Harritik herrira.

Gabriel Arestiren paperak

euskal kultura eta gizartean, 1954-2014

Doktore gradurako aukera izateko memoria

Doktoregaia:
Asier Amezaga Etxebarria
Tesi zuzendariak:
Iaki Martnez de Albeniz Ezpeleta,
Elena Casado Aparicio

Leioa, 2015

Laburpena

LABURPENA
Ga briel Aresti Segurola (1933-1975) euskal litera turako i dazle na gusieta ko ba t dela
inork gutxik ipini ko luke duda tan gaur egun, bere obra eta posizio-ha rtzeek as tindu eta
iskanbila ederra k sortu bazi tuzten ere. Hainbat kale eta erakundek izena zor diote
Ares ti ri eta urtero, gutxienez, omenaldi publiko pa re ba t eskaintzen zai zkio. Ikerketa
honek Ares tik gaurko euskal kul tura eta gi zartean joka tzen duen papera ulertu nahi du,
horreta rako bere bi zi tza eta obra zelan egoki tzen di ren aztertuko di tut, interpretazio
ani ztasuna ri

a rreta

berezia

ja rri z,

aniztasuna

baita ,

hain

zuzen

ere,

mol dagarritasunaren berri eman dezakeena.

Zentzu horretan, i kerketa honek galdera hauek erantzun nahi ditu: Zenba teraino eta
zeren bi ta rtez osatzen du fra nkismo ga raiko euskal li tera tura eta kul tura ren gaineko
na rra tiben bi ta rteka ri tza? Zerk bihurtu du Ares ti euskal kultura ren ordezka ri , adibidez,
bere koroa tzean, Espainiako Erregea ren aipamena ren duin iza teko? Zelan mantentzen
dute hainba t eragilek bizirik bere obra ? Obra ren bizirik mantentze horreta n, zer alde
da go batzuen eta besteen interpretazioen artean?
Li tera tura eta kul tura ren soziologiak tresna egokiak eskaintzen di tuzte Ares ti euskal
kul tura legi timoa n txerta tzeko iga rotako prozesua a ztertzeko. Baina ahalbidetzen
di tuen interpretazio ani tzei errepa ra tzeko, komunika zioa ren soziologiak bere egin
di tuen

zenbai t

kontzeptu

ezinbes tekoak

suerta tuko

zaizki t,

komunikazioa

bi ta rteka ri tza , performa tibi ta te eta a rtikula zio-prozesu gisa ulertzen duen neurrian.
Azken ba tean, produkzio kul turala ren harrera ulertzeko ikerketa kulturalen
aporta zioekin elikatu da neurri handi ba tean. Ares ti ren gaineko omenaldiak eta
aktualizazioak izango di ra harrera ren polora gertura tuko didatenak, hauek hizketaekintza gisa a ztertuko di tut, ida zlea ren adierazleen errepika k eta erreplikak
di a logismoaren bitartez analizatuz.
Objektu ani tza da ikerketa honetan a ztertzen dudana , interpretazio-aukera zabalen
eskaintza aztergai dudan neurrian. Horrek interpretazioen interpreta zioa egiteko
tresna teorikoen ani ztasunera eraman nau. La u giza rte-topologia edo soziala irudika tu
eta ulertzeko modutan bereiztu dut ikerketa-objektua.

Lehen topologian, Ares tiren obra espa rrua ren kontzeptua ren bidez koka tuko dut,
1959ti k 1979era . Euskal li tera tura k eus kal kul tura espa rrua ren baitako norgehiagoken
bai tan funtziona tzen zuen neurrian ez zuen autonomia rik. Zentzu horretan, Ares ti ren
obra euskal kul tura ren norgehiagoka zabalagoen bai tan ulertu beha rra dago. Aresti
espa rru horren tra nsforma zioan aktibo na gusienetakoa izan zen, bilakaera hori
ga uza tu zuen belaunaldiaren posi zio-ha rtze eta disposi zio estetikoekin ba t eginez. Hala
ere, bere posizio-ha rtzeek poeta mada rika tua bihurtuko zuten zentzu bikoi tzean, berak
bere burua ri eza rtzen zion a rau gisa (poeta outsider), baina baita espa rruko bes telako
era gileek bere heterodoxia juzkatzeko esleitzen zioten papera zen neurrian. Hala ere,
errekonozi mendu zabala jasoko zuen, bereziki hura hil eta euskal li tera tura espa rru
propi o bat sortzen joan zen neurrian, bere posizio-hartze polemikoak azertu bihurtuz.
Bi ga rren topol ogian, poeta ren memoria zertu eta molda tzen di tuzten tokien bi tartez
aztertu dut, interpretazio-gune sinbolikoen bi ta rtez. Orokorrena moderni ta tea bera da ,
hausturaren belaunaldiari euska ra eta euskal li tera tura moderni za tzea esleitzen
zai zki o, horrek daka rtzan nazio-eredu eta desha ragi tze-prozesuekiko kriti kekin.
Euska ra ere gune gisa a ztertu dut, Ares ti egungo eredua ren aldekoa izan zelako,
euskara klaro ba ten aldeko apus tua egin eta h-a ren inguruko ika -mi kan murgildu zen
neurrian. Baina horretaz gain, bes telako mundu ba tean ere parte ha rtu zuen, La
Concordia tertulia ren i nguruan ezauga rri tu zena. Bertan, espainiar espa rruetan
jokatzen zuten anti frankisten mahaikide izan zen. Horreta z gain, bes te bi gune ageri
di ra , Ares tiren poesian ga rrantzia handia iza ngo dutenak, Arantzazu, Zerua, eta Bilbo,
Infernua . Interpretazio-gune horiek, Ares ti ren presentzia berma tzeaz gain, forma
ematen diete Ares ti ren bi ogra fiari zein bere obren gainean egiten di ren interpretazio
na gusiei.
Hi ruga rren topologian, Ares ti ren omenaldietan honek joka tzen duen objektu-i zaera
aztertuko dut, hainba t ins ti tuzioei i zena eman eta, omenaldietan, era gile ezberdinei
topagunea osatuz. Totemaren antzera , gurtu beha rreko objektua izan ohi da ,
horreta rako dagokion liturgia ja rrai tuz: batzuk bere tes tua proboka tuko dute, honen
izaera inaugurala inda rtuz; besteek tes tua inboka tuko dute, honen gaurkotasuna
alda rrika tuz. Horretaz gain, branding-era bilerak ere i zango ditu, hainba t ins ti tuzioen
izenda tzaile eta , batez ere, Bilboko Udalak Mi guel de Unamuno, Blas de Otero eta
ngela Figuerarekin batera eskaintzen dizkion Saria eta Egun Instituzionaletan.

Laburpena

Lauga rren topologian, poemen aktualiza zioak edukiko ditut aztergai , hau da , hauen
adierazleen errepikak, hi zketa -ekintzetan osa tzen di ren trans formazioei errepa ra tuz.
Adiera zle horiek ri torneloak osa tzen di tuzte, hara gi tutako a fektuak kataliza tzen
di tuzten neurrian. Honela, Nire aitaren etxea poema ezagunaren ri torneloak topikan
era gingo luke, gorputzak lurraldea reki n osatzen duen ha rreman ezberdinak
ka taliza tzen di tuen neurrian. Hainba t poemetan eta poema -liburuen izenburutan ageri
den harriak, os tera , fonika mobiliza tuko lukete, herria reki ko duen ahos kera eta
entzuera gertutasuna dela eta . Bukatzeko, Egun da Santi Mamina poeman,
ha i nbatetan musikatua izan den neurrian, melodikak egi ngo luke bitartekaritza.
Buka tzeko, i kerketa honek egin di tzakeen eka rpenei errepa ra tuko diet. Euskal kul tura ri
da goki onez, Euskal Autonomia Erki degoa n zertutako a utonomia ma rkoan, Ares ti ren
belaunaldiak euska ra erdigunean koka tzea lortu ba zuen, egun horrek di tuen
inplika zioei errepa ra tuko diet. Horreta z gain, ikerketa osoan zeha r agertu den
bilakaera ren kontakizun historikoa egingo dut, eus kal gi za rtea ren bilakaera k Ares ti ren
aktualizazio eta omenaldiekin duten ha rrema nari errepa ra tuz. Buka tzeko, gogoeta
soziologikoa plaza ra tuko dut, ezinbesteko papera joka tzen duten baina azal tzeko
i rudikapenen l ogikatik aldendu behar i zan diren a fektuei buruz.

RESUMEN
A da de hoy, son pocos los que ponen en duda que Gabriel Aresti Segurola (19331975) es uno de los principales autores de la litera tura vas ca, a pesar del alboroto que
genera ron sus obras y tomas de posi cin. Va rias calles e ins tituciones le deben su
nombre a Aresti y todos los aos se le ofrecen al menos un par de homena jes . Esta
inves ti gacin trata de entender el papel que a ctualmente juega Ares ti en la cul tura y
sociedad vas cas, pa ra ello analiza r cmo se a comoda n su vida y obra , a tendiendo
especialmente a la di versidad de las interpreta ciones , ya que es la di versidad la que
puede dar cuenta de su maleabilidad.
En ese sentido, la inves tiga cin tra ta de responder a las siguientes preguntas: Hasta
qu punto y a tra vs de qu mecanismos realiza Ares ti la media cin de las na rra tivas
en torno a la cul tura y li tera tura vas cas durante el franquismo? Qu convierte a Aresti
en representante de la cul tura vasca , por ejemplo, pa ra ha cerlo merecedor de una
mencin del Rey de Espaa en su coronaci n? Cmo ma ntienen viva s u obra un
conjunto de a ctores? En ese mantenerse en vida, qu diferencias ha y entre unas y
otra s interpretaciones?
La sociologa de la li tera tura y la cul tura ofrecen herra mientas adecuadas para analiza r
el proceso de i nclusin de Aresti en la cul tura vas ca legtima . Pero para poder a tender
a la di versidad de interpreta ciones que posibilita , una serie de conceptos desarrollados
recientemente por la sociologa de la comuni ca cin van a resul ta rme imprescindibles,
porque permi ten entender la comunica cin como un proceso de media cin,
performa ti vidad y a rti cula cin. Tambin se va a nutri r de las aporta ciones de los
estudios culturales en torno a la recepcin. Los homena jes y a ctualiza ciones de Aresti
sern las que ms me aproxi men al polo de la recepcin, es tos sern analizados como
a ctos de habla , analizados a tra vs de las repeti ciones y rpli cas de sus signi fica ntes,
a s umiendo ca rcter dialgico de la comunicacin.
En es ta inves tiga cin voy a traba ja r con un objeto di vers o, en la medida en que son las
opciones interpreta ti vas abiertas las que voy a tra ta r. Pa ra realiza r las interpreta ciones
de las interpreta ciones voy a recurri r ta mbin a herramientas teri cas di versas. He
di vi dido el objeto de es tudio en cuatro topologas sociales o modos de representa r y
entender lo social.
6

En la primera topologa , sito la obra de Ares ti a tra vs del concepto de campo, pa ra el

peri odo 1959-1979. El campo li tera rio vas co ca reca de autonoma sufi ciente, en la
medida en que funcionaba dentro de la lucha por la defini cin que se produca en el
seno del campo de la cul tura vas ca . En ese sentido, la obra de Ares ti debe entenderse
en una disputa ms a mplia. Ares ti fue uno de los principales a cti vos en la
trans forma cin de ese campo, compa rtiendo tomas de posici n y disposiciones
es tti cas con la generacin que propicio dicha tra nsforma cin. Fue un poeta maldi to
en el doble sentido, en la medida en que conformaba una regla autoi mpues ta (poeta
outsider), pero tambin como el papel que otros agentes le otorgaban pa ra juzga r su
heterodoxia . Aun as, logra ra un a mplio reconoci miento, especialmente, despus de
fallecer, cuando la li tera tura vas ca pasa a formar s u campo propio, convi rtiendo sus
toma s de posicin en aciertos.
En la segunda topologa , voy a analiza r la memoria del poeta a tra vs de los lugares
que la efectan y adaptan, mediante los lugares de interpretaci n simblica . El ms
general es la propia modernidad, se le atri buye a la genera cin de la ruptura la
moderniza cin del euskera y la li tera tura vas ca, precisamente por eso s on tambin
objeto de crti cas por s us modelos de na cin y el proceso de desenca rna cin que
implican. Tambin he analizado el euskera como uno de esos lugares , Ares ti era
pa rtida rio del modelo unifi cado actual, hi zo una a pues ta a fa vor de un euskera cla ro
(euskara klaroa) y pa rti cip en las vi vas polmi cas en torno a la inclusin de la h en la
ortografa vasca . Pero a dems de es te luga r, pa rtici p tambin en otro mundo, en la
tertulia bilbana de La Concordia, compa rtiendo mesa con tertulianos antifra nquistas
que se situaban en di ferentes campos de la cul tura espaola. Otros dos luga res tienen
gran importancia en la poesa de Ares ti : el Sa ntua rio francisca no de Ar nza zu, el Cielo,
y Bilbao, el Infierno. Es tos luga res de interpreta cin simbli ca, adems de ga ranti za r la
presencia de Ares ti , le dan forma a su obra y a las pri ncipales interpretaciones de la
mi s ma.
En la tercera topologa , voy a analiza r el ca r cter de objeto que toma Aresti ,
especialmente como denominador de ins ti tuciones y, en los homenajes , punto de
encuentro de di ferentes a ctores . Como el ttem es objeto de cul to habi tual, siguiendo
una liturgia dada : algunos provoca rn su texto, reforzando el ca r cter inaugural del
mis mo, otros lo invoca r n, rei vindicando su a ctualidad. Adems, tendr usos de
bra nding, denominador de va rias ins ti tuciones y, sobre todo, en el Premio y Da
7

Ins ti tucionaljunto a Mi guel de Una muno, Blas de Otero y ngela Fi guera le brinda
el Ayuntamiento de Bilbao.
En la cua rta topologa , analiza r las a ctualiza ciones de los poemas, es deci r, las
repeti ciones de sus signifi cantes , a tendiendo a las transforma ciones que se producen
en los a ctos de habla . Es tos signifi cantes forman ri tornelos , en la medida en que
ca talizan los a fectos enca rnados . As, el ritornelo del clebre poema La casa de mi
padre (Nire aitaren etxea) incidi ra en la tpica, en la medida en que refleja diferentes
rela ciones que es tablece el cuerpo con el terri torio. Las piedras (harriak) que apa recen
en va rios poemas y ttulos de poema rios , sin emba rgo, moviliza ran una fnica, debido
a la cercana de pronuncia cin y es cucha con pueblo (herria). Pa ra termina r, el poema
frecuentemente musicaliza do Hoy es San Mams (Egun da Santi Mamina) mediara a
tra vs una meldica.
Pa ra termina r, retomar las aporta ciones que es ta inves tiga cin podra realiza r. En
cuanto a la cultura vas ca , en el ma rco de autonoma desa rrollado en la Comunidad
Autnoma del Pa s Vasco, si la genera cin de Ares ti logr situa r el eus kera en el
centro, voy a atender a las impli ca ciones que ese proceso tiene a da de hoy. Adems,
voy a realiza r un relato his tri co de la evolucin de las actualizaciones y homenajes
que han ido apa reciendo a lo la rgo del trabajo. Conclui r con una reflexin sociolgica
en torno a los a fectos , que juegan un papel fundamental pero que requieren
expl icaciones alejadas de l a lgica de la representacin.

ABSTRACT
Toda y, i t is ha rdl y ques tionable whether Gabriel Aresti Segurola (1933-1975) is one of
the mos t important writers in the Basque litera ture, despi te the commotion genera ted
by his wri tings and his s tances . Several s treets and ins ti tutions owe thei r name to
Ares ti a nd every single yea r a t least a couple of public tri butes are paid to the honor of
the author. This resea rch deals wi th the comprehension of the role Ares ti pla ys i n the
Basque cul ture and society, aiming so, I will analyze how his life and work a re
performed, pa ying close attention to the va riety of interpretati ons as i t is the very
s a me va riety which accounts for his malleability.
In this rega rd, the resea rch aims to respond the following ques tions : In wha t degree
and through whi ch mechanisms does Ares ti a ccomplish the media tion of na rra ti ves on
the Basque cul ture and li tera ture duri ng Francoism? Wha t makes Ares ti the
representati ve of Basque cul ture, for example, deemed worthy for being referred by
the King of Spain duri ng his crowning ceremony? How does a group of a ctors keep his
work alive? In those a ttempts of keeping ali ve, wha t a re the di fferences between one
a nd other interpretations?
Sociology of litera ture and cul ture could provide with appropriate tools to anal yze how
Ares ti has become a member of the Basque legiti ma te cul ture. However, in order to
deal wi th the va riety of interpreta tions whi ch make a set of recentl y developed
concepts by sociology of communi ca tion possible will be indispensable, as they allow
to unders tand the communi ca tion as a process of media tion, performati vi ty and
a rti cula tion. Furthermore, the contribution ma de by Cul tural Studies on Readingresponse will turn out to be quite useful. Tri butes paid to Ares ti and re-enactments of
his wri tings a re supposed to be the bes t approa ch whi ch gets me closer to the pole of
reading-response. These will be considered a cts of speech, anal yzed through
repeti tions and replicas of its signi fiers, assuming the dialogist cha ra cter of
communication.
In this resea rch, I will work on a multiple object to the extent tha t these a re openended interpretati ve options wi th whi ch I will deal . In order to ma ke interpreta tions
over interpretations I will also turn to di verse theoreti cal tools . I ha ve di vi ded the

subject of this s tudy into four social topologies or wa ys to represent and unders tand
the s ocial.
At the fi rs t topology, I place Ares tis work through the concept of field, whi ch
corresponds to the period between 1959 and 1979. The field of Basque li tera ture
la cked enough autonomy to the extent tha t i t opera ted to define i tself wi thin a larger
s truggle, whi ch took place in the core of Basque cultural field. Ares ti was one of the
main a ctors boosti ng the transformation of tha t field, sha ring stances and es thetical
disposi tions wi th the generation who led this transformation. He was a damned poet
(poeta madarikatua) in a double sense, in the sense tha t he followed a self-i mposed
rule (outsider poet), but also due to the role tha t other agents assigned him to judge
his heterodoxy. Even so, he would be recognized la rgel y, pa rti cularl y, a fter his dea th,
when the Basque li tera ture s tepped forwa rd to build up i ts own field, converting its
ea rlier s tances into successful assets.
At the second topology, I will anal yze the poets memory through points, whi ch display
and shape i t through the points of s ymbolic interpretati on. The mos t general one is the
modernity i tself, moderniza tion of Euskera (Basque language) and of the Basque
li terature is a ttributed to the brea king-up genera tion (hausturaren belaunaldia) and,
precisel y for this reason, they a re subject to cri ticism for the national model they
propose and the disembodiment process they implica ted. I ha ve also analyzed Basque
language as one of those points . Aresti was a supporter of current Basque unified
model ; he stood up for clea r Basque (euskara klaroa) a nd took pa rt in ferocious
dis cussions on incl usion of the consonant h i n the Basque orthogra phy. But apa rt from
this point, he had also been invol ved in another cul tural world, in La Concordia public
ga therings of Bilbao, sha ring table wi th other anti -Francoist fellows positioning in
di fferent Spanish cul tural fields . Furthermore, there a re two other hi ghl y important
points i n his poetry: Fra nciscan Sanctua ry of Arantzazu, the Hea ven (el Cielo), and
Bilbao ci ty, the Hell. These s ymbolic interpretati on points , in a ddi tion to ensure Ares tis
pres ence, s hape his work and the main i nterpretations of i t.
At the thi rd topology, I will focus on the object cha ra cter which Ares ti holds , especially
as denomina tor of i nsti tutions and, during the tributes , as the meeting point of
di fferent actors . Like totem being the object of habi tual cul t, following a gi ven religious
li turgy: some of the a ctors provoke his texts , reinforci ng the inaugural cha ra cter of i t,
10

whereas others make an appeal, enacti ng i t. Addi tionall y, i t also a cqui res the use of
bra nding, denomina tor of va riety of insti tutions , especially the Ins titutional Da y and
Awa rd, along with Miguel de Una muno, Blas de Otero a nd ngela Fi guera , deemed by
the Ci ty Ha ll of Bilbao.
At the fourth topology, I will exa mine re-ena ctments of the poems , tha t is to say, the
repeti tion of thei r signi fiers, dealing wi th the transforma tion produced during those
speech-a cts . These signi fiers work as ri tornellos insofa r as they ca tal yze embodied
affects . Thus , the fa mous My fathers house (Nire aitaren etxea) poem would be a
topical ri tornello as i t reflects di fferent relations between body and terri tory. However,
the s tones (harriak) which appea r in the plenty of poems and poetry books titles
would mobilize phonetics, due to the proxi mi ty in i ts pronunciation and hea ring wi th
country (herria). Finall y, the frequentl y set to musi c poem Today is Saint Mammes
(Egun da Santi Mamina) work through melodics, joining people i n secular celebrations.
To sum up, I will ta ke up the contributions this research mi ght provide wi th. Rega rdi ng
the Basque cul ture, wi thin the frame of the Autonomous Communi ty of the Basque
Country, i f Ares ti s genera tion achieved to place the Basque langua ge in the center of
Basque cul ture, I will pa y a ttention to the consequences of this process in toda ys
context. I will also make a histori cal account of the evolution of re-ena ctments and
tributes in recent years , whi ch ha ve appea red, throughout my field resea rch. My final
conclusion based on a soci ologi cal reflection will eventually be on affects, whi ch pla y
an essential role in any communi ca tion process, but necessaril y requi re explanations
a wa y from the logic of the representation.

11

ESKERRAK
Ia ki Ma rtnez de Albeniz eta Elena Casadori , hasiera-hasiera tik eskaini tako
s os tenguagatik, gidari paregabeak i zan dira.
Ri cha rd Kea rney i ra kaslea ri, Boston Collegen egonaldia erraztu eta berta ko
ezta baidetan parte hartzeko aukera emateagatik.
Ikerketa burutzeko ezinbesteko laguntza eskaini dida ten Xa bier Monas terio, Leonor
Bi l bao, Mi kel Ma rtinez eta Edorta Jimenezi.
Marrako Ana eta Iakiri, txosten honi haien gustu bikaina eskaintzeagatik.
Foru Aldundiko, Eus kaltzaindiako eta EHUko liburutegiko langileei, ikerketa rako i turriak
behin eta berri ro erra ztu di zkida telako, eta Saileko zein Euskal Herri ko eta Ma drileko
Complutense Unibertsi ta teetan i zan di tudan hainba t i rakasle eta ikasleei, begi rada
ga ra tzen l agundu didatelako.
Afektuen tenplu di ren taberneta n ere i txura ha rtu du honek, bera z asko zor die hurbil
eduki di tudan la gunei . Kua drillako Jabi , Moi , Luis, Jon, Hasier, Ander, Emilie, Adri k eta
Pablo. Txomin Ba rullo eta Hika Ateneoko Oihana , Kerman, Ja vi , Jose eta beste askori .
Aldi ro-aldi ro txa pa-txostena jasa ten ibili di ren Ba rish, Ola tz, Aitor, Aiala, Leo, Xabi ,
Tere, Gorka eta Albertori , bidezidor ezberdina k saiatzeko lagunak i zan di ra .
Likuefakzioa ren zainda ri lanetan ibili den Kris tobali. Ma drileko la gunei ere, Indagako
Ja vi , Chris tian, Ca rl os, Miguel eta Frances ca ri , elka rrekin ma rtxan ja rri dugun proiektu
hori tesi honekiko a rrotz ez delako eta ni retzako eredu izan di relako, bai ta Adri , Raul ,
l va ro, Sa ra eta beste lagun askori ere,

egonaldietako bakoi tzean afini ta teak

eguneratzen ditugulako.
Al i ciari ere eskerrak, oinak l urrean izaten irakatsi eta bidailagunik gozoena delako.
Eta , noski , ama , aita eta Endika ri , beti beha r izan dudan horretan laguntzeko pres t
egon direlako.

13

AURKIBIDEA
Sa rrera .............................................................................................................................19
Ma rko analitikoa..............................................................................................................24
0.1. Abiapuntua

28

0.1.1. Zerga tik Ares ti

28

0.1.2. Soziologia , ha rrera eta komunika zioa

30

0.1.3. Ikerketa ren helburuak

33

0.2. Koka tutako jakintza : Epis temol ogia

34

0.3. Lehen topologia : Euskal li teratura espa rrua

36

0.3.1. Aurreka riak: Euskal kul tura , litera tura eta na zioa

37

0.3.2. Espa rruen teoria

38

0.3.3. Euskal kul tura ren produkzio eta erreprodukzio guneak

40

0.4. Bi ga rren topologia: Tokien memoriak

41

0.5. Hi ruga rren topol ogia : Objektua

45

0.6. Lauga rren topologia: Aktualizazioa

47

0.6.1. Irakurketa prozesua : Mi mesia

47

0.6.2. Aktualizazioak

49

0.7. Metodologia eta tekni kak

53

0.7.1. Norabide metodologi koa

53

0.7.2. Argi talpenen espazio soziala

54

0.7.3. Omenaldi eta aktualiza zioen analisi rako teknikak

59

1. Kapi tulua . Espa rru litera ri oa ren egi tura keta, 1953-1979...........................................61
1.1. Euskal kul tura ren produkzio eta erreprodukzio guneak

63

1.2. 1953-1963: Lehen hastapenak

67

1.2.1. Forma eta edukia

68

1.2.2. Euska ra zko produkzio eta erreprodukzio guneen bila

71

1.2.3. Euska ra ren kul turbi dea

74

1.2.4. Ares ti ren lehen ida tziak

80

1.3. 1964-1973: Ha usturak

88

1.3.1. Lur taldea ren emergentzia

94

1.3.2. Ha rri eta herri

95

1.4. Belaunaldien ethos eus kalduna

106

1.4.1. Ha ustura ren belaunaldia

107
15

1.4.2. Euskalgi ntzako genero-espezializa zioa

1.5. 1974-1979: Autonomia eta litera tura espa rru autonomoa

113
114

1.5.1. Berra rgi talpen eta omenaldi ga raia

116

1.5.2. Lehen abangoa rdiak: haus tura bikoi tza eta aita ren heriotza

118

2. Kapi tulua . Interpretazio-gune sinbolikoa k...............................................................123

2.1. Ma rko kri tikoa : Modernita tea

126

2.1.1. Hezur-ha ragi rik ga beko gizona

127

2.1.2. Na zionalismoaren adiera zpide

128

2.2. Euska ra

129

2.2.1. Ares ti , euskaldunberri

129

2.2.2. Euska ra eredua : mordoiloa eta ga rbia

133

2.2.3. Ha txe

138

2.2.4. Euska ra ren hasperena : Mektub!

146

2.3. La Concordia

150

2.3.1. Tertuliakideak

150

2.3.2. Ga ta zka -guneak

153

2.3.3. Ares ti , zubi eta bidegurutze

157

2.4. Arantzazu

160

2.4.1. Arantzazuko Andre Ma ria

161

2.4.2. Gordailu

163

2.4.3. Nondik da tor ha rria?

168

2.4.4. Arantzazuko poetikak

172

2.4.5. Zeru eta Infernu

175

2.5. Bilbao

176

2.5.1. Hi ria ren kodi fikazio li tera rioa

176

2.5.2. Bilboko seme prestua

186

2.5.3. Bilboko ka rtografia egunera tua

193

2.6. Ondorioak

196

3. Kapi tulua . Ares ti, totem eta brand ...........................................................................199

3.1. Sa ntutegia eta hagiografia

201

3.2. Euskal kul tura ko totem

204

3.3. Unamuno, Otero eta Aresti Bilboko hi ri -brandingean

213

3.4. Zi nikoen Maska rada

220

3.5. Ondorioak

223

16

4. Kapi tulua . Poema a ktualiza tuak................................................................................227

4.1. Ni re ai ta ren etxea

229

4.1.1. Es tatutuko Ideologia Apa railuak

229

4.1.2. Ai ta ren etxea ren mi tologia a kus tiko-bisuala

237

4.1.3. Punk desafioa : ai ta ren etxetikan alde egin, hil ezazu ai ta

246

4.1.4. Gernika , 50 urte

256

4.1.5. Ama ren sua

276

4.1.6. Preka rieta tea ren i roniak

285

4.2. Ha rria

288

4.2.1. Ares ti ha rrizta tua

293

4.2.2. Peruha rri

295

4.2.3. Ha rri , hi ri eta i rri

297

4.3. Egun da Santi Mamina

303

4.3.1. Kantu herrikoi

304

4.3.2. Bilboko As te Na gusiko Txupina

305

4.4. Ondorioak

312

Ondorioak ......................................................................................................................315
Euskal kul tura ren histeresia

317

Ha rtzaileen eta aktualiza zioen his toria bat

321

Irudikapeneta tik afektueta ra

324

Bi bliogra fia.....................................................................................................................328
Eranskina k......................................................................................................................367
Es tatis tiko eta gra fiko deskri ptiboak

369

Korrespondentzien analisi ani zkoi tza

375

Kri tika -sarea k

385

Grafikoen aurkibidea

385

Taulen aurkibidea

386

Irudien aurkibidea

387

17

Sarrera

Sarrera

Tes tu honi a zken ukituak ematen ibili naizen bi ta rtean, Oskorri taldeak bere ibilbide
luzea ri a gur esan di o, Bilboko Arria ga Antzokian azken kontzertua eskaini z. Furra, furra
abes tiak lilura tu egi ten ninduen, kotxean gindoazela , gurasoei etengabe eska tzen
omen nien kantua ipintzeko, hizketa n i kasi berria ren ahoskera traketsean. Horrekin
ba tera , Gora eta gora beti, Guretzat edo Bizkaiko aberatsak bezalako kantuen bi tartez
orain a ztergai dudan poeta ri hurbilduko nintzaion, kantuen a tzean poeta rik zegoenik
pentsatu aurretik. Ikerketa honek Ares ti rekin eza rtzen di tugun ha rremanak a ztertu
nahi di tu, gure kotxeko kasetean sartuz, elka rren bi ta rteka ri nola egiten duen eta
bi ta rteka ri tza horretan nola guretu egi ten dugun. Gabriel Ares ti erdi gunean koka tzen
badut ere, bera k es kaintzen di tuen konexi oak di ra a ztertuko di tudana k. Noski ,
horreta rako bere ida tzieta tik i ga ro beha rko nai z, bes te a rloetan zertu egiten den
iga robide gisa. Azken ba tean, Ares ti ez zen soilik hildako idazle bat, euskaltegi ba ten
eta kale mordoren i zenda tzailea ere bada , e-postan aktiba tu nituen Interneteko
abisuetan luzez izenda tzailea gainera tzen zaio idazlea ri izen bereko kaleko edo
euskal tegiko berria k, hain zuzen ere-. Oskorri ren agurra rekin ba tera , Aresti komi kiko
perts onaia ere bihurtu da , Adur La rrearen eskutik, agortua egotetik urrun,
bi ta rtekaritza berriei bidea ematen die etengabe.
Ikerlana ri Harritik herrira. Gabriel Arestiren paperak euskal kultura eta gizartean, 19542014 izenburua eman diot, idazlea hainbat a rlotan zelan txerta tzen den ulertu nahi
duelako. Agerian denez, kronologikoki , bere lehen ida tzieta tik abia tzen banaiz ere,
bere heriotzetik hi ru hama rkada ren ondoren gerta tuta koa ren berri ere eman nahi dut.
Azken ba tean, publikoak bere bi zi tza eta obra ren bi ta rteka ri tza egi teko moduak ulertu
nahi di tudalako. Ikerketa-objektuaren definizioa ikerketa bera ren emaitza izan da ,
tes tualita tea ren na gusi tasuna ren eta ikertzailearen bozera mailetza ren gaineko
gogoeta ren ondorio. Horri aurre egiteko aukera tu dudan estra tegia ha rtzaileek eta
publikoak Arestiren obra eta bizitzarekin egiten duten horri erreparatzea i zan da.
Ohi zko a rauak ja rrai tuz, ma rko anali tikotik abia tuko naiz gaia epis temologi koki ,
teori koki eta metodologikoki koka tzeko. Bertan, objektua ren ani ztasuna a zpima rra tuko
dut, aniztasun horreta tik uler li tekeelako hurrengo kapi tuluetan jorra tuko di tudan
gaiak. Kapi tulu horiek giza rte-topologia edo soziala irudika tu eta ulertzeko modu
ezberdinekin datoz bat.

21

Lehen kapi tuluan, Ares tik bizi eta eragin izan zuen tes tuinguruan koka tuko dut,
espa rrua ren teoria rekin bat da torren topologia erregionala ren bi ta rtez, bere lehen
ida tzieta ko testuingurutik abia tuko naiz 1953an, bere heri otza eta , Gerni kako
Es tatutua ren gara pena rekin ba tera , euskal li tera tura espa rru ba ten ga rapeneraino,
1979an da ta tu dut hori . 1953ti k 1979ra doan aldian transforma zio uga ri eman zi ren
euskal

kul tura espa rruan, alda keta sozioekonomi ko eta poli tikoekin batera .

Gerraos teko isiltasuneti k abiatuta, euskal kul tura lantzea ri ekin ziotenen a rtean da go
Ares ti , horreta rako

gerraurreko

ga raiarekin

ja rraikortasuna

ziurta tzen

zuten

belaunaldia rekin hainba t haus tura suerta tu beha r izan zi ren, tes tuingurura molda
zi tekeen eus ka ra erdigunean ja rriz. Poesian, Aresti ren Harri eta herri (1964) i zango zen
belaunaldi berria ren ga raikur nagusietako ba t, nagusituko zi ren disposizio es tetikoetan
era gin eta pa rteka tu zi tuen Ares tik. Hala ere, poeta mada ri katua ren papera joka tu
zuen, belaunaldi zaha rreri ko zein berria rekiko ika -mi ketan pa rte ha rtuz. Euskal
kul turako a rdi bel tza i za tea egoki tu ba zi tzaion ere, euskal litera tura espa rru autonomo
ba t ga ratu ahala euskal kul tura eta litera turako i ga ro beha rreko puntu bihurtuko zen
Ares ti .
Bi ga rren kapi tuluan, Aresti ren heriotza ren ostean, hura eta bere obra mantendu eta
forma ema ten dieten interpretazio-gune sinbolikoak aztertuko di tut. Intepretazio-gune
sinbolikoak i raganeko gertaerak zertzen di tuzten guneak di ra , aktore ezberdi nen pa rte
ha rtzeaz

osatuta, i nterpreta zioeta rako aukera

ezberdina k zabal tzen di tuzte.

Moderni ta tea ren interpretazio-gunetik abia tuko naiz, hori xe i zan bai tzen haus tura ren
belaunaldiak hizpide zuen asmoa , euska ra eta eus kal litera tura berri tu ba ten aldeko
saioa. Honek noski , bes te aspektu ba tzuk utziko zi tuen ba zterrean, euskal kul tura
gi zonen aginpean suerta tutako deshara gi tze prozesu ba tekin ba tera gara tuko zen,
eskri turi za zioa ren nagusi tasuna ren bi ta rtez. Euska ra da , hain zuzen ere, beste
interpretazio-gunea , egungo euska ra eredua rekin ba t da toz Ares ti ren idatziak, eredu
honen alde egin zuelako. Gainerako guneak espazio konkretuekin ba t datoz. La
Concordiako tertulia, Ares ti ren euskalgi ntza ren beste aldea da , Espainiako espa rruetan
a ri zi ren ida zle eta a rtis tekin ha rremanetan ja rtzen duena, eus ka ra formari nolabaiteko
edukia eskaintzen di ona . Gizonaren aldeko apustuan, Aresti k euskal li tera turan
txerta tu zuen Bilboz Bilbaoz a rituko naiz. Bilbok hainbat gune eta omenaldi eskaini
iza n dizkio Ares ti ri , trukean. Bera k deskriba tutako infernu gris horreta tik aldendu bada

22

Sarrera

ere, hi ribildua ren ka rtogra fia egunera tua egi teko aukerak eskaintzen ditu oraindik.
Arantzazuko Zerua izango zen hain zuzen ere Bilbori kontra ja rriko zi tzaion gunea .
Euskal kul tura ren gordailua egingo zuten fraide fra ntziskota rrek Andre Ma ria a gertu
omen zen lekuan eta euskal kulturako erakusleihoa ga ra tuko zen, eraberri tze
polemikoa n. Bertan i zango zi ren ere euska ra ren ba tasuna ren inguruko h-a ren inguruko
ezta baida s utsuak.
Hi ruga rren kapi tuluan, Aresti zi rkulazioan den objektu ba ten gisa ulertuko dut,
ins ti tuzioen i zenda tzaile edota omenaldien duina den aldetik. Aurreko interpretazi oguneetan pa rte ha rtzen duten aktoreek eskaintzen dituzten egunera tzeez gain, objektu
gisa diha rdu Aresti k, totem eta bra nda ri gertura tzen zai zkion formen bi tartez.
Erliji oaren soziologia tik abia tuta , li tera tura espa rrua ren jarduereta tik ha rata go koka
li teke poetaren kontsakrazioa. Urtero omenaldiak jasoko di tu, urteurren berezietan
jasotzen dituen ezohi zko omenaldiez gain. Ba tzuk Ares ti ren testua proboka tuko dute,
hi tz egina razi ko diote, honen izaera inaugurala inda rtuz eta interpretaziora ko itxiera
ba t eskaini z. Bes teek testua inboka tu egingo dute, hura errepika tuz ma terial eta
sinbolikoki egunera tu egingo dute. Euskaltegia, Insti tutua, kalea eta Kul tura
Elka rtea ren izenda tzaile ere bihurtuko zen Ares ti, Bilbotik Internetera ba rreia tzen di ren
agerpenak ziurta tuz. Bilboko Udalak Sa riak eta bere omenezko Egun Insti tuzionalak ere
eskainiko di tu, Blas de Otero, Mi guel de Unamuno eta ngela Figuera rekin batera ,
Guggenheim Museoa ren hiri -brandingean ikasi tako trebetasuna k ida zle ha uetara
des plazatuko dira.
Lauga rren kapi tuluan, poemen aktualiza zio gisa izenda tu dudana a ztertuko dut, reenactment lako kontzeptua ren fal tan, zenbait poemek hizketa-ekintza zehatzetan
jasaten duten egunera keta eta materializa zio prozesuei erreferentzia egiteko. Bere
poema rik ezagunenetik abia tuko naiz, Nire aitaren etxea. Eus kal Autonomia
Erki degoko lehenengo gobernua k zein Euzko Alderdi Jel tzaleak aitaren etxea biztanleak
hi ri ta r gisa interpelatzeko erabiliko zuten. Hala ere, Gernikako bonba rdaketa ren 50.
urteurrena ren i nguruan antola tutako ja rduerek a gerian ja rri ko duten moduan,
na zionalismoko joera ideologiko ezberdinak janzteko erabili izan den poema dugu,
bi ta rtean, Euskal Rock Erradi kalak kalea kontra ja rriko dio aitaren etxearen ordena
sozioekonomiko, politi ko, kultural eta sinbolikoa ri. Euskaldunon Egunkariaren i txierak
ere aitaren etxea tropoa eztabaiden erdi gunean koka tuko zuen berri ro, eus kal kul tura

23

espa rrua k poli tikoa rekiko i zan beha rko lukeen ha rremana ren ha ri ra . Buka tzeko,
poema rekiko zenbai t gerturapen i roni kok bere funtzionamendua ren gaineko ga koak
zei n tropoaren eragina gainditzeko aukerak eskaintzen ditu.
Ondoren, Ares ti ren poesian maiz a geri den eta herria reki ko duen gertutasun
fonetikoaga tik bere poesia liburuei i zenburua ema ten dion harriaren aktualiza zioak
aztertuko di tut. Aresti ha rria ri loturik ageri da , Atxaga rekiko kontras tean, a zken honi
harea esleitzeraino. Harria k dituen inplika zio semiotiko zein fonetikoek desplazamendu
berri etarako tartea zabaltzen dute: euskal hiria eta euskal irria a ztertuko ditut.
Kapi tulua ri bukaera ema teko, Egun da Santi Mamina poema musikatura joko dut.
Sa nta Ageda ren omenezko kantu herrikoi bihurtua , hainba t doinuren ba riazioak jasan
di tu. Eskaintzen di tuen berreinterpreta zio-aukera horien adi bide gisa, 2011ko Bilboko
As te Na gusiko pregoia izango dut hizpide.
Buka tzeko, ondori o ba tzuk plaza ra tuko ditut aurretik a gertutako elementu
amankomun batzuren ha ri ra . Ba tetik, euskal kulturak lehenengo kapi tuluan
aztertutako transforma zioak bere egin ditu eta orduan ezarri zi ren hainba t pos tula tu
na gusitu egin di ra . Horrek euska ra ren tra nsformazi o eraberri tuak bahi tu egi ten di tu,
a rlo di ferenteetan. Bestetik, ha rtzaileek Ares ti rekin osa tzen di tuzten ha rremanen
his toria ba t osa tzen saiatuko nai z. Euskal gi za rtean suerta tutako bilakaera rekin batera ,
bere obra ren interpreta zioak eta poeta ren gaineko erabilpenak aldatu egiten di ra .
Buka tzeko, eguneraketa horiek guztiak posible egiten duten a fektuei buruz a ri tuko
nai z. Afektu izena eman diodan horrek zailtasunak di tu i rudikapenen logika hutsetik
ulertzeko, nolabait, i rudikapenen honda rra

eta , aldi

berean, i rudi kapenen

bi ta rtekaritza ahalbidetzen duen elementu paradoxikoa da eta.

Lan ha u ga ra tzeko ezinbestekoa suerta tu zait Espainiako Hezkuntza Mi nisterioa k eman

zi dan FPU beka . Pri bilegioa izan da , beka rik eskura tu ba rik gera tu di renak gogoan
iza nda . Horren aurreti k ere, honaino heldu ahal i zateko hezkuntza -ibilbide oso ba tetik
iga ro iza n naiz, unibertsi ta te sistema aldaketa rekin ba tera etorri di ren murrizketek
honelako saiakerak are pribilegiatuagoak bihurtzeko mehatxua dira.

24

0. Marko analitikoa

Marko analitikoa

Ikerlan honek Gabriel Ares tik eta bere obrak egun joka tzen duten paperak a ztertu nahi
di tu, kapi tulu honetan gai ha u analitikoki aurkeztuko dut. Gaia ren abiapuntua azaldu
ondoren, ikerketa-objektua ren defini zioa posible egi ten duen ma rko epistemologikoa
azalduko dut, ja rraian ma rko teori koa eta era bili di tuda n metodologia eta teknikak
a za ldu ahal izateko.
Ikerketa -objektuak izaera ani tza du, Ares ti ren bi zi tza eta obra ikuspegi ezberdineta tik
osa tzen den fenomeno gisa ha rtzen bai tut. Zentzu horretan, kokatutako jakintzak
objektu oro i kertzeko ikertzaileak di tuzten baldintzapen, aukera eta pribilegio
mul tzoak eta hauen inplikazio poli tikoak a zpi marra tu ohi di tu, horrega tik objektua ren
izaera pa rtziala eta honeta ra gertura tzeko proposamen transdisziplina rra egiten du.
Teoria eta tekni kak, objektura gertura tzeko protesiak di ra , objektua norabide ba tean
edo bestean bidera tzen dutenak. Ani ztasun horren berri eman ahal i zateko, protesi
ani tzak ere erabiliko di tut. Ildo horretati k, lau helburu espezi fikoen ikerketa ra ko beste
horrenbeste topol ogia proposa tuko di tut. Lau topologia horiek berei zi ta ageri ba dira
ere,

lauren

a rteko l otura

osatzen

du

koka tutako

jakintza ren

pa radi gma

epi stemologikoak.
Lehen topologian, balizko euskal litera tura espa rru ba ten identifika zioa eta analisia
egiteko kontzeptu nagusiak a zalduko di tut, euskal li tera tura eta na zionalismoa ren
gaineko ikerketeta tik abiatuta eta espa rru kontzeptuak errealita te honeta n aplikaga rri
egiteko zail tasunak ikusita , euskal kulturaren produkzio eta erreprodukzio guneak
kontzeptua proposa tuko dut. Biga rren topologian, Aresti ren obra eta bizi tza toki jakin
ba tzuen memoria rekin duten lotura aztertzeko kronotopo kontzeptura joko da .
Hi ruga rren topologian, Aresti aktore eta erakundeen prakti ketan osatzen den objektu
gisa defini tuta , aktore-sa rea ren teoriak zein zenbai t ekarpen klasikok egin di tzakeen
aporta zioak azalduko di ra . La uga rren topologian, aktualizazio kontzeptua proposatuko
da , mimesi , errepika eta re-enactment kontzeptueta tik abia tuta , analisirako oso
erabilga rria suerta tu zaidan ritornelo kontzeptua reki n batera . Ares ti ren poemen
aktualizazioak i zango di ra , hain zuzen ere, topologia honetan a ztertzeko proposatuko
di renak. Topologietako bakoi tzak hurrengo kapituluetan aurkezten di ren emai tzekin
ba t egiten dute.

27

Topologia horieta tik abiatuta, ikerketak edukiko duen norabide metodologikoa

azalduko da , a nalisi sozi ohermeneutikoak zein labora tegia ren etnogra fiak eskaintzen
di tuzten aukera k eta muga k a raka tu os tean, bi mailatan ba natuko di ra teknikak.
Ba tetik, lehen topologia rekin ba t da torren espa zio sozialaren analisirako egokiak di ren
teknika kuanti ta tiboak. Besteti k, gainerako topologiak aztertzeko erabiliko di ren
behaketa parte-hartzailea eta, honakoa egiteko ezintasuna ordezteko, dokumentazioa.

0.1. ABIAPUNTUA
Ikerketa honek eskaini nahi di tuen aporta zioeta tik abia tuta , gainera ko epi grafeetan
jorra tuko den gaia koka tu nahi dut hemen. Izenburuan ageri di ren bi hi tzen zerga tiak
eta zerta rakoak azaldu nahi di tut: Ares ti eta aktualiza zioa. Aurrena , Ares ti ren gaineko
ikerketa ren pertinentzia jorra tu nahi dut. Ja rraian, soziologiak jorra tutako lan-ildo eta
proposamenetan txerta tuko dut Ares ti ren gaineko ikerketa hau, Ares ti ren bizi tza eta
obra ren ha rrera ren gaineko ikerketa bihurtuz. Buka tzeko, i kerketa honek di tuen
helburuak azalduko di tut, ja rraian jorra tuko dudan koka tutako jakintza ren ma rkoan,
lau kontrobertsia-maila edo topologietan bereiztuko di ra, hurrengo kapi tuluetan
ga ra tuko ditudan emaitzetara heltzeko kontzeptu teoriko ezberdinak proposatuz.

0.1.1.

Z ERGATIK ARESTI

Ga briel Ares ti Segurola (1933-1975) era entziklopedi koan definitu beha rko banu,
euskal idazle, poeta , euskaltzale eta euskaltzaina i zan zela esa tea rekin hasi beha rko
nuke, euskal poesiaren berri tzaile eta euska ra batua ren bul tza tzaile nagusietako ba t
iza n zela . Poesia sinbolista eta sozialaren a roetan bereiztu ohi da bere obra . Lehen
a roa ri Maldan behera (1959) da goki o, sa ritua izan ba zen ere, ez zuen a rrakasta
handi rik eskuratu, baina egun euska ra ba tua z avant la lettre (Ibon Sarasola in
Eguzki tza et al . 2000, 136) ida tzi tako obra gisa epai tua izan da . Biga rren a roan, Harri
eta herri (1964) obra k harrera beroa eduki zuen, ga rai ha rtako haustura ren sinbolo
poetiko bihurtzeraino.

28

Marko analitikoa

1950 eta 1960 hama rkadetan diskurts o nazi onalista ren eta euskal kul tura ren
eraberri tze prozesua k era batera tuan eman zi ren (Tejeri na Montaa 1992, 126127).
Euskal litera tura nazi onalismo zaharra ren erretolika eta i rudi teriaren mende egon
ba zen, idazle berrien belaunaldiak menpekotasun horrekin hautsi egingo zuten
li teratura a rloan, poesian Ares ti ri egokitu zi tzaion haus tura ren gida ri tza (Sa rasola 1971,
8487). Ares ti ren obrak gaien, hizkuntza ren zein edukien eraberri tzea eka rriko zuen,
bel aunaldi politiko berriaren bertsio literarioa haragituz (Gurrutxaga 1985, 258).
Maldan behera eus ka ra ba tua z euska ra ren ba tasuna ren aurretik ida zteaz gain, honen
sus tatzaile na gusieta ko bat izan zen Eus kaltzaindian, h-ren iskanbila agerian utziko
zuen 1968ko Ara ntzazuko batzarra egiteko proposamena egin zuen, besteak beste.
Honela , Sabino Arana XIX. mende bukaeran eta Lauaxeta gerra urrean izan zi ren bezala,
Jua ris tik gerra os teko euskal na zionalismoa ren mi to sortzaile nagusitza t dauka (J.
Jua ris ti 1997, 1718). Harri eta herriren mi to-berrikuntza li tera tura a rloan urte bete
a rinago a rgi ta ra tu zi ren Quosque tandem! obrak a rl o estetikoan eta Vasconiak a rlo
politikoan egi ten duten mi to-berrikuntza ren era analogoan ulertu dai teke. Hala ere,
Ares ti eta ha ren inguruan a ri tutako asko espainolista gisa irainduak izango ziren. La
Concordiako tertulian bes te mundu ba tekin zuen ha rreman es tua , Euskadi ko Alderdi
Komunistako kide ziren hainbat i dazle eta artistekin.
Ga briel Aresti ren bizitza eta obra honela laburbildu daiteke, ha ren gainean apur ba t
i rakurri eta gero. Baina Ares ti rekiko hurbilketa hain konbentzionalak ez di ren
a ta rieta tik ere i ra gan li tezke. Etxean gurasoen biniloen a rtean Oskorri ren bilduma ia
osoa zegoen, horien a rtean bi idazleen omenez a rgi ta ra tuak, Gabriel Ares ti ren eta
Berna t Etxepa reren omenez hain zuzen ere. Txiki -txiki ta tik etxetik Algorta ko San
Nikolas eliza inguruko bidean, Euzko Ga ztedik sinatutako murala zegoen Algorta ko
ba tzokian, Ni re ai ta ren etxea defendatuko dut leloak hi tza ipintzen zion fusilarekin
etxetik alde egi ten zuen ai ta ri, seme eta ama k agurtzen zuten bi ta rtean. DBHko
Euska ra jakintzagaiko a rtikulu bat a zaltzea esleitu zi tzaidanean, Ares ti haus tura ren
poeta gisa ageri zen. Ga rai horietan Harri eta herri erosiko nuen i rakurtzeko, ez daki t
ondo zergati k, euskal poesian kanon ba t zelako ziurrenik. Bertan, kanta tzen geni tuen

29

hainba t abes ti ren bertsio ida tzia topa tuko nuen: ez zegoen sa rbide litera ri o purura ko
i tzulbiderik, ez zegoen Egun da Santi Mamina kantu-poema ren poteoetako ohizko
doi nurik gabeko prosodia egiteko modurik.
Ikerketa hau hasi nueneti k, hainbat agerral di publikoetan, bes te hainbat a ta ri osa tu
di ra : 19. Korrika , Harri eta herriren 50. urteurrena ren ondotik antola tutako hamaika
ja rduera , Espainiako Felipe VI. Erregea ren Koroatzeko aipamena , bere omenezko
kul tura elka rte berria ren sorrera , Oskorri k bere omenez eskaini zuen a zken-aurreko
bi ra , e.a . Hainbat era gile eta era kundek konforma tzen dute Ares tiren gaineko i rudia,
a rduratzen di ra pertsona gehiagoren eskura sa rbidea erra ztuko dieten a ta ri berriak
pres ta tzen. Ikerketa honetan a ta ri horiek iga ro nahi di tut, bere poesiaz edo adituek
egin di tuzten ikerketeta tik ha ra ta go, i raganeko ida zle ba ti es kaintzen zaizkion meri tu
eta norabideak.
Are gehiago, Aresti ren a ta ri horiek zabal tzen di ren neurrian, euskal kul tura eta nazioa
osa tu zi ren ga raiarekiko denbora zko sa rbidea ere a tzeman li teke. Susmoa dauka t garai
horrek hainbat a rlotan duen izaera funda zionalak ezi nbes tez ga rama tzala ga rai ha rtako
terminoetan eztabaidatzera : na zio eta gi za rte afera , euska ra ren normalizazioa eta
honen aldeko borroka, euskal kul tura eta litera tura zer den zehazteko ika -mikak
Ira gan hurbil horrekin ha rremanetan ja rtzen gaituzten bi ta rteka riak a rgi tzeko aukera
za baldu nahi dut i kerketa honekin.

0.1.2.

SOZIOLOGIA, HARRERA ETA KOMUNIKAZIOA

Bourdieu eta Passeronek, eskola-sistema aztertzeko kultura legitimoa kontzeptua

erabil tzen dute i kasleek ba rnera tu beharko li tuzketen edukietan dominazio sistema ren
eskuha rtzea a zaltzeko (Bourdieu eta Passeron 1996, 6365). Egun Gabriel Ares tik
euskal kul tura eta giza rtean joka tzen duen papera aztertzeko lehenengo erreferentzia
na gusia litera tura ren soziologia izan dai teke, kul tura legiti moa ren erreferente bihurtu
den aldetik. Aurrerago, Bourdieuk bera k espa rruen teoria ren baitan, li tera tura
espa rrua ga ratuko zuen (Bourdieu 1995), bertan litera tura kontsakra zioa espa rrua ren
bai tako dinamika eta posizi oetatik ulertzeko aukera ema ten zuen. Ma rko honeta tik

30

Marko analitikoa

abia tuta , ikerketa batzuk idazleek esparrueki ko iza n duten el ka rrekintzan zenbai ten
a rrakas ta litera ri o erra ztuko zieten ezauga rriak identifika tzeko gaitasuna i zan dute:
Flauberten i kuspegia (Bourdieu eta Ferguson 1988), Sa rtreren saiakera intelektuala
(Bos chetti 1988) edota Berna rdo Atxaga ren autonomia ren aldarri kapenean (Apalategi
Idi rin 2000), ba tzuk aipatzea rren. Honela , Aresti euskal kultura legitimoan zelan
txerta tzen den jaki teko honek euskal litera tura espa rruan eskura tu duen posizioa
aztertu beharko genuke, euskal litera tura k bes te espa rrueki ko eduki duen ha rrema nari
ere erreparatuz.
Hortik abia tuta , kultura domina zioak jakintzen asimetria ba t erreproduzi tzeko joera du
eta , zentzu horretan, giza rtean zein esparruetan okupatzen den posizioa ren a ra berako
disposi zioek produktu kul tural ba tekiko harremanean era gingo lukete. Are gehiago,
produktu kul tural ba ten nagusitasuna honen interpretazioen anbi gueta tea ri esker
emango li teke (Bourdieu 2006a , 58), a zken ba tean testua ren eraginkortasuna baino
domina zio kul turala ren era ginkortasuna da ikuspegi honen oina rria (Butler 1997, 141
157). Domina zioa ren eta produktu kulturalen legi timi ta tearen a rteko automa tismoa
ona rtuta ere, bes te inon bila tu beha rko li tza teke produktu kul tural horreta tik
era tortzen diren interpreta zioak. Ikerketa honen erronka Aresti kultura legiti moan
zelan koka tzen den ulertzeaz gain, domina zio horrek ahalbidetzen di tuen i ra kurketa
ani tzak ere a ztertzea da . Zentzu horretan, cultural studies delakoeta tik gertua go
koka tuko litzateke.
Masa-hedabideetako

eduki

eta

formak

cultural

studies-en

ikerketa-objektu

na gusieta ko bat izan da , Fra nkfurteko es kolako ikerketeta tik abiatzen badi ra ere, maiz
hauek ba ztertu izan duten harrera ere ikertu dute. Zentzu horretan, masa
komunika zioa egon ahal iza teko i gorleak kodifi kazio lan bat egin beha r badu, beste
poloan, ha rtzaileak dekodifi kazio lana egin dezan. Stua rt Hallek kodifika zio eta
dekodi fikazi oaren produkzio harreman eta egi tura adierazga rrien a rteko aldea ri ipini
zi on a rreta , produktu kulturalen ha rrera ren (Hall 2005) eta i rudikapen-lana ren work
of representation (Ha ll 1996) ga rrantzia azpimarratuz.

31

Arreta bertan ipini z gero ikerketa hau gehia go gertura tuko liteke komunika zioa ren
soziologiara . Elena Casadok soziologian komunika zioa ulertzeko bi tradizio berei zten
ba zi tuen, komunika zioa komuni tate kul tural ba ten errekrea zio erri tual gisa ha rtzen
duen tradi ziorekin ba t egingo nuke, komuni kazioa informazioa ren transmisio huts
ulertzen duena rekin baino. Horretaz gain, komunikazioa z ba rra-barra a ri den giza rte
ba ten ohi zko eredua gaindi tzeko proposamenak egin di tu: komunikazioa elka rtruke
gisa ha rtzen duen joera ren ordez i tzulpena , irudikapena ren ordez performa tibi tatea
eta antropozentrismoren ordez a rtefa ktualismoa . Komunikazioa elka rtruke gisa
ulertzeko joera nagusia ren kontra , komuni kazio orok i tzulpen prozesu ba t beha r duela
azpima rra tzen du, tes tuinguru, forma tu edota interes jakinen bi ta rtez ga ratzen delako
komunika zio-i tzulpena. Irudikapena ren representacin ordez, performa tibi tatea
proposa tzen du, Aus tin eta Butlerren lanak oina rri hizkuntzak gauza k ordeztu baino
ga uza k eraiki tzeko gaitasuna ere duelako eta, bera z, i rudika tu-ordeztu baino hi zkuntza
i rudika tzen duen hori egi teko gaitasuna duelako. Komunika zioa gi zakien a rteko
ha rreman gisa ulertzeko joera ren aurrean antropozentrismoa , hain zuzen ere Donna
Ha ra wa yk landutako a rtefa ktualismoa proposa tuko du, komunikazi o orok elementu
ani tzen giza tia rrak zein ez gi za tiarra k a rteko interkonexi oan oina rri tzen delako,
ha uen arteko i nterkonexioa kontingentea delarik (Casado Aparicio 2007).
Ga briel Ares ti ren eta bere obra ren adierazleak komunika zio-egoeran erabil tzen di ren
zeinu ideologiko gisa ha rtuko di tut, Voloshinoven lana abiapuntu (Voloshinov 1992).
Komunikazi o orok duen izaera gata zka tsutik abia tuta , zeinu ideologi koa zi rkulazioan
den hori da , ga ta zkan ageri den neurrian, ezin du adieraba karrekoa i zan, klase
dominanteak hura egonkortzeko egi ten di tuen saiakeren gainetik hi ztegiak dira
horren adibide a rgiena bes telako erabilerek ziurta tzen dutelako bere zi rkulazioa .
Zeinu ideologikoak izaera polifonikoa du, beti ema ten delako hi zketa gai eta
esangura ren a rteko dialektikan. Hi zketagaia enuntzia tu oso ba ten zentzua bada ,
hi zketa ekintzan bertan ema ten dena , esangurak enuntzia tua ren errepi ketako
ba koi tzean ha rekiko errepikakorra eta i dentikoa k di ren aspektua k di ra (Voloshinov
1992, 138139). Ikuspegi honen bertutea hi zketa-ekintza oro (hizketagaia) ba karra eta
errepikaezina dela azpima rra tzea n da tza , hi zketa -ekintza hauek konplexu foniko edo

32

Marko analitikoa

ikonikoen erreplika eta elka rri zketetan errepika tu ahala komuni kazio prozesua
ahalbidetzen duten elementu amankomunak osatuz (esangura). Beraz, Gabriel Aresti
eta bere obra etengabe itzultzen da erabiltzen den bakoitzean.
Komunikazi oa honela ulertuz gero, zilegi di rudi galdetzea prozesu horietan suerta tzen
di ren modula zioengati k, ha rtzailea instantzia produktibo gisa ha rtuko dut, Aresti eta
bere obra komunikatzen duten bita rteka riei errepa ra tuz. Era berean, bi ta rteka ri tza lan
hori egiten duten insti tuzio zein era gileek betetzen di tuzten funtzioak ere a ztertuko
di tut, komunikatzea komunitatea sortzea ere delako.

0.1.3.

IKERKETAREN HELBURUAK

Ha rtzaileen izaera produktibotik eta produkzio horretan pa rte ha rtzen duten

bi ta rteka rien eragi netik abia tuta , i kerketa -proiektu honek Gabriel Ares ti ren eta bere
obra ren adierazleen a gerpen publikoak a ztertuko di tu. Agerpen publiko hauek, ba tetik,
tes tua ren eguneraketa ba t osatzen dute hi zlari edo egile ba tek i rakurketa ba t
proposa tzen duen neurrian. Bes tetik, giza rte-maila ezberdinetan i rakurle zein ez
i rakurleen artean tes tua ren gaineko interpreta zioak zabaltzeko gai tasuna dute. Beraz,
honek Gabriel Ares ti ren interpretazio eta era bilera za balduenak aztertzeko aukera
emango du. Zentzu horretan, adiera zleek zeinuen i zaera ma terial eta errepi kakorra ri
esker korpusa osatzeko aukera ematen ba dute, adiera zle horiek unean-uneko
tes tuinguruan adierazten dutena a ztertuko dut. Hala ere, adierazleak sortu eta
zi rkula zioan hasi zi ren unea ere a ztertuko dut, abiapuntu gisa, litera tura ren soziologian
oi narrituta. Beraz, honela formula daiteke ikerketaren helburu nagusia:
Gabriel Arestiren obra bere produkzio-testuinguruan kokatu eta honen eragina eta
errekonozimenduaren azterketatik abiatuta (1), egun bere obrak gizarte-maila
ezberdinetan duen harrera ezagutzea, idazlearen gaineko memoria (2) eta bere
presentzia publikoa bermatzen duten aktoreen praktikei (3) zein bere obraren
berrinterpretazioei erreparatuz (4).

33

Honako helburu hauetako zenba kiek ikerketa osatzen duten eta teorikoki berei ztu
di tudan lau topologiekin bat egiten duten helburu espezifikoak osatzen dituzte:
H1: Frankismo garaiko balizko euskal literatura esparruaren egitura eta
eboluzioan Gabriel Arestiren posizio-hartze eta posizioaren baldintzak eta
eragina ezagutzea.
H2: Arestiren obra eta bizitzaren memoriarako bitartekari nagusiak identifikatu
eta hauek osatzen dituzten konfigurazioak deskribatzea.
H3: Aktore nagusiek Arestirekin, objektu gisa, egiten dituzten gizarte-erabilerak
aztertzea, bere presentzia publikoaren euskarri diren neurrian.
H4: Arestiren poemak aktualizatzen dituzten hizketa ekintzak aztertzea.

0.2. KOKATUTAKO JAKINTZA: EPISTEMOLOGIA

Ikerketa burutu ahala hainbat jakintza-eremu eta korronteren superposizioan
murgiltzen joan naiz. Aresti zenbai t kontrobertsien i nguruan koka tu ahal izan dut,
baina horretara ko pa radigma ezberdineta tik eratorri tako teoria k era bili beha r izan
di tut. Pa radigmen a rteko tentsio horrek ikerketa-objektua ren izaera ani tza islatzen du,
objektuak pa radigmei ihes egin nahiko balie bezala. Annema rie Mol eta John La wk
objektuen i zaera iheskorra gi za rte-topol ogien bi ta rtez azaldu dute (Mol, Annema rie y
Law, John 1994). Anemia ren gaineko zientzia eta teknologia ren gi za rte-i kerketeta tik
abia tuta , hi ru topologia ezberdinek jaurtiki tzen di tuzten objektua ren i zaera
mendera kaitza a zpi ma rra tzen dute. Lehen topologia erregioarena, ohizkoena litza teke,
objektuak mugen a rabera mul tzoka tzen di tu. Zer esanik ez dago honakoa topologia
egokia dela Aresti espa rruen dinami ka ren baitan koka tzeko, Bourdieuren teoria
ja rrai tuz (ikus 0.3. Lehen topologia : Eus kal litera tura espa rrua , 36-41. orr.). Bi ga rren
topologia sarearena da, honetan distantzia elementuen arteko ha rremana ren bi tartez
eta diferentzia ha rreman-ezberdintasunen bi ta rtez a ztertu li tezke. Erreplika (ikus 0.4.
Bi ga rren topologia: Tokien memoriak, 41-45. orr.) zein a ktore-sarea

34

(ikus 0.5.

Marko analitikoa

Hi ruga rren topologia : Objektua, 45-47. orr.) izan litezke topologia honeta ra gehien
gertura tzen diren kontzeptuak.
Baina horren ohizkoa ez den bes te topologia ba t ere bada , fluxuarena hain zuzen ere.
Hi ruga rren topologia ha u muga zein ha rremanen diferentziak a zaltzeko gaitasunik ez
dutenean suerta tu daiteke era bilga rria, ez du kanpoalde eta ba rrualde a rgi rik, gauzak
nahas tuta ageri di ra , muta zio prozesu ba tean baleude bezala. Aurrera go azalduko
di tudan poemen aktualizazioak a zaltzeko topologia hau iza ngo da ezinbes tekoa (ikus
0.6. Lauga rren topologia : Aktualizazioa , 47-53. orr.), aurrekoetako zenbai t elementu
ma ntentzen badira ere.
Kontrobertsia-maila

ezberdinetako

objektua z

a ri

naiz

eza gutza

koka tua ren

epis temologia tik abia tuko naizelako. Teoria feministek zientziei egindako kri tiken
ildotik, epis temologia honek disziplinen a rteko berei zketak na turaltza t ha rtzen di tuen
objektuen izaera pasiboa duda tan ja rtzen du. Deskubrimendua ren pa radigma ren
kontra elka rri zketa ren pa radigma proposa tzen du, munduak ez bai tu berez hi tz egi ten.
Horrega tik ikerketa-objektua

a ktore

semi otiko-ma terial

ba ten

gisan ha rtzea

proposatzen du:
Erabiltzeko zaila den termino honek [aktore semiotiko-materiala] ezagutzaobjektuaren izaera soslaiatu nahi du: bere izaera aktiboa, produkzio gorpuztuaren
aparailuaren esangura-sortzailearen atala, objektu horien presentzia inoiz
aintzakotzat eman barik edo, gauza bera dena, koiuntura historiko jakin batean
ezagutza objektibo gisa har daitekeena bere determinazio azken eta bakarra
aintzakotzat eman barik. () Beren [objektuen] mugak mapagintza praktiketan
irudikatuak dira; objektuek ez dute bere horretan aldez aurretik existitzen.
Objektuak muga-proiektuak dira. Baina mugak bere baitatik desplazatzen dira;
mugak amarruak dira. Mugek probisionalki eusten dieten zera horiek sortzaile

35

jarraitzen dute izaten, esangura eta gorputzen produktore. (Hara wa y 1988,

595) 1
Hurrengo a talean, bada , produkzio gorpuztua ren apa railuetako ba tzuk azalduko di tut,
ikerketa-objektua rekiko ha rremana erra ztuko duten protesiak di ra a zken ba tean
ja rraian deskriba tuko di tudan tresna teori ko eta metodologikoak. Noski , protesi horiek
ni k jantziko di tudan neurrian saiatuko naiz baliabide erretoliko objektibis tek
ani ztasuna lausotu ez diezada ten. Horretan gal ez nadin, lehen pertsonako
singularra ren idazketa-protesia erabiliko dut erruz, ikerketa honek ez duelako a gortzen
jorra tzen duen objektu pa rtziala. Azken ba tean ni re baldintza eta pribilegioeta tik eta
ha uek eskaintzen dituzten muga eta a ukeretatik a ri bainaiz idazten.
Oha r hau egin ostean, ikerketa hau egi tura tzen duten lau topologien oina rri teori koak
azalduko ditut. Topologietako bakoi tza lehen aipatutako helburu espezifi koa ri dagokio,
ha uek gogorarazten ditut ti tuluaren ondoko epigrafean.

0.3. LEHEN TOPOLOGIA: EUSKAL LITERATURA ESPARRUA

Frankismo garaiko balizko euskal literatura esparruaren egitura eta eboluzioan

Gabriel Arestiren posizio-hartzea eta posizioaren baldintzak eta eragina ezagutzea.

This unwieldy term is intended to portray the object of knowledge as an active, meaning-

generating part of apparatus of bodily production, without ever implying the inmediate
presence of such objects or, what is the same thing, their final or unique determination of
what can count as objective knowledge at a particular historical juncture. () Their boundaries
materialize in social interaction. Boundaries are drawn by mapping practices; objects do not
preexist as such. Objects are boundary projects. But boundaries shift from within; boundaries
are very tricky. What boundaries provisionally contain remains generative, productive of
meanings and bodies.

36

Marko analitikoa

Gai honi heldu aurretik, euskal kul tura , litera tura eta nazioa ren gaineko ikerketek
jorra tzen dituzten zenbait ildoti k abia tuko naiz, neurri handi ba tean a tal honetan
jorra tuko dudan analisi horietan oina rri tu delako. Behin gaia koka tuta , espa rrua ren
teoriak es kaintzen dituen aukera eta mugak hazta tuko ditut, balizko euskal litera tura
frankismo ga raian koka tzeko. Ondoren, euskal kulturaren produkzio eta erreprodukzio
guneak kontzeptua proposatuko dut, euskal kultura eta li tera tura espa rruak di tuzten
berezitasunei eusteko bilbe bat eskaini nahian.

0.3.1.

AURREKARIAK: EUSKAL KULTURA, LITERATURA ETA NAZIOA

Ikerlana a tal baka r honetan agortu ez bada a ztertuko dudan garaia ren gaineko beste
ikerlan askok elika tu dutelako izan da . Has teko, Ares tiren gaineko i kerlan monogra fiko
uga ri eduki di tut abiapuntu, biografi koak (Zelaieta 1976; Kintana 1998), litera turaazterketak (Arkotxa 1993; Aldekoa 1998; Aldekoa 2013) zein biak uzta rtzen di tuztenak
(Korta za r 2003a ). Horretaz gain, frankismo ga raiko litera tura-tes tuingurua ulertzeko
ezinbes tekoak suerta tu zaizki t euskal litera tura ren gainean ida tzita ko historiak
(Al dekoa 2008; Urqui zu Sa rasua et al. 2000; J. Jua ris ti 1987b; Korta zar 2003b). Aresti
eta tes tuinguru orokor horren a rteko ha rremana a ztertzeko litera tura ren soziologiaz
baliatuko naiz eta , zentzu horretan, historia hori litera tura ren soziologiati k a ztertu
di tuzten l anak (Torrealdai 1977; Sa rasola 1971) ezinbesteko erreferentzia i zango dira.
Ikerketa hauek guztiek euskal litera tura euska raz ida tzitako litera tura ri k abiatuta
ulertzen dute (Lasagabaster Madinabei tia 1983, 3839), zentzu horretan, a ztertuko
dudan ga raia ren zordun di ra . Euska ra zko li tera tura ren berpi zteak egoera politi koa ren
bilakaera rekin duen ha rremana ren jaki tun, eus kal nazionalismoa ren bilakaera ri begira
ibili beha r i zan dute a rgitalpenen nondik nora koak ulertu ahal iza teko. Euskal
na zionalismoa ren gaineko i kerketek ere ba t egiten dute frankismo ga raian euskal
na zionalismoan suerta tu zen eraberri tze prozesuan, Euskadi Ta Aska tasuna erakunde
a rmatua ren sorrera eta bilakaera izango li tzateke eraberri tze horren lekuko, Euzko
Alderdi Jel tzalearen nagusi tasuna ren kontra (Gurrutxa ga 1985; Prez-Agote 2008).
Zentzu horretan, euskal li teraturak na zionalismoa ren sorkuntzan (Elorza 1978; J.

37

Jua ris ti 1987a) zein berpiztean (Aulestia 1981; Olazi regi Alus tiza 2009) eduki tako
era gina ere luze jorra tu da , gi za rte i rudikapenak sortzeko duen gai tasunaga tik.
Li tera tura ren era analogoan, a rte plas tikoen esparruan Ana Ma ra Guaschen ikerketa
soziologikoak (Guas ch 1985) eus kal a rtea na zionalismoa eta sozialismoa ren a rteko i kami ka ren agerpen gisa a ztertzen du. Luxio Uga rtek ere Chillida edo Otei za ren gaineko
ikerketa monogra fikoetan hauen obrak euskal nazioa berpizteko saiakera gisa ulertzen
di tu (Ugarte 1996).

0.3.2.

ESPARRUEN TEORIA

Ikerketa a biatzeko ezinbes tekoa zait aurrena Ares ti ren obra da gokion testuinguruan
koka tzea, dialogismoa i zango bada gainerako a talen a rda tzetako ba t, lehenengo
erreplikak Ares ti ren obran txerta tu beha rko ni tuzke. Horreta rako kodifi kazio
li tera riotik kanpo gera tzen di ren hainba t bi ta rteka ri kokatu beha rko di tut aurrena .
Soziologia ren litera tura a zpidisziplina emankorra da obra jaki n ba t gi za rteko beste
a rl oekin duen bitartekaritza a ztertzerakoan.
Bere aurreka riak ma rxismoti k abiatuta ko teorietan koka li tezke, zeinak produkzi omoduaren eta produkzio-ha rremanen baitako posizioa ren bi ta rteka ri tza aztertu duten
(Hauser 1998; Luk cs 2010), betiere edukiak era rik biluzienean islatzen di tuzten
li teratura ren aldeko joera norma tibo a rgiaz. Durkheimen lanaren espezializazioa ren
ildoa ri ja rraituz os tera , litera tura a rl o propi oa egi ten duten gi za rte egi ta teak ikertu dira
(Es ca rpit 1971), litera tura ins ti tuzioen sorrera eta ga rapena alegia . Honakoak teoria
emankorrak izan di ra euskal li tera tura ren bilakaera aztertzera koan. Lehena ren ildoa
ja rrai tuz, Ibon Sa rasolak euskal li tera tura ren bilakaera aztertu zuen belaunaldi zaha r
a tzerakoi eta elizkoia belaunaldi berri aurrerakoi eta akonfesionalari kontra ja rriz
(Sa rasola 1971). Biga rrena ren ildoa ri ja rraituz, ordea , Joan Ma ri Torrealdaik litera tura
eta euska ra ins ti tuzioen era gina naba rmendu zuen euska ra zko li tera tura ren
ga ra penean (Torrealdai 1977).
Pierre Bourdieuk bere giza rte-teoria li tera tura eta a rte a rloeta ra zabaldu zuenetik,
bes te zenbait tresna kontzeptual erabilga rri ga ratu dira , aurreko teorien muga ba tzuk

38

Marko analitikoa

gaindi tuz, maila ezberdinetan ematen diren fenomenoak ha rremanetan ja rtzeko

aukera ema ten dute. Maila orokorretik hasita , espa rrua (le champ) berta n pa rte
ha rtzen dutenen posizioen a rteko ha rreman objektiboen espazioa da , dina mika horri
zein bes te espa rruekiko (ekonomikoa , politikoa, erli jiosoa , e.a .) dinamika ri esker
autonomia eskura lezake, lege propioak di tuen espa rru gisa a rituz. Bourdieuk espa rru
politiko eta ekonomikoa rekiko espa rru autonomo baten a gerpena a ztertu ba zuen XIX.
mendean lart pour lart leloaren inguruan osatua (Bourdieu 1995), Gisle Sapi rok
Ptainen Frantziako litera tura espa rrua a ztertuko zuen bes telako erantzuna emanez,
littrature engage a l egia (Sapiro 2003; Sa piro 2011).
Dina mika horieta tik abiatuta, espa rrua ren baitan ematen di ren posizi o hartze
di ferenteak aztertu li tezke, errekonozimendua edota bes telako propieta teak
eskura tzeko borroka ba ten gisan. Errekonozimendua kapi tal sinbolikoan objektiba turik
ageri zaigu. Talde eta korronteek bul tza tzen dituzten dinami kak idazleen posizio eta
ibilbide sozialak osatzen dituzten a fini tateen ondorio lira teke, habitusari hain zuzen
ere. Habitusak gizabanako mul tzo batek partekatzen dituen praktika, disposizio estetikoak,
kasu honetan eta pertzepzio-moduen afini ta tea ri (egitura egituratzailea) i zaera
ba tera tu ba t eman diezaioke, a zken batean, gizabana koen espa rrueta ko posi zio eta
ibilbideen gorpuztea delako (egitura egituratua) (Bourdieu 2006b, 170171). Zentzu
horretan, espa rrua ida zleen es tilora eta posizio-ha rtzeeta ra i tzul dai teke. Honela,
Ga briel Aresti ren obra, espa rruko bes te obrekiko posizio ha rtze ba ten gisan uler
da i teke, bere posizioaren zein disposizioaren ondorio.
Hala ere, teoria honek kri ti kak jaso ditu, bes teak bes te, espa rrua ren mugak i rudika tzen
di tuen autonomia definitzeko zailtasuna k di rela eta , Bourdieuk oina rrian di tuen
Durkheimen giza rte-espezializa zioa eta Weberren ja rduera -esfereta ra buel ta tzeko
proposa tuz (Lahi re 2002). Teoria honen erabilga rri tasuna kolokan ja rtzen duen beste
aspektu ba t es tatu a gentzia eta eskenatoki rik merka tu ekonomiko eta linguis tiko
amankomuna gabeko tes tuinguru ba ten aurrean gaudela da. Are gehiago,
li teratura ren suspertzea es tatu-nazioa ren sorkuntza ri loturik ageri da , es ta tuak
hi zkuntza nazionala zabal tzeko saiakerekin (Lasagabaster Madinabei tia 1983, 4243).
Hala ere, Anton Figueroak (2010) li tera tura galegoa azal tzeko erabilga rri egin du. Are

39

gehiago, euskal li teratura ren kasuan Ibon Egaak (2013) zein Ur Apalategik (2000)
euskal kri tikagintza eta Berna rdo Atxa ga azal tzeko erabili duten ma rkoa dugu. Baina
biak abiatzen di ra esta tu lako tresnak di tuen Euskal Autonomia Erkidego eta euskal
li teraturak na zioa rteko errekonozimendu mini mo ba t eskura tzen duen tes tui ngurutik,
ha u da, euskal literatura sistema egonkor batetik (Olaziregi Al ustiza 2014).
Ares ti ren egoera nahikotxo aldentzen da testuinguru honetati k: di ktadurako zentsura ,
hi zkuntza ba tera tu ba ten gabezia , i ra kurlego oso eskasa , e.a . Zentzu hertsian ha rtuta ,
ezin esan liteke euskal li tera tura espa rrurik da goenik, baina hala ere, euskal litera tura
espa rru autonomo ba ten aldeko borroka ema ten da eta, bertan ematen di ren posizio
eta transforma zioak, euskal kul tura espa rru eta era pa raleloan ga ra tuz doan euskal
politika espa rru autonomoeta tik uler li tezke. Horrega tik espa rru poli tiko zein
kul turalera jo beha rko dut etengabe, berta tik uler baitai teke euskal li tera tura ren
inda rtzea , baita hura defi nitu eta balora tzeko pa rametroak ere. Baina horreta rako
a rreta handiago ipini beharko diet, esta tua ren a gentzia eta eskena tokia ren faltan,
euskal kul tura eta litera tura sostenga tu duten i nsti tuzioei . Euskal kul tura ren produkzio
eta erreprodukzi o guneak izango di ra esparruen teoria aplikaga rri egi teko baliatuko
di tudanak.

0.3.3.

EUSKAL KULTURAREN PRODUKZIO ETA ERREPRODUKZIO GUNEAK

Euskal kul tura , estaturik gabeko esparrua, esta turi k gabeko nazionalismo ba ten
inda rtze eta bilakatzea ren era analogoan a ztertu li teke. Horreta rako erabilga rriak
iza ngo di ra oso eus kal na zionalismoa s oziologia tik ulertzeko saiakerak. Alfonso PrezAgoteren ikerketek trans formazio horiek bul tza tu zi tuen gi za rte-aldaketeta ra jo du,
belaunaldi -aldaketa ri

eta

giza rtea ren

industrializa zio

eta

sekula riza zioa ren

tes tuinguruan, nazionalismoari giza rte-ona rga rri tasuna (plausibilidad) ematen dioten
egiturei errepa ratuz (Prez-Agote 1986b; 1986a ; 2008). Hemen ere nolabaiteko
afini ta tea topa li teke bi ikerketa a rloen a rtean, euskal li tera tura ren haus tura
belaunaldi

berria ren

modernotasuna ,

sekulari zazioa

eta

hi ria ren

gaineko

li teratura rekin ha rremanetan ja rri den neurrian. Ildo beretik, Ander Gurrutxa gak

40

Marko analitikoa

frankismoan zeha r gerraos tean isilpean mantendu zen kode na zionalista ren berpiztea
ikertu du, posible egin duen komunikazio-egitura ba ten sorkuntza eta sostenguari
errepa ratuz (Gurrutxa ga 1985). Eus kal na zionalismoa ren kodea , bestea k beste, eus kara
iza ngo du oina rri eta haati k berebi ziko ga rrantzia i zango dute honen erreprodukzio
zein produkzioa n euska ra ren berpiztean era gina izan zuten hainba t ins tituzi ok:
ikas tolen mugimendua , Euskaltzaindia , a rgi taletxeak, e.a .; Torrealdairen lana da honen
l ekuko (1977).
Na zionalismoari gi za rte-ona rga rritasuna ema ten dioten egiturek zein kodea ren
erreprodukzioa berma tzen duten komunika zio egi tura horiek i zango li ra teke euskal
kul tura espa rrua ren eskena toki eta era gile na gusiak. Ikerketa honetan, bada , euskal
kulturaren produkzio eta erreprodukzio guneak i zenda tuko ditut, azken ba tean euskal
kul tura ren izaera diferentziala sortu eta mantentzen di tuzten ins ti tuzioak di relako.
Ha uen a rtean sare bat osatzen dute, hainba t era gilek gune ezberdinetan pa rte ha rtu
edota guneen a rtean era askota riko ha rremanak eratuz. Guneak ere badi ra, pa rte
ha rtzaileek bertan elka rtu eta, maiz autori ta teen kontra , hauek babes ten di tuzten
neurrian.
Horreta rako, gune horien eta euskal nazionalismoa ren a rteko harremana jorra tu duten
bes te ikerketeta ra ere joko dut, bes teak beste: bereziki erakunde erli jiosoek (Iztueta
1981; Prez-Agote 1986b; Itaina 2007), jaiek (Homobono Ma rtnez 2009; 2012) eta ,
noski , eus kara ren aldeko mugimenduek joka tutako pa pera (Tejeri na Montaa 1992)
a ztertu duten horietara.

0.4. BIGARREN TOPOLOGIA: TOKIEN MEMORIAK

Arestiren obra eta bizitzaren memoriarako bitartekari nagusiak identifikatu eta

hauek osatzen dituzten konfigurazioak deskribatzea.

Behin Ares ti dagokion espa rruan koka tuta , bera eta bere obra ren i rudia publiko
za balari zelan proiekta tzen zaion azal tzen saiatuko naiz. Horreta rako, euskal kul tura

41

eta li tera tura espa rruetako zenbai t kidek egi ten duten bita rteka ri laneta ra joko dut.
Azken ba tean, a rlo ezberdinetako adi tuek eskola edota euskal tegietako kurrikulumean
sa rtzeko na rra tibak eraiki ahalko di tuzte, dagokien disziplinen a rauei ja rrai tuz. Horrek
kul tura legi ti mi ta tea ren pa rtaidetza ziurta tuko l uke (Bourdi eu eta Passeron 1996,
6365). Bera z, Aresti ren kultura-zilegi tasunaz gain ha ren gaineko memoria osa tzeko
bi ta rtekariak ere s ortuko dira.
Topologia hau ga ra tzeko abiapuntu izango dudan hipotesia Ares ti ren gaineko memoria
bes telako tokien memorian txerta tzen dela da. Publikoa ren eta ha ren gaineko
memoria ren bi ta rtekariak bilatzeko, Aris totelesek erretolika ren gainean egindako
azterketa da abiapuntua . Publikoa ren zein Ares ti ren obra eta bizi tza ren a rteko
intersekzioa topoi (tokiak) i zan litezke. Entzuleei a rra zoiketa jakin ba t hela razteko
hi zlariak bi aldeetan pa rteka tzen di ren tokietara joko du, Ba rthesek honela azal tzen du
Ari s totelesek metafora honen alde egin zuen hautua:
Ororen gainetik, zergatik tokia? Gauzetaz gogoratzeko nahikoa delako dauden
tokia gogoratzea, dio Aristotelesek (tokia, beraz, ideien asoziazio baten
elementua da, baldintzapen batena, trebakuntza batena, mnemonika batena);
tokiak, beraz, ez dira argudioak berak, baizik eta hauek ordenatu egiten diren
konpartimentuak. (Ba rthes 2009c, 178)2
Meta fora espa zialari ja rrai tuz, topika ren dimentsioetako bat hi zlariak jorra tzen duen
gaia pasea tuko luke, zentzu horretan formen sa re ba t da , diskurtso pertsuasibo
bihurtu nahi den gaia ri eza rtzen zaion ibilbide ia zibernetikoa (Barthes 2009c, 179),
bera z topika gai ezberdinen bi degurutzea li tzateke, konexio ba tzuk erraztu egi ten
di tuena, beste batzuen kaltean.

Ante todo, por qu lugar? Porque, dice Aristteles, para acordarse de las cosas basta

acordarse del lugar en que se encuentran (el lugar es, pues, el elemento de una asociacin de
ideas, de un condicionamiento, de un adiestramiento, de una mnemonica); los lugares no son,
pues, los argumentos mismos sino los compartimentos donde se los ordena.

42

Marko analitikoa

Hemendik abia tuta , Ares ti ren obra eta bizi tzan gurutza tzen di ren topoi horiek bilatu
eta analiza tzea i zan li teke lan-ildoa. Baina memoria ja rduera na rra tiboa ere bada ,
zentzu horretan, his toria na rra tiba rekin nahas tuta a geri zaigu, kontaera historiko orok
duen egi ta teen zein fikziozko elementuei erreferentzia egi teko faction (fikzioa +
egita tea ) terminoa proposatzen du Ha yden Whi tek (2009). Izaera narra tibo hori
txerta tzeko, Teresa del Vallek Bajti nen kronotopo kontzeptura jo du zenbait errituali
lotuta ko genero-memoriak aztertzeko es tra tegia metodologiko gisa, bes teak beste,
ga ueko kale ilunek emakumeen opresioa ren memoria kaletik ibil tzeko beldurrera zelan
i tzul tzen den a zaldu lezake (del Valle 2000). Zentzu horretan kronotopoa memoria
diskurtsibo zein ez diskurtsiboen ka taliza tzailea izan daiteke. Maila orokorra go ba tean,
Fernando Ga rca Selgas eta Antonio Ga rca Oli va resek giza rte-jariakortasuna ren
(fluidez social) ka rtogra fia osatzeko kronotopoeta ra jo dute (Ga rca-Selgas 2007;
Ga rca -Selgas eta Garca Oliva res 2014):

edozein

(fl uxuzko)

bal orati boez

bet etak o

ezi nbestean,

haren

erreal itat e

sozi al

espazi o- denboralit ate

k onponent een

zent zu
bat ek

(eragil e,

semiot iko

et a

osatua

dago

i nst ituzi o,

e.a.)

posi zi onamendu berei ziei mark oa eta euren art ean produzit zen diren
harreman eta desplazamenduei pauta esk ai ntzen di e ( ) Zentzu
honet an, adi bi dez, ez dugu soili k esango kronot opoak agentziaren auk era
et a mugak k onfi gurat zen dit uel a, baizi k et a k onponenteen esk umena era
osat zen duel a. ( Garca -Sel gas eta Garca Ol iva res 2014, 186) 3

Si la cartografa de la fluidez social tiene su primer asiento en la nocin de cronotopo es

porque da una importancia fundamental al hecho de que cualquier realidad social (fluida) est
irremisiblemente constituida por alguna espacio-temporalidad cargada de sentidos semiticos
y valorativos que enmarca los desiguales posicionamientos de sus componentes (agentes,
instituciones, etc.) y pauta las relaciones y desplazamientos que entre ellos se producen () En
este sentido diremos, por ejemplo, que el cronotopo no solo configura muchas de las
posibilidades y limitaciones de la agencia, sino que, en parte, constituye a los agentes
competentes.

43

Bera z, kronotopo kontzeptuak a rlo ezberdineta ra gertura tzen gai tuela aurrera dai teke.
Ba tetik, memoria-ildo jakin batzuk aktiba tu edo ka taliza tu egi ten di tuen sa rea da .
Bes tetik, a ktoreak sare horretan kokatzen ditu, haien eskumenak konfiguratzen ditu.
Ikerketa hauek guztiek Ba jtinek litera tura generoen his toria bat osa tzeko proposa tu
zuen kronotopo kontzeptua dute abiapuntu. Kronotopoak li tera turak era a rtis tikoan
bere egi ten di tuen denbora zko eta espaziozko harremanen konexio esentzialei
erreferentzia egi ten dieten eduki eta formak di ra (Ba jtin 1989, 237). Kronotopoak
li teratura generoei zein bere aldaera eta obra pa rtikula rrak ha rtuko li tuzke bere gain,
hau da , Voloshinovek (1992) zein Bajtinek (2004, 371394) berak ga ratutako
dialogismoa oina rri (Ga rca-Selgas 2007, 128), historian zeha r eman di ren hainba t
obren ezauga rri a mankomunak (kronotopo orokorrak: topaketa, bidea, gaztelua e.a .)
zein obra jakin ba tenak (kronotopo zeha tzak: Stendhal eta Bal za cen harrera-gela,
Dos toievs kiren ataria, e.a .) deskriba litzake.
Egi ten duen analisiak nobelak zentzu oso zabalean ha rtzen badi tu ere, bes telako
mundu kronotopi koekin ha rremanetan leudeke egilearen mundua, interpretea rena ,
bai ta li tera tura z ha ra tago doazen eta giza rte- eta komuni kazio-egi tura jakin batzuei
loturi k dauden bestelako kronotopoeki n ere: bere abiapuntua topaketaren kronotopoa
bada , zientzian kontaktua, erli jioan agerpena eta bizi tza zibil eta es ta talean topaketa
publiko antolatuak honen analogoak li ra teke. Azken ba tean, kronotopoak hainba t
elementuren espa zio-denborazko ha rreman zeha tza osa tuko luke eta horiek nobela ren
ga ra pena bidera tuko lukete. Adibidez, Antzinako Greziako nobelan jainkoek gizakiei
ipintzen dizkieten probetan kosmogonia heroiek beren buruekiko identi tatea
ma ntendu beha rko dute gi zakia ren i rudia , esatera ko, oztopoen gainetik maitasuna
proba tzeko. Antzerkiak osatzen zuen ha rreman publiko-priba tu zein eskenatokia ren
izaera k komunika zio-baldintza k ere denbora eta espa zio abs traktuetan itsasoa
orokorrean, zeha ztu ga beko herrialdeak, e.a. kokatzen ditu pertsonaiak. Ondorioz,
topaketa ren kronotopoa da nagusi , heroiak topa tu-banandu, bilatu-aurki tu, elka r
antzeman-mozorrotu egi ten di relako, azken ba tean topa tu ala ez topa tzeak defini tzen
duelako nobelaren ga rapena: banaketa, ezkontza, i hes egitea, galtzea, e.a.

44

Marko analitikoa

Zentzu horreta n, Ares ti ren memoria osatzen duten kronotopo zeha tzeta ra bidera tuko
dut topologia honen azterketa , kronotopo horiek interpretazio-gunea k li rateke, honen
gaineko interpreta zioeta rako ka talizatzaile gisa diha rduten neurrian. Kontzeptu
honeta tik abiatuta, interpreta zio-gune (kronotopo) horiek identi fika tuko di tut,
errepika tu egi ten diren guneak hain zuzen ere, bes telako nodoekin osatzen di tuzten
ha rremanei errepa ra tuz, beste nodo horiek bere gain ha rtzeko gai tasuna dutenak hain
zuzen ere. Ondoren, interpretazio-gune horiek sos tenga tzen di tuzten aktoreak
identi fika tu beha rko di tut, lotura horiek osa tzen di tuztenak. Gune-aktore sare hori
i rudika tu ondoren, kronotopoek osa tzen di tuzten konfigura zio-aukera k deskriba tu
a ha lko ditut.

0.5. HIRUGARREN TOPOLOGIA: OBJEKTUA

Aktore nagusiek Arestirekin, objektu gisa, egiten dituzten gizarte-erabilerak

aztertzea, bere presentzia publikoaren euskarri diren neurrian.

Kronotopoen bi ta rtez, Aresti ren gaineko memoria ba t osa tuta , oraingoan bere objektu
izaera aztertuko nuke. Euskal ida zlea, pertsona, objektu gisa ha rtu badut, bere i zaera
subjektiboa , aktiboa nolabait pa rentesi a rtean i pintzen dudalako da , bes telako
era gileek ha rekin egi ten duten hori identifi katu ahal i za teko. Has teko, zientzia eta
teknologiaren objektuen era analogoan a zter dezaket, a ktore-sarea ren teoria ja rrai tuz.
Ba tetik, bes telako objektuetan gauza tzen den objektua li tzateke: ba tik bat, i raunkor
iza teko asmoa duten i nskripzioetan (liburu, plaka, ka rtelak, i rudi , e.a .), baina bai ta une
ba tez hainba t lagunek osa tzen di tuzten erri toetan ere (omenaldiak, hi tzaldiak, e.a .).
Bes tetik, objektu horien a rteko kontsistentzia osatzen di tuzten ha rreman semioti koen
bi ta rtez gauza tuko da . Horti k da torkio objektua ri bere semiotiko-ma terial i zaera (ikus
0.2. Koka tutako jakintza: Epistemologia, 34-36. orr.).
Aktore-sarea ren teoria ren erronka , zientzialarien diskurts oak edo insti tuzioak i kertu
beha rrean, zientziala rien pra ktiken kutxa bel tza zabaltzea da . Horreta rako, ikertzen a ri

45

di ren objektuak aktore gi zatia r eta ez gi zatia rrek osa tzen duten sa rea ri errepa ra tzen
dio. Honela, erreferentzia Ares ti eta bere ida tziak ez da hi tzei gehi tzen zaion zeozer,
etengabe erans ten zaizkion hi tzek funtziona deza ten ezin du sal to ba ka r ba tek
oztopatua i zan (La tour 2001, 137). Ka te horretako a rras toei ja rrai tzeko aktoreek
objektuekin egiten dutena ja rrai tu beha rko litza teke. Objektua osatzen duen aktoresa rea a zaltzeko, era gileen a rtean sortzen di ren kontrobertsiei errepa ratu beha rko
nieke, kontrobertsiak bai tira kutxa bel tza une ba tez zabal tzeko aukerak (La tour 1992,
2335; La tour 2008, 42). Bide ba tez, aktore-sa reen bila ibili ahala, kul tura
produkziogunea ez da polo baka r ba tean koka tuko Ares ti edo nolabai teko elite
intelektuala elka rrekintza horietan guztietan pa rte ha rtzen dutenen asoziazioan
bai zik. Adiera zleaz gain, Ares ti zi rkulazioan den nolabaiteko objektua da, a zken ba tean
ha i nbat i datzi utzi zuen pertsona i zan zen eta.
Ares tik beste objektuekiko ja rraikortasuna eduki dezan, hauetan a rtikula tua egon
beha r du (La tour 2001, 172), horrega tik ha uek konektatu eta sos tenga tu egi ten di tuen
aktore-sa rea ri

errepa ra tuko

di ot:

ins tituzioa k

(euskaltegia,

Bilboko

Udala,

Euskal tzaindia), adituak, idazleak, aktore ez giza tia rrak (ins kripzioak), e.a . Hauen a rteko
asoziazioan, Ares ti igaro beharreko puntu Obligatory Passage Point (Callon 1986)
bihurtzen den neurrian berma tuko li tza teke honen presentzia zenbait a rlo
a rtikula tzeko duen gaitasuna ga tik, euskal kul tura eta li tera tura a rloetan bereziki . Honi
esker, objektu aktiboa ere bihur li teke, i ga ro beha rreko puntu gisa ezartzen den
neurrian, aktore-sa rea bere inguruan osa tu eta objektua rekiko ha rremana botereha rremaneta ra i tzultzeko aukera ema ten du, erreferenteek ida tziek, ba tik ba t
os a tzen dituzten problematizazio-moduen ondorioz.
Horreta z gain, euskal kul tura eta li tera tura ri hertsiki loturik dagoen objektu honek
gi za rtean hedatzen di tuen efektuetan gera tzea ere komeni da . Zentzu horretan, ba dira
pra ktika eta sinesmenek objektu jakin ba tzuei nolabaiteko boterea zelan esleitzen
dioten a ztertzen duten teoria klasikoagoak ere. Durkhei mek (2008) erlijio elementalen
totema ren izaera sakra tuan topa tu zuen giza rte-erregulaziora ko bideak zein gi za rteka tegorien oina rriak, totemak gi za rtea ordezteko gai tasuna duten objektuak di ren
neurrian. Ez dirudi bide okerra deni k i dazle eta a rtis ten kontsakrazioaz espa rru

46

Marko analitikoa

ezberdi netan zein giza rte mailan eskura tzen duten ai torpena ri erreferentzia egiteko
era biltzen den neurrian.
Ga rai berean, Ma rxek ka pitala ren funtzionamendua aztertzera koan, aberas tasuna ren
produkzioa ren i zaera kolektiboa agerian ja rri ta , merkantziak lana ren produktua
janzteko duen gaitasun mistikoa a zaltzen du (Ma rx 2008, 87113). Objektua
merkantzia gisa funtziona tzen duela esan daiteke ez soilik liburuak merka tuan saltzen
di relako, Arestik euskal kultura eta literaturako brand gi sa funtzionatzen duelako.
Ida zle eta a rtis ten gaineko objektu i zaera ren gaineko i kerketen gabezian, hi ru
kontzeptu teoriko haueta tik abiatuta eta haien a rteko tentsioan, Aresti ren objektu
i za era a zaltzen saiatuko naiz.

0.6. LAUGARREN TOPOLOGIA: AKTUALIZAZIOA

Arestiren poemak aktualizatzen dituzten hizketa ekintzak aztertzea.
Oroz gain, Ares tik poeta gisa ja rdun zuen, halakotza t zuen bere burua eta Maldan
behera zein Harri eta herri ha rtuta, bere poesia ren berri tasuna azpima rra tzen da egun.
Bere poesia mailua zela ere esan zuen eta hura hil eta hilabetera a rgi ta ratutako
elka rri zketa batek honako ti tula rra zeka rren: Poesia masen hezkuntza rako hedabidea
da (Ha ranburu-Al tuna eta Ares ti 1975),4 horreta rako liburuez gain bere berts o-molde
eta ekintzek erraztasuna k ipini zi tuen eus kal kanta berriak bere poemak musika tu
zi tzan. Gauzak honela , jorra tu zi tuen generoen a rtean, bere poesia aukera tu dut jasan
di tuen berrinterpretazio, a propiazio edo eguneraketak aztertzeko.

0.6.1.

IRAKURKETA PROZESUA: MIMESIA

Irakurketa ezberdinek edonolako diferentzia rik sortzeko gai tasuna badute, testuren
ba ten identi tatea eta subjektuen a rteko di ferentzia ema ten delako da . Ikuspegi
4

La poesa es un medio de comunicacin de masas.

