
– таз Taz –
с. 270 р. 292
– такшы Takshy –
с. 270 р. 292
Тама тама Tama Tama
227 б. с. 217 р. 74
Tam
р. 232
Тараќты таракты Tarakty Tarakty
13 б. с. 12 р. 143
Tarakti
р. 232
та-та Та-та Ta-Ta Ta-Ta
44 б. с. 39 р. 41
Татар Татар Tartar р. Tatar
572 б. с. 24
Телес – – Teles
221 б.
Темеш Темеш Temesh Temesh
440 б. с. 419 р. 448

258
Темір хандыѓы тимуриды Timurides р. The Temir Khanate
177 б. с. 163
Тыналы-Ќарпыќ тнали-карпык Tnali-karpyk р. Tynaly Karpyk
506 б. с. 478
Тоқа Тока Tokas р. Toka
380 б. с. 356
Тоќай Темір Токай-Темир Tokai-Temir р. Tokai Temir
15 б. с. 11
Тоќай-Темір
106 б.
Торайѓыр–Ќыпшаќ Торайгыр–Кипчак Toraigyr–Kipchak р. Toraighyr Kypshak
506 б. с. 478 507
Тµбет–Темеш тюбе-темеш Tyubeh-temesh Tobet Temesh
506 б. с. 478 р. 507
Тµлек – – Tolek
573 б.
– – Tulengut –
р. 140
Тµлеуіт 221 б. (аќ – – Toleuit
ќырѓыз)
Төре Тюре-чингизид Nyure-Chingizid р. 197
Toreh
199 б. с. 185
Тµртќара торткара tortkara Tortkara
440 б. с. 419 р. 448
Tortkary
р. 448
Tortkar
р. 548
Тµртуыл – – Tortauyl
430 б.
Т‰нѓатар – – Tunghatar
207 б.
Т‰рік ќаѓанаты – Turki The Turkish
245 б. р. 434 kaghanat
Т‰рікмен туркмен Turkmen Turikmen
134 б. с. 126 р. 136 Ghuzs (the present
Гуздар (осы к‰нгі Turkomen day Turkmens)
түрікмендер) р. 166
38 б.
Уақ уак Ouak Uak
317 б. с. 299 р. 111
Uak
р. 233
Yak
р. 380
Углер – – Ugler
(карелофиндарды)

38 б.
Ұйғыр уйгур Uigur Uighyr
32 б. с. 97 р. 105
Ұлы жүз Старший или The Elder or Big The Great Zhuz
278 б. Большой Жуз Zhuz (Uly Zhuz)
с. 180
Большой жуз р. 192
с. 393 Greater Guze
р. 192
The Great Zhuz
р. 270
The Elder zhuz

259
 р. 287
The Big Zhuz
р. 363
Large Zhuz
р. 548

Үйсін Уйсун Uysun Uisin

32 б. с. 21 р. 22
Uisuns
р. 72
Uisyns
р. 131
Uisuni
р. 431
Үлкен Орда Большая Орда Big Horde The Big Horde
373 б. с. 349 р. 373
– Утей Utei –
с. 270 р. 292
Черін – – Cherin
207 б.
Шорас – – Shoras
107 б. – – Choras
Чорас
266 б.
Шақшақ – – Shakshak
227 б.
Шанышқылы шаншаклы Shanshakls Shanyshkyly
355 б. с. 334 р. 357
Шегендік – – Shegendik
314 б.
Шекті шекты shekty Shekti
440 б. с. 419 р. 448
Шµмекей шомекей shomekei р. Shomekei
506 б. с. 478 shomeky р.
Ш±быртпалы – – Shubyrtpaly
314 б.
Шүршіт Шуршут Shurshoot р. Shurshit
200-б с. 186 Shurshut р.
Шыќылыќ шыклык – Shykylyk
506 б. с. 478
Шымыр тымыр Tymyr Shymyr
412 б. с. 390 р. 418
Шыњѓыс т±ќымы Чингизид Gengizides The Genghisides
15 б. с. 14 р. 9
Ghengizides
р. 9
Genghizides
р. 10
Genghizide
р. 14
Chingizides
р. 287
Tyureh Chingiz-ides

р. 311
Ысты Ысты Ysty Isty
559 б. с. 517 р. 549
Іслєм Ислам Islam Islam
418 б. с. 396 р. 424
Эсті – – Yesti
49 б.

260
 ГИДРОНИМДЕР

Адриат теңізі – – The Adriat River

11 б.
Айнамкµл Айнамколь Ainamkol р. Ainamkol
509 б. с. 481
Ақ Жайық өзені Светлый Жаик Zhaik р. The Ak Zhaiyk River
396 б. с. 371 Bright Zhaik р. 434
The Bright Zhaik р.
396
Light Zhaik р. 395
Аќжайыќтан кµлі Акжаиткан Akzhaitkan р. Lake Akzhaiyktan
509 б. с. 481
Ақкөл Акколь Akkol р. Akkol
34 б. с. 30
Аќсу Аксу Aksa р. Aksu
120 б. с. 114 Aksu р.
Алакµл Алакуль Lake Alakul р. 201
Alakol
204 б. с. 188
Арал Арал Aral Aral
284 б. с. 155 р. 92
Аргун µзені Аргунь Argun р. The River Arghun
44 б. с. 67 The Arghyn River
Арѓын µзені
73 б.
Арыс Арысь Arys р. Arys
335 б. с. 20
Бадам өзені Бадам Badam р. The River Badam
113 б. с. 106
Балхаш кµлі (=кµкше Балхаш (=Голубое Balkhash or the Blue Lake Balkhash
Тењіз) море) Sea
31 б.
с. 32 р. 33
Gribalkhashiye
р. 200
Бараќкµл – – Barakkol
67 б.
Берді µзені Берды Berdy р. 304
The Berdi River
297 б. с. 282
Боќтыќарын кµлі Боктыкарын Bokty-Karyn р. 511
Lake Boktykaryn
130 б. с. 481
Боралды µзені – – The Boraldy River
263 б.
Бөленті µзені Булента Bulenta р. The Bolenti River
242 б. с. 233 Bulanta р. Bulanty
Бұланты Буланты
242 б. с. 233
Бурабай кµлі озеро урабай Lake Burabai р. Lake Burabai
321 б. с. 303 Woodlake р. 441
озеро оровое
с. 411
Буратал µзені – – The Buratal River
194 б.
Днепр Днепр Dnieper Dnepr
38 б. с. 33 р. 35
Дон Дон Don р. Don
91 б. с. 33
Дунай – – Dunai
41 б.
Еділ Едиль Yedil Yedil

261
23 б. с. 24 р. 25
Волга Yedilye р.
с. 285 173
Yediliye р.
206
Volga (Edil) р.
431
Елек µзені Илек Ilek р. The Yelek River
392 б. с. 368
Ембі µзені Эмбы Emba р. The Yembi River
484 б. с. 460 Тһе Emba river р. Omby
Омбы? Эмба
с. 518
Енисей – – Yenisei
221 б.
Ертіс Иртыш Irtysh р. Yertis
31 б. с. 27 Irmysh р.
Irnysh р.
Есіл Есиль Yesil р. Yesil
44 б. с. 27 Ishym р.
Ишим Yesilye р. 200
с. 39 Esil р.
Жабайы µзені Жабайы Zhabaiy р. The Zhabaiy River
521 б. с. 492
Жайыќ Волга Volga Zhaiyk
13 б. с. 10 р. 9
Жаик Zhaik
с. 12 р. 173
Яик (яицких казаков) Yaik
р. 290
с. 267
– – Lake Yanysh –
р. 192
Жанѓабыл µзені Джангабыл Jangabyl р. The Zhanghabyl River
67 б. с. 59
Жасылкөл Жасыл-коль Zhasyl-Kolya р. Lake Zhasylkol
218 б. с. 211 225
Жезді Жезды Zhezdy Zhezdi
321 б. с. 304 р. 327
Жейхун дария Джейхундарья Djeykhun, or Amu- Zheykhun Daria
91 б. с. 89 Darya Zheikhun
Жейхун Джейхун и Сейхун
91 б. с. 12 р. 92
The rivers
Dzheikhun and
Jeikhun
р. 142
Zheikhundariya
р. 219
Dzheikhundariya
р. 228
Dzheikhun Darya
р. 289
Jeikhundarya
р. 295
Jeikhun and
Seikhune