47

fenomenol ogikoak testua ren eta subjektua ren a rteko dialektika azpi ma rra tu du,
i rakurketa prozesua eman dadin ezinbes tekoa bai ta i rakurleak tes tua rekin korrelazioak
os a tzea (Iser 1987).
Linguis tika es trukturala eta honako kons ta tazi o hau oina rri , tes tuak berak bes telako
sistema semiologikoekin osa tzen duen ha rremana aztertuz, honen bai tan dauden
ba rne ha rilketa aztertu li teke, Ba rthesek Balza cen Sarrazine nobela laburra rekin egin
zuen bezalaxe (Ba rthes 2001). Neurri handi ba tean, hauxe da Aurelia Arkotxak
Ares ti ren Maldan beheraren i rudi teria rekin egin duena (Arkotxa 1993). Semi ologiak
tresna analiti ko erabilga rriak badi tu ere, beste inon ipini ko dut a rreta , ha rrera tik
gertua go dagoen poloan hain zuzen ere, poema horiek interpreta tu, apropiatu edo
ha ra gitu egi ten di ren unean. Hau da , semiologoa k testuan i rakurlea ren fenomenologia
tentuz eta era a rra zoi tua goan erreproduzitzen badu ere (Ba rthes 2009b, 273274),
tes tua ren i denti tatea
semiologoa ren

berreza rtzea

bozera mailetzan

du emaitza tza t, subjektua ren di ferentzia

disolbatuz.

Kontra ra

ere,

La canen

ildo

psikoanalitikoti k, tes tua ren aurrean subjektuak bere oina rri zko abiapuntua (Edipo
konplexua, e.a .) errepi katu baino ez luke egingo (Morley 2005, 154), s ubjektua
li tza teke beraz diferentzia hutsaren sortzailea. Bi joera hauen erdibidean koka tuta ere,
s ubjektua zein testua irristatu egiten zaigu eskuetatik:
Liburu baten mugak ez dira sekula garbiak eta modu zorrotz batean marraztuak:
izenburuaren gainetik, lehen lerroez eta puntu eta amaieraz gainetik, bere barne
konfigurazioaz eta autonomia ematen dion formaren gainetik harrapatua dago
beste liburu, testu eta esaerekiko erreferentzia-sistema batean: sare bateko
korapilo bat da. (Fouca ult 2003, 52)
Identita te-di ferentzia ha rreman hori

problema tiza tzeko kontzeptu egokia da

Aris totelesen Poetika ja rrai tuz Paul Ri coeurrek proposa tutako mimesia. Testukonfigura zioak esparru pra ktikoa ren prefigura zioa ren eta obra ren ha rrera ren
a raberako bi rfigurazioan bi ta rteka ri tza egi ten du (Ri coeur 1987, 1:119). Zentzu
horretan, i rakurketa ren bi tartez mimesiaren zi rkulu hi rukoitza ematen da : konta tu
iza n nahi den gure [i rakurlea ren] bi zi tza -mundua ren prefigurazioa; tes tua ren

48

Marko analitikoa

konfigurazioa konta tua den ekintzan; eta gure exis tentziaren birfigurazioa tes tu
na rra tiboa ekintza ra buel tatzen den neurrian (Kea rney 2001, 133). Na rra zioa ren
innobazi oa korapiloa ren asmakuntza bada a rda tz sinta gma tikoa , meta fora rena
perti nentzia semantiko berria ren sorkuntza da ez dagokion esleipena ren bi tartez
(Ri coeur 1987, 1:3; Ri coeur 1980) a rdatz paradigmatikoa.
Na rrazio zein meta foran funtziona tzen duen mimesiak agerian ja rtzen duena zera da :
poemak edo na rra zioak i mi tatu egi ten du, baina imi ta zioak bera k osa tzen du i mita tzen
duen hori . Mi mesia ha rrera ren eta tes tua ren bidegurutzean ema ten den prozesua da ,
bi dimentsioak berei ztezi nak di ren unea, ja torri zkoa eta imi tazi oa simulakroa , kopia
disolba tu egi ten di tu. Abiapuntu honeta tik zilegi di rudi Ares tiren poeti ka i ra kurleek
egiten di tuzten interpreta zio, apropiazioeta tik ulertzea . Noski , interpretazio hauek
i rakurketa prozesu berbera a ktiba tzen dute bi rfigura zio berriek konfigurazio berriak
osa tuko di tuzte eta , beraz a res tian aipatutako a ra zo eta tresna berberekin aurre egin
beharrean kokatuko nau, baina a rreta beste i non jarrita.

0.6.2.

AKTUALIZAZIOAK

Apropiazio edo interpretazio prozesu hauek a ztertzeko egin dudan apustu analitikoa ,
poemen aktualizazioak a ztertzea i zan da. Aktualizazioa rekin tradi zio anglosa xoian
aztertu i zan den reenactment kontzeptua ri erreferentzia egin nahi diot. Erabilera
za balduena errekreazioa bada , Judi th Butlerren ildotik, apropiazio edo birsignifikatze
prozesuen ildotik ere uler l iteke.
Ka tie Kingek jakintzen aktualizazio sa retuak a ztertu di tu (Networked reenactments),
Es tatu Ba tuetako gerra zibila ren, dokumental eta telesailek zein Interneten osatutako
aktualizazioak (reenactment) a ztertzeko, a rl o transdisziplina r eta posthumanista berria
inaugura tzeko asmoz: reenactment studies (King 2012, 273). Aktualizazioek afektu eta
zentzazio ezberdinek ulertze-modu interesa tu ezberdinetan pi zten di tuzte adi tuen epai
mul tzoa elka rrekin ha rtuz (King 2012, 14). Horrega tik a geri di ra saretuak, sa rrera -a tari
ezberdinak dituzten aktualizazioak diren neurrian.

49

Aktualizazio hi tza erabil tzen dut hizketa-ekintzei i zaera unita rioa ema tea ahalbidetzen
didalako, espa zio-denbora zein analisi eta bera z, zentzu-uni ta te gisa. Hizketa-ekintza
hauek Ares ti ren obra egin egi ten dute (enact). Horrega tik bi zentzu di tuen hi tza da :
egunera tzea , obra eraberri tu egi ten delako, denbora-espa ziozko tes tui nguru batera
doitzen den neurrian eta , actual erro anglosa xoi ra jota , era materialean gauza tzen
delako, hizla riak ha ragi tzen duelako hi zketa ekintza edo euska rri ma terialak
i ns kripzioa.
Tes tu ba ten errepi ka rako baliabiderik ohi zkoena erreprodukzio indus triala den
moduan, aktualiza zio-ekintza orok i zaera ma teriala du. Hi zketa ekintza gorputza ren
bi ta rteka ri tza ren bi ta rtez egi ten den neurrian gorputzak beti gaindituko du (excess)
hi tza bera eta, horrega tik, etengabe bi rregokitu daiteke tes tuinguru berri ra . Horrek
eskaintzen dizkio bi rsigni fika tzeko aukera k (Butler 1997, 155-156). Gorpuztu gabeko
komunika zioak soilik sines dezakeen islada ren (erreflexua) pa radigma ri aurre egin
nahian, Voloshi novek (1992, 49) zein Bourdieuk (Bourdieu 1997b, 58-60) zeinuen
izaera errefra kta rioa azpima rra tu dute, i zaera objekti boa lituzketen exis tentziabaldintzak

zein

espa rrua ren

bi ta rtez.

Errefrakzioa

ere

bada

kanal

orok

komunika zioa rekin egi ten duena, soinu zein a rgi uhinek aldaerak jasoko dituzte puntu
ba tetik bes tera iga rotzeko. Honakoa fisika edo biologia ren erreinuei bada gokie ere,
honelako zaraten i zaera produktiboa a zpi ma rra tu nahi dut. Apur bat ha ra tago, Donna
Ha ra wa yk di frakzioa ren eredua proposa tzen du bere a rtefaktualismo semiotikoma teriala ren norabide berean. Argi -uhinen eredua ere abiapuntu, di frakzioak ez du
berbera ren despla zamendu ba t sortzen, isladak edo errefrakzioak egiten duen
moduan, interferentzia bera a ztertzen du, zarata, di ferentzia ren efektua k bilatuz
(Ha ra way 1999, 126).
Hi zketa -ekintza errefra kta rioa edo difrakta rioa bada komuni kazio ha ragi tua delako,
zelan a tzeman daiteke jatorrizko testua ren eta tes tu aktualizatuaren a rteko
ha rremanik? Zein da diferentzia eta zein da errepi ka? Deleuzek aztertu bezala, errepika
di ferentzia sortzen delako ematen da . Errepika ba tek beti janzten du eraba t ha rrapa tu,
izenda tu ezin den kontzeptu ba t. Identi ta te nominalaz ha ra tago errepikapenaz a ri tu
ahal i zateko konplexu fonikoen edo hitzen identi ta teaz ha ra tago, ezin li teke errepika

50

Marko analitikoa

abs traitu edo bereizi osatzen den errepi kati k. Errepika jantzi egi ten den maskara
moduko ba t li tza teke, baina aldi berean errepi ka da jantzi a ra zten duena. Trauma ren
sintoma errepika bada , errepika bera delako errepri mitu ara zten duena , errepika tzen
delako aha ztu egi ten da , beraz erreprimi tu, eta ez aldrebes (Deleuze 1968).
Di frakzioa ren eredua ja rrai tuz, di ferentzia sortzen duen hori aitzindari iluna
(prcurseur sombre) litza teke, bi serie bereizten di tuen hori , ba ta bestea rekiko
di ferente eta, beraz, errepika osatuz (Zizek 2006, 101102).
Agian horrega tik aktualiza zioak ez du i txi tura a rgi rik, fluxuen topologian koka tu badut,
bere hasiera eta a maiera , ja torri zkoa zein kopia ren a rteko mugak eza rtzea zaila
suerta tzen delako izan da . Deleuze eta Gua ttari k ga ra tuta ko meseteta ko ba tera joko
dut, a ktualizazio ezberdina k ha rremanetan ipin di tzakeen meseta hori ritorneloa da
(Deleuze eta Guatta ri 2002, 317357). Liburua ren os tean idatzi tako a rtikul u ba tean,
Gua tta rik (Guatta ri 1996) ri torneloa a fektua k ka taliza tzen di tuen dikurtsoa ren
sekuentzia errepikakor gisa defini tzen du. Afektuak, gi zabanakoen a urretik eta
intersubjetibi ta tea ren azpi tik, inorena ez di ren intentsi ta te libre gisa ulertuta (Zi zek
2006, 53), ri torneloak hauek pizten dituzten sekuentziak lirateke.
Irudia 1. Ritorneloak eta afektu existentzialak

Iturria: (Guattari 1996, 163)

51

Hjel msleven eskema ri ja rrai tuz5, ri torneloa enuntzia zioa ren eta espresioa ren forma ren
a rteko bi tarteka ria li tza teke. Era analogoan, denota zioak [f(den)] edukia ren formara
eta erreferentzia ra bidaltzen ba gaitu, edo dia gramak [f(diag)] espresioa ren formara
eta erreferentziara ; ri torneloa enuntziazioa espresioaren forman txerta tzen duen
proposamen

kontzeptuala

da .

Afektua k

li ra teke

ri torneloa ren

lehengaia,

enuntziazioa ren materia des terri torializa tu gisa, a ktualizazi oan buel ta tuko li ra teke
terri torializatuak.
Ja torri z, musika tik da toren terminoa bada ere, forma

ri tmi koak, segmentu

prosodikoak, enblema k, sinadurak ere i zan litezke. Txorien kantuti k abia tuta , ri torneloa
lurralde ba t ma rka tzen duten espresioa ren materia mul tzoa da , lurralde-motiboetan
eta lurralde-paisaietan gara tu egi ten dena (Deleuze eta Gua tta ri 2002, 326329).
Konponente ani tzek osatzen badute ere, konsistentzia lortzen duten neurrian dira
ri torneloak. Behin konsistentzia eskura tuta , autonomia ere eskura lezake beste
paisaia ba tean konsistentziaz funtziona lezake a gentziari tza berrieta rako zabalik
da goelako.
Ikerketa honeta ra i tzuli ta , poemek a fektua k kataliza tzen di tuzte, barne-konsistentzia
ba ti esker afektu horiek berts o na gusi ba tzueta ra bi rbidera tu li tezke eta afektu horiek
mobiliza tzeko aukera dute berts o horiek aipatze hutsa rekin, bertso zein poemak
autonomo di ren neurrian, errepi katu ahal i zango di ra paisaia berrieta n ja rri rik.
5

Eskema ulertzeko jarraibide egokia da Barthesek Hjelmsleven gainean egiten duen irakurketa.

Zeinua bi mailatan banatzen du: espresioaren planoa (adierazlea) edo edukiaren planoaren
(adierazia) arabera, zein forma (linguistikaren bitartez uler litekeena) edo substantziaren (ezin
dira ulertu linguistikaz kanpoko premisetara jo barik) arabera. Beraz, honela sailkatu litezke: 1)
espresioaren sustantzia: sustantzi fonikoa, artikulagarria, ez funtzionala, fonetikak du ikergai,
baina ez fonologiak; 2) formaren espresioa arau paradigmatiko eta sintagmatikoek osatua
(forma batek susantzia ezberdinak eduki ditzake, bata fonikoa eta bestea grafikoa); 3)
edukiaren sustantzia: zentzu positiboan, adieraziaren aspektu emozional, ideologiko edo soilik
kontzeptualak direnak; 4) edukiaren forma: adierazien antolaketa formala da, marka
semantiko baten ausentzia edo presentziaren arabera () plater horiek egoera bat adierazteko
balio dute, baina baita elikatzeko ere. (Barthes 2009a, 5354)

52

Marko analitikoa

Ri torneloa gogora dezagun: sekuentzia errepika kor hori aktualiza zio ezberdinetan
errepikatzen den hori da, aldi berean, era errepikaezinean osatuz.

0.7. METODOLOGIA ETA TEKNIKAK

Ikerketa ren kontzeptu teori ko na gusiak azalduta , bes telako protesi metodologiko eta
teknikoeta ra joko dut oraingoan. Oro ha r, analisi soziohermeneutikoa tes tu eta giza rte
baldintza eta bi ta rteka riak aztertzeko tresna erabilga rria bada ere, aktore-sa rea ren
teoriak proposa tzen duen asosiazioen soziologiak elikatu beha r du ikerketa ren
nora bide metodologikoa.
Teknikei da goki onez, lehen topologiako espa rrua ren dinamika a rgi talpenen espazio
sozialaren bi ta rtez i rudika tuko dut, analisi kua ntita tiboa n oina rri tuta baina betiere
kualita tiboki hainba t i turri eta ikerlaneta ra joz. Gainerako topologieta rako, omenaldi
eta aktualiza zioen a nalisira ko, etnogra fiak i radoki tako behaketa pa rteha rtzailea izango
da teknika -ereduri k egokiena , baina zenbait kasutan dokumenta zio-lana ren bi tartez
berreraiki beharko da.

0.7.1.

NORABIDE METODOLOGIKOA

Jakintza koka tua abiapuntu eduki ta , eta bati k ba t tes tuen gainean diha rduten teoria
eta helburuak azaldu os tean, a rgi da go ikerlan honek biraketa linguistikoaren ildotik
era torri ta ko giza rte-zientziak eduki ko di tuela abiapuntu. Dagoeneko, ez di rudi i kuspegi
metodologiko honen zilegi tasuna la r azaldu behar denik. Soziologia ren kasuan, analisi
soziohermeneuti koa ren eka rpena a zpima rra tzekoa da , tradizio hermeneutikoa eta
soziologiaren a niztasun teori koa ezkontzen ja kin izan di tuelako: tes tua analisi-unita te
gorena badu ere, hizketa-eki ntza k gurutzatzen di tuen botere harreman sozialak ere
aintzat hartzen ditu (Alonso 2013). Ikuspegi honen eka rpen nagusia , bera z, a ztertuko
di tudan

hi zketa-ekintza

horietan

bilbe-sozial

zabalagoak

daudela

etengabe

gogora ra ztea izango da . Gainera , teknika kuanti tabo zein kuali tatiboen a rteko

53

integraziora ko zenbait ildo ere zabaldu di tu Bourdieuren espazi o soziala izan li teke
tekni ka kuantitatiboen bitartez analisi kualitatiboa egiteko adibide paradigmatikoa.
Analisi soziohermeneuti koa ren praktikak pribilegia tu di tuen i rudi kapenetan topologia
erregionala iza n da nagusi , laginketa zein analisian ezker-eskuin gora -behera
ha rremanak, tes tuak gi za rte-egi turetan txerta tu nahian. Lehenengo topologian salbu,
gainera koetan bes telako i rudikapenetera joko dut, azken ba tean tes tuek bes telako
tes tuekin osatzen di tuzten erreplikak a ztertuko di tut eta. Zentzu horretan, La tourrek
proposa tzen duen eta sa rea analisi-disposi tibo nagusi duen asoziazioen soziologia tik
gertua go

ibiliko

naiz,

erregioa ren

analisi-disposi tiboa

nagusi

duen

s ozi ohermeneutikaren gizartearen soziologiatik baino (Latour 2008, 2429).

Erregioetan oina rri tutako laginketa baino, labora tegi-bi zi tza ren soziologiak objektuen
a rras toa jarrai tzen du. Zentzu horretan, kontrobertsiak jarrai tuz ikertuko du. Objektu
ani tz bateti k abia tzen naizen neurrian, ezingo dut aurrez landuko dudan korpusa eza rri ,
aztertzen ditudan kasuek emango bai tidate hurrengo kasuen a rrastoa. Gainera ,
ikerketa-objektua

komuni kazio prozesutik bereiziezina den neurrian, tes tuen

komunika zio-baldintza ma terialei ere errepa ratu beha rko diet, neurri handi ba tean
hi zketa -ekintzak

bere

ma terial tasuna ri

zor bai tio bere

i raunkortasuna

edo

errefra kziorako zein difrakziorako baldintzak.

Hala ere, une eta gune jakin bateko egoera k ba ta bes tetik espa zialki zein denboralki
bananduak

ageri ko

zaizkidan

neurrian,

ezi nbes tekoa

izango

zait

analisi

soziohermeneuti koa ren zenbai t ja rraibideeta ra jotzea . Azken ba tean, hizketa-ekintza

ba kanetan gizarte-bilbe zabalagoak topatzeko gaitasuna duelako.

0.7.2.

ARGITALPENEN ESPAZIO SOZIALA

Lehen a zaldu bezala, espa rruen topologia erregionala da , honen ba rne egi tura
i rudika tzeko espa zio soziala erabili da , eguneroko exis tentziako espa zio praktikoa
i rudika tzeko hain zuzen ere (Bourdieu 2006b, 169172). Bourdieuk berak erabili izan
du Korrespondentzien Analisi Anizkoi tza ren tekni ka es tatis tikoa i rudikapen hori egiteko

54

Marko analitikoa

(Saint-Ma rtin eta Bourdieu 1976; Bourdieu 1999; 2006b; 2008a ), bere teoria rekin oso
ha rreman estua osa tuz (Ba ranger 2004, 5988). Teknika honek6 aldagai nominalen
a rabera sailkatutako kasuen a rteko harremana a rdatz euclidearretan laburbiltzen du
gehienetan a zaltzeko gai tasun handiena duten bi edo hi ru a rda tzetan. Aldagaien
balioen korrespondentzia ren bita rtez, aldagaiak zein kasuak hurbiltasun-urruntasun
ha rremanetan koka tzen di ra, espa rruen ba rne egitura eta espazioa makurtzen duten
bes telako esparruen eragin latentea a zaltzeko a ukera emanez.
Ira ganeko ga raia i zanda , da tuak lehen mailako iturrieta tik osatzeko ezintasuna dela
eta , biga rren mailako i turrieta ra jo dut euskal a rgi talpenen espazio soziala aztertzeko.
Ga raiko euskal a rgi talpenen espazio soziala i rudi katuko dut, a rgi talpenen datu base
ba tetik abiatuta . Noski , euskal a rgi talpenak zer di ren espaurren norgehiagoka ren
bai tan koka tzen di ra. Euskal litera tura ren mugak defini tzera koan, aztertuko dudan
ga raian, euska raz ida tzi tako li tera tura gisa ulertzeko joera na gusitu egi ten da . Oraindik
ere, honakoa gai polemikoa bada , euskal kulturako espa rrua ren bai tan funtziona tzen
ja rrai tzen zuen ga raian a re era gin na barmena goa du. Beraz, euskal kultura defini tzeko
erda ra zko saiakerek Quosque tandem bes teak bes te zein euskal li teratura erdaldun
ba ten alde egi ten duten obrak nola edo hala unibertsoan txerta tu beha rko ni tuzke,
euskal litera tura ren definizioa ren gaineko norgehiagokan zuzenean pa rte ha rtzen
dutelako. Euskal euska razko ida tzi gisa definitu ezin bada ere, euskal kul tura
defini tzeko zailtasuna k eta ikerlana ren asmoa eus kal li tera tura espa rrua a ztertzea dela
kontutan ha rtuta , euska ra zko ida tzieta ra makurtuta defini tuko dut euskal kul tura :
euska ra zko aldi zka rietan i ruzkinak jasotzen di tuzten zein euska razko liburuak ere
a rgita ra tzen di tuzten a rgi taletxeen erda ra zko a rgi talpenak ere gehi tuko di zkiot
eus karazko argitalpenei. Gauzak honela, unibertso osoaren datu basea osatu dut:
Euskarazko literatura aldizkarietako artikulu (1) eta euskarazko liburuak (2) zein
esparru berberean kokatu litezkeen argitaletxeek argitaratutako erdaraz ko

Teknika honen gaineko literatura eskasa dago, nik honako ibilbide hau jarraitu dut:

Korrespondentzien Analisi Sinpletik abiatuta (Joaristi Olariaga eta Lizasoain Hernndez 1999),
honen logika espaziala (Duval 2010) eta estatistikora (Greenacre 2008) jo dut.

55

liburuak, euskarazko liburuak ere argitaratzen dituztelako hogei behintzat

(3) zein euskarazko aldizkarietan hiru iruzkin baino gehiago jaso dituztelako (4).
Da tu base hori osatzeko ezinbestekoa suerta tu zai t bes te ikerla ri eta erakundeek,
euskal li tera tura ren egi ta tea performa tiboki osa tzeko hain zuzen ere, osatu di tuzten
eta Interneten eskuragarri dauden datu base hauek (1 eta 2):
-

(1) Literatura aldizkarietan argitaratutako artikuluak. Gi puzkoako eta Bizkaiko

Foru Aldundiek eta Eusko Jaurla ri tza k di ruz la gunduta Susa a rgi taletxea k eta
Gorka Arrese, Monika Bengoetxea, Mi kel Elorza , Joxan Elosegi, Pa txi
Ga ztelumendi , Juanjo Iriba r, Koldo Izagi rre eta Josu Landak osatutako
Ibina gabei tia proiektua ren webgunea7. Bertan honako aldi zka ri haueta ra jo dut:
Gernika (1945-1953), Egan (1948-1979), Euzko-Gogoa (1950-1959), Olerti
(1959-), Igela (1962-1963), Ustela (1975-1976), Pott (1978-1979)

(2) Euskaraz argitaratutako libururak. Jakin aldi zka ria ren webgunean8 Joan
Ma ri Torrealdaik osatutako XX. mendeko euskarazko l iburuen katalogoa.

Horreta z gain, gainerako baldintzak betetzen di tuzten liburuak (3 eta 4) bildu ahal
i za teko, honako i turri hauetara jo dut:
-

Argitaratutako liburuen iruzkinak. Lehen aipa tutako li tera tura aldizka riez gain,
Jakin aldizka riak zein Anaitasuna eta Zeruko Argiak a rgita ra tuta koak.
Lehenengo biak Interneten eskura gai9, hi ruga rrenean paperezko aldi zka ri ra jo
duda n bitartean.

Iturria: http://andima.armiarma.eus/

Iturria: http://www.jakin.eus/liburu-behatokia. Sarasolarekin batera, Torrealdai izan zen euskal

literaturaren soziologia egiten aitzindaria, Euskal idazleak gaur liburuarekin (1977), hura egiteko
liburuen datu basea egin zuen aurrena, euskal idazleei egindako inkestarekin batera. Horretaz gain,
urtero argitaratzen du Jakin aldizkarian euskaraz argitaratutako liburuen txostena.
9

Iturriak: http://www.jakin.eus/aldizkaria eta Anaitasuna Euskaltzaindiaren webgunean,

http://www.euskaltzaindia.eus/

56

Marko analitikoa

Beste hizkuntzetan (gaztelaniaz eta frantsesez) argitaratutako baina esparru

berberean kokatzen diren liburuak. Vi tal Kutxa k di ruz lagundutako Sancho el
Sa bio Funda zioak osatu duen Euskal Kulturaren Dokumentazio Zentroko
ka talogoan 10 , euska ra z gutxienez hogei liburu a rgi ta ratu di tuzten (3) edo
euska ra zko

aldizka rietan

behintza t hi ru

aipamen

jaso

di tuzten

(4)

a rgi taletxeetako liburuak.

Iturri haueta tik abiatuta , elka rrekin ha rremanetan dauden baina analisi-unita te
ezberdinetan oinarri tuta dauden datu base ezberdinak osatu a hal i zan ditut:
-

Literatura aldizkarien datu basea. Ibinagabei tia Proiektuan erabilitako aldagai

gehienak ma ntendu baditut ere (aldizka ria, zenbakia , hizkuntza , egilea , urtea),
generoa k mul tzo zabalagoetan sailkatu di tut (a rtikulua , kri tika , poesia,
na rra zioa eta bestelakoak). Aldizkariak lehen aipatutakoak dira (1).

Kritiken datu basea. Li tera tura zein kul tura aldizka rietan (Jakin) eta as teka rietan
agertutako i ruzkinez osa tuta , i ruzkina ren egilea zein liburu i ruzkindua ren
i nformazioa txertatu ditut, l iburuen datu basetik abiatuta.

Liburuen datu basea. Eus ka razko (2) zein erda ra zko (3 eta 4) liburuez osa tua .
Ha uxe i zan da Korrespondentzien Analisi Ani zkoitza egi teko erabili dudan da tu
ba s ea. Bertan, analisirako honako a ldagai hauek erabili ditut:

Urtea ; a rgitaletxea; egilea; l iburuaren hizkuntza

Generoa ,

analisirako

erabilga rria

suerta tzeko

sortu

di tudan

ka tegorieta tik abia tuta : antzerkia eta pas torala , bertsola ri tza eta
berts opaperak, Euskal Herri ko gaiak, eleberria, erlijioa eta teologia,

10

Iturria: http://www.fsancho-sabio.es/eu/index.asp

57

euskal filologia, euskal litera tura eta klasikoak, eus kera eskuliburu eta
hi ztegiak, i puin eta narrazioak, poesia eta bestelakoak.11

Argi ta lpen zenbakia: l ehen argitalpena edo berrargitalpena ote den.

As teka rietan (Zeruko Argia eta Anaitasuna) jaso duen i ruzkin kopurua :
i ruzkinik ez, i ruzkin bakarra edo iruzkin bat baino gehiago.

Aztertzen a ri naizen ga raian era ja rrai tuan a rgi ta ra tu di ren litera tura
(Egan, Euzko-Gogoa, Olerti) zein kul tura (Jakin) aldi zka rietan jaso duen
i ruzkin kopurua: i ruzkinik ez edo gutxienez iruzkin bat.

Egileen datu basea. Izen eta abi zenak euskal zein erdal gra fiaz topa tu ditudanez
eta askok ezizen ba t edo uga ri era biltzen zi tuztenez, egileak identifika tu ahal
iza teko da tu basea osatu beha r izan dut. Horreta rako oso erabilga rria suerta tu
zai zki t Juan San Ma rti nek osa tutako euskal ida zleen ka talogoa (San Ma rtn
1968) zein Eusko Ikaskuntzak Interneten eskura gai dituen Auamendi
Entzi klopedia zein beren funts propioak.12

Analisi deskripti bo eta Korrespondentzien Analisi Ani zkoi tzaz gain, kri tiken sa re analisia
(Requena Santos 2003) ere erabiliko dut, ida zleek euren a rtean osa tzen di tuzten
ha rremanak a dierazle horren bitartez irudikatu a hal i zateko.
Erabilita ko teknikek kasuak ka tegorien a rteko ha rremana ren a rabera i rudika tzen
badi tuzte ere, ezinbes tekoa dute ha rreman horiek kualitatiboki a zaltzea . Horreta rako
11

Genero kategoriak eraikitzerakoan hiru irizpide nagusi jarraitu ditut: 1) irizpide etnikoa,

espazio soziala eraiki ahal izateko propietateek kideen pertzepzio-moduekin bat egin behar
dute, kategoriek ezin dute beren zentzu komunetik lar aldendu, horregatik ohizko generosailkapenak eduki ditut abiapuntu; 2) irizpide teorikoa, ikerketan plazaratzen diren hipotesien
adierazle gisa funtzionatu behar dute, azalpen holistiko bat ahalbidetu dezaten; 3) irizpide
numerikoa,

analisi

estadistikoa

emankorra

izateko

taula

gurutzatuak

edota

Korrespondentzien Analisi Anizkoitza egin ahal izateko ezinbestekoa da kategorien arteko

banaketarik ahalik eta homogeneona lortzea, oso kasu gutxiko kategoriak saihestuz.
12

Iturria: http://www.euskomedia.org/

58

Marko analitikoa

ezinbes tekoa i zango zai t, a res tian aipatuta ko ikerketekin (i kus 0.3. Lehen topologia :
Euskal litera tura espa rrua , 36-41. orr.) zein bestelako lehen mailako iturriekin
(li tera tura aldizka ri edo as teka rietako a rtikuluak, bileretako aktak, litera tura lanak,
e.a .) etengabe kontrastatzea, esparruen dinamiken azalpenari begira.

0.7.3.

OMENALDI ETA AKTUALIZAZIOEN ANALISIRAKO TEKNIKAK

Gainera ko topologieta rako informa zioa bildu eta sortzeko bes telako teknikak erabili
beha rko ditut, adierazle jakin ba tzuen erreplikak a ztertuko di tudan neurrian. Ba tik ba t,
behaketa pa rteha rtzailea eta bi garren mailako dokumentuen analisia izango dira
tekni ka nagusiak.
Adiera zleen errepliken a rtean, omenaldiek tarte berezia edukiko dute, publiko zabal
sama r ba ti Ares ti ren balio sozialaren errekonozimendua eskaintzen zaion erri toa den
neurrian. Honek tra dizio antropol ogikora zuzendu beha rko ninduke eta , horren baitan,
ohizkoena duen tekni kara : etnogra fiara hain zuzen ere. Aktore-sarea ren teoriak
diseinu teori koan pisu handia izanda, La tour eta Wool ga rren labora tegiaren etnografia
ja rrai tu nezakeen eredu metodologiko gisa (Bruno La tour eta Woolga r 1995),
adierazleen agerpenerako prozesu osoa ja rraituz. Baina planteamendu honeta tik apur
ba t a ldendu beharra dago i kerketa-objektuaren izaerara doitzeko.
Alde ba tetik, hemen ez da labora tegi ba tean agerra ra zi den hormona rik ikertuko,
aktore-sa re disperts oek ida zle ba t a gerra razten di tuzten uneak baizi k, publikoki egi ten
den perfomance ba tean. Omenaldi edota aktualiza zioek ez dute talde s ozial ba ten
bi zi tza osoa bere gain ha rtzen, ordu pa re ba tez egiten di ra. Horrega tik, behaketa
pa rtehartzailea da egingo dudan hori (O. Guas ch 2002, 50). Talde sozial ba ten
eguneroko bi zi tzan murgildu baino, murgilduta na goen bi zi tza sozialetik noizbehinka
joko dut l anda-lan puntualak egitera.
Pa rte ha rtzailea izango da behaketa, ja rduera publikoeta ra entzule gisa hurbilduko
nai zelako, era gileek pa rte ha rtzera luza tzen duten gonbi ta aprobetxa tuz. Ja rdueretako
zentzu eta pra ktikak ulertu nahi di tudan neurrian (A. A. Ga rca eta Casado 2008) eta ez

59

horrenbeste ja rduera hauek dituzten a rau inplizi tuak, praktika etnometodologi koak
ba ztertuta (Ga rfinkel 2006), pa rte ha rtzaile-entzuleei da gozkien a rauak errespeta tuko
di tut. Entzule gisa izango naiz interpelatua (Al thusser 2003), horrek entzule-ikerla ri gisa
era gata zka tsuan ditudan zentzazioen oha rra k ere ha rtzera beha rtuko nau, azken
ba tean, i nterpelazio-prozesu horren baitan ematen baitira aktualizazioak berak.
Bes te aldetik, jarduera batzuetan ez dut behaketa pa rte ha rtzailea egiteko aukera rik
edukiko. Aktualizazi oak era diakronikoan a ztertu nahi badi tut, ba tak hurrengoa rekin
osa tzen duen ha rremana a rgi tze aldera , ezinbes tekoa zait ikerketa honi hasiera eman
aurreti k gerta tu diren ja rduerak ere a ztertzea. Beste horrenbes te gerta tuko zait
aurretia z Aresti ren omenaldi gisa agertu ez baina bere poema ren ba ten a ktualizazioa
egiten duten ja rduerekin. Batzuk susmoz edo ezus tez berta n ha rrapa tu banaute ere,
gehienetan ez dut berta ratzeko aukera rik i zan. Horrega tik, ezinbes tekoa izan dut
bes telako i turrieta ra jotzea, posible iza n zaidan neurrian, berta ko pra ktika eta zentzuak
berreraiki tzeko asmoz. Bera z, maiz erabiliko di tut egunka riak, bideoak, tes tigantzak,
grabazioa k, e.a . Berreraiketa horreta rako, zenbai t informa tzaileei elka rri zketak egin
diet, aktualiza zioen berri edo hauen gaineko da tu edo iturriak eza gutzeko aukera eman
badi t ere, ez dut haien diskurtsori k aztertu, orainaldi tik egi ten di ren i raganeko
i nterpretazioek aztertu nahi nituen aktualizazioetatik a ldentzen didatelako.

60

1. Kapitulua.
Esparru literarioaren egituraketa,
1953-1979

1.

Kapitulua. Esparru literarioaren egituraketa, 1953-1979

Kapi tulu honetan, Aresti ren obra eta posi zio ha rtzeak eus kal litera tura ren egi turaketa
prozesu za balago ba tean koka tuko di tut. Horreta rako, euskal kul tura ren produkzio eta
erreprodukzio gune gisa izendatu di tudan erakundeeta tik abia tuko naiz, hauen bi tartez
egoera poli tikoa , kultura eta litera tura ren a rteko ha rremana azaldu ahal i zateko. Hortik
abia tuta euskal kul tura espa rrua ren baitan euskal litera tura k duen bilakaera a ztertuko
dut hi ru alditan 1953-1963, 1964-1973 eta 1974-1979, Aresti ren obra ri a rreta
berezia eskainiz.

1.1. EUSKAL KULTURAREN PRODUKZIO ETA ERREPRODUKZIO

GUNEAK
Euskal literatura termino i rris takorra da oso. Maiz honen gaineko eztabaidak pi ztu eta
berpiztu egi ten di ra , euskal horrek eus kara zkoa, Euska dikoa -Euskal Herrikoa edota
es tilo jakin ba ti ote dagokion defini tzeko. Muga rria ba tean zein bes tean ja rri ta ere,
ezin liteke aztertzen dudan ga raian eus kal li tera turak esparru autonomo ba t osatzen
zueni k esan. Eztabaida nagusia euskal adiera zleak adiera zten duena ren gainekoa da
eta horrek, noski , euskal li teratura da rama ha rekin herrestan. Na zionalismoa ren
sorrera n, euzkoa a rra za eta erli jioa ri loturik a geri bazen, garai honetan apurka-a purka
bes telako elementuei errepa ra tuko zaie, euska ra elementu zentrala bihurtu a rte
(Tejeri na Montaa 1992, 109). Euskal kul tura eta ha reki n euskal litera tura
defini tzearen inguruko lehia horren lekuko di ra euskal a rgi talpenak (ikus 0.7.2.
Argi talpenen espa zio soziala, 54-59. orr.). Analisira ko erabili dudan da tu basean euskal
kul tura espa rruko euska ra zko publika zioen eragi na nabarmena da , azken ba tean
ga ztelaniazko publikazioa k argi taletxe elebidunak eta eus kara zko aldizka rietan
oi hartzuna eduki duten horiekin osatu direlako.
Euskal kultura espa rrua ren trans formazioen berri ema teko bes te nonbaitera begi ra tu
beha rra da go. Euskal na zionalismoa ren ikerketa uga rik gi zarte egituran suerta tutako
aldaketeta ra eta hauek erdi -mailako ins ti tuzioetan eduki tako era ginera jo dute
frankismo ga raian euskal nazionalismoaren kodearen erreprodukzioa ulertzeko
(Gurrutxa ga 1985; Prez-Agote 2008). Kode hori , neurri handi ba tean, euskal
kul tura ren i zaera diferentzialari lotuta dago, bere sinbolo eta zeinuei hain zuzen ere.

63

Ikerketa horietan oina rri tuta , euskal kul tura ren produkzi o eta erreprodukzio guneei
errepa ratuko diet, hau da , eus kal kul tura propio, autonomo, di ferente ba ten
tra ns misioan a ri diren erakundeei.
Ga rai honi ekin aurretik, gerra aurreko euskal kul tura ren egoera soslaiatzea komeni da .
Sa bino Arana ren formulazioen ondoti k, eus kal nazionalismoak hazkunde ika ra ga rria
iza n zuen XX. mende hasieran zeha r, hainba t ins ti tuzioen i nguruan ehundutako
mi krogiza rte ba t osa tu zuen ELA-STV sindika tua , Ema kumeen Ba tza , Euskal tzaleak,
e.a .. Honekin ba tera eus ka ra elementu zentral gisa balori zatua iza ten hasiko zen,
bereziki Jose Ari ztimuo Aitzol ida zle, apaiz eta ekintzailea ren aldetik (Tejerina
Montaa 1992, 110111). Prozesu horretan euskal litera tura k paper zentrala joka tuko
zuen, poeta nazionalen egitekoa ekintzaile nazionalista renarekin nahastuz (Apalategi
Idi rin 2000, 6263).
Gerra zibilak, ordea , prozesu hori geldia razi zuen. Aurreko urteetan na zionalismoa ren
inguruan sortutako erakundeak debeka tu zi ren, eragile nagusiak espetxera tuakKoldo
Mi txelena , erbes tera tuak Orixe edo erailak Aitzol, Lauaxeta izan zi ren bi ta rtean.
Espazio publikoan ga rai tuen kodea ren sinboloak zein hizkuntza transmisioa
debeka tu egin zen (Gurrutxaga 1985, 393) eta espa zio priba tuan eten: deuseztatutako
erakundeez ha ra tago, familien baita n ema ten zen debekua ren ba rneraketa zein 50.
ha ma rkadako indus trializa zioak eka rri ta ko immigra zioa ren ondorioz (Tejerina Montaa
1992, 112114).

Gerra zibilak publikazioen beherakadan i zan zuen eragina ageri koa da , esan bezala,
oina rri zuten produkzio eta erreprodukzio gune horiek txiki tua k izan zi relako. Hala ere,
40. ha ma rkada tik gora kada etenga bea i zango zuten euska razko publikazioek, 1962an
30. hama rkada ko urterik opa roena gaindi tu arte: 1940 eta 1952 a rtean 252 liburu
a tera bazi ren, 1953 eta 1963 a rtean liburu kopurua bikoiztu egingo zen (485), 1964 eta
1973 a rtean berri ro ere bikoi ztuko (1.042) eta 1974 eta 1979 a rtean erdia gehi tuko
zi tzaion (1.692). Balio bereziki adierazga rriak di ra epealdiak gero eta laburra goa k direla
kontutan ha rtuta (ikus Taula 3. Liburuak genero eta a rgi talpen epea ren a rabera , 371.
orr.). Zentzu horretan, Gurrutxa gak hi ru fasetan bana tzen du frankismo ga raiko
ga rai tuen kodea ren egoera : gerraos teko isiltasunak (1) gerra egin ez zuen belaunaldi
berri ba ti i rekiko zion bidea , euska ra elementu zentral tza t ha rtuko zuen mugimendu

64

1.

Kapitulua. Esparru literarioaren egituraketa, 1953-1979

kul tural eta poli tikoa rekin batera (2), 70. hama rkadan zehar espa zio publikoa ha rtuko
zuena (3) (Gurrutxaga 1985, 133).
Euskal kul tura espa rrua ri da gokionez, gorakada hori euskal kul tura ren produkzio eta
erreprodukzio guneen zabalketa ri zor zaio neurri handi ba tean. Erreprodukzio gune
horiek euskal kul tura ren adierazpenerako era kundeak di ra , horiek i zango bai ti ra euskal
kul tura espa rruan suerta tuko tra nsforma zioen kataliza tzaile nagusiak. Generoen
eboluzioa , kasu, erreprodukzio gune horien eskaera reki n lotuta a geri da . Hasieran,
euska ra ri bidea i reki zion gune nagusia Eliza ba zen eli zgi zonen interesa ren zein
erli jiosoek zuten babesa ri esker liturgia ri zuzendutako liburuek pisu ha ndia edukiko
zuten. Ondoren, baina , erlijio-liburuen joera beheranzkorra euskal kul tura ren
sekula ri zazioa ren erakus ga rri da : 1940 eta 1952 a rtean liburuen %39,7a teologia eta
ha giogra fia zein meza, li turgia, otoi tza eta musika erlijiosoa ri buruzkoa ba zen,
a rgitalpen hauek behera egingo zuten 1974 eta 1979 urteetan liburuen %4,8a izan
a rte. Euska ra zko hezkuntza sistema ba t za baldu ahala beha rrezko korpusa ere handi tu
egin zen. 1963ra a rte natura zientzietako liburu ba ka rra a rgi ta ra tu den bi ta rtean, 1974
eta 1979 a rtean liburuen %7,2a i zango zen honi buruzkoa . Haur eta gazte li tera turak
ere joera berbera eduki zuen, lehen aldi ko liburuen %2,4tik %14,8a i zatera pasa zen
azken aldian. Bes te horrenbes te gerta tu zen euska ra eskuliburu eta hi ztegiekin, %2,8tik
%9,9ra pasatuz. Publikazioen goraldiek ere beha rtuta, folklorea rekin berezi ki lotuta
zeuden euskal kanta , musika eta da ntza liburuek ere behera jo zuten. Hemen hi ru
epealditan banatu baditut ere, pausoz pausoko aldaketa da suertatutakoa.
Euska rak euskal kul tura n zuen zentral tasuna inda rtu ahala, kul tura ida tzian bizi zi ren
erakundeen beha rrei erantzuteko honen eskri turi zazioa ri ga rrantzia handiagoa
emango zitzaion. Balizko euskal litera tura espa rruak ere bere era kunde propioak
beha rko zi tuen autonomia eskura tzeko, eta paus o handiak emango zi ren norabide
horretan: a rgi taletxeak, sa riak, aldizka riak, i dazleen elka rtea , e.a . Hala ere, euskal
li teratura espa rru autonomoa ez zen esta tu-erakundea k sortu a rte emango, 1978ko
Espainiako Kons ti tuzioa rekin eta 1979ko Gernikako Es ta tutua rekin batera . Bi ta rtean,
Ipa r Euskal Herrian baldintza demokra ti koak ema ten ba zi ren ere, eus kal kul turak ez
zuen Euskal Autonomi Erkidegoan eskura tutako errekonozi mendu ins ti tuzionalik, ezta
horren alde egin zezakeen mugimendua aktiba tzeko indus trializazi o eta hi ri gintza
prozesurik eman.

65

Ja rraian azpiespa rru horren egi tura eta bilakaera aztertuko di tut. Horreta rako,
publikazioei

errepara tuko

diet.

Ha uen

egi tura

ulertzeko

a rgi talpenen

korrespondientzien analisi anizkoi tza erabiliko dut ba tik ba t (Greenacre 2008; Joa risti
Ola riaga and Li zasoain Hern ndez 1999), genero, hizkuntza eta aldizka ri eta
asteka rietako aipamen kopurua abiapuntu ha rtuta . Teknika es ta tistiko honek aldagai
ka tegori koen a rteko ha rremana di mentsio ba tzueta ra murrizten du. Bete behar di tuen
baldintza esta tisti koez gain, azalpen es trukturalerako tresna i zan beha r du, neurri
horreta n publikazioen espazio soziala i rudikatzeko baliagarria s uertatuko zait.
Euskal kultura esparrua ren analisi honen asmo nagusia Gabriel Aresti ren obra
his torikoki koka tzea da . Bere obra ren gaineko li tera tura ikerketa monografiko ugari
egin badi ra ere (Arkotxa 1993; Aldekoa 1998; Korta za r 2003a ), hurrengo kapi tuluetan
jorra tuko di tudan aspektuen tes tuingurua eza gutzeko tresna kontzeptual eraginkorra
da Bourdieuren esparrua, li tera tura eta a rte a rloan bereziki . Frantzian sortutako
kontzeptua i zanik, Frantziako litera turan bereziki erabili bada ere (Bourdieu eta
Ferguson 1988; Bos chetti 1988; Bourdieu 1995; Sapi ro 2003), aldaera ba tzuekin
es taturik gabeko errealita tean ere a gertu du eraginkortasuna (Fi gueroa 2010). Ur
Apala tegi (2000) eta Ibon Egaa k (2013) euskal li tera tura espa rruaz baliatu dira
Berna rdo Atxa ga eta euskal kri tikagintza a ztertzeko, baina a ztertu duten garaia euskal
li teratura autonomo baten garaia da , hemen jorra tuko dudana ren ondorengo aldiari
da gokiona.
Kapi tulu honen as moa , zentzu horreta n, Aresti espa rruan kokatzea da . Espa rrua ren
egitura eta tra nsforma zioek zein berta n duen posizioa k Ares tiren posibleen
unibertsoa ren berri ema ngo digu: bere ida tzi eta epaiak besteekiko posizi o-ha rtze gisa
ulertuko di tut; azken batean espa rruan ema ten di ren norgehiagokak espa rrua ren
a rauak

defini tzeko

norgehiagokak

di relako.

Honi

esker,

Ares ti ren

errekonozi mendurako baldintzak ulertu ahal i zango di ra, bere lanak euskal kul tura
espa rrua ren definizioan izandako era ginak zein euskal litera tura espa rru autonomo
ba ten aldeko saiakerek iga ro beha rreko puntu (Callon 1986) gisa a gertuko dute
eza gutza arlo horietan.

66

1.

Kapitulua. Esparru literarioaren egituraketa, 1953-1979

Ga rai ha rtako euskal kul tura eta litera tura epe ezberdinetan bana tu badi ra ere13,
ikerketa honen helburuekin ba t etor daitezen, Ares ti ren obra ren bilakaera zein euskal
kul turako gertaera eta eztabaida nagusien inguruan mugi tzen di ren honako epe
ha uetan banatu ditut:
-

1953-1963. Aresti ren lehen idatzieta tik (1954a ; 1954b) abiatuz, Maldan behera
(1960e) eta Zuzenbide debekatua (1961d) bere gain ha rtzen di tu. Euskal kul tura
espa rruan bi muga rrik ematen diote amaiera aldi honi, Vasconia eta Quosque
tandem l i buruen a rgitalpenarekin.

1964-1973. Ares ti ren Ha rria ren zikloa rekin ba t egi ten du: Harri eta herri
liburua rekin errekonozi mendua zabala eskura tuko zuen, Euskal Harria eta
Harrizko herri hau obrekin batera . Honetan ema ten di ra ETAren lehen
a tenta tuak, batasun prozesua , alfabeta tze-kanpainak, gau eskolak eta ikas tolen
mugi mendua.

1974-1979. Ares ti gaixotu eta gutxi ra hil egingo zen. Euska ra ren ofizializa zio
prozesua ma rtxan jarri eta lehen aba ngoa rdia litera ria rioak sortzen di ra Oh!
Euzkadi eta Pott banda.

1.2. 1953-1963: LEHEN HASTAPENAK

Euskal

kul tura

gerra

zibileko bando gal tzaileak landu ba zuen, gerraos tean

erreprodukzio eta produkzio gune berrien sorrera beha rko da aurreko lana ri berri ro
ere eki teko. Euskal tzaindiak egoi tza bere horretan mantendu ahal izan zuen, Pedro
Sainz Rodri guez Minis troak konfiska tuta zegoelako us tea zabaldu zuelako, falangis tek
eta erreketek eraso ez zeza ten. Hala ere, Euskal tzaindiak bere ja rduera gel diarazia
zuen, Azkue zen Bilbon zegoen euskaltzain baka rra . Apurka -apurka kide berriak sa rtu
zi ren eta lana ri ekin zioten, tentuz, 1954an esta tutuak berri tu, lehen li tera tura sariketa ,
13

Paulo I ztuetak lan monogra fikoa dedikatu dio euskal idazleen belaunaldien taxonomiei,

bertan literatura historia liburuek osatutatako periodizazioak aztert zen ditu (I ztueta
2005, 73121).

67

kongresu eta jaialdiak antolatu eta Euskera aldi zka ria ren zenba ki ba t a tera tzeko
ba i mena eskuratu zituzten (Torrealdai eta Murua Uria 2009, 5865).
Liburuek ha zkunde ahul baina i raunkorra i zan zuten urte hauetan (i kus Grafikoa 10.
Liburuak hizkuntza ren eta a rgi talpen urtea ren a rabera , 1930-1978, 369. orr.), hala ere
Orixeren Euskaldunak (Itxa ropena, 1950) eta Salba tore Mi txelena Iurritzaren
Arantzazu. Euskal sinesmenen poema (Editorial Franciscana de Arnzazu , 1949) agertu
zi ren, zentsuraren oztopoei aurre egin ostean. Gauzak honela, Euskal kultura komunitate
baten sorkuntza rako ezinbestekoa suertatu zi ren li tera tura aldizka riak susta tu zi ren.
Erbes tetik, 1945ean Gernika al dizka ria sortu zen Donibane Lohi zunen gero Buenos
Ai resera aldatuko zuen egoi tza . 1953a n azken zenbakia a rgita ra tu bazuen ere,
1948ean Donostia tik berta tik Egan eta

1950ean Gua temalatik Euzko-Gogoa

a rgi taratzen hasi ziren. 1953a n bi aldizkariak euskara hutsez argitaratzeari ekin zioten.
Gerra zibileko geldialdiaren ostean, 1954an kaputxi noek Zeruko Argia aldizkaria
a rgita ra tzea ri ekin zioten berriz ere. 1953a n Anaitasuna sortu zuen Imanol Berria tuak,
frantziskota rren babespean. Biak prentsa ka toliko gisa ekin bazioten ere, ildoa aldatuz
joango zi ren ohi zko prentsa asteka ria bihurtu a rte. Hazi guzti horiek aldi honetan
ha s iko dira ernatzen.

1.2.1.

FORMA ETA EDUKIA

Gainera ko aldietan gerta tuko den bezala , euskal adierazlea ren inguruan koka tuko
li tza teke a rgi talpenen kultura espa rrua ren a rda tz nagusia, 1953-1963 aldi rako
analisian. Lehen dimentsio honek ba riantza ren %33,2a azal tzen du, hi zkuntza eta
generoa islatzeko duen gaitasuna gati k ba tik ba t. Hizkuntza ri dagokionez, euska razko
eta erda razko a rgi talpenak bi muturretan koka tuko lituzke. Generoa k hi zkuntza rekin
duen lotura a gerian ja rtzen da : Euskal Herri ko gaiak erda razko a rgi talpenen muturrean
leudeke, euskal filologia eta bes telako generoek ja rraituta. Ba tik ba t euska raz
landuta ko generoak, os tera , ipuin eta na rrazioak, bertsola ri tza eta bertsopaperak eta
poesia dira. Beste genero batzuk erdibideko posizioak islatzen dituzte.
Hi zkuntza eta generoa ren a rteko ha rreman es tuak lehen dimentsio honetan euskal
kul tura espa rrua ren egitura duala islatzen du. Li teratura esparrua ren gaineko

68

1.

Kapitulua. Esparru literarioaren egituraketa, 1953-1979

bes telako ikerketek (Bourdieu 1995, 175192; Sapi ro 2003) agerian utzi tako
produkzio murriztua ren eta produkzio handiaren arteko bereizketaren analogoa
ematen da . Bi etiketa hauek, ordea , hobeto doi tzen di ra i rakurlego zabala eta
merka tua ren santzioa duten esparruei . Gainera , honi diktadura ren zentsurak
a rgitalpenei ipintzen zi zki on oztopoak gehi tzen bazaizkio, a rgi dago liburuak asko
aldentzen di rela ohizko merka tu egoera libre ba tetik. Argitaletxe gehienek ha rpidetzen
bidez funtziona tzen zuten, produzkio murri ztua ren egoera reki n ba t da torren joera
da a rgi talpen guztiena euska ra zko zein erda ra zkoenahau da , elka rri ira kurtzen
dioten komuni ta te ba tena ia. Kontsumo-pautak ha rpidetza ren ingurua n antolatzen
di ra eta ez produkzio handian ohi zkoa den liburu-produktuen merka tu-salmentan.
Nolabaiteko mezenazgo kolektibo ba ti esker finantzatzen di ra publikazioak, beraz, ez
da l ogika a rtistiko eta logika ekonomikoaren a rteko oposizio argirik ematen.
Grafikoa 1. 1953-1963, publikazioen korrespondentzien analisi anizkoitza,
kategorien puntuazioak

Hala ere, euska ra zko i rakurlego potentziala oso eskasa da ga ztelaniazkoa rekin
aldera tuta . Berez, euskal hi ztun gutxi badaude, a re i rakurle al fabetatu gutxia go.
Gainera , euskal i rakurlegoak ga ztelaniazko tes tuak i ra kurri ditzakeen bi ta rtean, erdal

69

i rakurlegoa k ezi n du kontrakoa egin. Honetan da tza euskal kul tura espa rrua ren
dualita tea. Oraindi k urrun dago euska ra idatzi ba ten ba tasuna eta eus ka raz idaztea
formaren gaineko lana da kar, ida tzi takoa ren edukiaren gainekoa baino. Ba tetik, euskal
kul tura ren edukiak lantzen di tuzten a rgi talpenak daude, ga ztelaniaz, publiko
za balgoxea ri zuzenduta ; bes tetik euskal kul tura ren formen gainekoa , hau da , eus kara
bera ren, komunika zio-kodea ren gaineko lana . Mezenazgo kolektiboa nagusi den
tes tuinguru

ba tetan,

a rgi talpena ren

inbertsioa ren

errentaga rri tasuna ren

bi ta rteka ri tza ren ordez, i dazketa ren inbertsioa ren errentaga rri tasuna da nagusi: euskal
edukiei buruz ida zteko his toria , kul tura , folklorea , eta aba rren gaineko apus tua egi ten
da modu segurugoan; euska raz idaztea ren aukera egi terakoan, os tera , inbertsio
a rriska tua egi ten da , komunikatzeko tresna bera da a pus tu. Zentzu honetan, idazketainbertsioa epe luze eta laburra ren a rtean bana liteke (Bourdieu 1995, 213218), forma
eta edukia rekin ba t etorri z. Aldi zka rietako kri tikei errepa ra tuz gero, gaztelaniazko
eduki-i kerketen berehalako balioari euska razko forma -lanketa ren bi ta rteka ri-balioa
kontra ja rtzen zaio. Euska razko tes tuak euska ra ri egi ten di oten eka rri gisa juzka tzen
di ra , egin egi ten a ri zen prozesu bati begi ra . Apus tua bera euska raz idaztea da ,
horregati k kri tika a kri tikoak di ra na gusi, egilea zoriondu eta euska raz hau ala bestea
ida tz li tekeelako berri onak ema tera edo aberastasun lexiko edo grama tikoa
a zpi marratzera mugatuz
Arda tz honen konforma zioan, asteka rietako aipamenek era gin eskasa badute ere,
esangura tsua da aipamen baka rra edukitzeak euska ra zko a rgitalpenen espa zioa rekin
ba t egi tea , aipa men ba tek baino gehiagok aipamenik ez dutenen balioekin ba t eginik.
Ha u da , euska razko liburuek i ruzkina ziurta tuta badute ere, gaztelaniazkoek soilik
pi zten di tuzte i ruzkin ba t baino gehiago beha r duten eztabaidak. Honen adibide da
Jorge Oteiza ren Quosque tandem, Zeruko Argian eztabaida luzea suerta tu baitzen
l i buruaren gainean.
Generoen korrespondentzian topa dai tekeen joera hau, zenbait erakunde eta autoreen
posizio-ha rtzeetara i tzul tzen da. Lehen aldi zka ri elebiduna ba zen ere, Antonio Arrue,
Aingeru Iriga rai eta Koldo Mi txelena ren zuzenda ri tzapean, Euskalerria ren Adiskideen
Elka rtea ren (Real Sociedad Bascongada de Amigos del Pas) eranskin gisa ageri zen
Eganek

euska ra hutsez a rgi ta ratzea ri ekin zion 1953an. 1950ean Jokin Zaitegik

Gua temalan sortutako Euzko-Gogoa aldi zka riak hasieran pa re ba t a rtikulu gaztelaniaz

70

1.

Kapitulua. Esparru literarioaren egituraketa, 1953-1979

a rgita ra tu ba zi tuen ere, gutxi ra eraba t elebaka rra bihurtuko zen. Aldizka rien euska raz
ida zteko autoinposizio ha u egileeta ra ere bihurtuko zen. Bes te ida zle ba tzuk, ostera ,
ka npoan geratuko zi ren, oia rtzun handia eskura tuko zuten Blas de Otero, Luis de
Cas tresana zein Gabriel Cela yak Gernikan eta Eganen lehen idatziak a rgi ta ra tu
ba zi tuzten ere, bes te inora jo beha rko zuten. Al di honetako euska razko ida zle nagusiek
euska ra z ida tzi ko dute ba tik ba t, berezi ki li tera tura generoak lantzen di tuzten
ka s uetan.

1.2.2.

EUSKARAZKO PRODUKZIO ETA ERREPRODUKZIO GUNEEN BILA

Lehen a rda tza forma eta edukien a rteko bereizketa ren a rabera osa tzen bada ,
bi ga rrenean errekonozimendua izango du oinarri . Bi garren honek ba riantza ren %26,9a
azalduko luke, generoa ren era gin na gusiaz gain, a rgi talpen zenbakia rekin du
ha rremana , aldizka rietako aipa men kopurua reki n ba tera . Generoa ri dagokionez,
eleberria koka tzen da mutur ba tean, euskal litera tura eta klasikoak eta euskera
eskuliburu eta hi ztegiek ja rraituta, berra rgita ra tuta ko eta asteka rietan aipa men ba t
baino gehiago jaso duten obrekin ba t egi teko joera dute honakoek. Bes te muturrean,
ordea , poesia, antzerkia eta pas toral eta bertsola ri tza eta bertsopapera k daude:
ahozkotasuna ri lotua go da uden generoak di ra honakoak, i rakurketa indibidualari
baino. Bereizketa honek, hasiera ko urteetako egoera laburbil tzen du: euska ra ren
ikasbidea lan indibidualari lotuta a geri da , produkzio eta erreprodukzio gune
kol ektiboak sorreraren lehen hastapenetan.
Oraingoan, kapi tal sinbolikoa rekin ba t egiten duen a rda tza da honakoa. Kapital
sinbolikoa

espa rru

honetan

zein

honen

azpiespa rrueta n

pilatzen

den

errekonozi mendu-ha rremana k di ra, objetiba tzeko modu asko badaude ere sariak,
omenaldiak, salmentak, e.a . aldizka rietan jasotako aipamen kopurua ren eta
berra rgi talpenen

a rabera

neur

litezke.

Berra rgi talpen

zein

aipamenek

errekonozi mendua rekin bat egi ten dute, aldizka rietako i rakurleek i rakurri beha rko
li tuzketen obrak eta a rgi taletxeko harpidedunek i rakurtzeko berra rgita ra tzen
di zkietenak islatzen di tuztelako. Aldi berean, honek orduko balora zio-iri zpideen berri
ematen di gu, eus kara z ida tzi tako edo eus ka ra bera gaitza t duten a rgitalpenei
da goki onez. Bateti k, plaza n zertzen di ren ahozko generoen aurrean, era indibidualean
kontsumitzen di ren generoak hobetsi egi ten di ra . Eus kara plazaz kanpo dago. Bes tetik,

71

euska ra zko oina rri zko korpusera jotzen da : Euskal li tera tura ri buruzko lanak,
euska ra zko klasikoak eta euska raz i kasteko ma teriala bati k ba t. Genero litera rioei
da goki onez, a re a rgiago da joera hori : mutur bi tan koka tuko di ra poesia eta eleberria :
lehena hi zkuntza ren gaineko inflexioa bada , bi ga rrenak hizkuntza istorioa ren
zerbi tzuan i pintzen du. Gainera, berra rgi talpena ren eta asteka rietan zi ta bat baino
gehiago jasotzea ren a rteko ha rremana ri errepa ratuta, obra berrien santzio eskasa
suma li teke. Tra dizio ida tzia bereganatzeko ga raia da , onda re ba kana gerra aurrekoa
dute, a re gehiago, euskaraz ikastekoa.
Hala ere, ga rai honetan euska ra ren produkzio eta erreprodukzio gune berriak hasiko
di ra , eta honetan Euskal tzaindiak bere lanari ekin i zana azpima rra tzekoa da . 1956ko
i railean Euskal tzaleen Bil tza rra antola tu zuen, puntu ezberdinetan lanean zebiltzan
euskal tzaleek elka r ezagutzea erraztuz (Torrealdai eta Murua Uria 2009, 5865).
1958an Bizkaiko Bertsola rien Txapelketa antola tuko zuen, 1960an Euskal Herrikoa (J. R.
Ga rca 2000, 443444). Ha ren egoi tza n, hain zuzen ere, entseatzen zuen Txinparta
antzerki taldeak (Zubika rai et al . 1999, 104). Bita rtean, Arantzazun Jakin aldizkaria
sortu zen 1956a n, euska ra ren kulturbidea jorra tzea z gain hau da, eus kara teologia eta
filos ofia gaiak jorra tzeko tresna eraginkorra izan dadintalde antolatu ba t sortuko da
ha ren inguruan Arantzazun bertan.
Euska ra ren eskri turi zazioa k berak erronkak planteatzen zi tuen. Auspoak 1961an ekin
zi on bertso eta bertsola ri tza ri buruzko liburuak a rgi ta ratzea ri . Antonio Za vala eta
Balentin Zamora apai zek euskera errezez idatzi tako liburuen premia i kusi zuten eta
1961ean Auspoa a rgitaletxea sortu. Oso esangura tsua da haien saiakera nagusia herrieuska ra z ida tzi tako liburuak a rgi ta ratzea iza tea , a purka -apurka herri -euska ra hori
berts olari tza ra muga tu zen. Haien prosa-lanen ha rrera es kasaz gain, baserrietako
alfabeta tu gabeko euskaldunenga na jotzen zutenean euska ra zuzenik ez zekitela
era ntzuten zieten:
Zergatik, bada, utsune ori? Alde batetik, erri jendea artara jartzen erreza etzalako.
Parregarri geldituko zirala uste zuten. Leen esan dedanez, oker-iritzi bat bazuan
buruko muietaraio sartua. Obeto esateko, jende eskolatuak sartu erazia.
(Zavala 2000, 119120)

72

1.

Kapitulua. Esparru literarioaren egituraketa, 1953-1979

Honek balori za tutako euska ra ida tzia ren eta herri-euska ra ren aldea zenbaterainokoa
zen islatzen du. Biga rren a rda tzean i rudika tu dudan li tera tura idatzi eta ahozko
li teratura ren a rteko banaketa agerian gera tzen da , joera honek herri -hi zkuntza
euskalkien aldaeren gaineko tra ta tu eta bertsola ri tza ren sinoni mo bihurtu izana
a za ltzen du.
Euskal gaieta ra dedika tu zi ren ba tez ere Ekin eta Auamendi argi taletxeak, gaztelaniaz
ba tik ba t. Lehena 1941a n sortu zuten Isaac Mendi zabal eta Andrs Ma ra de Irujok,
Buenos Ai resen. Biga rrena Es torns-Lasa anaiek Donos tian, 1958a n 1962ra a rte
Itxa ropenaren bitartez argitaratu behar i zan zuten, baimen falta zela eta.
Bi a rda tz ha uen a rabera i rudi katutako espazio sozial honek korrespondentzia du
apurka-apurka sortuz eta zabalduz doa zen a rgitalepenekin. Analiza tuta ko obra hauek
a rgita ra tu

zi tuzten

a rgi taletxea ren

a rabera

kokatzen

badi tugu,

Itxaropena

a rgitaletxea ren nagusi tasuna a gerian da go, kapi tal sinboliko nagusiko euska razko
obren espa zioa betetzen duela rik. Za rautzen bertan berra rgita ra tu zi tuen Axula rren
XV. mendeko Gero (1954), Mogelen XIX. mendeko Peru Abarka (1956) Txomin
Agi rreren XX. mende hasierako Kresala (1954), edota Etxaideren Joanak joan (1955)
el eberri garaikidea.
Itxaropena a rgi taletxeak lan luzea egina zuen 1932ti k eta Pa txi Unzurrunzaga
edi toreari esker frankismo ga raian publika tzen ja rrai tu zuen hamaika trikimailu erabiliz
lizentzia-da ta faltsua k, bes teak bes te, bes teetan elizgizon edota autorita te
politikoengana

joko zuten oztopoei i tzuri egin nahian. Frankismoak kutsu

na zionalistako adiera zpena k debeka tzen ba zituen ere, ga raileen botereak bere
zi rriki tuak zi tuen jokaera kapri txosoeta rako. Honela lortu zuten Ori xeren Euskaldunak
(1950) oso-osorik a rgi ta ratzea , Jose Arteche gerran garaileen alde a ritutako
euskal tzaleak Prentsa eta Propagandako Zuzenda ria rekin egindako bi ta rteka ri tzari
esker. Bes te liburu ba tzuk a tal osoak ezabatzera beha rtuak i zan zi ren Arantzazu,
1949 edo a rgitalpena k luza tu edo bertan behera utzi beha r i zan zi ren (Unzurrunzaga
1999, 920). Auamendik ere bere trikimailuak erabili zi tuen, autozentsura ren bi tarez
edota liburuak Madrilera bidaliz, Gipuzkoako Delega zio egoskorra saiestuz (Es torns
Zubi zarreta, d. g.).

73

Horreta z gain, aurreko urteeta tik ordena erlijiosoen babespean a rgi ta ra tzen zi tuzten
jesui tek Mensajero eta frantzi zkota rrek Editorial Franciscana de Arnzazu (EFA), azken
hauek Jakin aldi zka ri berria ren inguruan bilduta koenei a rgi talpena k erraztuko zi zkieten
baimena eskura tzeko a ra zoak eduki zi tuzten urte horietan (Guerra 2003) Haueta z gain,
Euskaltzaindiak a rgi talpen gutxi ba tzuk egin zi tuen euska raz, besteak beste,
Txillardegiren Leturiaren egunkari ezkutua (1957) el eberri berritzailea.
Grafikoa 2. 1953-1963, argitaletxeen espazio soziala

1.2.3.

EUSKARAREN KULTURBIDEA

Liburuei errepa ra tzea ez da aski orduko kul tura espa rrua ren gaineko ira kurketa ba t
egiteko. Obren ha rrera n eragin zuzena zuten aldi zka rietako kri tikei errepa ra tuko diet
horreta rako. Kol do Mi txelena eta Manuel Lekuona euskal tzainak zi ren kri tika gehien
Egan aldizka ritik idazten zi tuztenak. Biak zi ren euskal tzainak eta filologian adi tuak,
baina hala ere biek Euskaltzaindiako joera berei ziak ordezten zi tuzten: Mi txelenak
euskal li tera tura z idatzi zuen erruz Villasanterekin ba tera ga raiko lehen Euskal
literaturaren historiak, Lekuona ahozko li tera turan adi tua zen bita rtean. Ares tik
euskal li teratura tradi zioa deskriba tzeko era bili zi tuen kategoria k mailega tuz (Aresti

74

1.

Kapitulua. Esparru literarioaren egituraketa, 1953-1979

1986k), Mi txelena ren kulternismoari Lekuona ren populismoa kontra ja rri da kioke.
Lehenak eus ka ra kul tura uni bertsalaren komuni kazio-tresna gisa erabili nahi ba zuen,
eta horrega tik li tera tura ren genero komunika tibo goren eta modernoenean a ri tuko
zen zorrotzen, eleberria n hain zuzen ere (Egaa Etxeberria 2013, 200201). Bi ga rrenak,
ordea , herri -euska ran bila tuko zi tuen sus traiak, euskal kul tura ren ja torrizko
adierazpidean. Horretan, noski , balizko euskal ja torrizko nekazal ingurunea ri lotutako
komunikazioa hobetsiko zen, euskaldun-fededun i ruditeriarekin bat.
Oposizio hau euska ra eredua ren gaineko posizio-ha rtzeeta ra i tzuliko zen. Honetan
populismoak joera ga rbi zalearen alde egin zuen, euska rak berezkoa zuen unibertso
kul turala ulertzeko tresnak zi tuen eta uniberts o kul tural a rrotzen era gina era uzi
beha rra zuen. Kontra ra , kulternistek ga rbizaleek mordoilo gisa ba tailatu zuten
euska ra ren alde egingo zuten, unibertso modernoa ba rnera tzeko eus ka rak hi tzak
mailega tu beha r zi tuelako gainera ko hizkuntzeta tik. Hala ere, bi joerek kale egin zuten
herri -hi zkera ren eskri turi zazioa ri begi ra , honela uler dai teke Auspoak aurrez aurre eduki
zuen arazoa: bertsolaritza izango zen herri-hizkera ren adierazpide bakarra Lekuonak
bereziki bultzatu eta landu zuena. Euskara idatzian ezindu sentitzen bazen ere, bertsolaria
zi ur i bil zi tekeen bertsotan genero-li tera rio propio bat ha ra gitzen zuelako. Honela,
Gi puzkoa ko lehen txapel ketan, 1959an, bertsola riak epaimahaiak eska tu zieten
bedera tzi puntukoa kanta tzeari uko egin zioten, nolabai t li tera tura generoen forma
lanketa ren es teti tazioa ri uko egi ten zieten, bertsola ritza -generoa ren ohizko joera
eza rri z:
Batetik bertsolaria dago, bere helburu nagusia, esan bezala, entzuleen artean
emozioren bat sortzea da. Bestetik, lehiaketaren antolatzaileak, ikasiak eta
ilustreak, hauek, dirudienez, bertsolaritik berarentzako bigarren mailakoa den
zeozer atera nahi diote: testu landu, zail eta, ahal bada, bikaina. (/)
Bertsolarismoan bere esentziari ez dagokion zeozer bilatu nahia etengabekoa
izan da bertsolaritzaren historia hurbilean.(J. R. Garca 2000, 444) 14

14

Por una parte est el bertsolari, cuya nica meta es, como hemos dicho, ser eficaz, es decir,

provocar alguna emocin en los oyentes. Por la otra parte, los organizadores del ceramen,
gente letrada e ilustre, que, por lo visto, desean extraer del bertsolari algo qe al mismo tiempo

75

Mi txelena ren era gina handi tuz joa ngo zen eus kal li tera tura es pa rrua n, bera k
pla za ra tutako Histori a de l a lite ratura vas ca (1960) i zango zen eus kal
li tera turako lehen his toria os o eta sis tema ti koa eta 1958ti k Sala manca ko
Unibertsi ta teko La rra mendi ka tedra ti k, eus kal kul turako unibertsi ta te-frakzio
berrien a i tzi nda ri eta sus ta tzailea i za ngo zen (Egaa Etxeberria 2013, 202203).
Mi txelenak belaunal di berria ri bi dea i reki ko zion eta eus ka ra ida tzia ren
erdi gunean koka tuta eza rri ko zen euskara batua, eus ka ra ida tzia n s oili k a tzeman
li tekeen h-a k era bili ko zi tuena . Ma nuel Lekuona k, os tera , a hozko euska ran ezer
gutxi a porta zeza keen h-ren kontra ol da rtuko zen.
Noski , urrun gaude euskal kri tikagintza autonomo eta profesional ba tetik, beraz kri tiko
gehienak ida zle ere badi ra . Agian, honetan ere Lekuona, Mi txelena eta Villasante zi ren
salbuespen, idazle gisa ari zi renean kri tiko edo ikerla ri gisa ere a ri zi relako euskal
l i teraturaren gainean.
Eleberria kapi tal sinboliko gehien pilatzen zuen generoa izanda, Txillardegi i zango zen
i ruzkin gehien jasoko zituena , Leturiaren egunkari ezkutuak (1957, Euskal tzaindia) eta
Peru Leartzako (Itxa ropena , 1960) liburuek bazterra k as tinduko zi tuzten. Ba tetik,
Leturiarena lehen eleberri modernotza t ha rtua izan da , auzi exis tenti zalak ta rteka tzen
zi tuelako, nolabait Mendebaldeko li tera tura rekin homol oga zi tekeen obra ida zteaga tik
(Al dekoa 2008, 252; Olazi regi Alus ti za 1999, 523) edota ordura a rteko eleberri
kostunbris ten a rtean, lehen pertsonaien nobela i zatea gati k (Sa rasola 1971, 8789).
Bes tetik, biga rren liburua euska ra z ida tzi tako liburu batek i ruzkin nega tiboa k jaso
zi tuen lehena izan zen hurrengoa , noski, Harri eta herri i zango zen euska razko
obrekiko tes tuinguru oso konplaziente ba tean, eta nondik eta bi zi rik zi rauen gerra
aurreko euskal poeta kanonikoa ren aldetik: Orixek kri ti ka zorrotza ida tzi zion Jakin
aldizka rian, ha ren filosofia ustela rekin liburuak gazteei eragin ziezaiekeen kaltea
salatzen zuen. Objekzio filosofi ko-moralak filologikoei gehi tzen zi tzaien kri tika ha rtan
(Orma etxea 1960).
al bertsolari le resulta secundario: un texto elaborado, dificultoso y, a poder ser, brillante
(/) Esa pretensin de encontrar en el bertsolarismo algo que no corresponde a su esencia
ha sido permanente en la historia reciente del bertsolarismo. Aunque no todos sus efectos han
sido negativos, ha producido tensiones quiz innecesarias.

76

1.

Kapitulua. Esparru literarioaren egituraketa, 1953-1979

Euskal litera tura espa rrua ren autonomia-ereduen gaineko ika -mikan kokatu beha r da
obra hau, Ori xeren Euskaldunak (Itxa ropena , 1950) liburua ren antipodetan. Azken hau
euskaldunen neka zal-komuni ta tea ren i dealtasuna ren elegia bazen, zeinetan moral
ga rbi tasuna euska ra ga rbi tasuna rekin bat egi ten zuen (Azurmendi 1976), Leturia rena
mordoiloa zen guztiz: a tzerriko filosofiek eta hi ri-bi zi tza k kutsa tutako edukia, eus kara
mordoiloaren forman. Hasieran aipa tu dudan forma eta edukiaren a rteko banaketan
sakondu egiten zuen obra da, Ares tik euskal li tera tura za harra ren gaineko ka tegoriak
erabiliz: Orixeren joera populistak morala eta euska ra elka rrekin nahi zi tuen bi ta rtean,
Txillardegiren joera kulternistak a tzerriko edukiak unibertsalak eka rri nahi zi tuen
euska ra ren forma ra . Gerraondotik abia tu berri zen eus kal li teratura espa rrua ren
a utonomiaren afera agertu egin zen a urrenekoz.
Kri tika k alde ba tera utzita eta bi a rda tzetako grafikora buel ta tuz, autore nagusiak
espazi o sozialean koka li tezke. Okupa tu zituzten posizioak haien obrak genero,
hi zkuntza, aldizka rieta ko aipa men eta a rgi talpen zenbakia ren ara berakoak di ra . Hala
ere, oha r bat egin beha rra dago: autoreak bata zbes teko posizioan a geri di ra , zentzu
horretan, asko eta era askotako liburuak publikatzen zi tuztenek posizio zentralagoa
edukitzeko joera edukiko dute.
Lehen a urrera tu bezala, bereziki balora tua k zi ren obra klasikoak, aipa tutako Mogel ,
Txomin Agi rre eta Axula rren joera gora nzkorra da horren lekuko. Horreta z gain, lehen
aipa tutako Txilla rdegi ren eleberriak eta Amabost egun Urgainen (1955, EFA) eleberri
poliziakoa

zeuden euskal kul tura espa rruko produkzio murriztua ren bai tako

errekonozi mendu gehiena rekin, formaren eskualdea ren baitan alegia . Edukia ren
eskualdea ri dagokionez, os tera , Jorge Oteiza eskul torea dago puntu gorenean
Auamendi k a rgi ta ratutako Quosque tandem! Ensayo de interpretacion del alma
vasca (1963). Bereziki esangura tsua da obra eta pertsonaia hau euskal kul tura ko
defi nizioaren gaineko norgehiagokan.
Berta n, euskal estiloan topa tuko zi tuen euskal kultura ren sus traiak, basati alaiaren
bertsio berri tu ba t eskaintzen zuen: eus kaldunek beren osotasun es tetikoa eskura tu
zuten paleolitoan, baina kul tura la tinoak a haztua ra zi egingo zien. Euskal estilo hori
topatuko zuen bere eskul turen forman eta proiektu a rtis tikoa a maitutza t emanda ,
oraingoan euskal kul tura ren edukia zen lantzen zuena . Otei za ren meri tua , joera

77

populista eta kulternisten a rteko sintesia bilatzean datza , baina horreta ra ko euskal
estiloa ren metafisikan murgildu zen. Zentzu horreta n, ez da ha rri tzekoa ahozko
li teratura generoa rengana jotzea . Topologia honi ja rraituz gero, mugi mendu diagonala
egiten du, Auspoa a rgi taletxeak a rgi ta ratu ohi zi tuen bertsola ri tzan topa tzen du
l urpean gordetako kromlecha bezalaxe, euskal a rima zaharraren erakusgarria:
Baina koherentzaia ematen bazaigu denborazko, entzumenezko trataera
subjektiboaren bidez, orduan artelan bat da euskal tradizioaren barruan (artista
ez dago jada artearen barruan, bere ondorio artistikoa lortu du eta orain bere
estiloa da bizitzatik egiten duela): hauxe de bertsolariaren gaia, argitasuna,
koherentzia, bere poesia ez baitator bertsotik, gehiago dator kantutik eta ez da
kantu ere, kantu izpiritual da, barneko ahotsa, barneko denbora, buruko
denbora. Gure bertsolaria bere herri eta kultur isolamenduan, gure barneko kultur
egiaren agerpen garbien eta koherenteena da. (Oteiza 2007, 545546)

Grafikoa 3. 1953-1963, autoreen posizioak espazio sozialean

Zentzu horretan, Otei zak kontra egingo zion hurrengo ga raietan zertuko zen eus kara
ba tua ri , honakoa a rtifiziala suerta tuko zaio ahozko tradizioa ren aurrean (Oteiza 2003,
132). Pio Baroja eta Unamunoren tradizi oa alda rrika tuko zuen euskal es tilo ba ti begi ra :

78

1.

Kapitulua. Esparru literarioaren egituraketa, 1953-1979

ida zkera eta pentsakera di ra euskal es tetika defini tzen dutenak, eta ez horrenbeste
hi zkuntza bera . Uga rteren ustez, Otei zak mi to estetikoa funda tu egi ten du liburu
honen bitartez (Ugarte 1996, 176).
Lehia horren lekuko da urte berea n Muxika k Zeruko Argian a rgi ta ra tu zuen a rtikulua ,
berta n Una muno, Xa bier Zubi ri eta Ba roja euskal idazle ote zi ren erantzuten saiatzen
zen (Muxi ka 1963). Haiek euskal kul tura ren zenbai t aspektu adiera zi izana ez zuen
duda tan ja rtzen, identi ta tea , ideologia eta pentsamendua ri dagokionez, baina
hi zkuntza a rrotz ba tean, erda ra z, egin zuten. Euskal kul tura ren adierazpen osoa i zateko
euska ra z adiera zi beha r zela gainera tuko zuen: euska rak kul tura ren espresabide izan
beha r zuen, kulturabidea, hain zuzen ere. Kontrako joeran koka tzen zi tuen Orixe,
Lauaxeta eta Lizardi, euska ra ren kulturabidean saia tu izan bazi ren ere, unibertsalaren
a di erazpena falta i zan zitzaien haien literatura lanei.
Konformatzen a ri zen euskal li tera tura a zpiespa rrua ren ba rru eta kanpoaldeek bi
mugarri hauen inguruan defini tuz joango di ra : kulturbidea eta erdara. Erdara, euska raz
ida tzita ez dagoen hura kanpora tzera koan Una muno, Ba roja eta Zubi ri, eta
kulturbidea unibertsala adierazteko beha rra ga tik Lauaxeta, Orixe eta Lizardi
ka npora tzen di tuenean. Honakoa , hurrengo urteetan eza rri z joa ngo zen joera dugu,
Aitzolek euska ra ren balio inda rtze aldera , a ranismoa berrinterpretatu egi n bazuen ere,
euska ra k komuni ta te-lotura rako tresna i zaten ja rrai tzen zuen, pra ktika es tetiti ko eta
zi entifiko unibertsalerako tresna baino:
Hizkuntza baten helburu nagusia ez da zientziaren goi-enuntziatuak zabaltzea,
ezta sorkuntza artistikoaren filigrana estetikoak ezagutzera ematea ere. Hizkuntza
baten oinarri-oinarrizko helburua herri baten lotune eta adierazpenerako balio
izatea da, kolektibitate etniko batena hain zuzen ere.15 (Jose Ariztimuo Aitzol
in Tejerina Montaa 1992, 110)

15

La finalidad primordial de una lengua no es difundir los elevados enunciados de la ciencia,

ni revelar las filigranas estticas de las creaciones artsticas. El objeto, fundamentalsimo, de un

idioma es el que ste sirva de lazo de relacin y expresin de un pueblo, de una colectividad
tnica.

79

Ga rai honeta ko saiakera lanik i nportanteenak ere gai bera jorra tzen zuen. Salba tore
Mi txelena Iurritzak Unamuno ta Abendats (1960, Da rra cq) saioan Una munoren
pentsamenduaren analisia egi ten zuen, euskal kul tura ren egoera ren gaineko
pa ralelismo eta ha rremana k eza rriz. Unamunok euskal edota espainia r kul turan
osa tzen zuen onda rea ren gainean, euskal litera tura ren zereginak perfilatzen zituen:
Unamunoren orokortzeko joera ri , euskal arimaren ga rapena ri trabak ipintzen zizkion
euska ra zko idazketa a rbuia tzen zuen, euskaltzaleen singulartasunera ko joera
kontra ja rriko zion, zeinak litera tura unibertsala rekin homol oga litezkeen obren
i da zketa arbuiatzen zuten.
Bi ta rtea n, i nda rtuz

joango

zen era gil e

berria

a gertu egi ten

da : ETA.

Ara nis moa rekin egi ngo zuen a purketa n, eus ka ra ren i za era defini tzailea n inda rtu
egi ngo zuen Txillarde gi zegoen funda tzaileen a rtea n. Norabi de horreta n joan
zen euskal kul tura ren edukien mi to funda tzaile berria , Quosque tandeme n urte
berean Federi co Krutwi gek Fernando Sa rrai lh de Iha rtza ezi zenez a rgi ta ra tu zuen
Vasconia (1963) , a ukera tutako la gina k ana lisi es ta tis tikoa n al bora tzera era man
bana u ere

(i kus

0.7.2. Argi talpenen espa zio soziala, 54-59. orr) ,

bere

oiha rtzuna ga ti k aipa tu beha rrekoa , na zioa funda tu eta na zioa n fundi tu egi ten
ba i tzen egilea (J. Jua ri sti 1997, 291).

1.2.4.

ARESTIREN LEHEN IDATZIAK

Ares tik aldi honen hasieran egi n zuen ba t Bilboko gune eus kaltzale nagusia rekin,
Labaien eta Irigoienen bi ta rtez Euskaltzaindiako egoi tza ra joaten hasi zen 1953an. Urte
ha rtantxe joan zi ren hi rura k Orixe maisuaren bila, Hegoa meriketako erbes tetik buel tan
zetorrela (Zelaieta 1976, 16). Lau urte bera ndua go euskal tzain urga zle i zenda tuko
zuten. Ga rai horretan ere a rgita ra tu zi tuen bere lehen poemak (Ares ti 1954a ; 1954b)
Euzko-Gogoa aldizka rian. Bertan egingo zuten topo aurrenekoz hi ri ezberdinetan
isolatuta zeuden idazle ga zteak, hauexek i zan zi ren haustura ren belaunaldia ren lehen
has tapenak (J. Jua risti 1987b, 108109). Hala ere, ez zuten Zai tegi eta Orixerekin
ba tera luze i raungo, handi k gutxi ra Egan izango zen belaunaldi horren adiera zpide
na gusia.

80

1.

Kapitulua. Esparru literarioaren egituraketa, 1953-1979

Ga briel Aresti 1933an jaio zen Bilboko Ba rroeta Aldama r kalean, bere burua
euskaldun galdutza t zuen bere gurasoen belaunaldian, Bilbora tzea rekin batera ,
euska ra transmisioa galdu bai tzen. Bilboko Merka ta ri tza Eskolan merka ta ri tza -peri tu
ikasketak egi n zi tuen. 1956an Compaia Vasco Afri canan hasi zen lanean, zamen
kontrolatzaile gisa. Bitartean, euskara ikasteari ekin zion bere kabuz (Zelaieta 1976, 614).
Aurrerantzean, enpleguz aldatuko zuen etengabe, euskara landu eta ida zteko ta rterik
handiena a tera nahiean. Ai ta frankista bazuen ere, hasiera n Euzko Gaztediren inguruan
ibili zen, baina gutxi ra suerta tuko zen haustura , nazionalismo burgesa ri uko egingo
zi on. Honetan bere era gina izan omen zuen zortzi eus kal abizenik ez zuen Meli Es teban
l eondar ja torriko emakumearekin maitemindu izana (Kortazar 2003a , 42-44).
Eganen a rgi ta ra tuko zi tuen Ares tik bere Bizkaitarrak (Aresti 1959a ; 1959b; 1960c) eta
hantxe bertan emango zuen aurreko belaunaldiaren sinesmenen erlijioso eta
ideologikoen haus tura ren berri (J. Jua risti 1987b, 116117), bertsola rien erri tma
herri koietik abia tuta . Gero ga ra tuko zuen ahots poetikoa ren elementu nagusiak ageri
di ra poema honetan: gi za rte kri ti ka, bereziki euskal kul tura eta na zionalismoa rena ;
krisi erlijiosoa , erretolika erlijiosoa rekin ba tera , Jainko urruna ri erreferentzia eginez;
esperientzia perts onala nahas tu egi ten duen ni poeti koa ; otso baka rtia ren izaera ;
mendi eta baserrietako paisaia idilikoa (Kortazar 2003a , 5658).
Hala ere, oso bestelakoa i zango zen Euskal tzaindia ren Lora mendi Sa ria jaso zuen
Maldan behera (1960e). Ez da kasuala lehen euskal litera tura espa rruan eus kara
ereduak bi tan bana tzeko erabilitako ka tegoria horiek kulternista (si c) eta populista
Ares tik beranduago era bili izana (1986k). Lehen Ares tik era bili zi tuen ka tegorieta ra jo
badut, euska ra batua ren konforma zioan izango zuen domeinuak gaur eguneti k garaia
aztertzeko bere i kuspegia era bilga rria delako izan da . Habitusaren bi ta rtez uler
dai tekeen domeinua da honakoa (Bourdieu 2006b, 170171). Egi tura egitura tzaile gisa,
li teratura tradi zioa ren pertzepzioa antola tzen du habi tusak eta , honekin batera ,
Ares ti ren idazketa-pra ktika orienta tu egi ten du. Egi tura egi tura tu gisa, espa rruan
okupa tzen zuen posi zioa ri zor zaio, bes teekin ba tera , suspertzen a ri zen belaunaldia,
gero domi nantea i zango zena . Harri eta herri osa tu aurreti k ildo kul ternis ta zein
populista esplora tuko zi tuen, bi ildoak gaindi tzeko presta tuz. Kortaza rrek honela
des kribatzen ditu bere lehen poemak:

81

Izaera esperimentaleko poemak dira, formari zein hizkuntza ereduari

dagokionez, herri-lirika edo lirika kultuaren artean aukeratzeko aparteko
dudarekin kulunkan. Honela, adibidez, Eliot eta J. P. Sartreri egindako
erreferentziak kultuak dira, baita titulu eta irudikapen sinbolikoak ere, baina bere
lehen poemen tonu-erreferentziek Kopla zaharra deitutakoari erreferentzia egiten
diote. (Korta za r 2003a , 54) 16
Ildo populis ta ri eki ngo zion Bizkaitarrak osa tzeko ordua n. Otei za ren tesieta tik oso
gertu, Ares tik berts olarien a rtean topa tuko zuen euskal litera tura tra diziori k sendoena ,
Basarri berts olariarekin Zeruko Argian eduki zuen eztabaidan:
Artikulu labur honetan gauza bakar bat esan dezaioket Basarriri, bertsolariak ere
poetak direla, poeta baserritarrak, (nire lagun on batek dio bertsolariak direla
egiazko poeta sozial bakarrak) eskolarik gabeko poetak, baina nire iritzian
euskaldun poetarik hoberenak, olerkari guztiak baino hobeak. (Aresti 1963)
Bi espazio sinbolikoetati k ida zten zutela ona rtzen zioten elka rri , Ares tik Nire oficinatik
epi grafea era biltzen zuen bi ta rtean Basarrik Nire bordatxotik epi grafea era biltzen
zuen. Honetan, Basarrik a gertzen zuen bi espazioen artean ematen zen paradoxa:
Bi premio irabazitako poeta bat, bertsolariak bezelako poetarik eztagola
esaten, eta inoiz poeta izan eztan eta izango eztan bertsolari apal bat, euskal
poetak beren tokian jarri asmoz. (Ei zmenditar 1963)
Basarrik poetek euren bide propioa ri eutsi behar ziotela esango zuen bita rtean, Ares tik
euskal poetek bide zaha rrak i ra gan beha r zi tuztela esango zion, bide berriak ibili

16

Son poemas de carcter experimental, tanto en la forma como en el registro lingsico, con

un balanceo, con una especial duda entre optar por el camino de la lrica popular o por el de la
lrica culta. As, por ejemplo, las referencias a Eliot o a J. P. Sartre son cultas, as como las de los
ttulos o representaciones simblicas, pero las referencias tonales del primero de sus poemas
hacen referenica a la llamada K opla za ha rra.

82

1.

Kapitulua. Esparru literarioaren egituraketa, 1953-1979

aurreti k. Bizkaitarretako iga roaldia izango zen hori Aresti ren kasuan, handik gutxi ra
Maldan beherak bes te ildoari ekingo zi olarik.
Ildo

kul ternis ta,

hain zuzen ere, Maldan beheran tradizio sinbolista eta

postsinbolistako metrika k zerabil tzalako (J. Jua ris ti 1987b, 122), poema zaila zelako
Bizkaitarren aldean (Al dekoa 1998, 438) eta Mendebaldeko goi-li teraturazko
erreferentziaz josita ageri zelako T S Eliot, Nietzs che, bes teak bes te. Eus kara
ba tua ren ai tzinda ri tza t jotzen da aho ba tez Maldan behera, batasuna ren aurretik, eta
neurri handi ba tean euska ra ba tua ildo honi lotuta egon zelako, ezin da aha ztu Ares tik
aurretia z Verlaine (Verlaine 1954), Baudelai re (Baudelaire 1954; Baudelaire 1957a ;
Ba udelaire 1957b), Juan Ramn Jimenez (Ji menez 1955) edota T S Eliot (Eliot 1983)
i tzul tzen aritu zela.
Edukia ri dagokionez, Maldan beherak Za ra tus tra ren supergi zona ren eredua jarrai tzen
du, honek Jesukris toren eredua ja rrai tzen duen bezala xe. Eus kal gi zartea ren eboluzioa
du a biapuntu (Sa rasola 1971, 63-77; Korta za r 2003a , 60-62), zentzu horretan, liburua
Vasconia eta Quosque tandem zein Arantzazu: euskal sinesmenen poema eta
Euskaldunak obren pa rean koka li teke: mi to berri ba ten beha rra da go eta bakoi tzak
mi tema ezberdinen inguruan osatu nahiko du mitoa . Bere ildo propioa zabalduz,
hurrengo idatzietan era biliko zuen i rudi terien museoa sortzen hasi zen (Kortaza r
2003a , 6466). Horreta rako Ba roja eta Ba randiaranen euskal kul tura ren gaineko
ikerketak ja rrai tuko zi tuen (Arkotxa 1993, 90). Bes tela esanda ere, Maldan beherak dei
berbera ja rraitzen du, Sa rasolak aztertu bezala, erreferentzia kriptografi koa egingo dio
euskal litera tura ren bilakaera ri , obra Hariztia, Lizardia, Loramendia eta Iratz ederra
a taletan berei ztuz (Kortaza r 2003a , 60-62). Bilakaera horretan, inguru hi ri ta r eta
industrialera eroriko zen euskal giza rtea , Jua ris tik infernurako jaitsiera gisa defini tu du
bi daia:
Alde batetik, Arestik munduan erorketa sahiestezina igartzen du; bestetik,
kosmobisio tradizionalari lotuta dagoen moduan egonda, hori onartzeari uko
egiten dio. Maldan beherak krisi bikoitza islatzen du: poeta berarena eta euskal

83

gizartearena edo, agian, zehatzago, euskal komunitate nazionalistarena

berrogeita hamar hamarkada bukaeran. (J. Juaristi 1987b, 118) 17
Ha ustura partziala da , bera z, Maldan beherak edukien a rloan egi ten duena : infernu
hi ri -indus trialaren etorrera ren berri ema ten du baina na turako metaforak era biltzen
di tu, hi ri-metaforen kal tean. Hala ere, desagertzen a ri den eus kal komuni ta te horri
tres na baliagarria eskainiko dio: kultura modernoaz a ritzeko egokia den euskara batua.
Zuzenbide debekatuarekin ildo berri ba ti ekin zion Ares tik, oraingoan ez zen sari tua
iza n eta Li za rdi-sa ria i raba zi etzuen poema gisa argi ta ra tu zuen Eganen (1961d).
Mi txel enak a urkeztutako hitzaurrean bertan poesia s ozialtzat hartuko zuen obra:
Arestiren poema egungo gizarte-poesia edo poesia sozialaren bideetan barrena
dabil (gogora, esaterako, Figuera, Aragon, Nezval, Hikmet) eta eztitu, beste
apaingarririk artzen badu ere, erriaren izkera eta jazkera gutxiesten, ezpailukete
bospasei irakurle ikasirentzat bakarrik ari nai. Dei berri bat Dakar berriz ere,
zorionez, euskal-idazle gazte batek eta geure kaltean egingo genioke entzungor
zaarragoek, entzungor egin bagenizaio. (Koldo Mitxelena in Aresti 1961d, 10)
Maldan behera eta Harri eta herriren bita rteka ri gisa ha rtua izan da obra hau, Ares ti ren
bilakaera bi a rotan bana tuko den neurrian: a ro sinbolista eta a ro soziala (Kortaza r
2003a , 6062) Hala ere, Zuzenbide debekatua sa ri tua suerta tu ez zenean, poesia
ida zteari uztekotan egon zen eta hala jakina ra zi zuen Jakinen eskela moduan
a rgi taratutako Azken poeman (1961a ; Azurmendi 1991, 140).
Lehen urte hauetan, na rrazio uga ri a rgita ra tu zi tuen Ares tik Eganen: Umezurtz
aberatsak gabonetan jokatu nahi (1957), Olerkaria (1959c), Abertzalea (1960a ), Andre
Madalen enamoratua (1960b), Gure eguneroko beharra (1961b), Jainkoa jaio da

17

Por una parte, Aresti siente esa cada en el mundo como inevitable; por otra, apegado

como est a una cosmovisin tradicional, se resiste a aceptarlo. Maldan behera refleja una
doble crisis: la del propio poeta y la de la sociedad vasca o, quiz, ms concretamente, la de la
comunidad vasco-nacionalistaa finales de los cincuenta.

84

1.

Kapitulua. Esparru literarioaren egituraketa, 1953-1979

Otxarkoagan (1962b)18. Sa rasolak ida zkera ren berri tasuna azpi ma rra tzen du, ga raiko
na rra tiba zaha rtzaleen aldean (Ibon Sa rasola in Ares ti 1986l , 165-166). Poesiari eus ten
zi on bi ta rtean, antzerkigile ibili zen ere, baina bere obra gehienak hurrengo epealdian
a rgi taratu zi tuenez, bertan a ztertuko ditut.
Ipuin gehienen eskenatokiak auzo eta herri ezberdinen a rteko kontrastean osatzen
di ra , bertan agertzen di ra aurrenekoz langile auzoetako miseriak: Arnotegi ,
Zorrotzaurre, Otxa rkoaga , Santurtzi , e.a . Eskaintzen duten berri tasun nagusia, auzo
horietan ba rnera tu egiten di ren pertsonaiak ageri di rela, aurreko euska ra zko ipuin eta
eleberriak baserri gi roeta ra Txomin Agi rre edo i ra ganera Ma rtin Ugalde, Jon
Etxaide jo zuten bi ta rtean, (Sa rasola 1971, 74-78) joera honekin apurtu zuten
Txillardegi, Mi rande eta Saiza rbi toriak (Egunero hasten delako) ere a tzerri ra jo zuten
hi ri -gi roa eus ka raz islatu ahal i za teko, erdal hi rietan euska ra ren a rroztasunak ema ten
zi on sinesgarritasun faltari a urre egiteko (J. Juaristi 1987b, 113116).
Hala ere, na rrazioetan gi zonezko burgesaren ikuspegia da na gusi, gainera korapiloan
bes te funtziorik ez badu ere, litera turazale eta eus kaltzalea da . Jainkoa jaio da
Otxarkoagan Oi hena rten aipua k erabiliko di tu bere burua zuri tzeko. Euskal litera tura
ideologiaz zentzu ma rxis tan josita da goela , alegia. Ikuspegi eta tonuan Harri eta
herrin erdi tuko zuen bidea asma l iteke.
Horreta z gain, euskal litera tura ri buruzko hainba t a rtikulu eta hitzaldi eman zi tuen,
lehen aipatutako bertsola ri tza ren gaineko eztabaida z gain, Ba rrutia ren Gabonetako
ikuskizun za ha rraz (1959d) zein antzerki ga urkotu ba ten beha rra z (1962c), euska razko
(1960f) zein ga ztelaniazko (1960d) poesia ren gainean. Li tera tura egunera tu ba ten
beha rra ikusita , genero ezberdinetan joka tuko zuen Ares tik. Bes tela ere esan li teke:
apus tua k egin zi tuen genero ezberdinetan, bere euska ra eza gutza ri zein edukien
berri tasunari errentagarritasuna aterako ziolakoan:

18

Hauek argitaratu aurretik narrazio labur batzuk ere idatzi omen zituen: Prlude a la musique

de la dance, Haserre-dantza, Urkatuaren oinetara: ez ziren argitaratu, lehen garaikoak dirudite

(1986l, 4149). Aipatutakoetaz gain, Mundu-munduan nobela laburra argitratu zuen
beranduago (1965).

85

Ipui hura, nik eskribitzen ditudan gauza guztiak bezalaxen, etzen gauza haundia,
baina euskeraz zein gauza apurra eta gehienetan balio-gabekoa eskribitzen den
ikusirik, eztut uste lotsatu beharrik daukadanik. (Aresti 1960f, 150)
Zuloak betetze beha rrak ere euskalgintzan aktiboki lan egi tera eraman zuen,
Euskal tzaindian besteak bes te. Honetan ez da salbuespen, idazle zaha rrak euskal tzain
zi ren Orixe, Iri ga rai, Labaien, Lekuona, Basarri eta berria k ha ma rkada honetan
egingo zi ren euskal tzain Mi rande, Txllardegi, San Ma rtin, Krutwig, Ares ti bera .
Zentzu horretan, euskalgintza eta euskal litera tura hertsiki lotuta zeuden. Horrega tik
diot euskal litera tura euskal kultura espa rrua ren azpiespa rru gisa a ri dela , idazleak
euskal kul tura ko ins ti tuzio gorenetan a ri di relako ida zketa ren oina rri den hizkuntzan
l a nean.
Bera z, Ares ti euskal kul tura ren hutsuneak betetzen ziha rduen litera tura-a rloan, beraz
euskal kul tura ko ekintzailea da litera tura -ekintzailea baino. Eta hala ere, poeta tza t
dauka bere burua : honela a tzema ten du behi ntza t Maldan beherak Li za rdi sa ria jaso
zueneti k, Basarri rekin eduki tako ezta baidan edota Poesia eta euskal poesia hi tzaldian,
poeta naiz adierazten duenetik (Ares ti 1960f). Poeta identi ta tetik abia tuko zuen bere
euskal gintza . Honetan euskal pizkundeko poeta na zionalen i rudia ren ja rraikortasuna
a tzeman daiteke: poesiatik abiatzen zuen kultura eraberritze-prozesua.
Hi tzaldi horretan manda tua izango zen bere poesiaren posizio-ha rtzea k a rtikulatuko
di tuen hi tza , mandatua da karren poesia izango zen benetako poesia. Ba tetik, forma
eta funtsaren a rteko oposizioa dugu, atal honetan a ztertuta ko forma eta edukia ren
a rda tza ren analogoa da . Lekuona da forma ren adibide, bera k ida tzi tako poemek duten
musikalita te handiaga tik. Otsalarrek Juan San Ma rtinek, ordea , funtsa menpera tuko
zukeen, zerumuga zabalekoa bai tzen berak idatzi takoa . Ares ti ren poetika ra i tzulita ,
forma bertsola riek utzi tako ondarera buel ta tuz landu li teke Lekuona , ahozko
li teraturan adi tu baina funtseko gaiak jorra tuz, hau da, gizonen egia kanta tuz Juan
Sa n Ma rti n, berrikuntza ren belaunaldia ren kideko, poeta k forma eta funtsa
ezkondu behar ditu.
euskal herrietako bertsolaririk habilena izanen da, giza-legez beterik euskal
jakituriaz horniturik, inungo bertsoak botako ditu, eta hala ere gerta liteke poeta

86

1.

eztena.

Zergatik?

Kapitulua. Esparru literarioaren egituraketa, 1953-1979

Mandaturik

eztakarraleko,

barnean

poematikarikan

eztaramalako. Hori da hitza: Mandatua. Nundik eta norako mandatua. (1960f,

151)
Funts eta forma ren a rteko ezkontza horretan, tresna egokia litza teke eus kara ,
Unamunok zioena ren kontra 19 . Orain artea n ez bada egokia i zan, euskaldunek
erabil tzen jakin ez dutelako i zan da , eus kara -forma funts es kaseko egiak bota tzeko
erabili i zan di relako eta honetan, berri ro ere, zenbai t bertsola ri izan di ra salbuespen.
Are gehiago, Arestiren mandatuaren hizpidea da euskara:
Euskera nire pentsamentuen bidetzat hautatu baldin eta badut, horregatikan
izan da, erreztasun haundiagoa ematen didalako, nire mandatu apurra
adierazteko. (Aresti 1960f, 166)
Bes tetik, manda tuak uko egin beha rko lioke mundu honetako ordainsariei , poeta
outsiderra da manda tua da karrena eta ez poeta laureatusa, bere poesiak ez duelako
jendearen gustuko i zan nahi, poeta higuindua i zango da bere burua saltzen ez duelako:
Pertsegitua izanen da, harmaz ezpada, orduan gezurrez edo bortxaz, edo
lausenguz, baina mundo honetatik aparte egonen da, zerren kantatzen dien
gizonak eztadukaten entzuteko belarririk, eztadukaten, konprenitzeko bururik,
eta entzun eta konpreni dezaketen eguna datorrean, orduan ezta premiarik
(Aresti 1960f, 162)
Zeri ja rrai tzen di o bai na Ares tik, eus kal kul tura ren ma nda tua ri ala eus kal
li tera tura ren manda tua ri? Eus kal kul turan egon beha r duen i ra ul tza ren berri
ema ten di gu, bai na bere poeta -gorputza ren bi ta rteka ri tza z. Gi zonen egia reki n ba t
da tozen edukia k (funtsa) erabili beha rko di tu eus ka ra (forma) gol da tzeko.
Eus ka ra z joka tuko duela di o, poesia tik egi ngo du a pus tua manda tu hori
betetzeko. Otei za ren euskal

estiloak bi zi tza sozialeko espa rru ezberdinak

subsumi tzen bazi tuen erli jioa , a rtea , poli tika , e.a. Ares tik egian bilatuko zuen

19

Honako poema hau aipatzen du: Recreador de la lengua / Anapoeta sers / Quien

librndola de mengua / Su caudal conservar.

87

poesiaren funtsa , manda tua , horrek abia tuko zuen euskal kultura espa rrua z ha rata go,
os o maiz, bertan ezarritako definizioen kontra.

1.3. 1964-1973: HAUSTURAK

Aldi honetan aurrekoan abiatutako trans formazioa inda rtu egingo zen. Ka tegorien
a rteko korrespondentzian zenbait aldaketa ematen badi ra ere, nahikoa mantentzen da
a rda tzen egi tura aurrekoa ren era analogoan a ztertzeko, baina arda tzen baita n ema ten
di ren zenbai t alda gaien despla zamenduek joera ba tzuk adierazten di tuzte. Lehen
di mentsioak ba riantza ren 30%a a zaltzen du, oraingoan ere hi zkuntza eta generoa
islatzeko gai tasuna du ba tik ba t. Genero ka tegorietan suerta tuta ko posizio-aldaketek
forma eta edukiaren a rteko oposi zioa ageri koago bihurtzen dute, Euskal Herriko gaiak
eta poesia bi muturretan koka tuz. Genero ezberdinek a rda tz honetako segidan zuten
posizioa ren arabera multzoka li tezke forma eta edukiaren a rteko oposizioa ja rrai tuz.
Euskal Herri ko gaiak eta euskal filologia epelago euskal kul tura ren edukia defini tzera
zetozen, aurreko aldian bezala . Erdibidean forma his toria ba ten menera ipintzeko
trebezia era kus ten duten generoak eleberria , ipuin eta na rrazioa k, erli jioa gai tza t
duten liburuak. Poesiati k gertu sama r, os tera , hi zkuntza -forma bera eduki gisa duten
generoa k euska ra es kuliburu eta hi ztegiak, eus kal litera tura eta klasikoak eta plaza
edo taulan zertzen di ren genero litera ri oak antzerkia , bertsola ri tza ageri di ra .
Kontrako muturrean, Jakobsonen komunika zio-funtzioen klasifika zioan fa ktore
domi nantea mezuaren forma bera duena, poesia bera.
Euskal mugimendu anti frankis ta ren hegemonia eskura tuz zihoan ETAk hizkuntza ren
zentral tasuna erabiliko zuen na zionalismo tradizionala birformulatzeko (Tejerina
Montaa 1992, 121), baina euskal kul tura euska ra rekin berdintzen zen a rlorik
ba zegoen, hura litera tura zen. Euskal li tera tura azpiespa rrua gero eta tinkoa go
defini tuago dago forma lanketa horren lanabesa euska ra izani k. Lehen aipatutako
euska ra z idazteko autoexigentzia ri , euskal litera tura ren definizioa ren zainda ri ibiliko
di ra i dazleak. Juan San Ma rtinek, kasu, honela defini tzen zituen Unamuno, Zunzunegi ,

88

1.

Kapitulua. Esparru literarioaren egituraketa, 1953-1979

Maeztu, Ba roja eta erda ra z i datzi zuten eta euskal kul turako onda retza t ha rtzen zi ren
hori ek:
Haiek vascoak ziran (V ta Ogaz) izen trixte ta eskasa benetan, euskaldun izen
oso ta ohoregarria eduki ahal zezaketenentzat. Kanpoan zuten burua ta biotza ta
etxera

zetorkiguzanean

negar

faun

eta

herrimiezkoa

ixuri,

geure

herstasunagatik. (Ki nta na 1967)

Aurreko aldian azalduta ko eztabaida errepi katzen zen, onda re berbera abiapuntu
ha rtuta. Anjel Lertxundik Ba roja ren euskaltasuna ren gaineko eztabaida berri ro ipiniko
zuen mahai gainean (Lertxundi , 1972). Baiezkoan zeudenak, Oteiza ren euskal estilotik
abia tzen zi ren, euskal kul turako edukien eskualdean koka tzen zi ren Arteche, Pela y
Orozco, Ai zarna , Pila r de Cuadra . Ezezkoan zeudena k, ostera , hizkuntza zela euskal
kul tura ren a rda tza , euska raz ida zteko autoexi gentzia zorrotz betetzen zuten horiek,
euskal kultura ren formen eskualdean kokatzen zi ren Txillardegi (Larresoro), Kintana ,
Jakineko kideak. Lertxundik ez zuen inoren alde joka tzen baina li teratura ri zegokion
ezta baidan Oteizaren tesiak defendatzeko zailtasunak onartzen zituen:
Ni ados nago Oteizarekin Barojak euskal estiloa duela frogatzeko erabiltzen
dituen argumentuekin. Bainan Oteizak bere intuizioa ez du literaturan bertan
finkatu, artearen gainontzeko mailetan baizik. Eta gainontzeko maila hauek ez
dute hizkuntza baten beharrik. (Lertxundi, 1972)
Ga rai honetan a rgia da euskal kul tura espa rruko bi eskualdeen eta euskaltasunaren
a rteko posizi o-hartzeen korrespondentzia . Baina hala ere espa rru berberean a ri zi ren
oraindik biak, eta horren lekuko i zan zen 1965ko aza roko Dura ngoko Euskal Disko eta
Liburu Azoka ren lehen edizi oa aurreko edi zio ba t 1935a n egin zen, bertan orduan
euskal kultura espa rrua ren indarrean zerraien defini zioa egonkortu egi ten zuen: Euskal
Herria ri buruzko (edukia) zein euska ra zko disko eta liburuak (forma) mul tzoek osatzen
zuten Durangoko Azokako unibertso posiblea.
Azoka eus kal kul tura ren era kusleihoa izan zen, Azoka rekin ba tera Bizkaiko Bertsola rien
Txapelketa eta Ez dok amairuren emanaldia egon zi ren; euskal kul tura ren
erreprodukzio eta produkzio guneak zabalduz eta plaza ra tuz zihoa zela ren zeinale.

89

Horreta z gain, liburuak eros teko aukera ere ba zen. Liburuetaz jabetzea euskal kul tura
espa rruan

kapi tal

sinbolikoa

pila tzeko

saiakera

egi teko

bidea

ere

bada ,

kontsumitzaileen jokabidea islatzen du. Zeruko Argiak Azoka ri eskaini zion erreportaian
galdeketa txikia egin zuten bertan gehien saldu zi ren liburu zerrenda ba t osa tzeko
(Aranburu 1965, 9), kontsumi tzaileen apus tuak a gertzen di tuzten hamahi ru liburu
aipa tzen zi tuzten. Haietati k, za zpi euskal his toria , lurralde edo ohi turei, edukiei,
buruzko erda razko liburua k zi ren. Euska ra z i rakurri ezin edo nahi ez dutenen apus tua
da euskal kul tura rekiko a txekimendua edukien aldetik agertzeko. Euska ra zko bi
ka ntutegiek (Eguberri abestiak, Cancionero vasco) eta txis tua jotzeko parti turek
(Concierto de txistu) antzeko apos tua adierazten dute. Li tera tura liburuei dagokionez,
Txomin Agi rreren Ondarrak eta Laua xeta ren liburuak ez zen izenbururik a geri izan
omen zi ren baka rra k: formen eskualdeko apus tu ortodoxoa (Bourdieu 2006b, 230)
baina ziurra : klasikoak. Horreta z gain, 1965ko Bertsolarien Txapelketa ere ageri zen.
Ha rpidedunen mundu txi kiti k hara ta go eta mundu txikia zen oraindik Durangoko
Azoka , euskal literaturako joera berrien berririk ez.
Bi ga rren dimentsioak ere antzeko i rakurketa eskaintzen du, inertziaren %26,3a
azalduz. Oraingoan aipamen kopurua ren a zalpen-gai tasuna inda rtu egiten da ,
berra rgi talpenen kaltean, honek antzeko joera badu ere ez du horren era a rgian kapital
sinbolikoa a zalduko. Aldizka rietako aipamen kopurua k zein generoek a rdatz honi oso
lotuta ja rraitzen dute. Kapi tal sinbolikoa ren arda tza asteka rien aipamen kopuruan eta
generoan oina rri tuko litza teke ba tik ba t. Oraingoan, kanonetik aldenduta , kapital
sinbolikoa a rgi talpen berrien gainean egitura tzen da. Aldi zka ri berriak agertu i zanak
berebiziko eragina dauka kapi tal sinbolikoaren inguruan egi tura tuta ko espa rrua
ma rra ztera koan. Oraingoan puntu gorenean dauden generoak eleberria , euskal
li teratura eta klasikoak eta poesia di ra , beste muturrean erli jioa eta teologia, euskera
eskuliburu eta hiztegiak eta ipuin eta na rra zioak daudela rik. Horrek diferentzia a rgia
ma rka tzen du aurreko kapi tal sinbolikoa ren a rda tza rekin: generorik li tera rioenak dira
puntu gorenean kokatzen direnak, literatura esparru a utonomo baten antzera.
Argi taletxeei dagokionez, La Gran Enciclopedia eta Lur di ra nobedade nagusiak. Bilboko
La Gran Enciclopedia Vasca a rgitaletxeak euskal gaien ezagutza -a rlo ezberdinak
jorra tzea z gain haurrei zuzendutako ipuinak eta zenbai t euskal klasiko a terako zi tuen.
Bi ta rtean, Itxaropenak okupa tzen zuen espa zio bertsua okupatuko zuen Lur a rgi taletxe

90

1.

Kapitulua. Esparru literarioaren egituraketa, 1953-1979

berria ren sorrera naba rmena da oso. Argi taletxea sortu aurretik, Ares tik bere kabuz
a rgita ra tu zituen bere obrak Kriseluren i zenpean bes teak bes te, bere Euskal Harria
(1967), Meaberen Fabulak (1968) eta Harri eta herriren berra rgitalpena (1969).
Kriselu proiektu edi torial zabalago ba tean sa rtuko zen, bilduma gisa, 1969a n Ares tik
Sa rasola , Kintana , Sai za rbi toria , Vilar eta Urretabizkaia gazteekin ba tera Lur
a rgi taletxea sortu zuenean (Torrealdai 1977, 84; Arkotxa 1993, 44).
Grafikoa 4. 1964-1973, espazio sozialeko kategoriak aktiboen puntuazioak

Autoreei errepa ratuz gero, i dazle berrien eta klasikoen berra rgi talpenak gailendu
egiten di ra goi -eskuin koadrantea n. Klasikoen a rtean, La Gran Enciclopedia Vascaren
berra rgi talpenak a zpima rra tzekoak di ra . Axula rren Gerok errekonozimendu zabala
eduki zuen bere hi ru bi rra rgi talpenetan (Juan Flors , 1964; La Gra n Enci clopedia Vasca
1960, 1966), Mogelen Peru Abarkaren (La Gra n Enci clopedia Vasca , 1966, 1970) eta
Etxepa reren Lingua Vasconum Primitiae (La Gran Enci clopedia Vas ca, 1966; Txertoa ,
1968) bi na berrargitalpenekin batera.
Ida zle berriei da gokionez, Xabier Letek a rgita ra tuta ko liburu ba ka rrak, Egunetikegunera orduen gurpillean (Hegosa/Cinsa , 1968) alegia , produkzio murri ztuko posizio

91

na gusietan kokatuko zuen. Gainerako ida zleen posi zioak epeldu egi ten di ra liburu
gehiago a rgi ta ra tu i zanaga tik. Hauxe da Sa rasola ren kasua, zeina k Poemagintza (Lur,
1969) poesia liburu a rgi ta ra tu zuen euskal litera tura ri buruzko bes te liburuekin batera ,
Gerraondoko euskal poesiaren antologia. 1945-1964 (Lur, 1973) liburuaz gain,
azpima rra tzekoa da Euskal literaturaren historia (Lur, 1971). Bertan belaunaldi
berria ren litera tura ren soziologian oina rri tuta , euskal litera tura ren eraberri tze
performa tiboa ga uza tu zuen. Inoiz baino a rgiago kontsakra tuko zuen idazle ga zteen
ha rrobia . Bi talde sozialetan bana tuko di tu ida zleak: belaunaldi za har, eli zoki , errural,
kontserbakor eta euskaldunzaha rra ri belaunaldi berri , laiko, urba no, aurrerakoi eta
euskaldunberria kontra ja rriko zion. Belaunaldi berri horretan, Saiza rbitoria eta Aresti
koka tuko zi tuen ha ustura ren idazle gisa, nobela eta poesian. Ares ti ren kasuan, Maldan
behera kontsakratuko zuen berei ziki . Bertan, baliozko eus kal litera tura 50. hama rkada
bukaeran koka tuko zuen eta belaunaldi zaha rra ren meri tua gerra aurreko litera tura
ma ntentzera muga tuz. Esangura tsua da , oso, liburu hau i ruzkindu zutenak belaunaldi
berri ko Juan San Ma rtinen eta Luis Ha ranburu Al tuna i zatea , Joxe Azurmendiren hi ru
a l eetan banandutako iruzkin luzearekin batera.
Erdi gunean errekonozi mendu zabalarekin, Sai za rbi toria eta Peillen daude. Lehenak,
Egunero hasten delako (Lur, 1969, 1972) eleberria ida tzi zuen, Leturiaren egunkari
ezkutuarekin ba tera oraindik eztabaida tzen da bietati k zein den lehen euskal nobela
modernoa (Sa rasola 1971, 116-117). Biga rrenak nobela poli ziakoak publika tuko zituen:
Gauaz ibiltzen dana (Itxa ropena , 1967), Itzal gorria (Itxa ropena, 1972) eta Gatu beltza
(Gero, 1973).
Une ha rtan ez zuen i ruzkinik a penas jaso i zan Gabriel Ares tik presta tutako Mi randeren
Haur besoetakoa (Lur, 1970) liburuak. Ares tik berak egin zuen liburua ren i ruzkinean
orduko euskal literatura esparruaren a utonomiaren alde egiten zuen:
Gaurko hau literatur-kritika bat izateko da. Beraz, literaturarekin eta liburuarekin
berarekin zer-ikusirik ez duen gauzarik, ez dut hemen ukituko. Alde batera
utziko ditut, beraz, idazlearen pertsona bera eta beraren pentsa-moldea; haren
gainean harrotutako esamesak, hitz-erdiak eta uste ustelak. (Aresti 1970b)

92

1.

Kapitulua. Esparru literarioaren egituraketa, 1953-1979

Grafikoa 5. 1964-1973, autoreen posizioak espazio sozialean

Jon Mirande bera eztabaidagarria suertatzen bazen bere joera ideologikoengatik euskal
nazionalismoaren kontra, eta nazismoarekiko hurbil ibili izana leporatzen zi tzaion,
honako nobela hau ez zen euskal kul tura ga rbi ba ten aldekoen gustuko izango, Lolitaren
antzeko pederastia jorratzen zuelako. Hasieran ja rritako ohar honek Arestiren
aldarrikapena zekarren: ez juzka tu liburua bere balio moralagatik, balio estetikoagatik
ba izik.
Txillardegi horren naba rmen agertzen ez bada ere, bere publikazioen opa rotasuna zela
eta , beren liburuek 12 i ruzkin eduki zi tuzten urte hauetan. Elsa Schelen (Lur, 1969)
nobela a rgi ta ra tzeaz gain euskal saiakeran muga rri inportanteak izan zi ren Huntaz eta
hartaz (Gozi ti ri , 1965) eta Hizkuntza eta pentsakera (Gero, 1972) liburuak ere ida tzi
zi tuen.
Autoreen posizioak i kusi ta, a rgi da go belaunaldi berriak gero eta errekonozimendu
za balagoa eskura tzen zuela , belaunaldi-ha ustura ren kontzientzia zabaldu ahala.
Ha ustura hori 1968ko Arantzazuko biltza rrean eszenifika tu zen, euska ra ba tua ren eta

93

h-ren afera ren inguruan (i kus 2.2.3. Hatxe, 138-146. orr.). Honela , belaunaldi berria
zaharrarekiko gero eta aldenduago ageri zen.

1.3.1.

LUR TALDEAREN EMERGENTZIA

Lur a rgi taletxe ba t baino gehi xeago dela esan badut, bere kideek bes teekiko berei zten
duten disposi zio eta posi zio-ha rtzeak pa rteka tzen zutelako da gutxienez, hori ema ten
zuen adi tzera kanpotik osatuta ko defini zioek, talde ba t osatzen zutela, alegia.
Autoreen a rteko publikazioen kri tika-sa rea osatuz, talde horren ha rrema nak i rudika
li tezke, autoreek osa tzen zi tuzten afi nita te-sareen a rabera mul tzoka litezke.
Horreta rako, mul tzoak kolore ezberdinetan i rudika tu di tut, bi ta rteka ri tza-balio
handiena duten autoreen izenak identifika tuz (nodoa ren gainean, ezkerreta ra). Iruzkin
kopurua ri errepa ra tuta hi ru zi ren kri tiko nagusiak, hi rurak euskal tzainak (i kus Taula 26.
1964-1973, aldizka rien kriti ka-sa reko autore na gusiak, 385. orr.). Ba tetik, Juan San
Ma rtinek hainba t aldizkari tan ida tzi zi tuen kri tikak (Anaitasuna, Egan, Jakin, Zeruko
Argia). Mul tzo berean a geri zi ren, urdinez ti ntatuta, Anaitasunaren inguruan zebiltzan
Gereo, Lete, Ki ntana eta Ares ti eta Jakinen Joxe Azurmendi . Bestetik, Nikolas Alzola
Bitaok Eganen inguruan, belaunaldi zaha rreko litera tur-generoei bereziki lotuta ageri
zen. Buka tzeko, Egan eta Zeruko Argian kri ti kak idazten zi tuen Koldo Mi txelena , berdez
i rudikatuta, bereziki eleberriak i ruzkintzen zituen.
Gainera ko nodoekiko duten hurbiltasuna neurtzen duen bita rteka ri tza balioei
errepa ratuz gero (Requena Santos 2003, 485-486), San Ma rtinen mul tzoa ren
ingurukoen era gina da naba rmentzekoa : San Ma rti nen os tean, Gereo eta Ki ntana dira
balio handienak di tuztena k. Bita rteka ri tza balioek bestelako sa re-mul tzoekiko
hurbil tasuna adierazten badute, honako talde honen inguruan daudenak di ra joera
ezberdi netako autoreak i ruzkintzen dituztenak. Eta horretan Aresti ren eta Sarasola ren
gaineko i ruzkinak di ra gainerakoekiko gehien berei zten dutena k. Honetan Lurren talde
izaera a rgia da , ba tzuk beren liburuak i ruzkintzen ez di tuzten bita rtean, Ares tik
s a latuko zuen moduan.

94

1.

Kapitulua. Esparru literarioaren egituraketa, 1953-1979

Grafikoa 6. 1964-1973, autoreen kritika-sarea

1.3.2.

HARRI ETA HERRI

Belaunaldi berria nagusi tzen doan ga rai honetan bihurtu zen Aresti haus tura ren poeta .
Aurreko aldian eman zioten Orixe Poesia sa ria Tolosan, 1962a n, baina liburua ren
a rgitalpena ez zen 1964ra arte gauza tu. Mi txelena k Zuzenbide debekatua poesia
sozialean koka tu ba zuen a urretik, Orixe Sa riko epaimahaikide zen Antonio Arruek Harri
eta herri poesia soziala ren baitan koka tzen zuen, bertsola ri tza zaha rra ren forma
baliatzen zuela gainera tuz (Zelaieta 1976, 78). Arestik lehenago manda tua zeka rren
poesiaren alde egiten bazuen, oraingoan Ares tik ere bere egin zuen poeta sozialaren
ka tegoria.
Honetan era ginik edukiko zuen Jos Ma ra Cas telletek performa tiboki sortutako
ka tegoria berri horrek, poeta soziala ren identi tatea ha ra gitzeko a ukera zabalduz.
Cas telletek paper era bakiorra jokatuko du poesia hau ja urtiki tzen aurrena eta

95

defini tzen ondoren (Blanco Aguinaga , Rodrguez Purtolas, eta Za vala 1979, III:181),
berta n koka tuko zi ren Blas de Otero eta Gabriel Cela ya , besteak bes te. Oraingoan ere,
Ares tik bere egi ten zuen li tera tura espazioa bere itzulpenen bi ta rtez antzeman li teke.
Otero, Cela ya , Figuera eta Basaldua itzuli zi tuen Erderazko lau poeta, bi gipuzkoar eta
beste bi bizkaitar (Figuera Aymeri ch et al . 1960) Eganen, handik bi urtera Oteroren
Majoria haundiare kin bilduma ko zenbai t poema ere a rgi ta ra tu zi tuen bertan (de Otero
1962), eta 1966an Blas de Oterok Kubati k bueltan Ares tik bere etxea n os ta tu eman
zi onean (Zelaieta 1976, 135), el karrizketa egin zion Zeruko Argian (de Otero 1966).
Euskal kul tura ren produkzi o eta erreprodkzio guneetan pa rte ha rtzea z gain, Ares tik La
Concordiako tertuliakideekin ha rreman estua zuen urte horietan, Otero, Vidal de
Ni cols, Iba rrola eta aba rreki n elka rtuz, bertan elika tzen zi tuen poesia sozialarekin ba t
egiten zuten disposi zio es tetikoa k (ikus 2.3. La Concordia, 150-160. orr.). Espainiako
li teratura eta politi ka espa rruetako posizio goranzkorrekin harreman es tua zuen honen
bi ta rtez, Bilbon bertan. Li tera tura

esparruan, produkzio murri ztuko posizio

dominanteetan zegoen poesia sozialarekin. Etengabeko i raultza ren (Bourdieu 1997b,

68-70) eskema ri ja rrai tuz, posizio dominante hori gainbeheran zegoen eta poesia
soziala agortze bidean zegoenean ekin zi on Ares tik ildo honi . Espa rru poli tikoan,
Espainian frankismoa ren kontra ko borrokan eta etortzeke zegoen i raul tza ren
buruza gitza hartuko bide zuen Alderdi Komunistarekin20.
Lau idazleen lehen i tzulpen horretan zein Oteroren elka rri zketan euskal adierazlea ren
izaera duala ren gaineko afera a tzeman li teke. Izenburuan poeta bizkaita r eta
gi puzkoarra k di ra , baina erda ra zkoak, Aresti k gertu baina urrun bi zi ditu. Oterori egin
zi on elka rri zketa n bere euskal i zaera ri buruzko hainbat galdera zuzentzen zizkion eta
honek euskalduntasuna haurtzaro eta poesia ren oi narrian koka tzen zuen bi ta rtean,
honela bukatzen zuen Arestik elkarrizketa:
Zigarroa amatatzen dut. Kearen artean munduan dagoen poetarik haundiena
dakusat. Hala eta guztiz ere, ez diot inbidiarik edukitzen. Nik behintzat etxe bat
daukat, trumoiak ez badit behera botatzen, alegia! Lur bati nago itsatsirik,
itsasoak irunzten ez badit, alegia! (Gabriel Aresti in de Otero 1966)
20

Kontrako bidea ere egin zuen, Euskadiko Alderdi Komunistak, Ibarrolaren bitartez, Arestiren

iritziak biltzen zituen euskal kulturaren gaineko posizioa erabakitzerakoan.

96

1.

Kapitulua. Esparru literarioaren egituraketa, 1953-1979

Ares tik, azken ba tean, euskal kul tura espa rruan joka tzen jarrai tzen zuen eta
euska ra ren zentraltasuna ri uko egin ba ri k, Espainiako litera tura espa rruetako zenbait
disposi zio euskal kul tura espa rrura i tzul tzen di tu. Otero eta Cela ya ren poesia rekin
di tuen antzekotasunak a zpima rra tu di ra mai z (Gimnez Peri cs et al. 1999). Harri eta
herriko poema eza guneta koa da Zorrotzako portuan aldarrika, berta n amaiera ema ten
zi on poeta beti pa ratuko dela gi zona ren alde alda rrika tuz, hori i zango zen bere
ma ndatua, Oterok esandakoa ederto doitzen da mandatu horri:
Berriro ere gizona da interesatzen zaidana, baina ez gizona norbanako isolatu
baten gisan, baizik eta egoera historiko jakin batean txertatutako kolektibitate
baten kide gisa. (Bl as de Otero i n Ca stellet 1960, 85)21
Espainiar poesia sozialaren disposizio estetikoak, forma ri dagokionez, Ares ti ren
euska ra kla roan itzultzen di ra . Poeta sinbolistak ez bezala, poeta sozialak hi tza ren
komunika zio-funtzi ora buelta tu beha r du, berehala benetako esanahia transmi ti tzeko,
burgesia rentzako produkzioa ba ztertuz, herri xehea ri zuzendutako produkzioa egiteko
asmoz (Cas tellet 1960, 35). Aresti k Maldan beheran a biatu zuen ildo kulternista alde
ba tera utziko zuen, ildo populistari berri ro ekiteko. Honetan, bertsolari tza ren formak
era biliko zituen, euskara garbizaletasunetik aldenduz.
Harri eta herrik zenbai t kri tika zorrotz jasoko zituen, baina espa rrua trans forma tzen ari
zen eta belaunaldi berriak bere egin zuen, gazteen poeta izenda tuz (Santa maria
1967). Belaunaldi berria ren konfigurazioan i zan zuen eragina Sa rasolak liburua ren
ha rreraren gainean idatzitakoari erreparatuz a tzeman daiteke:
Orduezkero idazle txar baten liburu debekatua da euskaldun askorentzat.
Euskaldun gazte askok ez dute ordea hola pentsatzen: Donostiako Biblioteka
Probintzialera joaten naiz estudiatzera. Harri eta Herri da han estudiatzen duten
unibertsitarioek

ateratzen

duten

euskal-liburu

bakarra

(euskal-liburuak,

euskerazko liburuak dira). Ba dira univertsitarioak euskal-literaturan liburu hau

21

Una vez ms es el hombre lo que me interesa, pero no ya el hombre considerado como

un individuo aislado, sino como miembro de una colectividad inserta en una situacin
histrica determinada.

97

bakarrik ezagutzen dutenak. Euskera jakin gabe liburu hau erosi duten
unibertsitarioak ere ezagutzen ditut. Norbaitek euskal-literaturataz zerbait
galdetzen badit, Harri eta Herri lagatzen diot. Orain arte arrituta gelditu dira
danak, ez baizuten usten euskal-literatura mailla ortara iritxi zanik. (Sarasola
1966)
Euskal i rakurlegoa ren transformazioak ere liburua ren ha rrera erraztu zuen.
Desa rrollismo ga rai ha rtan, langile ja torriko i kasleak uni bertsita tean ikas teko aukerak
apur ba t zabaldu ziren, ga zteak lehen apaiztegietan euskal kul tura eta politi karen berri
ba zuten, oraingoan uni bertsita tean ema ten has ten di ra kontaktu horiek. Euska ra ren
inguruan suspertu egin zen kontzientzia nazionala

zabaldu ahala , ga zteen

euska ra rekiko interesa zabalduko zen. Sa rasolak dioen bezala, erdaldunek ere Harri eta
herri zera ma ten besapean. Honetan ere era ginik edukiko zuen Harri eta herri
ga ztelaniazko itzulpenarekin publikatu izana.
Zentzu horretan, Arestik liburu elebiduna publikatu i zana modu ezberdinetan uler
dai teke. Publiko zabalenari heldu nahian eta euskaldunen gutxiengoa ren jaki tun,
i rakurlego erdalduna eraka r zezakeen euskal li tera tura ri uko egin gabe, euska raz
ida zteari utzi gabe alegia . Gainera , euska ra zko bertsioa ga ztelaniazkoa ren pa rez pa re
ipini ta , euska ra ikas ten hasteko edota erdibididean zeudenei ikasten laguntzeko
aukera ere eskaintzen zuen. Honek ere La Concordiako tertulia lagunei bere ida tziak
i rakurtzeko aukera ematen zion, a zken batean euren erreferentzia talde gisa egi ten
bai tzuten Espainiar li tera tura eta a rte espa rruetan. Bukatzeko, i tzulpena k ere,
Sa rasolak inori entzun ziona ahalbidetzen zuen, euska razko poema

horiek

ga ztelaniazkoek bes telako balioa eduki zezaketela, alegia . Beraz, ez da ha rri tzekoa
eus kalgintza mundutxotik kanpo, Aresti ezagun samar egitea.
Bes te era ba tera esanda, Ares tik obra elebiduna ren bi ta rtez egi ten dio aurre euskal
kul tura espa rruan zegoen anbibalentziari . Ba tetik, bera k ba t egiten zuen euskal
li teratura eus kara z ida tzia egon beha r zuelako us tea rekin, Artecheren El abrazo de los
muertos liburua ren kri tikan agerian uzten zuen hura ez zuela euskal li teratura tza t
ha rtzen (Ares ti 1970c). Are gehiago, euskal kul tura ren funtsa euska ran zela zioen eta

98

1.

Kapitulua. Esparru literarioaren egituraketa, 1953-1979

euska ra rik gabe ez zegoela Euskal Herri ri k22. Bes tetik, baina, apenas eus kaldunik zuen
Euskal Herria ren a ra zoa plantea tu zuen Baia zergatik eta zertarako euskaldun
Azurmendi k pi ztutako ezta baida luzea ren gainean (Azurmendi 1967). Euskal Herri
eus kaldun baten alde eta gizonaren alde ekitearen kontraesan islatzen zuen bertan:
Behin gizonaren alde paratu nintzen. Orain, askok, ideia ederren izenean, lur
honetan, ez daduzkate kontuan gizonaren interesak. (Ares ti 1967c)

K RISELU ANTZERKI -TALDEA

Aurreko epealdian ekin zion Ares tik antzerkia ida ztea ri . Logi koa di rudi herri xeheari
zuzendu nahi zion manda tu apurrerako tresna egokia antzerkia i zatea , masa hedabide
handien falta n. Ipuinen eredu temati koa ja rrai tuz antzerkietako ba tzuk ipuin
bihurtuko zi ren 1961an Toribio Al tzaga Sa ria i rabazi zuen Mugaldeko herrian
eginikako tobera lanaga tik (1961c), eta hurrengo urtean zuen Etxe aberatseko seme
galdua eta Maria Madalenaren seme santua (1962a) obra reki n batera eskura tu zuen
fa mak obrak idazteko enkargua k jasotzera era man zuten. Arantzazuko pasioa ren
egunera keta As te Santuan antzezteko eskatu zioten eta berak eta gure heriotzeko
orduan obra pres ta tu zuen (1964a). Bertan, Afri kako misiolari katolikoek pai ratu zuten
pasioa , deskoloni zazio egoera ko gerra eta sarraskien tes tuinguruan. Antza , ez zioten
antzezteko egoki i ri tzi eta saioa bertan behera gera tu zen. Donostiako Ja rrai antzerki
taldeak, os tera , enkargu egin zionean Beste mundukoak eta zoro bat (1973c) 1964a n
a ntzeztu zuten (Zubikarai et al. 1999, 114).

22

Una Vasconia sin lengua vasca no es Vasconia () dos personas que hablan en lenguas

diferentes no pueden llegar a entenderse. Y el pretender demostrar tan gran verdad en

castellano sera tiempo perdido. La tendra que demostrar en vascuence, y entonces la
demostracin estara de ms, ya que hablando en vascuence, vasco es el que habla vascuence,
y pueblo vasco es el que habla vascuence, hasta tal punto que para indicar en lengua patria
una Vasconia que comprenda la totalidad de la Vasconia histrica ha habido que inventar un
palabra, palabra por otros motivos entraable, pero nicamente considerando ste
verdaderamente deleznable.(Aresti 1986k, 73)

99

Ares ti ren poesiako posizi o-hartze homologoak ha rtuz, Ares tik abangoa rdia eta tea tro
herri koia nahas tu nahi zi tuen. Horreta rako, Kriselu taldea ren sortuko zuen beste
l a gunekin batera, 1966a n:
bere luma gazte-talde haien beharretara jarri zuen. Euskal eszenarioetan
teatroa eraberritu nai zuten gazteen beharretara eta ahalmenetera egokitu zen.
Teatro berri bat behar zen eta Aresti hura eskaintzen ahalegindu zen.
(Saizarbitoria 1973, 9)
Taldeak Ugo Betti, Bertold Brech eta Richard Salva ten obrak taularatu zituen lehenengo
biak Arestik berak itzulita (Aresti 1986i, II:231286). Hala ere, ez zuen luze iraun, handik bi
urtera ETA V. Asanbladaren banaketarekin taldea ere bitan bananduko zen taldea, eta
1968an deklaratutako salbuespen egoerak obrak taularatzea izuga rri zaildu zuenean,
Ares tik taldea berregi teko egin zituen saiakerak zapuztu ziren (Zelaieta 2000, 32).
Kriseluko

taldekide

izan

zen

Saiza rbi toriak a rra zoi

hauei

abangoa rdia eta

herri koitasuna uztartzeko zailtasunak ere gehitzen dizkio (Saizarbitoria 1973, 11).
Edozelan ere, aukera gutxi egon zen berak ida tzita koak taula ra tzeko, Jarrai taldeak
antzeztutakoa z gain, La rtaun taldeak Oia rtzunen Justizia txistulari 1965ean eta
Herna nin Mugaldeko herrian eginikako tobera 1971ea n.

E USKA L KANTA BERRIKO LETRISTA

Antzerkigintzak ez zion bere manda tua zabal tzeko aukera handi rik eman, bera z. Baina
ga rai berean, euskal kanta berriaren etiketapean produkzio eta erreprodukzio gune
berria k zabaldu zi ren musika gintzan, euskal kul tura espa rrua ren produkzio handiko
azpiesparruan euska razko edukiak letrak, alegia zabalduko zi tuen. Antolatutako
ka ntaldietan eus kal kul tura zabaldu egi ten zen, maiz autori tateei desafio i rekiak eginez
(Amezaga Albi zu 1995, 220221). Ares tik ha rrieta n ida tzi tako poema uga ri kanta riek
ka ntatuak iza tera pasa zi ren, kantu zaha r eta berria ren aurrean Ares ti ren eduki eta
formen a rteko oreka egokiak zi ruditen. Aurrena Mi kel Laboak Harri eta herriko kutsu
herri koieko Apur dezagun katea eta Egun da Santi Mamina poemak bere bi ga rren
diskoan musika tu zi tuen (Laboa 1966) azken kantu honen a ktualizazioei a tal ba t
eskaini diot: 4.3. Egun da Santi Ma mina , 303-312. orr. Xabier Letek Euskal Harria
liburuko Euskalerri nerea (Lete 1968) Ares ti aipatu ba rik, aurrena (Zelaieta 1976,

100

1.

Kapitulua. Esparru literarioaren egituraketa, 1953-1979

164) eta liburu bereko Urrilaren 28 egun (Lete 1969) kanta tu zi tuen, Lourdes Iriondok,
berri z, ja torri z ga ztelaniaz idatzi zuen Nereari (L. Iriondo 1969). Pako Aris tik honela
des kribatzen du Ez Dok Amairuren gi roa :
Hortik aurrera jaialdiz beteta agertzen dira urteak Ez Dok Amairuentzat.
Madrid, Zaragoza edo Barcelonako unibertsitateetako ikasle euskaldunek
jaialdiak antolatzen dituzte. Ez Dok Amairu joaten da, Jorge Oteiza eta Gabriel
Arestik hitzaldiak ematen dituzte, 68ko reboluzioa hurbil dago.(Ari s ti 1985, 35)
Ra fael Cas tro musikaria rekin ere elka rlanean ibili zen Aresti Iruea ko Coral de
Cmararekin i nterpreta tuko Nora ida tzi z (Agi rrea zkuenaga et al. 2000, 108). 1971ean
Na txo de Felipe ezagutuko zuen, Oskorri talde sortu berria ri hamaika ka ntu pres ta tu
zi zkion. Handik aurrera , Oskorri rekin ibiliko zen Ares ti, Baionan kontzertua eta hi tzaldia
eskaini zi tuzten elka rrekin (Ares ti 1986e). Hil os tean ere, Imanol La rzabal (Imanol 1976;
1977; 1982; Imanol eta Klabelin Komik 1981) eta Urkok (Urko 1976; 1977b; 1977a)
bere poemak musika tzen ja rraituko zuten. 60 eta 70. hama rkadetan, Joxean Artze edo
Tel esforo Monznekin batera, Aresti euskal musikako letrista nagusia.

E USKA LDUN HETERODOXOA

Harri eta herriren ildoa ri ja rrai tuz, 1966an Euskal Harriak Li zardi Sa ria i raba ziko zuen,
jasotako di rua rekin liburua a rgi ta ra tuko zuen, bere kabuz (Zelaieta 1976, 106), Agus tin
Iba rrolaren gra batuak txerta tuz. Honakoa ere liburu elebiduna iza n zen, baina
oraingoan lau zatieta tik ba t, Iba rrola ri eskaini tako hi ruga rrena Tercera parte: poesa
para Agustn Ibarrola, ga ztelaniaz ida tzi zuen ja torri z eta ondoren euska ra tu. Edo
behintza t hori zen adi tzera ematen zuena gaztelaniazko bertsioa eskuineko orrian
agertzen zenean, euska ra zkoa ezkerrean kokatuz, Harri eta herrin eta Euskal Harriko
ga i nerako zatiekiko aldrebes.
Hala ere, euska razko bertsioak ordura a rtean erabili zuena rekiko berria zen
ortografia rekin a rgi ta ra tu zuen: c tz-ren ordez eta x ts-ren ordez. Arantzazuko
Bil tza rra ren a ta rian, Ares tik ortogra fia eredu ba ten fal tan, euska ra ren gaineko
ikerketek ma rka tzen zioten nora bidea ri ja rrai tuko ziela azaldu zuen epilogo gisa
a rgi taratutako oharrean:

101

Nire eskiribuzko lanetan arrazoirik gabeko anarkia izugarri bat ikusten dutenei
esan behar diet, nire idazteko molde eta tendentziak aldez aurretik pentsatutako
programa bati obeditzen diotela, nire ezagumentuak handitzen ziren araura
aldakorra urrats espaziatuetan burura eramaten dudana, eta Altube maisuaren
azken fin bateko irakatskintzekin nire Don Kixoteren bizitzea buka
dezadanean osatuko dudana. Orduan erabakiko dut, Azkueren eta Altuberen
eskola nagusian, euskeraren ortografia behin-eta-betikoa, gure ortolojia kultural
baten ezagugarri berezia eta zehatza. (Aresti 1967a, 171)
Bere ikerketen ildoekin ba t zetorren ortografia erabil tzeaz gain, askok proboka zio gisa
ulertu zuten ortografia ildo berria. Ildo horreta tik behintzat zihoan Ka rlos Santa ma riari
bidali tako gutunean eman zion azalpenean, bere ortografia ren a rbi tra rieta tea rekin
i rizpide batera tua ren gabeziari erantzunez (Zelaieta 1976, 139). Euska ra ba tera tu
ba ten faltan, honelako posizio-ha rtzeak euskal kul tura esparruan joka tzen du,
l i teratura azpiesparruaren irizpideak aldarri katuz:
Politikoek euskera garbi bat nahiago dute, nahiz eta horrela pobretzen den,
bainan eskritoreak euskara aberats bat behar du, naiz eta horrela zikintzen den.
(Aresti 1967a, 171)
Hala ere bere a rdura na gusia oso bes telakoa zela gaineratzen zuen, hala ziotzan
Sa ntamariari a ipatutako gutunean:
nire liburua, eta argitara atera ez dezadan eman didaten gerra. Euskal editoreen
interes zikina eta kobardetasuna; legeak ematen dituen erreztasunak (Ministerioak ez
argitaratzea akonsejatu dit gaur egunean senzurarik ez omen dago, baina lapitz
gorriak ez dira abolitu); liburua ateratzeko lukurrero modernoekin kontraditu
ditudan zorrak (ez hain interes handikoa, baina tira!). Eta zer gertatuko zait
baldin eta nire liburutik lapitz gorriaz markatutako 25 poemak kenduta ere,
aterako dudanean, Ministerioak sekuestratzen badit? Nola pagatuko dut
Kajarekin hartu dudan zorra? Hori da inportantea niretzat, Santamaria jauna, eta
ez Hak harmatu duen iskanbilla edo C-ak harmatuko duena. (Gabriel Aresti in
Zelaieta 1976, 139)

102

1.

Kapitulua. Esparru literarioaren egituraketa, 1953-1979

Inda rrean ja rri zen 1966ko prensa legea rekin, aurrez eza rri tako zentsura ren ordez,
erantzukizun penal eta zibila eza rri zen. Hala ere, Ares tik kontsul ta boluntarioa egin
zi on Informazio eta Turismo Mi nisterioa ri , ja torrizko bertsioa a rgi ta ra tu ote zi tekeen
jaki teko. Bertan, 120 poemeta tik 82k ezezko gomendio jaso zuten. Zentsoreek
sepa ra tismoa eta komunismoa goraipa tzea eta blasfemia leporatzen zioten. Azkenean,
60 poemako liburua a rgi ta ratu zuen, poema batzueta ko aipamenak alda tu edo
ezaba tuz (Txillardegi, Aicol ma rti ria, ETAren ordez Bilbao-Athleti c) (Torrealdai
1986b).
Euskal Harrian a rgita ra tu ez zi tuen horiek, os tera , Harrizko Herri Hau (Aresti 1970a)
liburua ren lehen pa rte ia osoa osa tuko zuten, bertan Euskal Harrian a rgi tara tu ba rik
gera tu zi ren 31 poema a gertu zi ren. Oraingoan ez zuen kontsul ta bolunta riorik egin eta
zuzen-zuzenean a rgi ta ratzeaga tik kri minalki prozesa tua i zan zen Ares ti (Torrealdai
1986a ). Honen ondorioz Euskadiko Alderdi Komunis tak paskina atera zuen Egia bat
esateagatik poema Iba rrola ren i rudi ba teki n batera , zentsura egoera salatuz (Zelaieta
1976, 118). Aleak bahitzeko a rra zoiak topa tu bazi tuzten ere, Ordena Publikoko
Tribunalak a rtxiba tzeko agindu zuen, liburua ren bahiketa k publikazioa k baino oia rtzun
handiagoa emango ziolakoan (Torrealdai 1986a ). Hau ez zen i zan autori tateekin eduki
zuen a ra zo baka rra , aurretik ere poli zia etxera joan zi tzaion Lur a rgi taletxeak a rgi ta ra tu
zuen Elsa Scheelenen egileaz, Txillardegiz a legia, galdezka (Zelaieta 1976, 176).
Hala ere, liburua publikatzea gati k denuntzia ipiniko zuen Mi nisterio berak Jos Ma ra
de Ipa rra gui rre Sa ria eman zion Harri eta Herri liburua ri 1969an. Ordainsaria Kriselu
a rgitaletxera zuzendu zuen, bertan bera k euska ra tutako da Portelaren Nekazariaren
dotrina (da Portela 1969) eta Meaberen 14 alegia (Meabe Bilbao 1969) zein Harri eta
herriren berra rgi talpenera (Zelaieta 1976, 160). Bere lagun komunistek zein euskal tzale
askok ez zuten ontza t hartu Ares ti gobernu fra nkista k antola tutako sa riketa batera
aurkeztu izana , Ares tik, baina, es ta tuak euska ra ri egi ten zion errekonozimendu txikia
aprobetxa tu beharra i ri tzi omen zion (Dionisio Blanco in Gimnez Peri cs et al. 1999,
82; Korta za r 2003a , 72).
Ga rai honeta rako Ares ti fi gura polemikoa da . Euska ral kul tura eta euska ra ren
ba tasuna ren gaineko posi zio-ha rtze eta haueta rako era bilitako moduek sektore
ba tzuek persona non grata i zenda tzera eraman zuten. Polemi ketan pa rte ha rtzeko

103

hedabide nagusia euska ra zko aldizka riak i zango zi ren. Hasieran, 1964ti k 1967ra Zeruko
Argian, Hierro egunka ri

falangis tan

gaztelaniaz

noski ,

Euskadi ko

Alderdi

Komunistako Arragoa zein Txistularin aldizka rietan puntualki pa rte ha rtuz. Ondoren,
1970ti k 1973ra Anaitasunan ida tziko zuen. Lau teatro arestiar liburua ren kontrazalean
hona ko i nskripzio hau ageri zen:
Gabriel Arestik itxiak zituen Zeruko Argia, eta nola ez, Agureko ateak, orain
Anaitasunakoak ere itxi bide zaizkio. Beraz, hitza debekatua du euskal aldizkarian
(Aresti 1973c, kontrazala)
Honen gaineko kexuen ondori oz,

Ares tik gutuna bi dali zion

Anai tasunako

zuzenda ri tza ri, bertan a teak i xte hori azalduz: a rtikulu ba tzuk ez zi zkioten publikatu eta
bes te ba tzuetan ortogra fia eta morfologia aldaketak eginez (Ares ti 1973d). Lurreko
lagunek ere inprenta tik bere Nekazarien dotrinari orri bat erauzi ziotenean, haserre
galanta hartuko zuen. Aldi zka ri edo edi toreren batek erantzukizun legal edo sozialak
sahiesteko orri ren bat edo esaldiren ba t aldatu edo ezabatzen zionean, bera k salatu
egingo zuen. Honela ma nten zi tekeen bere hi tza ga rbi , egia esa teko zina bete ahalko
zuen: inoiz, / inola , / inun / eznaiz / isilduko (Ares ti 1964b, 68). Poeta
ma da rika tua ren rola joka tzen zuen eta, aukera zuen horietan, lau hai zeta ra zabaltzen
zi tuen

pai ra tutako

a rbuioak.

Poeta

outsiderra ,

gainerakoen

a rbuioak

errekonozi menduen ekonomian inberti tzeko joka tzen zuelako, a rbuio horiek bere
egien i zaera transgresorea demos tra tzen zutelako. Mundu honetako frakasoa
berresten zuen, Cuarta vez Nerea ante el futuro (Ares ti 1967a , 148-150) poemari
erreferentzia eginez:
Haranburu-Altunak nahi badu, beste egun batetan esplikatuko diot nola sortu
zen Harri eta Herri (bere parte handia eduki zuen San Martinek haren
publikazioan), zein bakartate handitan izan zen kontzebitua, nola argitaratu zen
kasualitate bategatik nola izan nintzen gonbatitua (Zeruko Argia aldizkariaren
orri-aldeetatik, bufoi, ero eta blasfemo deitu ninduten), eta nola azkenean
Harri eta Herriren kausaz ogibiderik gabe gelditu nintzen (Lurdesek kantatzen
duen Hire ahizpei esaien, ttikia, zergatik etxean ez dagoen ogirik hori hartako
frutu eta ondorio da). (Ares ti 1971)

104

1.

Kapitulua. Esparru literarioaren egituraketa, 1953-1979

Euska ra ba tua ren alde joka tu zuen belaunaldiak euskal na zionalismoko sektore
askoren a rbuioa eta boikota jasan bazuen, Aresti izango zen diana nagusia , Enbor eta
Agur (J. Jua ris ti 1997, 358) zein ELA-STVko Lan Deya al dizka rietan (Zelaieta 1976, 153).
Euskal nazionalismo berriak ere alda rrika tzen zi tuen zenbait proposamen ipiniko zi tuen
duda tan, lehen aipatutako artikuluan:
Hemen [Bilbao, Barakaldo, Etxebarri] euskaldun batzuk bizi gara; gure
haurrentzat euskal eskolak behar ditugu (). Baina kale arte honetan dauden
erdaldunentzat euskal eskolak zabaltzea, eta bertara erdaldun umeak bortxatu eta
behartzea, hori faszismoa da. (Aresti 1967b)
Honela , Bilbon hi tzaldi ba t eman behar zuenean, fuera ka egingo zioten ha rrera ba tzuk
(Gereo 1968). Hala ere, i rainak bihurtzeko gai tasuna zuen, poeta outsiderra higuindua
iza ngo zela aurrera tu izan zuen 1960ko hi tzaldi ha rtan, poesia hori gorpuztean
engaiatuz (Ares ti 1960f). Ares tik Hiztegi ttipia a rgi ta ra tu zuenean (Ares ti 1973b) honen
gaineko iruzkinik ez argi ta ra tzea era baki omen zuten aldizka riek. Arra zoia honakoa
omen zen:
Espaolista omen naiz, eta hori bekatu da Euskal-Herrian. Hala baitabiltza
Euskal-Herriko asto guztiak arrantzaka: Aresti, puta-seme, espaolista, marikoia,
marxista, faltsoa! (Baina gero ene poesia firmatzeko ez dadukate batere
disimulorik.) (/) Etiketa polita jarri didate! Digute! Honela, euskaldun
irakurleengandik separatu nahi gaituzte. Intsulto-gisa erabiltzen baitute hitza,
baina alegia, beti ezkutuan, beti belarrira, hitz hori horrela erabiltzea bizi garen
lejislaziotik kanpoan baitago; hoiek, bere mintzaeran, ni hitzak, espaolista eta
marxista, sinnimo bezala erabiltzen dituzte, eta zertarako eta nola (batez ere
nola) esplikatu espaolistentzat espaolistak ez direla marxista, eta marxistentzat
espaolistak ez direla marxista? Batez ere, nola hori esplikatu legetik kanpora
erori gabe? (Ares ti 1973a , 210)
Ipa r Euskal Herri tik, Jokin Apalategi eta Paulo Iztuetak Begiarmen ezizena rekin Sei
idazle plazara liburua a terako zuten bi tomotan (EFA, 1974), bertan Mi txelena , Aresti ,
Larresoro (Txillardegi) aurrena eta Gotzon Ga ra te, Joxe Azurmendi eta Gurutz
Ansola ren kri tika i deologikoa egingo zuten ondoren. Euren asmoa li teratura kri tika tik

105

aldendu egi ten zela ona rtu egi ten bazuten ere, idazleak aukera tu eta haien gainean
kri ti ka ideologikoa eginez, euskal espa rru poli tikoa ren errefrakziotik abiatutako
l i teratura kritika egiten zuten funtsean:
Aresti, poeta den aldetik, aparteko tratamendu bat merezi du, beste molde batez
egina segurki ere. Guk, ordea, haren pentsamoldea nolakoa den aztertu nahi
dugularik, poesietatik baino gehiago haren artikuluetatik aterako ditugu gure
oraingo kritikabideak. (Begiarmen (Pa ulo Iztueta eta Jokin Apalategi ) 1974,
1:112)
Kri tika erasokorra zen Mi txelena eta Txillardegiren kasuetan ez bezala perfilatzen
a ri zen eta ETAren gida ri tzapean gauzatuko zen balizko proiektu nazionaletik kanpo
koka tzen zuten bertan. Joera honek frankismoa ren gainbeheran euskal litera tura
espa rruan emango den tentsio berria aurrera tzen du, espa rru poli tiko berri tik euskal
kul tura esparrua kolonizatzeko saiakerak.
1970an alaba jaioberria eta ai ta galdu ondoren gainbehera etorri ko zitzaion.
Laudorioei uko egiten zien poeta , mundu honetako sufri ka rioa ona rtzen zuen ofizioa
muturreraino era man i zan balu bezala , 1972an bere anaiak eduki zuen gai xotasun
psikologikoak jota ote zegoen susmoak ha rtu zi tuen. 1973ko bukaeran gibel
gai xotasunak jota baja ha rtu zuen lanean eta Ea n erosi berri zuten etxean ha rtu zuen
erreti roa. 1975eko ekainaren 5ean, ebakuntza baten ostean, hil egingo zen.

1.4. BELAUNALDIEN ETHOS EUSKALDUNA

Ha ustura ren belaunaldiak zenbait disposizio estetiko pa rteka tzen zituen, euska ra ren
ikasbidea rekin ha rremanetan, euskal kul tura eta li tera tura ren gaineko posizi oha rtzeetan itzuliko di renak. Horrekin harremanetan, euskal kul tura n ema ten den
genero-espezializazioa ere jorratuko dut a tal honetan.

106

1.

1.4.1.

Kapitulua. Esparru literarioaren egituraketa, 1953-1979

HAUSTURAREN BELAUNALDIA

Ikerketa askok Burgosko prozesua ren inguruan koka tu dute euskal na zionalismoa ren
agerpen publikoa ren fasea (Gurrutxa ga 1985, 133148), ordura a rte isilpean eman izan
di ren eki ntzek kaleak ha rtzen di tuzte. Euskalgintzan ere suspertze i tzela eman da .
1970-71 ikas turtean 11.885 ikasle da go ikas toletan, handik hi ru urtera i kasle kopurua
bi koiztu egingo zen. Helduen alfabeta tzen eta euskalduntzera ko gau eskolak ere
za balduz doaz. Arl o politi ko, erli jioso zein linguis tikoan zaha r eta ga zteen a rteko aldea
gero eta naba rmenagoa suerta tzen da egoera ren gainean a ri tzerakoan. Euskal kul tura
espa rruko pertzepzio-oina rrian belaunaldi berria ren etorrera zabaldu egi ten da . Arlo
politikoan ETA erakundea ren hegemonia ren inguruan sortutako belaunaldi berri hori ,
euska ra a rloan h-ren eztabaida eta erabilera ren agertuko zen. Gi za rte espa rruko
elementu guzti horiek zeha rka tuta, Sa rasolaren Euskal literaturaren historia (Sarasola
1971) li burua k bi ida zle belaunaldi ipiniko zi tuen aurrez aurre. Bateti k, belaunaldi
za ha rra , klerikala , baserri ta rra eta euskaldunzaha rra . Bes tetik, belaunaldi gaztea ,
l a ikoa, kaletarra eta euskaldunberria.
Aurrez aurre zeudekeen bi belaunaldiek pa rteka tzen zuten pertzepzio-modua rekin ba t
zetorren Sa rasolarena , nahiz eta bere i ra kurketa belaunaldi berria ren lubaki tik egina
iza n, horren lekukotasuna bes te hainba t a rlotan erraz topa li teke. Hala ere, Sarasola ren
ikerketa

zientifi koak, pertzepzio-modu nagusiekin ba t etortzeaz

gain, inda r

performa tiboa zeukan, Mi txelena eta Villasanteren 1960ko Historia de la literatura

vasca-ren os tean, haus tura ren belaunaldia ren (J. Jua risti 1987b, 105) litera tura
sistemati koki a ztertu zen aurrenekoz goi ztiarregiak zi ren liburuak Aresti , Txilla rdegi ,
Sai za rbi toria eta enpa rauak a ztertzeko, Villasantek eranskinean ema ten du haien berri
bi garren a rgitalpenean (Villasante Corta bitarte 1979).
Euskal kultura espa rruan euska ra k ha rtu zuen zentralita tea argia zen ga rai honeta rako.
Euskal na zioa eta kul tura euska ran oina rri tzen zen heinean, espa rruko kapital
sinbolikoa euska ra gaitasunera itzul zi tekeen. Honen lekuko, ETAk Euskal Herri ko
etorkinei euskal na ziotasunerako sa rbidea erra ztuko zien eus kara ren ikasketa ren
bi ta rtez (Juregui Berecia rtu 1985, 135, 163). Eus ka ra i zango da onda rea ren gil tza ,
berei zga rria eta lurralde eta his toria oso ba t ehuntzen duena (Gatti 2007, 49).
Alfabeta tzea eta euskalduntze progra mak eta ikas tolen mugimendua euskal proiektu

107

na zionala ren ezinbesteko tresna gisa ageri di ra. Produkzi o eta erreprodukzio gune
hauek i kasleak errekluta tzeko zuten gaitasuna euska ra i kasteak agintzen zuen
errentagarritasun sinbolikoari zor zitzaien.
Euska ra ren gaineko illusio berria zabaldu ahala, belaunaldi berriei beste pertzepzi omodu ba t gainja rtzen zaie, euska ra ren inkorpora zio-modu di ferentei da gozkiena :
euskaldunzaha rra eta euskaldunberria . Euska razko merka tu linguistikoa objetibatze
bidean zegoen unean, euska ra egoera pra ktikoan atzeman li teke batik ba t, habi tusean
hain zuzen ere (Bourdieu 2008b, 20). Belaunaldien pertzepzio-ka tegorien na gusitasuna
euska ra ren inkopora zio eta pertzepzio modu di ferenteetan dituen oina rriei
errepa ratuko diet ja rraian, 50. eta 60. hama rkadetan hezi tako idazleen hi zkuntzahabi tusa ri hain zuzen ere. Zabalago begi ratuta ere, euskal kultura ren hi ru inkorpora zio
modu a tzeman l itezke hiru habitus-kategoriatan: eruditua, erlijiosoa eta a utodidakta.
Forma eta edukiaren a rabera banatutako euskal kul tura ren espa rruan, erudituei
zegokien euskal kul tura ren edukiak zeda rri tzea . Zientziek berebiziko ga rrantzia eduki
dute historikoki euska ra ri lotutako nortasuna eraikitzera koan (Ga tti 2007, 5358).
Beren eus kal kul tura ko posizioa kapi tal kulturalari zor zaio ba tik ba t, giza rte-espa rruko
propieta te espezie di ferenteetan objektiba tua: Salamanca ko Unibertsi ta teko Ka tedra
Mi txelena ren kasuan, Sao Paoloko Bienaleko sa ria Oteiza ren kasuan edo Real Sociedad
Espaola de Antropologa , Etnogra fa y Prehistoria ko kidetza Ba randia ranen kasuan.
Beren inbertsioak euskal kul turan joka tzen zituzten neurria n, Espainiako gi za rteespa rrua ren kapi tal-akumulaziorako zailtasunak zi tuzten, baina aldi berean prebenda
horiek ukatzen zi ren neurrian, balizko euskal giza rte-espa rru propio ba teko dominazioa
zi urta zezaketen.
Euskal kul tura espa rruan joka tzeko edukieta ra bidera tutako kapi tal kul turala beha r
bes tekoa den neurrian, euska ra ren inkorpora zioa ez da ezinbes tekoa suerta tzen.
Oteiza ren kasuan bereziki a rgia da hona koa . Behin bere proiektu a rtis tikoa buka tuta
(concl uido), ez zuen euska ra z i kasi beha rri k. Ez da kasuala Oteizak eus kal habi tusa ren
bes telako elementuak balori za tu izana , euskal estiloa hain zuzen ere: txa pela ezker
eskua rekin a tontzea ren moduko gorputz-hexisei errepa ra tuko zien (Oteiza 2003, 69).
Horrek, noski , ez du euskal etimologi zaletasunik oztopatzen, eta Oteiza k hutsa
hi tza ren inguruan egindako saiakerak dira horren adibide (Oteiza 2007, 140144).

108

1.

Kapitulua. Esparru literarioaren egituraketa, 1953-1979

Mi txelenak, ordea , euskal filologia eta li tera tura ren ikerketan inberti tuko zuen bere
ka pital kulturala. Honi esker, belaunaldi berrien gida ri eta euska ra ba tua ren
bul tzatzaile izango zen (J. Juaristi 1987b, 108)
Forma landu zuten idazleen a rtean, os tera , euska ra ren i nkorpora zio modu di ferenteak
di ra habitus di ferentzialak osatzen zi tuztenak, habi tus erli jioso eta a utodidakta
izenda tu di tut. Euskal kul tura espa rruan joka tzen zuten habitus di ferenteen gaineko
propieta teak bat da toz aipa tutako pertzepzi o-moduekin, zaharra eta berriaren hitz
ahaideek defini tuko dute ba ta zein bes tea . Giza rte egituran zuten posizi oak eta
belaunaldien a rteko bita rteka ritzak ba t egi ten dute, pertzepzio modu hauek
euska ra ren inkorpora zio modua ren a rabera defini tzerakoan. Lehenak produkzio eta
erreprodukzio-gune

erli jiosoetan

barnera tu

badu

euska ra,

biga rrenak

lan

i ndibidualaren bitartez egin du.

Gerra zibilaren a urreko susperraldian, euskal kul tura ren produkzio eta erreprodukzio
guneek euska ra ren ikasbidera ko edota ofi zio ka zeta ri tza edo euskalgintza laikoak
eskaintzen ba zituzten ere, 20. eta 30. hama rkadetan jaiota ko idazleen a rtean,
a utodidaktizismoa edo erlijiotasuna zuten euskararen i nkorporazio-modu nagusia.
Erlijosoen kasuan, euska ra ren inkorpora zioa ethos erlijioso ba ten ba rnera keta rekin
ba tera ema ten da . Indus trializazio eta hi ri gintza prozesua k baserri -gi roak ere ba ztertu
zi tuen, berta n jaiotakoek maila-igoera ziurta litzaketen i kasketetara ko sa rbide oso
mugatua eduki ta , apaiztegia edo monastegia zuten ikasketerako aukera rik egokiena
mai z ga ztelera beha r bezala ikas teko bidea ere bai. Elizako zenbait sektorek euskal
na zionalismoa reki ko eduki zuten gertutasuna Eliza ren erakundeek zuten autorita te
frankis tekiko babesa rekin konbina tuta, ez da ha rri tzekoa gerraos teko euskalgintza ren
l ehen hastapenak a paiztegi eta monastegietan eman i zana.
Gune hauek [apaiztegi eta klaustroek] osatzen dute hizkuntza kultua baten
iraupenerako gune bakarrak, frankismoaren aldi handi batean zehar, berrogeita

109

hamargarren hamarkadan eta hirurogeigarren hamarkadako zati handi batean.

(Prez-Agote 1986a, 123) 23

Jaime Kerexeta Arantzibia a paiza, Ni kolas Al zola Bitao lasalleta rra edota Bi toriano
Ga ndiaga , Feli x Bilbao edo Joxe Azurmendi frantziskota rrek talde honeta n koka litezke.
Li rudikeena ren kontra , belaunaldi berri ko ida zle hauetako askok euskaldun-fededun
ima gina rioa ren haus tura ren alde egingo zuten, bereziki Arantza zuko fra ntziskota rrek.
Berta n Jakin aldi zka ria sortuko zuten teologiaz eta filosofia z euska raz ja rduteko.
Euska ra ren kulturbidea hobekien ordeztuko zuen taldea zen onakoa. Haietako askok
ordena erlijiosoa utzi eta bizitza laikoari ekingo zi oten Azurmendi eta Bilbao.
Autodidaktak hi ri-ja torri ko kaleta rrak di tugu, a rbasoen hi ri rako migra zioa rekin batera
euska ra ren transmisioan haus tura jasan dutenak. Donostian Txillardegi, Pa risen Peillen
eta Mi rande, Bilbon Iri goien eta Ares ti . Euskaldunberriak zi ren, euska ra ren ikasbidea
nia ren teknologian oina rri tutako (Foucaul t 2000) disziplinan treba tua k. Liburutegietako
a rra toiak di ra . Gabriel Aresti eta Txillardegi di ra ordezka ri nagusiak. Ares ti ren kasuan
mai z aipa tzen di ra ikasbide indibidualaren zorrozkeria , zelan Lekuona ren Erderismos
edo Axularren Gero kopiatzen eman zuen gaztaroa.
Autodidakti zismoa z gain hainba t aukera-a fini tatek eza uga rri tzen zi tuzten: EuzkoGogoan hasi zi ren ida zten eta horri es ker ezagutu zuten elka r eta euskalgintza ren
proiektua perfilatzeari ekin zioten, kontrol ideologiko eta filologikoa ren ondorioz,
handik gutxi ra Eganera joko zuten. Gero Euskal tzaindian a ri tuko ziren lanean eus kara
ba tua ren alde (J. Jua ris ti 1987b, 108109). Jon Jua ristik honela deskriba tzen du
bel aunaldia:
Belaunaldi-talde gisa, eta nahiz eta euren artean diferentzia inportanteak egon,
euskal literaturan ordura arte ohiz kanpokoak ziren eta pertsonalitate kolektiboa
ematen zien ezaugarri multzo bat zuten. Haien artean gehien-gehienak euskaldun
berriak dira, hau da, euskaraz, beren kabuz, testuinguru familiarretik kanpo
23

Estos centros constituyen durante buena parte del franquismo, la dcada de los cincuenta y

gran parte de la de los sesenta, los nicos lugares posibles para la pervivencia de una lengua
culta en algn sentido.

110

1.

Kapitulua. Esparru literarioaren egituraketa, 1953-1979

jabetu diren norbanakoak dira. Autodidaktizismo hau beste arlotara zabaldu

egiten da: ia guztiek unibertsitate-hezkuntzaren gabezia filologia, gizarte zientzia
eta abarren irakurketa bizi eta desordenatu baten bidez ordezten dute.
Nazionalistak dira, baina honetan ere, nazionalista berriak. Frankista edo
sozialisten semeak, ez dute tradizio familiar aranistarik ezagutu. Neurri handi
batean, konbertsoen ohizko fanatismoa dute, baina aldi berean nazionalismoaren
oinarri nagusi askorekiko distantzia kritikoa hartzen dute. () Agnostikoak,
ateoak era argian ez diren horien kasuan, ez dute aukerarik galtzen beren
antiklerikalismoa adierazteko, zeinak euskal literaturaren moduko ingurune
batean aurreko belaunaldiaren berehalako etsaigoa

ekarri behar

zien,

madarikatuen fama bereganatuz. (J. Juaristi 1987b, 109) 24

Bi disziplinamendu-modu edukiko di tuzte, erakunde osoan (Goffman 1984, 17)
oina rri tutako disziplinamendu erlijiosoa eta niaren teknologian (Foucaul t 2000)
oi narritutako disziplinamendu a utodidakta.
Autodidakta ren orpotik euskal kul tura ren espa rruan pertzepzio-modu berria eza rriz
joango da , urtez urte eraikita koa eta Sa rasolaren liburuan bildua eta pertzepzio-modu
na gusi gisa eza rria. Zentzu horretan, belaunaldi aldaketa i zango da berria eta
zaharraren a rteko diferentzia ulertzeko kataliza tzaile nagusia . Belaunaldi -faktoreak
24

Como grupo generacional, y a pesar de que entre ellos existen importantes diferencias,

presentan una serie de caractersticas que les otorga una personalidad colectiva con rasgos
hasta entonces inslitos en la literatura vasca. Hay entre ellos una mayora de euskaldun
berriak, es decir, individuos que han adquirido el euskera fuera del contexto familiar, gracias a
su propio esfuerzo. Este autodidacticismo se extiende a otros terrenos: casi todos suplen la
carencia de una educacin universitaria con lectura intensa y desordenada de obras de
filologa, ciencias sociales, etc. Son nacionalistas, pero, tambin en este caso, nuevos
nacionalistas. Hijos de franquistas o socialistas, no han conocido una tradicin familiar
aranista. Tienen, en buena medida, el fanatismo propio de los conversos, pero adoptan a la vez
una distancia crtica hacia muchas de las premisas fundamentales del nacionalismo. ()
Agnsticos, cuando no claramente ateos, no pierden ocasin para poner de manifiesto su
anticlericalismo, lo que en un medio literario como el vasco deba atraerles de inmediato la
enemiga de los escritores de la generacin anterior y granjearles cierta fama de malditos.

111

espa rru horretan gerta tutako tra nsforma zioak jantzi egi ten di tu, baina ez di tu hauek
azal tzen. Zilegi di rudi galdetzea zer nolako aldaketa k gerta tu zi ren euskal kul tura ren
espa rruan eta zernolako agenteak produzi tu eta koka tu dituen. Bes te modu batera
esanda , belaunaldi -fa ktoreak euska ra ren alde talde sozial berriek euskal idazle egiteko
saiakera azaldu beha rko luke eta horreta rako euskal kultura esparruan suerta tutako
aldaketei errepa ra tu beha rko genioke. Honen ondorioz, soilik sor dai teke pertzepzi omodu berria: egin beha rrekoa ren pres kripzioa i zango da , baina ba tez ere egin beha r ez
denaren preskripzioa.
Bi modu nagusi daude, bera z, ida zletza ra ko sarbi dean eta sarbide honek i dazketa
eredu diferenteak baldintza tuko di tu, nia ren teknologia ezberdinen adiera zpide.
Ida zketa erlijiosoa k hi ruga rren pertsona erabiliko du erruz, ha giogra fia edo poesia
epikoa iza ngo di ra nagusi (Orixeren Euskaldunak), Bestea ren begi rada eza rtzen da ,
Jainkoa rena i zan, i zan gi za rtea ren ikuspegi ziklikoa (Azurmendi 1976, 3747).
Txillardegi eta Ares ti ren kasuetan, ordea ba rne ahots baten bi ta rtez adiera zten da
ingurua, eus ka raz idazteko autoinposa tutako beha rri zana ri era ntzunez. Ba rne ahotsa
da , kaleta rrei buruzko eta kaleta rrentzako li tera tura egin nahi den heinean, kanpomundu ez euskalduna rekin

talka egin beha r dutelako. Txilla rdegik egunka ria ren

disposi tiboa z baliatuko da horreta rako, bere esperientziak lehen pertsonan ida zten
duen pertsonaia eraikiz (J. Jua risti 1987b, 115). Ares tik, ordea , ni poetikoa edukiko du
abiapuntu eta Bilbo erdaldunak bera zelan astintzen duen a zalduko du. Aldi berean
ida zketa modu hau euska ra ren ikasbidea reki n oso lotuta dago, ida zleak euska ra rekiko
eduki duen ha rreman zorrotza ren ondori o. Ida zleok eus ka rarekin sekretuzko
ha rremana dutela esan daiteke ia , Leturiaren egunka ri ezkutua edo Aresti ren ni
poetikoa, inguruak kodetzeko modu propioa dute.
Hurrengo urteetan, euska ra zko korpusa eta era kundeak (i kastolak, euskaltegiak, e.a .)
sus tatu ahala, euska ra ren ikasbidea aldatuz joan ahala , autodidakta kaleta rren eredua
i nposatuz.

112

1.

1.4.2.

Kapitulua. Esparru literarioaren egituraketa, 1953-1979

EUSKALGINTZAKO GENERO-ESPEZIALIZAZIOA

Euska ra batua ren proiektua erlijioso-frantziskota rren eta autodida kten proiektuei
loturi k a geri da . Frantziskota rrek Mendebaldeko goi -kultura eztabaidak zeka rtza ten
bi ta rtean, autodidaktek Mendebaldeko li tera tura ren homologoa zen li tera turan
a ri tuko zi ren, eruditu ba tzuek diziplina zientifiko ani tzez baliatuko zi ren euska ra ren
ezagutzan sakondu edota honen norabide berria legiti matzeko. Honek ma rka tuko zuen
euska ra batua ren norabidea . Baina bada ga rapen berantia rra goa izan zuen beste
era gile bat: ikastolen mugimendua.
Orain a rte gizonezkoez a ri tu banaiz, egile-esta tusa izan zuten horiek gi zonezkoak izan
zi relako izan da , Lourdes Iriondo eta Arantxa Urretabizkaia izan zi ren 70. ha ma rkadan
a gertu ziren lehen salbuespenak.
Euskalgi ntzan nolabaiteko genero-espezializa zio bat eman zen 60. hama rkadan zeha r,
gi zonezkoek idaztea ri eki ten zioten bi ta rtean, emakumeek ikastolan andereo
zi ha rzuten. Ez da kasuala Iriondo andereo gisa ari tu eta Urretabi zkaia saiatu izana .
Lourdes Iriondoren lehen idatziak Urnietako ikas tolako haurrekin taula ra tu zi tuen
antzerki obren a rgi talpenak Martin Arotza, Jaun Deabrua (Gero, 1973), Buruntza
azpian, Dena hankaz gorako (Gero, 1975) zein haur-li tera tura izan ziren Asto baten
malura, Hego-haizearen ipuinak (Gero, 1973). Aldi berean, Ez dok amairun eta ,
bereziki , Xabier Leterekin egindako musikak egin zuen ezagun, Arestik Euskal
Herri aren nobia deitzen omen zion (J. M. Iri ondo 2006, 15).
Arantxa Urretabizkaiak, os tera , Donos tiako Egiako ikas tolan andereo lana bilatu
zuenean, espaolista izana gati k ez zuten kontra tatu (Urretabi zkaia 2012). Hala ere,
Lur a rgi taletxean a ri tu zen Frantz Fanon i tzul tzen (Lur, 1970), eta hura i zan zen
Zergatik panpox? (1979) nobela rekin errekonozimendu zabala jaso zuen lehen
ema kumea.
Euskalgi ntzan

a ritu

zi ren

emakumeen

i kusgai tasun

eskasa ,

andereoa ren

idealiza zioa rekin konbina tzen da . Ida zle gi zonezkoek haus tura ra ko beta zuten
bi ta rtean, andereo idealiza tua ri ikastolen uga zaben diziplina zorrotza ja rrai tzea
zegokien. Honen adi biderik eza gunena Adela Ibabek pai ra tutakoa izan zen, Ares tik
letra eta Oskorrik musika ipini ziolako (Oskorri 1979). Arrasa teko ikas tolako

113

sortzaileetako ba t i zanda ere, bes te lankideekin batera kalera tu ondoren, abortu

klandestino ba tean hil egingo zen (Arana 2012). Ikastoletan ere eus kal kul tura
espa rruan ematen a ri zi ren ti rabi ra berbera k ema ten a ri zi ren, belaunaldi zaha r eta
berria ren a rtean. Adela abes tiak ikas toletako andereo berria omentzen zuen
(Fernandez 1994, 271275).
Ikas toletan suerta tutako ga tazka horiek ba t datoz bere insti tuzionalizatzea ren
has tapenekin. Gernika ko Es ta tutua ren ga rapena rekin ba tera , euskal eskola sistema
publiko ba teki n ins ti tuzionaliza tzen da

euska razko hezkuntza

publikoa . 60.

ha ma rkadan emandako pausoak euska ra merkatu linguistiko ba terako bidean koka tu

zuten eta euska ra ren ikasbidea autodidakti zismo edo erli jiotasunean oina rri tzeari
utziko zion. Gainera, esta tu-apa ra tu berriek euskaldunak beha rko zi tuzten funtzio
publikora ko. 60. hama rkadan sortuz doa zen euskal hedabideez gain, funtzio publiko
autonomikoa ri lotutako ofizioak ga ra tuko di tuzte oraindik ida zle profesional i zateko
aukera rik ez duten ida zleek EITB, Hezkuntza , e.a.. Honela , frankismo ga raian euskal
kul tura espa rruan kapital sinbolikoa pilatzeko balio ba zuen euska raz jaki teak,
autonomia ga raian hizkuntza kapi tal gisa balioko du gi zarte mugikortasunerako
bi dezidorra k topatzeko.

1.5. 1974-1979: AUTONOMIA ETA LITERATURA ESPARRU

AUTONOMOA
Fra nkismoaren bukaerak eta tra ntsizioa ren hasierak ma rkatzen dute ga rai hau.
Korrespondentzien grafikoan aldaketa ba tzuk suerta tzen di ra eta aurreko joerak
inda rtu egiten di rela badi rudi ere, erabili ditudan aldagaiak zehazki isla ezin zezaketen
aldaketa kuali tatiboa suerta tu da . Hala ere, oraindik erabilga rri suerta daiteke gra fikoa ,
joera berri horien norabidea a dierazteko.
Lehen di mentsioa euskal kul tura espa rrua ren forma eta edukien a rteko eskualdetan
berei zten ja rrai dai teke, inertzia ren %31,4 azalduz. Baina oraingoan, Euskal Herri ko
gaiak gainerako gaieta tik aldendutako koka tzen di ra , era a rgiagoan. Kontutan ha rtu
beha r da, genero hau dela guztien a rtean publika zio gehien zi tuena (ikus Taula 21.

114

1.

Kapitulua. Esparru literarioaren egituraketa, 1953-1979

1974-1979, ereduaren laburpena , 380. orr.), honetan bere era gina du tra ntsizioa ren
a ta rian zenbai t gai ri buruz a rgi tara tzeko erra ztasunak zabaldu i zana , bai ta, noski ,
espa rru politi koan i reki tako aukerek gai poli tikoa k jorra tzeko piztu zuen i nteresa ere.
Bes te muturrean, ordena honetan, bertsolari tza eta bertsopaperak, antzerki eta
pas torala , euska ra es kuliburua k eta hi ztegiak, eleberria eta poesia daude. Beraz
ora i ngoan euskal literatura ez da guztiz l errokatzen formaren eskualdearekin.
Bi ga rren dimentsioan, generoa z gain, li tera tura aldi zka rietako zein as teka rietako
aipamen kopurua ren era gina inda rtu egi ten da . Lehengo joera mantentzen bada ere,
li teratura aldizka rietan aipamen bat edo gehiago eta asteka rietan aipa men ba t baino
gehiago eduki tzea ga res tiagoa dela esan dai teke: puntu hauek ez dute lehen bezala
euskal litera tura eskualdearekin bete-betean ba t egi ten. Euskal litera tura eta klasikoak,
eleberria , poesia eta bertsola ri tza eta bertsopa perak kapi tal sinboliko gehien pilatzen
di tuzten generoak badi ra ere, haien a rteko obra ja kin ba tzuk di ra benetan kapital
sinbolikoa pilatzen dutena k. Hau da , ez di ra genero ja kin ba tzuen kri tika sistemati koak
egiten, lehen bezala , baizik eta genero jakin ba tzuetako obra ba tzuena . Bera z, kapital
sinbolikoa ren a rda tza lerro diagonal baten bidez i rudika tu dai teke: bi a rda tzekin du
ha rreman positiboa , lehen eta biga rren a rda tzeko balioetan gora egin ahala kapital
s i nbolikoak gora egingo luke.
Kapi tal sinbolikoa euska ra zko sorkuntza ra makurtu egin da , hau da , eus kal kul tura
espa rruko egi tura duala desegite bidean dago eta errekonozimenduen merka tu
sinbolikoa euskal li tera tura ren i nteresak di tu oina rri . Gauzak horrela, grafi koak
euska ra ren gainean defini tutako eus kal litera tura autonomo batera ko joera a rgia
i s latzen du.
Ikas tolen mugimenduak aurrera ja rrai tzen zuen bi ta rtean, euskal hezkuntza sistema
ba ti bul tzada ema ten a ri zi tzaion. Uda ko Euskal Unibertsi ta tea ren lehen topa keta ere
1973an izan zen, eus ka razko unibertsi tate ba t sortzeko asmoa rekin, euska razko
publikazio zientifikoek ere goraldia edukiko zuten urte hauetan. 1979an Gerni kako
Es tatutua inda rrean ja rtzea rekin batera euskal eskola zein unibertsita te ofizialak
sortzen hasiko zi ren. Zentzu horretan, hezkuntza sistema berriak berma tuko zuen
a rgitaletxeen errenta garri tasuna (J. Landa 1988, 68), honek ahalbidetuko zuen
eus karazko publikazioen produkzio handi bat egotea.

115

Grafikoa 7. 1974-1979, autoreen posizioak espazio sozialean

Baina trans formazio honek eskaintzen zuen a ukera berriekin ba tera , mezenazgo
kolektiboa ren komuni ta tetik merka tua ren giza rtera pasako zen. Ordura a rte egon zi ren
a rgitaletxe txiki gehienak, egitura finantziero ahulekin, 1977erako desagertuz joan
zi ren. Haien ordez a rgi taletxe profezionaliza tu eta handiagoa k sortuko zi ren: Elka r,
Erei n, e.a. (J. Landa 1988, 65-69).

1.5.1.

BERRARGITALPEN ETA OMENALDI GARAIA

Ares tik ez zuen horrenbeste aldaketa eka rri ko zuen tra ntsizioa ren hasiera rik bi ziko,
gai xo ibili os tean, 1975eko ekainean hilko zen Basurtuko ospitalean, diktadorea baino
bost hilabete a rinago. Nekrologika uga ri es kaini zi tzai zkion Ares ti ri , a teak itxi ta omen
zi tuen aldi zka rietan. Bertan, gehienek Ares ti ren i zaera polemikoa a zpi ma rra tzen zuten
(Lete 1975; Ama tio 1975; Kintana 1975; Uxola 1975). Xabier Letek agur hunki ga rria
ida tzi zion Zeruko Argian, haserraldi eta istiluek lausotutako adiskidetasuna ren berri
emanez. Espa rru poli tikoa ren transforma zioen era gina naba rmentzen zuen i ka-miken
a tzean:

116

1.

Kapitulua. Esparru literarioaren egituraketa, 1953-1979

Baina guzti hoien gainetik, gure herriaren egoeraren une kritiko bat zegoen, eta
une kritiko horrek, ideia, jarrera, aukera, iritzi eta erabakien polarizatzera bultza
ginduen. Problema latz batzuek krisis egin zuten (denok azken urte hauetan ikusi
dugunez), eta krisisari erantzun beharrak bakoitza bere postura batzutan ahalik
eta sendoen afirmatzera eraman zuen. (Lete 1975)
Bere azken borondatea ja rrai tuz, lagun eta senideek eliza tik pasa ba rik lurpera tu zuten
bere gorpua (Zelaieta 1976, 273274). Hurrengo kapi tuluetan aztertuko dudan bezala,
Ares ti eta bere obrak errekonozimendu zabala jasoko zuen urteak aurrera egin a hala.
1976an bertan, bere Poemak a rgi ta ra tuko zi tuen bi tomotan Kriselu a rgitaletxeak
Angel Zelaieta laguna ren biogra fiarekin ba tera (Zelaieta 1976), Luis Ha ranburuk ere
Poema guztiak liburua a terako zuen 1976 eta 1979a n Azken harria a rgi ta ra tu gabeko
poema liburua a tera ko zuen, ha rria ren zikloko hi ru liburuekin ba tera . Urte berean,
Espainiako C tedra a rgi taletxeak ere espainia r li tera tura ren bai tako kontsakrazioa
zi urta tu zion Ja vier Atienzak25 pres ta tutako Maldan behera eta Harri eta herri liburu
ba karrean aterea z. Urte horietan ere, autore askoren pa rte ha rtzea eduki zuen Agiriak:
euskal poetak eta artistika G. Aresti-ren omenez (Ares ti 1978) a rgitaratu zuten.
Ares ti ren zenbai t ipuin (Gipuzkoako Aurrezki Kutxa , 1978; 1981; Erein, 1985) eta
poemen (Luis Ha ranburu, 1983) berra rgi talpenak egin zi ren bita rtean, 1986an Susa
a rgitaletxeak, Bilboko Udalak eta Gipuzkoako Foru Aldundiak lagunduta , Ka rmelo
Landa k orain a rtean egin den Ares ti ren obra -bilduma osa tuena argi ta ra tu zuen (Aresti
1986b; 1986c; 1986d; 1986g; 1986h; 1986j; 1986l ; 1986n).

25

Liburu elebiduna izan zen eta kritika zorrotzak jasoko zituen edizio honek, Harri eta herri

Arestik berak eta Maldan behera Jon Juaristik itzuli bazuen ere, Javier Atienza itzultzaile gisa
ageri zelako. Gainera, Mitxelenak liburu honen aurkezpenean Atienzaren hitzaurreko zenbait
oker zuzendu zituen (Zubikarai et al. 1999, 124126).

117

1.5.2.

LEHEN ABANGOARDIAK: HAUSTURA BIKOITZA ETA AITAREN

HERIOTZA

Argi taletxe txi kien krisiarekin ba tera , aurreko urteeta tik euska ra zko liburuek goraldi
ika ra garria i zan zuten, bi ta rtean Olerti desagertu zen 1969an eta pa tu berbera
ja rrai tuko zuen Eganek 1978a n. Baina honeki n ba tera , euskal li tera tura espa rrua ren
lehen abangoa rdiako aldizka riak atera ko zi ren, 1974an Ustela, 1977a n Pott eta 1978an
Oh! Euzkadi. Abangoa rdia berriek haus tura bikoitza egin beharko zuten, ba tetik,
ofizializa tzen a ri zen euskal kultura espa rrua rekiko eta , besteti k, erakundetzen a ri zen
eus kal esparru poltikoarekiko.
Aurretik ere saiakera ba t izan zen 1962tik 1963 Igela. Euskaldun heterodoxoen
errebista bul tza tu zuten Jon Mi randek eta Txomin Peilhenek, baina ez zuen luze i raun.
Enbata Ipa rraldeko aldizka ri abertzaleak Igelarekin i ka-mika i zan ba zuen, a zken honek
autonomia litera rio alda rrika tzen zuen bi ta rtean (Mi ra nde eta Peillen 1962), Oh!
Euzkadik bere proiektua ren berri ema tean, herri -finantziazi oaren bidea aukera tu zuen
Egin egunkariarekiko desmarkatzen zen i roniaz:
Oh Euzkadi ez da herriaren aldizkaria eta ez dugu uste inoiz ere izango denik.
Gauzak diren bezala azaltzea hobe, zertarako engainatu. Gure lana ez dugu
herriari kredito personalak eskatzera bultzatzeko bezain inportantea ikusten. Eta
ez da moralismo pudoroso kontua bakarrik, ez ditugula geuron buruak horrelako
montaje bat egiteko nahiko jantziak ikusten. (Oh! Euzkadi 1979)
Proiektua ri ekin zi otenek beren interes propioak ja rraituko zi tuztela agerian uzten
zuten, ez zi ren beraz herria ren zerbi tzura ipiniko euskal prentsa ren edo politika
espa rruko dekla razioeta tik aldenduz. Are gehia go, Ares tik euskal kul tura ko hutsuneak
betetzeko apos tua egin bazuen, Pott bandak bere lehen alean, euskal kul tura
es parruko hutsuneak betetzeari uko egiten zion:
editoriale bat ez da beti sortzen plangintza kulturalaren hutsuneak
betetzearren. Ez gaude horri begira. Begira gaude begira goiko kamino berrira,
esan nahi baita, ez gaudela inori serbitzeko geure buruak argitzeko baino.
Mekaben Pott. (Pott banda 1978)

118

1.

Kapitulua. Esparru literarioaren egituraketa, 1953-1979

Manu Ertzilla, Jon Jua ris ti , Joxema ri Iturralde eta euskal li tera turan posizio gorenetan
koka tuko zi ren Joseba Sa rri onandia eta Berna rdo Atxa ga iza n zi ren pa rtaide nagusiak.
Joseba Sa rrionandiak beranduago esango zuen moduan, kontra kul tura egi teko jaio
zen Pott, euskal kultura ofi zial ba ten etorrera rekiko hain zuzen ere (Kortaza r 2003c,
112). Hala ere, Berna rdo Atxa ga handik gutxi ra bihurtuko zen, 1990ko Espainiako
Li tera tur Sari Nazionalarekin, euskal idazle ofizial:
Sinbolikoki bederen, esango genuke Garaikoetxeak eta Espainiako erregeak
poeta euskaldunei Aresti eta Orixe egindako erreferentziekin hasi zela prozesu
politiko hori. Literatur sari ofizialekin segitu duen prozesu horrek, Atxagaren
sariaz urrats bat gehiago du. Urrats garrantzitsua da, gaur egun literatur idazle
ofizialik badugu Euskal Herrian Atxaga baita hori. (Ga bilondo 2006, 63)
Joseba Gabilondok Garaikoetxea eta Espainiako Erregeak Aresti eta Ori xeri erreferentzia
egi ten hasi zienean kokatzen du euskal kulturaren ofizializazio horren abiapuntua
(Gabilondo 2006, 63). Abangoa rdian kokatuko ziren idazleak, poetak alegia, Arestiren
poesia soziala gainditu beha rko zuten. Honen ha rira , Jon Jua ristik genero eta estiloen
a rteko harremana azpimarratu du: eleberrian Txillardegiren existentzialismoa nagusi zen
bita rtean, poesian Aresti ren poesia soziala zen nagusi Mikel Lasaren, Joxeanton Artze,
Iratzeder, Lekuona eta Gandiaga26 salbu. Honela, Aresti ren poesia soziala gaindi tzeko
lehen saiakera Ibon Sa rasola ren Poemagintzan (Lur, 1969) iza ngo zen. Honela
a l deratzen zuen Gabriel Celaya eta Arestirekiko:
bata eta bestearen arteko diferentzia nagusia Sarasolaren poemen asmoa ez
zela Espainia lantzea ezta Euskadi eraikitzea ere, baizik eta, argi eta garbi,
poemak eraikitzea soilik. Poesiaren kontzepzio instrumentalaren aurrean
(Celayaren poesia-etorkizunez-kargatutako-arma eta poesia-tresna edo
Arestiren poesia-mailua) Sarasolak poesiaren kontzepzioa jarduera autonomo

26

Felipe Juaristik, ordea, Gandiagaren Hiru gizon bakarka Arestiren eragina eduki zuen poesia

sozialaren baitan kokatzen du (F. Juaristi 2000).

119

gisa aurkezten zuen, poemak deritzaten artefakto-motak helburu. (J. Juaristi

1987b, 128) 27
Sa rasola Ares ti rekin a ritu ba zen Lurren, Pott banda Ares ti ren hegalpean sortuko zen
eta , aurreko belaunaldiak ez bezala , ez zi ren euskararen militante ezta militante
politiko i zango literatura militanteak bai zik. Atxa gak Etiopiarekin (Hauzoa, 1978) Aresti
ga i ndituko zuen, Gabilondoren a buruz (Gabilondo 2006, 6783).
Orain arte aztertutako urteetan, esparru politiko eta litera rioaren arteko lotura sakra tua
mantentzen bazen ere afera na zionalaren eta linguistikoaren artekoa ren bitartez,
Atxa garen belaunaldiak autonomia bilatuko zuen esparru politikoaren frakzio
dominanteekiko (Apalategi Idirin 2000, 6577). Torrealdaik 1976an idazleei bidali zien
inkestan, ETA-V Asanblada zen idazleen erreferente politiko nagusia Kriselu antzerkitaldean haustura eragin omen zuena, alegia. Aise uler daiteke honakoa, euskal kulturako
esparruan autodidakten belaunaldi berriak erlijiosoen belaunaldi zaha rra rekiko
haus tura , espa rru poli tikoan ETAk EAJrekiko suposatutako haustura ren analogoa izan
zen neurrian.
Inkesta berean, i dazle ha ndienak zeintzuk ote zi ren galdetzen zien ida zleei.
Lehenengo laurak euska ra ba tua ren alde a rlo ezberdi netan a ri tu zi ren belaunaldi
berri ko ordezka riak zi ren. Aurrena , belaunaldi berria zena ren eleberria ren eta
mugimendu poli tikoaren erreferente nagusia zen Txillardegi a geri zen. Ondoren, Koldo
Mi txelena hi zkuntzalaria eta filosofia eta saiakera landu zituen Joxe Azurmendi ageri
zen. Ares ti lauga rren pos tuan ageri zen, zazpiga rrena zen Gandiaga rekin ba tera , hama r
i da zle nagusien artean poeta gisa ezagunak ziren bakarrak (Torrealdai 1977, 110111).
Li tera tura espa rru autonomoetan ohizkoa den etengabeko i raul tza ren alda rrikapena
bere eginez, aba ngoa rdia berriek nagusitu eta kanoniza tu zen belaunaldi berri
27

la gran diferencia entre uno y otro resida en que la intencin de Sarasola no era trabajar a

Espaa ni construir Euskadi con sus poemas, sino, lisa y llanamente, construir poemas. Frente a
la concepcin instrumental de la poesa (poesa-arma-cargada-de-futuro y poesaherramienta de Celaya o poesa-martillo de Aresti) elevaba Sarasola la concepcin de la
poesa como actividad autnoma cuyo fin se halla en el tipo de artefactos que llamamos
poemas.

120

1.

Kapitulua. Esparru literarioaren egituraketa, 1953-1979

za ha rtua rekin hautsi beha rko zuten haiek utzi tako euskal kul tura eta politika
espa rruekiko heteronomiari aurre egi teko. Ikonoklastak i zango zi ren haueki ko, baina
Ares ti rekin ha rreman a nbibalentea izango zuten. Ba tetik, poeta kanonikoa zen eta ,
bera z, gainditu beha rrekoa . Baina bes tetik, poeta outsiderra , malgizona , mada rika tua
iza n zen egiak esateagatik belaunaldi zaha r eta berrien a rbuioa jaso eta poeta ga zteen
a l de egingo zuena.
Hogei urte beranduago, Torrealdaik berri ro egi ngo zuen inkesta eta, orduan,
belaunaldi berri -berri ko ida zleak nagusi tuko ziren, ordena honetan: Berna rdo Atxaga ,
Anjel Lertxundi , Joseba Sa rrionandia , Joan Ma ri Irigoien, Koldo Izagi rre (Torrealdai
1997, 475). Eta berri ro ere ekingo diote abangoa rdia berriek etengabeko i raul tza ri .
Bi ta rtean, Ares ti ren erreferentzialtasuna zabaldu baino ez da egi ten; hauxe da
hurrengo kapituluetan aztertuko dudana.