р. 11
Жем µзені Река Жем The Zhem river The Zhem River
55 б. с. 45 р. 48

262
Жетісу Семиречье Semirechiye – Zhetisu
307 б. с. 12 Dzhenysu
Жетысу-Семиречье
с. 402 р. 209
Семиречье-Джетысу Semirechie
р. 354
с. 196 Zhetysu
р. 431
Semirechye (The
Land of
Seven Rivers)
р. 11
Жуанарық Жуан-арык Zhuan-aryk Zhuanaryk
156 б. с. 168 р. 181
Жыланды Жыланды Zhilandy Zhylandy
506 б. с. 475 р. 507
Zhylandy
р. 508
Жыланшыќ µзені Жыланды Zhylandy The Zhylanshyk
506 б. с. 478 р. 508 River
Зайсан кµлі Зайсан Zaisan Lake Zaisan
148 б. с. 179 р. 191
Зеравшан – – Zeravshin
256 б.
Зеренді Зеренды Zerenda Zerendi
369 б. с. 346 р. 370
Кебен өзені Кебень Keben River р. The Keben River
197 б. с. 182 194
Кеген µзені – – The Kegen River
197 б.
Кеңгір өзені – – The Kengir River
34 б.
Керулен Керулен Kerulen Kerulen
22 б. с. 39 р. 41 Keroleng
Керµлењ
424 б.
К‰темалды µзені – – The Kutemaldy River
122 б.
Кіші Кебін µзені – – The Kishi Kebin River
122 б.
Көктал µзені Коктал Koktal The Koktal River
197 б. с. 182 р. 194
Көктерек µзені Коктерек Kokterek The Kokterek River
197 б. с. 182 р. 194
Кµкжиде ќойнауы – – Kokzhide
508 б.
Күркірек Куркреук Kurkreuk р. Kurkirek
338 б. с. 320 343
Ќайраќты Кайракты Kairakty р. 507
Kairakty
506 б. с. 478
Ќамал аралы – – Kamal
563 б.
Ќарабас µзені – – The Karabas River
240 б.
Ќара Ертіс Черный Иртыш Black Irtysh Kara Yertis
425 б. с. 403 р. 432
Ќара Кењгір µзені Кара-Кенгир Karakengir р. The Karakengir River
321 б. с. 304 Kara-Kenghir р. 327
Kara-Kengir р. 510
Қарақоға – – Karakogha
282 б. Кара-Куга Kara-Kuga р. 557
The Karakogha River

263
Ќара Ќоѓа µзені с. 526
572 б.
Қараөзек Кара-Озек Kara-ozek Karaozek
156 б. с. 143 р. 155
Ќарасу Черное озеро The Black Lake р. 68Karasu
70 б. с. 63
Қаратал өзені Каратал Karatal р. The Karatal River
31 б. с. 88 Karatala р. 118
Ќара тењіз – – The Black Sea
196 б.
Ќара Торѓай µзені Кара-Тургай Kara-Turgai р. The Karatorghai River
506 б. с. 478
Ќарѓау µзені Каргау Kargau The Karghau River
572 б. с. 526 р. 558
Ќобда µзені – – The Kobda River
194 б.
– Койсу Kois river –
с. 182 р. 194
Ќорѓалжын Кургальджин Kurgaljin Korghalzhyn
466 б. с. 446 р. 475
Ќоржынкµл – – Lake Korzhynkol
265 б.
Ќошќарата µзені – – The Koshkarata River
263 б.
Қошқар өзені – – The Koshkar River
121 б.
Ќыдыркµл Кыдырколь Kydyrkol Lake Kydyrkol
148 б. с. 136 р. 147
Қызылсу Кзылсу Kzylsu Kyzylsu
367 б. с. 344 р. 368
Лепсі өзені Лепсы Lepsy The Lepsi River
352 б. с. 526 р. 558
Миас өзені – – The Mias River
282 б.
Мойылды µзені – – The Moiyldy River
35 б.
Мың арал Мын-Арал с. Myn-Aral р. 385
Myng Aral
385 б. 361
Нева µзені – – The Neva River
49 б.
Нұра Нура Nura Nura
31 б. с. 27 р. 28
Nuru
р. 42
Nur
р. 208
Нұраның Қаратұзы Каратауз-Нура Karatauz-Nura р. The Nura’s Karatuz
130 б. с. 122
Обаѓан µзені Убаган Ubagan р. The Obaghan River
324 б. с. 306
Ойыл Уил Uil Oiyl
55 б. с. 45 р. 48
Онон Онон Onon Onon
22 б. с. 402 р. 431
Ор µзені – – The Or River
267 б.
Орхон Орхон Orkhon Orkhon
22 б. с. 402 р. 92
Сары Кењгір Сары-Кенгир Sary-Kenghir р. Saryкengir
321 б. с. 525 556
Сарысу Сарысу The Sarys Sarysu

264
186 б. с. 304 р. 432
Sarys
р. 165
Сасырлы Сасырлы Sasyrly р. Sasyrly
466 б. с. 445
Саумалкөл Саумал-коль Saumal-Kol р. 133
Saumalkol
130 б. с. 122
Селенгі Селенги Selenga Selengi
44 б. с. 39 р. 41
Синави өзені Синяве Sinyava The Sinavi River
40 б. с. 36 р. 38
Сырдария Сейхундарья Syrdaria Syrdaria
125 б. с. 118 р. 384 Seikhundariya
Cейхун дария Сырдарья Syr-Darya The Syr Valley
91 б. с. 506 р. 28
Сыр бойы Syr Darya
250 б. р. 509
Сырдаря River Syrdarya
541 б. р. 532
Seikhun-Darya
р. 93
Seikhundarya
р. 142
The Seikhundariya
р. 201
The Sayhun Darya
р. 250
The Seikhundarya
р. 125
(Jeikhun and)
Seikhune

р. 11
Seykhundar
р. 201
Тайкеткен µзені – – The Taiketken River
49 б.
Талас µзені Талас Talak The Talas River
183 б. с. 172 р. 118
Talas
р. 184
Телѓара µзені – – The Telghara River
557 б.
Телікөл Теликоль Telikol р. Telikol
156 б. с. 116 125
Телеколь Lake Teli-Kol р.
с. 304 270
Терісаққан Терсаккан Tersakkan Terisakkan
321 б. с. 304 р. 327
Торғай өзені Тургай Turgai The Torghai River
282 б. с. 270 р. 292
Туро өзені Туро Turo р. The Turo River
367 б. с. 344
Тыныќ м±хиты в океане the ocean
266 б. с. 255 р. 277
Тілман өзені – – The Tilman River
186 б.
Улкаяќ µзені 304 Олкеек Olkeyek The Ulkaiak River
б. Үлкенаяқ өзені с. 288 р. 310 The Ulkenaiak River
560 б. Речка Улькаяк Ulkayak
с. 517 р. 543