121

2. Kapitulua.
Interpretazio-gune sinbolikoak

2. Kapitulua: interpretazio-gune sinbolikoak

Aurreko kapi tuluan Ares ti ren obra zein ja rduera k euskal kul tura espa rrua ren baitan
suerta tutako

trans formazioen

a rgita ra

a ztertu

di tut,

oraingoan

bes telako

tes tuinguruan murgilduko nai z. Aresti 1975an hil eta gaur egunera a rte 40 urte iga ro
di ra eta horiekin ba tera Aresti ren gaineko na rra tibak osatzeko bita rteka riak osa tu.
Egun poeta ri esleitzen zaion posizioa zein edukiak ulertzeko bi ta rteka ri horiei
erreparatuko diet, i nterpretazio-gune sinbolikoak izendatu ditudanak.
Teresa del Vallek (2000) genero-memoriak aztertu dituenean Ba jtinen kronotopo
kontzeptura jo du, toki jakin ba tzuek memoriak ka talizatzeko duten gai tasunaga tik
(i kus 0.4. Biga rren topologia : Tokien memoriak, 41-45. orr.). Ka pitulu honetan,
Ares ti ren obra eta bi zitza ren memoria rako bi ta rteka riak a ztertuko di tut. Iragan eta
orainaldiko zubian hainba t nodo elka rtzen dituzten interpretazio-gunea k identi fika tu
di ra . Lehen li tera tura jorra tu badut, oraingoan bes te leku horiek a ztertuko di tut, hauek
Ares ti ren gaineko na rra tiba ba ten eskaera eta honen konfigura zioan eragi n naba rmena
dute eta.
Abiapuntu gisa, aurreko kapituluan oso presente egon den ma rko orokor ba tetik
abia tuko naiz: modernita tea . Modernitatea da haus tura ren belaunaldiak euskal
li teratura ren norabidea ren es tandartea , eta haiei esleitzen zaie euskal litera tura
modernitatean sartu izana.
Euskaldun berri , euskaltzale eta euskaltzain ezauga rriei loturi k a gertzeko joera eta
ha ren gaineko omenaldi , analisi zein eztabaidetan euska ra ren egoera eta ba tasunak
duen tartea i kusita, euskarari dedikatuko diot a tal bat.
Mundu eus kaltzale horri Arestik bi zi i zan zuen bes telako gunea kontra ja rri ohi zaio,
bere poesia ren i zaera soziala eta kezka soziopolitikoak islatuko lituzkeena : La
Concordia ka fetegiko tertulia. Bertako kidea k mai z agertu i zan di ra bi zi izan zuen erdal
mundu horren berri ematen.
Ha uetaz gain, bes te bi interpretazi o-gune ipini dai tezke aurrez aurre: Arantzazu eta
Bilbo. Arantza zuko Santutegia ga raiko euskal kul tura n toki pribilegiatua izan zen
euskal tzaleentza t, baita Ares ti rentza t ere. Zerutik hurbil , Maldan behera idazteko
erreti ro egokia i zan zen Ares ti rentza t eta bertan egingo zen 1968a n eus kara
ba tasuna ren biltza rra jaso zuen. Kontrako i rudia ageri zaigu Bilbori da gokionez, Bilbo
i nfernua da, eta hala ere Arestiren poetikaren eskenatoki nagusia.
125

Ares ti ren obra zein ha ren gaineko i ra kurketa k interpreta zio-gune hauen bi ta rtez ja rri
nahi di tut ha rremanetan, azken ba tean, hauek baiti ra , Ares tik utzita ko ida tziekin
ba tera, gaur egunetik iraganerako i garobidea ahalbidetzen duten bitartekari nagusiak.

2.1. MARKO KRITIKOA: MODERNITATEA

Aurreko a talean deskriba tuta ko trans formazioen ka taliza tzaile nagusia eta jarraian
aztertuko di tudan interpretazio-gune sinboliko haueki ko transbersala den aspektu
ba tetik abiatuko naiz: modernita tea . Euskal kul tura

espa rruko berri tzaileek

na zionalismoa , euska ra edota euskal litera tura moderni zatzea ren i zenean egin zi tuzten
apus tua k. Modernita tea hausturaren belaunaldiaren pertzepzio-oina rrian kokatutako
ezauga rria i zan zen, produkziora ko zein balora ziorako ipa rrorra tza . Are gehiago, euskal
kul tura zein egi tura tzen a ri zen euskal litera tura espa rrueta n defini zio dominanteak
eza rtzeko gaitasuna i zan zuten neurrian, euskal li tera tura his torietan ere moderni tatea
na gusitu egin den ka tegoria da, ga raiari buruz a ri tzerakoan. Horti k, belaunaldiei
ema ten zaion garrantzia, aurrerabidearekin bat egiten duen bilakaeran.
Espazioa ri dagokionez, Mendebaldeko filosofia , a rtea eta kul tura ko joerekin homologa
li tezkeen produktuak egin nahi zi tuzten. Zeha tzago, Mendebaldeko eduki horiek
espa rruan espa rruko joera dominanteak zi ren, bereziki ga rai ha rtako Fra ntziako kul tura
domina zioa rekin bat eginik. Lehen obra modernoek jasota ko txaloak zentzu horretan
uler li tezke. Txillardegik existentzialismo erabil tzen badu makulu, bai nobelistikan bai
filos ofian, Ares tik poeta sinbolis ta eta modernis tak erabiliko zi tuen aurrena eta
Espainiako poeta sozialak ondoren. Denbora ri dagokionez, aurrekoa rekin a purketa
ba tean oina rri tzen da berri tzaileen moderni tatea : Laua xeta-Li za rdi-Ori xe hi rukoa ren
li teratura , euskaldun-fededun binomioa , eus ka ra ga rbizalea eta ka rlismoa rekiko eredu
modernoa izan nahi zuen na zionalismo a ranis ta. Etengabeko i raultza espa rru
a rtisti koa ren

funtzionamendua rekiko

inmanentea

den

deiada rra

da ,

alderantzika tutako ekonomia ba ti esker, abangoa rdia berriei ta rtea etengabe zabaltzen
di ena (Bourdieu 1995, 355359).
Zentzu horretan, ez da ha rritzekoa Kintanak Comteren eredu positiboa rekin ba t
da torren li tera tura bilakaera ba t a tzema tea espa rrua ren tra nsforma zioan liburuen
genero-eboluzi oan kons ta ta li tekeena : gai erli jiosoak jorra tzen di tuen hasierako egoera
126

2. Kapitulua: interpretazio-gune sinbolikoak

teologikoak egoera metafisikoa ri i reki bide zion tokia, li tera tura fikzioa ren lanketa ren
bi ta rtez, azkenean egoera posi tiboa ri bidea zabal tzeko, zientziaren eta jakintza ren
gaineko lanak ugalduz. Bilakaera hau, euskal kultura ren produkzio eta erreprodukzio
guneen bilakaera ren zertu egi ten da , gune horiek sasi-esta tu ba ten egi tura ba t ha rtuko
dute. Os o modernoa honakoa ere.

2.1.1.

HEZUR-HARAGIRIK GABEKO GIZONA

Li tera tura edo kul tura moderni tate honek ere bere honda rra k sortu di tu. Gabilondok
ildo horreta tik aztertu di tu nazioa ren hondarra k, egungo li teratura ren eginbeha rra ,
ba zterrean gera tuta ko honda r horiek bi rziklatzea da eta (Senz de Viguera Erkiaga
2008, 8485).
Transformazio horreta ko efektu nagusietako ba t eskri turi za zioa ren pribilegioa i zan da .
Ahoskotasun ha ragi tu ba ten kontra , eus kara ida tzi eta desha ragi tu ba ten alde egin da
eta modan zen exis tentzialismo i zan li teke horren a rras to a rgiena . Eskri turiza zioa rekin
ba tera inda rtzen den errekonozi mendu-ekonomia berrian, emakume-andereoek
ha rtu beha rko zuten hezkuntzaren taktika ren a rdura , ida zle-gizonezkoei hi zkuntzalanketa ren a rdura estra tegiko zegokien bi ta rtean. Es tra tegia, Ares tik fi txa-bildumetan
bil tzen zi tuen terminoa k (Saiza rbitoria 1973, 12), euska ra ren gudu-eremua ren
ikuspegia ema ten ziotelako. Taktika , andereoen gorputzez gorputzeko hezkuntzapra ktika zelako (de Certeau 2001).
Egungo aho ba teko errekonozimendua ren zi rri kitu na gusia Aresti ren poetika ri kri tika
feminis tak i reki di ona da . Egungo euskal kultura ondarean osatzen duen
zentralita tea ren ja kitun, Itxa ro Bordak (Arkotxa , Borda, eta Alberdi 2014) ba tetik eta
Ira txe Retolazak eta Danele Sa rriuga rtek (Retola za eta Sa rriuga rte 2014; 2015) bes tetik
Ares ti ren omenezko hi tzaldiak erabili di tuzte bere poetika ren genero-ikuskera
salatzeko. Itxa ro Bordak, Harrizko herriaren gorputza hi tzaldian, oraindik ere hunki tzen
ja rrai tzeko gai tasun handia duten poemak ha rtu eta ustez femeninoak di ren
ezauga rriak borroka ren alde sakrifika tzeko beha rra suma tzen du bertan. Honela Nire
aitaren etxea poema i nterpretatzen zuen:
Gorputza bistan dena, aberria da. Gorputza aberriaren sinboloa da. Eta ene
iritzitan, egia da idatzi dela euskal kultura produkziotik, edo aurkezpenetik

127

gorputza desagertua dela erabat. Gorputzik gabeko literatur produkzio bat

badugu, pixka bat fantomeak edo espektroak, balira bezala pertsonak. Ez dut
orokorki erran nahi dut. Gorputzak ez dira bizi. Ez dute Sufritzen dute asko
baina ez dute gozatzen, kasik bat ere. (Itxaro Borda in Arkotxa, Borda, eta
Alberdi 2014)

2.1.2.

NAZIONALISMOAREN ADIERAZPIDE

Bes te zi rriki tua , Ares ti ren us tezko na zionalismoa litza teke. ETAren na zionalismo
modernoa ren adierazpide gisa hartzen di ra Ares ti ren poemak. Zentzu horretan,
esangura tsua da oso frankismo ga raiko euskal na zionalismo eta terroris moa ren
ga i neko i kerketetan Aresti nonahi agertzea.
Zentzu horretan, Gregorio Mor nek Los espaoles que dejaron de serlo (Mor n 1982)
liburuan Euskadiko egoera politikoa ulertzeko saiakeran, Aresti ren poemen
erreferentziaz josiko zuen, epi grafeetako bakoitzean Harri eta herriko poemetako lerro
ba tzuk txerta tuz. Jon Jua ristik ere zuzenean jorra tu zuen Ares ti na zionalismoa ren
mel ankoliaren erreprodukzioan jokatu zuen papera (J. Juaristi 1997):
Erbestepean, asaba zaarren baratza eremu latz bilakatuko zen. Topiko hauek landu
zituztenak Sabino Arana Goiri, Jos Mara Aguirre (Lizardi) eta Gabriel Aresti,
hurrenez hurren erretolika nazionalistaren sortzaile nagusiak dira. Beste batzuk
ere badaude, noski, baina hauek hirurak aipatzearekin aski da. (J. Jua risti 1997,
18) 28
Topi ko horien a rtean, aitaren etxea dago. Zentzu horretan, Nire aitaren etxea poema
analisi dispositibo gisa erabili dute askok, euskal na zionalismoa ren topikako hainba t
elementu elka rlotzen di tuelako arbasoak, ondarea , sakri fizioa , biolentzia , e.a . (Zulaika
1988, 107127; Azurmendi 2000, 129131; Ma rtnez Gorria rn 1993, 114117). Are
28

Bajo el Dominio Extranjero (erbestepean), el Huerto de los Antepasados (asaba zaarren

baratza) habra devenido spero Desierto (eremu latz). Los que acuaron estos tpicos
Sabino Arana Goiri, Jos Mara Aguirre (Lizardi) y Gabriel Aresti, respectivamentese cuentan
entre los principales creadores de la retrica nacionalista. Hay otros, por supuesto, pero basta
con mencionar a estos tres.
128

2. Kapitulua: interpretazio-gune sinbolikoak

gehiago, egungo giza rte mugimenduek aitaren etxea topi ka gaindi tzeko beha rra
aztertu dute zenbai t i kerketak. Euskal kulturak ha rtu zuen forma zurrunaren adibide
gisa , okupazio mugimendua ren forma mal guen aurrean, Ai ta ren etxean fes ta ba t
egingo dugu leloa kontra ja rriko zioten (Ca rba jo Pa dilla eta Koochaki Etxeba rria 2007).
Norabide berean, 80. hama rkadako punkaren inguruan sortuta ko euskal kul tura
erradi kalak aita ren etxeari kontra egin beha rra gaineratu i zan da (Senz de Viguera
Erkia ga 2008). Poema nonahi egonik, a zken kapituluan honen a ktualizazioa k a ztertu
di tut (i kus 4.1. Ni re aitaren etxea, 229-287. orr.).

2.2. EUSKARA
Aurreko kapi tuluan eus kal kul tura ren espa rrua ren trans formazioa k aztertu badi tut
Ares ti ren posizio eta posizi o-hartzeak ulertzeko, eus kal kul tura eta erreprodukzi oguneei errepa ra tuz, oraingoan prozesu horren produktu i zan den euska ra a ztertuko
dut. Gainerako interpreta zio-guneak ez bezala, honakoak ez dio espazio fisiko bati
erreferentzia egi ten, baina espazioak bezala erabilera ri zor dio bere forma eta balio
s i nbolikoa.

2.2.1.

ARESTI , EUSKALDUNBERRI

Aurreko

kapituluan

euskal

kul tura

espa rruan

suerta tuta ko

transforma zioak

haus tura ren belaunaldia ren etorrera rekin lotu dut, zaha r eta berria ren pertzepzio
moduaren eza rpenak

habitusaren egi turaketan

izan

zuen eragina . Bertan,

autodidaktak euskal kul tura espa rrua ren posizio-eskualde eta disposizio-mul tzo ba t
laburbiltzeko gaitasuna ba zuen (ikus 1.4. Belaunaldien ethos euskalduna, 106-114.
orr.), oraingoan autodida ktari lotutako propieta te nagusietako ba tetan sakonduko dut:
eus kaldun berria.
Li tera tura espa rruan, euskaldun berria ren i rudia inork ha ra gitzen badu, horiek Aresti
eta Txillardegi di ra . Kinta nak bereziki a zpima rra tzen du honakoa. Era kutsi zuela
euska ra ikas zi tekeela eta ondoren euskal ida zle izan da , ha ren euskaldunberritasuna
s i nbolo bat zela gaineratuz (Ki ntana 1984, 28).

129

Euskaldun berri ka tegoria eta ka tegoria honi lotutako praktika k berriak ez ba ziren ere,
Txillardegi eta Ares ti bezalako euskaldun berrien i dazle esta tusa nobedade naba rmena
iza n zen. Leturariaren egunkari ezkutua (1957) eta Harri eta herri (1964) a rgi ta ra tu
zi tuztenean, euskaldun berri i zanaga tik liburuen euska ra rekiko konplazientzia kutsuaz,
kri ti ka leundua k ageri zi ren, beti ere ida zleoi euska ra ra etorri i zana ren berri ona
azpima rra tuz. Honela abiatzen zuen Leturiako egunkari ezkutuari kri tika Nemesio
Etxa ni zek:
Ona emen euskaltzaleok pozik ar genezaken idaztia. Dakarrena dakarrelako ta
datorrenagandik datorrelako. Alper asko dugu euskeraz ikasten asten diranen
artean. Asi ta bertan utzi. Areago oraindik asteko kemenik ere ez dutenen
artean. Gaurko idazti onen egileak ez du orrelakorik. Euskeraz ikasten asi, ta
zazpi urterako onelako liburua ematen duan gizona, ez da baztarrerako egia.
Euskaldun berri degu, beraz, egilea. (Etxaniz 1957)
Ha rreman pedagogi koa da honakoa, i rakasle euskaldun zaha rrak ikasle euskaldun
berria ren hanka sa rtzeak ikas te prozesu ba tean koka tuko balitu eta bide horretan
ja rrai tzeko lauda tuko balu bezala. Antzeko joera suma li teke Harri eta herriri egile
ezezagun batek egin zuen i ruzkinean:
Ori da neretzat Arestiren idazkera: euskera arlotean tarteka oso gauza
jakingarriak eta biziak esaten dizkigu. Lan aundia egin du euskera ikasten eta
artaz jabetu dan gioan jabetzen. Baia oraindik igarri zaio euskeldun berri dana.
Esaera ta donairua sarri erdalduna du, naiz ta euskeraz aritu. (Ezezaguna 1964)
Azken batean, eus kaldun petoa li tza teke euskaldun berria denik iga rtzen ez zaiona .
Zentzu honetan, euskaldun berria euska ra guzti z beregana tu ez duena jabetu eta
bera z euskaldun betea ez dena litza teke. Espa rruko kontrako posiziotik egindako
balora zioa ere bada honakoa . Edukien (gauza jakinga rri eta biziak) eta forma ren
(euska ra a rlotean) a rteko balio-aldeari aba rdura txi kia baino ez zion Ares tik egin
beha rko, eus kara a rlotea ren ordez euska ra klaroa ren aldeko apus tua eginez,
a urrerago a ztertuko dudan bezala.
Iruzkinez ha rata go, zenbai t pasadizok Aresti ren euskaldunberri tasuna inda rtuko dute.
Bere anaiak gogora daka r La Concordian tertuliakideren ba tek ada rra jo omen ziola
euska ra asma tu ba tean hi tz eginez, bera k euska ra ikasten a ri zela eta asti ro hitz
130

2. Kapitulua: interpretazio-gune sinbolikoak

egiteko eskatzen zion bita rtean (Juan Ma ra Ares ti in Gimnez Peri cs et al. 1999, 77).
Hi tzaldi ba tean ere, bere euska ra eza gutza fal ta ri ere ba rre egin omen zioten. Une
horiek bizi tza osora luza tzen duenik bada go. Na txo de Felipek zuen a zentu
abominablea euska ra guztiz beregana tzeko zuen bela rri txa rra ri lepora tzen zion (de
Felipe 1984), Joseba Zulaikak eza gutu zuenean bere bizi tzako a zken urteetan
euska ra z hi tz egiteko erra ztasun gutxi zuela eta etengabe pasa tzen zi rela erdera ra dio
(Zulaika 2006, 20). Gainera tu nahi duda na zera da : laudori o guzti hauen gainetik
euskaldun berria ri disimula tzen zaila zaion erdaldun zantzua topa tu ohi zaiola. Eta
honek Aresti rentzako balio zuen eta , oraindik ere, balio du, nahi z eta Ares ti eta
Txillardegiren gaineko na rrati betan euskaldunberri tasuna ri zentzu posi tiboa emateko
saiakerak nagusi di ren. Azken batean, euskaldunberria bi komunita teen i garobidean
da goen pertsonai gisa kokatzen delako (Gatti 2007, 85).
Iga robide autodida ktan a geri da Axula rren Gero edo Altuberen Erderismos eskuz
kopia tzen i rudika tzen duten bakoi tzean (Ibon Sa rasola in Agi rrea zkuenaga et al. 2000,
133; Urrutia et al . 2013). Eta hortik euska ra ren i nsti tuzio gorena izan den horretako
ki de i zatera , Euskal tzaindia ra. Ares ti , euskaldunberri , euskaltzale eta euskal tzain
adjektiboen ondotik agertuko da , behin eta berri ro. Lehenak i zatea ri erreferentzia
egiten badio, biga rrenak borondatea ri eta hi ruga rrenak es ta tusari . Euskaldun berria ren
eredu a rra kasta tsua rekin ba t egini k, Zua zok eus ka ra ba tua ri dedi katutako liburuko
es kaintza Aresti eta Txillardegiri zuzenduko zi en:
Gabriel Aresti eta Txillardegiri: / erdal dun jaio, / erdaldun hazi, / euskara ikasi,
/ euskaraz idatzi, / eta / euskara batua eraiki. (Zua zo 2005, es kaintza)
Ares ti ren ondorengo belaunaldieta tik hasita , gaurko belaundieta raino, elementu
sinbolikoa i zango da euskaldun berrien a rtean ga ra tuko diren hainba t ja rduereta rako,
betiere bere euskalduntasuna bes te propieta te ba tzuei lotuta dagoen neurrian.
Maska rada taldeak Oskorri reki n ba tera Harrizko Aresti hau antzerkia taula ra tu
zuenean, Mi kel Ma rtinezek hala azaltzen zuen Arestiri omenaldia egin i zana:
Ba, begira, guretzat pertsonaia oso erakargarria da Gabriel Aresti. Gu bezala...
bilbotarra eta euskaldun berria, antzerkigilea (poeta gisa ezagunago bada ere
gehien bat), eta antzerki teorizatzailea gainera; eta bestalde, berak esan eta
izkiriaturikoak ez ziren edonolakoak Euskal Herriarentzako, gauza zeharo

131

berritzaileak bait ziren. Eta zer esanik ez poesia eta antzerkigintzan! (Ma rtinez
1986)
Aurrerago luze aztertuko dudan bezala (2.5. Bilbao, 176-193. orr.), Bilboko Ga briel
Ares ti

Euskaltegiak bere

izena

Ares ti ri

zor dio. Euskaldunberria ren i zaera

a rra kastatsuaz gain, beste ezaugarri batzuk bere egin zutelako euskaltegiko sortzaileek:
Bilbotarra, i zan zen gure ikasle gehienak bezalaxe. Euskaldunberria izan zen
gure ikasle guztiak bezalaxe. Eta, joder, nolabait esan, justizia sozial bateko
aldeko gizona izan zen, ba gu garen bezala. Euskaltegi honetan horrelak o
printzipioak, berdintasuna, elkartasuna, justizia, aurrerazaletasun hori,
ideologia konkreturik eduki gabe, baina printzi pio hori en al de (Xabier
Monasteriori egindako elkarrizketa, 2012)
Fra nkismo ga raiko Bilboko euskaldun berria , Ares ti euskaltzale desinteresatu gisa ere
ageri da , euska rak jasaten duen errepresio eta ga ra tzeko gune faltaga tik. Nolabaiteko
pl us bat onartzen zaie garai hartan euskararen alde egiten zuten euskaltzaleei:
Bilbon sortu izatea, halaber, sinbolo ederra da, bestalde, Euskal Herriaren
deseuskalduntzegune

haundienetako bat,

bertakoek

nahi

izanez gero,

berreuskalduntze-bidean nola aurrelaria bihur daitekeen erakusteko, hau da,

kaletarrek euskara galdu bazuten lehen, orain kaletarrek berek berpiztu eta
indartuko dutela. (Ki ntana 1984, 28)
Hala ere, eus kaldun berria pa rametro berrietan defini tu duenik badago. Andolin
Eguzki tzak esan omen zuen euskal ida zle guztiak euskaldun berriak zi rela eta horren
ha ri ra, Juaristik Arestiren euskaldunberritasunari dimentsio ezberdina ematen dio:
Literatura hizkuntzaren aurrean, denok gara euskaldun berriak edo erdaldun
berriak, berdin da. Leizarraga edo Axular euskaldun berriak ziren, bakoitzak bere
literatur hizkuntza sortu ahal izan zutelako. Baina Bernat Etxepare edo Pedro
Inazio Barrutia euskaldun zaharrak izan ziren beti, mintzatuz edo izkiratu. Ez
zuten literatura bat kreatu, mintzatzen ziren bezalaxe izkiratzen zuten. (J. Juaristi,
Landa, eta Alberdi 2014)

132

2. Kapitulua: interpretazio-gune sinbolikoak

Ha u da , eus kara berri tu zuten Lei za rraga eta Axularren pa rean koka tuko luke Aresti .
Euska ra emana den hizkuntza ba ten gisan ulertu ordez, euska ra etengabe sortu eta
bi rsortu egi ten den hi zkuntza litza teke. Zentzu horretan, eus kaldun berria ka tegoria ren
egoki tasuna ez letorke horrenbeste ida zlearen biogra fia ren zein puntutan euskaldundu
iza n den a rgi tzea rekin, baizik eta euska ra bera rekin duen ha rremanetik. Hau da , ez du
inporta Lei za rraga , Axula r edo Ares tik noiz-zelan beregana tu zuten euska ra , bai zik eta
zelako harremana eduki zuten ha rekin i dazkeran berta n: euska ra a rroztu egin zuten,
beren ga raia ri eta era bilerei egokitzeko. Zentzu honetan, Ares ti euskaldun-berri tzailea
l i tzateke euskaldun-berria baino, jarraian a ztertuko dudan bezalaxe.

2.2.2.

EUSKARA EREDUA: MORDOILOA ETA GARBIA

Euska ra eredua ren gaineko eztabaiden lehen a rrastoa Mugaldeko herrian eginikako
tobera (Ares ti 1961c) Bizkaiko Aurrezki Kutxa k antola tutako Toribio Al zaga antzerki
sa ria ematen ziotenean topa tu dut. Kasua Joxe Azurmendik eka rtzen du Ares tik Andoni
Arozena ri bidali beha r zion gutun baten ha ri ra . Tes tuingurua ulertzeko, euska ra ga rbia
eta mordoiloaren a rteko eztabaida ekartzen du gogora Azurmendik (1991).
1962an aldizka ri batean topa tzen duen a rtikulu anonimoak kexua adiera zten du
Ares tik sa ria jaso i zanaga tik, Dinero vizcano para eso? i zenburupean. Egileak bi
a rgudio nagusi ipintzen di tu mahai gainean obra ren sa riketa salatzeko. Ba tetik,
Bi zkaiko Aurrezki Kutxa k emandako sa ria i zanda , bizkaiera z ez ida tzi izana . Bes tetik,
Ares ti ren euska ra eredua z da kexu, era i ronikoan. Adi tzera eman nahi duena zera da :
euska ra zko ida zketa tik urrundu eta eraba t a rrozten duela. Horreta rako pasarte ba ten
tra ns kribapenaz baliatuko da (Arestiren euskarazko zita letra etzanean):
Obrako pasarte bat transkribatuko dugu antzeko askoren artean, gure
irakurleek bere literatura euzkerikoaren edertasunaz goza dezaten:
Atabalaria.- Erreboluzioa ta libertatea, biba! biba!
Lehen hordia.- Fuera, Fuera!
Atabalaria.- Gatiberioa eta miseria, fuera, fuera!
Beste hordia.- Biba, biba!
133

Halako gauza idatzi, argitaratu eta saritzeak ez du izenik, baina ohartarazi

behar duguna, herri euzkeldunak jakin beza, bere egileak eta epaimahaikideak
Euskaltzaindiako kide direla eta beren ildoari ekiten diotela, era honetan euskal
hizkuntza araztuz eta edertuz. (Azurmendi 1991, 137138) 29
Salaketa ba rba rismoak erabil tzen di tuen eus ka ra eredura zuzentzen da , hau da ,
ga ztelaniazko hi tz homofonoak erabil tzeko joera ra . Eus kara nahasia, berezkoa k ez
di tuen hitzak ha rtzen di tuena, euskara mordoilo gisa defini tua iza ngo zen, bereziki bere
a urkarien partetik: euskara garbiaren a l dekoen partetik.
Azurmendi k zioen bezala, Euskal tzaindiak ha rtutako euska ra eredua zen eztabaidan
zegoena . Horreta rako Arruzak, Ikaslek eta Ori xek bere balizko azken a rti kulua ren
gaineko i rakurketa egi ten du, Aresti k Hierro egunka rian ema ndako erantzuna rekin
ba tera.
Tes tuinguru horretan a zaltzen du zelan aurreko urtean Liza rdi poesia sarian Ori xe izan
zen sa ri tua eta ez bera , horren ondorioz, bere Zuzenbide debekatua Li za rdi Saria
i rabazi etzuen poema epi grafepean eman zuela argi ta ra Eganen. Ja rraian gogor
tematuko omen zen poesia rik a rgi ta ratzen ez zuen Jakin aldi zka riak Azken poema
berta n agertzea onartu arte. Eta hala i zan zen, eskela gisan a rgitaratua:
Kantsazioaren aitzakiarekin / nire gradotik / dimisioa / presentatzen dudalarik,
/ beste enplego / nekagarriago bat / onartzen dut (Aresti 1961a)
Ares ti euska ra z ida zteari uztear egon zen une ha rtan, Kantsanzioa ren aitzakia rekin
bes te Unamuno bat s or zitekeelako susmoa, euskal tzale izan zi ren eta i za tea ri utzi
zi oten zerrenda luzean beste ba t gehiago. Hala ere, eus ka raz idaztea ri eutsi zion,
eredua ren gaineko eztabaidan pa rte ha rtuz. Hurrengo bi epigra feetan a ztertuko dut
hona koa.

29

Vamos a transcribir un pasaje entre otros semejantes de la obra, para que nuestros

lectores saboreen la belleza su literatura euzkrica. (/) Escribir, publicar y premiar tal
cosa, no tiene calificativo, pero s hemos de hacer constar, para que el pueblo euzkeldun lo
sepa, que su autor y Jurado pertenecen a la Academia de la Lengua Vasca y siguen sus
directrices, depurando y embelleciendo as la lengua vasca.
134

2. Kapitulua: interpretazio-gune sinbolikoak

E USKA RA KLAROA
Ares ti ren euska ra eredua ri buruz a ri tzera koan maiz kondentsatu egi ten da bere
biogra fia propioan eus ka raren bilakaera bera. Hasierako Aresti a ranista i zango zen
euska ra ereduz zein ideologiaz (J. Jua risti 1999, 97101; Eguzki tza et al . 2000, 150),
baina bi ezauga rriak baztertuko zi tuen. Zentzu horretan, eredu a ranis ta rekiko bilakaera
azal tzeko ohi z erabil tzen den pasadizo ba tek hasierako euska ra eredua ren gaineko
bilakaera agerian ja rri eta bere euska ra eredua ren aldeko apus tua ren di mentsioa eta
zi oa inda rtu egi ten di tu. Euskaltzale Bazkunaren metodoa ja rraituz ikasi omen zuen
euska ra z eta, nolabait, ikasi zuen euska ra horri bi zka rra ema teko erabakia Deban
a rraul tza friji tu pa rea eska tzeko a rraul tza elia gai melduta edo, beste bertsioen
a rabera , pa ta ta tortila eska tzeko lursaga rreko a rraul tzopil ba t eska tu eta taberna riak
alemanez ez zeki tela erantzun omen zionean ha rtu zuen (Kintana 1985, 543; 1998, 4;
Mona sterio 2013; Ibon Sarasola in Eguzkitza et a l. 2000, 133).
Bilakaera hori Aresti ga rbi eta Ares ti mordoiloa ren a rtekoa , euska ra eredua ren
a rauak inposatzeko borroka zabalago ba tean gerta tuta koak laburbiltzen di tu. Eus kara
mordoiloaren eta ga rbia ren a rteko ika -mi kan Txillardegi izan zen eragile na gusia,
1958an egindako Euskaltzaleen Biltza rrean pa rte ha rtu zutenekin ba tera Mi txelena ,
Villasante, Sa n Ma rtin, Altube eta Aresti bera , mordoilozaleen azpi jokoa i zan zen
ga rbizaleen aburuz. Joera ga rbizaleak, berri z, Orixe zuten maisu (Azurmendi 2007, 81
85). Orixek ga rbizaletasuna ha ra gi tzen zuela esan daiteke, autodidakta ri kontra ja rtzen
zi tzaion habitus erli jiosoa ha ragi tzen zuen bezalaxe (ikus 1.4. Belaunaldien ethos
eus kalduna, 106-114. orr.).
1959ko a pirila ren 2an, Euskal tzaindiak agi ria euskal itzei buruz a tera zuen, joera
mordoiloei nolabaiteko sos tengua es kainiz (Azurmendi 2007, 95). Bertan, hi tza ren
ja torri etimologi koa ren gaineti k, era bileran errotua dauden hi tzen era bilera ren alde
egi ten zuen (Torrealdai eta Murua Uria 2009, 65).
Euska ra eredu bien arteko eztabaida sutsua izan zen, Ares ti ren Toberaren inguruko
eztabaida lekuko. Neurri handi ba tean, hori bes te espa rruetan s uertatu zi ren ika -mikei
zor zaie. Azken ba tean, eus kara ga rbia joera tra dizional , erli jioso edo, hi tz ba tean
esanda , a ranista rekin ba t etorriko zira teken, eus kara mordoilozaleek joera moderno,
laiko eta aurrera koiago ba t zuketen bi ta rtean (Azurmendi 2007, 101102). Euska rak
iza n beha rko lukeena ren gaineko eztabaida k sus trai sakona goak zi tuen, giza rte
135

eredua ren gaineko ezta baida azaleratzen zuen. Jakin aldizka riaren aukera ri
da goki onean, Azurmendik dioen bezala filosofo edo ja kinzale zein psikologia edo
a rimi ztia hi tza erabiltzeak inplikazi oak di tu euska rak gi za rtea rekin eta, oro ha r,
euska ra z emanda ko eztabaidek bes te

hizkuntza tan emandako eztabaidekiko

homologazioarekin.
Norabide berean doa euska ra mordoiloa bere egi teko duen era berezia . Harri eta
herrin a gertuko da Euskara klaroa (Aresti 2008, 9091) poema , bertan hizkuntza esan
nahi den hura azal tzen duen tresna gisa ageri zai gu. Aurrera go, Euskal Harrian berri ro
ere a ri tuko da Hibai ugaria poeman euskararen gainean a ritzeko:
Herri isilaren aho biribila, / Hibai ugaria, / zeineko ura / soineko hura / da, /
gure gogoak / janzten zuen / hizkuntza eskuarra /egiak esateko / euskera /
klaroa, /asmaketatik eta eldarnioetatik / minzaera / garbitua, / pucu ilun batetik
/ datorrena, / orain ixas zabal batera / lasterrean / doana. () (Aresti 1986d,
143144)
Oraingoan, euskara klaroa egiak hobekien janzten di tuen tresna gisa ageri zaigu, hau
da , kode asma ketari k beha r ez duenez gero, egia biluziagoak botako duen hori hain.
Kla roa a rgia delako, kla roa ga rdena delako, ura ren modukoa . Egungo i rakurketa tik,
euska ra kla roa hi tz-el karketak erda rakada ren tra za ha rtzen du, Toberako biba eta
fuerek bezalatsu. Ba tetik, garbizaletasuna salatzen du era honetan, euska ra kla roa ren
alda rrikapena k pa rametro horiei i tzuri egi ten dietelako euska ra a rlote gisa kalifika tu
zutenei . Bes tetik, ga rbi eta mordoiloaz bes telako ka tegoria ba t bere egi ten du: kla roa .
Mordoiloak konnotazio negati boak di tu, ga rbia reki ko oposi zioan sortu den neurrian.
Sa rasola ren hi ztegiak bi adiera na gusi jasotzen di tu: 1. Nahaspila. 2. Beste
hi zkuntzetako hi tz eta joskerez nahasia; ga rbia ez dena, nahasia. (Sa rasola 2014).
Lehenak berez badu, hizkuntza ren komunika zio gai tasuna ri da gokionez, zentzu
nega tiboa . Bi ga rrena ga rbia ren pa rametroeta tik era nega tiboan defini tutakoa da .
Kla roak alde egi ten du aldez aurretik sortutako ka tegorieta tik eta komuni kazio
gai tasuna ipintzen du hi zkuntza -ereduaren kalifikazi oaren erdigunean. Horreta rako,
a rgia hi tza era bili ordez, gazteleran homofonoa den hi tza erabil tzen du. Zentzu
horretan, hitz aukeraketak berak salatutako ga rbi zaleen joera ren kontra jotzen du:
Txillardegik ga rbi zaleei erdera de signo menos egi tea egozten bazien (Azurmendi

136

2. Kapitulua: interpretazio-gune sinbolikoak

2007, 83), Ares tik erdera de signo ms egingo zukeen bere poetikan komunika tu
na hi zuen horren zerbitzura ipini behar bazuen.

A XUL AR, L EIZARRAGA, P ERNANDO A MEZKETARRA, B ONAPARTE

Toberaren sa riketa ren kontra ko alda rriak, baina, ez zi ren i zaera mordoilora muga tzen.
Esan bezala, Bizkaiko Aurrezki Kutxa k bizkaieraz ida tzita ez zegoen tes tu bat sa ri tu
iza na ere salatzen zen. Ares ti euska ra ba tu ba ten alde a ritu zen horietakoa i zan zen eta
euska ra ba tu horreta rako ereduan euskalki eta li tera tura tradi zioen inguruko eztabaida
ere izan zen. Eztabaida hori , neurri handi ba tean, ja rraitu beha rko eredua ren gainean
iza n zen: Ares ti eta enpa rauentzat eus ka ra ba tua osa tzeke zegoen, eta nonbai t bilatu
behar zen euskara batuaren l ehengaia.
Euskalki guztiak ikasi eta ba tzuk bi zkaiera , gipuzkera , nafa r-lapurtera mendera tzera
heldu os tean (Ki ntana 2000, 64), Axula r eta Leiza rra ga sakon beregana tuko zi tuen
(Ona india 1984; Arkotxa 2000), Krutwi gek zabaldutako bideari ekingo zion:
Krutwigek maila teorikoegian aldarrikatua, bi idazle gazteagok, Gabriel Arestik
poesian eta Txillardegik prosan, plazaratuko zuten. (Kintana 2000, 65)
Ba rtzelonan ema ndako hi tzaldian (Ares ti 1986k), euskal litera tura has tapenen
i rakurketa egingo zuen, honako egile-zutabe hauek erdigunean kokatuz: Axular,
Lei zarraga, Pernando Amezketarra eta Louis-Lucien Bonaparte.
Ares ti ren aburuz, egileetako ba koi tza k litera tura bat sortu zuen, Jua ris tik Ares ti ri buruz
esan zuen zentzu berean. Berna t Etxepa rek aurre-litera tura egi ten ba zuen, Lei za rraga
iza ngo zen bere Bibliaren itzul pena rekin aurrenekoz kul tura unibertsal bat euska raz
trans miti tzen saiatuko zena (culternista ), ildo protes tantean, oztopo ez di ren
bi ta rtean, eus kara zko forma ja torrenei eutsiz (purismo). Oihena rtek salbu, inork ez
omen zion Leiza rra ga ren ildoa ri eutsiko. Etorriko zen li tera tura -ildo nagusia, Axula r eta
Sa ra ko Eskola tik Sabino Arana ren ga rbi zaletasuneraino egingo luke aurrera , Joane
Etxeberri kate-begi i zanda . Axula rrek anti -Leiza rra ga bat egingo zukeen, joera
kul ternista ri joera

populista kontra ja rri z. Berts olari tzak bertsopaper eta

ka ntutegiek ba rne Pernando Amezketa rra ren eskutik litera tura berri ba t eskainiko
zukeen. Ta rtean, Louis -Lucien Bonapa rtek egindako euskalkien gaineko lanak eus ka rari

137

izaera batera tu eta sis tema tiko ba t izan zuen ondorio euskal gra fia ba tasuna , bes teak
bes te.
Norabi de honeta n doa Jua ris ti bi ga rai berei ztuz: poesia dialektala egi ten duen hori
Bizkaitarrak; Etxepa re eta Ba rrutia ren pa reko eus kal li tera tura eredu ba t emana
egoni k, pa ra metro horien bai ta n s ortzen zuenean; eta gra ma tika ba t ga ra tzen zuen
hori Axula r eta Lei za rraga ren pa reko eus kal li tera tura ba ten al deko eredu
propi oa ga ratzen zuen ga raia (Jon Juari sti i n J. Jua ri sti, La nda, eta Al berdi 2014).

2.2.3.

HATXE

Liska r hauek guztiak oraindik polemika ha ndiagoz a zalduko di ra Arantzazuko

Bil tza rra ren erabakien os tean. Euska ra ida tzian h grafia ren erabilera ren inguruan
eztabaida sutsuak gerta tuko di ra . H-ren lubakiaren alde ba tean ala bestean koka tuko
di ra euskaltzaleak, a urretik zetozen ezberdintasunak azaleratuz.
Ha txe-kontra koek, Arantzazuko bidea eta berta ko adostasunak inda rrean ja rtzea
konspi ra zio baten moduan i rakurri ko di tuzte. Hala ere, ha txezaleek gerta kizunen
kontaketa ri dagokionean, aba rdura kontuetan baino ez di ra ezberdinduko. Biek ala
biek muga rri nagusiak Baionan 1963an eta Ermuan eta Ara ntza zun 1968an koka tuko
di tuzte. Konspi razio traza , neurri handi ba tean, egun ha txezaleen euskalgintzan
na rra zio naturalizatua ezartzeko eduki duten i ndarrari zor zaio.
Baiona, 1963. Euskal Idazka ri tza ren bai tan, Hi zkuntza Saila sortu zen, eus kara
ida tziaren batasuna bultza tzeko. Talde horren baita ko aniztasuna azpima rra tu ohi da :
bai ba tza rtutakoen ja torri zko lurraldeei (Torrealdai eta Murua Uria 2009, 73) eta pa rte
ha rtzen zuten era kunde eta era gileei dagokionez: EAJ, ETA, Enba ta eta Eliza (Zua zo
2005, 154). Ani ztasun hori azpima rra tzea hatxe-kontra koei emandako erantzun gisa
uler dai teke, Lekuonak Baionako bil tza rrean erbes tera tu etakideak, gehienbat EAJtik
bana tuta koak zeudela a zpima rra tuko baitzuen, guztiak ma rxista eta etakideak ez
ba zi ren ere, Sabino Arana ren kontra koak zi rela azpima rra tuko zuen (La tiegi eta
Oa ti bia 1983, 21). Honela deskribatuko zituen bertan hartutako erabakiak Latiegik:
Bilera hartatik atera zena Euskalki berri bat izan zen: arrotza, mordoiloa,
atzerrikoa, laborategi-produktua, hitz frantses eta gaztelauen nahaspila,
ahaztutako arkaismoz eta
138

hautsez estalitako liburu lapurtar zaharren

2. Kapitulua: interpretazio-gune sinbolikoak

orrialdeetatik erauzitako latinismo bihurrituez josia, zeinak antzinako elizunibertsitateen hizkuntza eskolastikoek eraginpean zeuden. (Manuel Lekuona in
Latiegi eta Oatibia 1983, 22) 30
Baionan bul tza tutako euska ra eredua ri 60. ha markadan Toberaren sa riketa zorrotz
kri ti katu zutenen ezaugarri berdintsuak egozten zaizkio. Ba tetik, izaera mordoiloa
hala i tzuli dut b rba ro hi tza , nolabait propioa ri a rrotza edo a rtifi ziala izanaga tik
kontra ja rtzen zaizkion adjektiboa k erabiliz. Bes tetik, arkaismo eta latinismoak Sa rako
Eskola ri edota , bereziki , Leiza rra ga ri erreferentzia egi ten die. Ares tik, euska raz kul tura
unibertsalaren hastapen galdua koka tzen zuen horri hain zuzen ere, zeinetan
euska ra zko hi tz ja torren erabilpena , kul tura ren transmisiorako maileguen (la tinismoak,
ha i n zuzen ere) erabilpenaren arteko oreka topatzen zuen.
Ermua, 1968. Ara ntza zuko bilera baino egun batzuk a rinago, Gerediaga Elka rteak
dei tuta ko euskal ida zleen ja rdunaldiak egin zi ren. La tiegi ren i ri tzi z, bilera ha rta tik
Euskal tzaindiari h-a noiz erabil tzeko galdera luza tu zitzaion, triki mailuz, Arantzazuko
Bil tza rren agendan eragi teko asmoz (La tiegi eta Oati bia 1983, 27). Euskaltzaindia ren
his toria-liburu ofizialean, Torrealdai eta Muruak, os tera , idazleen bilera erraztea
Euskal tzaindia bera ren ekimena izan zela diote, beren i ritziak Arantza zuko Biltza rra ren
a urretik haztatzeko a smoz.
Arantzazu, 1968. Ares ti ren egitasmotzat ha rtzen da Euskal tzaindiako Urrezko Eztaien
ospa kizuna ren erdi gunean euska ra ren batasuna kokatzea (Kintana 1985, 544). Hala
zi oen Arestik berak:
Urtarrileko batzarra Bilbaon hospatu zen. Nire denbora apurretik ordu pare bat
ohosturik, bertara azaldu nintzen. Eta gure Akademiaren urrezko eztaiak
hospatzeko asmoak aipatu zirenean, jaiak eta jaiak ekarri ziren ahotara. Orduan
hasarratu nintzen: Gureak guztiak dira jaiegunak. Eta astegunak noizko dira?
Lanean haritzeko orduak ez al du oraindik gure atea jo? () Eta literatur30

Lo que sali de aquella reunin fue un nuevo Dialecto Vasco: extrao, brbaro, extranjero,

producto de laboratorio, amalgama de palabras francesas y castellanas, de arcaismos

olvidados y de latinismos deformes arrancados de las pginas de polvorientos libros viejos
labortanos fuertemente influenciados por el lenguaje escolstico de antiguas universidades
eclesisticas.
139

euskara bat egon dadin, aipatu nuen premia. Katalanen eredua ekarri nuen
aiputara, Pompeu Fabraren lan miragarria. Hizkuntza batek ezin dukeela bizitza
normal bat eraman, erregela eta lege zehatz hestu batzuei ez badago loturik. Eta
Euskaltzaindiak niri jaramon egitea beste erremediorik ez du eduki. (Gabriel
Ares ti in Zuazo 2005, 157)
Kol do Mi txelenak eus kara idatzia ren ortogra fia ba tasuna ren a rdura ha rtu zuen h-a
zenbai t kasutan erabiltzeko zeha ztuz. Eta horren inguruan sortu zen iskanbila. Ba tza ragi ri ra joz gero, h-ren aldeko eta kontra ko a rgudioak i kus li tezke, Batasunari batzuk
agurka eta beste batzuk aurka i zenburupean. Honela, ha txezaleek Ipa r Eus kal Herrian
ahos katu egiten den foneman oina rri tzen di ra ba tik ba t, Hego Euskal Herrian fonema
mutua ageri den horietan. Etxaidek ondo laburbilduko zuen h-aren aldeko hautua:
Iparraldeko gure anaiek ez dezakete baztertu oguzten duten letra bat, hori egitea
euren mintzaira arimari zati bat erauztea bailitzake eta, bestalde, guri h horrek
ez digu batere kalterik egiten, baitipat gogoan edukita eskola espaoletan hazi
geran euskaldun guziok h mututzat daukagula. (Euskaltzaindia 1968, 227)
Bes tetik, ha txe-kontrakoek idazteko eta i rakurtzeko eza rri tako zail tasunak aipatzen
zi tuzten, bes te hizkuntzetako joerak h mutuak desagerta ra ztekoa dela agertuz. Jus to
Ma ri Mokoroa ren hi zketaldiak ondo islatzen du h-a ren kontrako a rgudio eta, bide
ba tez, erreferentzia li tera rioak ere zenba teraino aldenduta zeuden orduko ha txezaleen
eta egungo kanonarekiko:
Azken urteotan argitaratu diran zenbait liburu gozo (Ezkontza-bidean, Arrateko Amaren altzotik Aita Lino Akesolo-ren Salmoak eta abar) zenbat lagunek
irakurriko zitun gure errietan H-zaleen elorriz eta sastrakaz josita argitaratuko
balira. (Eus kaltzaindia 1968, 224)
a ba rdura k bada ude ere hi tz homofonoei , bokal elka rketei da gokionez gero eta
naba rmena goa da h-a dela lubaki na gusia. H-ren auzia reki ko era analogoa n, eztabaida
eus kararen batasunaren aldeko eta kontrako ateraldiekin nahastuta a geri da.
Honela , Jakin aldizka riak 1959tik berta tik egin zuen Eus kaltzaindiak hi tzen ja torria ren
gaineko dekla ra zioa ren alde, bertan ha rtuta ko era bakiak aldi zka riko a rau gisa erabiliz.
140

2. Kapitulua: interpretazio-gune sinbolikoak

Honela , urte horretan bertan, joera ga rbi zalearen buru izan zen Orixeren autori tatea
alde ba tera utzi eta Euskaltzaindia ona rtuko dute a rauemaile (Torrealdai 1979). Jakinek
ildo horri ja rraitu zion, Arantzazuko Bil tza rra ren os tean. Olerti aldizka ria , aldiz, ildo
horren kontra a ri tu zen, hala es katzen zion Nemesio Etxani zek Santi Onaindiari
zuzendutako gutun batean eta azken honek bete:
Oraintxe dezu aukera polita aldizkaria biziarazteko. H-ren kontuak gai asko
emango dio jendeari ezpai bizia sortzeko.() Aiek beren Jakin aldizkarian
eskuak jarein dituzte nai dutena esateko. Guk h-ren kontra gogor jokatzeko, or
daukagu Olerti. () Guztiok Jakin-en erronkari erantzun bear diogu, ta
Euskaltzaindiaren aolku orri ez entzun egin. () Ia, ba, atzartzen dituzun erdilotan dauden h-ren kontrako guztiak. Gazteok beren asmoak aurrera eraman nai
dituzte, azkenean urtero letra bat sartu nai digute. Orregatik garrantzi aundia du
oiei bidea isteak. () Agur, bat, ta presta azkar gure erasoa gazte zazpikien
aurka. (Nemesio Etxaniz in Zuazo 2005, 158)
Arantzazuko ildoa ren ahultasuna i kusita , 1970a n Euskal Ida zleen Elka rtea berri ro ere
bilduko zen Baionan eta Eiba rren batasuna ren inguruko hainba t eraba ki ha rtzeko
asmoz, Arantzazuko era bakiak nolabai t berretsiz. Eraba ki horiek Ares tik eta Kintanak,
Luis Mi txelena ren promesa ren pean eta Euskal Idazleen Elka rtea ren i zenean,
Batasunaren Kutxan a rgi ta ra tu zi tuzten. Liburua tresna zen ba tetik, ida zleek eskura
di tuzten baliabideen kutxa . Baina bestetik, sina tzaileek i zenpetzen duten zina ere
ba zen. Sa rrera ren ostea n, Baionako zina eta mezua ageri di ra, bertan Elka rteko kideek
ha rtutako era bakiak ema ten di ra a rgita ra . Argi ta rapenetik 1971ko urte bukaerara
berta n bildutako a rauei men egiteko konpromiso ha rtzen zuten, bes telako moldeak
erabiliz gero, kutxa ren gil tza riei adiera ziz. Ida tzi horiek Mi txelena ri helara ziko
zi tzaizkiokeen, zin eginda koek bere erabakiei men eginez. Euskaltzaindia ri haien a rteko
ba tasuna ontza t ha rtu zezan eskatuz, honako zin honekin izenpetu zutene: Hemen
ha rtutako eraba kiak beteko di tugula zin egiten dugu, gure ohoreaga tik (Kinta na eta
Ares ti 1970, 10-15).
La tiegi eta Oa tibia ren i ri tziz, os tera , zin egi te hori Arantzazuko erabakien zehaztasun
fal ta ri zor zitzaion, berta n Euskaltzaindia ren a rauei ja ra monik egin gabe euren bide
propioa jorra tuko zuketen. Hauen i ri tziz, hura Gurutza keta batuistikoa ren egun

141

santua i zan

zen,

beren

Uztailaren

Hemezortzia ,

Eiba rreko

jura mentu

cha rl otiarreko egun s onatua (Latiegi eta Oatibia 1983, 27) i za n zen.
Interpretazi o guztien gainetik, a rgi dagoena Arantzazuko era bakien ba t-ba tekotasuna
da , Euskaltzaindiak atera tzen duen oha rrean berta n da go hori . Are gehiago, Manuel
Lekuona euskal tzainburua ren sa rrera hi tzaldiari errepa ra tuz gero, Arantzazuko
Bil tza rra ren eraba kien izaera muga tua a gerian gera tzen da . Honela adierazten du
Bi l tzarraren erabakien a plikazio-eremua:
idatzietan, ez izketan (itz, orain arte bezela, bakoitzak bere eran); idazleen
artean, ez errian (erriak orain arte bezela); eta idazleak berak beren idazti
errikoietan, ez goi-idaztietan (ez olerkietan, eta Nobelistikan, adibidez; ortan
idazleak azke gelditzen dirala. bakoitzak bere erara). Itz bitan: batasuna bi gauza
oietan: a) adlizkarietan (Zeruko Argian, Anaitasunean, Yakinen, Jaunaren
deian, Laiaketan etab. etab.) eta b) Ikastoletan, Ikastoletako Liburuetan eta
jolasketetan etab. etab.; d) Liturgiaren zenbait zatitan (Manuel Lekuona in
Euskaltzaindia 1968, 139140)
Ortogra fiaren gaineko erabakiak hurrengo urteetan berretsiz joango zi ren, eus kara
ba tua ren zertzea rekin ba tera . Manuel Lekuona agertuko zen prozesu horren kontra
eta 1970an Euskaltzainburutza utzi ko zuen (Torrealdai eta Murua Uria 2009, 74) edo,
bere hi tzetan, botako zuten berta ti k (La tiegi eta Oa tibia 1983, 38). Bere ordez, Luis
Villasante izenda tuko zuten Euskal tzainburu, euska ra ba tua ren aldeko fraide
fra ntziskotarra.
Ori xek ga rbi zaletasuna bezala , Ma nuel Lekuona k ederto ha ra gi tzen du ha txekontra koen tal dea . Eus kaldun zaha rren perfila reki n ba t letorke: gerra aurretik
euskal tzale i bilia , ahozko li tera turan adi tua , a pai za . Zua zok (2005, 168) h- ren
luba kia eus kal tzaleen pra ktiken a rabera ba na tzen du: ha txe-kontrakoek a hozko
li tera tura zuten a ztergai na gusia eta eus ka ra ren era bilera herri edo eskualdeen
bai ta ra muga tua zuten; ha txezaleek aldi z, ida zle, ka zeta ri , i ra kasle eta tes tugileak
zi ren ba ti k ba t, hai entza t euska rak lurraldeen a rteko komuni ka zioa ahal bidetu
beha r zuen lanabesa zen.

142

2. Kapitulua: interpretazio-gune sinbolikoak

Hurrengo urteetan, euska ra ba tua eza rri ahala, h-a kokatuko zen mi ran, ga tazka
osoa ren sinbolo gisa. Labaienek, gerra aurreko antzerki ida zle nagusiak, h-a aurreko
berrogeita hamar urteetan egindako lana zokoratzeko asmoarekin sartu zela zioen:
Kristautasunarekiko gorrotoak, ez bidezko sozialismo baten kontzientziak,
bultzatzen ditu beren obsesio teoriko-iraultzailean, IRAULTZA! gure herriaren
balioen altxor moral eta espiritualaren ukapenari. (/) Beren bildumetan
argitaratuz doazen liburu eta liburuxkak irakurtzea baino ez dago, beren egunkari
eta aldizkarien artikuluak, ia denak zantarkeriez eta fraseologia marxistoidez
beteak. Hori bai, batasunak geruzapean eta hatxeetan oparo. (Antonio Ma ria
La ba ien in Zuazo 2005, 163)31
Josu Arena za jel tzaleak Tus hijos y el batua. El mito del batua a rgita ra tuko zuen
(Arena za Lekeri kabeaskoa 1974), liburua ren a zalak agerian uzten du bere h-rekiko
ja rrera : zerutik erortzen den h letrak baserri ba t aita ren etxea? mehatxa tzen duen
txi mista ren tra za ha rtzen du. Bere us tez, h politi koa da eraba t, mailua eta i gitaia ren,
gurutze gamatuaren edo, a ldi berean, bien pareko (85).
H-ren alde, antzeko a rgumentua eman da , baina kontrako joera ideologi kotik. Honela,
Ha ranburu Al tunak bere Euskal Literatura 72 liburuan, ordura a rteko eus kara
a ransimoa k kutsa tua zegoela esango zuen eta eten i raul tzaile ba t suerta tu zela
eus kararen baitan:
Urte hauetan, 1960-64, gertatu den mugimenduan, berriz, forma eta gaiaren
aldetik izan da. Hizkuntzarekiko eten formalista horren sinboloa h dugu. Iraultza
guztiak du bere sinbologia eta, historikoki bederen, h agertzen zaiku sinbolo
plastiko bezala.(Lui s Haranburu Al tuna in Zuazo 2005, 161)

31

Es el odio al crisitanismo, no la conciencia de un justo socialismo que les impulsa en su

obsesin terica-revolucionaria, IRAULTZA! a la negacin de los valores del tesoro moral y

espiritual de nuestro pueblo. (/) No hay sino leer los libros y folletos que van publicando en
sus colecciones; los artculos de sus peridicos y revistas, plagados casi todos de obscenidades
y fraseologa marxistoide. Eso s bajo capa de batasunak y profusin de haches.

143

Are gehia go, h-ren eta eus ka ra ba tua ren atzean ETA zegoelako tesia agertu zuten
La ti egi eta Oatibiarentzat, enkriptazio-modu gisa ulertzen dute:
Agian, irakurle, ikurrintzat h-a zergati artu zuten jakin naiko duzu. Ba, h-ari
eleneraz ETA esaten zaiolako. ETArrak baitziran, ain zuzen, el batuaren
sortzaille aiek danak! (Zua zo 2005, 163165)
Honek guztiak duen konspi razio kutsua espa rrueta n suerta tutako transforma zioen
ha ri ra uler dai teke, hauek eragindako frus trazio eta ulertzeko zailtasunetan. Honela,
Arantzazuko Biltza rrean, h-a ren erabilerak Jus to Mokoroa ba tek liburu erli jioso edota
moral es kuliburuen i ra kurketa zaildu egi ten zuela adiera zten zuen bi ta rtean, ez zen
kontura tu belaunaldi berriek, h-rekin edo gabe, ez zi tuztela tes tuok ulertzen edo,
hobe, ez zutela testuok ulertzeko beha rrik, i nteresik (Azurmendi 1976, 92). Amaia
Lasak oso etiketa erabilga rriak era biltzen di tu orduko i dazlego ofiziala sortzen ari
zen idazlegoa reki ko berei ziz. Lehenengoek Li tera tura unibertsalean kanon zi renak
erdeinatzen zi tuzten bi ta rtean Zaitegik Baudelaire eta Erkiagak Sa rtre, bes teak bes te,
bi ga rrenentzako hauek zi ren euren litera tura ren i turri (Lasa , Laka , eta Alberdi 2013),
Erkia ga ren Salmoak baino. Euskal li tera tura ren defini zioa alda tu da eraba t, Txilla rdegi
eta

Ares tiren ondoren sortutako euskal idazleek nazioa rteko litera tura rekin

homologa tua den litera tura ba t egin nahi dute, espa rru poli tikoa rekiko independente.
Euskal hitza ren forman ida zteak ez di tuztela euskal eduki zaha rretan gera tzera
kondenatzen, alegia. Azken ba tean, h-a eduki rik gabeko forma ba t da , fonema rik
ga beko gra fia.
Gainera , eus kal kultura espa rruak jel tzaleen monopolioa i za tea ri utzi ba zion, oraingoan
posizio dominanteak espa rru politi koan ezker nazionalista n koka tzen di ra , ETA-V.
Asanblada ren inguruan ba tik ba t (ikus 1.3. 1964-1973: Haus tura k, 88-106. orr.). Beraz,
ez da ha rri tzekoa es kutik helduta joan zi ren prozesu horiek denak h-ren
kri ptogramaren i nguruan agertaraztea.
Euska ra batua ren i zaera hipostasi egoeran gera tuko da , zenbait jel tzaleren a rtean.
Honela , EAJk apurka-apurka eta autonomia era kundeen bi tartez Euskal tzaindia eta
euska ra ba tua ren zilegi tasuna ona rtu ahala, Alderdia ren iza tea ren kontrako elementu
gi s a ulertuko zuten Euskaltzaindiaren h-z jositako arautegia:

144

2. Kapitulua: interpretazio-gune sinbolikoak

Nik nire seme-alabak bueltan ekarri ditzakeen Alderdi bat nahi dut, oihu egiten
zuen politikari jeltzale ezagun batek. Eta hala pentsatzen zuten beste nazionalista
askok, guraso nazionalistek sufritzen duten angustia ohizkoa delako Alderdian
beren seme-alabak ETAra edo ETAren pareko talde politikoetara joan direlako.
Ez gaitu harritu behar guraso hauek beren seme-alabak berreskuratu nahia, baina
ez dira konturatzen Alderdiaren maila beren seme-alabenera jaistean, Alderdia
desitxuratu eta desnaturalizatu egiten dutela eta Sabino Arana Goirik sortu nahi
izan zuen Alderdiaz oso bestelakoa den bat bilakatzen dutela. (La tiegi eta
Oa ti bia 1983, 4647) 32
Horra zenba teraino sektore ba tzuek euska ra ba tua ren a fera kutsatze politikoa rekin
elka rlotzen zuten. EAJren haus tura planteamendu hauekiko Josu Arena za eta bes telako
a ranisten kanpora tzean zertuko da 1981a n (Unzueta 1981). Honela, Euskerazaintza
erakundea sortuko zuten Euskaltzaindiaren elka rte al terna tibo gisa. Euskaltzaindia
Real Academia de la Lenguari, Euskerazaintzaren euskeraren erri akademia
kontra jarriko zaio, Euskararen liburu zuriari Liburu gorria, e.a .
2011ko elka rri zketa batean Arantxa Urretabizkaiari h-aren inguruan gerta tuta koa ren
gainean galdetu zi tzaion, zenbai t a rrazoi soziolinguisti koekin hasi eta gero lapurtera
kl a sikoa eredu eta Iparraldeko hizkera berehala zuzendu zuen bere burua:
Ez, gaizki esaten ari naiz, zergatikan nik ez nuen Nik, hor markatzen zuten
bidea nire taldean Ibon Sarasolak eta Arestik eta nik ez neukan iritzi propiorik,
niri ondo iruditzen zitzaidan haiek esaten zutena eta ulertzen nuen euskerak ez
zeukala irtenbiderik batasun bat lortzen ez bazen. Baina irizpide filologikorik edo
linguistikorik nik ez neukan, orain ere apenas daukadan. Baina badakit hori lortu
izan ez bagenu, ba, euskara galdua zela. (Urreta bizkaia 2011)

32

Yo quiero un Partido al cual mis hijos puedan volver, gritaba un conocido poltico

peneuvista. Y as pensaban tambin otros muchos nacionalistas, porque el fenmeno de los

padres nacionalistas que sufren la angustia de ver que sus hijos e hijas se fueron a ETA o a los
grupos polticos afines a ETA, es frecuente en el Partido. No debe extraarnos que estos
padres quieran recuperar a sus hijos, pero no se dan cuenta de que al rebajar al Partido al nivel
de sus hijos, desfiguran y desnaturalizan al Partido y lo convierten en otro Partido totalmente
diferente al que Sabino de Arana Goiri quiso fundar.
145

Ha u da , h-ren gaineko i ri zpide filologikoa talde modura gutxi batzuek defini tzen
ba zuten ere, horren a tzea n belaunaldi zaha r eta berrien a rteko talka zegoela ere
azal tzen zuen. Batasunari bidea zabaldu ziotenak, h-ren aldekoak zi rela, eta bide hau
i txi nahi ziotenak h-ren kontrakoak.

2.2.4.

EUSKARAREN HASPERENA: MEKTUB!

Sa rri onandiak mektub! esaera daka r gogora bere Moroak gara behelaino artean
liburua ren bukaeran. Bertan, ama zigen gaineko gogoeta egi ten du edo, hobeto esanda ,
ama zigen kodifika zio inperialaren gainean, moro haiek ez omen direla guztiz a rrotz
euskaldunontzako. Bukaeran, ida tzi ta dago mektub! la gun a mazi g ba tek diotzon
esaera i zango du abiapuntu. Horrekin euska ra eta euskal li tera tura i zango di tu hi zpide,
Ares ti eta bere ga raikideak gogora eka rri z. Ida tzi ta da go, baina zein hi zkuntzan?
ga l detuko dio bere lagunari. Euskaraz balego, h-rekin i datzita egongo litzateke:
Eta hatxea, gehien defenditzen genuen letra, metafora bihurtu zen, ahoskatzen
ez zelako. Hala ere, gure belaunaldiak poesia balitz bezala egin zuen borroka h
letraren alde. Eta poesiaren antzekoa zen guretzat, Paul Celanek poesia
definitzen zuen modukoa: arnasak hizkuntzan uzten duen marka. Alfabetoko
beste letra guziak baino inportanteago bihurtu zen, horrexegatik, ia ez zelako.
Erraza da konprenitzen. Euskal herririk ere ez zen, eta horregatik zen
ezinbestekoa. Ez zegoelako etxe bat nonbaiten egon daitekeen moduan, baizik
eta basamortuan eraiki beharreko zerbait bezala, Etiopian. Ez zen genuen etxe
bat defenditzeko borroka izan, baizik ez genuena egitekoa. (Sarrionandia 2010,
526)
Hi zkuntza asma tu beha r zen horretan, etxea asmatu beha r zen horretan abangoa rdia
derri gorrezko pra ktika zela esango du. Li tera tura k beha rrezko egi tekoa zuen bere
lengoaia li tera rioa asma tzea . Erakunde publikoekin eta globalizazi oarekin bere ta rtea
topatu zuen asmaki zun horrek galdu du bere i zaera abangoa rdista . H-rekin idatzi zuten
i da tzita zegoen hura.
Baina la gun amazi gak oha rtu nahi zuena zera zen, ida tzita zegoela , zentzu
metafori koan. Honela ulertuko da ere Aresti ren euska ra . Egungo i ra kurketa gehienei

146

2. Kapitulua: interpretazio-gune sinbolikoak

errepa ratuz gero, Ares tik ida tzi ta zegoena a zaleratuko zukeen: euska ra batuan ida tzi
zuen batua existitu aurretik.
Maldan behera ba tua ren ai tzinda ri gisa koka tzen da , 1959an ja da, edo bere prosa
egungo euskaldun batek i rakurtzeko duen erraztasuna (Sa rasola 1986), euska ra ba tua
avant la lettre (Ibon Sa rasola in Eguzki tza et al . 2000, 136). Nik ere hala senti tzen dut
ga rai ko aldizka rieta ko a rtikulu edo liburuak i ra kurtzerakoan egin beha r dudan es fortzu
handia ikusita . Ida zkera ren aldetik, tes tu a rrotz horietan ahozko i rakurketa ima jina tu
beha r dut euska ra idatzia ren kodi fikazioa berregin ahal i za teko. Lexi ko aldetik, hitz
a rrotz asko ageri zaizki t, XVI. mendeko Axularren Gero bezainbeste ia . Ares ti edo
Txillardegi ba t i rakurtzea , os tera , askoz erra zagoa suerta tzen zait eta horregati k, neurri
handi batean, askoz a tseginga rriago. Euskal eskolakumeook kode horretan i kasi dugu
euska ra z i datzi eta i rakurtzen, aztertutako trans formazio haueta ko erakundeetan hezi
ga ren neurrian.
1967ti k aurrera, i rakurketa zailduko ligukeen gra fia propioa erabil tzen duenean ere,
Ares tik ba tua ren alde egi ten zuela ulertu ohi da . Hil os tean a rgi ta ra tu zituen hainba t
tes tuetan33, h-a erabil tzeaz gain c-ak erabiliko di tu tz-k erabiliko genukeen tokian eta xk ts-en ordez. Gehienek Euskal tzaindiak ba tasuna ren lana inda rtzeko protes ta gisa
ulertu dute, zuek ara uetan ados ja rtzen ez za reten bi ta rtean, ni k ni re modura ida tziko
dut esanez bezala . Guzti z ba teraezina ez den ikuspegi ba tetik, Ibon Sa rasolak Aresti
Lei zarra ga ren a zterketa ren ondorio dela dio, bere grafia esan bezala, joera kulternista
eta , aldi berean, purista zuen horrena , euska ra rik i ntellectualena zela a rgudiatuta
bere i bilbidean a tzera pauso a rgi eta garbia eginez (Eguzkitza et al. 2000, 136)
Ba da, zer-nolako lurraldea da euska ra? Zer-nolako kronotopoa? Ki ntanak Sa rrionandia
poeta gaztea rekin erla ziona tuko zuen 1984ko Durangoko Azokan. Honek aberria
hauta tzen dela zioen bi ta rtean, Ares tik hi zkuntza ha utatu zuela, euskal tzale
adjektiboa ren

ondorio

dela

Ares ti ren euskaldunberri tasuna

(Kintana

1984).

Ba rtzelonako hi tzaldi fama tuan honela alda rrika tuko zuen bere Euskalerria, forma
hi zkuntza eduki daukan a berria:
Una Vasconia sin lengua vasca no es Vasconia () dos personas que hablan en
lenguas diferentes no pueden llegar a entenderse. Y el pretender demostrar tan
33

Euskal Harria, TS Elioten itzulpenak, Azken harria

147

gran verdad en castellano sera tiempo perdido. La tendra que demostrar en

vascuence, y entonces la demostracin estara de ms, ya que hablando en
vascuence, vasco es el que habla vascuence, y pueblo vasco es el que habla
vascuence, hasta tal punto que para indicar en lengua patria una Vasconia que
comprenda la totalidad de la Vasconia histrica ha habido que inventar un
palabra, palabra por otros motivos entraable, pero nicamente considerando
ste verdaderamente deleznable. (/) el factor ms importante de nuestra
personalidad: la lengua. O quiz no el ms importante, pues a fuer de serlo deja
ya de serlo. El es el factor determinante, sin l todo lo dems sobra, mejor dicho
ya ni existe. Una Vasconia sin aizkolaris, sin aurresku, sin boina, sin pelota, sin
RH negativo y hasta con apellidos castellanos, pero con euskera seguira siendo
Vasconia. (Aresti 1986k, 73)
Sa rrionandiaren aberria bezala, euskal lurraldetik euskaratik hain ebidentea den euskara
eta euskaldunaren arteko lotura azaldu behar delako beste lurraldetik gaztelaniatik.
Txillardegi eta Krutwigen borroka filologiko, litera rio eta politikoarekin bat egiten du zentzu
honetan. Euskara delako aberria eta gainerako edukiak bigarren mailan gera zitezkeelako
horren aurrean: hau izan liteke aranismoaren inbertsiorik argiena, edukiak baztertu egiten
di tuena formak aurrera egin dezan.
Ibai Atutxak Sa bino Arana eta Jorge Otei za ren ahaidetasuna topa tzen du forma
ka npoalde akzidentala ren eta eduki ba rnealde esentzialaren a rtean. Forma fonikoa
li tza teke esentziala, forma grafikoa akzidentala den bi ta rtean (Atutxa 2011, 43-66).
Hortik ere uler liteke h-ren afera , hatxe-kontra koentzako h forma gra fikoa apainga rri
hutsala zen; Sa rrionandia, Urretabizkaia, Ha ranburu Al tuna , Saiza rbi toria eta
aba rrentza t ezinbes tekoa zen bita rtean. Honen ha ri ra , eduki eta forma ren a rteko
inbertsioa egi teko ezinbes tekoa dela esango nuke. Forma edukiari egoki tzen zaion
horretan Sabino Aranak ida tzi neologismoa egi ten zuen, Gabriel Ares tik eskriba tu
kl a roa egiten zuen bitartean Sarrionandiak ere gehienetan iskribatu egiten du.
Hi tzaldi ha rtan, hi zkuntza da faktore determinaga rria , aizkola riak, aurreskua, txa pela,
pilota , RHa eta abizenak faktore a kzidentalak di ren bi ta rtean. Horrega tik dio Vasconia
Eus kal Herria, eta ez hitz kutun, baina honi dagokionez erdeinagarria: Euzkadi.

148

2. Kapitulua: interpretazio-gune sinbolikoak

Zentzu horretan, lehen aipatutako Aresti k Arotzenari idazten zion gutunean,

abertzaletasun mordoilozalera i tzul tzen zuen abertzaletasun ga rbizalea, adio gisa
i da tzita:
Zuen euskeran: Gora Euzkadi azkatuta. / Nerean, eta nere herriarenean: Biba
Euskalerria libre. / Arantzazu, 1963/III/17an / Garesti (Gabriel Aresti in
Azurmendi 1991, 135)
Oihu jel tzalea alda tu egi ten du hi tzetako bakoi tzean, honela Euzkadi hi tz debeka tu eta
adiera poli tiko jaki nekoa Euskalerria hi tz ona rtu eta , nolabait, na turalizatua rekin
alda tzen du. 1973an zentsoreek ona rtzen duten hi tza dugu: Gora Euzkadik Vi va
Vasconia y fuera Espaa gisa i tzul tzen bada , Gora Euskalerria Vi va Vas conia y Vi va
Espaa gisa

itzul tzen

dutelako

(Torrealdai

1998,

178).

Ares tik

ka rlisten

mordoilozaletasunaren bideari jarraitzen dio, i ragan baten bila.

Urkok Ares ti ren Gazi: geza: gozo poema eza gun egingo zuen bere singlean (Urko 1976;
Ares ti 1967, 50-55), bertako es trofa ba tzurekin Guk euskaraz zuk zergatik ez kantua
osa tu zuen. Bertan euska ra putzu sakon eta iluna euska ra i txaso urdin eta zabala
bilakaera ren berria konta tzen du. Ura ren espa rru semantikoa z balia tuko da maiz
euska ra z a ritzeko, dabilen horri buruz hi tz egi teko. Zentzu horretan, Euskal Harrian ere
a rgita ra tu zen lehen aipa tu dudan Hibai ugaria poema. Bertan, egiak esa teko /
euska ra / kla roa , hizkuntza eskua rra ren alde eginez, beti rako labratua gera dai teke
eus kal harria:
Amuarraiak, / aho biribila, / eztarri frutukorra, / korronte bizia, / zuengana
egiten dut / pausoa, / Axularren ohorean / betirako / labraturik / gera dadin /
euskal /harria. (Aresti 1986, 144-145)
Ha rria erreferentzia abs traktua bada, i raganeti k orainaldira i raun dezakeena , ura
bezala edan, gas tatu egin daitekeen horri esker ha rtzen du bere forma , beti rako
l a braturik gera dadin. Dabilen harriari goroldiorik ez dio esaera zaharrak.
Apustuan ga raile agertzen zaigu Ares ti bes te idazle eta euskal tzaleekin batera .
Espa rruen tra nsforma ziotik ere uler liteke haien ga raipena . H-a ez da horren a zaleko,
bilakaeran li tera tura idatziak ahozko li teratura ren gainean duen na gusitasunari
erreparatzen badiogu.
149

Honela , euskara kronotopoa erabilera berriei (korronte bi zia) pres t da goen tra dizio
(ha rria ) gisa a geri zaigu. Halere, segun eta zelako tra dizioa ren alde egin eta zelako
erabilera berriei zor zaion halako euska ra eredua ren alde egingo da . Ba tetik,
Batasunaren Kutxan a gertutako hi tza rmenak agerian ja rtzen du hizkuntza ren
kontsentsuzko izaera (Ba rthes 2009a , 2930), i dazleek joko a ra uak ados tu eta hauek
betetzeko zin egiten dute. Bes tetik, i zaera ga ta zka tsua ere a geri da , h zeinu ideologiko
na gusi gisa a geri den neurrian. H-a zeinu-funtzio baten gisan ageri da (2009a , 55),
eduki beha rko lukeen funtzio linguis tikoa z ha rata go euska ra kronotopoa bi posizio
na gusita n erdibi tzen duen neurrian. Poesia bezala , hizkuntzan uzten duen a rnasa da ,
hi zkuntza ren espresioa ren subs tantzia gisa (2009a , 53), hizkuntzak giza rte borroken
bi ta rtez a rnas tu egi ten du. Eta aldi berean, kri ptograma bat da , ETA hizkuntzan
sa rtzeko triki mailu edo idazleen posizioa adi tzera ema ten duen ma rka hutsa. H-a
ma rka hutsa den bezalaxe, Aresti eta enpa rauek euska ra hus tu egi ten dute, Oteizak
ha rriekin egi ten duen bezalaxe. Honela , eus ka ra adierazle hutsa ren era analogoan
azter li teke (Montero 2012), edukiak ba ztertu egi ten di ra , hus tu, forma gainera tuz,
eduki ezberdinentzako tartea zabalduz.

2.3. LA CONCORDIA
50. hama rkadan lagun talde baten inguruan sortutako topaketei La Concordia izena
eman zaio. Aurretik, Ca f Maurin elka rtzen bazi ren ere eta Asocia cin Arts tica
Vizcainan edo Club de Cul tura Hispnica bezalako elka rteetan a ri tzen ba zi ren ere, 60
ha ma rkada hasieran La Concordia kafetegia izan zuten topagunetza t. Ka fetegia
Area tzati k Kale Nagusi ra doan Nafa rroa kaleko bihurgune ba tean zegoen koka tua eta
bere i zena Bilbo Lenekin komunikatzen zuen FEVEko geltoki nagusiari zor zi on.

2.3.1.

TERTULIAKIDEAK

Tertulia rako gune ezberdinak egon bazi ren ere, a zkenean La Concordian eza rri zi ren
ki deak, larunba tero 19:00eta tik aurrera el ka rtzeko. Izaera erdi a rtistiko eta litera rio,
eta erdi poli tikoa k (Laso Prieto 2004) zuten tertuliek. Orduan poeta , idazle eta pintore

150

2. Kapitulua: interpretazio-gune sinbolikoak

zebil tzan la gunak el kartzen zi tuen, fra nkismoa ren kontrako borrokan engaia tuta edo,
behintzat, frankismoaren kontrako joera i deologiko i rekia zutenak.
Berta n i zandakoek La Concordiaz a ri tu i zan di renean zenbai t pasadizo konta tzen
di tuzte berta ko bilakaera rekin ba tera : nortzuk etorri eta joa n zi ren, zer era kunde sortu
zuten edo zer-nolako erakusketa , liburu edo proiektutan pa rte ha rtu zuten. Ba tzuk
ohizko tertuliakide zi ren, besteak noizbehinka edo behin a gertzen zi rela rik azken
hauen kasuan, tertulia ren ga rrantzia inda rtzeko, zenbai t eza gunen i zenak eka rtzeko
eman ohi da haien berri , pasadizo direlako. Baina tertulian etenak era gin di tuen
gertaka riak badaude, hauek ba tez ere a txiloketa k i zango di ra . 1958a n Jos Ma ra Laso
tertuliakidea atxilotuko zuten (PCE), 1959a n Gabi del Moral, EGIko kidea . Eta 1962an,
meatza rien greba ren ondorioz, Asturias, Bizkaia eta Gipuzkoan ez-ohi zko egoera
deklara tuta , Agustin Iba rrola , Vidal de Nicols, Gimnez Peri cs eta Ma ra Dapena
tertuliakideak ha rtu zi tuzten pres o beste hainba t lagunekin ba tera , PCEren kontra
egi ndako sarekada batean.
70. hamarkadan zehar, apurka-apurka La Concordiako kideak beste gune eta proiektu zahar
eta berrietan barreiatuko di ra: Asociacin Artstica Vizcaina, El Sitio, Sociedad Potico
Li teraria Aralar gero Euskal Herriko Poetak eta Zurgai aldizkaria sortuko zuten hauek.
Ares tiz a ri tzera koan La Concordiak pisu handia ha rtu i zanak, neurri handi ba tean,
honek pilatuko zuen kapi tal sinbolikoari zor zaio, bere bolumena ri eta bere izaera ri :
hainba t espa rru eta a zpiesparru ha rtzen di tu. Hona koa ri errepa ra tzeko, 80. hama rkada
inguruan kideek okupa tuko luketen posizioa espazio sozialean proiektatu dut. Bere
ki de sonatuenak kapital sinbolikoa ren ara bera hierarkiza tuta eta kapi tal sozial horri zor
zai on espa rrua ren a rabera bereiztuta (a rdatz hori zontala).34 Zenduak pa rentesi a rtean
koka tu di tut, a zken urteetan eduki tako posizioa ren a rabera koka tuz, espa rru
ezberdinetan aritu diren horiek gezien bitartez adierazi dut.
Goren gorenean ba ten ba t kokatu beha r bada , hura Blas de Otero da , 1958an Kri tika
eta 1961an Fastenra th Sa rien bita rtez kontsakra tua . Tertuliakideak kontutan ha rtuta ,
espa rruen banaketa horizontala ren bi ta rtez, espa rru a rtis tiko-litera rioti k espa rru
34

Maiz agertu diren zenbait kide ez dira grafikoan sartu, aipatutako esparruetan kokatzeko

zailtasunak direla eta. Askok esparru ezberdinetan hartzen dute parte, kasu horietan, kapital
sinboliko gehien pilatzen duten esparruan sailkatu ditut.
151

sozialera doan a rda tza adiera zten du. Mutur batean, ekoi zle li tera rio (poesia, nobela,
antzerkia ) eta plasti koak daude. Beste muturrean, poli tika maila (sena ta ri , zinegotzi eta
mili tanteak, goiti k behera) eta nora bide (UCD, Jueces pa ra la Democra cia, PCE, PSE,
CNT, ETA eta EGI) ezberdinetan a ri tutakoak. Bi ta rteka ri gisa, ba tetik ka zeta riak joera
jeneralista goa izana ga tik eta besteti k a rte eta li tera turan a ditu gisa egi ten duten
unibertsita te i rakasleak eta Arte Ederretako Museoko Pa trona tuko Presidente
(Bengoechea) eta Presidenteorde izandakoak (San Juan), behean kri tika lanetan ibili
di renekin.
Grafikoa 8. La Concordiako kideen posizioak 80. hamarkadan,
kapital sinbolikoa eta esparruaren arabera

Arte plastikoen espa rruan, bera z, Ibarrola eta AAVko gainerako kideetaz gain, Bilboko
Arte Ederretako Pa trona tuko buruzagiak eta a rte eta li tera tur kri tikoak daude.
Li tera tura espa rruan ere, sonako poeta eta zenbai t ida zle eta ka zeta riez gain,
hi zkuntzalari tza eta li tera tura a rloan diha rduten unibertsi ta te i rakasleak daude.
Espa rru politi koa ri dagokionez, era kundeetako ka rgu gutxi daude. Hala ere,
esangura tsua da , kul tura poli tika ri da goki onez, Gregorio San Juan Bilboko Udaleko
zi negotzi eta Kul tura batzordekidea egotea . Horreta z gain, Espainiako ezkerreko
mili tante

entzutetsuak

daude

(Laso

eta

Serna),

eta

ezin a haztu

li teke

abertzaletasunean esangura berezia eduki zuten bi militante: Ga bi del Moral eta Txabi
Etxeba rrieta . Ez di tut PCEko kide guztiak espa rru poli tikoan koka tu, bes telako
es parruetan ezagunagoak egin direlako.
152

2. Kapitulua: interpretazio-gune sinbolikoak

Kideetako askok Zurgai aldi zka rian edota El Sitio soziedadean ja rrai tuko dute topa tzen
urte haietan. Aresti , Celaya eta Oterok presta tu zieten 4 poetas de hoy antologian
Sa n Juan eta Vidal de Ni cols ohizko kolabora tzaile gisa a ritu di ra Zurgain, ez da
ha rri tzekoa aldi zka riak hi ru idazleei monografi koa Gandia ga eta ngela Figuera rekin
ba tera eskaini i zana . Espa zio sozial honetan islatutako askok pa rte ha rtuko dute
Ares ti ri dedika tuta ko monogra fikoan: Ma ra Dapena (1984), ngel Ortiz Al fau (1984),
Dionisio Blanco (1984), Vidal de Ni cols (1984), Alfonso Irigoien (1984) eta Luciano
Ri ncn (1984).
Espa rru politi koa ri dagokionez, naba rmentzekoa da Gregorio San Juanek Bilboko
Udaleko zinegotzi gisa jardun i zana 1979ti k 1983era , Kul tura Ba tzordean a ri tu zelako.
Bilbo pos tfrankistan kudeaketa kul turalean erantzuki zun handia eduki zuen, bes teak
bes te, Bilbo Hiria Ipuin Lehiaketan gero Gabriel Ares ti Ipuin Lehiaketa izango zena
ma rtxa n jarriz.

2.3.2.

GATAZKA-GUNEAK

Pilatzen duen kapi tal sinbolikoa z gain, bohemia ba ten i rudikapena ere ba da La
Concordia. Bohemia ka fearen giza rte i rudi kapena da ka r gogora , horra hor Tolouse
Lautrecen Dans Le Moulin Rouge pintura . Intelektual tasuna bohemia ren bizi tza ren
es tilizazioa ren oinordeko bada (Bourdieu 1995, 92), Pa risen Sa rtre eta enpa rauek Les
deux magots bazuten, topa gune a nalogoa li tzateke La Concordia , Bilbo askoz
a pa lagoan.
La Concordiak tenporalita te otzana du, ez di ra aldaketa handi rik konta tzen. Lagun talde
ba t elka rtu eta handi tuz doan tertulia dela diote. Ekintza na gusiak eztabaida eta bilerak
di ra , bes te guneekin ha rremanetan ja rtzen di tuzten gertaera k bertako kideek
pres ta tutako erakustaldi , liburu eta ekintza poli tikoak di ra . Kide ba tzuk bes teekin
elka rtuko zi ren bes te espa zioetan edota txangoak egingo zi tuzten, baina i zaera
ba tera tua ema ten zien hori La Concordiak ja rrai tzen du i zaten. La runba tero berta ra
joa tea ka npoko gertaki zunek era gin zezaketen egonezina na rra tiban behintza t
el karrizketaren formatu patxadatsuan baretzeko a ukera da, babes gunea.
Tertuliakideen ezauga rriak kontutan ha rtuta , gainera , elka rri zketa hori kode a rtis tiko,
li tera rio edota politikoetan gauza tzen zi rela uler daiteke. Orti z Alfa uk dioen moduan,

153

berta n tertulia erdi litera rio eta a rtis tikoa , erdi poli tikoa zen (ngel Ortiz Alfau in
Agi rreazkuena ga et al . 2000, 91). Bera z, botere poli tikoeki ko babes gune ere ba zen,
Bri gada Polti co-Socialarekiko. Tertuliaren i zaera otzan hori kanpoko meha txu nagusi
gisa a ri tzen den errepresioak eteten du, kideak kanpoan egindako ja rduerenga tik
a txilotzen di tuzten bakoitzean. Zentzu horretan, baten ba tekiko i txi tura badu La
Concordiak, Erregimenarekiko duena da.
Ares ti ren gaineko narra tibei dagokionez, La Concordiaren baita ko aniztasuna
gailentzen da honi buruz a ri tzen di ren bakoi tzean. Euskal mundua ren kideak
gainera ko kideekiko berei zten di ra : Ares ti bera , Gabriel Moral eta Al fons o Iri goien ba tik
ba t. La Concordian a ri tzen zi ren kodea z gain euren kode propioa zuten pa rteka tzen
zi tuzten beste gune batzuetatik era torria . Al fonso Iri goienek honela konta tzen du bi
munduen a rteko harremana, La Concordiaren baitan:
Hango uretan kolore guztietako arrainak egiten genduen igeri eta guzaz kanpora
beste guztiak erdalzaleak ziren, baina hala ere errespeto handiz entzuten ziguten
eztabaida bat edo beste sortzen zenean, zeren bertsolarien saioak geure lepoan
genituenez gero eta haietara entzuleak milaka eta hamar milaka biltzen zirenez
gero euskal mugimenduaren sendotasuna miraz beterik ikusten baitzuten, eta
ezin dudarik egin daiteke batek baino gehiagok euskal munduaz zuen eritzia
bigundu egin zuela, aldatu ez bazuen ere. (Al fontso Irigoien in Zubika rai et al .
1999, 108)
Zentzu honetan, aipa tutakoa k salbu, tertuliakideek joka tzen duten espa rrua espainola
da , es ta tu mailakoa, euskal espa rruetan ez di tuzte bi ta rteka ri egokiri k topa tzen (ikus
1.2. 1953-1963: Lehen hastapenak, 67-88. Orr.). Egan aldizka ria ren hasieran Cela yak
zein Oterok beren ibilbide litera rioa bertan ida zten hasi bazuten ere, 1947 eta 1950
urteen a rtean (Rubio 2004), euska ra hutsezko aldizka ri i za tera pasa zenean,
euska ra zko aldizka rietan eduki tako a gerraldiak Ares ti ren bi ta rtez gauza tzen dira ,
bereziki ale ba tean Figuera , Otero, Cela ya eta Basalduaren poemak i tzul tzen di tuenean
(Fi guera Aymeri ch et al . 1960). Ba tik ba t, Oteroren poemak i tzuliko ditu 1960 eta 1961
urteeta n, baina Li tera tura Unibertsala ren bai tan, Baudelai re ba t i tzultzen duen
bezalatsu. Espaineraz ida zteko aukera egi ten duten neurrian, espainiar espa rru
li tera rioa ren bai tan joka tzen dute eta . Aukeran a rra kasta eskasa i zan zuen apus tua
egin zezaketen: aurreko kapi tuluan aipatuta ko Los Barroeta (1967) bezala , gaztelaniaz
154

2. Kapitulua: interpretazio-gune sinbolikoak

euskal nobelak ida zteko apus tua (i kus Forma eta edukia, 68-71. orr.). Gaztelaniazko
forma ha rtuta , edukiaren probintzialtasuna ren aukera egin ordez, edukia ren
unibertsaltasuna ren aukera egin zuten neurrian, ez zegoen espa rru probintzialen
errekonozimenduen zilegitasunaren aldeko norgehiagokarako paradarik.
Espa rru poli tikoa ri dagokionez, Erregimenak klandestini ta tera beha rtutako inda r
politikoetan a ritzen zi ren horiek es tatu mailako inda rren baitan a ri tuko ziren, PCE ba tik
ba t, aipatutako Moral EGIko kidea edo Etxeba rrieta etakidea ez bezala . Espa rru poli tiko
propioa ren norgehiagoka ri muzin eginda , PCEren baitan euskal nortasuna ren
errekonozi mendua bilatzea baino ez da go. Eta horretan ere Iba rrolak Ares ti ren
ahol kula ritza bilatu zuen, bes te mundu horren berri zukeen neurrian (Agus tn
Iba rrola i n Gimnez Perics et al. 1999, 100).
Ga uza k horrela , euskal espa rru ezberdinen ins ti tuzionaliza zioa ahalbidetu zuen
autonomia egoera rekin ba tera , ez da ha rri tzekoa espainia r espa rruetan nahi besteko
errekonozi miendua lortu ez zuten horiek euren porrota bi ta rteka ri berri honen
sorrera n kokatzea , euskal na zionalismo izaera baztertzailean, alegia . La Concordiako
hainba t kide errekluta tu zi tuen El Sitioko Presidenteak hala zioen Gregori o San Juanen
omenez prestatutako l iburuan:
Gure Soziedadea Bilboko Hiribilduan hain erro sakonak dituen pentsamendu
liberal eta espainolistaren adierazpen bezala jaio zen. Eta Gregorio San Juanen
obra gure lurraldean ezarri nahi izan den kultur-eskema baztertzaile, manikeo,
dogmatikoki aintzakotzat emandakoaren kontrako borroka da. Kultura zabal
baten defentsa da, bazterketarik eta diskriminaziorik gabekoa, zeinetan
imaginazio-saiakera guztiek tokia duten. (Adol fo Ca reaga i n San Juan 1990, 9)35
Joera hori bereziki naba ria i zango da Mi guel ngel Blancoren erailketa ren ondoren
sortutako ETAren kontra ko gi za rte-mugimenduan. Vidal de Ni cols eta Agus tn Iba rrola
tertuliakideak Ermuako Foroaren s ortzaile izango di ra , terroris moa ren kontra ko
35

Naci nuestra Sociedad como expresin del pensamiento liberal y espaolista, de hondas

races en la Villa de Bilbao. Y la obra de Gregorio San Juan es la lucha contra el esquema
cultural excluyente, maniqueo, dogmticamente asumido, que en esta tierra nuestra se ha
tratado de imponer. Es la defensa de una cultura abierta, sin exclusiones ni discriminacin, en
la que todos los esfuerzos imaginativos tengan cabida.
155

borroka frankismoa ren kontra koa ren analogoa eginez. ETAz gain, na zionalismoa ren
konpli zita tea ere salatuko zuten; eus kal na zionalismoa ri frankismoko probintzialtasun
a na lagoa egotziko zioten.
1986an

Aresti ren

omenez

Bilboko

Udalak

antola tutako

ja rdunaldietan,

tertuliakideetako asko bildu zi tuzten Aresti, el artista mahainguruan (Gimnez Perics

et al. 1999). Bertan, aste horretan bertan Gregorio San Juan tertuliakide ohiak
ida tzita ko i ri tzi-a rtikuluaz a ri tu zi ren bes teak bes te. Arti kuluan aitaren etxearen mi toa
salatu egi ten zuen, Ares ti ren izaera ezkertia rra tertuliakideekin pa rteka tzen zuen
ezauga rri

poli tiko na gusia ez zetorrelako ba t aitaren etxearen poema rekin,

horreta rako Garaikoetxea Lehendaka ri es kuinda rra ren erabilpena ri egi ten dio
erreferentzia besteak bes te (San Jua n 1986) (i kus 4.1.1. Es tatutuko Ideologia
Apa railuak, 229-236. orr.). Mahaikideak kexu zi ren San Juanek Aresti ren gainean egin
zuen i ra kurketa ga tik, Juan Ma ria Ares ti bere anaiak familia eta lagunek a rtikulu horren
ga i nean helarazitako arbuioa aipatzen du, Arestiren poema baten bitartez erantzunez.
Ezta baida horretan, San Juanen i rakurketa ren kontra koka tzen di ra mahaikideak,
nolabait tertuliakide honen i rakurketa haiena rekin ba t ez zetorrelako. Zentzu horretan,
Sa bina de la Cruzek La Concordia rekin ba t letorkeen aita ren etxea ren gaineko
i nterpretazioa egiten du:
Poema bat, hau da, hizkuntza poetiko bat hitzez hitz, adi era bakarrean,
interpretatzea

guztiz

absurdoa

da;

soilik

harreman

metaforikoaren

azterketaren bitartez egi n daiteke, zeinak beti arautzearekiko, eguneroko hitz

egitearekiko, desbi derapena behar duen. Zentzu honetan, berak aitaren
etxea defendatzen duela dioenean berea den horren defentsarako gaitasuna
aldarrikatzen du, bere hitzaren defentsa, bere izate intimo eta askeenaren
irudikapen gi sa, baina baita bere lurraldek o gizonekin anaitzen duen horiena
ere, jatorriz utziezina den askatasunarekiko maitasunak ezaugarritua.
(Gi mnez Peri cs et a l. 1999, 74)36

36

Interpretar al pie de la letra de una forma unvoca, un poema, es decir, la lengua potica, es

totalmente absurdo; slo puede hacerse desde el estudio de la relacin metafrica, lo que
implica siempre un desvo de la normativa, del habla de todos los das. En este sentido, cuando
l dice que definede la casa de su padre reivindica la capacidad de defender aquello que es
156

2. Kapitulua: interpretazio-gune sinbolikoak

Era honetan, de la Cruzek ai ta ren etxea eraba t batera ga rria egiten du La

Concori dako izpi ri tua rekin. Hitzok, Blas de Oterok Ares ti ri bere heriotzean eskaini zion
poema ren a ta riko di ra : Gure mendeen etxea /zuren hi tzean ja rraituko du bizi rik; / zu,
gure etxean i rauten duzu.37 Hi tza ren defentsa i zango da tertuliakideek bere egingo
zuketen printzipio hori.

2.3.3.

ARESTI , ZUBI ETA BIDEGURUTZE

La Concordia ka fetegia zenetik Euskal tzaindia ren egoitza zenera bos t minutu eskaseko
ibilbidea dago, Area tza ko Zubia zeha rka ta tuta Puente de la Victoria gisa
bi rbatailatua kilometro erdi ra. Hala ere, bi elka rgune diferente di ra , Ares ti eta Iri goien
bi etan sarritan i biltzen baziren ere.
Ga uza k honela La Concordia ren puntu i tsua euskal mundua izan dai teke, Ares ti eta
enpa rauak bi ta rteka riak bazi ren ere. Aresti ren berezi tasunak bilatu beha rrez gero,
bes te mundu horrekin egiten zuen bitartekaritza a zpimarratuko da:
Beste lekuetatik zetorrela zirudien beti, konexio zaileko bi guneetan egongo
balitz bezala: zirkulu euskaldunetako sorkuntza eta eztabaidak batetik, bere
interesak gizaki historiko gisa, bere maiteak, bere lagunak bestetik (eta hauxe zen
gurea). Beste gunetik oihartzunak zetozkigun, hasieran haren gainean gugan
interesik piztu barik. () Behin Euskaltzaindiako poesia saria eman ziotela jakin
genuen; bestean, teatro obra bat zela eta. Guzti hori urruntasunak iragazia bezala
zetorren edo hori da gogoan dudana. Arestiren bitartez, Arestiren obraren
suyo, su palabra, como representacin de su ser ms ntimo y libre, pero tambin de lo que le
hermana con los hombres de su tierra desde los orgenes caracterizados por el amor
irrenunciable a la libertad.
37

Defendiste la casa / por los siglos de los siglos, / nuestra pequea patria / de hierba y

sangre. / Hermano, maestro, / mira a Meli / derivando en luna de melancola, / escucha el

cascabel de Nerea, / Guria, Andere Bihotz. / Gabriel, / revolucin de la poesa eskara. / Callad,
callad / junto a su tumba; / alguien anda acechando / con una cruz que t apartaste. / La casa
de nuestros siglos / seguir viva en tu palarbra; / t, permaneces en nuestra casa.

157

bitartez soilik kontaktua genuen toki batetik zetorren. (Sabina de la Cruz i n

Gi mnez Perics et al. 1999, 7071) 38
La Concordia, zentzu horretan,

bes te munduekiko aldenduta zegoen, konexio

zaileko bes te guneekiko. Eta , hala ere, oiha rtzunak hel tzen zitzaizkien, Ares ti ren
obra ren berri eduki ta ere, haiek jokatzen ez zuten espa rruan Ares tik eskura tzen zuen
errekonozi mendua ren forman. Tertuliakideek maiz eka rriko zuten gogora Vi dal de
Ni colsek erabili ohi zuen esaldia beste munduko kide horien a rteko i ka-mikak
deskri batzeko: Hemen egon ga ra, honen eta bes tea ren gainean eztabaidan. Ai zu, bi
Ga brielak elka rri danbolinak botaka , Gabriel Moral eta Aresti ri erreferentzia eginez
(Gi mnez Peri cs et al . 1999, 7172). Vidal de Ni colsek berak Aresti ren i rudi mugi tu
sama rra a rti kulua eskaini zion Zurgain (1984), bertan ondorio modura , hura
deskri batzea zaila dela ona rtzen du, gehiegi mugi tzen zelako. Mugi mendua gunez
guneko desplaza mendu gisa ulertuta , Nicolsek bes te gune horietan gerta tzen zena
ul ertzeko zailtasuna a gerian ja rtzen du.
Gabriel Arestiri aparteko poeta deritzot eta pertsonalitate bitxia. Noiz behinka,
inguratzen gintuen kontraesanek irentsitako pertsonalitatea, aipatutako bere
aparteko gaitasun poetikoaz haratago zer beste kausaren alde egiten zuen zehatzmehatz jakitera iritsi barik nahiz eta exegeta guztiek bere sorora ura eramaten
saiatzeko norgehiagoka ibili. Eta maiz, bere kontraesanak purrustadaka
gainditzen zituen (de Ni cols Moreno 1984)39

38

Pareca venir siempre de otros lugares, como si estuviera al mismo tiempo en dos zonas de

dficil conexin: las creaciones y las discusiones en crculos euskaldunes por una parte, en la
otra sus intereses como hombre histrico, sus amores, sus amistades (esta era la nuestra). Nos
llegaban slo los ecos de la otra zona, sin que el principio nos interesramos por ella. ()Un da
sabamos que le haban concedido el premio de poesa de la Academia de la Lengua Vasca;
otro, por una obra de teatro. Todo ello legaba como filtrado por la lejana o as lo recuerdo.
Vena de un lugar con el cul solo tenamos contacto a travs de Aresti, por la obra de Aresti.
39

Gabriel Aresti me parece un excepcional poeta y una personalidad singular.

Personalidad devorada a veces por las contradicciones que nos rodeaban, sin saberse
nunca con exactitud pese a la actual disputa de todos los exgetas por llevrselo a su
158

2. Kapitulua: interpretazio-gune sinbolikoak

Kontraesan horiek euskal munduan eraba t murgilduta ez zegoelako bizi zuelako

i nterpretatuko dute maiz:
Euskaldun gisa ez da ahaztu behar euskaldunberria zela eta berak bananduta
sentitzen zuela bere burua hizkuntza jaiotzatik zuten horiekiko. Nik uste, gatazka
hau bere poesian egon dago, zaharrekiko zenbait kexa eta urruntzeetan, nire
euskal bertsoa ulertzeko modu berria onartzen ez dutenen artean. (Sabina de la
Cruz i n Gi mnez Perics et al. 1999, 74)

Irudia 2. Hagamos puentes, Mara Dapena, d.g.

Iturria: (de Haro Garca 2010, 238)

La Concordiako babes otzana bila tu eta purrus tada , eztabaida eta mugi mendua
da karren pertsonaia i zatea z gain, beste gune horrekiko bi ta rteka ri ere bada. Ma ra
Dapena pintore eta poetak 1964an ida tzita ko poema ba t eskaintzen dio (Dapena
1984), Ares ti zubiarekin aldera tuz. Hogei urte bera ndua go Zurgain a rgi ta ra tuko zuen,
huerto por qu otra causa concreta se decidia ms all de su ya citado excepcional
envo potico. Y en ocasiones, Gabriel resolvia sus contradicciones con exabruptos.

159

euska ra zko klaseak ema teko, bere pa rtaidetza poli tikoa k baztertzen zuten unean, bere
etxera joateagatik eskerrak ohar txiki batean eskaini ostean.
Euskal tzaindiatik / Kale Nagusira / bere izena galdu zuen zubi tik iga rotzen. Aresti
Bilbon kokatzeko orduan poema ren zenbait elemetuk duten a rtikulazio gaitasuna
azpima rra tuko di tu. Zubia , ba tetik. Hasieran, Euskaltzaindia eta Kale Na gusia (Gran Va)
berei zten duen zubian esandakoak da kartza gogora , bere i zena galdu zuen zubi tik
iga rotzen,

Area tzako

Zubia

(Puente

del

Arenal): al txamendua ren

ondotik

Ga raipena ren Zubi gisa batailatua i zan zen (Puente de la Vi ctoria ) eta Mola Jenerala ren
bustoa zuen zainda ri . Bukaeran, baina, zubiak bere i zana (ha rri zko) eta i zena (ha rezko,
Areatzako Zubia, a l egia) berreskuratzen ditu:
Herriek / beren ibaien abentura lasterka / ezarritako ekarpen berriari eutsi
zioten / Euskaltzandia barik / Kale Nagusi / barik / Gabriel / Zubiek / beren
harri eta hare izenei eutsi zieten. (Dapena 1984) 40
Zubiak izango di ra Dapenak a txilo suertatu aurretik, ngela Figuera ren poema tik
eka rri ko di tuen i rudiak. Zubiak egin di tzagun obra n, Fi guera ren poemako atalak
ta rteka tuko di tu graba tuan

(de Ha ro Ga rca 2010, 237239). Graba tuan bi gi zon

mul tzo elka rri bizka r emanda a geri di ra ha rriak jasotzen di tuztela. Ha rrien pisuek
a tzeraka bada ra matza ere, elka rren kontrako za mek orekan mantentzen di tuzte. Eta
honela, elka rri bizka r emanda baina elka rren bi zka r-zama ri esker a rku-formako zubien
oina rri zko a rau a rkitektoni koak betez bezala egi tura ba t osatzen dute: zubia osatzen
dute zubia eraikia a hala harriak zamatuzelkarri bizkar ematen diotenean.

2.4. ARANTZAZU
Maila ezberdinen arteko el ka rrekintza ren ondorio di ra Ara ntza zuren inguruan ta xutu
di ren na rra tibak: urtero egiten di ren erromesaldiak, paisaia bio-a rki tektoniko jakin ba t,
mendeetan ira un duen era kundea eskura di tuen baliabide guztiekin, ema ten di ren
meza k, fraide fra ntziskota rren eguneroko lana , berta ra egi ten di ren bisitaldi turisti koak
40

Los pueblos / corrieron la aventura de sus ros / sostuvieron la nueva contribucin impuesta

/ sin Academia Vasca / ni / Gran Va / Gabriel / Los puentes / conservaron sus nombre de
piedra y arena.
160

2. Kapitulua: interpretazio-gune sinbolikoak

edo mendi txangoak, eta aba r luze ba t. Hasteko, li tera tura genero ezberdinetan
ta xututako narratibei jo daiteke, horretarako honako iturrietara jo dut:
-

Arnzazu. Historia, paisaje, tradicin (P. de Anasagasti 1975). Fraide

frantziskota r honen i rakurketa, neurri

handi

ba tean, kongrega zioa ren

i kuspegitik egiten den hurbilketarekin bat egingo l uke.

-

Arantzazu: euskal-sinismenaren poema (Mi txelena 1949). Salbatore Mi txelena

frantziskota rrak ida tzia , baina bilaketa poetiko-es tetiko ba tek ma rka tzen du
poema luzea den a ldetik.

Arantzazu: Tradizioa eta abangoardia (Kortadi Olano 1993). Gipuzkoa ko Foru

Aldundia ren Berton bilduma ren bai tan a rgi ta ratua , lurraldea ren kul tura - eta
paisaia-onda rea ezagutzera ema teko asmoa rekin, hau da , Gipuzkoako ma rka
i ndartzeko asmoarekin.

2.4.1.

ARANTZAZUKO ANDRE MARIA

Na rra tiba hauetan Arantzazuko Andre Ma ria da aktore nagusia, edo hobeto esanda ,
bera k aktore-sa re oso baten agentzia ha rtzen du bere gain, a gente ezberdinek pa rte
zi urta tzen bai tute honen agentzia ri tza (ikus 0.5. Hi ruga rren topologia : Objektua , 45-47
orr.). Rodri go Baltza tegi a rtzainari agertu omen zi tzaion 1469, Es teban de Ga riba yren
kronika ri ja rraituz, elorri ba tean. Andre Ma ria k eska tu zuen, nonbait, bertan Santutegia
era i ki ziezaioten.
Andre Ma ria ren a gerraldiak eta bere mi rariek osatzen dute betiereko munduaren eta
mundu-mundua ren a rteko bi ta rteka ri tza. Zentzu horretan, Andre Ma ria Arantza zun
ha ra gitzen da eta bertan Santutegia eraiki eta handi tu ahala, berta ra erromes joan
ahala, Andre Ma riak mi ra riak eskaintzen dizkie ingura tzen dutenei . Hala diotzo beso
a rtea n daraman Jesus haurrak a rtzainari:
Euskal-fedeak, euskal-Elizak / aundiagoa bear du. / Ermitagintza gurenagoaz /
gurea izango zera zu. / Ama-Semeon guruzbidean / neke-lagun nai zaitugu.
/Elizagintza gorengo ori / nere GORPUZGINTZA dezu (Mitxelena 1949, 108)

161

Kos mologia kris tau ka tolikoa ren bai tan, topaketa ren kronotopoa bi espa rrutan zertzen
da , gi zakia ren i rudia rekin bat (Ba jtin 1989) (ikus 0.4. Biga rren topologia : Tokien
memoria k, 41-45. orr). Ba tetik, topaketa espa ziala da. Andre Ma riak baseliza eska tzen
duen tokia mendian da go, goian, zerutik hurbil . Agerpenak bere azpi ko elorria lora tu
egiten du, udaberria heldu, eta a rdien bazka uga ri tu egi ten da eliz-herria ren
metafora . Totem ba ten gisa , a gertu zen lekua eta bere ha rri zko i rudia gurtu eta
sakraliza tzen di ra . Bes tetik, gorputz-topaketa da . Erromesaldiek, bere ohorez
eraiki tako erai kinek, zein di ru ordainek a raztu litzake giza kiak beka tu munduta rrez.
Gi zakia mundu honen eta beste mundua ren a rteko bi tarteka ria da , ha ragi eta i zpi ri tu,
Ma ri -Gaizto eta Ara ntzazuko Andre Ma ria.
Agerraldiaz gain, mi ra rien bi ta rtez ha ra gitzen da Andre Ma riak mundu-mundua rekin
di tuen topaketak. Honakoak aipatzen ditu Anasagastik:
Era esplika ezi nean galarazitako naufragi oak, bat-batean otzandutako enbata
bortitzak, bizitzara bueltatutako gorpuak, zati jakin batzuk errespetatzen
dituzten suteak, gorputz-adar galduen berpizteak, gaixotasun hil garrien
ihesaldi lasterrak, deabrutze ikaragarrien saihesteak. Pietate kristauaren
historiako kapitulu ikusgarri enak apainduz, mirari sorta liluragarrienak gertatu
ziren Arantzazun, betiere bere egunerokotasuna eta Andre Mariaren nahia
azpimarratzeko, mendi iragangaitz honetan gurtze berezia egin zekion. ( P. de
Ana s agasti 1975, 38) 41
Mi ra rien bi ta rtez a ktore-sare oso batek Andra Ma ri ren eskuha rtzearen testi gantza
osa tzen badu, Arantzazu adierazlea ren eta lekua ren inguruan bere i zena eta a gentzia
his torian zeha r i rauna ra ziko duten ekintza k gauza tuko di ra . Eus kal jende askok
Arantzazu izena emango zieten euren alabei. Ha ra jo zuten erromesek Andre
41

Naufragios inexplicablemente abortados,

furiosas

tempestades

fulminantemente

amansadas, cadveres devueltos a la vida, incendios que respetan porciones selectas,

reviviscencia de miembros tullidos, rpidas huidas de enfermedades mortales, espeluznantes
posesiones diablicas evitadas. Todas las ms estupendas gamas de variados prodigios que
esmaltan los ms espectaculares captulos de la historia de la piedad cristiana se dieron cita en
Arnzazu para subrayar su actualidad y el deseo de la Andra Mari de que se diera un culto
singular en esta inaccesible montaa.
162

2. Kapitulua: interpretazio-gune sinbolikoak

Ma ria ren grazia ren bila , erromesaldiak erra zteko baselizaren inguruan hainba t
azpiegi tura osatu zi ren: mi ra riek erromesak deitu zituen, haiekin batera frantziskota r
fraideak, horrek konbentua, a zpiegiturak errepidea , hos ta tua , e.a . Egun Andre Ma ri
agertu zen leku horri esker mendi zaleek Aizkorri ra igotzeko a zpiegi tura a proposa ere
ba dute (P. de Anasagasti 1975, 8093).
Aktore-sare ba tek osotu zuen Andre Ma ria ren agerpena Ha ren berri eman zuen
a rtzaina, Ha ren izenean baseliza al txa tu zutenak, erromesak, e.a .: aktore-sare
konplexu horri Arantzazuko Andre Ma ria deitu zaio eta , aldi berean, aktore berriak
errekluta tu eta saretu di tu: erromes gehia go, mendi zaleak, ha ren izena ha rtu dutenak,
36 zenti metro es kaseko ha ren i rudia , i rudi horren erreprodukzioak, e.a . Santutegia
his toria kris talizatu bat da . Arantzazuko Andre Ma riaren al tzoan baketu omen zi ren
Oi na z eta Ganboatarra k, haren a urrean belauniko eta a rma barik egoteko aginduz.

2.4.2.

GORDAILU

Sa ntutegiaren inguruan anaia frantziskota rrek pilatutako baliabideei eta zenbait

baldinza poli tikori esker, Ara ntza zu euskal kultura ren gordailu ere i zan zen frankismo
ga ra ian.

K UL TURGINTZA
Proiektuan lanean a ri tu ahala, Arantzazu behin eta berri ro a gertu zai t. Gerra zibila ren
os teko basamortuan, euska ra z ida tzi tako lehen liburuetako ba t i zan zen Arantzazu.
Euskal-sinismarenen poema (Mi txelena 1949), Editorial Franciscana de Arnzazu (EFA)
a rgitalpengintza ren a terpe izan zena ren bi ta rtez. Jakin aldi zka ria bertan sortu zuten
fraide frantzizkota rrek teologia eta filosofia lanean hasi, laikotuz doaz, kulturgintzaren
l ehen hastapenak jorratzeko (ikus Euskararen kulturbidea, 74-80. orr).
Itainak azpi ma rra tzen duen moduan, euskal kultura ren objektibazioan paper
ga rrantzitsua joka tzen du Ara ntza zuko Santutegiak (Itaina 2007, 199202). Gerra
zi bilaren aurretik, Gas teizko Mintegiak luze landu zituen euska ra ren inguruko gaiak,
neurri handi ba tean 60. hama rkada ko loraldiaren aurreka ri izanik. Fraide kaputxinoek
zein jesuitek ere, euskal gaiak landu zi tuzten espa rru ezberdinetan. Ara ntza zun, ordea ,
bera ntiarra goa da euskal kultura ren gaineko interesa , eta horrega tik, autorita te
frankis tak ez zi ren fraide frantziskota rren gainean egon. Horrek errepresiotik
163

aldenduko zituen Ara ntza zuko frantziskota rra k. Baldintza horietan, Va ti canok Pablo
Lete euskal tzalea izenda tu zuen Minis tro probintzial, euskalgintza erra ztu eta
s us tatzeko lan nabarmena egingo zuen honek.
Egoera honi , Andre Ma ri ren agerpena ren inguruan erna tutako a zpiegi turak gehi tzen
zai zki o. Ba tetik, Euskal Herri osoa ha rtzen zuen gurtze-gune nagusi gisa, nolabaiteko
ba tasun sinbolikoa xeda tuz, frantziskota rren sa re trasna zionalean txerta tua . Bes tetik,
mendeetan zeha r gordetako a rtxiboa zegoen eta haren gainean lanean a ri tzeko pres t
zeuden fraide-intelektualak.
Hala ere, erli jioa ren babespean a ri tu bazi ren ere eus kal kul tura eta nortasuna lantzen,
ez zi ren zentsura tik a t bizi : Jakin al dizka riak hamaika a razo eduki zituen a tera tzeko eta
Arantzazu poema ren hi ruga rren za ti osoa zentsura tua izan zen (Torrealdai 2003, 598).
Aurreko kapituluan aztertu bezala , Jakin aldi zka ria ren eta Editorial Franciscana de
Arnzazu a rgi taletxea ren i nguruan eus kal kul turgintzaren erdi gunea koka tuko zen.
Euskal kul tura berria rekin zuten harreman es tua ri esker, fra ntziskota rrak izango zi ren
euska ra eredua ren aferetan erlijiosoen a rtean joera berriekin bat egingo zuten
a purrenetakoak (J. Juaristi 1997, 373374).
Eguneroko kul turgintza z gain, erromesaldiek gero eta i zaera politiko a rgiagoa edukiko
zuten, erlijiotasuna

nazionaltasuna rekin nahastuz. 60. ha ma rkadan egindako

erromesaldieta n, EGIk zein ETAk propaganda ekintzak egin ohi zi tuzten, honela
erromesek akti bismo eta errepresio poli tikoaren berri zuten, aldi berean (Zulaika 1988,
255). Arantzazuko Ama Bi rjina euskal nazionalismoaren ikur bilakatuz joango zen,
erl i jiotasun lokala nazional-katolizismoari kontrajartzeko zuen gaitasunagatik:
Corpus Christi kaletarren izaera militar-erlijiosoko prozesioei Arantzazurako
martxa luzeen pelegrinazioa kontrajartzen zaizkio. Bi interpretazio erlijioso,
azken batean, bi interpretazio sozial eta sakonki politikoen eraginez. (Itaina
2007, 202203) 42

42

Aux lourdes processions militaro-religieuses des Corpus Christi urbains sopposent les

longues marches arides es plegrinages dArantzazu. Deux interprtations religieuses, en

somme, pour deux interprtations sociales et profondment politiques.
164

2. Kapitulua: interpretazio-gune sinbolikoak

50. eta 60. hama rkadan kide goraka da handia jasoko zuen Santutegiak, 70.
ha ma rkada tik aurrera behera joko du (Itaina 2007, 200203) gaurko 34 anaietara
heldu a rte (Anaia rte frantziskota rra 2014), euskal giza rtea ren sekula riza zioa ren
ondorioz.

A RESTI A RANTZAZUN
Euskalgi ntza eta abertzaletasuna k sentimentalki lotuko l uke Ares ti Arantzazurekin,
Azurmendi eta Agi rrebal tza tegi ren i ri tziz (Azurmendi 1991, 132133; Agi rrebaltza tegi
2013, 93). 1963an Andoni Arotzena jel tzalea ri Arantzazutik zuzendu zion gutunetik
abia tuta , bertan euska ra hutsa entzuteak txundi tu omen zuen eta , bertan, bere
a bertzaletasuna a dierazten zuen neurrian.
Agi rrebal tza tegik

1956ean

da ta tzen

du

Ara ntza zuko

fraideekin

eduki tako

ha rremana ren hasiera, Bitoriano Gandiaga ezagutu zuen, 1960tik aurrera bertakoekin
ha rremanak

es tutuz,

Joseba

Intxaus ti ,

Kepa

Enbei ta

eta

bereziki

Joxe

Azurmendi rekin. Ara ntza zuko Teologiako i kasleak izan zi ren, hain zuzen ere,
Mugaldeko herrian eginikako Tobera 1962ko gabonetan berta n antzeztuko zutenak.
eta gure heriotzeko orduan a ntzezlana ere bertan antzezteko osa tu omen zuen, Jose
Goi tia

fraidea ren

eskaera ri

ja rraituz,

1964ko

As te

Santuan

taula ra tzeko

(Agi rrebaltza tegi 2013, 90-93), a zkenean antzezpena bertan behera gera tu zen
(Jera rdo El orza in Zubikarai et al. 1999, 114).
Maldan behera berta n ida tzi zuen, a gerpen bat iza n balu bezala, berta n islatzen zuen
infernura ko erorketa , joera a ranis ta rekin apurtuz (J. Jua risti 1999, 87-101). Harrizko
herri hau liburua ren ja torri zko es kuizkribua ere berta n gordea zuten fraideek 2013an
Mel i Esteban bere a largunak bildu zuen a rte (Erostarbe 2013).

O INA Z ETA G A NBOA, 1 968

Arantzazuko baldintza geogra fiko, material eta poli tiko egokiak eta balio sinbolikoa
kontutan ha rtuta , ez da ha rritzekoa Euskal tzaindiak hainbat biltza r bertan egin izana .
Gainera , biltza rrek euska ra rentzako akuilu eta euska ra batua ren eza rpenerako muga rri
gisa aztertzen dira egun. Honek Ara ntza zuren balio kul turala inda rtu baino ez du
egi ten.

165

1956an Euskal tzaleen biltza rra ospa tu zen bertan, Euskal tzaindia ren i tzalpean. Urtemugarria , beste gertaera ba tzuekin batera , biltza r horrek eus kaltzaleen a rteko lehen
topaketa ba t izan zen neurrian (Torrealdai 1979, 77). Horretaz gain, euska ra ba tua ren
aldeko lehen has tapenak eza rri zi ren, lexi koa ren aldetik, joera neologisten zilegitasuna
duda tan ja rri z (Torrealdai eta Murua Uria 2009, 65). Arantzazuko Andre Ma ria ren
mi ra riak aipa tuko zi ren lehen sermoian, eus ka raren pizkundean lagun zezan. Nolabait
Ara ntza zu Euskalerriaren eta euskararen babesle aurkezten du Alustiza aitak:
Euskera atzeraka dijoakigu Ta euskerarekin batera gure fedea ta erligio santua
ere bai. () Euskal-erria da, oraindik ilunpetan dagoan erria, bizi-nai larrian
dabillen erri maitea Bao emen, aldare nagusi-gaetan egunsentia bezelatsu
jaiki zaigu Ama Birjia. Ta poza ta itxaropena ta bizitza berri bat eskeintzen digu
guzioi
Ekin ta yarrai dezagun ba, Amaren babesean(Al us tiza 1956)
Hurrengo hitzordua 1963ko bil tza rra iza ngo zen, Ares ti euskaltzain urgazle i zenda tu
berria k bertan pa rte hartu zuen. Hilabete ba tzuk a rinago Baionako Euskal
Ida zka ri tza ren zein Ermuako Idazleen Elka rteak ba tasuna ren alde ha rtutako erabakiak
gorpuztuz joan zi ren. Bos t urteren buruan, berta n ospa tu zi tuzten Euskaltzaindia ren
urrezko eztaiak. Borroka hatxistikoaren bi bandoetan zeozertan ados badaude, 1968ko
Bil tza rra ren muga rri i zaeran da. Li teratur batasuna bul tzatzeko asmoz, h-ren
erabilera ren gaineko eztabaida sutsua ren eskena toki nagusia izan zen (i kus Ha txe 138146. orr.).
Euskal tzaindiak bildu di tuen dokumentu guztien a rtean ez da biltza rra ri hasiera
ematen dion sermoi rik, ezta ohizkoak zituzten otoi tzi k ere. Hala ere, Manuel Lekuona
apaiz eta eus kaltzainburuak bil tza rrei hasiera emateko hitzetan, berri ro ere babesa
eska tuko zi on Arantzazuko Andre Ma ria ri . Bil tza rreko eginki zunen berri eman os tean,
zeinetan euska ra ren ba tasuna oso a rlo li tera rio eta praktiko zeha tzetan inda rrean
ja rriko dela adierazten duen, honakoa eska tu zien bertako lagunei , Andra Ma ria gogora
eka rriz:
Bukatu bao leen, beste zer bat, eskabide bat guztioi.

166

2. Kapitulua: interpretazio-gune sinbolikoak

Oatin gaude: oeztar eta ganboarren lur jatorrean Ez gatzazkiela, gure

arbaso makur aien urratsai jarrai iolaz ere. Ez gatozela Arantzazura, batzuek
oeztar eta besteak ganboar, bakoitzak bere ezpata eskuan, bere iritzikoen aurka
gudatzeko prest. Dezagula bake, dezagula batasun biotzezko batasungure
BATASUNARI BURUZKO eztabaidak asterakoan. Eta bake ortan jarrai
dezagula, eztabaidak dirauten arte guztian. Eta berdin gero ta gero ere.
Arantzazu izan dedilla orain ere, leen noizpait bezela orain bosteun urte bezela
pakezko lokarri

guztionatzat Euskeraren alde. (Ma nuel

Lekuona

in

Eus kaltzaindia 1968, 141)

Berta ko era bakiek sortu zituzten istiluak i kusi ta, ez di rudi Andre Ma ri bakerik ipini
zueni k. Hala ere, esangura tsua da oso Andre Ma riaren fi gura k zenba terainoko lotura
duen Euskal Herri ko bando nagusien baketzean, oineztar eta ganboa rrak bere altzoan
a rmari k gabe bil tzeko gaitasunean, zeruko gauza k munduko iskanbilen gainetik
bai taude.

Aresti k bera k Oskorri k ta xututako doinuen gainean Oinaz eta Ganboa

ka ntua egi ngo zuen (Na txo de Felipe in Oskorri et al . 2013), bere omenez a tera tako
diskoko kantuetako ba t iza ngo zen (Oskorri 1975). Oina z eta Ganboa leinuen a rteko
borroka ren arra zoiaz azaldu ostean honako ondorio honetara helduko zen:
Bostehun urtean egon / gara justizi-eske / baina sua eta ura / ezin nahas ditezke,
/irakin edo amata / ez dago ezer beste, / inork ez dezala esan: / adiskide
zaitezte. (Os korri 1975)
Ka rmelo La ndak Oinaz eta Ganboa koka tzen ditu ga rai berri ba terako kapital
sinboliko berri ba ten bai tan (Ka rmelo Landa in J. Jua ris ti, Landa , eta Alberdi 2014).
Egia da Oinaz eta Ganboaren arteko borroka erreferentzia historiko gisa ageri di rela bai
Arantzazuko Andre Ma ria ren agerpen eta mi ra riei da gokionez, bai eta Euska ra ren
ba tasuna ren gaineko eztabaidetan lurpera tu beha rreko iskanbila potentzial gisa ere.
Baina Lekuona k bos tehun urte lehena go koka tzen duen gerta karia , azken bostehun
urteeta n koka tzen zuen Ares tik. Eta ga raiko meta fora ren erabilga rri tasuna agerian
ja rtzen zen Oinaz eta Ganboa abes tiaren gaurkotasuna a zpima rra tzen zenenan,
Gernikan Ares ti ren omenez 2013an errezi taldi musika tuan egin zen bezalaxe (Gotzon
Ba ra ndiaran in Barandiaran et a l. 2013).

167

Zentzu honetan, Oskorri-Ares ti ren kantua metafora ren gaurkotasunean oina rri tzen da .
Etengabeko i tzuleran eman izan den gerra da , Oina z eta Ganboa lehen kapi tulu izan
duena , gi zarte kapi talis taren lehen hastapenetati k alegia. Zentzu horretan, Jua risti ren
i ri tzi z, klase borroka ren metafora ga rdena i zan nahi du, baina leinuen borroka rekin
eta sua eta ura ren izaera kontrakoan nahas tuta eta gerra bukaezina z a ri den
neurrian, a rra zen a rteko borroka ren meta fora gisa interpreta tuko zen, ezinbes tez (J.
Jua ri sti 1999, 6162).
Jakin badakigu, Ares ti h-ren aldeko defenda tzaileen a rtean zegoela. Bi aldeeta tik
elka rri asmo jakin ba t egozten bazaie kontrakoei , ma rxis moa eta antia ranismoa ba tzuk,
a ranismo eta kontserbaduris moa besteek, oinazta r eta ganboa rren metafora egokia
di rudi , Euskal Herria ren bai tan suerta tuta ko gerra adierazteko. Landak kapital
sinboliko berria eza rtzen duela dioenean eta Lekuonak bere era ginkortasun sinbolikoa
demos tra tu egi ten duenean gaur eguneko gaia dela aldarrika tuz, a bertzaletasuna ren
bai tan egondako klase-banaketa gogora daka rte: EAJ eta ETA, edota burgesia eta
langileena . Interpretazi o murri tza i zan liteke honakoa eta Jua ristik beste i rakurketa ba t
proposa tzen

du,

baina

Ara ntza zuko

Lekuona ren

hi tzekin

lotzen

badugu,

ja rra ikortasuna a gerikoa da.

1972ko uztaila ren 28 eta 29a n bes te has tapen a zpima rra ga rri ba t emango zen
Arantzazun bertan, Aresti ba tzordekide zen aldetik ere, berta n egon zen aditz
laguntzaile ba tua eza rtzeko (Euskal tzaindia 1973, 10-11). Arantzazu eus kara
ba ta sunaren sinbolo argia da, mugarri nagusiak bertan agertu zi ren neurrian.

2.4.3.

NONDIK DATOR HARRIA?

Pablo Leteren zuzenda ri tzapean, hain zuzen ere, Santutegiaren zaha rberri tze bati
ekingo zi tzaion berri ro. Horreta rako, 1950 urtean lehiaketa aurkeztu zen Basilika berria
eraiki tzeko. Francis co Sinz de Oi za eta Luis Laorga a rki tektuek i rabazi zuten.
Proi ektuak honako asmoa bide zuen:
Proiektuak bere gain hartzen du, osotasunaren zati integral gi sa, Arantzazuk o
markoa, bertako begetazi oaren pintzeladarekin eta harkaitz latzen eta
amildegi txundigarrien argi-itzalen di sposizio miresgarriareki n. Basilika
berriak euskal herriaren irmotasun eta apaltasuna jantzik o ditu. Saloi
168

2. Kapitulua: interpretazio-gune sinbolikoak

erromantikoek arnasten dituzten lerro femenino eta akademikorik ez, beraz.

Irmoa i zango da, eta guztiz malkartsua; kanpandorrea tatxetekin apainduk o
da harriak puntan, elorriaren ikur. () Eraikuntza mendi batean egiteak,
lehengai bali otsu eta apaingarri ak baztertzera eraman gaitu, marmol eta
brontzea arrotzak zai zkiolako. Lauzazk o materialen erabileraren bitartez
lortuko da, harria, karea, egurra, burdi n forjatua (S inz de Oi za in P. de
Ana s agasti 1975, 93)43
Proiektua ren pa rte zi ren eta bera z, eraikina ren pa rte hainba t a rtistek osatuko
zi tuzten a rtelanak: Pascual de La ra , Jorge de Otei za, Edua rdo Chillida, Fra y Ja vier M de
Eula te fraidea eta Nestor Basterretxeak (P. de Anasagas ti 1975, 95; Kortadi Olano
1993, 41). Bes te espa rruetan pilatu den kapi tal sinbolikoa proiektu honeta ra bidera tu
zen neurrian, sona zabaleko euskal a rtis tak ba tzen di tuen neurrian, euskal a rte-hi zkera
ba tean Santutegia rekin eta paisaia naturalarekin elka rri zketan, euskal a rte propio
ba ten a lde jokatzen zen.
Artelanek hautsak ha rrotu zi tuzten, debeku eta eztabaida a rtean, Jorge Oteiza
perts onaia polemis ta , asaldatzaile politikoa , profeta kul turala ka rakteri za tu egin
zen (Echeverria Pla zaola 2008, 128). Artis ten joerek Eliza ren a rte joerekin bat ez
zetozela

a rgudia tuta ,

obrak

geldiara zteko

a gindu

zuten

eliz-autori ta teek.

Za ha rberri tzea ren inguruan suerta tutako gertaerek aspektu berri tuak emango di zkiote
Arantzazuri . Santutegia ren a ta riko eskul turak dira guneko obra rik enblema tikoak eta ,
ia ezinbes tean, norgehiagoka horren nondik norakoa k gogora razten di tuzte. Oteiza ren
obran zentra tuta , Arantza zuko kronotopoa ren hi ru ezauga rri rekin hertsiki lotuta ageri

43

El proyecto supone, como parte integral del mismo, el marco de Arnzazu, con la rica

pincelada de su vegetacin y la maravillosa disposicin de luz y sombras en sus rudos peascos

e impresionantes barrancos. La nueva baslica revestir los caracteres de robustez y de
sencillez del pueblo vasco. Nada de lneas femeninas y acadmicas, que respiran a saln
romntico. Ser robusta, francamente agreste; la torre del campanil ir tachonada de piedras
en punta, smbolo del espino. (/) El hecho de una construccin en la montaa nos ha
movido a desechar materiales valiosos y decorativos, pero extraos, como el mrmol y el
bronce. La riqueza se conseguir con el uso de materiales losales, piedra, cal, madera, hierro
forjado

169

da : paisaia, Euskal Herrrian Santutegiak eduki duen zentraltasuna eta frantziskota rren
erl i jiotasuna.
Ba tetik, a pos toluek inguruko ka reha rriak ha rtu di tuen forma analogoa dute, ha rri
zula tu eta pi tza tua k (Echeverria Plazaola 2008, 130). Bes tetik, eus kal kul tura ren
adierazpide abangoa rdista izan nahi du, euskal a rtista ezberdinen adiera zpide den
neurrian. Eliz-autori ta teak ba tasun a rtisti ko frankis ta ren alde egiten zuen (Kortadi
Olano 1993, 42). Bera z, norgehiagoka euskal kultur espa rru propio ba ten alde,
es painiar esparru politikoaren eskuhartzearen kontrako talka gisa interpreta liteke:
Aurkeztutako bozetoek euskal herriaren erlijiosotasun tradizionalarekin bat ez
zetozela argudiatu zen, konprometitutako artearen kontra agertuz, baina,
funtsean, hau aitzakia baino ez zen, benetako eztabaida espainiar arte
nazionalaren baitan estilo bateratu baten ezarpenean zetzan, ideologia
frankistatik bultzatua eta eliz-guneetatik sostengatua, zeinak naziotasun
historikoei estilo propioen existentzia ukatzen baitzitzaien. (Ugarte 1996, 141)44
Horreta z gain, erlijiotasunarekin ere badu lotura ri k. Oteiza ren i ri tzi z Lete Anaiak gure
herri , gure lur eta zerurako ames tuta ko i gogailu handia da Arantzazu (Jorge Oteiza in
Echeverria Plaza ola 2008, 128) eta horrekin ba t letozke bere ata riko diseinua.
Horrega tik, frisoak eta pietatea k espa zio sakra tua rekiko sa rbidea izan nahi dute, l ur eta
zerua ren a rteko bita rteka ritza . Ai tza kia baino, Eli za ren debekua joera abangoa rdistak
profa natzen di tuelako gerta tuko li tza teke. Edozelan ere, esangura a rtis tikoez gain,
autoreak bera k obra ren defentsan eta obra ren gaineko diskutsoa ren bi ta rtez funtzio
i deologikoz beteko zuen (Ugarte 1996, 155).
Agi rrebal tza tegi ren i ri tzi z, duda rik ez dago, Aresti k Oteiza ren Quosque tandem baino
a rinago eza gutu zi tuela errepide ba zterrean pila tutako ha rriak. Atzo ezagutu nuen Joxe

44

Se argua que los bocetos presentados no correspondan con la religiosidad tradicional del

pueblo vasco, manifestndose claramente en contra del arte comprometido, pero, en el fondo,
esto no era ms que un pretexto, puesto que la verdadera discusin se centraba en torno a la
implantacin de un estilo unitario dentro del arte nacional espaol impulsado desde la
ideologa franquista y apoyado por las altas instancias eclesisticas, y que negaba la posibilidad
de existencia de estilos propios a cada nacionalidad histrica.
170

2. Kapitulua: interpretazio-gune sinbolikoak

Arregi ri dedika turiko poema daka r gogora , Arantzazuko ha rri guztiek lilura tzen omen
ba i tzituen Aresti:
Harri eta Herri liburuaren azken arrazoiak, Oteizaren liburuan beste,
Arantzazuko apostolu-harrietan daudela esan daiteke... eta Arantzazu harrizkoan
(Agi rrebaltzategi 2013, 91)
Anjel Lertxundi k tes tu hori ha rtuko du a biapuntu bere hizketaldian ta rte berezia
eskaini zion honi Ha rri eta herri ren 50. urteurrena ospa tzen dituzten ja rdunaldietan,
papera ri begi ra tuko dio, hona ko epi grafe hau i rakurri z: Otei za bidean i rten
zi tzaionekoa , gaiari ekin aurretik (Uribe, Lertxundi, eta Alberdi 2014). Quosque
tandem a rgi tara tu zen urtean sa ri tua i zan zela Harri eta herri 1962an, nahiz eta bi
urte beranduago argitaratua Oteizari atal oso bat eskainiz, Profeta bati a legia.
Biei Arantzazu inguruko mendietako ka rezko ha rriak ohizkoak Arantza zu inguruan eta
euskal mendietan lilura tzen badi tuzte ere, Oteiza ren eta Ares ti ren ha rrien a rteko
di ferentzia azpima rra tu egi ten du (ikus Ares ti ha rri zta tua , 293-295. orr.). Buka tzeko
elukubra zio txiki ba t plaza ra tzen du Oteiza eta Ares ti ren ha rrien gainean. Oteizak
bila tzen duen hutsa, a zken ba tean bere tresna ren falta dela , eus ka raz hitz egi ten ez
duenez, hainbes te kalte egin duen nik eus ka raz eskulpi tzen dut ateraldia daka r
gogora . Ares tik Profeta bati, Jurgi Oteiza ri alegia, dedika tzen dion poema luzea ren
ha ri ra, honakoa zioen Lertxundik:
Oteizak listoentzat eskulpitzen omen zuen. Arestik tontoentzat idazten. Hor da
berriro, modu askotara irakurri daitekeen esaldi bat. Oteizak listoentzat
eskulpitzen zuen, gaztelaniazko mailuarekin, euskaraz mintzo omen diren
eskulturak eginez. Arestik berriz badakigu zer egiten duen eta nola egiten duen.
Hizkuntza hegemonikoko hiztunek hori dute betiko pagotxa. Berean ari
direlarik, nonahikoa egiten dutela uste dute. (Uribe, Lertxundi, eta Alberdi
2014)
Oteiza ren adierazpidea eskul tori koa da eta euskal kul tura ren pa rametroak euskal
es tilotik ulertzen zi tuen, eta ez tes tuetan objektiba zi tezkeen h-dun edo h-bako
ida tzietan, hortik uler dai teke euska ra ba tua renganako edukiko zuen i kuspegi

171

nega tiboa . Lertxundik kul tura hegemoni ko eta menpekoen a rteko talkan laburbiltzen
du honakoa.
Baina bien lanabesa Milia Lasturkoren ha rriak di ra. Oteiza ren a pos toluak Las turko
ha rrobi tik a tereta ko ha rriekin eginak di ra (Zulaika 2014, 99), Ares tik Axula rren ha rriari
forma ematen dion bi ta rtean: beti rako labra turik / gera dadin / euskal / harria
(Aresti 1967a , 9). Ka rmelo Landak a ztertu du Ares ti ren ha rria eta Milia Lasturkoren
eresia zaha rreko ha rria ren a rteko ha rremana (K. Landa 1999, 40; Ka rmelo Landa i n J.
Jua ri sti, La nda, eta Alberdi 2014):
Iausi da cerurean arria, / Aurquitu dau Lastur-en torre barria / Edegui dio
almeneari erdia. (Ezeza guna XV-XVI)
Zerutik erori gabeko / harria, / ongi labratua, / maisu trebe cit trebe eta habil
batek / landua, / oinarri, / gilzarri, / zimentarria (Ares ti 1967a , 9)
Biek ematen diote forma Las turren erori tako ha rria ri, Oteizak apos toluei , Ares tik
Axula rren euska ra ri . Ares ti rentzat zerutik erori gabeko ha rria da eta hala ere lurrean
dena. Otei za mito funda tzailea da , bere ida tzietan benetako euskal a rtea topa tzen
duenean, tri kuha rria ren bi ta rtez (Uga rte 1996, 176), Ares ti ri, ordea, euska ra ba tua
fundatu izana eslei tzen zaio. Oso bes telekoa izango da eresia hau Itxa ro Borda ren
queer nation proiekturako lanabesa denean (Atutxa 2011, 7381), ha rri rik gabe agian,
Milia ba ztertua , erdi tzera koan hila, oso bestelako i rakurketa bat eskaintzen du, neurri
handi batean, ha rri landuen metafisika honi kontra ja rria : Aresti eta Oteiza lako
fundatzaileek ba ztertu dutena ren gainean egindakoa alegia, hezur-ha ragi zko Milia ren
zori gaitza.

2.4.4.

ARANTZAZUKO POETIKAK

Arantza zuk ere lirika rako ta rtea zabaltzen duen leku ima ginarioa ere bada, Mi txelenaren
Arantzuz ga i n, Gandiagaren Elorri (1962) ingurugiro horretan inspiratzen da.

H A RRI ETA E LORRI

Gabrielen lekua i kuskizunean (Urrutia et al. 2013), Ares ti ren lekuetako ba t dugu
Arantzazu. Alain Urrutiak pres tatutako proiekzi oan, Santutegiaren dorreen horma
172

2. Kapitulua: interpretazio-gune sinbolikoak

a rantza tsuak ageri di ra lehen planoan. Andoni Egaa k hama rreko handian ja rtzen du
berts oa i rudiari begi ra. Arreta eska tzen dio i rudia ri aurrena , ondoren honakoa
bota tzeko:
Txoriak nola sugeari hala / begiratzen zaio horri / elorria hain harri delarik / ta
harria hain elorri / elorria hain harri delarik / ta harria hain elorri
Arantzazuko i rudiak sortzen duen a rretaz a ri tzeko, Atxaga ren Sugeak txoriari
begiratzen dionean (1984) i puinean bezala, sugea ri begira tzeak i tsu, hipnotiza tuta
uzten duen txoria z alegia. Antizipa tu duen erri tman (ja torri , etorri , horri ), oinera
erama ten du Arantzazuren liluramendua . Alitera zioa ren (fonetika ) zein konpa ra zioa ren
(sinta xia) bi ta rtez elorria eta ha rria berdindu egi ten di tu. Alitera zioa , pa rtzialki da go
anti zipatua erri metan, baina borobildu egi ten du, fonema -talde ezberdinen bita rtez:
rri, el oRRIa hain haRRI delarik; ia, elorrIA hAIn hArrI delArIk.
Arantzazuren kodetze poeti koa da elorria Bi toriano Gandiaga frantziskota rra ren
Elorrin, Ares ti ren belaunaldian Arantzazuko poeta enblema tikoena zen Gandiaga
(Agi rrebaltza tegi 2013, 94) eta Ares ti ren harriarekin nolabai teko baliokidetasuna duen
fi gura da . Elorriak poeta bera , gi zakia , Ara ntza zu, kosmosa zei n Santutegi berria ren
izaera a rantza tsua ha r ditzake berts o ezberdinetan (Otaegi 1995). Hala ere, bi poetiken
a rteko aldea naba rmenduko zuen Felipe Jua risti k, Arestik Bilbotik ida zten zuelako
ezezkor eta Ga ndiagak Arantzazutik baikor, kutsatu gabeko paradisutik:
Aresti, mailuz jota, harriari kantan hasi zen. Gandiagarena, ordea, ez da
harrizkoa, lurrezkoa, buztinezkoa, baizik. (F. Juaristi 2000)
Aurretik ere pa ralelismo uga ri naba rmendu di ra, Maldan behera eta Elorriren a rtean:
biak jotzen di ra sinbolista tza t eta oiha rtzun us te baino eskasagoa eduki zuten, bi
poetak nolabaiteko etsipenean koka tuz, eta biek jo zuten handik aurrera poesia
sozialera (Agirrebaltza tegi 2013, 9596). Ares ti ren hiletan, Gandia gak elizkizunik ez
egiteko defuntua ren nahia rekiko begi runea adiera zten bazuen ere, bere fedez, nahi
zuen Jainkoak Aresti bere grazian har zezan (Agirrebaltzategi 2013, 9798).
Arantzazuko seme gisa a geri zaigu Gandiaga , Ares ti Bilboko seme a geri den bi ta rtean.
Bi guneeta tik elka rri bidera tzen di zkiote begi radak. Honela, bere omenez Ga ndiagak
ida tzita ko poema ba tean Aresti sua rekin identifi katzen zuen, bere izaera errauslea,
173

sortzailea, bihurria eta ma rtzala, ai ta ren etxeko gauza zaha rrak erre eta a rgi beroak
sortu, etxea zutik i rauna razteko (Sa rri uga rte Iri goien 2001, 287). Agi rrebal tzategi ren
a rabera , Gandiaga rentzat Ares ti sua bazen, Ares ti rentza t lurra za tekeen Gandiaga .
Antzinako kos mologiako lau elementueta tik (sua, haizea, ura, lurra) bi horiek berei ziko
lukete ba ta bes tea reki ko edo, hobeto esanda , horien bi ta rtez ikusiko luke ba tak
bes tea . Bilbotik Ara ntza zura ko bidaia litzateke sua rena , a ri ma ren gora nzko ibilbidea.
Ara ntza zutik Bilborakoa, ordea, l urrarena, munduan beheranzko ibilbidea.

E USKA L P ARNASOA
Ega aren bertso berbera k Arantzazuren berezitasunekin egi ten du aurrera .
Proiekta tzen a ri den i rudiak bere horretan di rauen bi ta rtean, dorre a rantza tsuak
da kartza berriro ere:
Ai! Arantzazu zenbat gauza den / inortxok ba ote daki / arte gunea, fede lekua/
basilika bat izaki / askatasun da ta debeku da / zalantza ta erabaki /
sentimenduen kartzela eta / euskararentzat lubaki (Urrutia et al. 2013)
Salba tore Mi txelena ren poema ko es trofa rik ezagunena da oraingoan erreferentzia
na gusia, Ara ntzazu(k) den edo duen guztia a zpimarratzen duen hori hain zuzen ere:
Zuk zer dezu, Arantzazu, / ames-kabi, otoitz-leku / Euskal-erria oso-osorik /
kantari dijoakizu. (Mitxelena 1949, Agur, Jesusen Ama...)
Berts o hauek a urreko ataletan aztertutako esangura horiek guztiak kondentsa tzen di tu
nolabait, ga ta zka koka tzen du erdi gunean anti tesiaren bita rtez. Gainera , otoitz-leku
zenak bere horretan dira u (fede lekua ), baina oraingoa n a mes-kabi zenak a rte
gunea ha rtu du, Santutegia ren zaha rberri tzea ri esker hain zuzen ere. Izaera a rtis tiko
horri , euska ra ren aldeko apus tua ere gehi tuko zaio. Honela , bes te saio ba tean
Arantzazuk euskal pa rnaso ba ten itxura ha rtuko du, Oteiza eta Basterretxea gogora
eka rri ostean, honako bertso hauekin bukatuko baitu:
azken urtetan Laboa ere / hortxe dago barrenean / politagoa baita lanbroak /
izkutatzen duenean / politagoa baita lanbroak /izkutatzen duenean (Urrutia et
al. 2013)

174

2. Kapitulua: interpretazio-gune sinbolikoak

Pa rnasoa azken ba tean, bertan gordetzen duelako ere Mikel Laboa kanta ri zendua ,
bera k bazterra k mai te zi tuelako lanbroak izkuta tzen dizkidanean (Laboa 1974, Gure
ba zterrak).

2.4.5.

Z ERU ETA INFERNU

Na ba ria da Ares ti ren poetika kaleta rrean erreferente kontra ja rri ba tekin elika tzen dela.
Arantzazu Pa radisu gisa ageri da . Bertan, eus ka ra da entzuten duen baka rra . Tentazioa
dauka , Bilboti k alde egin eta Gorbeia ra igotzeko, berta n organiza tzeko euska ra ren
s a lbazioa.
Bilboren beste aldea da Arantza zu. Bateti k, Arantzazuk pila tu duen i rudi teria guztiari
esker. Bes tetik, bertan topa tuko ditu eus kara ba tua ren alde egi teko aliantza nagusiak.
Hala ere, Bilbo indus trialaren esangurak eka rtzen ditu gogora . Bilbotik ida zten du beti :
Hemen Bilbo (1964b, 24). Arantzazuren sakrali ta tea mantendu egi ten da , bes telako
espa rruetan i nda rtu ahala : euskal kultur eta na ziotasunean hain zuzen ere, esangura
ezberdi netako apos tuluak lekuko. Beste bi bilbota rrekin pa rteka tzen du Ares tik
Ara ntza zurekiko liluramendua:
Oteiza, Otero eta Aresti, Bilbotik etorritako hiru ateoak, Arantzazuko zeruan
hartzen zuten aterpe haien hiritik ihesi. (Zulaika 2014, 101)
Eraba teko laikotzea jasan ez zuten hauentzako Ara ntza zu i rudi zeruta rreti k aldendu
ezinik daude. Oteiza k Pabl o Letek nahi zuen proiektu hori , lur eta zerua ren a rteko
igogailua , nolabai t gauza tu egi ten da. Jorra tu di tuda n ga raiko his toriako kapi tulu
na gusiak, Arantzazuko Biltza rra , Euskal tzaleen Bazkuna , Jakin al dizka ria , Arantzazu
poema hura dute eskena toki nagusi. Honela , Ares tik Arantzazu Bilboko infernuari
kontra ja rtzen zaion zeru gisa i rudika tzen du. Joxe Azurmendi ri eskainitako poeman
honela kokatuko du fraide frantziskotarra:
Joxepe, /nire laguna, / hurrun dago, / han goian, / zerutik hurbil, / eta ni berriz
/ hemen behean, / osin ilun honetan, / Bilbo deritzan / infernu honetan... /
Hura han goian, / Arantzatzu deritzan /gailur haretan, /paradisu haretan...
(1964, 68)
175

Leteren i gogailua Ares ti ren zeruko atea ere bada , nonahi ikus ten di tu ha rriak
berta n: Ha rria, / edonundi kan / ha rria . (Ares ti 2008, 86) Li tera tur espa rrua ren
analisiarekin ba t, Arantzazu eta Bilbo espa rruko espa zio sozial-sinbolikoak ere badi ra .
Arantzazu, bes te mundua ren gune pribilegiatua da. Bilbo, berri z, mundu-mundua rena .
Na ba ria da Ares tik kalonje eta apaizei zien a rbuioa . Arbuio hau, ez zen, inolaz ere,
fraide frantziskota rreta ra luza tzen. Lehen esan bezala, euskal kul tura espa rruko posizio
ha rtzeetan, Ara ntzazuko fraideak izango ziren erlijiosoen a rtean salbuespen.

2.5. BILBAO
Euska ra z Bilbao esatean Ares ti ren oiartzuna dator, hala ida zten eta esaten baitzion
bera k. Arantza zuri kontra ja rri tako infernua i zatea z gain, luze idatzi zuen Bilbori buruz.
Bilboko eus kalgintzaren i kono bihurtzeraino egi n dute bere hainba t era kundek.
Ares ti ren Bilbo l ausotuz joan den neurrian, gogoratu izan du Bilbok Aresti.

2.5.1.

HIRIAREN KODIFIKAZIO LITERARIOA

Ares ti ren poesiaren izaera urbanoa k Bilboko hi ria eta Bilbo Handi ko eskualdean di tu
bere oina rriak. Badi ra Bilbori buruz ida tzi duten bes te hainba t ida zle, baina Bilbori
buruz opa ro ida tzi duen ida zlerik bada go, hura Gabriel Ares ti da . Bilbao ezinbesteko
erreferentzia da Ares ti ren apus tueta n. Ba tetik, ni poetikotik abia tzen den poetak
Bilbo zuen jaioleku eta bi zileku eta, bera z, ni horren ingurune na gusi . Besteti k, poesia
urbanoa euskal li tera turan hi ri -errealita tea islatzeko nahi tik abiatuta , Euskal Herri tik
apenas i rten zen egileak bizileku zuen Euskal Herriko hi ri nagusiari buruz ida tzi ko zuen.
Gainera , gi zona ren alde pa ra tu nahi zuen neurrian, bilbota rrei errepa ra tuko zien, hiria
zen ga tazka eta esplota zio kapi talista ren es kena toki , hiria ren konforma zioak gizona ren
kontra egiten ez zuen horietan.

B ORROKA EREMUA
Euskal tzaindiaren inguruan zebilen lagunei esker, apurka -apurka euska razko espa zioak
za balduz joan zi ren Bilbon bertan. Horien a rtean Ka rmele Errotaetxek bul tza tu zuen
Euskal jakintza astea Bilboko Santiago Apos tolu eskolan, ga raiko euskal kul tura
espa rruko punta-puntako kideen hi tzaldiak antolatuz: Joxemiel Ba randia ran, Juan San
Ma rtin, Luis Mi txelena, Jorge Oteiza ren ordez etorri zen Juan Angel Etxeba rria eta
176

2. Kapitulua: interpretazio-gune sinbolikoak

Ga briel Ares ti bera . Ja rduerek oso ha rrera ona eduki zuten, a retoa betetzeraino
(Gereo 1968).
Horrek asko poztuko zituen berta ra tu zi tuen eus kaltzaleak, baina Ares ti ren txanda
heldu zenean, goi ha rmailetati k fueraka a ri tu omen zi tzaizkion, Ka rmele Rotaetxek
ha ren hi tzaldia aurkeztu orduko. Ki ntana gertaera horren berri ema ten zuen Zeruko
Argian, bertan ja rdunaldiek komunis tek a ntolatzen zutenik uka tzen zuen halako
zurrumurrua zabaldu omen zen.
Gereok kronika berezia eskaintzen zion Kintanak aurrera tuta ko gertaki zunari , orri
berean, Santiago Apostoleko bigarren eskandalua a zpi ti tula tuz, leku berean
gerta tutako ye-ye jaialdiak sortu zuen eskandalua gogoan eka rri z (Gereo 1968).
Berta n berriemailearen tonu erdi disimulatua agertzen badu ere, gi ro ha rtako asmo,
i txa ropen eta alda rteak ulertzeko aukera ema ten du. Aurreko eguneko ja rduerak eduki
zuen harrera i kusita , Santiago Apostoleko fraileei a reto handiagoa eska tu omen
zi tzaien Ares tik hi tzaldia bertan ema teko. Iskanbila Rotaetxek Ares ti euska raz
aurkeztea ri ekin zionea n eman zen. Horrek, zalapa rta rien jokabidea

gai tzestera

erama n zuen Gereo: euska raz a ri zen bati erda raz eten eta hi tzaldiak solasaldi rako
ezta baida uzteko ohitura errespetatu ez izana.
Baa, nortzuk ziran zaratalari orreik? Urtekeran, kalean, luzaroan egon ziran
jende pilloak orreri buruz itz egiten. Batzuk, euskeraren aurkariak zirala esaten
eben. Beste batzuk, Arestiren kontrarioak zirala. Nire ustez azken oneik izan ba
ziran, ez eben zuzen jokatu. Alde batetik, euskeraz itz egiten egoanari, erderaz
ixildu arazi eutsoen. Bestetik, kolokioan eukien oportunidadea Aresti estututeko,
eta Arestik kolokioa zabaldu ebanean, ez eben aboa zabaldu. (Gereo 1968)
Ja rraian, aurretik zabaldutako zurrumurrua ukatzera aurrera tzen da : Euskal Astea
komunistek antola tu zutela , alegia , ta orren proba da zelako pilloan etorri dan jendea
i tzaldieta ra , jende euskalduna . Buka tzeko, fuera esaten dutenen aurrean, Gereok
bera k Ekin eta Ja rrai diotenen alde egingo zuela esanez.
Arantzazuko Biltza rra ren ata rian gaude, Ares ti ren hi tzaldia ren edukiak bi borroka
guneetan ha rtuta ko posizi oaren zantzuak zi tuen: euska ra ren alde egi teko, euskal
burgesia ren kontra egin beha rra zegoela (K. Landa 2014, 106-108). Gereoren kronikak
defendatzen duen ideia nora bide horretan doa : eus ka raren edo Ares ti ren kontra ko
177

iza n, ez ziotela eus kara ri mesederik egi ten. Nolabai t, Aresti eta enpa rauek ma rtxan
ja rri ta ko batasuna zela bide bakarra. Horregatik ekarriko zuen Euskaltzaindiaren leloa.

A L BIA
Ba rroeta Aldama r kalean jaio zen Aresti eta hala gogora razten du bertan 1999a n bere
ohorez ipini tako plaka batek. Ba rroeta Alda ma r kalean gora , aldapa txikia igo eta gero
Abandoko Albiako Lora tegieta ra ema ten du, aldapan behera Buenos Ai res kalea rekin
ba t egi ten du, Udaletxeko zubia reki n. Inguru horretantxe jaio zi ren Sabino Ara na eta
Txa bi Etxebarrieta ere:
(ai, Albia, Albia, dohakabe guztion kabia, bertan jaio ginen Sabino eta Txabi,
eta ni ere guztirik dohakabeena) (Aresti 1986e, 116)
Txabi Etxeba rrieta zein Sabino Arana euskal nazionalismoa zahar eta berriaren ikono
na gusiak di ra Agi rre Lehendaka ria eta Argalaren pareko. Arana ren ga raiko Abandoko
eliza tea Bilbo liberalak anexiona tu zuen eta bertan sortu zen euskal na zionalismoa ren
ai ta. Albiako Lora tegian Antonio Trueba ren es ta tua zaha rra ri Sabino Arana ren esta tua
berria gehi tu zaio. Era kunde finantza ri nagusien egoi tzek di tuen Kale Na gusiarekiko
pa ralelo daude Albiako Lora tegiak. Arana ren eskultura ren a tzean Justi zia Jauregia da go
eta aldeetako batean Sabin Etxea , Euzko Alderdi Jel tzalearen egoitza na gusia,
a ra natarren etxe eraitsiaren hondarren gainean eraikia.
Jua ris tik na zionalismoa ren melankolia oso metro gutxi tan laburbiltzen zela dio (J.
Jua ris ti 1997, 351). Eta luze jorra tzen du Aresti ren ai ta ren etxea melankolia horren
sintoma gisa . 1960ko abendua n Arana ren sortetxea erai tsi eta ha rri puskak
i tsasadarrera botatzeko agindua eman zuten, eus kal na zionalismoa ren sinbol o eta
a rras toa desagerra ra zteko asmoz. Une horrek bilakaera ren hasiera kondentsa tzen du
Jua ri stiren iritziz:
Sabin Etxearen suntsiketak ni eta beste asko, ETAn bukatuko zuen ibilbide
sentimental laburraren abiapuntuan kokatu gintuen (J. Jua risti 1997, 349)
Etxeak eta Sabin Etxeak na zionalismoa ren i ruditerian duen presentziaz gain, Ares tik
a tsekabe hura senti tu eta sentiara ziko zuen poema ida tzi ko zuen, hil os tean
a rgita ra tuko zen Desagravio ante las ruinas de Sabin Etxea (Ares ti 1986n, 136-146).
178

2. Kapitulua: interpretazio-gune sinbolikoak

Nire aitaren etxea defendatuko dut zentsura pasa zezakeen honen bertsioa izango
li tza teke (J. Jua ris ti 1997, 346-349). Irigoienek bestelako i rakurketa proposatzen du
Ares ti ren aitaren etxea bere Etxanoko aita ren jaiotetxea rekin ha rremaneta n ja rtzen
duenean (Iri goien 1984), baserri gi roan hezi eta euska ra z egi ten zuen aitaren
etxea rekin alegia. Honetan ere, melankolia li tza teke nagusi : galdu den objektu ba ten
errekreazio

etengabea. Juaris tik,

gainera , bereziki

lotzen

du nerabeza roko

esperientziekin Una muno, Txillardegi, Trueba edo Arana bera ren melankolia (J. Jua risti
1997, 68, 318320).
Gertaera ren inda r sinbolikoa baliatuko zuen Anasagasti politi ka ri jel tzaleak ere 1985an
euskal na zionalismoa ren 90. urteak ospatzen zi tuzten ja rdueretan (I. Anasagasti 1985).
Fra nkismoan bi zi tako ja za rpena ren errautseta tik nazionalismoa sendo altxa tu zela
konta tuko zuen, horreta rako bi figura na gusi baliatuz: Sabin Etxearen eraisketa bera
eta hi tzaldiari bukaera emango zion Arestiren poema.
Bilbo hura , Abando i zanda koa ren a rras toa ere ba da, nazionalismoaren sorlekua .
Aktualiza litekeen harria da etxea . Zentzu horretan, Arana ren alde batzuk salbatu nahi
di tu Aresti k Ares tik Sabino Arana ren ida tziak aukera tu eta atonduta a rgi ta ra tzeko
asmoa omen zuen (J. Jua ris ti 1997, 361362). Hala zi oen abiapuntu izan dudan
hi tzaldian:
Sabinoren ondoan haren gaizkia bizi izan da, haren razialismoa, euskararen
kontzepzio faltsoa, haren teokratizismoa. Baina haren ongia enterraturik dago.
Zeren beste Sabino bat dago, guri, populu zeheari ezkutatu eta ebatsi zaiguna,
Viktor Txabarriri monumenturik ukatu ziona (zeren Somorrostroko minazuloetan hainbeste proletario tisikotu zuenak ez baitzuen oroitzarririk merezi,
hala erran zuen), Vizcaya itsas-ontziaren pabeloirik onartu nahi ukan ez zuena
(zeren koloniak konkistatzeko itsas-ontziak ez baitziren ontzi prestuak, hala
erran zuen), Euzkadiko proletariatua eta hirugarren munduko lumpenproletariatua hala defenditu zuena. Hori da gure Sabino, bihotzean eta zainetan
odol gorria eduki zuen Sabino Arana berri eta ez-ezaguna, guk euskaldunen
ezagutzara ekarri nahi duguna. (Aresti 1986e, 116)
Arana ren etxea ren honda rreta tik mugi mendu anti frankis ta berri ro lora tuko zen Bilbon.
Landa k Ares tik gerta ka ri politiko gertu eta urrunekin zuen lotura eta engaiamendua

179

aztertu du. Zentzu horretan, Zuzenbide debekatua Gabriel Moral eta bera rekin
a txilotutakoei eskaini zion. Moral Euzko Gaztediko kidea lagun mina zuen Ga brielek eta
1959an a txilotu zuten Bilbon bertan eki taldi propa gandisti ko ingenuo ba t egin
iza naga tik, tra tu txa rren eta ga rtzelera tzea ren ondorioz Moralek bera k konta tu zion
Landa ri Ares tik ha rtutako disgus tua (Ka rmelo Landa i n J. Jua risti , Landa , eta Alberdi
2014).
Ga briel Moralen a txiloketa ren ha ri ra , Jua ris tik gaztelaniaz ida tzitako beste bi poema
eka rri ko zi tuen, Ares ti ren jel tzaleekiko apurketa a zaltzeko. Lamento por la prisin de
Gabriel Moral Zabala (Ares ti 1986n, 111113) eta Poetak daude (Ares ti 1986n, 7278).
Berta n, Moral aberria ren alde sakri fizioa eskaintzen duen heroi gisa koka tzen zuen.
Euzko Gaztediko gainera ko klase-ertaineko kideak ez bezala , maketo eta baserri ta r
pobre ba ten semea zen, Ares tik bere zapata za tarrei egi ten zien erreferentzia bere
ka ma radek ba rre egi ten zietelako. Gainera Moralen lagunak a gudo a tera ba zi ren
espetxetik, fidantzak ordainduta , bera eta bere a rrebak zi gor osoa bete beha rko zuten.
Ares tik orduan egin zuen nazionalismo sozialaren aldeko hautua na zionalismo
burgesaren a rrazismo eta klase-ertainkeriaren kontra (J. Juaristi 1999, 83-84).
1963ko ma rtxoa ren 23an, Gua rdia Zibilak hi ru lagun hil zituen Mi rafloreseko Bilboko
sa rbideko auto-kontrol ba tean, Beni to del Valle, Mada riaga eta Ma nu Agirre etakideak
zi relako us tean. Zuzenbide debekatua buka tzea r ba zegoen ere, omenaldia egin zien
Janjan motzaren erak sailean (Ka rmelo Landa i n J. Jua risti , Landa , eta Alberdi 2014).
Ares tik bera k umeta tik fa xisten aginpean gera tu zen Bilbo hura du gogoan eta hortik
azal tzen zuen bere hautua. Gerra aurreko gosetean, anaiarekin baserri ba tean
eros itako patata-zakua errekisatu omen zi eten goardia zibilek.
Etsera negarrez etorririk, honela galdatu genion geure amari, polizia haren
etsaiak zein ziren. Amak euskaldunak eta marxistak zirela erran zigun eta guk
ebatsi zitzaigun patata-zaku hargatik hau zin egin genuen: [handik aurrera eta hil
arte euskaldun marxistak izanen ginela]. (Aresti 1986e, 109110)
Ha urtza roan bertan koka tzen duen joera ideologiko hori , La Concordia eta
Euskal tzaindia bezalako guneetan elka rtzera era mango zuen. Aipa tu bezala bertan
iza ngo zi tuen ezker anti frankis tako eta euskalgintzako bidailagunak. Aresti ren obran

180

2. Kapitulua: interpretazio-gune sinbolikoak

Bilbo ga tazka-gune bi koi tz gisa agertzen da : ka pitalismoa ren ga rapena rekin ba t

da tozen klase borroka eta deseuskalduntze prozesuei dagozkienak (Cadarso 2001, 89).

G IZONAREN A LDE
Ares tik Bilboko bidegabekeria toki zeha tz ba tzuetan koka tuko zuen. Langile eta
burgesen a rteko banaketaren l ekuko, Bilboko espazio urbanoaren konformazioa:
Niri asko gustacen zait Enekuritik Archandara joatean, mendiaren bizkarezurretik paseadan, nire oinetan Bilbaoko lau balherak ikusiaz, han hurrutian
Ibaizabal eta Nerbion bat egiten direna, gero Abandoko Ibarra, eta azkenean,
ezkerretara Barakaldo eta eskubitara Gecho. Horregatik gustacen zait Bilbao,
gauzak argi eta garbi ikusten dira, ezer disimulatu gabe, bai, probretasuna
ezkerretara eta aberaxtasuna eskubitara. (Aresti 1986a, 67)
Klase borroka era a rgian agertzen zuen Bilbo Handia ren ezkerralde-eskuinalde hi rikonformazioa k. Baina , Ares tik ba tik ba t Bilbo inguruko auzo al tuei errepa ra tuko zien
bere

poetika n,

Bilbo

hi ria ren

desberdintasunen

adiera zle.

Desa rrollismo

desoreka tua ren ondori o, Bilboko ga rapen indus trialak etorkin andana eraka rri zi tuen,
botxo i nguruko mendietako txa bolismoa zen horren lekuko Artxanda , Oila rgan,
Uretamendi . Ares tik horren testi gantza jaso zuen hainba t ipuin, antzerki eta
poemetan.
Horien a rtean, Souvenir dEspagne pour Mesdemoiselles Solanje et Helena Gereziaga
da poema ri k fama tuena (Aresti 1964b, 24), bertan Artederretako Museoko i kuspegi
bi koi tza eskaintzen du: burgesiak sostenga tu eta zaindu zuen a rtea eta Artxanda
aldeko etxolena , iji toena. 50. ha ma rkada bukaeran txabolismoa problema sozial gisa
pla zara tu zen 45 , Udalak agi ndu zituen esta tis tikek 40.000 lagun konta tu zi tuzten
txaboletan bizi tzen 1959ean. Txabolak Bilbo erdi gunetik zeuden ikusgai , poemak
agertzen zuen moduan. 1960-61 urte bi ta rtean Otxa rkoa gan etxebi zi tzak eraiki

45

Lenoirren definizioari jarraituz, problema sozialek pertzepzio eta pentsamendu kategoria

jakin batzuk bere gain hartzen dituzten fenomenoak dira. Zentzu horretan, problema sozialei
aurre egiteko tresna eta erakundeek problema sozialaren instituzionalizazioan eragiten dute
(Lenoir 1993). Kasu honetan, txabolismoaren problema sozialak, hedabideek, estatistika
erakundeek, Udalak eta gobernuaren definizio-gaitasunari lotuak leudeke batik bat.
181

zi tuzten txaboletako bizilagunak berta ra bizi tzera beha rtzeko. Adreiluaren burbuila
zi zta tu den ga rai hauetan, hain gogora tua den proleta rioak baino propieta rioak
nahia go zi tuen Mi nistro bilbota rra k, Jose Luis Arresek, a ginduko zuen eraikuntza .
Fra nco bera etorriko zen etxebizitza berriak inauguratzera.
Hurrengo urtean a rgi ta ratu zuen Aresti k Jainkoa jaio da Otxarkoagan i puina (Aresti
1962b). Bertan, Damaso Aurtenetxe Neguri ko tokologoa erdi tze batera deitzen dute.
Erdi tzean ama hil egiten bada ere, umea salba tu egi ten da . Medikua oha rtu da erdi tzen
a ri den ama bere alaba dela, a spaldi eduki baitzuen amorante:
Bi mundu diferentetan bizi izan ziren, medikuntzako estudioak amaitu berri
zegoen zaldun gazte aberatsa, eta Andaluziako kortijo batean jaiorikako, batere
eskolarik gabeko neskame zerbitzukoa. (1962b, 212)
Berta n, segurantzako medikuak ema ten dio etxeko egoera ren berri , ama ala haurra
s a lbatu beharrean daudela:
Infernuan bertan gaudela. Hemen ezta Jaunaren sobera parabola aditu.
Neskatxaren ama, neskatxa bera bezala, senarrik gabe dago, ezta inoiz esposatu.
Orain hamar urte edo, ijito batekin juntatu zen, eta etxola bat zedukaten
Ollarganen. Etxolak suntsitu zituztenean, bizi-leku hau eman zieten, baina han
baino hijiene eta osasunbide guttiagorekin bizi dira, edo hiltzen dira, hemen.
Ahuntzak beti basora. Dutxan perrezila landatu dute, eta eskaratzean zerri bat
gizentzen dute. Gezurra dirudi, baina hala da. (1962b, 218)
Bukaeran, tokologoa Neguriko etxera buel tatu egi ten da , berta n bere ema ztea ri ume
hura a doptatu egiten duela kontatuz.
Mundu-munduan (Ares ti 1965) da Ares tik a rgita ra tu zuen nobela baka rra , berak
adierazten zuen bezala, Oilarganeko etxola batean (1986m) antzerki obra ren
egoki tzapena zen. Bertan, klase kontrastea Alde Zaha rreko taberna ba ten jabeen eta
berta ko morroien a rtean agertzen da . Oraingoan ere, jabeak tabernako morroia,
Tereza, ha rtzen du a morante. Tereza ren haurdinaldia emaztea ri os tendu nahi dio,
ugazaba k bes te morroia rekin ezkontzera beha rtu egi ten du, Olla rganeko etxola ba tean
elka rrekin bizi zi tezen. Di ru trukean, nahi zuenean edukiko zuen amorantea rekin
ohera tzeko a ukera. Hona hemen Tereza eta Josepe Zufia jabearen arteko elkarrizketa:
182

2. Kapitulua: interpretazio-gune sinbolikoak

- Begira, nik etxe bi manten ditzaket. Batean nire emazte zuhur eta aberatsa
gordeko dut, eta bestean nire amorante maitatu eta ederra
- Gero enganatzen ez nauzula diostazu, eta bi bihotz eduki nahi dituzu. Argi
batek nola bi gela argituko ditu? Gizon batek nola bi aberri edukiko ditu? Bihotz
batek nola bi familia sostengatuko ditu. (1965, 223)
- Etxe batean nire ondasunak defendituko ditut, eta bestean nire amodioa.
Harri eta herriko Nire aitaren etxea poema idazten a ri zen ga rai berberean ida tzi zuen
tes tua eta , agian horrek, zilegi egin lezake poema horren eta eleberri ko etxea ren
a rteko ha rremanei errepara tzea . Ageriko anafora da go Josepe Zufia jauntxo
ankerra ren ahotsa ren eta ai taren etxea defenda tuko duen ahots poeti koa ren a rtean.
Ana fora ez da hemen a gortuko, Josepe Zufia ren aitak honela esplika tuko dio apai zari ,
bera ri gertatu zitzaion antzeko gertaera a zalduz:
Begira nire etxeari, nolako zimentarri gogorrak dituen. Ez du, ez, aire gaizto
batek lurrera botako. () Nire maitaleari senar bat aurkituko nion, eta nire
etxeak, gure familiak, zutik eta uniturik iraun zuen azkenean. (1965, 235)
Ares tik gorroto di tuen euskal burges a rketipi koak di ra Zufia ai ta-semea k (Arkotxa
1987, 67), baina Ares tik ez du errepa rori k bere poema fama tuena bilaka tuko dena
haien azpijokoaren zuriketa rako errepika tzen. Ai ta ren etxea ren defentsako sakri fizioa
hain mundu-mundukoak di ren ondasun materialak eta sexua bermatzeko bes teen
sakrifi zioa bihurtu di ra . Bi belaunaldik behintzat jokabide berbera eduki dute, ai ta ren
etxea zutik i rauna razteko. Horreta ra ko, a morante pobrea k ezkondu zi tuzten, euren
ma i tale izaten jarrai zezaten.
Jainkoa jaio da Otxarkoagan i puinean zein eleberri labur honetan, Josepe Zufia
jauntxoak zein Da maso Aurtenetxe medi kuak Oihena rten esaera ri egiten diote
erreferentzia zuzena

(1962b, 215; 1965, 224): Ohaidea eder-a riaz, / Ezkontidea

zuhur-aria z(Ha ri tschelha r 1994, 290). Biak di ra euskal tzale eta i rakurle amorra tuak,
erabil tzen di tuzten erreferentziak kontutan ha rtuta (Axula r, Dostoievski ). Josepe
Zufiak ez du errepa rorik bere euskal litera tura ren ezagutza z Tereza morroiari
ezja kintasuna leporatzeko:

183

Zuk ez duzu inoiz batere euskal libururik irakurri. Bat dago, oso liburu zaharra,
zuberotar batek baturikako ditxo-bilduma bat: Bertan irakur liteke, emaztea
zuhurra izan behar dela, eta amorantea ederra. (77-78)
Ares tik ezagun zi tuen abertzale bilbota rren i rudiarekin ba t etor dai teke. Eta Ares tik
bera k bidegurutze berean egon omen zenean, kontra ko bidea aukera tu zuen, familia
abertzale eta abera ts bateko andrea rekin ezkontzekotan egon zenean, Meli rekin
mai teminduko zen (Kortaza r 2003a , 44). Agian hori xe da bere ai ta ren etxea ondra
l ezakeena, horregatik dedikatu egiten dio Euskal Harria l i burua:
zuri / meli / espainiako andrea / nire aitaren etxearen habea / eskeincen dizut
/ nire poesia / eta / nire persona (Aresti 1967a, 27)
Edozelan ere, aurrerago aztertuko dudan ai ta ren etxea ren izaera poli fonikoa aurrera tu
egiten du, Oi hena rten esaera pa tria rkalean onda re berean egongo den topika izan
li teke, esplota zioa zuritzeko. Jakina da , Ares tik ez zuela aita ren etxerik jaso herentzian,
euska ra ren ha ria mantentzen zuen Amorebieta ko ai ta ren etxea galdua zuen, eta
ha maika etxetan bizi izan zen, Bilbon bertan (Zelaieta 1976; Korta zar 2003a ).
Zentzu horreta n, etxeak eta etxolak da ude. Josepe Zufiaren etxeak zimenta rri
gogorra k dituen bi ta rtean, bere ohaidea eta sena rra Arnotegiko etxola ba tean bizi
di ra :
Eskumako gelaren teilatua teilazkoa da, eta ezkerrekoarena uralita zaharrezkoa.
Teilatu flako hauk aizeak eraman ez ditzan, harri haundiak daude gainean. (1965,
254)
Tereza eta Hernando Etxebizitza Mi nisterioak eraikitzen ari zituen etxeen zain zeuden:
eta bizi-leku on-xamarra emanen digute Otxarkoagan. Hilabete barren, hango
etxe guztiak akabatuko dituzte, eta hemendik despatxatuko gaituzte. Geroxeago
beste hauzoalde bat hasiko dute Txurdinagan, Bilbaon batere etxeolarik gera ez
dadin. (1965, 254)
Jainkoa jaio da Otxarkoagan i puineko etxera joa tekoak i zango zi ren ziurrenik,
bes telako des tinoa gertatu izan ez balitz. Aresti ren poetikan Artxanda, Olla rgan,
184

2. Kapitulua: interpretazio-gune sinbolikoak

Otxa rkoaga lako i zenak Bilboko bidegabekeriak salatzeko izen gisa a geri di ra, jauntxo
abertzaleen etxeen ordez, etxoletan bi zi di ren horiena eta berdin da , Minis terioak
eraiki tako etxea edo haiek eraiki tako etxola i zan. Hala ere, Artxa nda , Arnotegi ,
Otxa rkoaga eta gainerakoa k Bilbo erdialdetik ikus ten di tu ipuin eta eleberri honetan
ez bezala, azken ba tean Bilbo duelako protagonista . Bertako bi zilaguna k paisaiaren
pa rte dira, baina ez dira agente gisa agertuko.
Ipuin eta eleberrian, berta ra gertura tu egi ten bada ere, jauntxoa k di ra subjektu,
erabakiak ha rtu beha r dutena k, bertako lunpena eta , berezi ki, emakumeak inda rge
a geri dira hauen a urrean:
Gizonentzako zerua bete ala hutsa dateke; baina guk ikusi ditugun andreentzat,
zerua gizona da, honek die beren biziari balioa ematen (nahiz ez ematen): nola
senti dezakete, beraz, existentziaren zoramena? (Arkotxa 1987, 76)
50. ha ma rkada bukaerako eta 60. ha markada hasierako Bilboko problema sozial honen
tes tigantza jaso zi tuzten poema , eleberri , antzerki eta ipuin hauei , antza, ez zaie
omenaldietan txerta tzeko bezainbes teko balio a tzeman. Souvenir dEspagne pour
Mesdemoiselles Solanje et Helena Gereziaga (Ares ti 1964b, 24) iza ngo da , agian,
problema tika hau zeha rka jasotzen duen poema sona tu ba ka rra . Ares ti soziala
Zorrotzako portuan aldarri ka gogora tu ohi da ba tik ba t. Zentzu horretan, euskal-erdal
prol etariatu klasikoaren i rudikapena hobetsi egin da, lunpenproletariatuaren ka ltean.
Arra zoi asko egon li tezke hori azal tzeko. Aresti k begi-bis tan zuen a razoa zen, etxetik
ikusten omen zuen odoloste friji tua eta toma te freskoa afal cen zi tuen bi ta rtean
(Aresti 1970a , 77), baina Otxa rkoa gan eta Txurdina gan gero eraiki tako etxebi zi tza
berriek Bilboko erdigunetik aldendu egin zuten a ra zoa . Zorrotzan ere ez da go ez Gillen
ez Antonik alemanda r ba rkua atra katzen duen bi ta rtean, eta hala ere poema
gogora tua da. Bilboko i rudi i ndus triala da gaineratu egin dena, proleta ria tu
klasikoa rena , 80. hama rkadako Euskaldunako bataila gogoan. Eta bali teke Ares tik
a rra zoia i za tea, eta egungo euskal idazleei Josepe Zufia edo Damaso Aurtenetxe bezain
a rrotz suerta tzea inguru hura . Zentzu horretan, Ibon Egaak Bilbo eskena toki di tuzten
nobelak aztertuta , Otxa rkoa ga eta San Fra ncisco auzoek bestearen gisa a geri direla
gainera tu du, Alde Zaha rra rekiko, hi zkuntza zein ezagutzari dagokionez (Egaa
Etxeberria 2006).

185

I NFERNUA, E REMUA
Ga uza k honela, Bilbo infernu gisa a geri da . Maldan beheran i nfernura ko erorketa ageri
zen hi rian ba rnera tu ahala : maldan behera doa a guro / ni re gorputz biluzia (Aresti
1960e, 190). Etxolak zein Otxa rkoa gako etxe berriak ifernua ren paisai bihurtzen dira ,
deabrua ren pa radisua di rudi , infernuan gaude, esango zuen Aurtenetxe
doktorea ren la guntzaileak (Ares ti 1962b). Nobelak ere Mundu-munduan zuen izena ,
Zeruko kontueta tik alde eginda , mundu honetan gerta tzen dena ren berri ema ten
duelako. Berta n apai zak komikoak di ra , afera horien gainean zeruko doktrinak ezer
gutxi egin dezakeelako.
Arantzazuren kontra puntu sinbolikoa da Bilbo, mendiz ingura tuta ko ha rana . Egun da
Santi Maminan euska ra salbu ikusi a rte bi za rrik ez mozteko zina egin ba zuen,
aurrera go Bilbon gera tu beha rra z a rituko zen, ba ta ren zein bes tea ren a rteko
kontraesanean. Eus kara galdua duen Bilboz a ri dela honela buka tuko zuen Bilbaoko
kaleak poeman (Aresti 1967a, 105):
Gorbeiara joateko gutizia sorcen zait barrenean, / bertan organizaceko
euskeraren salbazioa, / baina hemen geracen naiz, / kale arte honetan,

milagro baten zai, /egunero bizarra kenceari utzteko / naikoa kurajerik / ez

baitdut.
Bilbo zi bilizatua gera tu eta egunero egingo du biza rra kontula ri lan egi teko. Agian ez
da goelako zerurik, infernu munduta rra baino. Hala ere, mendi tontorrean, Arantza zun
edota aita ren etxean koka tuko di tu guti zia, gerra aurreko poetak bezala xe. Jos
Fernandez de la Sotak, Travesa por Bilbao. Gua potica (Fernndez de la Sota 2010)
liburuan Ares ti eduki ko du gogoan, berta n egunero i kusiko du bi za rra kentzen, Bilboko
hi rian bi zi edo bizi raun nahiean. Egunero bi zarra kentzea ri ez uztea, Bilbo nolabait
ona rtzea da, baina gutiziak, desioak beste i non egoten jarraituko du.

2.5.2.

BILBOKO SEME PRESTUA

Ares ti ren tes tuek utzi tako Bilboko erreferentziez gain, Bilboko hainba t era gilek Ares tiri
buruzko erreferentziak sortuko zituen. Honek, nolabai t, Bilbo eta Ares ti ren aldebiko
lotura ziurta tzen du. 1978a n AEKren sa rea ren baitan txerta tuko zen Bilboko euskal tegi
berria k Gabriel Ares ti izena ha rtu zuen. Zenbat gara elka rtea ren inguruan euskal gintza
186

2. Kapitulua: interpretazio-gune sinbolikoak

sa re oso ba t osatuko zen, apurka-apurka elka rteak berak, Gabriel Ares ti euskal tegiak,
Bilbo Hi ria Irra tiak eta Kafe Antzokiak, hain zuzen ere, Albian ha rtuko zuten egoi tza .
Azken urteotan, gainera , urtero antola tzen ditu omenaldiak Ares ti ren jaioteguna ren
i nguruan.
1979an, Joseba Ira zu, Berna rdo Atxaga ezi zenez, Pott Bandan zebilen bi ta rtean
Instituto Nacional de Bachillerato Femenino de Txurdinagan zen i ra kasle. Berta ko
klaus tro ba tean (Gabriel Ares ti BHI 2013) Gabriel Ares ti izena emateko proposamena
egin zuen, horreta rako txos ten labur ba t helara zi zuen bere pertsonalita te eta
li teratura eka rrien gainean (Ira zu 1979) a ri tuz. Insti tutua bi rba tailatuta gera tu zen
hurrengo kurtsorako.
Ez zen erabaki a rra roa izan, ohi zkoa da i kastegiei kul tura legi timoa ren pertsonaien
izenak ema tea , Bilbon bertan Cervantes , Antonio Trueba , Miguel de Unamuno
ikas tegiak ere badaude. Baina, aldi berea n, keinu honek bere era gina du kul tura
legi timoa ren eza rpenean. Kasu honetan, Bilboko euskal idazlea ren aldeko hautuak
es angura bereziak ditu institutuko taldeak hezi nahi duten norabideari buruz.

K A L EA
1980an, Biga rren Errepublika ren os teko lehen udal ha uteskundeen ondotik a tera tako
udal batzak Bilboko zenbait kale izenei alda tzea ri ekin zion. Jarrai tu beha rreko
prozedura ren gaineko eztabaida z gain, i rizpideak jorra tu zi tuen udal -ba tzorde
i raunkorra k urte ha rtako ekainaren 4ean

Batzorde es ta tisti koak osatutako

proposamena ren gainean. Ordezka ri guztiak zenbai t kale i zen alda tzeko beha rrean ba t
ba zetozen ere, beste zenbaitek eztabaida pi ztu zuten. Ibaez PSE-PSOEko zinegotzi eta
proposamena egin zuen Ba tzordeko kideak, hona ko i ri zpideak a zpi ma rratu zi tuen
a l daketa egiterakoan (Ayuntamiento de Bilbao 1980, 106107):
-

Aldaketa muga tua egitea , izen aldaketa egi teko beha r di ren baliabideak
kontutan ha rtuta , baina betiere erregi men demokra tikoa rekin eta Bilboko
Uda l demokratikoarekin era a rgian bat ez datozen izenak aldatuz

Gerra Zi bil aurreko i zenak gustatu ala ez, gure gain hartzen ditugu,

Es painiako Estatuko nazionalitate eta herrialde i zenak mantentzea

187

Honela , gerra zibileko gertaera , bando nazionaleko poli tika ri eta pertsonaien i zenak
alda tzeko proposamena egin zen. Izen berria k aukera tzekoan EAJko Cal zadak honako
i ri zpide hau gaineratzen zuen:
Euskadiko historian oso eragin negatiboa izan zuten pertsonaien izenak ere egon
direla Bilboko kale-izendegian, 36aren aurretik ere eta 36an bertan Bilbo
kanpotarren izen gehien zuen euskal hiria zela. Garaia da Bilbok bere nortasuna
berreskura dezan, bere semeak kaleetan eduki ditzan, bere seme ospetsuen
izenak, bere toponimiako izenak, horregatik, esan den bezala, izen hurbil eta
Bilboko bizitzari dagoeneko oso lotuak daudenekiko inolako erdeinu barik.
(1980, 207) 46
Zenbai t kalek ja torri zko i zena ha rtuko zuten berri ro, Bilboko bi aldeak elka rtzen
di tuzten zubiek Erribera , Mesedeetako, Area tzako eta Deus toko zubiak i zenak
berreskura tu zi tuzten, Coronel Orti z de Z ra te, General San Jurjo, Puente de la Vi ctoria
eta del General simo Franco izenen kaltetan. Hala ere, aldatzeko proposatu ziren 29
izeneta tik, erdia baino gehiago pertsonaien izena k zi ren. Haieta tik, Pa u Casals salbu,
denak zi ren Euskal Herrian jaioak, 8 Bilbon bertan eta 5 Bizkaiko bes te herrietan. Izen
gehienek eus kal idazleei egi ten zieten erreferentzia . Horien a rtean, Gabriel Ares ti eta
Blas de Otero di ra Bilbon sortu zi ren baka rra k, eta azken hau ga ztelania hutsean
ida zten zuen baka rra . Egungo Unamuno plazak ez zuen i zen hori 1984ra a rte
eskura tuko, 1934a n egungo Simn Boli va r plazak bere i zena eramango ba zuen ere,
bando nazionalaren alde egi teaga tik bi urte beranduago kenduko zioten izena kaleari ,
Hi ri bilduko Seme Kutun tituluarekin batera (Gonzalez Ol ivier 2005).
Bes telako kul tur espa rruetan a ri tuta koen i zena ere eman zitzaien zenbai t kaleei
(Echena gusia pi ntorea , de la Sota a rki tektoa eta Irua rriza ga, Arrieta eta Ga ya rre euskal
musika riak), bai ta euskal kul tura espa rruko pertsona ezagunei ere: Aranzadi, Ka npion

46

que hay personajes en el callejero bilbano hasta ahora que han incidido muy

negativamente en la historia de Euskadi, antes inclusive que el ao 36 y tambin que Bilbao el

ao 36 era la ciudad vasca donde ms nombres forneos haba en su callejero. Es hora de que
Bilbao recupere su identidad, tenga a sus hijos en las calles, los nombres de sus hijos preclaros,
los nombres de su toponimia, sin desdear por eso nombres bien se ha dicho cercanos y ya
muy unidos a la vida de Bilbao.
188

2. Kapitulua: interpretazio-gune sinbolikoak

eta Mi txelena . Poli tika espa rruan hi ru i zen esangura tsu ere eman zi tzaien kaleei.
Sa bino Arana , Bilbon euskal nazi onalismoa eta EAJren ai tak, Jos Antonio Pri mo de
Ri vera Falangeren aita ren ordez, emango zion i zena Etorbidea ri . Ernes to Ercorecak,
Bilboko lehen alka te errepublikanoa k Primo de Ri vera Jenerala, falangeren ai ta ren aita ,
Plaza ohiari emango zion, Udaletxea ren a tzeko aldea ri alegia. Eta Zumalac rregik,
1835an Bilboren setioa zuzendu eta bertan heriotzera era mango zuen bala jaso zuen
jeneral ka rlistak, Lorenzo Hurta do de Sara cho alka te frankista ren etorbidea ri. Udal
demokra tikoak frankismoa ren a rras toak ezabatu nahi zi tuen kale i zendegian, ja torrizko
kaleak berreskura tuz eta diktadura ren a rbuioa edota debekua jasoko zi tuzten i zenak
berreskuratuko ziratekeen.
Aukeraketa hori , noski, ez da huts-hutsean egi ten, bi tarteka ri tza ideologi koa hainba t
maila tan ha zta daiteke. Agerikoena, ohizko i rakurketa poli tikoa litza teke: Ernes to
Ercorecak eta Sa bino Arana k Miguel eta Jose Antonio Primo de Ri vera kale i zenak
ordezten dituztenean zenbai t a filiazio eta tradi zio politi koren errekonozi mendua
azpima rra tu egi ten da . Aldi berean, i zen ba tzuen balizko a filiazio frankistak deslotzen
di ra , zentzu honetan Zumalac rregi ren kasua bereziki esangura tsua da . Gainerako i zen
aldaketek

ere

a gerian

ja rtzen

dute

errekonozimendu

politikoa ren

ertzak:

eus kalduntasuna edota bilbotartasuna, batik bat.

Bilbo eta izenen arteko bitartekaritza ideologikoa. Bilborekiko semetasuna a rrakasta
sozialarekin nahastu egiten da , i zen ba t egin zuten horiexek i zango zi ren kaleari izena
emango ziotenak. Jaiotzeko edo adopzi ozko izan, Bilbok seme batzuk di tu mai teago
bes te ba tzuk baino, errekonozi mendu hiera rkia ba ten ondori o da . Eta, noski , seme
diot Calzada zinegotziak hi jo zioenean guztiak gizonezkoak zi relako. Oraindik ere,
Bilboko 880 kaleetati k dozena baino ez da gozkie hezur-ha ragi zko emakumeei (Al v rez
2013).
Bilbo eta bilbotarren arteko bitartekaritza ideologikoa. Bis tati k galdu ezin li tekeena
errekonozi mendua ren era ginkortasuna bide publikoen i zendaketak bilbota rrekin
eza rtzen duen ha rremana da . Izen horiek Bilboko bide publikoak identi fika tzeko
plaketan eta ka rtografian zertuko di ra , haueta tik abia tuta etengabe ugal tzeko. Izen
propioak pertsona ren identi ta tea denbora eta espa zio sozialetan zeha r kons tante
ma ntentzen duen izenda tzaile zurruna ba dira (Pierre Bourdieu 1997), bide publikoen
izenek Bilboko txokoei i zaera diskretua espa zio zeda rri tua eta i raupena izena

189

alda tu a rte, behintza t ziurta tuko dizkiete praktika administra tiboetan zein egoiliar,
oinezko eta gida rien iga roaldietan. Nos ki, hi ria ren konforma zio biopoli tikoa ren zutabe
na gusienetakoa zi rkulazioa izanik (Fouca ult 2006, 379-410) konformazio urbanoa
sa rea ren i rudikapen egokia izan dai teke: bideek osatzen duten konexio ba tzuk inda rtu
egi ten dira besteen a urrean, i biltarien erabileraren arabera.
1980an izenez aldatutako bide publikoei errepa ra tuz gero, zubiak salbu, ba tez ere
peri ferian kokatzen di rela i kus daiteke, di ktadurapean eraiki edota bi rmoldatutako
auzoei da gokielako bati k ba t, izendapen berriak jazotzeko aukera gehiago i zan zutenak
hain zuzen ere (Erandioko Al tzaga , Deus tuko San Ina zio, Otxa rkoaga eta Txurdina ga).
Ga briel Ares ti Hi ribideak (gorri z), Txurdina ga erdialdeti k zeha rkatzen duen bide
na gusiaren izena ha rtu zuen, Txomin Ga ra t Etorbidetik Europa Pa rkera Ares ti ren i zen
ha rtu zuen institututik gertu.
Grafikoa 9. 1980/06/04an izenez aldatutako Bilboko kaleak

Iturria: (Ayuntamiento de Bilbao 1980; Google Earthen bitartez egina)

Ares tik aurreti k salatu zi tuen Bilboko hainbat kale i zen Urki jo ministroa, / Ga rdoki
ka rdinalea, / Ma za rredo almi rantea , / Egia jenerala, / Arrikiba r ekonomis ta, / higuindu
di tudan gi zonak (Aresti 1967a , 102), bai ta balizko egoera ba tean kaleren bati bere
izenik eman ziezaioten errefusatu. Nire izena poeman bere kaleren ba ti bere i zenik ez
ema teko eskatzen zuen:
Jainkoak eztezala nahi Bilboko karrika bati / nire izenik eman dezaiotela. /
(Eztut nahi bizargile hordi batek esan dezala: / Ni Arestin bizi naiz, anaiaren /
190

2. Kapitulua: interpretazio-gune sinbolikoak

koinatu nagusiarekin. Badakizu. Maingua.) / Batzutan esan zaharrak erratzen

dira. / Pentsatzen dut nire izena / nire izana dela, / eta eznaizela ezer ezpada
/nire izena. (Aresti 1964b, 35)
Ironia finaz, poeta laurea tus izateari uko egin nahi zion poetak jakin bazekien errespetua
i rabaziz gero, erosi nahiko dutela, di ruz ezpada, orduan palaguz, lausenguz (Aresti 1960f,
155). Hori bai, ironiarik finena kaleak bere izena hartu izana da.

K ORRIKA 1 98 5-2015
Ares ti ren heri otza ren 10. urteurrenean, Mintza Barullo elka rteak omenaldia antola tu
zuen. Omenaldien a rtean, Korri karen lauga rren edi zioa Bilboti k pasa zenean, Meli
Es teban alarguna k lekukoa era man zuen. Hurrengo kilometroan, os tera , HBko zinegotzi
eraila, Santi Broua rd, omendu zen, bere alarguna k eta alabek era man zuten lekukoa ren
bi ta rtez, Egin egunka riko a zalak islatzen zuen moduan (Egin 1985). Teresa del Vallek
ka s u hauek beste edizioetan suertatuko omenaldi txi kiekin batera a ztertzen ditu:
Korrikaren igaroaldia fisikoki adierazten duten bestelako seinalizazio-moduak,
euskal hizkuntza eta kulturarekiko nolabaiteko lotura duten pertsona horien
errekonozimendua adierazten dute. Oroimen eta errekonozimendu horiek duten
aktualizatzeko erak dagoeneko korrikaren tradizio gisa ezagutzen den horretan
txertatu egiten dira. (del Valle 1988, 162) 47

Egineko a rtikulu ha rtan Ares ti ri buruzko mahai-i nguruan pa rte ha rtu zuen Kintana ren
hi tzak eka rtzen zi ren gogora . Bertan, Aresti bilbota rra eta Ares ti euskalduna uzta rtu
egiten zi tuen, ga rai horretan euskaldun berria i zateko gai tasunak boronda tez gaindi tu
behar zi rela esanez.

47

Otras formas de sealizacin que expresan fsicamente el paso de korrika surgen como

reconocimiento a personas concretas que tienen alguna conexin con el apoyo a la lengua y
cultura vasca. El recuerdo y la forma como se actualiza este reconocimiento va quedando
incorporado a lo que se reconoce ya como la tradicin de korrika.
191

2015ean Bilbon buka tu zen Korri kako 19. edi zioa , Urepelen hasita . Berria egunka riak,
Unai Iturria ga berts olaria ri luza tu zion as teko albiste ba ten gainean kamiseta
i rudika tzeko gonbi ta (Berria 2015b). Iturriagak Aresti eta Xalbador bertsolaria ipini
zi tuen elka rrekin, Reservoir dogsen perts onaien gisan jantziak, pis tolen ordez lekukoak
eskuan di tuztela . Korrikak urtero Euskal Herriko geografia i rudika tzen ba zuen bere
ibilbidean, 2015ea n Bilbo eta Urepele lotzera koan herri xka eta hi ri handia ren
euskaldun izaera azpima rra tzen zen. Iturriaga k i zaera hori bi pertsonaia enblemati koen
bi ta rtez adieraziko zuen, hainba t aspektutan kontrako ezauga rriak ordezten zuten
neurrian. Urepeleko bertsola ria, a rtzaina , euskaldun zaha rra eta ahozkotasunean
oina rri tuta poesiarekin ba tetik; Bilboko poeta , kontula ria , euskaldun berria eta
ida zketan oina rritutako poesia oina rri , bes tetik. Hauekin ba tera mai te zaituztet
oraindik leloa, Xalbadorrek Euskal Herriko finalean txis tu egin ziotenean bota zuen
berts oaren oina (J. R. Ga rca 2000). Xalbadorren hi tz gogoanga rriak Ares tik ere bere
egin zi tzakeen, jasotako txistu eta i rainen gainetik, Bilbok euska ra ren aldeko ospaki zun
berri aren aurrean.
Irudia 3. Korrika 19.erako Berriak ateratako kamisetaren irudia

Iturria: (Berria 2015b)

192

2. Kapitulua: interpretazio-gune sinbolikoak

2.5.3.

BILBOKO KARTOGRAFIA EGUNERATUA

Gabrielen lekua ikuskizunean (Urrutia et al. 2013), Rafa Ruedak Zorrotzako portuan
poema ren bertsio musika tu berria jo eta gero, Andoni Egaa a riko zen honen gainean
berts otan. Egaak bertsola riaren ba rne-pentsa mendua k eszeni fika tu egiten di tu,
xuxurla tu egi ten di tu: poema horri kanta tu beha rra k di tuen zail tasunak, gainera hori
egunera tu beha rra , Anton eta Gillen bes te pertsonaia ba tzurekin ordeztu beha rra z
egun, Zorrotzako portua n ba rkurik ez, ka jera ba t da torkio burura , eta hortik osatuko
du bertsoa ren oi na osatzen du (kutxa zain lana galdu zuen ta, nola ordaindu Kutxa ri ?)
ja rra ian bertsoari ekiteko.
Ha ndik a tera ko zi tzaiona Mi ra ri ren istori oa da , kutxa zain lanetik bota tzen dutenean,
hipoteka ordaintzeko zailtasunak di tuela . Ja rraian, Soraio pertsonaiaz ere a ri tuko da ,
honek ere hipoteka ordaindu ezinda, l o egin ezinik dabil.
Bilboko saioan ordea , Anton eta Guillen Zorrotzan i zango zi tuen abiapuntu,
La rraineta tik behera sirenak entzun zi tuzten. Hurrengo bertsoan, Leoneko meha tzeko
istri pu gerta tu berria gogora tuko du. Itxiera La rrainetan eginda ko golf zelaiari
dedikatuko dio, honako bukaera honekin:
lehen mehatza zena orain zuloa da / golf-piloten kabitxoa / denbora gutxin
berdindu dira / beharra eta kapritxoa
Bilbo industrialen a rras toei errepara tzen die. Oraingoan, kapi talismo indus trialak
ka pitalismo finantziaria ri i rekia . Zantzu horien bila Leoneraino jo beha r du. Buel tan
La rrainetako meha tzetan ez duelako meha tza ri rik topa tuko, sozialismoa ren sehaskan,
golf zelai polemikoa baino. Kapi talismoa ren trans formazioa suerta tu bada ere,
Gabrielen lekuak Aresti ren aldarri kapenak apur ba t a ktualiza tu eta gero, bere tokia
dutela

gainera tzen

da .