265
‡збой µзені – – The Uzboi River
91 б.
‡й µзені Уй Ui р. The Ui River
550 б. с. 511
‡лкен Кебін µзені – – The Ulken Kebin
122 б. River
‡шбас µзені – – The Ushbas River
240 б.
Үшбұлақ – – Ushbulak
381 б.
‡шµзен три озера The three lakes Ushozen
399 б. с. 374 р. 399
Хемчик µзені – – The Khemchik River
194 б.
Хивас Каспий Caspian Sea Khivas
91 б. с. 39 р. 42
Чуд кµлі – – Lake Chud
49 б.
Шамси Шамси Shamsy Shamsi
367 б. с. 344 р. 368
Шарабхана µзені – – The Sharabkhana
216 б. River
Шарын µзені – – The Sharyn River
195 б.
Шелек µзені Челек Chelek River The Shelek River
197 б. с. 182 р. 194
Ырғыз өзені Иргиз Irghiz River The Irghyz River
243 б. с. 233 р. 250 Irghyz
Ырѓыз Шет-Иргиз Shet-Igiz Shet-Irghyz
502 б. с. 517 р. 550
Шет-Ырғыз Река Иргиз The river Irgiz
561 б. р. 547
Irghiz
р. 294
Шойынды кµлі Шоинды-Коль Shoindy-Kol р. The Shoiyndy River
506 б. с. 31 33
Шоиндыколь Shoindykol р.
с. 478 507
Шортанды Шортанды Shortandy Shortandy
374 б. с. 351 р. 375
Шу өзені Река Чу The river Chuh р. The Shu River
105 б. с. 92 100
The Chu
р. 114
Шыршық (қойнауы) Чирчик Chirchik Shyrshyk
197 б. с. 182 р. 194
Ыссықкөл Иссык-Куль Issyk-Kulya р. Issykkol
107 б. с. 182 194 Istykkol
Ыстықкөл
121 б.
Іле Или The Eel River Ileh
122 б. с. 179 р. 191
Ili
р. 538
Яссен µзені – – The Yasen River
122 б.

ОРОНИМДЕР

Айыртау Аиртау Airtau р. Aiyrtau

530 б. с. 499 Artaus sands р.

266
Аќсаќал тµбе Аксакал-Тюбе Aksakal-Tyubeh р. 530
The Aksakal Hill
530 б. с. 498
Алтай Алтай Altai Altai
121 б. с. 115 р. 125
Алатау Алатау Alatau р. 104
Alatau
102 б. с. 96
Арғынаты (тау) Аргынаты Argynaty Arghynaty
18 б. с. 17 р. 17
Airtau
р. 63
Argynatis
р. 208
Argyntau
р. 547
Боќырау тауы – – The Bokyrau Mountain
299 б.
Гиндукуш тауы Гиндукуш Gindukush The Gindukush
121 б. с. 115 р. 125 Mountain
Гиндыќ±ш
186 б.
Ерейментау – – Yereimentau
265 б.
Жуантµбе – – Zhuantobeh
167 б.
Иней тµбесі Иней Inei р. Inei
510 б. с. 481
Кекілінің “әулие- Аули-Шыны Auli-Shyni р. Kekili
шыңы” с. 520 552

564 б.
Кекілітау Кекли Kekli р. Kekilitau
564 б. с. 520
Кертөбел – – Kertobel
345 б.
Кетпен тау – – The Ketpen
197 б. Mountain
Кішітау Кичитау Kichitau р. 48
Kishitau
34 б. с. 30 Kishitau р.
Кишитау
с. 525
Копет-Даг – – Kopet-Dag
121 б.
Ќабан тµбесі Кабан Kaban р. The Kaban Hill
510 б. с. 418
Қара-Даг Кара-Даг Kara-Dag Kara Dag
91 б. с. 84 р. 91
Қараменді тауы Гора Караменде mountain The Karamendi
383 б. с. 359 Karamende Mountain

р. 383
Қараспан тауы Караспан Karaspan р. The Karaspan Mountain
26 б. с. 20
Ќаратау Каратау Karatau р. Karatau
227 б. с. 402
Қозыбас тауы Козыбас Kozybas The Kozybas
113 б. с. 106 р. 115 Mountain
Ќызыл Тау Кзылтау Kyzyltau The Kyzyl Mountain
328 б. с. 310 р. 332
Ќ±лан ќабаќ адыры Кабан Kulan-Kaban р. Kulan
509 б. с. 481 511