Ezkerralde

eta

Meha tzaldeko

produkzio-egi tura ren

trans formazioa rekin ba tera fabri kek ta rtea zabaldu diote supermerka tuei, ha rrobiak
golf-zelaiei zabaldu dioten bezala xe. Transformazio horren enblema Guggenheim
museoa izan da, ekonomia pos tindutrial berri baten bila, Gehri k diseinatutako eraikina
a l txatuko zen, egungo Bilboren sinbolo eztabaidaezina.
Zentzu horretan, Bilbo-Aresti ren ka rtografia egunera tua egin beha r ba genu,
Guggenheimek bere i zaera zentrala gorde beha rko luke. Bilakaera hori ibiliarazi egin

193

zi gun Edorta Ji menezek bere Ares ti ren inguruko txango kul turalean. Mintza Barulloren
ha rri -zuhai tza ren aurren azalpena k eman eta gero, Arte Ederretako Museoan Souvernir
DEspagne pour Mesdemoiselles Solanje et Helena Gereziaga errezi tatu eta azaldu
os tean, Guggenheima ren pa rean koka tu gintuen, Salbeko Zubia ren gerizpetan. Azalpen
berezirik eman barik, Omar Nabarro ezizenaz idatzi zuen poema errezitatu zigun:
Behin batean Amerikak itsutu zuen hiri honen merkatari arima, Amerikak zilarra
ematen ziolako. Oi, merkatarien geografia. Zilarra: zenbaki atomikoa, 47; pisu
atomikoa, 107,86. Mendeleieven taulan.
Gero berriz burdinak itsutu zuen hiri honen zilar-zale arima, burdinak zilarra
egiten zuelako. Oi, merkatarien alkimia. Burdina: zenbaki atomikoa, 26; pisu
atomikoa, 55,80. Mendeleieven taulan.
Gaur titanioak itsutzen du hiri honen burdinazko arima, titanioak burdinarena
egiten duelako, eta burdinak zilarra egin izaten zuelako, eta behin zilarrak itsutu
zuen hiri honen aspaldiko merkatari arimak ezin duelako itsu egon barik bizi.
Titanioa: zenbaki atomikoa, 22. Pisu atomikoa, 47,90. Mendeleieven taulan.
Oi, zenbakiz zenbaki gero eta zenbaki baxuagokoak eta pisuz pisu gero eta pisu
arinagokoak diren metalek itsutzen duten hiri mutante honen arima.
Bitartean, Mendeleieven taulan ez daudenek itsutzen naute ni. Hiri mutante
honen arima itsutuak ez ote ditu ikusten haragi zaurituak zenbaki atomikoa, 0;
pisu atomikoa, 0; Mendeleieven taulan ez dira topatzen gorputz zatituak
zenbaki atomikoa, 0; pisu atomikoa, 0; Mendeleieven taulan ez dira ageri arima
minduak zenbaki atomikoa, 0; pisu atomikoa, 0; Mendeleieven taulan ez dira
azaltzen.
Denboraz, zilarra ilundu egiten da, eta ugertu burdina. Oraindino ez dakigu
titanioa ilundu egingo denentz, edo ugertu ere bai akaso. Mendeleieven taula
hobeto ezagutzen dutenek jakin behar dute. Ziur. (Nabarro 2010)
Oraingoan ere hi ru a roa k ageri di ra , hi ru metalen ezauga rrien bita rtez. Zilarra , burdina
eta ti tanioa , hi riaren a rima itsutu dituzten metalak di ra ; beren propieta te zientifi koen
194

2. Kapitulua: interpretazio-gune sinbolikoak

bi ta rtez objektibiza tua k, gero eta a rina goak. Ameriketako konkis tan zilarra gurtzen zen
bezalatsu, indus trializazio ga raian burdina eta , egun, ti tanioa , Guggenheim Museoa ren
lehengaia. Baina alde ba tean gera tzen di ra Mendeleieven taulan a geri ez di ren eta
zenba ki eta pisu a tomikoa 0 duten honda rrak. Ha ragi zauri tua k, gorputz zai tutak
eta a rima mi nduak.
Guggenheimeko eraiki nak burdina zko Bilbotik titani ozko Bilbora ko i ga robidea
ma rka tzen du. Ares tik burdin a roa salatuko bazuen, Oma r Naba rrok esentzian oina rri
berdinak topatuko di tu merka ta ri a ri ma duen hiri ba tean. Joseba Zulaikak, os tera , bere
belaunaldia ren kronika publikatzerakoan Guggenheim eta i tsasadarra ren a rtean
zegoen Louise Borgeoisen Maman Ama eskul tura ipi ni zuen a zalean. Armia rma
formako eskultura horren a rtean eta bere belaunaldia ren aitaren etxearen a rteko
a l dea nabarmendu nahi zuen:
Nire gorputza nire eskultura da. Bourgeoisek Maman (Ama) izenarekin
batailatu zuen bere armiarma. Eskulturan sartzea bere gorputzean sartzea da,
munstroen gizon hiltzaileen ehulean sartzea. Arestitik, Bilbo maskulinoaren
tradiziotik, ezaguna da Nire aitaren etxea defendatuko dut poema, Chillidak
Gernikan bere eskultura erraldoiean erreproduzitzen duen izenburua, Gure aitaren
etxea. Bilbao (femeninoa) Bourgeoisen armiarmari itxaron behar izan zion amaren
etxe bat eduki zezan: bere gorputz/etxean hiria ehun eta babesten duen Ama, etxea
da baina etxearekiko harreman ez natural eta gatazkatsuan ari dena. (Zulaika
2014, 210)48
Bera z, Guggenheimekin ba tera deuseztatuko zen Ares ti ren ai ta ren etxea , onda re
pa trilinealari a rmiarma ren babesa , ehuntzea , kontra ja rriko balitzaio bezala. Ai tak
utzi tako etxea ri , unean-unean ehundu egi ten den etxea ren kontra . Sakri fizioa
48

Mi cuerpo es mi escultura. Borgeois bautiz a su araa con el nombre de Maman

(Madre). Entrar en la escultura es entrar en el cuerpo de ella, la tejedora de los hombres

asesinos de mounstros. De Aresti, en la tradicin de el Bilbao masculino, es clebre su poema
Defender al casa de mi padre, ttulo que reproduce Chillida en Gernika con su enombre
escultura La casa de nuestro padre. La Bilbao tubo que esperar a la araa de Borgeois para
contar con una casa de la madre: una Madre que teje y protege la ciudad dentro de su
cuerpo/casa, pero que es una casa en una relacin no natural sino conflictiva con la mujer.

195

eskaintzen zaion etxea ri gogoan iza n beha r da poetak ondasun eta gorputz atal
guztiak ematen dituela etxea ren defentsan, babesa eskaintzen duen gorputza .
Zulaikak bere belaunaldia ren honda mendiak kontatzen di tu liburuan, eta baliteke
amaren etxea izan litekeen a rmia rma hori aukera tuta, aita ren etxea exorziza tu nahi
iza tea . Bilboko interpretazio-guneti k ha rata go, euskal nazi onalismo eta kul turan
s us traitua dagoen poema honi atal bat eskainiko diot aurrerago.
Ares tik salatu zuen aurreti k Artederretako Museoa k ezkuta tu nahi zuen hori , Souvenir
dEspagne pour Mesdemoiselles Solanje et Helena Gereziaga poema (Aresti 1964b, 21),
turis tei i kus ta razi nahi ez zi tzaien hura : Artxanda aldeko etxoletan bi zi zi ren i ji toak,
Otxa rkoagan bi zi tzera bortxa tuko zi tuzten gero. Ignazio Aiesta ranek ere poema hori
eka rri ko zuen gogora bere blogean, Helena Gereziaga k Ma nuel de Irujori bidali tako
Hondarribiko postal batekin batera.
Sarritan halako gauzak ahazten dira Arestiri omenaldiak prestatzen direnean.
Zertarako pentsatu behar atzoko buhameak eta gaurko alienatuak, ezta? Euskal
kulturan literatura kosmopolita eta polita landu behar dugu, itsuskeria handirik
gabe, antza, errelato ortodoxo eta kontakizun ortopedikoetan kabitzen dena,
turistentzako aurkezpen txartel baten tankeran, gure meilleur souvenir de notre
cher pays. (Ai estaran Uriz 2014)

2.6. ONDORIOAK
Aztertutako interpreta zio-guneez gain, bada lehen interpreta zio-gune nagusi ba t:
Ares ti ren testua bera . Bertan topa litezke aurreko kapi tul uan a ztertutako gune hauek
bes te askorekin ba tera (ikus 1. Kapi tulua. Espa rru li tera rioa ren egi turaketa , 1953-1979,
61-123. orr). Zentzu horretan, egilea osotasun baten gisan ha r liteke, bere subjektu
ins tantziatik hi tzez hi tz, i zaera propi oa ematen dizkioten aspektuak deskubri litezke
(Foucaul t 2003, 53). Azken batean, ha uxe da ikertzaileek ja rraituko duten bidea . Ni
espa rruen teoria z baliatu naiz horreta rako, baina badi ra testu horiek aztertzeko beste
ha maika modu. Ka pitulu honetan bes telako objektua izan da a ztertu duda na: Aresti
perts onaia publiko gisa proiekta tzen duena , honek objektu epistemologiko gisa duen
zilegi tasuna inda rtu egi ten du, bestelako gi za rte es ferekin duen ha rremana rekin,
ondori oz baliabide edo dohainen trans ferentzia suerta tu li teke ikerketa ren trukean.
196

2. Kapitulua: interpretazio-gune sinbolikoak

Zenbai tetan transferentzia zuzena gauza liteke, Bilboko Udalak dei tutako Unamuno
Sa rietan Aresti i zango zen gaia 1999an. Bes teetan zeha rka ko trans ferentzia izan li teke,
honako gune hauei lotuta ko ja rduerak Ares ti ri buruzko ikerketez elika tuko di ra, izan
omenaldietan pa rte ha rtzeko deitu dituzten adi tuen bita rtez edo ikerketen zi ten
bi ta rtez.
Gune ha uetan guztietan bere zantzuak utzi di tu. Agerikoena, Bilboko kale, euskal tegi
edo insti tutu ba tek Gabriel Ares ti inskripzioa erama tean bere i zena ren errepika
berma tzen dutela . Aldi berean, horrek izenda tzailea na rra tiba konkretu ba tean
koka tuko du.
Ares ti honako interpreta zio-gunei lotuta ageri da, obra ren produkzioa eta honen
ha rrera ren a rtean koka daiteke anali tikoki hauetan ema ten di ren fenomenoak.
Objektiba li tezkeen guneak di ra guztiak, baina baita sinbolikoki txerta tuak eta
na rra tibak aktiba tzen di tuztena k edo, hobe esanda , na rra tiba ba t es katzen di tuztenak.
Horrega tik Ba jtinek espa zio-denborazko konfigura zioak era

a rtistikoan zelan

a s imilatzen a ztertzeko erabili zuen kontzeptura jo dut, kronotopora hain zuzen ere.
Bi meta foren bita rtez uler li teke interpretazio-guneen izaera kronotopikoa: lentea eta
sa rea. Lente baten gisan, Ares ti-a diera zlea interpretazio-gune hauek zeha rkatu eta
adierazlea errefrekta tu egiten du (Voloshinov 1992, 49-50; Bourdieu 1997b, 61), uhin
a rtezak bes te inora bidera tuko bali ra bezala. Honela , intepreta zio-gune di ferenteak
elka rrekin gurutza tuko bagenitu, errefrakzio ani tzak jasango zuketen. Euska ra eta La
Concordia guneak zeha rka tuta , Ares ti ren zubi izaera ager daki guke, euskalgintzan
Espainiako espa rru a rtisti ko dominanteekiko eta tertuliakideekiko euska ralgintza ren
oia rtzunen berriemaile gisa. Euska ra eta Arantzazu zeha rka tuta , 1968ko Arantzazuko
Bil tza rrean edukitako prota gonismoa. Euska ra eta Bilbo zeha rka tuta , euska ra ren
aldeko militantea a geri zaigu, bi zi zuen hi riak sortzen zi zkion kontraesan guztiekin
ba tera . Arantzazu eta Bilbo zeharka tuta , mundu-munduan bizi beha rrean dagoena ren
etsipena ames ten zuen zerura ko i gogailuarekiko. Sare baten gisan, Ares ti pertsonaia
korapilatzen dute, konexi o inda rtsu eta ahula goen bita rtez: klabe berriak eman
di tzaketen bestelako pertsonaiak, tes tuen a rteko lotura k sendotzeko, baina betiere
i bi lbide jakin batetik abiatuta.
Orokorrean, aztertutako interpreta zio-guneetako ba koi tzak nora bide jakin ba tean
koka tuko du Ares ti pertsonaia ren gaineko na rra tiba . Aldez aurretik emana baina ez
197

guztiz a gertua den zelai-joko baten bai tan. Maila ezberdineta n, gauza tzen da honakoa ,
gune hauek dira i nterpretazioak sortu eta s endotzeko l ehengaia:
-

Epistemologia. Aspektu ezberdina k a rgi tu li tzakeen objektua da bere obra ,

kronotopoetan eduki tako posizioa ren a rabera . Zentzu horretan, bere
efektuetan naba rmena izan daitekeen objektu epistemikoa da , bere mugak era
a rgian defini tu ba rik baditu ere, a gertu egiten da honako kronotopoetan
(Knorr-Ceti na 2008).

Paradigma. Gainera , posizio jakin batzuetan ageri da, joera baten alde edo
kontra , kronotopoek markatzen duten balio-ardatzarekiko kokatuta.

Aktoreen konformazioa. Ondori oz, bes te aktoreekiko ha rremanetan ere

koka tzen da , laburrean esanda, aldekoak, kontra koak eta lekukoak izango di tu
posizioetako bakoi tzean. Aktore hauek i zango di ra gero guneei buruzko
tes tigantza eman ahalko dutenak.

Narratiba. Guneetako gertaerek, i rakurlearen egi tura pre-na rra tiboa ri es ker,
heterogeneoa ren sintesi ba t eskaintzen dute, kora piloaren elementu
konkordanteen egi tateen disposizioa eta diskorda nteen zori zko haus turak
a rtean. Zentzu horretan, pertsonaiak korapiloan jarria k daude, eta korapilo
honi esker pertsonaia ren ba rne-dialektika a tzeman dai teke (Ri coeur 2006, 138
151).

198

3. Kapitulua.
Aresti, totem eta brand

3. Kapitulua. Aresti, totem eta brand

Neure mendean
Inor ez da profeta / bere mendean. / Berriz etorri naiz / pentsamendura, / eta
andre alabarik ez banu, / pozik / hilen / nintzateke, / ene esanak kontsidera
litzan / euskal harriak.
(Ares ti 1986h, 49)
Aurreko a talean Ares ti zenbait interpretazio-gunetan koka tu dut, Euska ra , Bilbo,
Arantzazu eta La Concordia aztertu ditut, Ares ti ren ga raia bere ida tziak zein osatutako
ha rreman-sarea kkodi fika tzen dituen oina rrizko gune gisa ageri di ra. Gune horien
bai tan eta horien a rtean suerta tuko tentsioek osa tzen dute Aresti ren gaineko i rudia,
neurri ba tean ala bes tean, Aresti ren iga roaldiak bere eduki z beteko dute guneok. Bi
aspektu horiek aztertu ondoren, Ares tik egun ha rtu duen tokia a ztertuko dut kapi tulu
honetan. Horreta rako, egin zaizkion omenaldiak a ztertuko di tut bati k ba t. Aurrekoetan
espa rru (Bourdieu 1995) eta kronotopo (Ba jtin 1989) kontzeptuetati k abia tu banaiz,
oraingoan erlijioen sozi ologiak zabalduta ko zenbai t has tapenei ekingo diet, Ares ti ren
kontsakra zio soziala aztertzeko. Kapi talismo aurrera tu ba ten giza rtean os tean bada
Ares ti ren papera azaltzen duen beste kontzeptu bat: merkantzia.

3.1. SANTUTEGIA ETA HAGIOGRAFIA

Felipe VIa ren koroa tzea ren aurreko egunetan, esta tu-erri to horretan Espainiako
na zionalita te-aniztasuna ri keinua egingo ziola i raga rri zen. Diputa tuen Kongresua ren
aurrean emandako diskurtsoan zertu zen hori , Errege berriak Ma cha do, Espriu,
Cas telao eta Ares ti aipatzen di tu Espainiako kul tura -tradizi o ani ztasuna azpi ma rra tzeko
asmoz, esker onak hi zkuntza koofizial guztietan emanez (Borbn 2014). Elementu
ani tzak integra tzen zi tuen era horretan, ida zleen pa rtikula rismoak uniberts o poli tiko
za balagoa oina rri tzen zuen (Giner 1993, 45). Ares tik euskal kultura ren baliokidetzan
funtziona tuko luke kasu horretan, es ker on eleanitzekin ba tera , horrek beha r zuen
koroa tzea ren aurretik prentsan i raga zi tako Espainiako plurina zional tasuna ri egindako
kontzesioa. Baliokidetza hori azal tzeko, aurretik aztertutako eremuez gain, Ares tik
eus kal kultura osoa ordezteko balio lezakeen totem gisa aztertuko dut.
Has teko, omenaldien datei errepa ra tzea baino ez da go. Urtero egiten zaizkion
omenaldien a rtean, Bideba rrieta Kulturguneak Gabriel Arestiren eguna zein Ga briel
201

Ares ti Euskaltegiak, bere jaiotze-da ta ren inguruan antola tzen di tu. Gabriel Arestiren
eguna urria ren 14ean ospa tu ohi da , asteburuan den urte horietan hurrengo
astelehenera alda tzen delarik, horregatik bere eguna reki n ba tera egi ten di ren
Bilbaopoesia edo Poesia egunak as te horretan zeha r ga ra tuko di ra . Hau da, egutegi
gregorianoa erreferentzia ha rtuta, urte bete zehatzeko iga roaldia ren a rabera egi ten
di ra omenaldiak.
Li tera tura -ospaki zunetan, os tera , 10 urteko oina rria ha rtuta honen mul tiploa k ha rtzen
di ra erreferentzia tzat. Honela, Dura ngoko Azokan bere jaiotza ren 50. urteurrenean
egin zen (1983). Bilbo Zaha rra Forumak Harri eta herrik 50 urte (1964) ja rdunaldiak
antola tu zi tuen 2013-2014 ikas ta roan, jaiotze-urtea ren 80. urteurrena rekin ere ba t
egi nik (1933).
Unean-uneko ospaki zunetan, os tera , bi periodiza zioak nahastuta ageri di ra zenbait
kasutan. Beraz, ospa kizuna ren urtea 10 urteko mul tiploa ren a raberakoa da ,
ospa kizuna ren urtea jaiotze edo heriotze-eguna rekin ba t egi ten duen bi ta rtean. Mi ntza
Ba rullok bere heri otz-egunetik 10 urte betetzen zi ren egunean hasi zuen omenaldia,
hurrengo egunean Korri ka Bilbotik iga rotzea rekin ba t egi n zuten, lekukoa bere
alargunak era manda . Bilboko Udalak bere jaiotze-eguna ren inguruan a ntolatu zuen
Gabriel Arestiren Mundua hurrengo urteti k aurrera antola tuko zi ren Poesia egunen
aurreka ri , Maldan beherak 50 urte betetzen zituen urtean. Zenbat Gara eta Gabriel
Aresti Kultura Elkarte s ortu berria k Harako Gabriel Aresti Hartaz egi ta raua , bere jaiotze
eguna ren inguruan antola tu zuen, 80 urte beteko zi tuzkeen urtean eta Gabriel Aresti
Eus kaltegiak 35 urte bete zi tuenean.
Ba di ra egun jaki n ba tera muga tzen ez di ren omenaldiak, urte edo ikasturtean zeha r
ja rduera k antolatzen dituzten omenaldi puntualak, jira k hain zuzen ere. Gabrielen
lekuak ikuskizunak jaiotza ren 80. urteurrena reki n ba t egi ten du, eta urte berean
Oskorrik abia tuko zuen Gabriel Aresti bizsitan (si c) ji ra ri taldea ren 40. urteurrena
gehi tzen zi tzaion. Maska rada k eta Oskorrik elka rlanean Harrizko Aresti hau eta Kaio
Luma Zikina a ntzezlanek, ostera , ez dute urteurren hauekin ba t egi ten, 1986 eta
2001ea n a ntzeztuak i zan zi ren.
Urteen aukera ketak, berri z hi ru muga rri nagusi i rudika tzen dute: jaiotza , obra eta
heri otza , bi zi tza ren hasiera eta bukaera di ra ospa tzen di renak gi zakion ekintza
administra tibo nagusiak di rena k, ta rtean obrak a gertzen di ren bi ta rtean. Santutegi
202

3. Kapitulua. Aresti, totem eta brand

ka tolikoan egun guztiei santuren baten heriotza -ma rti rioa ri da goki on bezala,
efemeride zibilak era analogoan jasotzen di tu a rlo diferenteeta ko pertsonaia
beneragarrien jaiotze eta heriotze-egunak gertakizun historikoen egunekin batera.
Aurreko a talean jorra tutako kronotopoetako gertaki zun na gusiak kontutan ha rtuta ,
efemeridea z gain, Ares ti ren biogra fiak hagiogra fiaren egi tura analogoa ha r lezake,
ha giogra fiako pausu na gusiekin konpa ra tuta (Senz Herrero 2008, 833834). Lehen
pausoa da bere biografia rekin analogia rik ez duen baka rra : Jaiotzaren aurretik, ez
ohizko bisio edo gertakizunek izaki berezi baten etorreraren berri ematen dute.
Hurrengoak, ostera, bete-betean dira kontatutakoen analogoak.
Haurtzaro eta gaztaroa, santuak santutasunerako aurretiko joera du. Ares tik bere
dohain poetikoa azal tzen du, bere ikaskideei mai tasun poema k ida zten laguntzen die.
Gainera , etxean ikasi ez duen euska ra bere kabuz ikastea ri eki ten dio, 12 urterekin
(Zelaieta 1976, 1316). Erderismos eta Gero eskuz kopiatzen emango di tu ordu luzeak
l i burutegian.
Perfekzio-bidea, santutasun nahiak perfekzionatze-prozesu batera darama santua.
Euska ra ri dagokionez, a rraul tza friji tu pa rea eska tu nahian a rraul tza elia
gai melduta es katzerakoan komuni kazio-zailtasunez jabetuta , puris moa ren kontra eta
ba tasuna ren alde egingo du, euska ra ren gaineko i kerketa sakonak eginez.
Mendebaldeko litera tura ga raikidea rekin bat da torren litera tura egingo du, Maldan
behera eta Harri eta herrin euskal litera tura n bi haustura eginez ba tzuk bata ala
bes teek bes tea a zpima rra tuko dute. Poeta pres tua ren hautua egingo du, poeta
doilorra ren kontra ; horrek poeta mada rika tu bi hurtzen badu ere. Aldi berean, euskal
li teraturak zi tuen hutsune guztiak betetzen saiatuko zen, bere pol tsiko eta osasuna ren
kal tetan. Euska ra ren a rloan, Euskal tzaindian sa rtzen da , Krutwig eta Irigoienen joerei
ja rrai tuz. Li tera tura a rloan, La Concordiako tertuliakide dabil, Blas de Oterorekin
ba tera.
Pasioa, heriotza sufrikarioaren eskala goranzko baten ostean etorriko da. Bere egiekiko
fi del, bere i ri tzi poli tikoak zein euska ra ren alde egindako lanak, zenbai t sektoreren
ba zterketa eka rriko diote: i rainak eta boikota sufri tuko di tu. 1973tik aurrera gai xo
egongo zen, 1975ean 41 urterekin hil a rte.

203

Heriotzaren ostean, gorpu santua ehorzten da, orduan pos t morten mirariak egingo
ditu. Hil zenerako merezi zuen errekonozimendurik jaso ez ba zuen ere, apurka-a purka
a rlo ezberdinetan egindako eka rpenak baloratzen di ra ga ur egun, euska ra batuan eta
eus kal literaturan berritzaile nagusietako bat i zan zela dudatan ez dago.
Arlo hau i kerketa honi ez bada gokio ere, efemerideak zein biografiak santutegi eta
ha giogra fia rekin duen antzekotasuna azpima rra tu nahi dut, erli jio zibileko elementu
gi s a aritzeko prestuak dira eta.

3.2. EUSKAL KULTURAKO TOTEM

Erliji o ka tolikoa ren ildoa a gortuta, a zken ba tean bi zitza sozialaren errefrakzio
sinbolikoa den bi zitza erlijiosoko forma elementalekin di tuen kidetasunak a ztertuko
di tut. Durkhei mek erli jio totemikoan identi fika tu zi tuen forma elemental hauek.
Oraingoan, baina , ez gaude klanetan oina rri tutako elka rtasun mekaniko ba ten aurrean,
bera z, zenbai t ezauga rri ez da toz guzti z ba t totemaren deskribapen klasikoa rekin.
Totema giza rte kapi talistan zirkulazi o eta kontsakrazio gata zka tsuan a ri den elementu
gisa aztertuko dut. Gauza sakra tuen prototipoa (Durkheim 2008, 197) bada ,
s a kralizazioak erritoen eta irudikapenen errepikari zor dio bere eraginkortasuna:
Agertokiaren zentroan kokatuta, adierazgarria bihurtzen da. Bertan bizi diren
esperimentuak finkatu egiten dira, hura baita adieraz daitekeen objektu konkretu
bakarra. Asanblada barreiatu ostean ere gogorarazi egiten ditu, bizirik dirauelako,
kultu-tresnetan grabatua, arroka, ezkutu eta abarretan. Hari esker, orduan
sentitutako emozioak iraunkor bihurtzen dira eta etengabe berpiztu egiten dira.
Berak zuzenean inspiratuko balitu bezala. Gainera, emozio haien erreferentziapuntua bihurtzea baino gauza naturalagorik ez dago, taldean partekatuak diren
neurrian, soilik partekatua den objektu bati eslei dakizkielako [emozioak]. Eta
enblema totemikoa da baldintza hori bete dezakeen bakarra. (Durkheim 2008,
350) 49

49

Colocada en el centro de la escena, se convierte en representativa. En ella se fijan los

sentimientos que se experimentan, pues ella es el nico objeto concreto al que pueden
referirse. Sigue recordndolos y evocndolos an despus de haberse disuelto la asamblea,
204

3. Kapitulua. Aresti, totem eta brand

Era honetan, erra z uler dai teke ha rreman sozialak na tura z gaindiko ha rreman
bihurtzeko duen alki mia (Bourdieu 2006a , 36), baina errepika horietan erlijio
produktore eta kontsumitzaileen a rteko asimetria kontutan ha rtuz gero totema ren
izaera anitza a tzeman liteke. Izaera sakralari , zeinu ideologikoaren i zaera gainja rtzen
zai o, totema agertu egi ten den errepika bakoitzean elementu berri tuak a geri di ra , beti
gi za rte-ga ta zka ren errefrakazioa n ema ten baita (Voloshinov 1992). Bera z, Durkheimen
definizi oa rekiko dialogismoa eta aniztasuna ren ildotik aldendu beha rra da go
totema ren i zaera eguneratu honi erreparatzeko.
Ez du klan bat izendatzen, baina euskal kul tura ren a rbola genealogikoan a rbaso da
askorentza ko. Freuden defini ziora gertura tzen da zentzu horretan, totema k fra tria ren
ai ta hila den aldetik (Freud 1999). Euskal idazle askok eskuha rtze zuzena esleitzen
diote Aresti ri beren ida zle-bilakaera eta sos tenguan. Bera rekin ha rreman es tuena
alda rrika tu duten egungo ida zle eza gunenak di ra horren adibide: Atxa ga , Urretabizkaia
eta Saizarbitoria.
Berna rdo Atxagak 70. ha ma rkada hasieran Ares tik Zelaieta ren bita rtez bidali zion
gutuna ri berebi ziko ga rrantzia ema ten dio bera idazle egitera koan: Beha rbada ni gaur
hemen egotea ren oina rria (Atxa ga 2000, 45). Gutunean, Aresti Atxa ga ren Borobila eta
puntua a rgi taratzeko eskaini zen eta idazteko zenbait gomendio eman zizkion.
Arantxa Urretabi zkaia zein Ramon Saiza rbi toriak Lur a rgitaletxean koka tzen dute haien
i bi lbide literarioaren abiapuntua, bertan elkarlanean aritu zi ren Arestirekin:
hasieratik berehala banandu ziren paperak. Maisu urruna Gabriel Aresti zen,
eta maisu hurbila Ibon Sarasola. Hark esaten zigun nola egin behar genuen, eta
gainerakoak ahalegintzen ginen hark esandakoa betetzen. (Urretabizkaia 2012)

porque contina viva, grabada en los intrumentos de culto, en las rocas, en los escudos, etc.
Gracias a ella, las emociones sentidas entonces se perpetan y reavivan continuamente. Es
como si ella las hubiera inspirado directamente. Adems, nada ms natural que convertirla en
el punto de referencia de dichas emociones, pues, como stas son comunes al grupo, slo se
pueden atribuir a un objeto que le sea igualmente comn. Y el emblema totmico es el nico
que satisface esa condicin.
205

1969an sa rtu zen Lurren eta Arantzazuko Ba tza rra ren ondorengo h-a ren ika-mikak
espainolista etiketa ipini omen zien bertako kideei . Saiza rbitoriak honelako
hi tza urrea eskaintzen zion Lau teatro arestiar obra ri:
Aresti gure zaindari bihurtu zen eta guk, nola ez, eskertu egin genion. Zenbaitek,
agian, gehiegi usteko du. Are gehiago, zenbait panfletotan atera izan gara
munstroaren akolito bezala. Baina naturala zen, eta eskertu egin behar zitzaion,
zeren geure hogei urterekin bear baikenuen sentitu Jesukristoren edadea zuen
batek kontuan hartzen gindula.(Saizarbitoria 1973, 6)
Baina h-a ez zen luba ki baka rra i zango, Ares tik h-a ren alde egin zuen Txillardegi eta
Krutwi gek bes te, baina hura gera tu zen espainolista etiketa rekin, ETAren baitan
berta n joera ma rxis tei aurre egi teko joera eza rri zenean, 70. ha ma rkada hasieran.
Ordura a rte zenbai t sektoretan Ares ti eta enpa rauek fama txa rrik eduki ez ba zuten ere,
ordua n a rerio berriak gehituko zitzaizkien aurrekoei.
Hala dio behintza t, Na txo de Felipek Oskorri taldea ren sorreran ere Ares ti rekin
eduki tako ha rtu-emanean koka tuz (Aristi 1985, 52; de Felipe eta Asti z 2013). Joseba
Tapia ren Real politik diskoan Aresti ren Biba Durango kantua rekin ba tera poema ren
ja torri zko i zenburua Apur dezagun katea zen (Aresti 1964b, 48-52)Gabriel Ares ti ren
biogra fia laburra ageri zen, Os korri eta Ares ti ren a rteko ha rremana oso letra gutxi tan
a geri den neurrian esanguratsua da oso:
Natxo de Felipek, hemeretzi urte zituela, kantu batzuk entzunarazi zizkion.
Hainbeste gustatu zitzaizkion Arestiri bere poemak kantuan non letrak egiten
hasi baitzen eta Oskorri sortu zen. Horregatik ere madarikatu zuten,
borrokatu zen, gaixotu zuten. Baina liburuetan ikasia zuen hizkuntza karrikara
jaitsi eta euskararen mapan kokatu zigun Bilbo. Asko zor dio kantagintzak
Arestiri, Arestik berak Natxori zor dion beste bai. Trikitilarioi ere kendu zizkigun
kopla batzuk Eskaini, alegia. (Tapia, Miner, eta Aranburu 2006)
Sai za rbi toria , Urretabizkaia, Sa rasola eta Kintana bezalaxe, Ares ti ren inguruan sortu
i za nak espainolistaren madarikazioa ere luzatu zien.
Espainolista zerrenda bat bazegoen gu plazaratu aurretik ere, eta hor zeuden Lur
Editorialaren inguruan zeuden guztiak, Saizarbitoria, Ibon Sarasola, Arantxa
206

3. Kapitulua. Aresti, totem eta brand

Urretabizkaia, Aresti, Kintana. Gu hasieratik Arestirekin hasi ginen eta hortik

etorri zitzaigun fama hori, gure letrista izan zen hasieran, bere teatro txiki bat
ere egin genuen. Garai hartan abertzale arloan bi talde zeuden oso enfrentaturik,
batzuk marxista-leninista zirenak, horiek espainolistak ziren, eta beste multzo
bat, marxista ez zena, horiek ziren benetako abertzaleak bere ustez. Bestalde
garai hartan oso informazio eskasa zegoen, eta geure burua defenditzerik ez
zegoen. (Natxo de Felipe in Aristi 1985, 95)
Ez dok amairu taldeak ha ragi tuko luke joera abertzale hori , Imanol La rzabal zein
Oskorri taldeari boikota egin zieten50. Gabriel Aresti bizsitan ji ra abian ja rri zuenean,
2013an, Na txo de Felipek ETAk haien kontrako atenta tuak egi ten saiatu zela esango
zuen. Hala ere, Oskorri ri Gabriel Arestiren oroimenez lehen LPa (Oskorri 1975)
a tera tata koan mada ri kazioa buka tuko zi tzaien. Imanol La rza bal, os tera , Yoyesen
erailketa ren kontra egi n i zanaga tik meha txupean bizi tzera pasako zen. Imanolek berak
Ares ti ri dedikatuko zion abesti bat Lau haizetara di skoan:
Gora gizona, gora poeta, gora Gabriel Aresti / zure bititza (sic) eraman duzu
herri honetan garesti. / Bilboko burdin lantegietan, euskaltasuna non bila, / egi
gogorra, egoera latz honetan, zaitugu hila. / Espainolistatzat hartu dute, zuk egin
eta esana, / nahiz eta euskara hutsez zuk egin, euskal hiztegi lehena. (Imanol
1977)
Aurreko kapi tuluan Ares ti zenbai t interpretazio-guneetan koka tu dugu, besteekiko
ha rremanetan, maisu eta pa reko uga ri rekiko. Oraingoan, ordea , hurrengo belaunaldi
ba tentzako fi gura pa ternala ren papera betetzen du: maisu, zainda ri , oina rri ,
sortzaile, e.a . Hauxe dugu egungo kalifika zio nagusia , baina 70. ha ma rkadan
kontaktu estuan omen zeudenei ere espainolista etiketa eza rri zi tzaien. Leinuko
a rbasoa ren papera betetzen du hain zuzen ere, eta ha ren inguruan lagun eta etsaien
50

Ez dok amairuko kide askok Aresti musikatu zuten, honela azaltzen zuen Mikel Laboak

orduan fama txarrik ez zuela gaineratuz: Gero hasi ziren prolemak. Beste gauza batzuen
artean gogoratzen dut Natxok Arestiren letra bat kantatzen zuela, euskaldunen razismoaren
kontra, Agoteen gaia hartuta, orduan iskanbila sortu zen, espaolista fama hartu zuten. Aresti
amorru izugarrizkoa zeukan PNVrentzako, eta nik uste dut sartu zela gai batzuetan, berak ez
zuen menperatzen politika eta istilu horietan hartu zen. (Mikel Laboa in Aristi 1985)
207

a rteko ma rra ba t ma rra ztu dai teke. Ai tatasun hori , baina, posizio-ha rtze ba ten moduan
i rakurtzen da. Ga rai hauetan, ba tzuentzako musikari edo ida zle ibilbidean la guntzen
duen totema den bita rtean, besteek espainolistek sorgindutako ma gia beltza ren
era ginpean kokatuko zituzten.
Baina egoera hau ez zen luza tuko, heriotza ren ondoren, eus kal kul tura eta li tera turan
jokatutako papera ri errekonozimendua za balduz joango zen. Horreta rako ezinbesteko
baldintza da euskal kul tura ren ins ti tuzionalizazi oa, Gernikako Autonomiako Es tatutuak
ahalbidetu zi tuen es ta tu-tresneria osoa , zein euskal litera tura espa rru gero eta
autonomoagoan eskura tuko duen haus tura ren poeta ren i rudia . Kintanak honela
des kribatzen zuen bilakaera hori 1983 urtean bertan:
Hildakoak gero goratu egiten direla eta bereziki Arestiren kasuan:
Hau, berez, gehienetan egia izaten bada ere, ba dirudi G. Arestiren kasuan inon
baino argiago bete izan dela, eta oso idazle gutxi egongo da Euskal Herriko letren
historian, hil ondoren, hain denbora laburrean hainbeste fama, txalo eta onartze
orokorrik izan duenik. (Kintana 1984, 27)
Ga uza k honela, Espainiako Sari Na zionala ere i raba zi zuen Ki rmen Uribek bere egin du
Ares ti ren oi nordekotza , nahi z eta ha rreman zuzenik eduki ez duen belaunaldiko kide
iza n. Bitartean heldu eskutik poesia liburu eza gunea n (Uribe 2001), Zuzenbide
debekatuko (1961) ka rta -jokoa ri erreferentzia zuzena egi ten dio: Ducha mp eta Aresti
koka tzen di tu elka rrekin xake-jokoan. Ares tik bere a rbasoak kokatzen bazi tuen ka rtajokoan Ki rmen Uribek Ares ti du bere a rbasoetako bat. Sa ri Na zionala i rabazi ta , Bilboko
As te Nagusi ra pregoila ri dei tu zutenean ere Aresti eta Otero edukiko zituen gogoan,
ida zle bilbota r zi ren aldeti k (Uribe 2011). Eta Euskal tzaindiak bera ri egoki tu zion euskal
ol erki a ntologian, Arestiren poemak aukeratu eta iruzkintzea (Uribe 2010).
Gehiago ere esango nuke: Ares tiren herri uda tiarra zen Ea ko poesia egunetan Ares tiri
buruzko hi tzaldi edo errezitaldi ren ba t behintza t egi ten dute urtero. Abangoa rdia
kutsua duen ospa kizuna da . Produkzio murri ztua ri dagokion pa reen a rteko ha rremana
bereziki ageri koa da, publiko eta li turgiagileen a rteko ha rremana elka rtruka tzen dute:
berta ra tzen di ren gehientsuenek hi tzaldi , errezitaldi edo da gokion jardueran pa rte
ha rtu ohi dute uneren ba tean edo bestean. Bertan, Ares tiren aktualizazio
208

3. Kapitulua. Aresti, totem eta brand

di ferenteetan pa rte ha rtze zuzena eduki zuten idazle mordoa topa tu nuen. Gune
es tra tegikoa , berta tik egingo di ra aita hiltzeko saiakera nagusiak. 2014an Ares ti ren
genero i kuspegia salatuko zuten Ira txe Retolazak eta Danele Sa rriugartek (Retola za eta
Sa rri uga rte 2014); ja rduera horietan ohizkoa den Itxa ro Bordak ere 2013a n ildo beretik
kuesti ona tuko zuen bere poesigintza ren i rudi sakri fizial , burges eta misoginoa
(Arkotxa , Borda, eta Alberdi 2014). Hil beha rreko ai ta da, baina a rbaso komuna delako,
oso bereziki poesiagintzan. Zentzu honetan, totem bat hartzeak ez du familiaren
soziologiarekin zerikusirik, ba i na bai literaturaren soziologiarekin.
Totema gauza sakratuen prototipoa bada ere, oraingo totem honek zenbai t elementu
sakral dituela gainera tu beha rra dago. Kontsakrazi oa hi tzak berak sakra tuan
sus traitzen du errekonozimendua . Hala ere, sakralizazi oak debekua behar du
inposatzeko (Durkheim 2008, 210), totema erabiltzeko debekuak baino totemak
betebeha rrak a rautzen di tuela esango nuke: hori i zan daiteke sakralizazio-mailaren
neurria. Erri toei errepa ra tu da kioke betebeha r horiek zehazteko, horreta rako
omenaldiak dira aukera paregabea.
Erri to hauek totema maneia tu egi ten dute norabide ezberdinetan: ofizianteen
probokazioa eta inbokazioa di ra bita rteka ritza z totema agerra ra ztea ahalbidetzen
dutenak. Proboka zioa adi tuek, testua ri esanara zi egingo diotelako, iruzkina ren logika
diskurtsiboa rekin bat oraindik tes tuan esan ez den hori baina tes tuan bertan dena
errebelatuko dute (Foucaul t 2004, 2526). Honela i ruzkinen i turri amaigabe gisa ageri
zai gu testua, diskurtso inaugurala balitz bezala, errepika berri tua ren beha rra duena .
Inboka zioa bes telako li turgiagileen kasuan, testua ha ragi tuko dutelako. Totema
omentzeko, tes tuak esa ten duena baina esan ba rik dagoena esatea baino, tes tuari
ha ra gitze berria ema tea li tzateke. Modu asko da go totema inboka tzeko. Ares ti ren
poema bere ahotsez graba tuta entzun li teke, gra bagailua ren zinta ren ma rruska dura ren
soinu periodiko eta ha rmoni koan, psikofonia baten antza ematen di o erri toa ri .
Efektiboa oso, Mikel Ma rti nezek Hernanin emandako hitzaldia antzeztu eta poemak
ta rteka tzen di ren horietan Aresti ren ahots graba tua entzuten denean (Ma rtinez eta
Telleria 2012). Noski , bes teetan errezita tzea rekin nahikoa da . Bilboko Area tzan ka rpa
ipini zuten Harri eta herri osoa ren i rakurketa rako, berta n Bilboko gi za rte-sektore
ezberdi netako ordezkariek gorputza eta ahotsa ja rri zioten liburua ri (Bilbo Zaha rra
Euskal tegia eta Euskaltzaindia 2014). Errezi taldia musika rekin lagun dai teke ala
ka ntaldi bihurtu. Edozelan ere, totema reki n l otzen duen zilborrestea tes tua ren
209

ha ra gitzea da . Honetan ere ma ntendu egi ten da testua ren i zaera sakrala , jatorri zkoa
i nbokatu beharra dago, errepikaren bitartez egin daitekeen eguneratze propio batean.
Inboka tu egi ten dutenen a rtean, tes tua ren errepikapenera ko joera hain da naba rmena
zeinetan obra berri ba t erai ki nahi den horietan tes tuekin collage ba t osa tu egiten den.
Ha uxe i zan da , hain zuzen ere, Maskarada a ntzerki taldeak (Pa nera Mendieta 2001;
Panera Mendieta 1986) zein Gabrielen Lekuak i kuski zunean egin zuena (Urrutia et al.
2013). Harrizko Aresti hau zein Kaioluma zikina lerro ba tzuk kenduta osori k da go
Ares ti ren testuetan oina rri tua : hi tzaldi , ipuin, antzerki , arti kulu eta poemen a talez
osa tzen dute obra osoa . Gabrielen Lekuak ikuskizunean genero ezberdinak ta ulara tzen
di tuzte: Rafa Rueda k poemak musika tzen di tuen bi ta rtean, Guillanek tes tuak
deklama tu egi ten ditu; horrek ipintzen di tu aportazi o berrien baldintzak: Lurren
istorioa eta Andoni Egaa ren bertsoa k. Ares ti lako poeta sozial izan nahiean, Lurren
antzerki -lana da antzeztu egi ten dutena . Bi maila berei ztuak a geri di ra bera z, ba tetik
tes tu errezitatu edo kantatua, imitazioa bestetik.
Betebeha rra , diot, zorra ki ta tu edo ga rbi tu beharra da goelako. Bere heri otza kapitaliza
dai tekeen sakrifi zio bihurtu da , kapital hori bi zidunek fideikomisoan alda rrika tzen
duten neurrian zertuko den ha rrema na da (Snchez Ferlosio 2007, 308309).
Sa krifi zioa lehen aipatuta ko santifi kazioa ren ildotik doa eta Ares ti ren oinordekoei
egoki tu zaie zorra dagokion pertsona eta era kundeari eska tzea. Xa bier Ki ntanak honela
eskertzen zion Gerediaga Elkarteari 1983ko Durangoko Azoka n i rekiera hi tzaldia hari
dedikatu izana:
Eta honetan, alde batetik, ezin ukatuzko zor kolektiboa garbitzen ari garela
agertzen da: literatur zorra, alde batetik, bere lanak argitaratzean, bere denborako
herrikideak baino aurreratuagorik zebilelako, askok ulertzen ez genuelako,
beraren lanari euskara txarrean egindako poema zoroak eta eritziz. Bestetik,
gainera, nortasun korapilatsu, aberats eta agerrera nahiz burrukalaria zuen
euskaldun heterodoxo batenganako gizarte-zorra ere bai, bera, askotan,
gehiegitan, beraren ideologia gaizki eta inoiz apropos ulertuaren kausaz,
publikoki iraindu egin genuelako, espainolista etiketarekin. (Kintana 1984, 27)
Zor kolektiboa da Ki ntanak aipatzen duena , giza rte osoak Ares ti rekiko dukeena delako.
Gi za rte osoak ha ren litera tura lanei zor diena . Honek, ezinbes tean, litera tura
210

3. Kapitulua. Aresti, totem eta brand

gi za rtea ren onda rea delako, eta onda re horren bai tan a urrera egin iza na bera ri zor
zai olako. Hau dena uler liteke omenaldia totema ri eskaintzen zaion ordain gisa
ulertzen den neurria n. Omenaldia eskaini beha r zaio baina omenaldia ez da sekula
behar bestekoa izango, Arestik berak ez zuelako omenaldirik nahi:
Harenganako kontzientzia txarra garbitu beharrak, berarekin hain ondo ez ginela
portatu pentsatzeak, beraz, obligatzen gaitu, nolabait, bizi zenean ukatu
genizkionak orain, hil eta gero, opatzera. Eta berau bere Herriagatik hainbeste
lan egin eta bere herrikoen kritika gaizto eta desegokiengatik hainbat sufritu
behar izan zuen persona honen kasuan, gutxienik, penagarria bada ere, pozgarri
bezain kontsolagarria ere bada, azkenean, geure okerra aitortzen diogula ikustea,
orain luzatzen zaion eskua eta eskaintzen dizkiogun besarkadak jadanik
pertsonalki ezin hartu dituen arren. (Kintana 1984, 28)
1985ean Txomin Ba rullo konpa rtsako Mi ntza Ba rullo taldea izan zen bes te lagunekin
omenaldia antolatzen ai tzi nda ri51. Bere omenez ha ri tza landa tu zuten Bilboko Casilda
Iturri za r pa rkean, horreki n ba tera ha rri ba tean Irrintzi gorri batekin (Ares ti 1964b, 62)
poema ida tzia ipiniz. Ga rai ha rta rako, Bilboko Udaleko Kul tura zinegotziak ez omen
zekien Ares ti nor ote zen eta ez zioten omenaldiari sos tengurik eman. Handi k gutxi ra
Udalak ha rria tokiz alda tu zuen eta 2005ean ha ri tza erauzi , bertan obrak egindakoan.
2008an Bilboko Al katea rekin ba tera , es taldura ins ti tuzional osoz, ha ritza eta ha rria
bi rl andatu zi tuzten.
Urtebete beranduago antolatu zion Udalak omenaldia, berandu ibili izana leporatuko zioten
askok Udalari. Honela ematen zuen jardunaldien berri Egin egunkariko kultura kronikak:
Iaz Arestiren heriotzaren hamargarren mendehurrena ospatzen zela eta Bilboko Udalari
ahaztu (edo) egin zitzaion oroitgarria aurtengo udazkenerako utzi du. Aste honetan bertan
hitzaldi ugari prestatu dira, joan den urtean Mintza Barulloren memoria onari ahantzi ez
zitzaion antolakuntza haren pareko zeozer muntatzeko asmoz, zeinak Bilboko
Banketxeko aretoetan emango ziren. () Dena den, bestelako ekintzarik mereziago zuen

51

Bere heriotzetik egun gutxitara, 1975ko abenduaren 12an, Galera del Libro liburutegian

omenaldi txiki bat izan zen lehena (Agirreazkuenaga et al. 2000, 9394), baina orduan goiz zen
Arestik euskal kulturako totem bihur zedin.
211

euskal poetak, batez ere eztakit-zein kale eta frontoitan bere izeneko plaka distiratsu batzuk
paratzea baino! (Egin 1986)
Aha ztu i zana lepora tzen ba zaio Udalari , omenaldia egin egin behar zutela da
aintzakotza t ha rtzen dena . Oraingoa n ere, zorra da ki ta tu beha rrekoa . Eta 2008ko
omenaldi ha rtan Azkuna Alka tea zeremonia-maisu ibili ba zen ere hari ere, a ntzeko
ja rrera lepora tuko zion lehena go Julen Gabi riak. Farolillo de Papel Saria eman
zi otenean, pa rean zuen Ia ki Azkuna Bilboko Alka tea ri eztenkadatxoa zelan bota zion
azal tzen du Gabi riak bere blogean (2005). Gabriel Aresti ri errespetu handiagoa eduki
beha r ziola aurpegi ra tu zion. Azkuna ren txanda heldu zenean honela era ntzun omen
zi on gaztelaniaz, haserre:
nik kasu bera egiten diot Unamuno, Otero eta Arestiri, ezagutzen ez nuen
Galdakaoko gazte horrek esandakoaren kontrara (Gabiria 2005) 52
Unamuno, Otero eta Ares ti azken urteotan, ngela Fi guerak hi ru gizonezkoen pa rean
ja rtzekoa dela di rudi di ra Bilboko li teratura panteoiko jaun eta jabe. Espa rru
politikoa ren a rauen galbaheti k pasa ta zera da Alka teak erantzuten diona : Bilboko
onda rea zaintzen dut nik eta horrega tik Ares ti bes te zaintzen di tut Otero eta
Unamuno. Bilboko hi ri brandinga rekin ha rremanetan dago honakoa, gero azalduko
duda n bezala.
Beha r bes te omentzea zuzena ez bada, gehiegi omentzea profa nazio gisa uler dai teke,
ez da gokionak apropiatu egi ten duelako. As kok erabilera interesa tua egozten diete
ordezkariei, esparru politikotik totema bata ala bestearen alde kokatzea:
haren memoriaren gainean alderdikeriak eta interes tribalak altxatzen dira
(Gimnez Perics et al. 1999, 67) 53

52

"yo hago el mismo caso a Unamuno, Otero y Aresti, al contrario de lo que ha dicho ese

joven de Galdcano (sic) al que no conoca".

53

sobre su memoria se ciernen las banderas y los intereses tribales

212

3. Kapitulua. Aresti, totem eta brand

Hala ere, totemak Bilboko zenbai t toki tan bere a zalera tzeak di tu. Mintza Ba rullok
koka tuta ko harri eta ha ri tza ri Esperantza kaleko eta jaio zen etxeko plakak gehi
da kizkieke. Zorrotzan ere, Zorrotzako portuan aldarrika poema kokatu zuen Udalak,
Zorrotza ko Auzo Elka rtea ren eskaera ri erantzunez. Txakurren txi zek profana tu ohi dute
totema , horrega tik eska tu zuen Auzo Elka rtea k toki z aldatzeko (Zorrotz Morrotz 2012).
Eako moilan ere oroita rria dago bere omenez, bertan poesia egunetako zenbait
ja rdueren eskenatoki bihurtua.
Irudia 4. Arestiren omenezko oroitarriak, Bilboko Zorrotzan
eta Kasilda Iturrizar parkean

Iturriak: (Gara 2008; Zorrotz Morrotz 2012)

3.3. UNAMUNO, OTERO ETA ARESTI BILBOKO HIRI-BRANDINGEAN

Zenbai t liturgia zikliko eska tzen duen totemaz gain, Gabriel Ares ti ma rka-i rudia ere
bada . Izena bera 1978ti k ins ti tutu ba ti eta 1982ti k euskal tegi ba ti lotuta a geri da .
Omenaldia ere bada izen hori ema tea , baina izendaketa ez da inola z ere horretan
agortzen. Gabriel

Ares ti identi fika tzaileak gainera ko identi fikatuekiko di tuen

berei zga rri guztiak a rtikula tzen di tu, hau da, ins titutu eta euskaltegietako
elementuetako bakoi tza ba tu egi ten di tu: ikasleak, egoi tzak, ma teriala, dokumentuak,
e.a . Baina branding honek ere hondakina k zuzentzen di tu identifi katzailearengana :
Ga briel Ares ti ren errepi ka berma tzen du identifika tua ren ekintzeta ko bakoitzean.
213

Ba tetik, errekonozi mendua ziurta tu egi ten du: identifi katu eta identifika tzailearen
elka rrekintza ziurta tzen den espa rruetako ba koi tzean Gabriel Aresti k insti tutu edo
eus kaltegi bati izena emateko baduela behar besteko meritu.
Bes tetik, identi fika tuak aise lotu liteke Gabriel Ares ti ren adieraziekiko. Hauxe da
Euskal tegiak urtero egi ten duena , Gabriel Aresti ri dedika tuta ko as tea antolatzen du.
Euska ra ikasketa formala euska ra ren era bilpena rekin lotzea ren aldeko peda gogia
da rabilen Euskal tegiak aste honetako ja rdueretan aukera ederra eduki ko du
horreta rako. Publikoa ri zabalik badaude ere, kantaldi, hi tzaldi eta txa ngo kul turaletara
i ka sleak dira batik bat doazenak.
Bilboko Udalaren egoera, os tera , bes telakoa da . Ares ti ez da identi fika tzaile na gusia,
iza tekotan hura Bilbo da . Hala ere, Bilboko Udalak zorra ki tatzeko betebeha r hori
bertute bihurtzen jakin du edo, hobeto esanda , identifi katzailea erabili izanak apurkaa purka bere branding progra man birziklatzeko a ukera eman dio.
Udalak 1986an a ntolatu zuen totema ri omenaldi a tzera tua , eta urte ha rtantxe sei urte
a rinago ma rtxan ja rri tako Bilbao Hiria Ipuin Sa riak Gabriel Ares ti gisa bi rba tailatu
zi tuzten. Aurreko urtean, itxi ko zuten Euskalduna ontziola enblema tikoa , Espainia
Europa r El karte Ekonomikoan sa r zedin bete beha rreko baldintzeta ko bat omen.
Bi ta rtean, i ndus tria bi rmoldaketa ren hau eta bes tea eguneroko gosaria zenean, Bilbon
Arte Ga raikidea bere baitan hartuko zuen Kuboan pentsa tzen a ri zi ren, proiektua
orduko alka tea rekin hondora tua , Guggenhei m Museoa ren proiektua ri ekingo zioten
(Zul aika 1997, 3031).
Sa ri ketek ida zlea ri litera tura esparruan joka tzeko zenbait baliabide daka rkiete
i rabazleei , liburua ren a rgitalpena eta di ru-laguntza ba tik ba t. Horreta z gain, espa rru
li tera rioa ren a rauekin ba t da torren neurrian eta berezi ki, merka tua z bes telako
i rizpideak alda rrika tzen di ren neurrian, errekonozimendu tresna egokia izango da ,
ka pital sinbolikoaren objektibazioa a rrakas ta tsuago a gertuko da . Gabriel Aresti Saria
bihurtu baino lehen, Bilbao Hi ria Sa riak hasiera ezin hobea eduki zuen, espa rru
politikoa rekiko

eta

euskal

kul tura

espa rrua rekiko

autonomia

alda rrika tzen,

ga ztelaniazko saria Epitafio del desalmado Alcestes Pelayo ipuina ri eman eta mila ale
a rgita ra tu os tean, Bilboko Udalak erretzea a gindu zuenean, hi tz zikin eta ta koak
zi tuela a rgudiatua (Comba te 1981). Epaimahaikideek Gregorio San Juan, Rami ro
Pinilla eta Luis de Cas tresanak joera inkisi toriala lepora tu zioten Udalari ida tzi ba tean,
214

3. Kapitulua. Aresti, totem eta brand

Farenheit 451 gogora eka rri z. Gerta kizun honek, bada , saria ren i ri zpide propioa inda rtu
baino ez zuen egin, espa rru poli tikoa ren aginta riek, zeinen i zenean ipuina sa ri tu zen,
s a ritutakoaren kontra a ritzen ziren neurrian.54
Honako gerta kizunez gain, li tera tura espa rrua rekin ba t datozen i rizpideak obren
sa riketan bertan islatzen di ra eta , bereziki , obrak sa ritzeko aukera tzen den
epaimahaietan espa rruan duten posizioa ren a raberakoa. Zentzu horretan,
eskaintzen di ren i rabazi sinbolikoa k espa rrua ren a rauen objekti bazioa ren ba t da tozen
neurria ren a raberakoa k di ra. Bilbo Hi ria-Gabriel Aresti Ipui n Lehiaketako Sa ri tuei
errepa ratuz gero, idazleen errekonozimendurako ga rrantzia duten sariak direla ikus
dai teke, bereziki euska ra zko idazleei da gokionean. Euska razko lehiaketan sa ri tuak izan
di ra , eza gun bihurtu aurretik, Joseba Sa rri onandia (1980), Joxema ri Iturralde (1981),
Edorta Jimenez (1989), Jorge Gimenez Bech (1995), Hasier Etxeberria (1996), Xabier
Etxani z (2000, 2001 eta 2009), Ira txe Esnaola (2004), Xabier Altube (2006), Ira ti
Elorrieta (2007) (Bilboko Udala 1994, 1114; 2008, 280283). Gaztelaniaz, azken
urteeta n berezi ki, na zioa rteko ida zleek pa rte ha rtu izan dute. Gaztelaniazko litera tura
espa rruan, ordea , ezin esan liteke Bilbo Hi ria-Gabriel Aresti sa riak euska raz bes telako
errekonozi mendurik duteni k, bes teak bes te, askoz sa riketa gehiagorekin lehiatzen
dutelako.
2012a izan da ipuin gehien aurkeztu izan zen urtea , 1.498 aurkeztu zi ren, haietati k 41
baino ez euska ra zko lehiaketan (Gara 2012). Urte ha rtan, El Correo egunka riak sa ri tuen
gaineko a rtikulua z gain, Gabriel Aresti, inoiz baino biziago (Za rranz eta Vzquez 2012)
bi deo laburra eskaini zion albisteari. Ja rraian bideo horretako bi frame txertatu ditut.

54

Sarrionandiak Euskadi Saria 2011n jaso zuenean gertatu zen bezalatsu: horrek arrazoi barik

utzi zituen Utikan Euskadi Sarietako bultzatzaileak (Zaldua 2012, 5152).

215

Irudia 5. Gabriel Aresti mas vivo que nunca, El Correpo TV, 2012

Iturria: (Zarranz eta Vzquez 2012)

Bi deoa Gabriel Ares ti Sa rian ipintzen du a rreta , pa rte ha rtze zabala dela eta , Ga briel
Ares ti inoi z baino bi ziago dagoela a zpima rra tuz. Honela zioen off ahotsak, eki taldiko
pl a no ezberdinak:
150.000 orrialde inprimatu, 2.723.000 hitz, zeinak, batuta, letren munduak
Gabriel Aresti euskal idazlearen memoriaren omenaldiari zentzua ematen diote.
Eta historien forman datoz, 1.500 guztira. Bere izena daraman ipuin lehiaketa
hogeita bederatzigarren ediziora heldu da, nazioarteko parte hartze oso
altuarekin. Bilboko Alkateak, Iaki Azkunak, zeremonia maisu ziharduen, Ibone
Bengoetxea Kultura Zinegotziarekin batera. (Zarranz eta Vzquez 2012) 55
Ha rreman zuzena egi ten da aurkeztutako lanen, sa riaren arra kasta ren eta Ga briel
Ares ti ren omenaldiaren a rtean. Nolabai t, orrialde eta hi tz horiek guztiak letren
munduak Arestiri eskaintzen dioten dohaina da, orrialde eta hitzen potlacht ba tean.
Protokoloak ondo muga tutako erri toan, Bilboko alka tea erdian dago, Alka teordea eta
Kul tura zinegotzia ren a rtean. Haien pa rean, dantza ri batek aurres kua dantza tzen die
autori ta teei , ezkerrean Bilboko Txistularien Udal Banda ren melodia ja rrai tuz.
55

150.000 pginas de papel impreso, 2.723.000 palabras que, unidas, dan sentido al

homenaje que el mundo de las letras hace a la memoria del escritor vasco Gabriel Aresti. Y
llegan en forma de historias, un total de 1.500. El concurso de cuentos que lleva su nombre
llega a su vigsimo novena edicin, con una altsima participacin internacional. El Alcalde de
Bilbao, Iaki Azkuna, ejerci de maestro de ceremonias, junto a la Concejala de Cultura, Ibone
Bengoetxea.
216

3. Kapitulua. Aresti, totem eta brand

Eskuinean,

sa ri tuak

dauzka te

zain,

beren

lekuti k

Alka te,

Alka teorde

eta

Zi negotzia rengana gertura tuko zi ren hauen hizketaldiaren os tean, banan bana , hauek
agurtu eta Sa ria jasotzera . Atzean Gabriel Ares ti ren i rudia eta i zen ida tzia , Sa ria ren
dei aldiaren irudi eta i zena ere honakoa.
Bi deoan ekitaldiak aurrera egi ten du off ahotsa rekin ba tera , Ibone Bengoetxea Kul tura
zi negotziari elka rri zketa laburra eskainiz. Bita rtean, ez da aurreskuri k entzuten, Russian
Red taldearen They dont believe a besti txa txua , a rina, entzun dai teke atzean
hi zketaldien pis tak buka tzean, isiltasuna ordeztuz. Txa txua , a rina diot, nolabait
Soziedade sekzioei dagokion musika delako, bihotzeko prentsako aurkezpenena .
Soziedade hori Bilboko Udaletxeko Saloi Ara biarrean egiten da , Udalak ha rrera
ofizialeta rako maiz erabil tzen duen gelan. XIX. mendeko Gortea ren i rudi egunera tua
iza n daiteke, Soziedadea rena , ida zleen mezena zgoa Gortean erabaki tzen zenekoa
(Bourdieu 1995, 83). Eta , neurri handi batean, hori xe bera da , Udalak bere sa ria rekin
i da zleen lana bultzatu egiten duelako.
Lehen Azkuna Alka tea ren esanak eka rri badi tut, Aresti ri Unamuno eta Oterori beste
a rreta eskaintzen ziola alegia , oraingoan Bilboko Udalak hi ru ida zleek osa tzen duten
ha rremana a rgi tzeko egoera n gaude: hi ru izenok Bilboko litera tura pa nteoi ba t osatzen
dute. Hi rurek tra taera ins ti tuzional pa rekidea eskura tu dute urteak aurrera egin ahala.
1999an Mi guel de Unamuno Saio Sa riak ere antola tu zi ren eta 2007an Blas de Otero
Poes ia Sariak jarri ziren martxan, i zen bereko fundazioarekin elkarlanean.
Egun, Guggenheim Museoa da Bilboko brandingaren i rudi zentrala, turismo eta
a rtelanen nazi oarteko zi rkula zioan sa retuta ko gunea , Una muno, Otero eta Aresti
hi rukoa txanpona ren bes te aldean ageri di ra, Bilbok berezkoa lituzkeen ezauga rri
his toriko-l okalak. Guggenheim lauga rren une-gune gisa ageri da . Gainera, 2000tik
aurrera hi ru ida zleei egun i nsti tuzional bana eskaintzen zaizkie, 2007ko etenaldiekin,
beren jaiotze egunean alegia (Bilboko Udala 2001, 115; 2002, 132; 2003, 137; 2004,
164; 2005, 116; 2006, 123; 2007, 116; 2010, 65; 2011, 99; 2012, 108; 2013, 56).
2009ti k aurrera hi ru ida zleei ngela Fi guera gehi tuko zaio, oraindik Sa ri rik opa ez
ba zaio ere, hi ru gi zonen pa tua eduki tzeko joera a rgia du. Pa ralelismoa ren adibide,
hona hemen Udaleko Bideba rrieta Kulturguneak 2015an a tera dituen sarien
oi narrietako liburuxka-azalak.

217

Irudia 6. Gabriel Aresti, Blas de Otero eta Miguel de Unamuno sarien oinarriak,
liburuxken azalak, 2015

Zentzu horretan ida zle-perts onaiek Bilboko brandi nga ren za ti ba t di ra . Dublinen James
Joyce, Pragan Franz Kafka, Al cal de Hena rsen Miguel de Cervantes , hi ri -brandingak
mai z jo du berta ko esentziak islatuko li tuzketen ida zleetara . Noski , Bilbon idazleok ez
dute aurrekoek besteko zentralita teri k, ez di ra haien a urpegiekin a rka tz, ka tilu edota
ka miseta rik sal tzen, ba tik bat Guggenheima k i rudi katzen du hi ria souveni r dendetan:
berta n ez dira idazleon i rudirik topatuko.
Hala ere, Guggenheima rekin ba tera agertu di tu Bilboko Udalak hi ru idazleak. Bilbo
grisa ti tanio dis ti ratsua k argi tu ahala pos taletako Guggenhei m egun eguzki tsu eta gau
koloretsuetan agertu ohi da Bilbo gris horren poetak eka rri ko di ra gogora . Durangoko
Azoka ko s tandean Aresti , Otero eta Fi guera ren a urpegi eta poemekin a tonduta ko orrima rkagailu bana ha rtzeko aukera eduki nuen. Poemek Bilbo gris, euri tsu horri
ka ntatzen diote.56

56

ngela Figuera zein Blas de Oteroren poemek erreferentzia zuzena egiten diote Bilbo gris eta

euritsuari, mendi berdez inguratutako botxoa. Lehenak Unas palabras a Pablo Neruda: Mi
corazn quiso nacer / all en Vizcaya, bajo un cielo / rubio y azul si el sol quera; / de un gris
difusio y sooliento / cuando lloraba el sirimiri / finos diamantes sobre el suelo. Bigarrenak
Lejos: Cunto Bilbao en la memoria. Das / colegiales. Atardeceres grises, / lluviosos.
Reprimidas alegras, / furtivo cine, cacahuey, anises. Arestiren kasuan, zelan ez, Zorrotzako
portuan aldarrika poema (1964b, 26) ageri da.
218

3. Kapitulua. Aresti, totem eta brand

Souveni r dendetan ageri ez badi ra ere, Bideba rrieta Kulturguneak a zken urteotan
antola tzen di tuen ja rdueren difusioa egiteko postala ren forma tua aukeratu du.
Pos talak liburutegi , auzo etxe, antzoki eta bestelako egoi tzetan topa li tezke Sa rien
deialdia rekin ba tera, adibidezhorreta rako pres ta tutako apaletan, erosoa k di ra ha rtu
eta pol tsiko zabal ba tean gordetzeko. Pos tala izanik, zenbait elka rteri posta z bidaltzen
za i e. Honakoa Bilboko kultura elkarte bati heldutako postala da.
Irudia 7. Gabriel Arestiren Egunaren berri ematen duen postalaren bi aldeak, 2014

Pos talak Bideba rrieta Kul turgunea ren zigilu na gusia di ra antolatzen dituzten ja rduera
mordoa ren berri ema teko. Honetan bezala, alde ba tetik, ja rduera ren berri ema ten du
i rudi eta guzti , ifrentzuan ja rduera edo ja rdueren ordutegia eta pa rte ha rtzaileak
azal tzen di ren bi ta rtean, bidaltzaileak zuzendu nahi duen ida tzia a geri ohi den tokian.
Eskuinean ere ta rte zuria uzten du, antolatzaileen logoen gainean. Espazio zuria,
edonori zuzentzen zaion gutuna delako. Pos taz bi datzen den kasu horietan, ostera ,
ha rtzailearen datuak agertuko di ra dagokion frankeo-zi gilua rekin ba tera . Turis tek
Guggenheimenen pos talak erosiko dituzten bita rtean, Bilboko Udalak hi rita rrei
honelako postalak zuzentzen dizkie.
2002ko Arte eta Kul tura ren III. Topaketetan hi ru poeta k omendu zi tuzten hainba t
era gilek. Bilboko Kul tura zinegotziak ja rdunaldiko edukiekin a rgi ta ra tu zen liburuan
hi ru idazleek Bilborekin i zan zuten lotura adiera zten zuen, honako galdera honeta tik
abia tuta : Bilbo bera al da Unamunok, Oterok eta Ares tik bi zi zutena ? Bilbo bera al da
euren i rudimenean osatu zuten eta euren lanetan islatu zutena ? Zalantza ba rik, ez.

219

(Sabas Olabarria 2003, 8). Unamunorena Bilbo burges txikia eta merkata riena
li tza teke, a zken ka rlis tada os teko Bilbo liberala. Oterorena aldiz, burgesia handiko
Bilbo, Europa ri zabalik dagoena. Eredu horren gainbehera ere ha rtzen du, 29ko krisia
eta gerra zibilarekin, his toria bere gain ha rtu nahian dabilen hi ruga rren eta
mi gra zioetako proleta rio industriala ri ta rte berria zabalduko ziona . Ares ti renak
Oteroren ildoari ja rraituko lioke, baina bide berriak zabalduz:
Arestirentzat, Bilbo infernu degradatua da azkenean eta salbazioa ezin da bere
baliabideetatik etorri, bere bazterretatik baizik, ohitura batzuen funtsetik eta
kapitalismo eroak eta boterearen konplizeen den emigrazioak estalitako herri
baten funtsetik. Euskal Herria, hortaz, harrizko herria da eta bere gainean ezarri
behar da etorkizuneko fedea, gizarte-klasearen ikuspuntu hutsak baino harago
doana eta arrazazko eta bertoko elementu bat sartzen duena. Bilbo bere
bazterretan sortu den eta hiri bere jatorrizko sustraietara itzuliko duen iraultza
horrek estaliko du. (Sabas Olabarria 2003, 9)
Hi ru ga rai eta hi ru guneen loraldi rako: ka rlisten olda rraldiak gaindi tu dituen Bilbo
liberal burges txi kia, Zazpi Kaleetakoa ; Abandoko eli zatea bere Zabalgune bihurtu eta
akumula zio finantza ria eta indus trializazioei ekingo diona , Bilbo kapitalista eta
proletari oa ; eta Bilbo peri ferikoa , auzo altu baina ba xuena , garapen horren azpian
gera tu diren txa bola zein baserriena, infernua.

3.4. ZINIKOEN MASKARADA

Maska rada taldeak Ares ti ren ika -mika k taulara tu zi tuen Euskaltzaindia , La Concordian
bes teak bes teeta publikoko txapel erraldoidun abertzale batek gogor i raintzen du
ma rxis ta , espainolista . Ja rraian, Ares ti ren pertsonaiak Nire izena errezi ta tuko zuen,
poema ren bukaeran desagertu egiten da a triletik. Publikoak txalotu egi ten du obra
amai tu delakoa n eta , segi tuan, aurres kua jotzen duten bi ta rtean, sudur luzedun
politika ria taula ra tzen da . Eskerra k gaztelaniaz zein euska ra z ema n os tean, Ares ti ren
omenezko diskurtsoa ema ten du gaztelaniaz, a triletik. Diskurtsoa ren interpretazioan
zein testuan EAJko Alka te edo Zinegotziaren pa rodia a tzeman liteke. Aurreko atalean
aipa tutako Bilboko Udalak egindako omenaldien pa rodia egokia di rudi, erabil tzen di ren
kli txeen ka teatzea ren bi ta rtez, ezer gutxi esan esa ten dela ema ten da adi tzera : apal
220

3. Kapitulua. Aresti, totem eta brand

baina hunki ga rria, gure euskal poeta handiari , merezi duen, i nternazionala
iza teraino, oiha rtzuna eduki dezan Poeta rekin duen ha rreman estua Gabriel Aresti
kalean bizi iza narekin lotzen du. Horrek publikoa ren ba rrea era giten du, publikoa ren
eta obra ren a rteko konplizi ta tea ren ondorio. Ezagutza asimetria dago poli tika riaren eta
publikoa ren a rtean, a zken honek Nire izena poema entzun berria du, politika riak
bi za rgile hordiak esango lukeena errepi katu egi ten du. Bilbaino eta vasco hi tzen
errepikapenak ere, klitxe gisa ageri dira , publikoa ren konplizi ta tea ba rrez agertzen
dela rik, omenaldiaren eta omenduaren a rteko lotura azpi ma rra tu nahian: Benetako
ohorea da ni retzako, bilbota r gisa eta eus kaldun [vas co] gisa da politika ria ren
abiapuntua , ja rraian Ares ti gure euskal poeta handia gisa kalifikatzeko, ja rraian eta
bilbota rra gainera tuz. Hurrengo urtea n omenaldi handiago ba t egi tea proposatuko
dutela eta , jai handia ri euskal (vas co) hi tza gehi tuko zion. Ohi zko li turgia ere aipa tu
egiten du, gehia go ez luzatzeko ai tza kian: ohorezko aurreskua eta euskal sukaldariak
pres ta tuako luntxa . Ja rraian Nire aitaren etxea poema a urkeztuko zuen. Eta honetan
ere, ohi zko aipamenak ageri di ra , euskal li tera tura ko maisulana dela, 63 hi zkuntza tara
i tzulia izan dela , e.a .57 Poli tika ria poema ren errezi taldia buka tutakoan, Ares ti berri ro
a gertuko zaio alde batetik, Hernanin emandako hitzaldia (Aresti 1986f) i nbokatuz:

57

[Txalo artean, aurreskua txistuz jotzen den bitartean] Eskerrik asko, muchas gracias,

muchas gracias, muchas gracias, eskerrik asko. Es para m, como bilbano, y como vasco, es
para m un verdadero honor la oportunidad que se me brinda de clausurar este sencillo
pero emotivo acto de homenaje a nuestro gran poeta vasco. Y bilbano [barreak]. Poeta al
que yo me siento unido emotivamente, podramos decir, puesto que casualmente yo vivo
en la calle Gabriel Aresti [barreak]. Quiero aprovechar la ocasin para anunciar que mi
grupo municipal piensa proponer al Ayuntamiento de Bilbao la celebracin de el prximo
ao, un gran acto de homenaje a Gabriel Aresti, una gran fiesta vasca [barreak], euskal
jaia, en la que no repararemos en gastos, por supuesto, para que alcance la repercusin,
incluso internacional, que se merece. Bien, pero no quiero alargarme. Simplemente, y antes
de pasar al Aurresku de honor y a la degustacin del lunch que nuestro ms afamado
cocinero, vasco [barreak], nos ha cofeccionado, quisiera rememorar, emocionado, las
palabras del poeta. Su poema por excelencia, obra maestra de la literatura vasca que ha
sido traducida, en un volumen de reciente publicacin, a 63 lenguas diferentes: Nire aitaren
etxea.

221

Bai,

nire

aitaren etxea

defendituko dut, baina

batez ere

abertzale

diruzaleengandik, produkzio bideak sozializa daitezen debekatzen duten

sozialistengandik

eta

herrien

autodeterminazioa

ukatzen

duten

demokratengandik.
Poli tika riak, biga rren planora desplaza tuta , kortinen atzeko aldera begi ra zer gerta tu
ote den galdetuz bezala alde egingo du. Ja rraian, Ba rtzelonako hi tzaldian
abertzaletasunari egi ten zion kri tika a zaldu egi ten du. Honela bukatzen du hi tzaldia,
ondoren Beira fina poema ren a tal ba tzuk i rakurri eta Oskorri k Kaio luma zikina
ka ntarekin emango zion bukaera funtzioari:
Madarikatua izan dadila nire irudia, nire egia, euskal harria ezkutatzeko baino ez
badu balio.
Ares ti eus kal ha rria ren ga rapenerako mezula ri huts gisa ageri da , zentzu horretan
ga i nerakoa akzidentala da, nire izena madarikatua i zatea baino ez zaio falta.
Antzerki obra ren bukaera honek Ares ti ren omenaldiak bul tza tzen di tuzten eragileen
zi nismoa salatzen du, ideologia dominantea ren esaldi tipikoak ba rrega rri bihurtzen
di tuelako (Zi zek 1992, 57), pika ro eta bufoien nobela bezala, masaka radun politika riak
konbentzi onaltasuna desenmaska ratzeko gonbita luza tzen du (Ba jtin 1989, 310318).
Bera z, lehen desenmaska ra tzea , publiko aurrean hi zketan a ri den li turgiagilea rena da ,
ba rrega rri suerta tzen dena , Aresti ren hitzen eta publikoa ren a rteko konplizi ta teari
esker. Baina bada biga rren desenmaska ra tze ba t, Aresti ren hitzek berek a diera zten
dutena . Obra guztian zeha r, La Concordia edo Euskal tzaindiako bidailagunak zein
Ares ti ren obretako perts onaiak maskara tuta ageri di ra, poli tika ria ren antzera antzeztu
egiten duten antzerkilariak di ra, zini koak. Aresti bera da maska ra ba rik a geri dena edo
hobeto esanda ohi zko pastazko betaurrekoek osatzen zuten maska ra rekin,
aktorea ren aurpegi

biluzian a geri

zaigu. Bi garren desenmaskara tzea

Aresti

erri tualizatuak ezkutatzen duen egia da, euskal harriaren adierazpide diren bere hitzak.

222

3. Kapitulua. Aresti, totem eta brand

Irudia 8. Harrizko Aresti hau, Euskaltzaindiako bilerak taularatzen, 1986

Iturria: (Panera Mendieta 1986, argazkiak)

3.5. ONDORIOAK
Ares tik bere burua profeta tza t zuen, honela bere ja rrai tzaileak heresia rka k zi ren euskal
kul tura domina tzen zuen Eliza baten aldean. Poeta mada rika tua ren i rudia ere bere
egiten zuen, Malgi zon Ares tiar gisa sinatzera heldu zen azken urteetan. Sekta erlijio
bihurtzen den bezalatsu, euskal kul tura ren insti tuzionalizazioak santifika tu egin du,
bera k egindako apustuetako bakoitza berretsiz.
Ares tik bere presentzia heri otza ren ostean luza tu egin du totem bihurtu a hala. Aldi
berean, Bilbo industriala ren gainbehera n, Bilboko Udalak Unamuno, Otero eta Ares tin
topatu di tu Guggenhei m Museoa ren konpentsanzio sinbolikoa . Totem ala brand i zan,
bi elementuek anbi balentziaz joka tzen dute, hori baita ani ztasuna ren kudeaketa rako
ezinbes tekoa. Ulermen bikoi tza ren efektua ri esker (Bourdieu 2006a , 58) Aresti
adierazleak adierazi ezberdinak har di tzake bere gain zi rkulatu ahala, Aresti
i zenda tzaile zurruna k egi ten du hori posible: elementu ezberdinak izen horren
inguruan a rtikula tzen ditu. Honela objektua baino gehiago den objektua i zenda lezake
223

Ares tik (Zi zek 1992, 137). Li turgiagile ba tzuk ida tzi ta zegoen baina a gertu ez den
horren gainean i ruzkinak egiten di tuzten bita rtean, bes teek bere tes tuen collageak
osa tuko di tuzte. Ma rka gisa , identi fika tzailearen zi rkula zioa ziurta tzen da. Honela,
euskal kultura legi timoaren onda re gisa a geri da , errekonozi mendua merezi duena .
Errekonozi mendua (reconnaissance) ba rreiatu ahala adi tuen posi zioa inda rtuz doa, eta
haiengana jo beha r da Aresti ren gaineko ezagutzak (connaissance) i rakurketak berri tu
di tza n.
Totemetik abiatu naiz branding i zaera jorra tzeko ondoren, baina bi kontzpetuen a rtean
bada Ares tiren zi rkulazioa bermatzen duen hi ruga rren aspektu ba t, bi elementuak
lotzen dituena . Batetik, brandinga merkantzia ren dialektika analogoa ren bi ta rtez azter
dai teke. Ares ti i rakurtzekoa li tzateke (era bilera -balioa), baina aldi berean zi rkulazioan
ja rri beha rreko izena da , kalea, eguna eta sa ria merezi di tu bere omenez, bere trukebaliogati k. Honen gaineko lehen ondorioa , Bourdieuk a ztertuta ko ondasun sinbolikoen
ildotik uler daiteke: Ares ti i rakurtzea k ondasun sinbolikoen merka tuan baliodun
ondasun bihur daiteke (Bourdieu 1997a ), i rakurri duen horren gorputzean. Honela, zita
aproposa eka rri ahalko du uneren ba tean berak ez zuela Bilbon kale batek bere i zenik
eduki zezan edota bes telako disposizioei esker bere poesian esan bari k baina esan
zuen horren gainean hi tzaldi ba t eman. Eta honakoa ez da gehiegi aldentzen Ares ti ren
totem izaera tik, erri to ja kin baten bita rtez maneia daitekeen totema izaki (i ra kurketa ,
azkterketa, bati k ba t) profana zioa erri to horren ja rraipen okerra ri legokioke
i rakurketa okerra , bortxa tua edo i rakurri gabekoa dela esan daiteke, autorita te
s a zerdotala dudatan jar dezakeena edota heresia berriak sor ditzakeena.
Baina bada beste ondori o zabalago ba t, eta bere ondori oak mundu euskal tzale edo
li teraturzaletik oso ha ra tago koka tzen di tuena , Ma rxen merkantzia ren fetitxis moa ren
erdi gunean dena, hain zuzen ere (Ma rx 2008, 87113). Ares ti omentzeko beha r
bes teko balioa duela gaineratzen den neurrian, Ares tik ezkutuko eduki ren ba ten
promesa ba rreia tzen du etengabe, mozorroa kendu beha rra duen sintoma ba ten gisan.
Honela deskriba tzen di tu Zizekek Ma rxek merkantzia ren gainean eta Freudek ametsen
ga i nean deskubritutako sintomen parekotasuna:
Bi kasuetan formaren atzean ezkutatzen omen den edukiaren gaineko berez
fetitxista den lilura saihestu nahi da: analisiaren bitartez argitu behar den

224

3. Kapitulua. Aresti, totem eta brand

sekretua ez da formak ezkutatzen duen edukia (merkantzien forma, ametsen

forma), forma honen sekretua baizik. (Zizek 1992, 35) 58
Honetan ere, totemak merkantzia ren era analogoan funtziona tuko luke. Durkhei mek
gurtze totemikoen atzean bi zi tza sozialaren kristaliza zioak zeudela ziurta tzen ba zuen,
totemak giza rtea ren i zaera a rrotza , objektiboa , islatzen du, gi zakiak kontrolpean ez
di tuzten i nda rren menpean zeudela alegia (Durkhei m 2008, 629631). Sekretuzko
ha rremana ema ten da totema ren eta i rudi katzen duen horren a rtean. Analogoa
li tza teke, Aresti gurtua ren eta gurtzea ren a tzean eta aurretik dagoena ren a rtean: bada
Ares ti ren zeozer hainbat eragilek omenaldiak antolatzera era man duena . Honela,
Maskaradak li turgiagile-politi kariei interes makurrak, zini zmoa , egozten dienean ere,
horren a tzetik Ares ti ren egien era bilera -balioari errepa ratu beha rra a zpima rra tuko
dute, forma maska ra tuen gainetik edukiaren balioa hain zuzen ere. Omenaldia , azken
ba tean, erri tual publikoa da. Omenaldi ko ikus-entzunezkoa sines tera beha rtua da go,
erri tuala ren maki na sinbolikoaren bita rtez, omenaldian pa rte ha rtzen duelako (Zi zek
1992, 73).

58

En ambos casos se trata de eludir la fascinacin propiamente fetichista del contenido

supuestamente oculto tras la forma: el secreto a develar mediante el anlisis no es el

contenido que oculta la forma (la forma de las mercancas, la forma de los sueos) sino, en
cambio, el secreto de esta forma.
225

4. Kapitulua.
Poemak aktualizatuak:
topika, fonika eta melodika

4. Kapitulua. Aktualizazioak: topika, fonika eta melodika

Kapi tulu honetan Ares ti ren poemen zenbai t aktualizazio aztertuko di tut. Horreta rako,
hi ru forma zio poetikoek edukita ko aktualizazioen inguruan a ri tko naiz, Ares ti ren
poetika tik errepika gehien eduki duten horiek direlako eta hi ru i zaera ezberdineko
formazioa k osatzen di tuztelako. Aurrena, Nire aitaren etxea defendituko dut poema
ezagunena ren ondotik egindakoa, aitaren etxea topi karen inguruan eraiki eta
erreproduzi tutakoa . Ja rraian, harriaren erabilpen poetikoaren ondori k egina ,
herriarekin duen gertutasuna ren inguruan, fonika ren inguruan. Buka tzeko, Egun da
Santi Mamina poema musikatuaren ondotik, melodikaren inguruan, hain zuzen ere.

4.1. NIRE AITAREN ETXEA

Lehen poema hau, Ares tiren autoretza ri lotuta daudenen a rtean behintza t, poema rik
ezagunena dugu. Euskal poesiarik i tzuliena ren sona du, Oroz Ari zcurenek pres tatutako
500 i tzulpeneta ko liburua ri esker (Ares ti 1987). Gainera , 60. ha markada ren ondoko
euskal na zionalismoa ren poema pa radigma tikotza t jo izan da , na zionalismoa ren
ikerketa-a rloan (Morn 1982; Zulaika 1988; J. Jua risti 1997; J. Jua risti 1999). Poema tik
aitaren etxea lokuzioa gera tu da , maiz errepika tua i zateko. Ja rraian zenbai t kasu
ha rtuko di tut, haien a rteko ha rremanean aktualiza zioen nolabaiteko eboluzio ba ten
berri edo, hobeto esanda, s ortuz joan diren a ktualizazio a ukeren berri emanez.

4.1.1.

ESTATUTUKO IDEOLOGIA APARAILUAK

Aurreko kapituluan aztertu bezala , Gerni kako Es tatutua ren gara penak Ares ti ren totembra nd izaera ulertzeko hainba t ga ko ema ten bazi tuen, fenomeno analogoa gerta tuko
zen Nire aitaren etxea poemarekin. Lehen Eusko Jaurlari tzako gobernuak eta honen
gi ra ri ibiliko zen Euzko Alderdi Jel tzaleak hainba t gertaerei erantzuteko poema ra joko
zuen, hegemonia poema honen ingurua n osa tzera helduz (Senz de Viguera Erkiaga
2008, 77). Horreta rako ezi nbes tekoa izango zen Es ta tutua k osatuta ko sasi-esta tu sare
osoa , apa railu haueta tik abiatuko naiz aita ren etxea ren interpelazio-gai tasunaz
a ri tzeko.

E UZKO G A ZTEDI, 1 981

LOAPAren trami ta zioa ren aurrean, lehen Euzko Jaurla ritzak, Ka rlos Ga raikoetxea buru,
ma nifes tazioa dei tu zuen beste inda r politikoekin ba tera Es ta tutua bai, baina osorik
229

leloa alda rrika tzeko, Bilbon. Deia egunka riak ma rtxa ri ja rraipena eman zion, hainba t
a rgazki eskainiz (Deia 1981). Manifes ta zioa ren aurreko aldetik egindako a rgazki
ba tean, ume bat a geri da Arestiren poema gogora dakarren kartel batekin.
Errepidearen erdialdetik gaba rdinadun gizonezkoek aurrera egiten dute. Orri berean
ageri den ezkerreko a rga zkia ri begira tuz gero, erakundeeta ko ordezka riak di rela jakin
dai teke, Lehendaka ri i rriba rretsua rekin, beste gizonezkoek ingura tuta eta euskal
tipogra fian egindako ka rtelarekin: Legelitza rkidea k. Ha rekin hizketan, erbes tean
Lehendaka ri i zan zen eta Lendakari zar gisa ezagutzen zen Jos Ma ra Lei zaola . Bi
lehendaka ri-belaunaldiak bera z. Ga bardina eta gorba tek autori tatea k identifika tzen
di tuzte, gainerako manifestariek bestelako kolore-tonuak a gertzen dituzten bitartean.
Irudia 9. LOAPAren kontrako manifestazioa, Bilbo, 1981/10/26

Iturria: (Deia 1981)

Errepideko a rga zkian, gi zonezko bat a rga zkila riari begi ra dago, ezkerrea n. Une batez
gera tu da, a rga zkila ria ri begi ra, a tzera joko du ziurrenik, mani festa zio burua ri tartea
za baltzeko. Txa pela buruan eta txama rra bel tza soinean kaikua ?, baserri ta rra edo
euzkota rrez jantzita ko gizona izan daiteke. Argazkilaria ren i kuspegiaz hurbilago, haur
230

4. Kapitulua. Aktualizazioak: topika, fonika eta melodika

i rriba rretsuak bi eskuekin ka rtel ba ti eusten dio, arga zkiko gris aba rdurei zuri -bel tzeko
kontras te perfilatua eskaini z: LOAPAren a urka . Gure ai ta ren etxea defendi tuko
dogu, Euzko Gaztedik (EG) sinatuta.
Pentsa li teke, autori ta teek bezala, gizonak eta haurra k bula rrean da rama ten pega tinek
ba t egi ten dutela manifesta zioaren leloa rekin: Es ta tutua bai, baina osorik!.
Autori tateen os tean, ma rtxan sa rtuko da gi zona eta honen ondoren haurra . Haurra ren
ka rtelak ma rtxa ren zioa errepika tu egiten du. Letrak handi tuz doa z lerroak agortzen
di ren neurrian, ikuspegia ren ondorioz. Horrega tik, etxea hi tza da azpima rra tuen a geri
dena . Autori tateek, militanteek eta aita ren etxearen semeek bat egiten dute ma rtxan.
Ai ta ren etxeak belaunaldiak eta kategoria sozialak batu egiten du, etxea gauzatuz.

G A RA IKOETXEA, 1 983
1983ko abuztua ren 26an ur-uholdeak egon zi ren Kantauriko kos taldean, euskal
kostaldean hainba t hildako, zauri tu eta kal tetu eragin zi tuen honda mendia i zan zen.
Irailaren 13an Ga raikoetxea Lehenda ka riak adierazpen ba t egin zuen honda mendia ren
aurrean bere gobernuak a terako zituen neurrien berri emanez. Adiera zpenean ai ta ren
etxea zutik mantentzeko deia luzatzen zuen.
Euskal hi ri ta rrak! formula erabil tzen du adierazpena ri hasiera ema teko, ha rtzaileak
interpelatu egi ten di tu. Subjektuak hi ri ta rtu egi ten di tu, adiera zpena ren edukiarekiko
duten ha rremana ezarri z eta , honekin ba tera , euskal hi ri ta rtasuna ren genealogia oso
ba t ma rtxan ja rriz. Lehen euskal adiera zlearen definizi oaren inguruan a ri tu banaiz,
frankismoan zeha r euskal kul tura espa rruak defini zio honetan izan zuen eragin
dominantea a ztertuz (i kus 1.2.1. Forma eta edukia , 68-71. orr), oraingoan definizio
dominantea espa rru politiko-a dminis tra tibotik osatzen dela gainera tu beha r dut.
Es tatutua lau urte eskasetan egon zen indarrean, baina inda rrean egon i zanaga tik, bere
efektua k hainbat eremuta ra zabaldu ahal i zan zi tuen beraz, honako interpelazio hau
aurreko bes te interpelazioen ka teetako ba t da . Inda rrean ja rri berria zen tes tuak
honela definitzen zuen euskaldunen izaera:
Estatuto honetaz balia ahal izateko, ondoko hauek izango dute euskaldunen
kondizio politikoa: Estatuko lege orokorren arauera, Komunitate Autonomoaren
lurraldeko edozein udaletan egoitza administratiboa duten guztiak. (Euskal
Autonomia Erkidegoko Estatutua 1979, 7.1 artikulua)

231

Udal tartasunean oi narri tutako hi ri ta rtasuna dugu beraz, Errolda disposi tiboa ren
bi ta rtez erregula tua . Hi ri ta rtasuna rekin i rudi zabalagoari ere egi ten zaio erreferentzia,
hi ri tarrek gizartearekin eta estatuarekin duten harremana, hain zuzen ere.
Es tatutua ren aurretik eta baldintza gisa ari di ren 1978ko Konsti tuzioa eta
ka pitalismoa ren produkzio baldintzak alde ba tera utziko balira , Esta tutuak eta hura
posible egi ten duen a rtikula tu osoak ba t egingo luke Al thusserren ideologia ren hi ru
tes iekin (Althusser 2003):
-

Ideologia gizabanakoek bere existentzia rako baldintza errealekin duten

ha rremana ren gaineko i rudikapena da , a rau-a rtikula tu osoa gizabana koen
exis tentzia-baldintzek Adminis tra zioa rekin duten ha rrema naren i rudikapena da
eta , bera z, osasun eta hezkuntza sistema ba tekin, eta es kubide mul tzo
ba tekin.

Ideologiak exis tenzia ma teriala du, eta hala da a rtikula tua praktika n egiten
di tuzten zein Ga raikoetxea ren mezua heda tu egiten duten erreprodukzio-forma
guzti ei esker.

Ideologiak gizabanakoak i nterpela tzen di tu, subjektu gisa, kasu honetan,

Lehendaka ria da interpelatzen dituena , azken batean, Lehendaka riak a rtikula tu
os o hori haragitzen du eta.

Adiera zpena ins tantzia horretan exis ti tzen di ren euskal hi ri ta rrei zuzendua dago, baina
aldi berea n Garaikoetxeak subjektu hori aktualizatu egiten du honen edukia ri esker.
Ha s teko, sufritzen ari den subjektua du a biapuntu, hiru biktima talde bereiztuz:
-

Beti rako joan diren lagun maiteen huts itzela s entitzen duzuenok,

elka rbi zi tza urteetan zeha r erna tuta ko mai tasunez egindako etxea galdu
duzuenok,

232

4. Kapitulua. Aktualizazioak: topika, fonika eta melodika

zuen bizi bidea galdu izana gati k babesik gabe, angus ti ta tua senti tzen
za retenok (Garaikoetxea 1983) 59

Hurkoa ren bizi tza ren, etxea ren edo bi zibidea ren galera jasan duten horiek di tu
gogoan, zuzenean kal tetutako hi ri ta rrak. Baina hi ri ta r hauei bes telakoak gehi tuko
di zkio, hi rita r enpa tikoena. Atsekabea ri dimentsio kolektiboa ema ten dio, kal tetuak
iza n di ren horiek hi ri ta rren bihotz-buruetan koka tuz. Ofizialak soldaduei dei tzen dien
moduan, honela deitzen die hiritarrei, ezin du inork s ufrimendu hori baztertu:
Baina gure sentimentua gehien sufritu duzuenekin badago, bereziki lagun
maiteak galdu duzuen horiekin, gure buruan erabat argi geratu behar da inork
ezin diola hondamendi honen efektuei itzuri egin. () Inor ezin daiteke sentitu
tragedia honetatik deslotuta! (Ga raikoetxea 1983)60.
Honda mendi na turalak, bera z, hi ri tarra k batuko lituzke. Hi rita rrek na tura ren
meha txua ri aurre egiten dieten komunita tea osatzen dute. Zentzu horretan, hainba t
erakunde eta perts onen lan ereduga rria eskertuko du. Honda mendia ren kontra ko
gerran, ejerzi to ba ten moduko i rudia soslaiatzen du: orduz ordu, beha rrezkoa zen
postu horietan agertu za reten bolondresen zutabe amai gabe eta anonimoa
(Ga raikoetxea 1983). Heroi ereduga rriak adi bide gisa ha rtuta , gainerako hi ri ta rren
betebeharrak a zpimarratuko zituen:
Tragediak gure herri osoari eragin dio; haren efektuak guztiei helduko zaizkie, eta
lur hau beren etxetzat eta herri hau bere bizitza-komunitatetzat duten horien
betebehar solidarioa hauxe da: herrialdea aurrera ateratzeko esfortzu goren,
inteligente eta eskuzabala oraintxe bertan bere gain hartzea. Eta erantzukizun
kolektibo honek, izan ere, gutako bakoitzaren konpromiso indibiduala exijitzen
59

Los que sents el terrible vaco de seres queridos que partieron para siempre, los que

habis perdido vuestro hogar hecho del amor que madurasteis en los aos de convivencia,
los que os sents inermes, angustiados, ante la desaparicin de vuestro medio de vida
60

Pero si nuestro sentimiento est con quienes mas habis sufrido, especialmente con quienes

habis perdido a vuestros seres ms queridos, en nuestras mentes debe quedar

perfectamente claro que nadie puede sustraerse a los efectos de esta catstrofe. () Nadie
puede sentirse desligado de los efectos de esta tragedia!
233

du, dagokigun lanpostutik hasita. Dagokion erantzukizuna bere gain hartzeko

prest ez dagoena ezin liteke herri honen seme sentitu. (Ga raikoetxea 1983)61
Diskurtso nazionalista k beren edukia ren a rabera berei zteko joera dago: ba tetik,
na zionalismo etnikoak lurrean lituzke bere sustraiak, familia erreferente nagusi
ha rtuta ; bes tetik, na zionalismo zibikoak, elka rbi zi tza ren elementuetan ipiniko luke
a rreta (Serra no Pas cual 1998). Azken honekin ba t letozke euskal hi ri ta rtasunean lur
hau bere etxetza t eta herri hau bere bizi tza-komuni ta tetza tdutenekin. Hiri ta rra k bi
diskurtsoen inguruan interpela tuak i zan li tezke eta aginduekin ba t ez da tozen horiek
ezi ngo dute herri honen seme (hijo)) izan.
Ja rraian, gertaera ren unea historia ren bidegurutzean koka tuko du. Ziur da hi ri ta rrek
herri i nda rtsu gisa erantzungo dutela , aurreko egoera berreza rri eta hobetzeko
asmoz: berrikuntza

teknologikoak

sartzeko aukera

zabaltzen

du i ndus tria-

bi rmoldaketa k. Hi rita rra k di ra , bera z, i ragan jasoaren eta erai kitzeke da goen
etorkizuna ren a rteko bi ta rteka riak. Azken batean, ur-uholdeen ondorioei aurre egiteko
neurriak legiti matzeko diskurtsoa da , neurri horiek di ra indar performa tibo
eztabaidaezina dutenak. Hala ere, ha ra ta go doa , bere adierazpena ri erantzungo
di otelakoan:
Are gehiago: Hondamendi i zugarri honek erraztu duen gi za-hurbilk etak
gure herrian elkarbi zitzaren oinarri berriak berrezartzeko benetako oi narri a
izan ahal eta behar duela ziur nago. (Ga ra i koetxea 1983) 62

61

La tragedia afecta a todo nuestro pueblo; sus efectos llegarn a todos, y es obligacin de

quienes consideren este suelo su hogar, y este pueblo su comunidad, de vida, asumir desde
ahora la obligacin solidaria de realizar un esfuerzo superior, inteligente y generoso para sacar
el pas adelante. Y esta responsabilidad colectiva exige, de hecho, el compromiso individual de
cada uno de nosotros, en nuestro respectivo puesto de trabajo. Quien no est dispuesto a
asumir su responsabilidad no puede sentirse hijo de este pueblo!
62

Es ms: Estoy convencido de que el acercamiento humano propiciado por esta terrible

catstrofe puede y tiene que ser la base sobre la que reestablecer nuevas cimientos de
convivencia en nuestro pueblo.

234

4. Kapitulua. Aktualizazioak: topika, fonika eta melodika

Hondamendi na turala ren aurrean kontsentsu sentimendua inda rtzen bada (Revet
2012, 162), aurreko a ntagonismoak desagerta razteko aukera aurrera dai teke. Uruholdeek Euskadi meha txa tzen zuten horretan, konfronta zioa ren alde ba tean zein
bes tean zeuden horiek ba t egin zuten ondorioei aurre egitera koan. Une ba tez Bes teuholdea ren erasoladiak Bes te-terroris ta edo Bes te-okupazio inda rrak desaktiba tzeko
gai tasuna eduki zuen. Hi ri ta rrei giza tasun biluzia gera tuko zi tzaiekeen, eta honen
gainean saiatuko zen Lehendaka ria hi ri ta r berri tua interpelatzen: hi ri ta r enpa tikoa ,
era ntzulea eta historikoa:
Gure herriak, gaur inoiz baino gehiago, gure energia guztiak herriaren
berreraikuntzan kontzentratzeko elkarbizitza barea behar du. Inork ez du zertan
uste sendo zilegirik baztertu, ezta berau argitasun eta irmotasun demokratikoaz
defendatzeko ezintasuna pairatu. Baina gaur, inoiz baino gehiago, berriz diot,
gure gizartean edonolako konfrontazio biolentoak alboratu behar ditugu, besteak
beste, gure zeregina, euskaldun guztien ahalegin bateratuetatik abiatuta, nahikoa
latza delako berez. (Garaikoetxea 1983) 63
Konfronta zio historikoei aurre egin diezaiokeen hi ri ta rra da , gi zaki i za tera buelta
dai tekeena , enpa tikoa , urak suntsi tutakoa ren gainetik etorki zunera proiekta li tekeena .
Lur honetan bizi tza sus traitua senti tzen dugunok adiera zpenak energiak biltzen
ba zi tuen nazionalismo etnikoa elka rbi zi tza ipiniko du helburu na zionalismo
zi bikoa biolentzia alde ba tera uzteko deia eginez. Denak ingura tuko di tu aitaren
etxearen i nguruan:
Aitaren etxea zutik mantenduko dugu. Inork ezin du zeregin hau saboteatu. Eta
inork egingo balu, inork biolentzia eta suntsiketaren bidea aukeratuko balu, jakin
dezala, haren berreraikuntzan, era eredugarrian entregatu den herri honen
gehiengoa aurrez aurre edukiko duela.
63

Nuestro pueblo necesita, hoy ms que nunca, una convivencia tranqila para concentrar

todas las energas en la reconstruccin del pas. Nadie tiene que dejar de lado sus
legmitimas convicciones, ni sufrir la imposibilidad de defenderlas con lucidez y fortaleza
democrticas. Pero hoy, ms que nunca, digo de nuevo, debemos dejar de lado cualquier
confrontacin violenta en nuestra sociedad, entre otras cosas, porque nuestro quehacer,
que parte del esfuerzo unido de todos los vascos, ya es suficientemente duro.

235

Nik zeregin honen gaineko fedea helarazi nahi dizuet. Beste behin, aurrera
aterako gara, eta herri zahar honek betikoa izaten jarraitzen duela erakutsiko du,
borrokatzeko eta bizirauteko gai. (Ga ra ikoetxea 1983)64
Bera z, a urretik interpelatutako heroi -hi ri ta rrak biolentziaren aldeko hautua egi ten
dutenei kontra ja rriko die. Kaltetuenganako a tsekabea senti tzeko eta sufrimendu horri
i tzuri egi teko debekua a gindu ondoren, elka rbi zitza baketsura ko deia egi ten du. Ura ren
izaera natural eta likidoa ri aita ren etxea ren berreraikuntza ren i zaera zibiliza tua eta
zurruna kontraja rtzen zaio. Hi rita rra k batu ditu interpelazioa ren bi ta rtez, beren
energiak biolentziaren kontra eta berreraikutzara bidera daitezen.
Edonola ere, interpelazioak ez di tu hi ri ta r guztiak norabide berera bidera tuko. Deia
egunka riko azalean agertuta ko berri honetan Ai ta ren etxea zutik mantenduko dugu
ti tula rra gainera tzen ba zen ere, beste ti tula r ba tek ETA Milita rrak Polizia Na zionaleko
kua rtelean i pinitako bonba baten berri ematen zuen (Deia 1983, a zala).

R ITORNELO: EDUKIA, ESPRESIOA, INTERPELAZIOA

Ai ta ren etxea afektuak zentzu ezberdinetan mobiliza li tza keen ri torneloa da , kasu
honetan, gertaera-diskurtsoetan beha r bezala bidera tuta , Gerni kako Es ta tua ren eta
honek sortuta ko esta tusa ren alde bidera tzen di ra . Guatta ri k ri torneloak afektuak
ka taliza tzen di tuen diskurtsoen sekuentzia errepikakor gisa defini tzen di tu. Hjemsleven
eskema ri ja rraituz, ri torneloa enuntziazioa ren eta adierazpen baten forma ren
bi ta rteka ria da. (Gua tta ri 1996). Bes te era ba tera esanda , a fektua k enuntziazioa ren

64

Mantendremos en pie la casa del padre. Nadie puede sabotear esta tarea. Y si alguien lo

hiciera, optara por la va de la violencia y la destruccin, que sepa que tendr en frente la
mayora de este pueblo que se ha entregado de manera modlica a su reconstruccin.
(/) Os quiero hacer llegar la f en esta tarea. Saldremos adelante, de nuevo, y este viejo
pueblo mostrar que sigue siendo el de siempre, capaz de luchar y sobrevivir.

236

4. Kapitulua. Aktualizazioak: topika, fonika eta melodika

ma teria des terri torializa tua k di ra (1996, 168), zeinak ri torneloen bi ta rtez mobiliza tzen
di ren, hau da, territorializatuak bilakatzen dira aktualizatzen diren neurrian.65
Has teko, ai ta ren etxea adierazleak poema ba ten pa rte di ra , honen ri torneloa hain
zuzen ere. Hasiera tik a gertuta (Ni re aita ren etxea / defendi tuko dut), hainba t
berts otan errepika tzen di ra, bukaeran berri ro ere honen permanentzia ziurta tzeko
(baina ni re aita ren etxeak / i raunen du / zuti k). Ri torneloa k bere autonomia
eskura tuko du, errepika ri esker, poema ren a fektua k aktiba tzeko gai tasuna ha rtzen
duen neurrian.
Baina ri torneloa ez da bere aspektu formalera mugatzen, poema oso ba ti edo,
zentzurik murri tzenean, lokuzio ba ti lotuta dagoen neurrian, eduki jakin ba tzuk
da ra matza bera rekin. Edukiak da rama tzan lokuzio gisa, Ares ti ren poema k ri tornel ometafora rekiko koherentzia sema ntiko ba t osa tzen duen bezala pi nudia , ortua ,
otsoa k, e.a . ri torneloa ren errepika k bera rekin ba t da tozen eduki semantikoak daka rtza .
Zentzu horretan, ai ta ren etxea espresioak eduki ezberdineta ra bidera tzen du:
poema ren adiera zleak ai ta ren etxea zutik mantenduko dugu zein lokuzioa ren
es parru s emantikoa aktiba ditzake.
Azken hau da Ga raikoetxeak egi ten duena na zio etniko eta zibikoa ren a rteko
kontraposizioa erabil tzen duenean, lokuzioa ren inguruan biltzen di tu hi ri ta rren
elka rbi zi tza ren bizileku den ai ta ren etxea zein hi rita rrek sus traien lurra den aitaren
etxea . Esta tutua ren manifes tazioko i rudian, haurrak da raman ka rtelak norabide
ezberdi netan bidera tzen du aitaren etxea : a rga zkila riari begi ra dagoen gi zon
txapelduna , Lehendaka ria edo Lehenda kari zaha rra . Edukiak haurrak da raman
ka rtelaren egitura diagramatikoan adierazten dira.

4.1.2.

AITAREN ETXEAREN MITOLOGIA AKUSTIKO-BISUALA

Musika es tilo ezberdinetan musikatua i zan den poema dugu honakoa : eus kal kanta
berria (Idi rin 1975), pop-rock (Aiape 1994; Elorrieta 2013) edota , poemari aldaera
txikiak eginez, rapa (Norte Apa che 2011). Poema musika tua z ha ra tago, ai ta ren etxea
65

Guattarik espresioaren ritorneloaren eta edukiaren ritorneloaren arteko bereizketa egiten

du, azken honi makina abstraktu ere deituz. Lehenengora mugatuko naiz hemen, kasuak
adierazleari (espresioari) erreferentiza egiten dioten neurrian aukeratu ditudalako.
237

hi tz-el ka rketak poemaren topi ka ba t kondentsa tu egi ten du hainba t abes tita n. Honela,
Su Ta Gar hea vy metal taldeak 1989an atera zuen lehen ma ketako Gudari a bestiak
honela ematen zion hasiera:
Jaso ditzagun buruak / iritsia da ordua / aitaren etxea defenda nahi dugu / zure
bidea jarraituz / eutsi hor ta aurrera / bukaerararte / bagoaz aurrera zugatik /
bagoaz, / aurrera, zugatik / gudari (Su Ta Ga r 1999)
Irudia 10. Aitaren exe eragocia, Agustin Ibarrola, 1967

Iturria: (Aresti 1967a, 21)

Nolabait esa teko, ai ta ren etxea ren defentsa da gerra zi bileko gudariak 89ko ETAko
gudariekin l otzen duen ha ria. Aurrerago atera ta ko diskoan, Gau iluna amaitu da,
euskal preso sakabana tuen gaineko kantan, gau ilunean pasa duen horrek, preso ibili
den horrek, aurrera jarraitzeko zi oa aitaren etxea zutik mantentzean datza:
Sakabanaketa / beraien zigorra / ez zaitu isutu / gure aitaren etxea / zutik da /
azkenik askatasuna / poza eta beldurra / zer egongo da kanpoan? (Su Ta Gar
1997)
Poema aita ren etxea adierazlea ren kondentsatua ageri da maiz. Baina zelakoa da
ai taren etxea? Ni poetikoak bere sakri fizioa eskaintzen duen horrek zelako i txura eduki
leza ke? Ares tik Euskal Harria a rgi ta ra tzerakoan, Agus tin Iba rrolaren gra batuak txerta tu
238

4. Kapitulua. Aktualizazioak: topika, fonika eta melodika

zi tuen bertan. Horien a rtean, Aitaren exe eragocia ageri zen (Ares ti 1967a , 21).
Eragotzia, hesiaz bes teldetik a geri den etxe mul tzoa delako i zan dai teke. Objektua
ageri da baina subjektua hurbildu ezinik da go eragotzia i zan zaiolako. Irudiak
eskaintzen di tuen i rakurketak ba t letozke objektu galduarekiko melankolia rekin,
Iri goien zein Jua ris tik egin di tuzten i rakurketekin (ikus Albia, 178-181. orr). Etxe
era gotzia da, baina baita mendi i rteera batean amestua izan litekeena ere.
Ja rraian a ztertuko ditudan aita ren etxea ren aktualiza zioek kantuetan gauzatu ba dira
ere, i rudikapen mitikoak osatuko dituzte.

A IA P E, 1 992
Bi ttor Aiapek poema txerta tu zuen bere lehen diskoan (Aiape 1994), berak ida tzi tako
ka ntuekin eta 1992ko Arraroa noski Nafarroa Oinezeko a besti fama tua rekin batera .
Diskoko azalak aitaren etxearen gaineko irudia ren zantzu ba tzuk es kaintzen di tu.
Berta n, Aiape ageri da egur ba ten gainean eseri ta, gi ta rrako akordeei begi ra. Bere
a tzean, a rga zkia sepian, a rgazkilari tzako lehen hastapeneta ko i rudia. Baserri ta rrak
di rudi te, lanaldi ba ten ostean a tsedenean, zelai malka rtsuan eserita . Haien tonu a rgiek
kontras tea eskaintzen dute inguruneko sepia ilunarekiko. Adinei errepa ra tuz, gurasoak
eta bi seme i zan litezke, hi rurak kamera ri begi ra , diskoa ri begi ra tzen dugunoi begi ra .
Gi zonezkoak errenkada berberean eta a ma apur bat beherago. Haietako batek as to
ba ti eusten dio, honek ere gu begiratzen gaitu.
Aiapek eseri tzeko erabil tzen duen enborrak eta azpian a tontzen duten lazto-i zpiek
a rgazkiaren sepia kolore bera dute, ingurune berean baleude bezala. Hori bai, berak
kontras ta tu egi ten du bere kolorezko alkandora , ba keroen eta gi ta rra ren bita rtez, Oi!
es tetikarekin bat etor l itekeen ja nzkera garaikidea soinean.
Aiape a urreko eta erdialdeko aldean da go, zuhai tz genealogi ko ba t irudika tuko balitz,
semeren ba ten semea izango li tzateke, hurrengo belaunaldiko ka tebegia . Esan dai teke
zuhai tz genealogikoa n eseri ta dagoela eta , bera z, i rudiak bere a rbasoekin lotzen duela.
Baserritarrak di ra a rbasoak, edo zeha tzago esanda , laborariak, ez ba ti tute
propi etatedun jauntxo i txurarik.
Arbasoak guri begi ra daude, a rgazkiaren une hilezkorra ri begi ra , etorki zunari ,
ondorengoei, Aiaperi aurrena, eta guri ondoren. Aiapek ordea bere gi ta rra ri begi ra tzen
dio, a kordeekin asma tu nahiean. Atzean di tuen a rbasoen zurrumurrua Oi! musikan eta
239

kolorez interpreta tzen di tuela esan dai teke. Zentzu horretan, i ra gan eta etorkizuna ren
a rteko mugarria da Aiape, bi dimentsioetako s epia eta mundu biziaren a rtekoa.

Irudia 11. Bittor Aiape, 1994, azala

Iturria: (Berria 2015a, Bittor Aiape)

Ba xua ren burrunbak ema ten di o hasiera Nire aitaren etxea kantua ri , ba teria eta gita rra
elektri koa gehitu egingo zaizkio melodia zikliko bat osatuz. Une horretan, Aiaperen
ahots nerabeak Ares ti ren poema kanta tuko du, poema ren gorabeherek entona zio eta
bolumen aldaketak eragi ten di tu. Ai ta ren etxea zutik i raunen duela errepi katu os tean,
Euskal Herri guztia zutik! zutik! gehituko dio, aita ren etxea eta Euskal Herria
berdi nduz.
Aitaren etxea belaunaldien a rteko bi ta rteka ria da. Ba tetik, a rbaso labora riak ageri dira ,
ez da etxeri k ageri , baina bai astoa , lana eta zama ren adierazle, espazi oa eta a tsedena
pa rtekatzen di tuzte. Edonola ere, aita ren etxea etxeri k gabeko etxea da . Belaunalditopaketa ez da ondarea ren bi ta rtez gauzatzen, topaketa biologikoa da . Eta hortik etor
dai teke enborra ren i zaera anbibalente: eserlekua da eta zuhaitza ren a tala. Arbasoak
Ai a peri xuxurlatu egiten diote eta hark guri zutik i pintzeko agindu, borrokarako deia.

240

4. Kapitulua. Aktualizazioak: topika, fonika eta melodika

Jakina , hau ez da diskoko abes ti baka rra , baina gainerakoek era analogoan interpreta
li tezke. Aitaren etxea mendia rekiko era analogoan ageri da bes te bi kantetan. Mendia
ka ntan, a ro biologiko eta geologikoaren a rteko aldea adierazten du. Mendiak mendez
mende di rauen bita rtean, alitera zioa osatuz, eraiki tako etxeak zibilizazi oari tartea
za baltzen dio mendia apurka-a purka ki matuz, azkenean dena desagertuko da , baina
ha rezko mendia da i raungo duena. Poeman bezala , mendia da zutik ira unen duena ,
gi zakien etxeen gainetik. Progresuak kantan berri ro agertuko da mendia, oraingoan
gorputza urdindu eta odol-tantek bizi tza ote duten galdetzen dion enti ta te gisa.
Eterni ta tean proiekta tuta , ezer eza z oha rtzen da bukaeran, mendiak itzul tzen dion
i rudia ezer eza da eta.
Nerabeza roa rekin lot dai tezkeen ardura existentzialak a geri di ra kantu hauetan zein
bes teetan. Denbora ren ikuspegi tik, mendia da entita te i raunkorra , gainerako hutsal
bihur lezakeena. Era berean i zaera i raunkorra subjektua ri dagokion tenporalita tean ere
eman daiteke, tenporali ta te objektiboan eman ezinezkoa bihurtzen den bi ta rtean.
Tenporalita te subjektiboa haurra rena da, ha ri bai tagozkio a metsa, imagina zioa eta
etorkizuna : ezer eza ren hi ru a rra kalak. Espa zioa ri da gokionez, Nia ren muga k beti dira
ka npotik eza rriak ka rtzela , heriotza , lana eta hauen aurrean, Nia zabal tzeko deia
l uza tzen du: i hes egin, manifestazioa egin, zutik jarri
Gainera ko kantuen a rgi ta ra, aitaren etxea belaunaldiz belaunaldi di rauen entita te
i ragankorra da , mendia ren antzera . Ai ta ren presentzia faktikoa da , fisikoa , umeari
etorkizuna eta imagina zioa dagokion bi ta rtean: a rbasoen eta indetermina zio zabala ren
a rteko katebegia . Aitaren etxea zuhai tza da etxea baino, belaunaldiak i rudi katzen di tu
bere ada rren bi ta rtez. Honen i raupena ezinbes tekoa dela esan daiteke, baina hala ere
egurra mantentzeko deia luza tzen du poema musikatuan, egurra zutik dagoen zuhai tza
beza la (Euskal Herria zutik!) eta egurra borroka delako, ukazioen kontra.

G A BI DE L A M AZA, 2 0 02
Ga bi de la Ma za Youtubeko ohizko erabil tzailea da , euska razko kanta uga ri ha rtu eta
hauekin bideoak osatu eta eskegi ohi di tu, txori kanta ria aba ta r gisa erabiliz. Ka raoke
forma tuan muntatzen di tu bideoak, musika rekin ba tera iga rotzen di ren letrak
txerta tuz. Bere asmo na gusia hori xe bada ere, bideoa baliatzen du bertan i rudiak
txerta tzeko, maiz taldeek produzi tutako bideoklipak ipini z, baina besteetan berak
osa tzen di tu bideoak i rudi ezberdinen bi ta rtez. Hauxe da Eaut Elorrietak kanta tuko
241

Nire aitaren etxearen kasua (Gabi de la Maza 2013), kantua ga ratu ahala i rudiak
txerta tzen ditu. Sekuentzia honi esker kantuaren irudikapena a ztertu liteke.
Hasieran, Gabriel Ares ti ren i rudia ageri da, bere jaiotze eta heriotza urte zein
izena rekin batera . Aresti ren i rudi nahi ko zabaldua , ka mera ri begi ra, ezker eskuko
ahurra k kokotsa ri eus ten diola rik. Izenburua n kantua ren autoretza agertzen bada ,
poemaren a utoretza bideoaren hasieran a dierazten da.

Irudia 12. Gabi de la Mazaren Nire aitaren etxea bideoko framea, 2013

Iturria: (Gabi de la Maza 2013)

Kantua rekin batera , Euskal Herri ko mapa berdea ageri da ezker-goialdean, a tzekalde
bel tza ren gainean. Atzekalde bel tza ri baserri ba ten i rudia gainera tzen zaio, apurkaapurka , mapak zerua ren ta nkera ha rtzen du. Behin eta berri ro errepika tuko den i rudia
da , bukaeran bes telako i rudiekin ba t eginez. Eredu tradizionalarekin ba t da torren
baserria da , teilatua era asimetrikoan bana tua da go, aspaldiko balizko funtzionali tatea
errespeta tuz, egungo tenta zio estetikoen kontra . Hormen kolore homogeneotasunak,
os tera , zaha rberri tutako baserria dela adierazten du. Ezker hegalarekiko gertua go
da goen ikuspegi tik, ezker-teilak ha rtzen du a rgazkiaren luzera gehiena , erdi raino ia.
Honela , teilatua ren erpina i rudia ren erdialdean badago ere, baserriaren ezkerraldeak
ezkerralde osoa ha rtzen du, honen eskuinaldeak herena soilik hartzen duen bi ta rtean.
242

4. Kapitulua. Aktualizazioak: topika, fonika eta melodika

Eskuinaldeak ta rtea uzten dio ka reha rri zko mendi malka rtsua ri , mendi -tontor eta
baserria ren atzealdean dauden a rbolak baserriaren erpina ren maila berean a geri di ra .
Behetik eta angeluhandian a tera tako a rgazkia da , horregati k baserria ren hormak
ezkerrekoa berezi ki teila tura makurtuta daude, diagonalean. Lurretik da torren
a rgazkia da, baserriaren aurreko zelaia agerra ra ziz. Zelai gainean, baserria ren aurrean,
antzinako goldea hau ere zaha rberri tua eta zuhaitz meha r baina luzea : zerua ren
herena ha rtzen du zuhaitzak, ezkerrean. Are ezkerrerago, palmera ren pa reko zuhaitz
ba ten hostoak ere atzeman litezke indianoen a rrastoa ote?.
Hi ru elementuk zula tzen dute zerua : atzekoz aurrera, mendi tontorra , zuhaitza ren
adaburua eta teilatua ren erpina . Hi ru tenporalita tereki n bat da toz. Zerua , eterni tatea
kosmologia kris tauan eta jainkoetako ba t Jainkoa bera ez denean balizko euskal
kosmologia jentilean, Ortzi66. Mendiak eoietako aldaketetan osa tuak di ren bi ta rtean,
zuhai tzek mendeak i raun dezakete. Elementu hauen a rtean, baserria da gi zakiak egina ,
fa miliaren bi zileku eta produkziogune i zan daiteke, besteak bes te. Mendia, zuhai tza
eta baserria , tenporali tate ezberdinek bat egi ten dute i rudi ba tean, beren tontorrak
eterni ta tera zuzenduz. Beste muturrean, behean, i kuspegitik gertu, l ur bela rtsuak lerro
zuzena i rudika tzen du. Hi ru elementuak, goldea rekin batera , honen gainean daude,
zerurantz zuzenduak. Baserria ren esteti tazi oa, golde eta zelai ebaki eta guzti , ez zaio
ga rai kidetasun zantzurik a tzeman. Funtzio-zeinua da (Ba rthes 2009a , 5455), funtzio
jakin ba t betetzen zuen erai kin eta tresneriak funtzi o simbolikoa betetzera muga tzen
di ren neurrian.
Sekuentzian zeha r, poema ren bertsoak aurrera egin ahala, i rudi ezberdinei tartea
za baltzen zaie. Pei rceren zeinuen sailkapena ri jarrai tuz (2006), ikonoak di ra nagusi,
berts oen adierazleekin l otutako i rudiak di ren neurrian. Ikonikoak di ra otsoen
adierazlea rekin batera otsoa k a geri di renean, edo ortuekin ortuak, haziendekin
di ruzorro hutsa , gorputz atalak kentzea ri besori k ga beko gorputz-enborra , e.a . Baina
66

Niri zinez interesatzen zaidana zera da, alegia seinalatzea () ezen urtzi zeru-sabai dela,

Jainkoaren proiekzio transzendente eta erlijiosoarekin eta seguruena huts hitza (zeru soila
bezala, zeru-sabai eta sagaratu bezala) euskaraz huts, hutsa delako, honek une berean
adierazten duelarik hutsik dagoena eta soila ere, sagaratu bezala, erlijioso bezala?),
harrespilaren nire argipen estetikoan hala da noski, esparru sagaratu huts eta soil. (Oteiza
2007, 537538)
243

zenbai t aspektu sinboliko a gertzen di tuzte aldi berean. Justi ziari erreferentzia eginda ,
os tera Entzutegi Na zionala a geri da , kotxe a rtean, hedabideetan ohizko i rudia
akusatuak dekla ra tzera kotxez zein oinez sartzen di renean. Arma k di renean, ETA edo
bes telako talde arma turen bati a rma k kentzen di zkiotenean hedabideetan, oraingoan
ere, azaldu egi ten den i rudia : mahai ba tean, dagozkien zenbakiekin sailkatuta . Ta rtean,
bes telako sinboloak ere txerta tzen di ra : ka rtel urdinean, poema prosa moduan ageri
da kakotxa a rtean, honen gainean Jo eta ke leloa eta ikurrin, lauburu eta a rrano beltz
ba narekin.

M ITOL OGIA BISUALAK

Orain a rte elementu uga ri aztertu di tut, baina haietako bi gainerakoak ha rilka tzeko
erabili di tut, pisu hiera rkiko handia goa emanez: Aiaperen diskoko a zala eta Youtubeko
baserria ren i rudia. Biek ai ta ren etxea ren mi toa osa tzen dute. Diskoko azalean a tzealde
sepia eta Aiape gi ta rradunaren i rudia ren a rteko ha rremana i ra gana eta etorki zuna ,
a rbaso eta ondorengoak, el karl otzen di tuen ka tebegia osatzen du. Youtubeko bideoan,
baserria da i raunkorra den hori , aita ren etxea adiera zlea agertzen den bakoitzean
gainera ko i rudiei gainera tu egi ten dena . Diskoko azalean denbora a tzeko alde eta
lehen planoa ren a rtean espazializa tzen di ren bita rtean, bideoan ka ntua rekin batera
serializatu egiten di ra i rudiak. Biak dira mi toa ren nora bidean bi deratzen di ren sistema
semiologikoak: Aiaperen diskoko a zala konposizioa ren bi ta rtez eta bideoa ai ta ren
etxea adierazlearen errepikan baserriaren a gerpenaren bitartez.
Baserria euskal tasunaren forma gisa era bili izan du Ba rthesek bera k (2005, 216219),
bi adierazpideren a rteko di ferentzia a zaltzeko: ba tetik, baserria produktu etnikoa da ,
euskal paisaian na tural tasunez topa li tekeen neurrian; besteti k, baserriaren mi toa
da go, ba ten ba tek Pa riseko Ga mbetta edo Jean Jeaurs kaleetan topa tzen di tuenean,
oinezkoa zuzenean interpela tzen duen zeinu bilaka tzen da . Youtubeko baserria , bere
aura galdu bari k, masa-kontsumoko ka teetan erreproduzi tu daitekeen etnomerkantzia
da

(Coma roff eta Coma roff 2011, 45). Aiapek ere, nolabait, etnomerkantzia ren

ma rkoa ri esker osa tzen du bere diskoko collage, bere abes tiak labora ri -a rbasoen
a di erazpidea izango lirateke.
Hala ere, Youtubeko muntaia alde batera utzi eta Eaut Elorrieta ren diskora joz gero
(2013), printzipioz, bes telako i rudia buelta tuko luke. Has teko, diskoa ren a zalak berak
bes telako i rudia eskaintzen du. Ez da baserri za harri k a geri , suntsi tutako eraikina ren
244

4. Kapitulua. Aktualizazioak: topika, fonika eta melodika

a rras toak a geri di ra , leiho apurtuak ingura tzen di tuen eta apenas eus ten den horma
ba t. Ez di rudi ai taren etxea ren i rudi zurrun eta i raunkorra rekin bat da torrenik. Horma
gainean, os tera , a rga zkiak egin edo bideoak graba tzeko fokuak ageri di ra , piztuta ,
i rudiaren ikuspegiari zuzenduta, argazkilaria a rgiztatu nahiko balute bezala.

Irudia 13. Deserriko kantak, 2013, azala

Iturria: (Berria 2015a, Deserriko kantak)

Azken ba tean, Deserriko kantak da diskoa ren i zena , malenkonia espaziala islatuko luke
zentzu horretan, herri mina . Poeta ezberdinen tes tua k erabiliko zi tuen horreta rako
Joan Oli ver, Ma rio Benedetti , Ha rcai tz Cano, Berna rdo Atxaga , e.a .. Ka ntuen a rtean,
ai taren etxea ri dagokionez, Sa rri onandia rena gailendu egi ten da lokuzio hau
erreplikatu egi ten duelako, Geografia poeman. Poema deserrian hil beha rretik
abia tzen da , sorterrian

ha reatzan hobi ratu beha rraz. Sarri onandiak bes telako

poemetan ere a gertu bezala, erbes teko heri otza baino, lazga rriena deserri tua izan den
ja torri zko herriak bere horretan dirauela da, norbanakoaren huskeria aditzera emanez:
Haizeak gure errautsak eramanen ditu, beste hizkuntzaz / mintzo diren
ezpainetaraino. / Gure aitaren etxeak zutik iraunen du / gu gabe. (Sarrionandia
1999, 146; Elorrieta 2013)

245

Ares ti ren poema ren bukaeran a tzeman daitekeena a gerian uzten du, a zken ba tean Nia
desagertu egi ten bada ere aitaren etxeak zutik i raunen duela . Gauzak honela , zer
zentzu dauka Niak eskaintzen duen sakrifi zio horrek guztiak? Edo, Sa rri onandia ren
ka s uan, zer zentzu dauka deserritua bizi i zateak?
Aurreko mi toek ez bezala, disko honek ai ta ren etxea ren a rrakalak es kaintzen di tu.
Ba tetik, ai ta ren etxea subjektuak a rgitu-i nterpelatu egi ten di tuen objektu galdua ren
za ntzuak baino ez di ra , Sabin Etxea ren eraisketa ren os tean bertan ha rri -puska bila
ibilita ko jel tzaleak iza n litezke horren a dibide (J. Jua ris ti 1997, 346). Bes tetik,
sakrifi zioa ren antzutasuna agerian ja rtzen da. Hala ere, ez dute aita ren etxea ren
interpelazioa deuseztatzen. Azken ba tean, ai ta ren etxea ren interpelazioa k ez du
sakrifi ziorik eska tzen zutik mantentzeko, sakri fizioa nahi duelako eska tu egi ten du
(Zi zek 2006, 26). Althusserren ideologiaren gainean, Zi zekek egin di tuen zuzenketak
norabide honetan doa z: interpela zioa era ginkorra izan dadin, aginduak zentzurik
ga beko honda rrak, honda r tra uma tikoak beha r di tu. Irra zionali tate orbana duen
neurrian sintomati za liteke aita ren etxea , azken ba tean, sintoma ren a tzean ezkuta tzen
duen a rra zoia ren, kausaren presentzia ren promesa sortzen duelako etengabe (Senz
de Viguera Erkiaga 2008, 8590). Honi esker sintoma ti za li teke ai ta ren etxea jouissense baten gisan, hau da, zentzuak ema ten duen atsegina , zentzu-a tsegina (Zi zek
2006, 75). Bes te era ba tera esanda, ai ta ren etxea a fektua k pizten di tuen ri torneloa da ,
baina a fektua k adierazleek osa tzen duten zentzuri k gabeko gune ha ri zor zaie. Ai ta ren
etxea beti i zango da era gotzia, Ka fka ren Legeak bezala , bere es kuraezi ntasuna ri zor
di olako eraginkortasuna.

4.1.3.

PUNK DESAFIOA: AITAREN ETXETIKAN ALDE EGIN, HIL EZAZU AITA

Euskal musika gintzak poema bere egin ba zuen ere, 80. ha markadako Eus kal Rock
Erradikalak ai ta ren etxea ren mi toa rekin apurtzeko saiakera k egin zi tuen. Euska Kul tura
Erradikala ren gaineko bere tesian, Luis Senz de Viguerak ai ta ren etxea Tra ntsizioa ren
ondorengo na zionalismo ins tituzionalaren tropo na gusi gisa a ztertzen du (Senz de
Viguera Erkiaga 2008), ja rraian Euskal Rock Erradikala ren inguruko mugimenduak
gaindi tu beha rko duena . Zarama taldearen Bidea eratzen kantua era biltzen du
ha usturaren abiapuntu:

246

4. Kapitulua. Aktualizazioak: topika, fonika eta melodika

Nere aitaren etxetikan / Ihes egingo dut laister / Eta edozein poetak nahi badu
/ Joan dadila defenditzera (Za ra ma 1985)
Bidea eratzen kultura na zionalista tra dizionalareki ko erreakzio esplizi toa litza teke.
Zaramak zein ha ren belaunaldiak etxe hori era eskizofrenikoa n bi zi zutela gainera tuko
zuen. Zaramaren ja rdun poetikoa apoli tikoa li tza teke, sozialak poli tikoa rekiko zuen
gaindetermi nazioa (Senz de Viguera Erkia ga 2008, 18) salatzen zuten neurrian.
Aurreko a talean azaldu bezala, Gernikako Esta tutuak nazionalismo ins ti tuzionalari
ai taren etxea ren mi toa pa radigma nazionalista ren produkziogunea a rtikula tzeko
baliabideak emango di zkio, bizta nle ez nazionalistek ere ba rnera tzeraino. Honela,
Euskal Kultura Erradikala aita ren etxea ren tropoa ren kontrako dialektikan ulertuko du.
Zaramaren kantua Euskal Kul tura Erradikala ren une funda zionalean koka tuko du, maila
sinbolikoan. Era analogoan, Gabilondo eta Villota ren gogoeta ba tzuk daka rtza gogora
(Villota Toyos eta Gabilondo 2004), Hertzainaken Hil ezazu aita kantua ren gainean.
Letra horretati k abia tuta Ares ti ren poema eskenatoki sadomasokistan koka tuko dute,
Oteiza ren kromlecha ren ahaidea da etxea , hutsik dagoen neurrian, baina hutsa ona rtu
ezi nean sakrifizioa da hustasunari aurre egiteko aukera bakarra.
Kantura buelta tuz, etxe ba rrutik esta tua ren meha txua atzematen da (zakurren
i tzalak) eta na zionalista zaha rra k (moskortien kantu zaha rra k), kanpoan ageri dena
erreali tatea ren anti mapa ba t da, honela i magina tzen di tuzte industria -bi rmoldaketak
zein politika ren insti tuzionalizazioak hus tutako espazioa k Etxetik a tera os tean,
esanguren produkzio monologikoeta tik aldendu egi ten di ra , kantua espazio hutsetara
za balduz. Euskal giza rtea ren esanahien produkziogune zentraletik alde egitera koan,
mul tiplizi ta te a noni mo eta muta nteari ta rtea zabaltzen diote (Senz de Viguera
Erki a ga 2008, 8487).
Azken ba tean, Zaramak agerian uzten duena zera da : krisi, langabezia eta errepresio
ga raian, ai ta ren etxea ren defentsaren mi toa antzua da . Orain ai tak boterea eskura tu
du eta ordena errepresiboa ren gida ri dabil. Tesi honen ildotik, Zarama eta
Hertzainaken ka s uak aztertuko ditut, Aza graren bineta batean geldiunea eginez.

Z A RA MA, 1 985
Senz de Viguera ren ikerketa ri ezer gutxi gehi dakioke, ai ta ren etxea ren inplika zioak
azal tzen di tuen aldeti k. Hala ere, Bidea eratzen kantuan ema ten den aita ren etxea ren
247

aktualizazioak bes te zenbait oha r eta ondorio merezi di tu. Kantua 1985ean a rgi ta ra tu
zen Gaua apurtu arte Zaramaren bi ga rren LPan (Za rama 1985). Diskoko azalak
i nterpretaziorako bide batzuk za baltzen ditu.

Irudia 14. Gaua apurtu arte, azala, 1985

Iturria: (Zarama 1985)

Hainbat i rudi ren konposizioa da , kotxeak, adreiluak edota eraikin okertuak ageri dira
non-nahi . 60. hama rkadan Bilbo i nguruan eraiki tako etxebi zi tza k izan li tezke,
Otxa rkoagan edo Sa nturtzin bertan, edota

ur-uholdeek utzi

zuten paisaia

apokalipti koa : tonu gris , ma rroi eta urdinak di ra na gusi . Kaos horreta n, paisaiaren
pa rte den aurpegia ageri da kotxe, a dreilu eta eraikinak harekin nahas tu egi ten da ,
edo hauek ikusta ra zteko behar bes teko ga rdena i zan dai teke. Burusoila, goiko aldea
hi ria ren honda rrez osatua da go zeru ekaiztsua ri ta rtea zabalduz. Sudurra , begi ba t,
bela rria eta ahoa eskuarekin oratzen duen mi krofonora zuzenduta dagoen aurpegi ba t
i rudika tzen dute, kanta tzen dagoela di rudi . Baina bi begik a urrera begi ra tzen dute,
za bal-zabalik, harridura, egonezina edo beldurra a dierazi nahiko balute bezala.
248

4. Kapitulua. Aktualizazioak: topika, fonika eta melodika

Azalak Ba conen erretra to batzuk daka rtza gogora, Lucian Freuden erretra tua , hezurha ra gizko burua i rudika tzerakoan ikuspegi ezberdinen deforma zioaz baliatuz. Baita
Inozentzi o X.a ren erretra tua , organorik gabeko gorputza ren i rudikapena den neurrian
(Deleuze 2002). Ba conen koadroan gorti nen a tzeti k ikus ten ez duen gorputza ageri
bada , ahotsik gabe oihuka , kasu honetan, begiak harri tu egi ten di ra ikusi ba rik.
Paisaiaren begiak dira , ha rri tu egiten di renak. Ahoa , mikrofonoa eta honi eus ten dion
eskua k perfilatua go ageri di ra , organoak di ra , abes teko keinuan bidera tua k. Hala ere,
begiak ha rridura , egonezina ren adierazleak iza ten ja rrai tzen dute, adiera zi ezin
denaren adierazleak.
LPa ren ba rruko orrialdeek collage ba t osa tzen dute kantuen letrekin, a rga zkiekin eta
Zarama a gertzen den prentsako zatiekin. Prentsa-zatiek jo zuten kontzertu bateko
istiluak, i raba zita ko txa pelketak, elka rrizketak eta Basauriko ka rtzelean emandako
kontzertuen berri ema ten dute. Is tiluen albis tean Txis tua k polizia ri jaialdi ba t hus ten
saiatzean edo Eiba rreko Ga zte Asanbladak rock jaialdi bateko istiluak salatzen
di tu67. Kontzertu-erri tualari da gokion adiera zpena , Roberto Moso kanta riak taldea ren
autobiogra fia moduko ba tean is tilu horiek ha ri-na rra tibo na gusi gisa erabiliko zi tuen.
Zori txa rrekoa i zango zen kontzertu ba tean, publikoa ri i rainka hasi zen Moso, honek
istiluei hasiera eman omen zien eta ondorioz taldeak inoiz baino ba tera go, soinu
ba karrean, jotzera eramango zuen. Kontzertua ren magia deskriba tzen du, nahi z eta
Mos ok bera k botilakada ba t jaso i zan zuen (Moso 2003). Irainak eta biolentzia
taldea ren rock gogorra jotzeko boronda tearekin nahas tua a geri di ra , horrek guztiak
erri tual katartikoa osatzen du.
Diskoa ri dagokionez (Za rama 1985), Kaixo (Oraindik gaude bizirik) kantua k ematen dio
hasiera, bere asmoen berri emanez: kaleak konkis ta tu / koloretan margotu / morala
suberti tu, oihu egin, espetxea k apurtu, l okalak okupa tu, za ra ta atera , ez
dutelako Mi bemolik beha r oraindik gaude bi zi rk adiera zteko. Bizi ri k egotea
oposizio prakti ketatik uler li teke, a rauak apurtzeak funtzio fa tikoa duelako: bizi rik
ga ude, kaixo alegia.

67

Pitos a la polica al intentar desalojar un festival, La Asamblea de Jvenes de Eibar

denuncia los incidentes del festival de rock.

249

Bi zi rik egotea debekua ri kontraja rtzen ba zaio, erreali tatea sinboloa ri . Euskal
identi ta tea ren sinboloak ez di ra errealita te gordinera doi tzen, gobernu na zionalistak
eskaintzen dituen soluzioek kaiku eta txapela , txis tu ta tri ki titxa , bertso ta
tamborilla erreali tatea dute etsai na gusi Eukal fizzioa (Izorra hadi) kantuan.
Ezkerralde ka ntuaren bigarren bertsioan honakoa a dierazten dute:
Barakaldoren estoldetan / oihuak asko entzuten dira / ta keinu marratzeko
haurrak / marrezanzko txikleak maskatzen / odeimuru marroiak ere / Batzokien
ikurriak zikintzen / ta kaletik (Zarama 1985)
ta kaleti k kantua ren bukaera , bes te inora a rreta ipintzea nahikoa balu bezala.
Ikurrinak sinboliza tu ezin duen hori da , ba tzokiaren itxi turan kabi tzen ez den hori .
Bes telako si nbol oak pa rekoak di ra , Zilarreko oina kantua ri Internazionala heliozko
ahotsean ka nta tzen ema ten diote bukaera , ahotsa ri gi za tasuna era uzi eta a rti fi zio
huts bi hurtuz.
Bes telako

zeinuek ma rkatzen duten

norabidea

ja rraituta, ai ta ren etxea ren

a ktualizaziora jo dezakegu, Bidea eratzen kantuari hain zuzen ere:

Nire aitaren etxetikan / ihes egingo dut laster / Ta edozein poetak nahi ba du /
joan dadila defenditzera. / Buruak sutan dabiltza / telebistaren aurrean / eta
gaueko kaleetan / bakarrik zakurren itzalak / ta moskortien kantu zaharrak /
P[o]etak ixildu dira / Iork ez die kasu egiten / Poemak lohi eta odolez /
hormetan daude bidea eratzen / Hiri logelak ari dira / hiri hilerrietan bihurtzen
/ Eta lehioen atzetik / zakil hiltzaileen erasoa / Erein dute beldurra /
segurtasunaren alde / bizi izatea / saila denez / soilik bizirk iraun behar /
Poetak ixildu dira (Za ra ma 1985)
Senz de Viguera ren analisiari jarrai tuz, aita ren etxe hutsa nukleo traumati koa ren
errepikan bizi da, etxetik kanpora i kus dai tekeena (moskortien kantu zaha rrak eta
zakurren i tzalak) oso bes telako da kanpotik ikus daitekeena rekiko: poema k lohi eta
odolez. Ikerketa horretan kalimotxoak ma rka eta identi ta te ga ra turik gabekoa baina
jenio handia bazuen, kantu hauek adierazten dutena a rtikulazio saiakerei etengabe
i tzuri egi ten dien Erreala ren berri ema ten dute. Erreala, zentzu lacanianoan (Zi zek
2006, 123129), diskoko a zaleko orga norik gabeko gorputzean adierazi nahiko
250

4. Kapitulua. Aktualizazioak: topika, fonika eta melodika

li tza teke, Erreala Sinboli zatua : ha rri tzen diren begiak, ingurune apokalipi tikoan
nahas tuta . Baina organoak egon daude kanta tzeko pres t dauden aho-eskumi krofonoa ri dagokionez, azken ba tean, Zaramak kanta tu egi ten duelako. Bere
erri tuala dauka, eskema masokista berri tuari ja rrai tuz, i rain eta botilakadek
kontzertua ren magiari isuri tzen laguntzen dio. Horrega tik ez dute ez poetarik ez Mi
bemolik beha r. Lohiari eta honda rrei erreferentzia asko egi ten zaie Zarama izena
bera . Hegemonikoaren hondarrak lantzen dituzte, aitaren etxetik kanpo landu gainera.
Kalea da tropo nagusia , hegemonikoari kontraja rtzeko gaitasuna duen neurrian.
Hona ko ordenei kontrajartzen zaie:
-

Ordena sozioekonomikoa. Lan konkretua ren gune na gusia fabrika bazen,

proletari o zein kapitalisten konfrontazio-gune eta baldintza, gune horreta tik
erbesteratua i zatea da kaleratua i zatea.

Ordena poli tikoa . Kabinete edo pa rlamentua ri kontra ja rtzen zaio, benetako
borroka kalean da eta, bertan daude poemak l ohi eta odolez bidea eratzen.

Ordena kul turala . Euskal Rock Erra dikalaren perfomancea kontzertuetan

ga ra tzen da, kalean bizi den musika da, kaleak hartu deiadarra egiten dute.

Ordena sinbolikoa . Ai ta ren etxea ren mitoa ordena hegemonikoa ren sinbolo
bi hurtu bada, ikurrina eta txistua bezala, kanpoan kalea uzten du.

Diskoko a zlaean kalea ren eta Zaramaren a rteko anabasak bien a rteko identi fikazioa
erra zten zuen. Bertan ageri di ra hi ri hilerriak, kalean gerta tzen dena apenas ikus ten
uzten duten leiho txi kidun eraikinak. Ai ta ren etxeak di ra . Etxea kaleari kontra ja rtzen
za i o, errealitatea s inboloari eta bizirik egotea debekuari bezala.
Muskaria aldi zka rian, kantua ri erreferentzia ri egi ten diote orainaldia jaso eta
proi ektatzen duen i spilu baten gisan:

251

Zaraman ez dago duda metodikorako tarterik, jarrera kritiko eta hezigaitzaren

egokitasunaren uste oso soilik, kaka zaharrik agerikoenaren aurrean. (Igartua
1985, 24) 68
Zaramaren kantua ga rai -espazio jakin ba teko unibertso sinbolikotik abiatuta uler
dai teke. Zentzu orretan, Senz de Viguerak ai ta ren etxea ren ukapena Euskal Kul tura
Erradikala ren abiapuntuan kokatzen du. Jakue Pas cualek esan bezala, punka uka tzen
duena ren ukapena da , hutsa ri dagokio, ukapen ibil ta ria delako (Pas cual Li z rraga
1987, 4243), ai ta ren etxea na zionalismo hegemonikoa ren tropo na gusia den neurrian,
izaera ibil ta ria, mugikorra , geldiari , mugiezina ri , kontra ja rtzen zaio, etxe betea ren
fa ntasiari hutsa kontrajartzen zaion bezala.

H OTEL E USKADI , 1 9 85
Mos oren liburuan69 Ca rlos Aza gra ren ilus tra zio ba t ageri da, Euskal Rock Erradikala ren
produktu eta i rudikapena da . Francis co Ibaezen 13, rue del percebe komikia ren
reinterpretazioa da, horma eta komunita teri k gabeko eraikina (Vliz 2009). Ai ta ren
etxea rekin konparatzeko aukera ematen du, aurretik jorratutakoaren ildotik.
Horma ga rdena baserria ren ha rrizko i rudi a rketipi kotik aldentzen da eta, bera z hutsean
oina rri tutako interpelazioa sahiesten dute ez dago ezkuta tzen zaigun Bes terik.
Auzoko egunerokotasuna ren voyeur i kuspegia aita ren etxea defenda tzeko ata rian
da goenari kontrajartzen zaio.
Ba tetik, ga ztetxe bat izan daiteke, punky ba tzuk okupa zioa ren aldeko ka rtela koka tzen
a ri di ren neurrian gaztetxe ba ten i naugurazioa ren ekintza performa tiboa, Aza grak
bera k Ibaezen eraikina okupa tu egin du bes te pertsonaia ba tzuk sa rtzeko. Aldi
berean, Euskadi Hotela ere bada, ka rtel zaha rrak agerian ipintzen duen bezala eta aldi
ba terako egoiliarra k dituelako. Ga raiko taldeak dira egoiliarrak, La Polla Records Salve
diskoan i rudi katu zuten apai z berbera lehiotik behera bota nahian, Zaramako kideak

68

En Zarama no hay sitio para la duda metdica, slo convencimiento de la correccin de una

actitud crtica e indombale ante la mierda ms evidente

69

Liburuaren izenburua, Loreak zaraman (Flores en la basura) Arestiren Bilboko zimaurtegian

/ lore bat / aurkitu nuen poema dakar gogora (Aresti 1964b, 62)
252

4. Kapitulua. Aktualizazioak: topika, fonika eta melodika

tabernan eda ten, Lavabos Iturriaga komun bihurtuta , Barricada, RIP, Eskorbuto, e.a .
Irra ti libre eta disketxeak ere a geri dira.
Irudia 15. Hotel Euskadi, Carlos Azagra, 1985

Iturria: (Moso 2003, 67)

253

Hala ere, eraikinetik kanpo, kalea jendez gainezka da go, beraz gaztetxea edo Hotela ez
da nahi koa mugi mendua i rudika tzeko. Aldendu ahala , jende anda nak gero eta forma
l a usoagoak ditu. Kalea protesta-gune eta ertzainen kontrako borroka-gunea da.
Tes tu polifoni koa da , bunbuilo, pintada , ka rtel eta i rudien a rteko elka rri zketa . Baina ez
da go gainera tzen den lelorik, polifonikoa k di rela eta , zenbait tes tuinguruta n, pa rodiaz
edo i roniaz agertzen di relako. Hertzainaken Euskadi libre eta tropikala berez,
Euskadi libre eta sozialista ri erreplikan osatua beha r bes teko seriotasunez ha rtua
iza n da , horrenbeste landa reen a rtean mikroa eskuraezina bihurtzeraino eta KAS
Al terna tiba ren aldeko alda rri kapena eda ri alkoholiko konbina tuen aldeko aldarri kapen
bi hurtuz.
Ibaezen komikian bezala, ez dago komuni tate-ba tza rreta rako lekuri k, ezta
komuni ta teko presidenteri k ere, komuni ta terik gabeko komuni ta tea delako (Vliz
2009). Hotel Euskadi k pa rlamentu eta kabineteen ai ta ren etxea ren porrota islatzen du
eta , gainera , Iba ezen komi kian apenas ta rteri k duen kaleari ta rtea zabaltzen dio.
Ai ta rik gabeko etxea da, inork agintzen ez duelako, lege ba ka rra lelo poli foniko eta
pa rodikoak dira.

H ERTZA INAK , 1 9 85
Hala ere, Zaramak bere era ginkortasun sinbolikoa deuseztatu nahi badu ere, ai ta ren
etxeak zutik di rau. Bere baitan sakil hil tzailea da go, a gian hori xe da aita rekiko
hurbilena den fi gura . Antzekoa zen Hertzainak urte berean kanta tzen zuen Hil ezazu
aita (Hertzainak 1985). Bertan, familia osoa hil tzen duen aita a geri da , honela
kondentsatzen ditu i rudi, usain eta egitekoak kantuaren bukaeran:
Bolbora usaina, odola parketan / hil ezazu aita, hil ezazu bertan / ez baduzu
hiltzen, hila zaude / ez baduzu hiltzen, hilko zaitu berak (Hertza inak 1985)
Ga briel Villota eta Joseba Gabilondok mano a mano duten elka rrizketan ka ntu hau
jorra tzen dute euskal kultura ren libido hilkorra ren eredu gisa. Senz de Vi guera ren
oha r ba tzuk gainera tu ditut lehen: ai ta ren etxea beti ikus ten da kanpotik, barrutik
hutsik ikusiko litza teke, hortik Ares tiren poemak eskema neoli tiko-masokista
aktualizatu egi ten duela . Hertzainaken ai ta, ordea , ai ta domes tikoa da probabl y
Euskalduna as tillerotan borrokatu eta gero rezi klatu ezin i zan zena eta, beraz,
254

4. Kapitulua. Aktualizazioak: topika, fonika eta melodika

psikotiko dagoena eskena toki neoli tikoti k posti ndus ti ralera era problema tikoan pasa
delako, moderni tatetik postmoderni ta tera . Horrega tik da alkoholikoa eta desastre
hutsa. Hala ere, Hertzainaken inkontziente politikoa ai ta rena ren berdin-berdi na da
eta , bera z, aita hiltzeko saiakera guztiak porrotera kondena tuta daude. Aita
neolitikoa ren buelta nahi dute, horrega tik a kabatu nahi dute ai ta psikotikoa rekin
(Vi l lota Toyos eta Gabilondo 2004).
Zentzu horreta n, Hertzainakeko kideak di ra psikotiko daudenak, aita ren etxea ren
interpelazio a rra kasta tsutik abiatuta bi zi di relako. Ka ntuan ametsa eta esna-aldia
na hastuta ageri dira, psikosiaren sintomak gogora ekarriz:
Bapatean despertadoreak jotzen du / ta ohartzen naiz dena amets bat izan dela /
soilik amets bat, ez da ezer gertatu / zergatik orduan ezin dut lasaitu? /
Sukaldean jarraitzen dira oihuak, / bata mozkortia, besteak galduak / eta orduan
bost tiro entzuten dira / eta gero soilik ixistasuna. (Hertzainak 1985)
Ai ta kalera tu beha rra dago edo sakil hiltzailetik ihes egin. Hertzainakek borroka
etxean duen bi ta rtean, Zaramak kalean ematen du. Ai ta Hotel Euskadiko binetako
lehen planoan ageri den ertzaina i zan li teke, txapela buruan eta porra eskuan. Kalean
ematen da ai ta ren etxea ren ordezka riekin, Ertzaintza sortu berriarekin, borroka . Bi
urte bera ndua go a terako zuten kantu ba tean Zaramak konfrontazio horren i zaera
a tseginga rria a gertzen zen. La runba t gauean, perts ona ezberdinek eta arra zoi
ezberdi nenga tik di tuzte bihotzak sutan Athleti cen pa rtidutik da toz ba tzuk, bes teak
eda ten a ri di ra Al de Zaha rrea n eta bes tek manifa ra doaz guztiek ba t egi ten dute
polizia ren erasoaldiaren aurrean, orduan bihotzak inoi z baino gehiago daude sutan
(Za ra ma 1987). Haserre eta pozik daudelako daude sutan, libido berbera da go
ma rtxa n.

Azken

ba tean,

binetakoa

jolasa,

i raba zlerik

ez

duena ,

kaleko

konfrontazioa rekin ba t egi ten duela di rudi , benetako jokoa, hil ala bizikoa, ETAri
da goki on bi ta rtean (Zulaika 1988, 169185). Euskal kul tura erradikala jolas horren
i nguruan bateratzen da.
Aurreko a talaren bukaeran, ai ta ren etxea ri torneloa k zentzu-a tseginak (jouis-sense)
aktiba tzen ba zi tuen, oraingoan kaleko nagusitasuna uka dakieken polizien kontra ko
konfrontazioa da atsegina (jouissance) pizten duena.

255

4.1.4.

GERNIKA, 50 URTE

Gernikako bonba rda ketak 50 urte bete zi tuenean ai ta ren etxearen errepi ka ugari
agertuko zi ren. Chillidak bonba rdaketa ren bikti men oroimenez diseinatu zuen
eskul turati k a biatuko nai z, ja rraian euskal nazionalismoaren baitan ai ta ren etxea ren
inguruan eman zen kontrobertsia a ztertzeko. Ondoren, egun haietan aita ren etxea ren
gainean egindako aktualizazioak aztertuko ditu, lehen aztertutako hi ruga rren eragile
ba ti ere errepara tzeko Eus kal Rock Erra dikalaren ondoti k sortutako mugi mendua ,
ha i n zuzen ere.

C HIL LIDA, 1 988

Ja rraian aztertuko dudan bezala, Gerni kako bonba rdaketa ren 50. urteurrenean
diseina tuta , 1988an Chillidak Gure aitaren etxea eskul tura koka tu zuen Gerni kako
Ba kea ren museoaren pa rkean. Eskul tura hormigoi z osatua da go, bi nora bidetan doan
horma ba t osa tzen du, erdialdean 45 bat gra duko erpin leundua rekin. Erpin borobildu
horretan horma zulatua ageri da, horma bitan bana tuz gero ba ta norabide ba tean,
bes tea bes tean honetan biak ba tean bihurtzen di rela esan daiteke. Biak ba t izan
li tezke, behealdean elka rrekin angelu borobildua osatzen dutelako eta garroak
luza tzen di zkietelako el ka rri, goialdean ezker eta eskuin hormeta ko ga rroek ba t egi ten
dute, bi a rku osatuz. Beheko eta goiko arkuek alderantzizko formak di tuzte i xte
prozesuan baleude bezala .

Ezkerraldetik ga rro berri ba t sortzen a ri da , egi tura

berdintsua rekin: behetik gora ki ribildua eta eskuinerantz luza tzen da, beste
horma rekin topa tu nahian. Beste aldean, alderantzizko nora bidean, goi tik beherantz
ki ribildua eta gero eskuinera ntz luza tzen da . Bi hormek ba t egingo dutela di rudi ,
elka rren a rtean ehuntzen di ren egi tura erri zoma tiko ba ten moduan (Deleuze eta
Gua tta ri 2002, 515516). Hala ere, bien a rteko ta rteak leiho ba t i rudi katzen du,
zeinetan eskultura ren ba rruti k bis ta zeha rka tu dai tekeen. Ezker eta eskuin hegietan,
goiko aldean, horma bien jaiotza i zan dai tekeen egi tura dago, ki ribil moduko hasiera
ba t, egi tura ren sorrera balitz bezala . Izan daiteke berta tik bi hegiak jaio izana eta
elka rri ehuntzean horma kurbatu baten forma ha rtzea . Joera simetrikoa dauka zentzu
horretan, elka r ehuntzean antzerako joerak agertuko bali tuzke bezala. Goialdean ere bi
ga rroen a rras toa k ageri di ra, a rkuen bi aldeetan. Honela , erlaitzak eskul tura ren
inda rren agortzea islatzen du: ez da gorantz gehiago ha ziko: a rkuak beherantz begira

256

4. Kapitulua. Aktualizazioak: topika, fonika eta melodika

daude leihoa ri i txi tura bila tu nahian eta ga rroen lauki zuzenak beherantz begi ra daude,
ez dute bi garro-amen garaiera gainditzeko joerarik agertzen.
Irudia 16. Gure aitaren etxea, Eduardo Chillida, 1988

Iturria: (Chillida 2015)

Hurbiletik begi ratuta, ga rroek elka r ehundu duten hormetan lerro zuzenak ageri dira ,
forma buka tu eta egonkortuak lerro zuzenen pa tua balute bezala , beraz lauki zuzenen
ma rka k i garri daitezke azala ukituz.
Pa rkearen sarrera biak ha rriz eginda ko ibilbide ba tekin da ude konekta tuta eta biek
zuzentzen dute obra ren ba rrurantz. Ha rrizko ibilbidea obra ren baitako panorama
bihurtzen da , hormen a rteko lurra ha rri z estaliz. Honela , eskultura ba rrutik ikus
dai teke. Eta begiak leihoa ren bes taldera zuzendu, bes telako arbolek estal tzen duten
Gernikako a rbolerantz. Berta ra zuzendua egon behar zuen. Baina zerga tik ez da a rbola
ikusten? Ezi n zi tekeen aurrerago koka tu panora ma osotua egon zedin ala horrek,
segurtasun a rrazoienga tik, Juntetxeko hesia zabal tzen duten momentuan baino ez du
ikusgai utziko? Leihoak eskaintzen digun ikuspegia esteti ka politiko baten baitan
sa rtuta dago. Bere mugak ere badi tu: a rbola eta eraikin sakra tu batekiko dis tantzia
mi nimoa gorde beharra.
Hormen edo horma ren a rtean eta atzerantz, beste obra txi kiago bat dago. Eskul tura
ezberdi na i zanda ere, osotasuna ren ba rruan eskul tura diskretu gisa interpreta dai teke.
Burdin gorri -ugerra z da go egina, ka rra tu formako zutabe ba t da , zutik. Goiko aldean,

257

zutabea ren aldeeta tik hanka biko bi egi tura al txa tzen di ra . Ba ta , zutik ha zten bada ere,
angelu zuzen batean okertu egiten da kanpora ntz, une horretan bi hankek ba t egi ten
dute a rku ba t osatuz. Bes tea, zutik a geri da , bes tea ren bertsio okertu gabea osatuz.
Erdi a ldean, beste hanka biko a rku horizontala irteten zaio azken honi.
Bes tea ren hazkuntza eredua erri zoma tikoa ba zen, honako honena a rboreszentea
li tza teke. Enbor na gusiti k hazten da , berta tik ada rrak a tera tzen zai zkio eta ada r ba tetik,
bes te ada r bat. Arbola izan dai teke edo, hobeto esanda , etxea ren tamaina rekin
aldera tuta , ki mu ba t dela esan dai teke, handi tuko den a rbola . Etxeak ba besten du
hai zetik eta leihoak a rgi -izpiak pasatzen uzten dizkio hazten ja rrai dezan. Beraz,
a rbolaren kimua barruan ere badago.
Goi tik begi ra, ez da leihori k atzematen, egi tura kurbatu ba t da eskul tura osoa , kurba
baino erpina da goela di rudi , leihoaren gainean okertuta . Beraz, goi tik ikusi ta etxe
ba ten teilatua ren forma ha rtzen du. Zentzu horretan, ba rruko aldea bada i kuspegi
pri bilegiatuarena, obra ikus ten a ri dena , teilatua ren bai tan dago gordeta . Honela,
egitura errizoma tikoa n ehuntzen den joera leundua teilatua ren hegien a rteko egi tura
zorrotza bihurtu da. Ka npotik beraz, egitura zurruneko teilatua da etxea.
Aldi berean, etxea gezia ere i zan dai teke, bere erpina Gernika ko a rbolarantz zuzentzen
duena . Indizea ere bada , Gerni kako a rbola ren sinbologia rekin ba t, subi ranotasun
pol itikoaren gunera zuzentzen duena.
Bi alde di tu, baina dena k da toz ba t erdigune za bal ba tean, Gure aitaren etxea i tuna ere
bada . Chillidak Berlinen Alemaniako batasunean bi aldeen a rteko adiskidetza islatzeko
obra egin zuen, Berlin hain zuzen ere (Chillida 2002, Berlin). Honetan ere bi
norabideeta tik da tozen zutabeen ga rroek topo egi ten dute. Bi zutabea k berei zita
badaude i zaera ezberdineko bi Alemaniak antzekoak di ra eta haien ga rroek elka r
uki tzen dute erdialdean. Di ferente baina antzekoen a rteko adiskidetzea biak norabide
desberdinetan ba t egi ten

dute

puntu

perpendikula rrean. Eskul tura

honen

berezi tasunean gera tu ba rik, Gure aitaren etxearekin aldera dai teke: ba tetik, norabide
bi ko aldeek ba t egi ten dute, adiskidetzen di ra ; bes tetik, Gernikan egitura zurrunagoa
osa tu dute el ka rren a rteko ehuntze horretan eta ba ta eta bes tea ren a rteko mugak
des agertu dira etxearen antzina, Berlinen batasunaren hasiera baino ez denean.

258

4. Kapitulua. Aktualizazioak: topika, fonika eta melodika

Hemen ere kontraktualismo liberala isla liteke. Bien a rteko i tuna i zan li teke etxea eta
koroaren a rtekoa70. Baina aldi berean bi i turburu badaude ere, ga rroak elka r ehuntzen
di ra , horiek elementu a maigabeak di ra , elka r ehuntze horretan egitura zurruna osa tu
dutenak. Erri zoma tikoa iza ki, ga rroa k apenas tra ta li tezke elementu diskretu gisa,
sus traien modura heda tzen di ra alde ba tera zein bes tera . Belaunaldiak izan litezke eta
ga rroetako irtenak norbanakoak. Nolanahi ere, horma ehunduz osatua dugu etxea.

Irudia 17. Berlin, Eduardo Chillida, 2002

Iturria: (Chillida, 2005)

Etxe buka tu gabea ere bada , oraindik ere garroak mugimenduan baita ude, elka r
besa rka tzen. Etxea ez da etxe i txia, i zaera amaigabeko horma z osa tuta , leiho ba t uzten
du ta rtean. Etxe i ragazkorra da, bere i zaera ez osotuari esker.

70

Koroaren eta euskal gizartearen itun gisa definitzen zituen Anasagastik foruak, gero

karlistaden ondoko egoeran, gerra zibilean eta franksimoan barneratuko zen Euzko Alderdi
Jeltzalearen 90 urteko iragana azaltzeko. Nire aitaren etxea defendituko dut poema errezitatuz
bukatu zuen, nahiz eta poeta haien alderdikoa ez izan, bere alderdiaren historia laburbiltzen
zuelako.
259

Etxeak a rbola ren kimua ernatzen du bere bai tan eta , aldi berean, Gernikako a rbola ren
ikuspegia erra zten dizkiote bere leihoek ba rruan sa rtzen di ren bisi ta riei. Gerni kako
Juntetxean ere Gerni kako Arbola ren ezkurreta tik a tera tzen dira kimu berriak, ba tzuk
opa ri gisa eskaintzen di ra bidaia ofizialetan, haietako ba t Gernikako Arbola bihurtuko
da inoiz. Honela, Arbola ren inguruan familia oso ba t ere bada go. XIV. mendeko Aita
Ha ri tza izan zen inoiz, bere semea ren egurra oraindik ere da go ikus gai Ha ritz
Za ha rraeta haren semeetako ba t da egun landa tuta koa . Ezkurra k erna tzen badi tuzte
ere dena k omen di ra maskulinoak. Edozelan ere, han fa milia oso ba t dago Hari tz nagusi
ba ten inguruan, hura ordezteko prest. Gerni kako Arbola ba t ba karra da baina asko
di ra , aldi berean. Gure aitaren etxeak ere bere burdinazko haritza du barruan gordeta.
Luxi o Uga rteren a rabera (1996, 5657), obra honetan etxea, herria (Pas) eta aitaren
a rteko baliokidetza sinboliko ba t ga ra tzen da . Etxeak, euskal kul tura ko balio gorenak,
fa milia du bere baitan, zentzu horreta n, aitaren etxearen herrialde osoa sinboliza tzeko
ba l io du.
Goi tik ikusita , bisita ria zein burdina zko ha ri tza, etxea ren babesean da go. Hormek/ak
teilatu ba t osatzen dutelako goi tik begi ra. Beraz, egi tura i txia i zan daiteke goiti k begira ,
urrunekoa reki ko babesa eskaintzen du, horma rik gabeko teilatu iza nik. Bes tetik, gezia
ere ba da eta herri -subiranotasunaren esparrura zuzendu a razten du begirada.
Gure ni reren ordez erabiltzen du. Artis tak sinbolo kolektibo eta ba tera tua era tu
na hi du fa milia nazionalistaren batasuna hain zuzen (Mndez 1995, 209).

G ERNIKA, 1 9 87
Chillida ren eskul tura Eusko Jaurla ri tzak, Bizkaiko Foru Aldundiak eta Gerni kako Udalak
Gernikako bonba rdaketen 50. urteurrena ren gainean antola tutako ja rdueren ba rruan
koka tu zen. Ospaki zunean kontrobertsia egon zen, nazionalismo tradizionalaren eta
nazionalismo erradikalaren a rtean eta kontrobertsia ha rk bete-betean ha rrapa tu zuen
aipa tutako eskul tura . Lourdes Mndezek sakon jorra tu du kontrobertsia hau eta zelan
zenbait artelana honen erdigunean kokatu ziren (Mndez 1995).
Ba tetik, nazionalismo erradikalak Gernika 1937-1987. Gernika, bakearen eta euskal
herriaren eta munduko herri guztien subiranotasunaren sinboloa izenburupean hainba t
ja rduera antolatu zituen. Bes teak bes te, Pi cassoren Guernica eka rtzeko eta

260

4. Kapitulua. Aktualizazioak: topika, fonika eta melodika

frankismoa ren a rtxi boeta ra sa rbidea eduki tzeko eskaera egi ten zuten. Horreta rako,
Ba kearen Museoaren i nguruan kateatuko zi ren.
Bes tetik, nazionalismo tradizionalak esangura z beteko duen obra berri ba t egiteko
enka rgua egin zuen, herri menderakaitz baten sinbolo gisa . Horreta rako, Chillidak Gure
aitaren etxea egi ngo zuen.
Bonba rdaketek 50. urte betetzen dituela, konfronta zio poli tikoa da go honen gainean,
biek komunean dute obra bien balio a rtis tikoa rekiko indi ferentzia (1995, 205). Hala
ere, Mndezen a rabera , bi taldeek hi ruga rren a rtelan ba t aha ztu egingo dute,
Ares ti ren Nire aitaren etxea hain zuzen ere, zentzu eta esanahien produkzio-sa re ba ten
erdi gunean da goena alegia. Poema honen bai tako bi posizio nagusi ha ragi tuko dute
biek ala biek. Poemaren polisemia ren bertutez, bi posizioak errekluta tzeko gaitasuna
du. Hala ere, 60. hama rkadan Aresti k etxea ren exis tentzia ren eta hura defenda tu
beha r zelako kontzientzia zabaldu bazuen ere, 1988a n Chillida eta bes telakoen aburuz,
etxe hori egon ba zegoen eta , bera z, ez zuen lehen bezala defenda tu beha rrik,
di ktadura bukatuta, Euskal herriak (Pays basque) baduelako bere Espainia r es ta tuak
a i tortutako autonomia propioa:
Nahiz eta bi obrek etxearen metafora erabili, euskal instituzio politikoei ez
zaizkie 1960 eta 1970ean Arestiren poemak pizten zituen energia sinbolikoen
hautaketa komeni. Aktore instituzionalek zei n haien aukera politikoak
besarkatzen dituzten guztiek ez dute poemaren efikazia si nbolikorik piztu
nahi, haientzako aitaren etxea defendatzeko behar diren armak erregimen
demokratiko baten barruan ez di relako diktadura frankistaren barruan erabili
zitezkeen berberak.

Kontrara

ere,

Chillidaren Gure Aitaren Etxeak

interpretaziorako aukeraz betetako esparru semantiko batez hornitzen du,

zeinak liturgiagile instituzionalak eta Chillidak berak ere () zentzu
bakarrean orientatzen saiatuko duten: bakearena eta borroka armatuaren
bukaerarena. Euskal herriaren mitoa, hi storia eta tradizioak hartzaileei hitz
egin nahi diete artistak bere eskulturaren inguruan ehundutako diskurtsoaren
bidez. (1995, 208) 71

71

Malgr le fait que les deux oevres font leur la mtaphore de letxe, les nergies

symboliques que le pome dAresti suscita dans les annes 1960 et 1970 ne convienent plus
261

Bera z, bi na zionalismo moduek pa rteka tzen dute Nire aitaren etxea espa zio sinboliko
gisa . Zentzu honetan, batzuk berrinterpretazioa ex novo produzitzeko interesa dute,
eta bera z, Chillida ri eska tzen diote energia sinboliko berriak bidera tzeko eskultura egin
dezan. Bes teek, ordea , 1960-1970. urteeta ko edo oraindik luzeagoko egoera ren
histeresia paira tzen dutela esan dai teke eta Nire aitaren etxea zentzu li teralean
defendatuko lukete, gerra zibilean zeha r pinta tu zen Guernica koadroa eka rtzea ere
eska tuz. Hala ere, azken hau ez da interpreta zio zaha rretan a gortzen, testuinguru
berri ra eka rtzen dute a rtelana : gerra zibileko eta ziur aski , Biga rren Mundu Gerra ko
sa rraskien sinbolo zen koadroa Gerni ka ra eka rtzeko alda rrika tuta Guernica Gernikara
lelo mami tsua , ha ren jabegoa duen Madrilgo gobernua rekin talka egitera da rama
eta hortik gerra zibileko biktima eta borreroen na zio-diferentzien inguruan lerra tu eta
frankismoa ren jarraipena ren inguruko ezta baida pi ztu egi ten du. Esan beha r da ,
Guernicaren Euskal Herri ra tzea alda rrika tzea ez zela iza n nazionalismo erradikalarena
soilik, nazionalismo tradizionalak honakoa ere eska tu zuen askotan, ba tik ba t
Guggenheimenen erakutsi ta inbertsioa berreskura tuko zukeen amu gisa (Zulaika 1997,
257261). Hala ere, bietan a rtelana ren interpretazio diferente sama rrak ageri dira ,
hantustea k biak: na zioa rteko giza eskubideen urra keta zi rkui tuko geraleku gisa
Aus chwi tz, Robben Island edo na zioa rteko museoeta ko a rtelanen zi rkui tuko geraleku
gi s a Louvre, MOMA.
Gure ai taren e txe aren ga ineko norgehia goka si nboli koa , ba ina , ez da honekin
a gortuko. Eus ko Legebil tza rra k ETAren kontra eta ba kea ren al de dei tuko zuen
ma ni fes ta zi oa n 1989ko ma rtxoa ren 18a n Bakearen al de orain eta beti lelopean,
Chill ida k bere es kul turako bozetoeta ko ba t la gako zuen deia ldia ren logo gisa .
Gogoa n eduki di tza gun Chilli da k bera k i ns ti tuzi o berrieta ra ko eta mugi mendu
aux choix politiques des institutions basques. Les acteurs intitutionnels et tous ceux qui
pousent leurs choix politiques ne veulent pas de lefficacit symbolique du pome car pour
eux les armes quil faut utiliser pour dfendre la maison du pre sous un rgime
dmocratique ne sont pas les mmes que celles que lon pouvait employer sous la dictadura
franquiste. Par contre, le Gure Aitaren Etxea de Chillida leur fournit un champ smantique
charg de possibilits dinterprtation que les officiants institutionnels et Chillida () vont
essayer dorienter dans un seul sens: celui dela paix et de labandon de la lutte arme. Le
mythe, lhistoire et la tradition du peuple basque vont parler aux rcepteurs travers le
discours que lartiste tisse autour de sa sculpture.
262

4. Kapitulua. Aktualizazioak: topika, fonika eta melodika

s ozialeta ra ko egi n zi tuen l ogotipo anda na : Euskal Herri ko Unibertsi ta tea rena ,
Ges toras Pro-Amnis tiena , e.a . Honakoa bes te ba t, ba kea ren al de eta ETAren
kontra l erra tzen dena (Uga rte 1996, 122).
Ezker abertzaletik ikono honi GAL, dispertsioa eta , orokorrean, errepresioaren ikonoak
kontra jarriko zitzaizkion (1995, 210).

Irudia 18. Gure aitaren etxearen bozetoaren bi erabilpen

Iturria: (Mndez 1995)

Mndezen interpretazioren a rabera , Nire aitaren etxea poema isildua i zan den espazio
sinbolikoa pa rteka tua i zan bada , kasu honetan etxea meha txa tzen duten otsoak
sa rtzen di tuzte ma rkoan. Bozetoa es tal tzen duen orria eta aldi berean Nire aitaren
etxearen es pazioa desagertzear murrizten duen mehatxua da.
Mani festa zioa abiatzen denean, bozetoa izango da bere atzean lagunak lerra tuko
di tuena. Kasu honetan, bi dimentsioeta ko Gure aitaren etxea mani festa zioan dabilenak
iza ngo di ra , ordezka ri ins ti tuzionalak buru, horma mugikorra era mango dute Bilboko
ka l eetatik.
Oha r hauen os tean 1987ko api rileko gertaereta ra buel tatu gintezke, bonbardaketa ren
urteurrena ren inguruan antolatutako ja rduera . Ospakizun hauei dagokionez, Ba tzorde
Ofi ziala eta Herri -Ba tzordea berei ztuko ditut, bes te terminoen faltan hauxe delako
elka rri errekonozi tzeko era biltzen di tuzten kategoriak nazionalismo tradizional eta

263

erradikalaren bereizketa analogoa litza teke. Espazioa eta denbora pa rtekatzen di tuzte
bi ba tzordeen ospa kizunek. Gainera , bes te hainbat gertaerekin ba t egingo zuten
os pakizunek, bertan aitaren etxearen a ktualizazioak a ztertzeko a ukera emanez:
-

Korri ka 5. Hendaiatik irtengo zen 12an, igandean, Bilbora heltzeko.

As te

Santu

eta

oporrak,

13tik

17ra , Herri-Ba tzordeak

antola tutako

kontzertuekin bat egiten dute, i gandeko Aberri Egunean bukaera emanez.

-

Aberri eguna, api rila ren 19an. Herri-Ba tzordeak ere pa rte ha rtu zuen, bestelako
el karteekin batera Herri Batasunak ere bertan ospatuko zuen Aberri Eguna.

Bonba rdaketa ren urteurrena , api rila ren 26an. As te horretan zeha r bi
ba tzordeek hamaika ja rduera antola tu zituzten Herri -Ba tzordeak denak
Gernikan egingo zi tuen, Batzorde Ofi zialak Bilboko Erakus ta zokan ere ja rduera
ba tzuk egin zituen bitartean.

A GIRREBALTZATEGI, 1 987
Aktualizazioen a rtean, kronologi koki lehena Paulo Agi rrebal tza tegik Eginen ida tzi tako
Gernikaren errima i ri tzi-a rtikulua da , bertan Korrika 5.a ren i ga roaldia bonbardaketa ren
urteurrena rekin uzta rtzen zuen, horreta ra ko aita ren etxea ren tropoa erabil ga rria
s uertatuko zitzaion:
1937ko apirilaren 26 hartan erautsi zituzten goitik behera bonbez Gernikako
etxeak: Euskal Herriaren hiri sakratua Gure aitaren etxea! Ez zuten, ordea,
arbola sakratua lurreratzerik izan: Euskararen eta euskal kulturaren arbola
Eman ta zabal zazu munduan frutua. (Agi rrebaltzategi 1987)
Ja rraian bi i rudi kontra ja rriko zituen: bateti k, a rbola, euska ra , eta bes tetik, ai ta ren
etxea . Arbolaren metafora ri eutsiz, nahi z eta frankismoak sustraieta tik erauzten saiatu,
zutik i raun zuen a rbolak, ahulduta ba zen ere bi zi rik i raun zuen. Horri esker, a rbola ren
s us trai eta itzalak mantendu zuen zutik aitaren etxea:
Gernika da Euskal Herriaren berreraikuntzaren sinboloa: Gure aitaren etxearena.
Baina ez dago euskal etxea berreraikitzerik euskal arbola sendotu gabe.
264

4. Kapitulua. Aktualizazioak: topika, fonika eta melodika

Arbolaren sustraia, berriz, euskara da. Ez dago Herria berreraikitzerik hizkuntza

berreskuratu gabe. (Agi rrebaltzategi 1987)
Arbolari esker, bera z, mantendu zen zutik aita ren etxea . Nahiz eta a rbola euska ra eta
euskal kul tura dela adierazi , ez du guztiz a rgi tzen aita ren etxeak zer ordezka tzen ote
duen. Esanahi ezberdinekin era biltzen du, ai ta ren etxea aska tu beha rreko x ba t balitz
honako balio hauek ha rtu ahalko lituzke: Gernika ko juntetxea , a rbolak bi zigaia eta
i tzala eskaintzen dion hori , herria, Gernikako hi ria , e.a . Bera z, euskal a rbolak ai ta ren
etxea zutik i rauna razten badu ere, ezin dugu aita ren etxea ordezka litzakeen elementu
guzti ak bere gain har ditzakeen beste metaforarik topatu.
Bera z, ai ta ren etxea ez bada bes te modu ba tean defini tzen ez den objektu ba t da
ai taren etxea , hori bai , euska ra edo euskal kultura a rbolaren menpekoa da . Ai ta ren
etxea ri tornelo di ferenteak jantzi di tzakeen aitzindari iluna li tza teke, ha u da ,
errepiketan agertu i zanaga tik desenmaska ratu ezin litezkeen elementu heterogeneo
edota informea k (Deleuze 1968, 429430; Zizek 2006, 101103). Ez du den hori
azal tzen, ez da biluzten, edo bes te era ba tera esanda , ez du adierazten duen osotasun
hori i rudi katzeko bes telako biderik topa tzen. Haren izaera ezkutua , ha ren jantzia , da
balio sinbolikoa eskaintzen dioena : aitaren etxea da da txezki on hi tzak edo bes telako
hi tz posible gehien mobiliza litzakeena , kuali tatibo zein kuanti ta tiboki. Maila
kualita tiboan, ezkuta tzen duen jantzia den neurrian, i rudikaezina den objektu
ezkutua ri erreferentzia egi ten diolako eta, beraz, ha re desiraga rria goa den objektu
ba ti . Maila kuantita tiboan, formulazio i txiak sortzea ri uko egi tean, a fektu ani tza goak
pi ztu di tza keelako. Gainera , aita ren etxea ordezten duen objektu ezkutu edo jantzia
bes te objektu baten menpeko bihurtzean a rbola, euska ra intriga berria sortzen du:
objektu na gusia konkista tuz gero objektu menpekoa era biluzian ikustekoa . Hurrengo
a ta lerako esanguratsua i zango den formulazio bat ere a gertuko du norabide horretan:
Esan beharra dago argi eta garbi egun hauetan: Ez dago aitaren etxea
defenditzerik, amaren hizkuntza zaindu gabe. Ez dago Gernikako hiririk,
Gernikako arbolarik gabe. (Agirrebaltzategi 1987)
Organikoa eta inorgani koa , defentsa eta zaintza , maskulinoa eta femeninoa , ai ta ren
etxea eta ama ren hizkuntza . Honela , aita ren etxea renganako a txi kimendua ama ren
hi zkuntza rekiko bihurtu nahi du. Dimentsio pragma tiko batek mugi mendu hori

265

erra zten du, hizkuntza ri i zaera konkretua goa eman dakiokeen neurria n. Defentsa baino
euska ra ri zaintza da gokio, honela ai taren etxea ren anta gonis ta Bes tea euska ra ren
antagonis ta bilakatu lezake. Baina bes telako manda tua da, defentsa ren manda tuak
beti eska tzen du Bestea rekiko mobiliza tzea , zaintzaren manda tuan Bestea k lausotzeko
joera nabarmenagoa mantenduko duen bitartean.

Z A RA KONDEGUY, 1 987
As te bete ondoren, Deia egunka rian a rgi ta ratutako zutabean, Gernikatik Gernikara
sekzioan Aitaren etxea i zenburua reki n sina tuko zuen Za rakondeguyk euska raz,
ida tziaren zati handiena ga ztelaniaz ida tzi ta ba zegoen ere. Api rila ren 24a zeka rren
gogora , honekin bukatuz etzanean jatorriz gaztelaniaz zegoena:
Aita, zer egin duzu? Ezintasunaren aurrean negarra. Gurdiak aurrera egiten zuen
ezezagunerantz. Atzean geratzen zen aitaren etxea. Orain ez du nork defendatu. Esku
biluziek ez dute ezertarako balio arma intolerantearen aldean. Makina hegalariei sua
intsuflatzen die heriotzaren Jainkoak. Umeak ez du ezer ulertzen. Eta amets egiten du. Nire
aitaren etxea defendituko dut. ( Za ra kondeguy 1987)72
Egun ha rtako hainba t i rudi daka rtza gogora . Bonba rdaketan ai tak ihes egi ten du
gurdian, etxea, aita ren etxea , a tzean utzi ta. Umeak ez daki nora , baina badoaz, ezin
diote egoera ri aurre egin eta , poeman ez bezala, inda rgabeak di ra intolerantea ren
a rmaren aldean, bonba rdaketen aldean. Inoi z buel tatuko da ai ta ren etxea eta
defendituko du, ames ten du umeak. Tes tuan ez da urterik ageri , egunka ri baten gisan
has ten da , Api rilak 24. Baina bonba rdaketa ren urteurrena 26an i zango zen, gerra
zi bileko gertaera berbera k gogoan di tuela badi rudi ere. Egun horretan bertan, 1987an,
hegazkinek loreak bonba rda tu zi tuzten Gernika ren gainetik (Deia 1987a ). Noski ,
kontrako sinboloak di ra bonbak eta loreak, gerra ri dagokionez. Baina bonbardaketa ren
urteurrena ospatzeko modu horrek eszeni fika tu egi ten den aspektu trauma tiko ba t
a di erazten du.

72

Aita, zer egin duzu? Llanto frente a la impotencia. El carro avanza hacia lo desconocido.

Atrs queda la casa del padre. Ya no hay quien la defienda. De nada valen las manos desnudas
frente al arma intolerante. El Dios de la muerte insufla fuego a las mquinas voladoras. El nio
no entiende nada. Y suea. Nire aitaren etxe defendituko dut.
266

4. Kapitulua. Aktualizazioak: topika, fonika eta melodika

Ba tetik, sinboliza tzeko zailtasunak di rela eta , trauma errepikan bi zi da . Arti kula tzeko
zail tasunaga tik, memoriak kale egiten du i ragan eta oraina ren arteko trantsizioa
egitera koan, trauma ren afektuak orainera eka rri z. Bes tetik, ekintza honen bi tartez
bi ktimek sufri tu bide zuten sa rraskia distantzia seguruan performa tu egiten da . Ba tean
zein bestean, egoera traumati koa ren kausa a gertu edo era gi ten da , baina bere i zaera
ez kaltega rria adierazi z: loreak di ra ez bonbak zerutik erortzen di renak. Da ta ren
errepika urtea ren ba riazi oarekin gertaera ren errepika kontrolatuaren analogoa da .
Egun eta aste ha rtan bonba rdaketa, era ba tean zein bes tean, es zenifika tu zuten
ja rduera k egin zi ren: Gernika opera , Gernika 37-87 antzerkia eta loreen bonba rdaketa
di ra adiera zpenik a rgienak. Za rakondeguyren tes tuan memoria fikziozkoa i zan ala ez
eta s entimenduak nahastuta a geri dira, tra umari dagokion bezala.

R IBERO , 1 988
Hilabete ba tzuk aurrera go, komiki ba tek poema eka rriko zuen gogora berri ro ere.
Na hiz eta hurrengo urtean publikatua i zan, pentsa liteke 1987ko api ril horrek bere
era gina eduki zuela. Eus kalduntze eta alfabeta tzea erra zteko sortuta ko Habe Komik
aldizka rian a gertu zen (Guereu 2009), komi kiek testua eta i rudia nahas teko duten
gai tasuna gati k erabilga rria suerta tu beha r zuen ikas teko. 1988ko 31. zenbakian,
Ri berok Nire aitaren etxea defendituko dut (1988) poemako bertsoei binetak
i rudika tuko zizkien. Izenburuak lehen bertsoa rekin bat egi ten du eta handi k aurrera ,
fusildun guda riak aurkeztuko di ra aita ren etxea defendatuko duten subjektu gisa.
Bonba rdaketa ba t ere ta rteka tzen da , ai taren etxea defendi tuko dut, emakume
ba tek umetxoa besoetan da rama n bi ta rtean, babes bila. Babesa bonba rda tua i zan zen
merka tu-plaza ko a rkua izan li teke. Irudiak defentsa ren eta sakri fizioa ren hierarkia ba t
osa tzen du: hega zkinak a tzeko aldean a geri di ren bi ta rtean, emakumeak (ama ) umea
da ra ma bere a urretik eta guda ri bat hega zkinen eta emakumea ren a rtean gera tuko da .
Ja rraian da torrena gerra kontaki zuna i zan daiteke, guztiak di ra fusilak da ra matza ten
gi zonezko guda riak borrokan erori z doazenak. Ri torneloa rekin buka tuko du poemak,
baina ni re ai ta ren etxea k / i raunen du / zutik, erori tako gorpuetako ba t. Ondoren,
Gerni kako Juntetxeetako irudia. Testu barik, Arbola eta Juntetxeak zutik i rauten dute.
Ja rraian eta trantsizio ba rik, Laua xeta ren Azken oyua poema, gerra ha rtako beste
ka pitulu ba ten berri emanez, zeinetan poeta , euzko guda rosteko ofi ziala, fusilatua izan
zen. Poema horrek bere azken unea kontatuko zuen.

267

C HIL LIDA, 1 987

Hi ruga rren kasua lehen a ztertutako Chillidaren eskul tura bera ri dagokio, baina
oraingoan eskul tura osoa eraiki aurretik urteurreneko progra ma ren baitan erakusgai
egon zen ma keta ren inguruko ja rduerei . Ohi zko erri tuala ren bita rtez, i za ra ba ten
azpian zegoen maketa desestaliko zuten, hilabete ba tzuren ondoren koka tuko zen
es kulturaren atariko. Honela mintzatu zi tzaien Chillida kazetariei:
Aitaren etxea izan nahi du. Munduan gure tokia den espazio hori adierazi, arbola
herriarekiko. Zeozer du etxeaz eta itsasontziaz, haritzera aurrera egiten duen
branka baten moduan. Absidearen ardatza, bitakora kokatuta egongo litzatekeen
tokian, bake, askatasun, tolerantzia proposamena dago. (Edua rdo Chillida i n
Ga rba ti 1987)73
Bera z, ai ta ren etxea i tsasontzi ere iza n dai teke, a rbolari zuzentzen den neurrian.
Oraingoan ere, ai taren etxea ren noranzkoa k arbolera hel tzeko bita rteka ri bihurtzen
du, bera z honen menpeko.

L ERTXUNDI, 1 987
Ai ta ren etxea errepika tzen ez badu ere, kasu honetan bere predi katua eka rri zuen
Mi guel Angel Lertxundi eskul torea k, urteurren bera ospa tzeko eskul tura Gerni kako
Udalari es kaini zionean. Zutik dirau etxeak (Deia 1987c) izena emango zion, poema ren
bukaera profetikoa ren ma terializa zioa egiazta tuz: baina ni re ai ta ren etxeak / i raunen
du / zutik, i raganeko etorkizuna orainaldi bihurtzen du. Ba tetik, Ares ti ren poema
i raganean koka tzea ren a riketa logikoa beha r du. Bestetik, ai ta ren etxean enfasia ipini
ordez, ai ta desplaza tu eta etxea ren ekintzan bertan ipintzen du enfasia, zutik dirauela
alegia . Are gehiago, subjektua perpausa ren bukaeran i pintzean, ekintza bera
azpima rra tu egiten du, honela predika tua da inda rtua a geri dena . Azken ba tean, bere
asmoa bonba rdaketa ren aspektu posi tiboa a gerian jartzea zela esango zuen, hau da ,
eus kaldunen i raunkortasuna eta garaipena (1987c).

73

Quiere ser la casa del padre. Expresar ese espacio que es nuestro sitio en el mundo, el rbol

en relacin con el pas. Tiene algo de casa y de barco, como una proa que avanza hacia el
roble. Y en el eje del bside, donde estara colocada la bitcora, una propuesta de paz, de
libertad, de tolerancia.
268

4. Kapitulua. Aktualizazioak: topika, fonika eta melodika

Proposamena Udalak balora zezan aurkeztua i zan zen, baina ez di rudi ona rtua izan
zeni k, ez baitut obraren bestelako erreferentziarik topatu.

K ORTA TU, 1 987

Egun horietan Kortatu tal deak Amnistia ren Aldeko Ba tzordeei sos tengua emateko
singlea aurkeztu zuen, Gernika 37-87 (Korta tu 1987). Bertan, i zen bereko kantua atera
zuten Herri -Ba tzordearen leloa bere eginez Gernika, bakearen eta euskal herriaren
eta munduko herri guztien subiranotasunaren sinboloa. Gernika ko bonba rdaketa tik
abia tuta , herrien subi ranotasuna urra tu duten gerra eta sa rraskiei egiten die
erreferentzia Palestina , Soweto, bonba a tomi koa Ja rraian ekingo zion berri ro
Gerni kako orainaldiko egoerari:
Gernika errea, bonbaketatua / haritz zaharrak zutik dirau, / nahiz eta usteltzen egon /
gaur, paktu faltsuen ikusle / Gernika, gure buruan! (1987)
Oraingoan ez da etxea zuti k di rauena , a rbola bai zik. Bonba rda ketatik bi zi rik a tera zen
a rbola da zuti k di rauena eta , hala ere, ustel tze bidean dago espekta kulu poli tikoa ez
duelako gus tuko, Chillidaren eskul tura ko leihotik ikus daitekeena ote da , nolabait,
tra i zionatua izan dena?

A ITA REN ETXEAREN IRAKURKETA SINTOMATIKOAK: P UNKIEN ITZULERA

Aktualizazioak a ztertu ostean, hauek ingura tu zituzten gerta kaerei erreferentzia egingo
diet. Gernikan bi aldeen a rteko ga ta zka a rgia egon zen, aita ren etxea ren i ra kurketa
sintomati koak azalera tzen zi renean. Ga tazka honetan pa rte ha rtu zuten eragile
na gusiak, itxi tura ren ba t ema tea rren, Gernikako Udala, Amnistia ren Aldeko
Ba tzordeak, punkiak, Gerni kako auzota rrak, Alka tea, jeltzaleak, ertzainak, e.a . di ra .
Ga ta zka horietan Ba tzorde Ofiziala eta Herri -Ba tzordea aurrez a urre kokatuko ba zi ren
ere, komeniga rria da bi gata zka -gune bereiztea , biak ga tazka bera ren adierazpide huts
gisa kokatu ordez. Nolabait i zendatzea rren, ba tetik Gernikako Juntetxean suerta tukoa
dugu eta bestea Gernikako kaleetan zehar emandakoa.
Lourdes Mndezen analisitik ondo uler dai teke Gernika ko Juntetxean suerta tuko
ga ta zka . Bi gertaereti k abiatuko naiz. Bateti k, urteurrena ren bezperan, HerriBa tzordeak anai tasun-ekintza ba t egin nahi i zan zuen euskal eta alemaniar herria ren

269

a rtean, Arbola Zaha rra ren inguruan. Baina ja rduera bertan behera utzi beha r izan
zuten, honako irakurketa hau eginez:
Eman zaigun azalpena sinbolo hori [Gernikako Arbola] erakundeek soilik
erabiltzekoa dela eta atera dugun ondorioa berandu hel gintezen itxi zizkigutela
ateak, nahiz eta publikoari zabalik zegoen ordutegiaren baitan izan. (Deia
1987b) 74
Hurrengo egunean, urteurren egunean alegia , Amnistia ren Aldeko Batzordeak
Juntetxeeta ra berta ra tu zi ren berri ro ba rrutia i ngura tuz, amnistia alda rrika tu zuten,
ordezka ri ins tituzionalei Lehenda karia , Ahaldun Nagusia, Alka tea eta hainba t
gonbidaturi sa rbidea oztopa tuz. Une horretan is tiluak sortu zi ren, sa rbidea
oztopatzen zituztenen eta EGIko kideen zein ertzainen a rtean. Euskal Kul tura
Erradikaletik ai ta ren etxea ri egozten zitzaion bertsua egotziko zieten hauek ba rruti
s a kratuari, espazio i txia dela, espektakulu i nstituzionalera mugatua.
Hala ere, Euskal Rock Erradikala ren a talean a ztertuta koa gehiago gertura tuko litza teke
Gernikako kaleetan zeha r gerta tutakoeki n. Aberri Eguna ren aurreko egunetan, Aste
Sa ntuko oporrekin batera , musika -jaialdia antolatu zuen Herri -Ba tzordeak Gernikan.
La runba t ha rtan, Deia egunkariak gi zarte sekzioa ri honako ti tular honekin emango zion
hasiera : Gernika / Ga zte-uholde ba tek is tiluak sortzen di tu hi ribilduan75 (Muro eta
Za balgogeaskoa 1987), Alka tea ren adiera zpenak eta bi a rga zkiekin batera . Punki
ka tegoria sozialarekin ba t letozken ga zte talde ba t a geri zi ren goiko a rgazkian, kresta ,
ka ndadu eta larruzko jakekin. Behean, kanpain dendaz josi tako zelaia. Prentsaurrekoan
Alka teak Herri -Ba tzordea ri lepora tzen zion gerta tutakoa ren erantzukizuna , gertaerak
honela kalifikatuz:
guri gustatzen zaigun moduko Ostegun Santu eta Ostiral Santuak nahi zituen
Gernikako Udalak, ez genuen rockik nahi egun hauetarako, gurekin bat ez

74

La explicacin que se nos ha dado es que ese smbolo slo puede ser utilizado por las

instituciones y la conclusin que hemos sacado es que cerraron las puertas precisamente para
que llegramos tarde, pese a ser horas de apertura al pblico.
75

Gernika / Una avalancha de jvenes provoca incidentes en la villa

270

4. Kapitulua. Aktualizazioak: topika, fonika eta melodika

datorrelako, eta are gutxiago, jente honek antolatu duen ezorduetan. (Muro eta
Za balgogeaskoa 1987; Egi n 1987a )76

Irudia 19. Deia egunkariko gizarte ataleko zatia, 1987

Iturria: (Muro eta Zabalgogeaskoa 1987)

Are gehiago, Alka teak Herri -Batzordea ri Gernikako herria ren gogoa suntsi tzeko
boronda tea lepora tzen zion, a rlo guztietan, auzokoen gogoan, herria ren ordenean,
polizia ren esku-ha rtzea beha rtzeko asmoa rekin. Lapurretak, zikinkeria, bandalismoa
iza n zi ren orduan gerta tuta koak. Herri -Batzordea ri egozten zi tzaion desi ra ba t da tor
Rock Erra dikalaren atalean aztertutako jolas libidoa rekin (ikus 4.1.3. Punk desafioa :
a i taren etxetikan alde egin, hil ezazu a ita, 246-256. orr.).
Herri-Ba tzordeak, ordea , gerta tuta koak Udalaren pa rte ha rtze eskasa ren zein ga rbiketa
zerbi tzuen greba ren ondorio i zan zela esango zuen. Bi egun ondoren, profezia bete
egingo zen eta poli zia Gernikan sa rtuko zen, berri ro ere istiluak (IC 1987). Honakoa
hedabideetan a gertu zen, baina bada Gerni kan zeuden auzoko zein bisita riei eragin
zien bes te dimentsio ba t ere. Irakurketa punkagoa egitea komeni da honen berri
76

el Ayuntamiento de Gernika quera un Jueves Santo y un Viernes Santo como a nosotros

nos gusta, no queramos rock para estos das porque no nos va, y adems, a las horas tan
intempestivas como esta gente lo ha organizado.
271

iza teko, politika k soziala rekiko duen menpekotasuna gaindi tuz, gertaera k era poli tiko
hutsean kodifika tzeak bes telako a fera eta ga tazkak ezkutatzeko joera duelako.
Kodi fikazio horretan, Batzorde Ofiziala zein Herri-Batzordea eroso mugitzen zi ren.
Alka teak bere kezka na gusia Os tegun eta Os ti ral Santuetan rock jaialdia antola tzea
ba zen, bereziki goizaldera a rte l uza tzen zen neurrian, hurrengo egunea n aurreikusi tako
ezbeha rra konfi rma tuko zen, gazte-uholdeak eka rri ta ko zikinkeria , bandalismoa
eta l apurretak a zaleratuko ziren.
Auzota r ba tek antzeko kezka zuen eta Egin egunka riari Zuzenda riari Gutuna hela razi
zi on istiluei emandako informazio tra taeraz kexu, Progresismoa ala probokazioa?
(El orza 1987) izenburupean. Berta n, proboka zioa Ertzaintza ri lepora tzen zion ti tularra
salatzen zuen (Egin 1987c), biolentzia punki eta automa rginatuen eskutik aspaldi
ha s i zela a rgudiatuz:
Biolentzia ez delako soilik fisikoa den horretan ulertu behar, morala ere izan
daitekeelako, eta hauxe da gustu onari eta sentsibilitateari erasotzen diona,
euskaldunok herri zibilizatu gisa dugun horri, langile apalenetik hasita enplegatu
administratiboraino, gazte kezkatu eta iraultzailetik jubilatu eta errentaduneraino,
ekitaldi horietan orotarikoak egon ziren, eta gainerako guztiek ikusi bezala
onartutako eta progresismoaren etiketa faltsua mantentzearren ezkutuan
defendatutako barrabaskeri andanak, maiz, gure sentimenturik pertsonalenak
gainezka eginda eta erasotuak izan ziren. (El orza 1987)77
Ga rai honetako punkien inguruko giza rte-eraikuntza ulertzeko, nahikoa da Bilboko
Udalak 1985a n As te Na gusian eman zien tra taerari errepa ra tzea (Detencion Punks
Bilbao Aste Nagusia 1985 2013), zeina k hi giene eta osasun publikoko problema gisa
77

Porque por violencia debe entenderse no slo la fsica sino tambin la moral y sta es la

que ataca el buen gusto y la sensibilidad que se supone tenemos los vascos como pueblo
civilizado, desde el ms humilde trabajador hasta el empleado administrativo, desde el joven
inquieto y revolucionario hasta el jubilado o el rentista, que de todo hubo en aquellos actos, y
que como todos los dems vimos, a veces, desbordados y atacados en nuestros ms ntimos
sentimientos personales por una serie de gamberradas toleradas y hasta soterradamente
defendidas por mantener una falsa etiqueta de progresismo.
272

4. Kapitulua. Aktualizazioak: topika, fonika eta melodika

tra ta tzen zi tuen. Gutuneko egile honek topi ka ha u erreproduzi tu baino ez du egiten, ez
soilik punkiei da gokionez, baita ja rrera punkia lepora tzen dien punkiak ez di ren
horiei ere, hauek kalifika tzeko ka tegoria sozial egoki rik topatzen ez badu ere. Honela,
punk espeziearen zi kinkeria eta ugerra salatzen di tu, baita kalean bertan galtzak
aska tzeko duten ohi tura sus traitua eta halako talde bat honda rtzan biluzik topa tu
i za na ere, bera familiarekin zegoen bitartean.
Aurreko a talean, Zaramaren Rock Erra dikalak kaleak ha rtu, morala suberti tu eta
za rata a tera alda rri katzen zuela gainera tu dut eta , a zken ba tean, hauexek dira
Alka tea ri zein auzota r honi gogaika rriak suerta tu zaizkienak. Zer da , bada , kalean txi z
egitea ez bada etxean egin beha rko litza tekeen hori ez dagokion lekuan egi tea?
Honakoa bota ziezaiekeen gutuna ren egileak. Berri ro ere, kalea da Euskal Rock
Erradikala ren tropo nagusia. Edo, a gian, lehengo Azagra ren i rudia eka rri ta , gaztetxea
da ga zteen etxea ga ztetxea , gure etxea , kalea ren tropoa rekin ba t egiten duen
es pazioa etxe bihurtua.
Gernikako auzota rra k Ra mn Zallok aurreko as tean a rgita ra tu zuen kolabora zioa ere
salatzen zuen, azken honek punkiak egi ten zuten horri kulutura -es ta tutua ema ten
bai tzion. Zallok, Gerni kako auzota r gisa LKIko buruza gi ere bazen honela erantzuten
zi on gutunari:
Gernika ez da berriro izango Gernika 87ren aurretik zen modukoa. Gernikako
gizartea bitan banandu da: iraganeko mito eta tradizioetan ainguratutako Gernika
eta kultura-forma ezberdinekin topatzeko zabalik dagoen Gernika. Batzuk
inbasioaren kontra oldartzen dira, sinboloen manipulazioaren kontra, Aste
Santuaren profanazioaren kontra,

gure

hildakoen errespeturik

gabeko

oroitzapenaren kontra. Autoritateek pentsaera hori islatu dute ulertezintasun,

zabor eta antolaketa-ostopoa altxatuz. (/) Beste Gernikak ongi etorria eman
dio gertaerari () Gernika zabalak ulertu du arbolak ez dituela gure asaben
askatasunak, eskubide historikoak soilik babesten, baizik eta gure autosuntsiketa
nuklearraren kontrako oihua ere babesten duela, berriari ongietorria, botererik
gabekoen matxinada, utopia herri eta bizitza proiektu gisa. (Za l lo 1987) 78

78

Gernika no ser lo que era antes del Gernika 87. La sociedad guerniquesa se ha divido entre

un Gernika anclado en los mitos del pasado y la tradicin, y un Gernika abierto al encuentro de
273

Bi Gernika horietan, auzota rren ba naketa Ba tzordeen banaketa ren analogoa litza teke.
Kul tura zabala eta i txia berei zten ditu, aita ren etxea rena asaben aska tasunak,
i raganeko mi to eta tradi zioak eta kalearena. Dikotomia hau bi Ba tzordeek eta
haien inguruan zeuden erakunde eta alderdiek i nda rtua izan zen: ba tek ordena
sortutako anabasa ri kontra ja rriko zion, besteak herri ta rra ofi zialari . Norabide berean
doa Herri-Batzordeak ospakizunen gainean egindako i rakurketa:
Mundu guztiak ikusi eta konparatu ahal izan du Gernikako 50. urteurrena
ospatzeko bi

moduen arteko alde handia. Ofizialak,

gortearena

eta

Lehendakariarena, harrera ofizialen Gernika, meza nagusia autoritateekin, opera

eta etiketa, Madrileko hiri-martirien kongresu baten atariko. Herritarra oso
bestelakoa izan da. Gernika eta bonbardaketaren 50. urteurrena milaka eta
milaka pertsonen topagune bihurtu dugu, munduko mugimendu progresi stekin
loturak sendotu ditugu, herritarren batasuna indartu dugu. Horixe izan da
Gernika,

Euskal

Herri

bizi

eta

egungoaren sinboloa,

bakearen eta

subiranotasunaren aldeko manifestazioa. (Egi n 1987b) 79

distintas formas de cultura. Unos claman contra la invasin, la manipulacin de los smbolos, la
profanacin de la Semana Santa, la irrespetuosa conmemoracin de nuestros muertos. Las
autoridades han reflejado esa mentalidad levantando barricadas de incomprensin, basura y
obstculos organizativos. (/) El otro Gernika ha saludado el acontecimiento () El Gernika
abierto ha entendido que el rbol no slo cobija nuestras ancestrales libertades, los derechos
histricos, sino tambin nuestro grito contra la autodestruccin nuclear, la bienvenida a lo
nuevo, la rebelin de los sin poder, la utopa como proyecto vital y popular.
79

Todo el mundo ha podido ver y comparar estos das la gran diferencia existente entre las

dos formas de conmemorar el 50 aniversario de Gernika. La oficial, la de la corte y el

Lehendakari ha mostrado una Gernika de recepciones, misa mayor con autoridades, pera y
etiqueta, preludio de un congreso de ciudades mrtires en Madrid. La popular ha sido otra
cosa muy diferente. Hemos convertido Gernika y el 50 aniversario del bombardeo, en un punto
de encuentro de miles y miles de personas, hemos fortalezido los lazos con todos los
movimientos progresistas del mundo, hemos reforzado la unidad popular. Gernika ha sido eso,
un smbolo vivo y actual de Euskal Herria, una manfiestacin por la paz y la soberana.
274

4. Kapitulua. Aktualizazioak: topika, fonika eta melodika

Di kotomia honen bi ta rtez, energia sinbolikoak lubakietako aldeetako batera

mobiliza tzea l ortzen da . Baina oker nengoke ai taren etxea ren defentsa aldeetako
ba teki n identi fika tuko banu. Eginen bereziki a gertu i zan di ra bi Gernika hauen gaineko
adierazpenak, zeinetan adierazpen erreala ren eta i txura zkoa ren a rtean bereizteko
joera egon den:
Bizitzak kalea menderatzen zuen, leherkorra eta desafiatzailea, barruan arbola bat
itotzen zen bitartean, etiketa jantzien protokoloak estutua, enkarguko lorezortak, ordenantzen zirkuluen koadraturak neurtutako pausuak, askatasunen
sehaska kaleko haizeekiko babesgune antiereo xume bihurtua, eztandetan loratu
egiten den porlanezko kalea, pozoindutako botere faltsu baten bakardadean
haritza usteltzen ari den bitartean. (Abi raneta 1987)80
1987ko api ril ha rtan ai taren etxea ren ri torneloa horren errepikakorra izan ba zen,
tes tuinguru horreta n afektuak erreklutatzeko gaitasuna zuelako da , edo txanpona ren
bes te aldetik: afektuen sintoma gisa ageri den formazio linguistikoa delako.
Ai ta ren etxea interpela zio baten abiapuntu gisa koka tzen bagenuen, energia sinboliko
horiek norabide ba tean ala bes tean mobiliza tzeak ba riazio batzuk eragingo zi tuen. 1)
Bonba rdaketa ren urteurrenean, aita ren etxea ira gan eta orainaldia ren a rteko
bi ta rteka ri gisa ageri da. Bere seme-alabak bere al tzoan bil tzen di tuen etxe gisa,
subjektu gisa . 2) Bonbardaketa Korri ka rekin lotuz gero, aita ren etxea a ma ren a rbolak
posible egi ten duen desio objetkua li tza teke. Ai ta ren etxeak defentsa eta sakri fizioa
eska tzen bazi tuen, ama ren etxeak zaintza eska tzen du, mendeko perpausa. 3) Ira unen
du zutik i ragan miti koa ren eraginkortasuna performa tu egi ten du predika tua ren
bi ta rtez. 4) Aita ren etxetik aldeetikoa , kalearen inguruan kronotopia berri ba t
era i kitzeko a smoz.