267
Майтµбе Майтюбе Maitube Maitobeh
564 б. с. 520 р. 552
Мұғажар тауы Мугоджарские горы The Mugodzhar Mountain
The Mughazhar
506 б. с. 376 р. Mountain
Mt. Mugozhar р. 508
the Mugodzhary
mountains р.
Оќжетпес Окжетпес Okzhetpes Okzhetpes
433 б. с. 411 р. 441
Орал тауы Уральские горы Ural Mountains р. 253
The Oral Mountain
245 б. с. 235
Памир Памир Pamir Pamir
121 б. с. 115 р. 125
Сандықтау Сандыктау Sandyktau Sandyktau
321 б. с. 304 р. 327
Сойќан сай Сойкынсай Soikynsai Soikan
191 б. с. 177 р. 189
Сырымбет тауы Сарымбет Sarymbet The Syrymbet
466 б. с. 446 р. 475 Mountain
Сырымбет Mount Syrymbet
с. 289 р. 311
Сұлтан-Уайс-Даг Султан-Ваис-Даг Sultan-Vayis-Dag р. Sultan-Uais-Dag
100 б. с. 95 103 Sultan-Uaiz-Dag
Сұлтан-Уайз-Даг
91 б.
Тайпаќ µткелі Тайпак Taipak Taipak
556 б. с. 55 р. 548
Талды Талды Taldy Taldy
557 б. с. 516 р. 548
Талќы асуы – – Talky Asu
197 б.
Тарбаѓатай тауы Тарбагатай Torbagatai The Tarbaghatai
425 б. с. 403 р. 432 Mountain
The Tarbagatai
Mountain

р. 10
Теріскей Алатау Терскей-Алатау Terskei-Alatau Teriskei Alatau
121 б. с. 115 р. 125
Тибет Тибет Tibet р. Tibet
77 б. с. 72
Тянь-Шань Тянь-Шань Tien Shan Tian Shan
43 б. с. 115 р. 125
Притяньшанья Prityanshaniya
с. 168 р. 18
Ұлытау Улытау Ulytau р. Ulytau
55 б. с. 27 Ulytau Mauntains р. 5
Ulymau Mountains р.
Ultau р.
Ұратөбе Ура-Тюбе Urah-Tyubeh р. Uratobeh
409 б. с. 387 414
Ura-Tyubeh р.
534
Хантаѓы Хан-Тага Khan-Tag Khantaghy
178 б. с. 164 р. 177 Khantauy
Хан тауы
242 б.
Шату (асуы) Перевал Шату Shatu Shatu
367 б. с. 344 р. 368
Шыњѓыс тау Чингизтау Genghiztau The Shynghys
328 б. с. 310 р. 332 Mountain

268
Індір тауы Индир – The Indir Mountain
251 б. с. 241

ОКРУГТЕР

Жанай – Ќалќаман Жанай – Калкаман Zhanai-Kalkaman р. Zhanai-Kalkaman

округі с. 418 Region

440 б.
Жєнтµре-Керубе Жандере-Керубе Zhandereh-Kerubeh Zhantoreh-Kerubeh
округі с. 437 Region
р. 466
458 б.
Жењбай – Шањшаќ Женбай–Шакский Zhenbai –Shak Zhengbai-Shanshak
округі с. 419 р. 448 Region

440 б.
Кµкпек µкірігі Кокпек Kokpektinsky Kokpek Region
573 б. с. 527 р. 558
Кокпектинский Kokpektinsk
с. 526 р. 558
Ќапал округі Капал Kapala Kapal Region
573 б. с. 526 р. 558
Ќара–Аќтымбет Кара–Ахтымбет Kara-Akhtymbet Kara-Aktymbet
округі с. 419 р. 448 Region

440 б.
Ќойлыбай–Шаѓыр Койлыбай-Шагир Koilybai-Shagir р. 448
Koilybai-Shaghyr
округі с. 419 Region

440 б.
Ќорсын–Керней Корсын–Керней Korsyn-Kernei р. Korsyn-Kernei
округі с. 419 448 Region

440 б.
Ќояншы–Таѓай округі Коянчи–Тагай Koyanch-Tagai р. Koyanshy-Taghai
с. 419 448 Region
440 б.
Сібір Таможный – – Sibir Tamozhny
округі Region
5
07 б.

БЕКІНІСТЕР

Жөлек бекінісі Жулек Zhulek Zholek

410 б. с. 387 р. 414
Камышовка бекінісі Камышовский Kamyshovsky Kamyshovka
с. 515 р. 548
556 б.
Қамысқорған бекінісі Камыс-Курган Kamys-Kurgan р. Kamyskorghan
с. 387 414
410 б.
Ќорѓан бекінісі – – Korghan
282 б.
Ор бекінісі Ор Or р. Or
285 б. с. 272
Орда тіккен бекінісі Орда-Тиккен Orda-Tikken р. Orda Tikken

269
 с. 478 507
506 б.
Сахарный бекінісі Сахарный Sakharnaya р. Sakharnaya
544 б. с. 508

МҰНАРАЛАР

Ќалон м±нарасы – – The Kalon Tower

231 б.
Минер м±нарасы – – The Miner Tower
231 б.
Чар м±нарасы – – The Char Tower
231 б.

ОЙПАТТАР

Жайыл ойпаты Жаильское побоище Zhail slaughter The Zhail Valley

367 б. р. 368
с. 344
Доғал ойпаты – – The Doghal Valley
282 б.
Қарақоға ойпаты – – The Karakogha Valley
282 б.

ҚОСЫМША В

В.1-кесте – “Slavic Cataloging Manual” нұсқасы

http://www.indiana.edu/~libslav/slavcatman/trkaz.html

Kazakh English Kazakh English

Capita Capital Small Capital Small
Capital Small Small
l P p
A a A a P p R r
C c S s
B b
270
 B B V v T t T t
G g U u
Gh g h
D d
E e E e F f
Л л Л л X x Kh kh
Zh zh
Z z
I i Ch ch
Sh sh
K k K k Shch shch
Q q "
L l Y y
M m M m I i П п
H H N n '

O o O • o

– Орыс тілінен айырмашылықтарды білдіруге қойылған таңба.

В.2-кесте – Орталық Еуразия зерттеу қоғамы нұсқасы

http://cess.freenet.kg/CESSpg_review_trans_cyr.html#Kazak
Central Eurasian Studies Society
Kazakh (Qazaq) Cyrillic Transliteration

271
В.3-кесте – Қазақ кирилшесін әлемдік стандарттарда
транслитерациялау үлгісі

http://transliteration.eki.ee/pdf/Kazakh.pdf:

Kazakh ISO 9 KNAB ALA LC Allworth Bhn\PCGN

272
Cyrillic 1995 1981 1997 1971 1979
Script
A a a a a a a
Ә ә á á á á á
Б б b b b b b
В в v v v v v
Г г g g gh gh gh
Ғ ғ g g g g g
Д д d d d d d
E е e e e e e
Ё ё ё yo ё ya yo
Ж ж  c zh j, zh zh
З з z z z z z
И и I Ī i i ī
Й й j y ĭ y y
К к k k k k k
Қ қ ķ q q q q
Л л l l l l l
М м m m m m m
Н н n n n n n
Ң ң ņ Ñ ng ng Ng
О о o o o o O
Ө ө ô ö ó ö ö
П п p p p p p
Р р r r r r r
С с s s s s s
Т т t t t t t
У у u ū, w u u ū
Ұ ұ ů u ū ŭ u
Ү ү ù ü ů ü ü
Ф ф f f f f f
Х х h x kh kh kh
H h ḥ h ḣ h h
Ц ц c ts ts ts ts
Ч ч č ç ch ch ch
Ш ш š ş sh sh sh
Щ щ ŝ şç shch shch shch
Ъ ъ ʺ ̎ ʺ ̎ ՚՚
Ы ы y ı y ї y
І і ì İ ī ĭ İ
Ь ь ʹ ˈ ʹ ʼ ʼ
Э э è è ė ë ė
Ю ю Û yu iu yu yu
Я я Â ya ia ya ya

273