80

La vida avasallaba en la calle, explosiva y retadora, mientras dentro, un rbol se ahogaba,

abrumado por el protocolo de unos trajes de etiqueta, de unos ramos de flores de encargo, de
unos pasos medidos por la cuadratura del crculo de ordenanzas, para convertir la cuna de las
libertades en un simple refugio antiareo de los vientos de la calle, una calle cuyo cemente
florece en estallidos minetras el robles se pudre en la soledad de un falso poder envenenado.

275

4.1.5.

AMAREN SUA

Ai ta ren etxea bake eta esta tutu bidean interpreta tzeko joera ba zegoen ere, tes tua ren
li teraltasunak eta ja torrian datxekion diktadura tes tuinguruak eredu sakrifiziala
eka rtzen ja rrai tzen du. Euskaldunon Egunkariaren i txiera ren ondoti k euskalgintzan
eredu horri l otuta ja rrai tzen zuen es tra tegia politi koa ri aurre egin na hian, lokuzi oari
ba ri azioak egingo zizkien zenbaitek.

A M A REN SUA V S. A ITAREN ETXEA, 2 003

2003ko otsailaren 20a n, Auzitegi Na zionala ren aginduz, Euskaldunon Egunkaria i txi zen
eta berta ko hainba t a rduradun a txilotu zi tuzten, ETArekin lotura zutelakoan. Opera zio
berean, Ikastolen Elkartea, Argia as teka ria eta Jakin aldizka riarekin lotura zuten
dokumenta zioa a raka tu zi tuzten. Euskal Herriaren sektore zabal ba tean eta , bereziki ,
euskal gintza ren inguruan ziha rdutenen a rtean, eus ka rari egindako eraso gisa ulertu
zen opera zioa . Ez da ha rri tzekoa , kontutan ha rtuta Egunkariak eta Argia aldizka riak
euska ra zko ka zeta ritza espa rru a huleko produkzio eta erreprodukzio gune nagusiak
zi rela.
Itxiera ren egunean bertan, mobiliza zio uga ri egon zi ren Euskal Herriko herrietan.
Euska rekiko eraso gisa ulertu zen, di ktadura ga raiko aurreka riak gogora eka rtzen
zi tuena . Ez zen harri tzekoa Nire aitaren etxearen eguneraketa berri ro ere zi rkulazioan
ja rtzea, amorru edota, Jua risti ren i rakurketa rekin bat, melankolia-sentimenduen
erantzun gisa: aitaren etxea a rma z defenda tu beha rra zegoen, Espainia mehatxu iza ten
ja rra itzen zuen eta.
Ta rte horretan, ordea , bes telako i rakurketa zabaldu zen eta Jon Sa rasuak amaren sua
defendatu beharra z hi tz egin zuen: Ma rtin Ugalde auzipetutako euskal tzalearen
emaztea ren erantzuna i kusita (Es teban 2004, 76). Hurrengo egunean, Euskaldunon
Egunkariaren oinordekoa a gertu zen kioskoetan ale guztiak a gortuz. Joxerra Ga rziak
zutabe ha rtan esanda koa publikatu zuen, egun horretan bertan, eguneko albistea ren
gaineko i ri tzia sinatzeko (Ga rzia 2003a ; Ga rzia 2003b). Poema errezi ta tzen has ten zen,
ja rraian Egunkariaren egoitzan zela Gabriel Ares ti ren poema ezaguna ren a tal hori xe
burua n jira eta bira zuela pasa omen zuen goiza.
Nik ez dakit aitaren etxea jauregi izatea komeni zaigun, edo txabola xume bat aski
ote dugun elkarrekin bizitzeko. Horretan Jon Sarasuarekin nago, amaren sua
276

4. Kapitulua. Aktualizazioak: topika, fonika eta melodika

axola zait eta ez horrenbeste aitaren etxea. (/) Balizko euskal estatu independente
izan liteke aitaren etxea, akaso. Edo Ibarretxek proposatzen duen etxe adosatua.
Edo autonomia soileko txabolatxoa. Edozein etxek balio dit, amaren suari bizirik
eusteko balio baldin badu, behintzat. Eta, bestalde, jauregirik dotoreenak ere ez dit
balio bertan amaren sua pizteko modurik ez badago. Esan beharrik ere ez dago:
amaren sua euskaltasuna dela eta su horren erregaia, berriz, euskara bera. (2003b
Azpi marrak nireak dira)
Zenbai t berri tasun eskaintzen di tu i ra kurketa honek. Bateti k, aita ren etxea hainba t
modutan eraiki daitekeela diosku. Izan liteke jauregia, balizko i ndependentzia
Inperialaz a ri dela esango nuke, Azurmendi ren i rakurketa eka rri z (Azurmendi 2000,
129131). Izan liteke etxe adosatua Iba rretxeren gobernua k proposatzen zuen es ta tu
libre elka rtua . Izan li teke txabolatxoa, es tatutua alegia , norabide honetako aitaren
etxearen i nterpreta zio ugari agertu di ra kapi tulu honen hasieran. Oraingo honetan ez
da baserrieta z a ri , ezta eraikin modu ba tez. Euskal giza rte osoak autonomia,
federalismoa ala independentzia ka tegorietako batekin egingo luke. Bera z, ona rpen
za baleko eraikin mota ezberdinek gorde lezakete a ma ren sua bi zi rik. Ez dio hi ru
formuletako ba t hobesten. Bes tetik, Amaren suan babesteko balio diezaiokeena
aukeratzen du eta hori Aitaren etxearekiko independiente da . Ai ta ren etxea egi tura
ins ti tuzionala da bera z eta amaren sua euskaltasuna , euska ra ba tik ba t. Operazioa
amaren suaren kontra ko erasotza t ha rtuko du bera z, eta Nire aitaren etxea
poemarekin hasiera ematen bazion Amaren suaren bertsioarekin bukatuko du:
Bi gauza jakin beharko lukete, ordea. Bata, sorbaldik gabe, bularrik gabe,
Egunkaria eta Argia gabe uzten bagaituzte, arimarekin defendituko dugula
amaren sua. Eta bigarrena, sua ez dela gasolinaz itzaltzen ahal. (Ga rzia 2003b)
Oraingo honetan, aita ren etxea ama ren sua ren alde ba ztertu badu ere, antzeko pa tua
dauka : gasolinaz i tzal tzen saiatu badi ra , inoiz baino inda rtsua go egongo da sua ,
gasolina erre a rtean behi ntza t. Handi k bi egunera , Xabier Amuri za berts olariak
era ntzuna eman zion egunkari berean. Honela hasi zuen a rtikulua:
Geure aita-amen etxe defendatuko dugu. Moztuko dizkigute besoak, bularrak,
kenduko dizkigute aziendak, basoak baina geure aita-amen etxea defendatuko
dugu Kenduko dizkigute eskubideak, paperak, moztuko dizkigute giltzak,
277

frekuentziak baina geure aita-amen etxe defendatu egingo dugu. Kenduko

dizkigute zergak, moztuko digute mihia, baina hitzarekin defendatuko dugu
geure aita-amen etxea eta hitza euskara izango da eta gure aita-amen etxeak
iraunen du zutik (Amuriza 2003)
Ga rzia ri poema hura etorri ba zitzaion gogora itxialdia ren aurrean, Amuri za ri ba rruak
eska tu omen zion a rtikul ua honela hasteko. Zenbait aldaketa egin zi zkion poemari
baina , etxea gure aita-amena bihurtu da eta Aresti ri harmak, besoak, sorbalda, e.a
kentzen zizkioten horretan herria ri kendu ziezazkiokeena k izenda tzen di tu eta, aldi
berean, euska ra zko hitza gera tuko zaio. Aipa tzen dituen gorputz-ada rrak herria ren
ondasun kolektiboak di ra lehenengo perts onako pluralean gauza tzen di ra ekintzak:
ai taren etxea defenda tzen zuen gorputz indi biduala gorputz kolektibo bihurtuz. Zentzu
horreta n, i txierari dagokionez:
ez dela ETAren eta beronen inguru mugagabearen kontrako asalto bereiztua
bakarrik, etxe osoaren kontrako ofentsiba antolatua baizik. (Amuriza 2003)
Esaldiaren tonua n di rudi ETA etxearen egoilia rra dela eta oraingoan ETAren
ingurunea ri erasotu nahian etxe osoa erasotu dutela. Egunera tu duen etxeak baina,
inplika zio politi koak ditu bes te era gileei erantzuteko. Ba tetik, Eusko Jaurla ri tzari
ai taren etxea di rua ote duen galdetuko dio. Bes tetik, aita ren etxe unita rio honen
defentsa zelakoa i zan beha r duen gainera tuko du, kasu honetan Ga rziari erantzuna
ematen dio eta aurrerago a gertuko dudan moduan eus kalgintzaren bai tako talde
ba ten a dierazpenei:
Gure aitaren etxea era batuagoan defendatzen ez badugu zimenduak ere jango
dizkigute. Euskal Herriaren ahultasuna ez da defendatzeko indarrik edo gogorik
eza. Euskal Herriaren ahultasuna da askok, gehienek esango nuke, ez duela
ikusten defendatzen ari garen modua egokia, burutsua denik, irabazteko bidea
denik. Eta moduaren edo estrategien giltza, hemen eta munduan, sarritan
zoritxarrez bada ere, zuzendaritzen eta eragileen gidaritzetan dago. (Amuriza
2003)
Ondorio logi koa di rudi , aitaren etxea komunita te organiko gisa ha rtuta abangoa rdia
ba ti aitortzea honen gida ri tza eta Egunkariaren i txiera ren kontra dauden horiek
278

4. Kapitulua. Aktualizazioak: topika, fonika eta melodika

gi da ritza hori onartzea naturaltza t ha rtzea . Poetaren Ni-a giza rtea organi ko ba t
bihurtuta berri ro ere. Argi dago, gida ri tza ez dagokiola Ja urlari tza di ruzaleari , bai ordea
ezker abertzaleari . Aste bete lehena go aurkeztu zen Autodetermina ziorako Bilgunea
hauteskunde-pla taforma , Batasunaren ilegalizazioa ri i tzuri egiteko. Eta Amuriza
agertuko zen ilegaliza tua izango zen zerrenda ha rtan Bi zkaiko ahaldunerako hauta gai.
Zei n bestek, bada, eduki beharko l uke gidaritza?
Hi ru urte a rinago, ETAk Liza rra -Gara zin alderdi eta era gile subi ranistekin egindako
hi tza rmena ren ondotik etorri zen azken su-etena a purtu zuen, 1992 urtetik aurrera
inoi z baino erailketa gehia go egin zituen ETAk. Li za rra -Ga ra ziko nos talgiak, alderdia ren
ilegaliza ziorako meha txua , ETAren gehiegikeriak eta ba rne-haus turak Arala r urte
ha rtantxe aurkeztuko zen aurrenekoz hauteskundeeta ra ordura a rteko ma rkoa ren
a purketa eragin zuten.
Mehatxua eta aukera . Ordura a rteko joko a rauak meta morfosi prozesu ba tean
zeudela , poema ren energia sinbolikoek mi toa berreskura tu zezaketen. Nola
frankismoa ren gehiegikeriek aita ren etxea ren defentsan lerra tu zuen herria ,
Egunkariaren i txi erak indar horiexek iratzar zitzakeen.
Ga rziak eta Sa rasuak, ordea, sintoma berbera k soma tiza tuta , etxearen forma zurrun
eta maskulinoari sua ren leuna eta femeninoa kontra ja rtzen asma tu zuten. Hortik,
ortodoxia ren defenda tzaileek amaren sua bere pa re osaga rri ra buelta tzeko deia egin
i za na:
Guztiaren gainetik, Lizarrako akordio berri bat elikatzen zuen su mediatikoa
eraso dute. Eta, bide batez, gainerako guztia. Aitaren etxea eraso dute eta
horrekin amaren sua itzali dute, egun bereiztezinak direlako hain zuzen ere. ()
Soilik aitaren etxea defendatuz, botere politiko propioa, amaren sua haizatu
litezke eten gabe, euskal identitate-zeinuak.81 (Gara, otsailak 26) (Mario Zubiaga
in Mintegi 2003, 146)

81

Han atacado, sobre todo, la llama meditica que alimentaba la esperanza de un nuevo

acuerdo de Lizarra. Y, de paso, todo lo dems. Han atacado la casa del padre y con ello han
apagado el fuego de la madre, por la sencilla razn de que hoy por hoy son inseparables. (...)
279

Honela , a ma ren sua k ai ta ren etxea ren protesia beha rrezkoa du. Honelako deialdien
bi ta rtez, amaren sua eta aitaren etxearen a rteko eztabaida , ezker abertzalearen
es tra tegia rekin ba t da tozen eta ez da tozenen a rteko eztabaida bihurtzen da . Ezker
abertzaleko zenbait historikok berri ro ere ekin zioten gaia ri, euska ra ren defentsa
s ubiranotasunaren defentsarekin lotu nahian:
Aitaren etxea, amaren sua edota amamaren magala izanda ere, alferrik gabiltza
euskara bere hutsean defendatu nahian, bera bakarrik ez delako hizkuntza bizia
izango lurralderik gabe. Eta lurraldea librea ez bada, haren jabe ez izatea bezala
da, beraz subirotasuna, burujabetza dugu ezinbesteko helburu (Gara, martxoak
5). (Itziar Aizpurua eta Jokin Gorostidi in Mintegi 2003, 146)
Ez naiz eztabaida poli tiko hutsaz a ri , ziur nago biek lotura zuzena dutela orduko
gertaeren soma ti zazioa rekin. Bien eraginkortasun sinbolikoa poema ren botere
txa manistikoan datza , egoera bi zia poesia ren esperientzia tik pasa eta gero
interpretazio modu ba tean orienta liteke (Lvi -Stra uss 1996, 223): euskalgintza edota
na zio-askapena ren proiektua ren prisma tik ikus ten da gertaera , eterni ta tetik alegia,
a rima rekin defendituko dugula ama ren sua , geure ai ta-a men etxeak i raunen du
zuti k.
Hori bai , Chillidaren kasua ren antzera , interpretazio-modu hauek eus kal kul tura
espa rrua ren bai tan zeuden kontrobertsia ba ten baitan ulertu behar di ra . La runba t
horretan mani festa zio jendetsua egin zen Donos tian, Egunkariaren i txiera salatu eta
a txilotuen aska tasuna eska tzeko. Horren eta berta ko oihuen ha ri ra , Joxerra Ga rziak
bes te batzuekin batera Ikaskizunak a tera zi tuen. Jada , ez da aitaren etxerik edo
amaren surik aipa tzen, baina Amuri za ren moduko deialdiei erantzuna ema ten zi tzaien.
Betiko oportunistak ibili omen zi ren gerta tuta koaz bere kausa ra lerra tu nahian. Eta
haiek beren bidea ri ekin nahian: ETAren neurrigabekeriak esta tua rena k salatzen di ren
bes te salatzeko eskatzen zuten eta alderantziz (Lertxundi eta Gimenez Bech 2003).
Artikulu horren sina tzaileak Anjel Lertxundi, Jorge Gi menez, Berna rdo Atxa ga , Juan
Ga rzia , Joxerra Ga rzia , Inazio Muji ka, Iban Zaldua eta Pa txi Zubi za rreta i zan zi ren. Era
honetan, ama ren sua ren eztabaida eus kal kultura espa rruan afera poli tikoa zabalagoen
Slo defendiendo la casa del padre, el poder poltico propio, podr avivarse indefinidamente el
fuego de la madre, las seas de identidad vascas
280

4. Kapitulua. Aktualizazioak: topika, fonika eta melodika

gainean zegoen eztabaida baten berri ema ten di gu, Amuriza k betikoen gida ri tza eska tu
egiten duen horretan hain zuzen ere. Beti koen gida ri tza eta aita ren etxea ren defentsa
frankismoan egin zen modu berdintsuan, eus kal li teratura esparruak ETA-V.
As a nbladari zilegitasun 70. ha markada eskaintzen zitzaion bezala.82
Ikaskizunak a rti kulua ren sina tzaile gehientsuenek Ga rzia anaiek salbu bat egin
zuten a rinago El Pasen Egunkariaren i txiera ren kontrako a rtikulu ba t idatzi z (Zaldua
eta Zubiza rreta 2003), baina lehenago euren kapital intelektuala erabili zuten ETAren
aurkako agertzeko (Agi rre Arriaga et al . 2000), oraingo honetan bes te espa rruetako
euskal intelektual askorekin batera sinatuz Zubiza rreta zen orduan fal ta zen
taldekidea . Honek talde ba tera tu ba ten forma ema ten dio, euskal kul tura eta
politika ri buruzko i ri tzi ba tzuk pa rteka tuta , ezker abertzaleko zenbait postulaturekin
ba t ez etorriz.
Tes tuinguru zabalagoa n, aitaren etxea eta amaren suaren defentsa espa rru-dina miken
bai tan uler li teke. Euskalgintza berera eka rri nahi duen espa rru poli tikotik, euskera
bere hutsean defenda tzeko ezintasuna alda rrika tzen dute. Euska ra baldin ba zen
euskal kultura ren espa rrua ren a rlo baten identi tate-zeinu, euska ra k l urraldea, subjektu
subi ranoa edo etxea beha r duela esango dute eta beraz euska ra ren intelektualei ezker
abertzalearen poli tika rekin ba t egiteko deia luza tu. Eus kalgintza kul tura espa rruan
espa rru politikotik askatu na hian dauden hauen us tetan, os tera, eus kara ren eraso
horretan euren tesira bi hurtu nahi di tuzten oportunistak di ra bestea k. Euskal kul tura
es parruak bere independentzia eduki beharko luke, hauen i ritziz.
Ezta baida ha rta tik sortutako amaren suak bere ibilbidea ja rrai tuko du, ia beti ,
euskal gintza eta politika gintza ren a rteko ha rremanaz a ritzeko. Sa rasuak behin baino
gehiagotan erabiliko du euskalgintzan jorra tu beha rreko ildoaz a ri tzeko, proiektu
politikoa ren gainetik, euskal komuni ta tean lan egi teko deia eginez (Sa rasua 2003, 26
35). Joxerra Gartziak ere beste i noiz berreskuratuko ideia bera.

82

Honakoa tesiaren beste atal batean jorratu dut. Baina haustura hori 1985an agerikoa

egin zen Txillardegi eta Atxagaren artean, bi belaunaldien artean hain zuzen ere (Zaldua
2012, 8283).

281

Taula 1. Aitaren etxea eta amaren sua

Iturria: (Sarasua 2003)

Espa rruen arteko dinamika horretan eta meta forek di tuzten berezi tasunez baliatuz,
amaren suaren defendatzaileek hona ko ideiak erabiliko di tuzte aitaren etxearen kontra
berei zteko. Hala ere, diferentzien gaineti k, metafora honek a rbasoekin lotzen du
berdi n-berdin:
Sua da niri pasa didatena nire gurasoek, nire aurreko belaunaldiak niri sua pasa
dit. Neure helburu pertsonal, politiko, sozial nagusia su hori hurrengoei
baldintzetan pasatzea da. Hori da nik egin nahi dudana eta horretara nago.
(Sarasua 2003, 35)
Honetan ez da horren diferentea. Komeni da , Ma ri Luz Es tebanek, eztabaida honen
ha ri ra gainera tu zuen ideia ba t eka rtzea . Ba tetik gi zonen a rteko ezta baida izan zela
ba tik bat aitaren etxea eta amaren suaren a rtekoa, eta eme-sendotasun ba ten
idealiza zioa ri era ntzuten ziola. Bes tetik, bera k ema kumezkotasuna ri buruz egindako
lana rekin lotzen

du,

zeinetan ema kumeei

espi ri tual tasuna eta

gizonezkoei

ma terial tasuna egozten zaizkion. Berak jainkoa baino nahia go duelako Ala rdeko
soldadu i zan, alegia . Berez, herri ren batean halako erantzuna eman omen zion
emakume talde ba tek, gure ama ren etxea ren defentsa aldarri ka tuz, etxea
emakumeei ere da gokiola a zpima rra tzen zuten (Es teban 2004). Lehen a ztertuta koa ren
ildo bereti k uler dai teke honakoa, euskal kul tura ren izaera patria rkalak hezkuntza eta
zai ntza andereoaren i rudiari lotzen ba zuen (ikus 1.4.2. Euskalgintzako generoespezializazioa , 113-114. orr.), oraingoan ere amari da gokio sua ren zaintza , hi zkuntza
bera bi zi rik mantentzea. Eus kal kul turako eztabaida horretan, etxea ri dagokion
eztabaida politikoan, gi zona k gainera tu di ra berri ro ere, ema kume talde ba tek
eztabaida horretan pa rte ha rtzeko nahia panka rta xume ba tez adierazten zuen, Ga rzia
eta enparauek joko poetikoetarako egunkarietan tarte l uzeak zituzten bitartean.

282

4. Kapitulua. Aktualizazioak: topika, fonika eta melodika

OAK T IXERTAK , 2 012

Irudia 20. Amaren suaren arropa

Iturria: (Ibaez, d. g.)

Ama ren sua eztabaida honeta tik ha ratago iraun du, eta oraindik bizi da , euskal kulturako
freak gi roetan afektuak pizteko gaitasunarekin. Horren adibide da Ari tz Ibaezek (Ibaez,
d. g.), bere OAK Tixerten artean, ama ren sua testua rekin jertse beltza diseinatu izana.
Ga rdunak berotu eta sukaldearen erdigunea osatzen du. Gainerako diseinuek, guztiak
euskaraz, hi tz jokoekin Oso mongiedo Twitterreko @trinkotzaindia erabiltzaileak
ezagun bihurtu dituen aditz sintetiko faltsuekin #daflipat, #diserdit, e.a. OAK Ti xertaken
lengoaian sar daitekeen hizketa da beraz jertsea, euskaratik espazio porodun, ironiko eta
sakrilegoa eraikiz. Sasiaditz sintetikoak dira horren adibide. Gerra aurreko idazleek eta
gerra ondoko ga rbizaleek aditz sintetiko xelebreak erabiltzeko joera zuten, hauek
euskara ren romanizazioaren aurreko forma ja torrak zi relakoan, baina erderakadak
osatzeko erabiliak dira oraingoan. Erreferentzia jostalaria izateaz gain, euskal kul tura
esparrua ren patroi zilegiak ondo ezagutzen duen publiko baten berri ematen du. Beraz,
a maren suak baditu bere freakiak.

283

R ITORNELOAREN AKTUALIZAZIOAK, GORPUTZA A BIAP UNTU

Ai ta ren etxea ren ba riazioak aurkezteko Ga rzia zein Amuriza ren azalpena hi tzez hitz
ha rtuz gero, ri torneloa ren errepikak gorputz-ins tantzia du ja torri . Ga rziak Ares ti ren
poema eduki zuen buruan itxiera ren goi z osoan zeha r ji ra-bi ra ka, bere begiek ikusii rakurri eta bere bela rriek entzuten zutena ri memori za tutako erantzuna emanez
bezala, a besti i tsaskor baten gisan guztiz a rti kula tu ezin zuen erantzuna zen.
Artikulatzea lortzen duenean, hasierako nukleoa rekiko ba riazioak egin beha rko zizkion.
Ai ta ren etxeak ez du asetzen, ama ren suak bai zik, esperientzia era erosoan a rtikula tzea
ahalbidetzen di o honek hasierako a rti kulazioa ri lotutako zenbait ondorioeta ra jo
ba rik. Sa rasuak aurretik azalera tutako lokuzioa da . Antzeko prozesua suposa da kioke,
sabelean hausna rtzen. Noski , euska ra ren a fera modu berri tuetan aurkezteko
proiektua ri ere era ntzungo zion: poli tikoa ren pribilegioti k aska tu beha r zen behingoz
euska ra normalizatu ahal i za teko. Honela , datorkion ri torneloa konjuga tzeko gai da ,
baina poli tiza zio horri i tzuri eginez. Bertsola ri bikainaren gisan, ri torneloa ren erri tman
konjugatzen du adierazle berberera jo barik.
Deleuzek errepika k poetikoa ren bi forma berei zten di tu, errepikak zentzu ezberdinak
ha r ditzakeen hi tz baten zerbi tzura ipintzen duena, ba tetik, eta erri tma ren bi tartez
a l boko hitzen zerbitzura i pintzen duen hori, bestetik:
hitzak, zentzu bakarrean hartuta, albokoengan erakartzeko indarra du,
grabitazio miresgarria komunikatzen die, alboko hitzen batek bestearen lekukoa
hartu eta errepikapen zentrua bihurtu arte. (Del euze 1968, 51)83
Ha uxe da Sa rasuak zein Ga rziak egiten duten eragiketa , a zalpen berriak eska tzen
di tuen gertaera rekiko erantzun mnemikoa gaineratu ordez, aita ren etxeak inguruan
grabi tatzen di tuen alboko hi tzak ha rtzen di tuzte, erri tma bera duen baina adierazle
berria ren ingurua n eraiki den poema berria osa tuz. Pri ntzipi oz, kontrako adierazleak
ha rtzen dio lekukoa adiera zle zaha rra ri . Ama ren suak poema ren ri torneloa ren inda rra

83

la palabra, tomada en un solo sentido, ejerce sobre sus vecinas una fuerza de atraccin,

le comunica una prodigiosa gravitacin, hasta que una de las palabras contiguas releve a la
otra y se convierta, a su vez, en centro de repeticin.
284

4. Kapitulua. Aktualizazioak: topika, fonika eta melodika

bere horretan gordetzen du, desioa bes te inora bidera tzen du desioa ren egi tura bere
horreta n mantenduz.
Amuri za ere berts olaria da , baina bere era ntzuna , ordea , ba rruak eska tzen ziona zen.
Ez dauka t a rgi bi gorputz-opera zioen a rtean alde handi rik ote dagoen, baina hi tzez
hi tzeko interpretazioa ja rrai tuz zenbait aba rdura a tzeman li tezke. Ga rziari , gorputzak
a rtikula tuta ko erantzun mnemi koa blokea tzen zion buruak, horrega tik zuen poema
ji ra-bira ka, i rten ezinik. Amuri zak, ordea , erri tmak aldatzen di tu ri torneloa ren
zerbi tzuan: Aresti ren poema aktualizatu beha rra sortzen duen gertaera ren aurrean
eman beha rreko erantzuna Ares ti ren ga raiko era ntzun bera i za ten ja rrai tzen du.
Oraingoan etxea ama rena ere bada eta kolektiboagoa da lehen baino (gure aita -amen
etxea ), baina etxeak ja rraitzen du izaten defendatu behar den hori.

4.1.6.

PREKARIETATEAREN IRONIAK

Ai ta ren etxea ri torneloa zabaldu ahala, poema k zein aktualiza zio berriek mobiliza tzen
di tuzten energia sinbolikoak bi deratzeko saiakerak ikusi ahal i zan di ra , ai ta ren etxea ren
tropoa ordeztu dezaketen zenbait ri tornelo berri ren saiakera ere kalea, amaren sua.
Ja rraian a ztertuko di tuda n aktualizazioa k apalagoak di ra , umorezkoak, baina aurrekoen
zenbait aspektu a rgitzeko lagun dezakete.

M ORA U TA AGOTAK, 2 008

Morau ta Agotak Iparragirre eta Aresti autobide hertzean abes tian, autore bien poema
ezagunen ka ntu berri tuak egiten di tuzte. Ipa rra gi rrek Ara non diran bertsoan mendiak,
a rbasoen lurra k eta bela rdi gozoak nonahi i kus ten zituenean, ka ntu honen letrak haien
ga bezia adierazten du: Ez dauka t etxerik / Ez a rbasoen lurrik . Ja rraian eta honen
ondorioz honako Arestiren poema ekarriko zuten:
Horregatik / Nire aitaren autoa defendituko dut / Sikateriaren kontra /
Lukurreriaren kontra / Defenditu eginen dut nire aitaren autoa
Altzairuzko baratzak / Porlanaren aberrian / Autobide hertzea / Da egun nire
etxea / Ta kamioi batek hil zuen / Herenegun gure aita zena

285

Horregatik / Nire aitaren autoa defendituko dut / Legearen kontra / Otsoen

kontra / Defenditu eginen dut nire aitaren autoa. (Morau ta Agotak 2008)
Poema ren i rudi indartsuenak hartu eta etxea autoa rekin aldatzen dute. Etxerik gabe,
autoa baino ez zaio geratzen Ni-ari. Poema ren egi tura eta bertso nagusiak bere horretan
mantenduz, defendatuko duen hori aitaren etxearen ri torneloaren errepikan gauza tuko
dela aurrera tzen badu ere, etxea autoan bilakatzen da behin eta berri ro. Honela, etxearen
hutsa, okerra , sumatu egiten da, silaba berberekin osatutako autoa ageri den horietan.
Ja rraian Ara non diran bertsoan Iparragi rre lilura tzen di tuen horien kontrakoa ageri di ra
al tzairuzko ba ratzak, e.a .. Ez da paisaia idilikorik ageri, aita hil zuen errepideak, eta Niari
gera tu zaion onda re bakarra autoa da . Zaramaren kantua ere gogora daka r, honako
honetan Iparragirre eta Aresti autobide hertzean koka tzen baditu, autobidean haien
poema sedentario eta idilikoen hutsala adieraziz, Zaramak bidea era tu beha rra
adieraziko zuen, aitaren etxetik ihes egiteko bidea hain zuzen ere. Kalearen ordez,
oraingoan errepidea da tropo nagusia. Tonu umoretsuagoan, gizagaixoa da Ni-a , etxe
hi giezina auto mugikorra baino ez du, sustrairik gabeko etxean bizi da.

A L GORTAKO BATZOKIA 2 .0, 2 008

Norabide berean, etxebizi tza es kubidea ren aldeko mugimendua zabaldu zen ga raian,
ga zteen enplegua ren egoera salatzeko preka rietatea hitzetik hortzera zegoen unean,
i txura z Algorta ko Ba tzokian honako pintada hau a gertu zen (del Moral 2008).
Hurbiletik ikusi ta pintada ordenadorez egina dagoela ikus dai teke. Horretan guda zibila
gogora daka rren i rudi eta euska ra zko tes tua ri gaztelaniazko pinta da kontra ja rtzen
za i zkio.
Algortako ba tzokiak aspaldi tik eduki du Ni re aita ren etxea defenda tuko dut
tes tua ren inguruan i rudi katuko murala. Lehen ez zen sa rreran ageri , kaleari ema ten
zi on horma ba tean eginda ko muralean baizik. Bertan, poema rekin ba tera guda ri ba t
ageri zen ema zte eta haurra ri a gur esanez. Aurrerago mural hori kendu eta horren
ordez, a rgazkian ikus daitekeen ka rtela ipiniko zuten ba tzokiko a ta rian. Antzeko i rudia
da zaha rra reki ko: emazteak musu ema ten dio guda ra doan guda ria ri eta haurrak
besoti k hel tzen dio etxetik joan ez da din, ikurrina ba ten aurrean. Gerra zibileko une
sakrifi ziala agertzen du i rudiak, ziurrenik guda riak bizia eman zuen gudan eta
horregati k hura da eskura dagoen aita ren a zken i rudia . Ai ta ren etxea defenda tzera
doa, ema ztea eta haurra ri babesa ema ten dien etxea . Hurrengo belaunaldiari
286

4. Kapitulua. Aktualizazioak: topika, fonika eta melodika

zuzendutako mezua da , haurra ri , bali teke haurra i za tea Ni re ai ta ren etxea

defendatuko dut dioena , bere ai ta ren heriotza alferri k gal ez dadin eta bere semea l abek aitaren etxean bizitzen jarrai dezaten.

Irudia 21. Algortako batzokiko murala eta pintada

Iturria: (del Moral 2008)

Baina spraia ren antzera idatzi tako mezuak oso bestelako nora bidean mugia razten du
poemako lehen berts oa. Erantzun egi ten dio, etxea ri balio sinboliko guztiak erauziz eta
etxea ren ma terialita tera buelta tuz: hala beha rko zenuke, di tuzten prezioak izanda .
Bera z, elka rri zketa horretan etxea-sinboliko etxea-ma terial bihurtzen da. Zentzu
horretan, Euskal Autonomia Erkidegoan botere insti tuzional gehien zuen alderdiko
egoi tza ba tean, etxe sinbolikoak alde ba tera utzi eta etxe ma terialak defenda tzeko deia
luza tzen zion. Gainera , gaztelaniaz egiten dio, euska ra rekiko eraba t profanoa den
hi zkuntzan.

I RONIA K BOTATAKO AITAREN ETXEA

Seri o ha rtu dute aita ren etxea ren tropoa ha ren lepoti k ba rre egin ahal i zateko, ha ren
li teraltasunean. Ironiaren bi tartez lortzen dute ai ta ren etxea adierazle huts bihurtzea ,

287

aurka riaren ri torneloa ha rtu eta honen adierazlea ren hutsezko izaera a gertzen duen
tes tuingurua aldatzen dute (Ma rtnez de Al beniz 2003, 362-363). Lehenak, etxea ren
ordez autoa erabiliko du, errepidea ren tropoan koka tuz. Biga rrena k, poema ri erantzun
egi ngo dio balio s inboliko sakratua merkatu prezio profanoari kontrajarriz.
Biak a geriko zi ren etxebi zi tza ren burbuila zulatzen a ri zi ren unean, 2008an. Aresti k Jos
Luis Arrese Mi nistroak Otxa rkoa gan agindutako etxebi zi tza k salatuko ba zi tuen,
Minis tro horren leloa Propieta rioen herri ba t nahi dugu, ez proleta rioena
koka tuko zen Espainiako etxebi zitza -poli tika ren a ra zoa ren erdigunean (La Sexta
Col umna 2012). Ares tik berak poema hura ta rteka tuko zuen jauntxoen zinismoa
salatzeko orduan (ikus Gi zona ren alde, 181-186. orr.), oraingoan i ronia ren bi tartez
ai taren etxea adiera zle huts bihurtzen dute, aurretik aztertutako energia sinbolikoak
bidera tuko ez bali tu bezala , eta horrek salatzen du bere izaera biluzia . Hau da ,
ri torneloak ez luke ezer jantziko adierazle-ka tea tze huts bat baino. Horrek bihurtzen
di tu errepika hauek barregarri.

4.2. HARRIA
Bere poemez osatutako hi ru liburuetan harri eta herri hitzen antzekotasun foneti koak
erabili zi tuen Ares tik izenburuak osa tzeko: Harri eta herri, Euskal Harria eta Harrizko
herri hau (1964b; 1967a ; 1970a). Honela , ohi zkoa da hi ru liburuak Ares ti ren ha rriak
zein Ha rria ren zikl o gisa izendatuak i zatea . Ha rriaren erabilerak, herria rekiko
despla zamendu pa radi gma tikoa egi tea z gain, des zifra tu litekeen eni gma gisa joka tua
iza n da , li tera tura esparruan eta , ba tik bat, Aresti ren poetika a ztertu di tuztenen
a rtean. Hauek litera tura unibertsalean zein euskal kultura ren bai tan koka tzen di ren
hi zketa -ekintzetako ja torrietati k errepi katzen den hitza dela gaineratzen dute,
Ares ti ren poetika ren genealogiarekin batera , ha rria rekin esan nahi zuen horren
a rras toa ren bila . Horreki n ba tera , Aresti ren liburuen berra rgi talpenen a zalean zeozer
i rudika tzeko beha rra ren aurrean, ha rriak i rakurketa horiei ja rrai tuz i rudika tu dira ,
i nprimaketa teknikak eta liburuen merkatua s ofistikatu egin den neurrian.
Arantzazuko santutegia rekin duten lotura gaineratu da maiz. Otei za mi togilearen
saiakera esteti koa ren lehengaia edo produktua i zan li tezke, Harri eta herrin hari
eskaini tako poema luzea gogora eka rri z baina hainbes te bi der ikusi di tut ha ren
288

4. Kapitulua. Aktualizazioak: topika, fonika eta melodika

ha rriak, / ha ren apos toluak, / () ka mino gaitz horretako bazterretan / erori rik
(1964b, 112) baina bai ta Otei zak i rinspi ra tu omen zuen Arantzazuko ingurugi ro bera
ere, ka reha rri zko euskal mendiek ere Ha rria , / edonundikan / ha rria (1964b, 82).
Ha rri Aroa zen, hain zuzen, Ba randia ren ikerketetan a tzeman zitekeen eus kaldunen
urrezko a roa (Anjel Lertxundi in Uribe, Lertxundi , eta Alberdi 2014). Luis Ha ranburuk
pres ta tu zuen Harria bilduman, Harri eta herri Chillidaren eskul tura batekin i rudika tzen
ba zuen ere, gainerakoak i rudika tzeko Ha rri Aroa ri legozkiokeen ha rri labra tueta ra jo
zuen.

Irudia 22. Harria bildumako azalak, Luis Haranburu, 1979-1983

Iturriak: (Aresti 1983; 1979a; 1979b)

1986an Susa a rgi taletxeak Ares ti ren obra guztiak a rgi ta ratzeko hi ru a rtis tek i rudika tu
zi tuzten Aresti ren ha rriak. Harri eta herriren a zalean Otei zak Ares ti ren omenez egin
zuen eskul tura hilarria irudika tu zuten. Euskal Harrian Agus tin Iba rrolak liburura ko
pres ta tutako gra batuez gain, ha rri -ukabil formako a rbola egingo zuen a zalerako.
Harrizko herri haun, os tera , Edua rdo Chillidak Aresti ri eskaini zi on hilarri ra joko zuten.
Edi zio horretan pilatutako i rudikapenen kapi tal sinbolikoa k Ares ti ren poesia eskultural a n bihurtzen dute.

289

Irudia 23. Arestiren literatur lanen harrien azalak, Susa, 1986

Iturriak: (Aresti 1986g; 1986d; 1986h)

Ka rmelo Landa k (1999) Milia Lasturkoren eresian topa tu zuen analogia zeruti k erori
ga beko ha rria (Ares ti 1967a , 29) eta Iausi da cerurean a rria, / aurqui tu dau Las tur-en
torre ba rria (Ezezaguna XV-XVI). Harri eta herriko Apur dezagun katea poeman ere,
ha l akoa topa daiteke: Zutik dator harria (Aresti 1964b, 50).
Ares ti ren itzulpenen arras toa ja rraitu i zan da bere unibertso poetikoaren zenbait i rudi
ulertzeko asmoz, horien a rtean T.S. Elioten era gina na barmenduz (J. Jua ris ti 1983;
Arkotxa 1993, 8495; Aldekoa 1998). Anjel Lertxundik Aresti k berak i tzuli zi tuen Four
quartetseko (1943) ha rri zaha rrei erreferentzia egi ten zien, eraiki n berri ba t jasotzeko
Ares ti ren i tzulpenean: Ha rri aha rra edi fici o berri ra co, egur aha rra su berrieta rako
(Eliot 1983). Era analogoan Ares tiren poetikan ha rri zaha rra rekin, hi zkuntza
za ha rra rekin eraikin berria osa tu nahia zegoen (Anjel Lertxundi in Uri be, Lertxundi ,
eta Al berdi 2014), etxearen eta harriaren arteko l otura a gertuz:
Ni bizi naizen exea / hain da zaharra / Euskal mendietako / lehendabiziko
harriaz / zen labratu (1967b, 38)

290

4. Kapitulua. Aktualizazioak: topika, fonika eta melodika

Irudia 24. Euskal Harriaren liburuko azala, Orain, 1995

Iturria: (Aresti 1995)

Hizkuntzalaritzan estrukturalismoa nagusitzen joan zen neurrian, etxea eta etxea osatzen
zuten harri zaharraren arteko konexioa errazagoa zen. Hibai ugaria poeman aztertu bezala
(ikus Euska ra kla roa , 135-137. orr), ibai ugariak labratuko zukeen euskal harria. 1995ean
Egin egunkariarekin batera oparitu zi tuzten Euskal Harriaren birrargitalpeneko azalek halako
harrien i rudiak eskaintzen dituzte (Aresti 1995). Ha rri borobilduak, urak leunduak baleude
bezala, Hibai ugariak leunduak hain zuzen ere. Gainerako liburuetako azalekin alderatuta,
ha uxe da koloretsuena, harriak pluralean irudikatzen dituen bakarra.
Juaristik Harri eta herri izenburuan ETAri egindako erreferentzia kripitikoa atzematen du.
Zutik da, hain zuzen ere, ETAren aldizkaria eta Nire aitaren etxea poemako azken hi tza.
Izenburuan eta lokailuak ETA erakundeari lehen erreferentzia bat eman ziezaiokeen.
Ha rria gogorra eta erresistentea, garaiko poesia antifrankistan ohizkoa zen metafora zen
Raimon eta Celso Emilio Ferreiro aipatzen ditu eta arma ere izan zitekeen. Honela,
sintagma osoa, slogan edo konsigna ia telegrafiko bezala uler dezakegu: Harri eta herrin,
harria-erresistentzia, eta akronimoa, eta herria bera. Ildo horretatik, Euskal Harria euskal
erresistentzia litzateke. Harrizko herri hau, Miguel Hernndezen Vascos de piedra blindadari
erreferentzia eginez, herri gerra ren teoria marxistek eta ETAren bilakaerak bat egi ten dute
izenburuekin: aurrena, harria eta herria bananduta daude, eta lokailuak bien arteko lotura
osatzen du; jarraian, euskal erresistentzia hasten da, Euskal Harria, Txabi Etxebarrietaren
heriotza rekin batera, bertan ETA aipatzen du hutsunen bita rtez, edo ausentzien bita rtez
291

eta , bukatzeko, harriak eta herriak bat egin dute, Burgosko epaiketarekin batera. Aresti,
ETAren intelektual orgainkoa ez bazen ere, sinpatia handiz ikusi zuela erakundearen sorrera
eta bilakaera (Jon Juaristi in J. Juaristi, Landa, eta Alberdi 2014).
Ka rmelo Landak (Ka rmelo Landa in J. Jua ris ti , Landa , eta Al berdi 2014) ha rria ren
espa rru semantiko berberean dauden metaforetati k interpreta tzeko ta rtea zabaltzen
du, Onda rroan (1960) emanda ko hi tzaldia zein Euskal Harria poema abiapuntu: mailua
herri loka rtu ba ten kontzientzia kolpa tu eta i ra tza tzeko tresna gisa ja rduten duen
bi ta rtean, euskal burgesiak ha rria jan egi ten duen i togina da. Honetan ere, ha rria
ka npo erasoekiko erresistentzia gisa uler daiteke.

Irudia 25. Harri eta herriren liburuaren azala, Susa, 2008

Iturria: (Aresti 2008)

Susa a rgitaletxeak 2008an egin zuen berra rgi talpenean (Ares ti 2008), Harri eta herriri
i rudi ba t egoki tu nahiean, mailua ipiniko zuen azalean eta kontra zalean liburuko
poema laburra baino ez zuten agertuko, beste publizi ta te-kakorik beha r ez balu bezala:
Esanen dute / hau / poesia / eztela , / baina nik / esanen diet / poesia / mailu ba t
dela . Koldo Iza gi rreren hi tzaurrean Sa rasolaren mailu guztiak poesia di ra , baina ez
poesia guztiak mailu bertsoa eka rriko zuen gogora , ja rraian a geriko mailuaren i zaera
292

4. Kapitulua. Aktualizazioak: topika, fonika eta melodika

obrerista

eta

as tintze

i raultzailearen

interpreta zioa ri

euskal

poesiaren

a utonkontzientziaren sinbolo izaera gaineratuz (Izagirre 2008, 1415).

Ha rria enigmak i nterpreta zio berrien beha rra eska tzen du etengabe, Harrien zikloaren
ga koa desenmaskara tzeko saiakerak ha rriak esan na hi duen horreta ra bidera tzen di ren
neurrian, Ares ti ren harria ren errepi kak berma tzen dituzte, hauek testu berriekiko
ha rremanetan koka tuz: li tera tura unibertsala, euskal kul tura eta poli tika edota
Ares ti ren poetikan espa rru sema ntiko horri dagozkion hitzekin ha rremanetan jarri z.
Hala ere, ha rria ren itzulpen prozesua ren izaera murri tza ona rtuko balute bezala,
interpete hauek interpreta zio berriak era nsteko saiakerak egiten di tuzte, aurrekoak
uka tzeko saiakera rik egin bari k, interpretazi o ezberdinen elka rbizi tza inplizi tuki
ona rtuz. Nire aitaren etxea poema rekin ez bezala , ezin esan liteke interprete hauek
interpretazio

defini tiborik

topatzeko saiakerak

egi ten

di tuzteni k. Ira kurketa

ezberdi nak, ba ta bes tea ren alboan koka tzen di tuzte haienak plaza ra tzera koan,
ha rri aren i nterpretazio a zkenik ez balego bezala.
Azken batean, harria -ri torneloak errepi ketako bakoi tzean a fektua k adiera zleari lotzen
di zkion jantzia da , baina ezin da biluztu, ezin du bere baitan gordeko lukeen
determina zio a zkenik topatu. Joku fonetikoa da, aurrena , Euskal Herria hi tzema ten du
euskal harriak, baina ta rtean promesa hori hautsi egi ten duen a tarteka tzen da e-ren
tokian. Bukaeran koka tzen den ritorneloa izanik, Euskal Harria poema i rakurri z gero
za ra ta ri eslei tu dakiokeen gaizki -ulertua albora tzen du fonemen errepika ri esker
ha rria , oina rri , gilza rri , zi menta rria zein beste hi tzen espa rru semanti koa ri
ongi labra tua , a rbola ren i tsura emandako / ha rria, eta ur-tantak / jan hau
erreparatuz gero.

4.2.1.

ARESTI HARRIZTATUA

Ares tik Maldan beheran euskal li tera turako belaunaldi ezberdinak landa re eta a rbolen
bi ta rtez berei zten bazi tuen, bere burua , Aresti , Ha riztian koka tuz, ha rria Aresti rekiko
haus tura definitzeko baliabidea ere i zan da . Honela, Atxa ga ren Etiopian ha reak
ha rria ren figura analogoa beteko luke, ha rria -herria el ka rketa ri desertua-harea
kontra ja rriko li tzaioke (Kortaza r 1989, 7172): ha rria ren i zaera zurrun, astun eta
trinkoa ri , ha rea ren izaera iheskor, a rin eta bi rrindua. Zentzu honetan, Ares tik
erabilita ko meta fora ri zein bere poesiari esleitu daki zkiokeen ezauga rriekiko haus tura
293

metafora berrian laburbildu dute Atxa gak-Korta za rrek. Hauxe izan zen Edorta
Jimenezek bere omenezko txango kul turalean, Mi ntza Ba rullo elka rteak landa tu zuen
a rbolaren eta koka tu zuen ha rria ren aurrean, gogora ra ziko zuena : Maldan beherako
a rbolen ondoren zetorren Ha rria ren aurrean Hari ztia : a rbolaren i xura emandako /
ha rria (Ares ti 1967a , 29). Zenbai t pertsonali ta teren omenez, pa rentesi a rtean
jaiotze eta heri otze da tekin hilarria gogora daka rren oroi ta rria ipintzeko joera ohi zkoa
bada , a re naba rmena goa da Ares ti ren kasuan, bere omenez koka tutako oroi ta rriak
daude Ean, Zorrotzan eta Casilda Iturri za r pa rkean (ikus 3.2. Euskal kul tura ko totem,
204-213). Ares ti ha rri zta tua a geri da totem horietan. Eta hilarria k egin di zkiote bere
omenez elka rren a rerio izan zi ren euskal eskultorerik kontsakra tuenek, Chillidak eta
Otei zak, beraz museoetan ere badu bere ta rte harriztatua.
Kortaza rrek Atxa gak euskal identi ta tearen gainbehera adiera zten zuela esango zuen:
Ha rea dekadentzia da , erorketa , utzipena ren sus mo urruna , Utopiaren pa radisutik
urrundutako gizona ren adierazpena da (1989, 72). Ha rekin ba tera koka tuko zuen
Sa rri onandia , Aresti ren ha rriak gorpuzten zuen i zaera ren ukapen gisa. Sa rri onandiak
ere Harriak eta herriak gogora ekarri ko zi tuen poema batean:
Harriak ditugu baina ez dugu herririk. / Harriak ditugu / boltsilo zulatuetan,
baina ez dugu inon eraikiko / betirako etxerik. / Harriak ederragoak al dira /
harresian? (Sarrionandia 1999, 27)
Deserrian ez den herrialdea ren / ka rtogra foak ga ra ha rriak fikzio huts dira ,
poltsikoetati k alde egi ten duten ha rea . Ares tik ere, Euskal Ha rria ri Erdal Harea
kontra ja rri zion, Bilbo industrializa tuan alde egi ten duen hori adiera zteko: Euskal
ha rria / urrun / dago. / Edo ez / da go, / ni re ha cama rren a rtean bihurtu bai tda /erdal /
ha rea (Aresti 1970a , 50).
Ha ustura-erreferentzia haueta z gain, Aresti ha rrian asimila tu edo berdintzeko joera
ageri da . Maska rada antzerki -taldeak eta Oskorrik, omenaldia egin nahi i zan zionean
Harrizko Aresti hau (Pa nera Mendieta 1986) izenburua erabiliko zuten. Lehen
aipa tutako Ea ko poesia egunetan, Ares ti ren omenez urtero egi ten den omenaldia rekin
ba tera , Harrikadie Poesia egunetako berripapera a tera ohi di tu Herrijeri Emon Arnasa
Kul tura Taldeak eta Gabriel Aresti ren Etxeak, egingo dituzten ja rdueren berri emateko.
Harrikad-ie kolorez bereiztuta, berta ko euskera rekin ba t herria ren izena Ie
294

4. Kapitulua. Aktualizazioak: topika, fonika eta melodika

ha rri kada rekin elka rtuta, euska ra ba tuko harrikada osa tzen dute, ja rduerak
jaurtiki tako ha rriak bali ra bezala: gaztelaniazko pedrada. 2011ti k elka rte berberek
Zaldiarri aldizkaria ere a rgi ta ra tzen dute berta ra tutakoei bana tzeko, honakoa ere harri
hi tzaz osatuta . Emandako errezi taldi edo hitzaldietako tes tu ba t a rgita ra tzen da
zenba kietako bakoitzean. Besteak beste, Ira txe Retolaza eta Danele Sa rriuga rte Gabriel
Arestiren imaginario poetikoa eta genero-eraikuntzen gainean emandako hi tzaldia ren
tes tua (Retolaza eta Sa rri uga rte 2015) eta Lucien Etxeza harra ga ren Poesia mailu eta
fereka (Etxezaha rreta 2014), zeinetan Ares ti ren Esanen dute zei n Euskal Harriari, beste
ha i nbeste poemekin batera, erreplikak egiten zaizkion.

4.2.2.

PERUHARRI

Ia ki Perurena k Harri eta herri i zeneko hi tzaldiak eman di tu noi zbehinka (J.A.M. 2013),
ha rri jasotzaile ohiak ha rriak eta herri -ki rol honek Euskal Herria rekin duten ha rremana
aztertzen du. Horreta z gain, Ina zio bere semea rekin ba tera ha rriari dedika tu diote
Peruha rri i zeneko pa rkea Leitzako baserrian, Iakik berak egindako eskul turekin zein
ai ta-semeek al txa tutako ha rriekin osatuta ko museoa , ki rola ren his torian murgil tzeko
a ukera emanez.
Bilbovisinen Manu a Manu progra mak elka rri zketa ba t egin zi onean, bideoa birala
egin zen berehala, elka rri zketa tzailearen galdera naifei Perurenak euska ra , Nafa rroa
eta Euskal Herria ren arteko lotura a zaltzen zielarik (Perurena 2010). Iaki Ma rtinez de
Albeni zek bi deo horri ipi ni dio a rreta identita tea ren analisia bere erreprodukzio
teknikoa ren ga raian aztertzeko, ha rria ri errepa ra tuz. Perurenak Ma nu Monterori ha rro
erantzuten dioenean, ka merak Peruha rriko baserrian da goen inskri pzioa i rakurtzeko
aukera ematen du: Harrien mintzoa. Bere analisian, harria ren bi deklinazio
proposa tzen ditu. Bateti k, Perurena Sisifo ba ten gisan a ri tu liteke, nor ga ren etengabe
galdetu eta tautologikoki erantzuten, diskurtso histori koa ren na rra tiba ra joz: Sisiforen
i txura dauka Peruha rriko muinoa n koka tuta dagoen Perurena ren eskul turak. Baina
Perurena Sisifo bi rmolda tua ere bada, Peruha rria identi ta tea sortzeko sistema
sozioteknikoa baita : eus kal identi ta tea i zateti k egi tera pasatzen da honela (Ma rtnez de
Al beniz 2011).

295

Irudia 26. Peruharriko harrijasotzailearen eskultura

Iturria: (Plazaola Patzuergo Turistikoa 2014)

Zentzu horretan, Perurena aita -semeek mintza razten diete ha rriei. Aurrera go, hamaika
pa rodia ekarri ko zituen i raga rkia ere graba tuko zuen Peruha rrian. Danonek Dana col
kolesterolari aurre egiteko produktua promoziona tzeko, Perurena ipini zuen bertsotan
lur eta ha rria rekin dituen lotura k a zaltzen zi tuen bita rtean (La rdn 2012), hasierako
i raga rkiaren lelo nagusiak bere ahoetan gaztelera zko funtziona hitza hedatu aurretik
bi ga rren deklinazio hori daka r gogora : Harria k jasotzeko ez dut laguntza ri k beha r, ni re
kolesterola murri zteko bai84. Eus kal ideni ta tea ri eta ha rri -jasotzailea ri inda rra eta
txuletoia esleitzen zaizkio, euskal ha rria ren autosufi zientzia eta independentzia , baina
aldi berean ezinbestekoa omen du koles terola murri zteko osa tutako produktu
sozioteknikora jotzea . Ira ga rkiak ha rri -tradi zioekin bizi li tekeela adierazten du,
ka pitalismo eta zientzia ren aba ntailek bizia luza tzen laguntzen eta ha rria ren ibilia
zi urta tzen duten bitartean.

84

Para levantar piedras no necesito ayuda, para reducir mi colesterol s.

296

4. Kapitulua. Aktualizazioak: topika, fonika eta melodika

4.2.3.

HARRI , HIRI ETA IRRI

Zenbat Gara eta Gabriel Aresti elka rteek Gernikan antolatutako errezi taldi musika tuan,
Gotzon Ba randia ranek ha rri eta herri ren a rteko hi tz-jokoa ren aktualiza zio berria
eskaintzen zuen (Ba randia ran et al. 2013). Bi ga rren pertsonan zuzentzen zitzaion
Ares ti ri, bere poesiako bertso eta metafora k egoera politi ko eta sozial ga raikidean
txerta tuz. Bezperan Iruean terrorismoa lepora tzen zi tzaien gazte ba tzuen a txiloketei
aurre egi teko, errepertorio berri gisa zabaldu zen herri harresia osa tu zuten. Gotzon
Ba ra ndia ranek herrizko harresi deituko zion horri , harrizko herriaren bokalen eta
esanguren desplazamendua osa tuz. Ha rrizkoa zen herria herri zkoa zen ha rri , ha rresi,
bihurtu zuen. ETAk estra tegia a rma tua albora tzeko hautua ren berri eman ostean eta
Espainiako gobernua ren es tra tegiak berea ri eus ten ziola ikusi ta, errepertorio berria
za balduz joan zen a txiloketak salatu nahi zituztenen a rtean. Lehen aipatutako
Jua ris tiren interpretazioa ri ja rrai tuz gero, ha rriak (ETA) eta herria k Harrizko herri haun
zein Burgosko epaiketan ba t egi ten ba zuten, oraingoan herria k ha rria ren lekukoa
ha rtuko zukeen: ha rriz osa tu beha rko li tza tekeen ha rresia, herri z osatzera pasa zen,
espainiar legalita tea ona rtzen ez zuen aske gunea babestuz. As ke gunean izandako
milaka lagunen kamiseta laranjek adreiluz osa tutako hesiaren bi ta rtez i rudika tzen
zuten herria ; polizia herria, ha rresia , bertan behera bota nahi zuen eragile gisa
a urkeztuz.
Egoera honeta ra heldu aurreti k, Julio Medemek euskal ga ta zka ren inda rkeria ren
gaineko dokumentala ri Euskal pilota: harria larruaren kontra i zena emango zion
(Medem 2003). Dokumentalaren zenbait unetan alegoria diskurts oa ri gainera tzen zaio,
une horietan mende erdi a rinago eta frankismoan zeha r eus kal kultura ren ikonografian
era gin naba rmena eduki zuen Ama Lurrekin (Bas terretxea eta La rruquert 1968) aldera
dai teke. Noski , Laboaren Baga biga higa entzuten den bi ta rtean aha ri-topeka , sokati ra , zes ta-punta edo es tropadek, eus kal herria i rudi katu baino, euskal ga ta zka ren
izaera biolentoa , egoskorra ere i rudika tzen dute. Pilotalekua da tropo na gusia,
izenburua rekin ja rrai tuz, eus kal ga tazka pilota jokoa da , baina ha rria frontisetik
da torrenean la rrua ren kontra , a zalaren kontra , kolpea , zauria , heriotza sortzen di tu
talkak, jokoak aurrera ja rrai tzen duen bi tartean. Medemek ha rria erauzi nahi duela
esan daiteke, jokoa bes te medioen bidezko jokora i tzul dadin. Hi zketa -diskurts oari
da goki onez, zeinek eta Berna rdo Atxa gak hasi eta buka tu egi ten du dokumentala.

297

Hasieran, euskal herria a rtxipielagoa dela esaten badu, ames ten duen Euskal Hi ria rekin
ema ten dio itxiera dokumentalari:
Bueno, nik Euskal Hiriarekin egiten dut amets. Gainera hitz-jokoak mesede
egiten dit, euskaraz hitz egiterakoan, Euskal Herria euskal herri [pueblo vasco]
eta Euskal Hiria euskal hiria [la ciudad vasca] izango litzateke. Zibilizazioen
edozein hiztegitan hiria hitzak oiartzun hobea du, nik uste. Hau da, hiria,
printzipioz, ez da inorena eta guztiena da. Ez du jatorririk, ezin dezake inork
esan: Hiri hau nirea da, ni aurretik heldu nintzelako. Ez, hiri hau heldu diren
guztiena da eta eraiki duten eta eraikiko duten guztiena. Printzipioz, gainera,
hiriak jende anitza onartzen du, hori hiri guztietan ikusi dugu. Eta nire ideala
aurreneko, jatorrizko nortasuna dagoela dirudien espazio batetik, ba nortasun
asko dauden batera igarotzea da. Horien artean, noski, parte naizen hori,
euskal nortasuna deitutako hori. Hau da, nire alabekin hitz egiten dudan
hizkuntzaz egiten den auzo on bat egotea nahiko nuke, bai, ezta? Euskara,
idazten dudan hizkuntza hori, ezta? (Bernardo Atxaga in Medem 2003) 85
Ha rririk aipatzen ez badu ere, frankismo ga raiko euskal kultura esparruan dominante izan
zi ren Aresti , Oteiza zein Barandiaranen erregimen epistemologikoa rekin apurtzearekin
amesten du. Hirurak herri-ha rriaren hi ru deklinazio posibletan laburbil litezke: poesiamailuak forma ema ten dion euskara zaharra, neolitoan euskaldunek trikuharrietan
eskuratu zuten osotasun estetikoa

zein euskaldunen jatorria, Santimamieko

koba zuloetan; noski, ETA-ha rria ere ta rtean dela. Ha rria ere ha rresia delako, i toginaren
85

Bueno, yo sueo con la ciudad vasca. Adems el juego de palabras me favorece porque,

hablando en lengua vasca, Euskal Herria es pueblo vasco y Euskal Hiria sera la ciudad
vasca. Creo que la palabra ciudad en cualquier diccionario de civilizaciones tiene mejor eco. Es
decir, que la ciudad, en principio, no es de nadie y es de todos. No hay un origen, nadie puede
decir: Esta ciudad es ma, porque yo llegu primero. No, esta ciudad es de todos los que han
llegado y de todos los que la han construido y la van a construir. En principio, adems, la ciudad
admite gente muy diversa, eso lo hemos visto en todas las ciudades. Y mi ideal sera que
pasramos de un espacio donde parece haber una identidad primera, original, pues a un espacio
donde haya muchas identidades. Entre ellas, desde luego, aquella de la que yo participo, la
identidad llamada vasca. Es decir, que yo s quisiera que en esa hubiese un buen barrio que
hablara la lengua que yo hablo con mis hijas, no? Euskera, la lengua en la que escribo, no?
298

4. Kapitulua. Aktualizazioak: topika, fonika eta melodika

azpian landatuz gero, jan egingo du i ragazi ahala. Ados, ez da ha rririk inplizituki ageri,
baina Aresti-Atxaga haustura hona ekarriz gero, Aresti ren harri-herria Atxagaren ha rehi riari kontrajarri dakioke. Baten rr zorrotzak, bestearen r leunei.
Eta , hala ere, euskal kul tura espa rruko apustu nagusiekiko ja rrai kortasunean ageri da
euskal hi ria: urbanoa nahiago duena herria baino, bere a rtxipielagoa euska ra ren
gainean defini tzen duena . Oraingoan ere, Ares ti ren hi tzaldia da ka r gogora euska ra ren
a rtxipielagoti k euskal herria -hi ria terminoek di tuzten berezi tasunak azal tzera koan:
euskal kul tura euska rati k defini tzeko saiakerak biak (ikus 2.2.4. Euska ra ren hasperena :
Mektub!, 146-150. orr.).
Ja rraian, harria aipa tuko ez badu ere, ha rria ren ezauga rriak eka rriko di tu, herri tik
hi ri rako igarobidea a ztertzean:
Nik uste dut inoiz gertatuko dela eta igarriko dugu jendeak, zoruaren gainean
ibili ordez, apur bat, 20 zentimetrotara ibiliko delako, apur bat lebitatuko
duelako, ezta? ez eskandalatzeko, baina lebitatuko duelako gainetik kenduko
dugun zamagatik. Orain zama handia dugu eta sorbaldan, ezta? (Bernardo
Atxaga in Medem 2003) 86
Harria zama ere bada, horren astun, horren jatorri eta horren rr. Harea, hiria: zama arinduz gero,
lebitazioa hasiko da, amesteko garaia, gaindiezina zirudiena gainditzeko moduan. Une horren
enkoadraketari erreparatuz gero, paisaiaren alegoriak ere harriaren presentzia indartzen du:
kare-harrizko mendia du atzealdean, gainean, jatorria, zurruna. Arindu nahi duen zama,
lursorutik 20 zentimetrotara aldenduko da zama hori arinduz gero. Ezkerrean bidea du,
irtenbidea, zama arinduta, ibiltzeari ekin ahalko dio.

86

Yo creo que algn da se producir y que lo notaremos porque la gente, en vez de andar un

poco por el suelo andar como a 20 centmetros, un poco levitar, levemente, no? para no
escandalizar, pero levitar porque del peso que nos quitaremos de encima. Que ahora
tenemos mucho peso, eh? sobre los hombros
299

Irudia 27. Bernardo Atxaga, Euskal pilota: larrua harriaren kontra filmeko framean

Iturria: (Medem 2003)

Aurretik agertu eta landu zuen hi tza i zan bazen ere (Atxaga 2007), une ha rk eman zion
di fusiorik zabalena eta , horrekin ba tera ere, kri tika k egin zi tzai zkon, Atxa gak
asma tutako terminoa Eus ko Jaurla ri tzaren a zpiegi tura -politika rako kontzeptu-klabea
ere bilaka tu delako. Esango nuke, zenbait proiekturen zilegi tasuna z ha rata go,
kontzeptu horren definizio, ga rapen eta ma terializatzeak eragini k eduki duela lurralde
eta azpiegi turen planifika zioan a ri tu den aktore-sa rean. Planifi kazio horretan
kontrobertsia eragin duen azpiegi tura rik badago, hura Abiadura Handiko Trena da ,
euskal Y-a ETArekin hi tz-jokorako ta rtea ere zabal tzea z gain, inda rkeria-ma rko
bertsua mobiliza tu izan duena . AHTren kontrako mugimenduak i zan di ra Euskal Hiria
kontzeptua gehien erasotu dutenak, Xabier Montoiak Euskal Hiria sutan liburuko
lehenengo ipuinean Euskal Hi ria : kapi talismoa ren joko ta ula berria . Txiki zioa geldi tu.
AHTri k ez lelodun pintada zuen abiapuntu (Montoia 2007, 7). Eusko Jaurla ri tzako
2009ko Aurrekontuen Memorian honela a zpimarratzen zen AHTren garrantzia:
aurreikusitako jarduketek Euskal Hiria kontzeptua indartzen lagunduko
dute, euskal lurraldearen benetako abantaila konpetitiboetan oinarritzen den
etorkizuneko proiektua hain zuzen ere, garraio eta logistika azpiegiturei

300

4. Kapitulua. Aktualizazioak: topika, fonika eta melodika

dagokionez, Ardatz Atlantikoan Euskadik duen kokapen estrategikotik abiatuta.

(Eus ko Ja urlaritza in Jurado 2009)87
Atxa ga bera erabilera ha uetati k des ma rka tu izan du berak ames tutakoa (2007), baina
hala ere ha rria ren tropora buel ta tzeko aukera ematen du, azpiegi tura hauek
gai tzes teko

bes telako

tropora

jo

da :

zementura .

Zementua ren

tropoak

modernita tea ren desarrollismoaren a metsak ha r li tza ke bere gain: ma teral likidoa
da , mal gua , forma berriak osatzeko eta , aldi berean, lehortuta zurruna bilakatzen da ,
ha rri berria. Bera z, ez da ha rri tzekoa ka reha rri zko zulaketek zein zelai berdeen
profa nazioen kontra Euskal Harriaren aldeko alda rrikapenak buel tatzea : Joseba
Azka rra ga ren Euskal harriak (2011) liburua da desarrollismoaren kri ti ka ren adibide.
Zentzu honetan, lehen aipa tutako Morau ta Agotak taldea ren Iparragirre eta Aresti
autobide hertzean kantuan porlana ren tropoak ha rria ren tokia ha rtzen du: ai ta ren
etxea (Aresti ) auto bilaka tuta eta asaba zaha rren bara tzak (Ipa rra gi rre) al tzairuzko
ba ra tzak / porlanezko aberrian (ikus 4.1.6. Preka rieta tea ren i roniak, 285-287. orr.).
Porl a nezko aberria harri zko herriari kontrajarri dakioke.
Eta oraindik ere, Eus kal Hi ria ren ha ri ra , hi ruga rren tropo bat ere topa tu dai teke: euskal
irria. Euskal Hiria Eusko Jaurla ri tza k urtero antolatzen dituen kongresuak ere ba dira ,
horietako batea n Igor Ahedok Euskal Irria kontzeptua proposatu zuen, herria ren eta
hi ria ren a rteko a rti kulazio gisa, Ipa r Euskal Herriko depa rta mentu propio ba ten aldeko
mugi mendutik abiatuta.
Azken batean, Herriari uko egin barik, Iparraldeko euskal nazionalismoa Herria
eta Hiriaren arteko dialektika faltsuarekin apurtzen duen proiektu kontraktuala
artikulatzeko gai izan da. Eta utopiarako bidea erakutsi dute, bai gizarte-eredu
berri bati zein euskal autonomia politiko gehiagori dagokionez, estrategia
biolentoari uko eginez, estrategia erradikal, disruptibo eta sortzaileen bidez
zilegitasuna pilatzea lortzen duena. Horregatik, kontzeptua sortu duenaren
borondatea okertzen duen Euskal Hiriaren utopiaren kontra, bai Herrian
87

las actuaciones previstas contribuirn al impulso del concepto de Euskal Hiria, que es un

proyecto de futuro que se apoya en las autnticas ventajas competitivas del territorio vasco en
cuanto a infraestructuras de transporte y logstica, dada la situacin estratgica de Euskadi en
el Eje Atlntico
301

oinarritutako konponente oro ijeztu zein euskal izaera goitik behera marketing
estrategietan artikulatzeko, Iparraldeko esperientzia Euskal Irri baten utopiara
gehiago gerturatzen dela uste dugu, zeinetan ekintza disruptiboek sortzen duen
irria behetik gorako estrategia bakar batean elkarlotzen dituzten Herria eta Hiria.
(jatorriz euskarazkoak letra etzanean Ahedo Gurrutxaga 2012, 287288)88
Irriak ha rria ren rr-ei eutsi egi ten die, hi ri eta herria ren a rteko sintesian. Hala ere,
elementu berria da ka r, jolasa hain zuzen ere. Gotzon Ba randia ranen herrizko harrian
mozorroa nagusi bazen polizia na hasteko asmoz, harrizko herriaren hil ala bi ziko
es tra tegia ri kontra ja rtzen zitzaion. Hemen, era analogoan, ha rria i rri bihurtzen da ,
jokoa jolas.
Bera z, ha rria ren gaineko ba ria zio fonetikoek inplikazio ezberdinak di tuzten hi tz-joko
eta jolasak ahalbidetzen di tuzte, euskal nortasuna ren definizioa ri da gokionez. Aurrena ,
ha re-hi ria ren a rintasun fonetikoa ha rri-herri ren zurruntasuna ri kontra ja rtzen zaio.
Atxa garen utopiak za ma a rindu nahi du, hain zuzen ere, zorutik 20 zentimetrota ra ibil
gai tezen. Bita rtean berak proposatuta ko Euskal Hi ria Eusko Jaurla tizak lotura sistema
berri bat osa tzeko era bili izan du, euskal Y delakoa, eus kal erresistentzian oina rri tutako
ETAk harrizko herria, biek ba t eginik a geri di tuen fikzio gisa a zpiegitura ren kontra ko
erailketa eta a tenta tuak eginez. Y-Hi ria ri eta ETA-Ha rria kontra ja rtzen zaio, euskal
nortasuna ren

lokailua ren

inguruko

ika -mi kan.

ETAren

ekintza

a rma tua ren

bukaera rekin ba tera , bada bes te oposaketa berri ba t, pertinentzia berria sorta ra zten
duena : jolasa jokoa ri gainera tzeko saiakera k (i kus Hertzainak, 1985, 254-256. orr.).
Zentzu horretan, hi tz-jokoen aurrean baino, hi tz-jolasen aurrean gaudela esan dai teke.
88

En ltima instancia, sin renegar del Herria, el nacionalismo vasco de Iparralde ha sido capaz

de articular un proyecto contractual que rompe con la dialctica falsa entre Herria e Hiria. Y
han mostrado un camino para la utopa, bien sea la de un nuevo modelo de sociedad, bien sea
la de una mayor autonoma poltica vasca, que renunciando a la estrategia violenta consigue
acumular legitimidad por medio de estrategias radicales, disruptivas y creativas. Por ello,
frente a una utopa que pervierte la voluntad de su creador utilizando el concepto de Euskal
Hiria, bien para laminar todo componente basado en el Herria, o bien para articular lo vasco de
arriba abajo en estrategias de marketing, creemos que la experiencia de Iparralde se ajusta
ms a la utopa de una Euskal Irria, en la que desde la sonrisa que provoca la accin disruptiva
se logra imbricar en una nica estrategia, de abajo a arriba, al Herria y a la Hiria.
302

4. Kapitulua. Aktualizazioak: topika, fonika eta melodika

Harrizko herriak herrizko harriari ta rtea za baltzen zion herri-ha rresiena, Gotzon
Ba ra ndia ranen hi tzalditxoan bezala: herri ha rresiko kideek ez di tuzte a txiloketak
saihestuko, i kuski zun bihurtuko dute, polizia ri tra ba egin nahian mozorra tzen di ren
bi ta rtean. Beste horrenbes te esan daiteke Igor Ahedok proposatzen duen euskal irriari
da goki onean: herria eta hi ria ren nahaste inpertinentean, i rri bihurtu du ordura a rte
serioa zena . Eta , hala ere, biek ala biek rr zurrunetan a ri di ra jolasean. Ares ti ren euskal
ha rriak i togina ren a zpian jana i za teko a rriskua bazuen, Axula rren esaera kontraja rri
da kioke Arestiri: dabilen harriari goroldiorik ez.
Irudia 28. Harriaren inguruko joko eta jolas fonetikoak

4.3. EGUN DA SANTI MAMINA

Lehen Ares ti ren ahots poetikoa ri oso loturi k a geri den Nire aitaren etxea poema ren eta
harrien a ktualiza zioak a ztertu badi tut, oraingoan ahots herri koia , anonimoa ia , duen
Egun da Santi Mamina poema ren aktualiza zioei errepa ra tuko diet. Poema
musika tua ren ja torri tik abia tuko naiz horreta ra ko, ja rraian Bilboko As te Na gusiko
txupi nean edukitako presentzia a ztertzeko.

303

4.3.1.

KANTU HERRIKOI

Lehen aztertu bezala, Gabriel Ares ti ren poesian topatu zi tuzten eus kal kanta berri ko
musika riek ka ntuak egi teko letra egokia, kopla gintza eta berts olari tza ren tradi zioen
es tiloa ga raian pil-pilean zeuden aferei lotzeko gai tasuna zuelako. Zentzu horretan,
Mikel Laboa ren Urtsuako kanta dis koan (Laboa 1966) Egun da Santi Maminari doinua
ja rriko zion, Harri eta herrin a rgi ta ratu eta bi urtera . Mikel Laboa ren kantagintzak
musika herrikoia zein abangoa rdia nahasteko joera zuen horretan, Apur dezagun katea
zein Egun da Santi Mamina kantuek herri -kanta ren tra za ha rtu zuten. Gi ta rra rekin
lehen akordeak perfilatu eta ja rraian, Mikel Laboa ren ahots biluziak kanta tzea ri eki ten
zi on. Ka ntua errepika tu egi ten den es trofa na gusiaren inguruan osa tzen da , es trofak
a urreko pasarteei i txiera eta pasarte berri ei hasiera ematen die.
Baina doinu honek poema ezagun bihurtu bazuen ere, Xabier Amuri zaren aburuz
(2013), Ares tik beste kantu ba ten gainean osatu zuen poema , Bizkaian Santa Ageda
ka ntatzeko erabiltzen den ohiko doinua n pentsatuta dago. Kantu herrikoi horretan ere,
es trofa na gusi horrek pasarteen a rteko ri torneloa li tza teke. Zentzu horretan, koroan
ma kilkaden soinua z kantatzekoa da . Kantua k hamaika aldaera di tu, eta ri tornelo
honeta tik abiatuta , bertsoak botatzeko aukera ema ten du, ka ntariak eskean
da udenean.
Santa Ageda, Ageda, / geure martiri maitea / etxe honeri emon eiozu / zoriona
ta bakea. (Ezezaguna in Larrinaga Zugaldi 2007, 192)
Egun da Santi Mamina / benetan egun samia. / Goiko zeruan gorde dezala /
luzaro neure arima (Aresti 1964b, 76)
Abes tia, noski erri to jakin ba ti loturi k ageri da . Ageda Ka taniako santua ri bere
santutegiaren bezperan eskaintzen zaion ka ntua bada ere, euskal na zionalismoak 20.
ha ma rkada tik aurrera esanguraz bete duen erri toa i zan da , koruen inguruan euskal
identi fika tzaile etnikoak agertuz (Homobono Ma rtnez 2012, 62). Fra nkismo ga raian,
euskal na zionalismoak kutsu erli jiosoko jaialdi hauek baliatuko di tu isilpeko
komunitatea bizirik iraunarazteko.

304

4. Kapitulua. Aktualizazioak: topika, fonika eta melodika

Hala ere, egun eza gunen egin duen doinua bes telakoa da , tri tiki ti xa eta panderoa rekin
jo ohi dena . Letra k dioenaren gaineti k, Tra ntsizioa ren ondotik sortuta ko jaieredua rekin ba t da torrena . Gaboneta n, Santo Tomasetan, herri ko jaietan, Athleti c eta
Erreala ren a rteko derbietan, edota tabernak gainezka egoteko a rrazoi ren ba t da goen
hori etan, trikiti eta panderoaren errepertorioan ohizkoa da oso.

4.3.2.

BILBOKO ASTE NAGUSIKO TXUPINA

2011ko abuztua ren 20an Bilboko As te Na gusiari hasiera ema ten zi on Txupineko
pregoian Gabriel Ares ti aipa tua i zan zen pregoiani. Urtero aukera tzen di ra txupinera
eta pregoilaria . Konpa rtsak ordezkatzen dituen emakumezkoa da txupinera : jaiei
hasiera ema teko txupina pi ztu, bai txupin na gusian zein goizero egi ten den txupinean.
Pregoila ria, nolabait, jaietako ordezka ri lana egi ten du, bera ri dagokio As te Na gusiari
hasiera ema ten dion pregoia i ra kurtzea , Jai Ba tzordeak aukera tzen du urtero Bilboko
perts onaia ezagunen a rtean, nolabait euren lana ri ai tortza ba t ema teko. Bi ikur hauek,
urtero agertzen den Ma ri jaia rekin ba tera , jaietan zeha r eta ha rekin batera joan ohi dira
egunean zehar egiten diren jarduera inportanteenetan parte hartuz.
Txupina ren erri tuala zentrala da Bilboko jaiei hasiera emateko, honek ema ten dio
hasiera progra mazioa ri eta lehenengokoz a gerra ra zten du Ma ria jaia publikoa ren
aurrean, honek a halbidetzen bai titu, hain zuzen, hurrengo hastapena k: Ma rijaia
a rduratzen da txoznen i rekieraz. Eta behin Area tza ra jaitsi ta, egunero ibiliko da alde
ba tetik bestera, parrandan, ga uerdian Arri aga plazan "l o egiteko" geratu a rte.
Txupinak berak urtero dauka antzeko zeremonia, 1978ti k abia tutako jaiak eredu
ha rtuta. Arria ga antzokiko balkoi tik egiten da, jendea Arriaga plaza n eta inguruetan
pila tuz. Gainera koa 2011ko eredua ja rraituz deskriba dai teke: Bilboko Jaietako
Zi negotzia , gorrentzako i nterpretea , konpa rtsen ordezka ria, txupi nera eta pregoilaria
balkoi ra i rteten di ra zeremonia ri hasiera ema teko. Pregoilariak pregoia i rakurri egi ten
du, txupi nerak suzi ria pi ztu eta honen eztanda rekin ba tera , txanpaia botilak i reki
egiten di ra, Ma ri jaia balkoi tik i rteten da gainerako lagunak txi kiagotuz, As te Na gusiko
eres erkia entzuten den bitartean. Hauxe da eferbeszentzia kolektiboko gune gorena.

305

Erri tual honen ba rruan, pregoila riak Ma ri jaia sakra tua ren a gerpena ren eta eguneroko
bi zi tza ren artean bi ta rteka ri lana egi ten du. Horrega tik ez da ha rri tzekoa nolabaiteko
sona duen pertsona ba t aukera tzea , badaukalako ezagunak duen distantziahurbil tasun ezauga rri hori , aura banalizatu bat. Aldi berean, bere lanaga tik eza guna
iza nda , egunerokoa ri dagokion lana islatu egiten du eta gi za rte-a rra kasta lan hori izan
ohi du oina rri . Ki rola riak, euskal tzainak, zinegotzi ohiak, a rtistak, musika riak, aktoresak,
sukalda riak, kazeta riak, enpresariak, e.a . i zan di ra pregoilari . Urte horretan, Ki rmen
Uribe idazlea ri egokitu zi tzaion, 2009an "Bilbao-New York-Bilbao" (El ka r, 2008)
nobelaga tik Espainiako Litera tur Sa ri Nazionala jaso zuen, moda -modako euskal idazlea
bera z. Berari zegokion, pregoia idatzi eta esatea. Balkoira atera bezain pronto:
Iritsi da egun handia. Bueno, aurten ni aukeratu naute pregoilari, baina nik uste
dut idazle guztiok izango garela pregoilariak, batez ere euskal idazleak.
Horregatik, bi olerki esango dizkizuet, buruz, gogoratzen banaiz. Idatzi ditut
Bilboko bi euskal idazleren Bueno, euskal... Bilboko bi idazleren omenez, bata
Gabriel Aresti eta, bestea, Blas de Otero. Bueno, badoa lehenengo olerkia:
(Uribe 2011)
Ohi zkoa da pregoila riak bere talde korpora tiboa ri aitortza ba t eskaintzea eta , nolabait,
bere burua talde horren i rudiaren ordezka ri ha rtzea . Kasu honeta n ida zle guztiak, eta
zeha tzago euskal ida zleak. Egoki tu zaion erronka horretan, bi idazleei egiten die
omenaldia . Idazleok hi ru irudi tan aipatzen di tu: ida zle, eus kal idazle, Bilboko idazle.
Iraba zi tako Sa ri Nazionalak badu hemen bere pisua eta pregoila ri-ida zleari a rrakasta
kontraesankorra ha ragi tzea tokatu zaio. Honakoa i rakurri za tekeen bere liburu
s a rituaren harira:
Kezkatzen nau euskal kritikagintzak diskurtso kritiko propioa sortzeko duen
ahuleziak, eta kanpoko instituzio eta eragile literarioek euskal liburuen gaineko
diskurtsoak sortzeko duten indarrak. Badakit kulturen arteko hartu-emana
ezinbestekoa dela, baina euskal literaturan harreman hori desorekatua dela
iruditzen zait, eta desoreka hori handituz doala. (Retolaza 2009)
Ha uxe da liburua aztertzeko ha rtzen duen abiapuntua eta aipatzen den desoreka
euskal li tera tur espa rruak espainiar litera tur espa rrua rekiko duena da , euskal kul turak
espainiarra rekiko duena ren metonimia . Ki rmen Uribek ha ra gitzen du kontraesan hori ,
306

4. Kapitulua. Aktualizazioak: topika, fonika eta melodika

unibertsal-a rrotza ren eta lokal -propioa ren a rtean, espainiar litera tura eta euskal
li teratura ren artea n, New York eta Bilbaoren a rtean. Denek egin beha r lukete ba t
Bilboko panteoi litera rioa rekin, eta panteoi horretan topa tuko di tu Blas de Otero eta
Ga briel Ares ti, Unamuno alde ba tera utzi z, Bilboko Udaleko branding litera rioa
erreproduzi tuz. Bilbo: Ares ti "gizona ren alde" pa ra tuko zuten Zorrotzako portuan
aldarrika poemako Gilen eta Antonek, ba tak bi rauak euskera z, gaztelaniaz bes teak,
Blas de Otero eta Ares ti bera . Hautua eginda , lapsus linguaeak ha rrapa tzen du Uribe
eta zuzendu egin beha r du esanda koa : "Bueno, euskal...". Zuzenketa horrekin oklui tzen
du euskal li tera tur espa rruko gata zka eragilea "eus kal" litera tura ko defini zioa
Bilboko li tera tura panteoi ra zuzenean jotzeko. Agerian da go, hi tz-ja rioan da goen
erreferenteen joan-etorria : "ida zle guztiok", "euskal ida zleak", "bi olerki ", "bi euskal
i da zle", "bueno, euskal", "Bilboko bi idazle"...
Eta horren os tean da tor omenaldia. Omendu baino, ida zle biak interpreta tu egi ten
di tu, beren olerki moldeak ha rtu eta errezi ta tu egi ten di tu pregoia osa tzeko. Egun da
Santi Mamina poema-bertsoa ren aktualiza zioa egiten du. Herrikoi bi hurtuta ko doinua
erabil tzen du, kopla handiaren neurria rekin ja rrai tuz eta ori jinalaren leloa bere
horretan mantenduz. Bertsolari tza ren a rauak ere ja rraitzen ditu bertsoen ba rneegituran, oina da efektu eta golpea, bertan topa tzen dute zentzua aurreko puntuek.
Puntuz puntu, jaiak eta elka rrekin pa rra nda egiteko gonbi ta , bi zikidetza ren gil tza
elka rri entzutea dela , Kukutza gaztetxea ren aldeko alda rria, euskalgintza ren aitortza ,
erasoen kontrako alda rria Bilbon zein New Yorken eta txupinera ri txupina pizteko
eskaera . Bertso pa re bakoitzeko, leloa kanta tzen du berri ro. Makila alde ba tera eta
bes tera , ezker erakuslea gora eta behera eraginez eta entona zioa etenez jendeak
ja rrai diezaion, plazako lagunak interpela tu egi ten di tu leloa kanta tu deza ten.
Heterogeneoak interpreta tzen di tu: pregoila ri, Ki rmen Uribe, Gabriel Ares ti eta Blas de
Otero.
Erri tual honek lortzen duen el karrekintzen batera tzea , elementuen arteko nolabaiteko
koherentzia ulertzeko ri torneloa era bilga rria suerta dakiguke (Deleuze eta Guatta ri
2002, 317358). Kolore, za ra ta eta usain anabasa dugu: pregoilaria ren hori kol orea eta
bi kornio bel tza, txupinera ren gorria eta txapela, konpa rtsen kamisetak, jaietako zapi
urdinak, eda rien usaina (xa npaina rena ba tik ba t), Ma ri jaia ren alkandora koloretsua ,
amnistia ren aldeko ka rtelak, okupazioa ren aldekoak, ikurri nak, bandera pales tinoak,

307

Euskal teleko txanoak, serpentina zuri -gorrien goranzko jaurti keta eta behera nzko
hegaldia... Ritorneloaren bitartez, espazio-denbora bat sortzen da, ja ien hasiera.
Ri torneloak funtzio ka talitikoa betetzen du, elka rrekintzak azelera tu eta elementuen
anabasa horri masa antola tua ren i zaera ema ten dio. Armiarmak a rmiarma-sa retik
eulia ren ri torneloa zain daukan modu berean, zain dauzka elementu guztiak xanpain
botilak i reki , serpentina k jaurti ki eta jaiei hasiera ema teko. Balkoi tik txupina bota tzen
denean, kontrapuntua xanpain botilen eztanda txikiak eta xanpainak gainezka
egitea rekin batera , dantza As te Nagusia ereserkiaren sinkroniza tu egiten da .
Errepikapenak eskaintzen duen bilakaera autonomoa ri esker, sinkroni zazioa ema ten da
behean dauden lagunek, a rmiarmaren moduan, ri torneloan atzematen dutelako.
Txupinak eta ereserkiak duten efektu berbera dute pregoia ren bertsoek, bes teen
simula zioa eta antizipa zioa di ra. Egun da Santi Mamina bilakaera autonomoa i zan duen
ri torneloa da, Harri eta Herritik, Mikel Laboa ren Euskal kanta berrira, eta horren
os tean garatu den erri tmo herri koi ta nkerara, eta honen zabalkundera.
Baina zer oina rri dauka ahots ezberdi nen bat egite horrek? Abes ten duten lagunek,
inoi z inon gorpuztu dute aurretik Egun da Santi Mamina, eza guna dute behintza t leloa,
poteo musika tuetan ohi zko doinua delako, zeinetan taldekideek kanta tu egi ten duten.
Kasu horietan triki ti xa ren doinuak pi zten du ri tornelloa eta abesten dutenen ahotsak
anpli fika tu, soinuek propio duten joera horretan, kalean zeha r zabaldu egi ten da
ri torneloa , taberna ezberdineta ra sa rtuz eta koadrila ezberdinek osa tzen duten
lurraldeak a gentziatu edo lurralde horien paisaia i za tera pasa dai teke. Maila
ezberdi netan aktiba ditzake, koadriletako kideen ahotsak errekl utatu edo, lurraldea
bi rra gentziatze aldera, koadriletako kideak euren a rtean ozenago hitz egitera behartuz.
Ez da ha rri tzekoa , beraz, eza guna duten horiek abes teko gonbi te modura ha rtzea .
Ki rmen Uribek laguntzen die, zuzentzen di tu nolabait, interpelazio zuzenak eginez:
doinua ren ba ria zioak eta keinu zuzenak publikoa ri . Azken ba tean, bera da pregoilaria
ba l koian gorpuztu egiten duena.
Gero suerta tuko den eztanda ren a tari ko, pregoiaren bertsoak ha rtzen du jai-lurralde
osoa . Ba tetik, ri torneloak la gun berriak errekluta tzen ditu. Bozgorailutik entzuten den
ahotsak bere paisaia melodi koa rekin ba t egi ten du, plazako ahots ani tzekin alegia, eta
hauek guztien inda rrak lurralde gero eta zabalagoa ha rtzen dute. Bes tetik, bertsoa ren
308

4. Kapitulua. Aktualizazioak: topika, fonika eta melodika

egiturak berak, erri tualaren pa rte den kontzientzia kolektiboa i zaki , lagunen a rreta
eska tzen du. Erri tmo eta bertso-neurri ezagunak, puntuetan antizi pazioa errazten du.
Zentzu horretan, erri men eta silaben egi tura k funtzio fa tikoa ahalbidetzen du nobelak
egiten duen bezala

(Ba rthes 2009c, 260): nobelako ekintzek tra ma rekin duten

ha rremana bezala, ahoska tutako silaba bakoitzak hurrengoa ren i txa ropena eragi ten
du, kasu askotan gorputzak diotso lagunen ba ti erabiliko duen oina ren zati ba t, efektu
hori ematen da publikoa ri torneloa ren pa rte delako, makina ren bes te a tal ba t. Hala
ul er daiteke, bertso honetan a hots askok pregoilariak esango zuena antizipatzea:
Bizitza ez da lan hutsa / alaitu behar da gorputza / irtenbideak aztertu eta /
salba dezagun Kukutza(Uribe 2011)
Koplak hi ru puntu di tu, zortzi silabakoa ba koi tza eta beste lerro ba t hama r silabakoa,
berts olari tza kodean 8A/8A/10/8A egitura du. Ohizkoa denez, oi nak egi turatzen du
berts oa, hor pila tzen da i deia nagusia eta hortik abiatzen di ra gainerako puntuak.
"Hutsa" eta "gorputza" errima du lehenengo bi puntuetan, beraz oinak "utza"/"utsa"
erri ma eduki beha rko l uke. Edukiari dagokionez, lanaz gain bi zitzak alaia izan beha r
duela esaten du eta honek bat egi ten du pregoiak Aste Na gusian egi ten duen muga rri
funtzioa reki n. Hi ruga rren lerroan, "i rtenbideak" a ztertzeko deialdia egiten du, hauxe
iza n zen egun horietan Kukutza ga ztetxea ren aldeko mugimenduak egiten zuen
deialdia : Udalak gaztetxea kalera tzeko agindua bete beha r zuela argudiatzen zuen eta
ga ztetxea ren aldekoek bestelako "i rtenbideak" bilatu beha r zi rela. Uda ren hasiera rekin
ba tera eztabaida hori egon zen kalean zein hedabideetan. Aste Na gusian ga ztetxea ren
aldeko alda rriak presentzia handia edukiko zuen. Lauga rren lerroa hasi ta, silaba ba tean
edo bes tean, ahots ba tzuk gehi tuz doa z silaba eta erri tmo ezberdinetan "sal-ba-de-zagun-Ku-ku-tza ". Pregoilariak, gainera, as tiro a hoska tzen di tu ga ztetxea ren silabak,
pla zako laguna k ha rekin egi tera gonbida tuz. "Utza" erri ma eduki ta eta ga ztetxea ren
aldeko alda rriak ma rtxan ja rri ta, anti zipazioa erra ztu egiten da . Bertso honen os tean,
errepikatu egiten da leloaren ritorneloa: Egun da.
Gorputza k alaitu egiten ditu bertsoak, eta inoi z baino gehiago da ntza tu egiten da
berts o honen ostean. Bateti k, dantza egiteak gaztetxearen alde lerra tzea inplika
dezake. Baina, horretaz gain, bertsoa ren egi tura k duen funtzio fa tikoak bera k eta
alda rria ren aldeko mobilizazioa k, nolabai teko ka ta rsia sortzen du publikoa rengan eta
horrek eferbeszentzia kolektiboa areagotu egiten du.
309

Errepara diezaiogun ka ta rsiaren funtziona mendua ri, Aristotelesen Poetika eta

Ri coueren Mi mesiaren ikuspegi tik (Kea rney 2001, 129142). Mi mesia berregitea
(reenactment) da . Kukutza ren gainean eman di ren a zalpenak eta bertso-moldeak
prefi gura tutako bertsoa sinesga rri egi ten dute. Hau da, bertsoa bera ulertzeko
konpetentzia pa ra metro horietan ema ten da (euska ra ulertze hutsetik aurrera) eta
pa ra metro horiei esker bertsoa k zein tes tuinguruak osatzen dute ritorneloa . Horrela
funtziona dezake tes tu kanta tuak, konfi gura tuta ko tes tua k, aurrez eza rri tako berts omoldea ren eta diskurtsoa ren mi mesi gisa. Eta , azkenik, hura bi rfigura tu egi ten
da ,mimesia oi na anti zipa tu eta ahoska tu egi ten dutenen eta dantzan egi ten dutenen
ekintzek osa tzen dute. Mimesi honek efektu kata rti koa dauka, balkoia ren eta
publikoa ren a rteko distantzia apurtu egiten da , heroi eroria ren eta publikoa ren a rtean
a purtu egiten den bezala.
Kukutza ren berts oa ha rtu dut mimesia ren funtziona mendua na hiko ondo a zaltzen
duelako, pil-pilean zegoen gaia zelako, erri ma rik abera tsena erabil tzen duelako eta ,
horregati k ziurrenik, efektu handiena iza n zuena izan zelako. Hala ere, bes te edozein
berts o hartu nezakeen, mimesiaren eta ritorneloaren eragina a zaltzeko.
Ga briel Ares ti ren bes te a ktualizazi o bat i zan da honakoa. Urtero ematen den erri to
ba tean inskriba tua , As te Na gusiari hasiera ematen dien muga rria . Erri toak
performa tibo alaia ahalbidetzen du, jaiei hasiera ema ten diona , baina horreta rako
gorpuztutako erri toa i zan beha r du, tes tui nguru ja kin ba tean ahots autoriza tu ba tek
esana. Autori ta tea elementu ezberdinen ba tera tzetik da torkio xanpain botilak,
pregoila ria ren eta txupinera ren jantziak, jendetza , suzi ria , e.a . edo, hobeto esanda ,
hauek guztiek duten funtziona mendu makinikoti k, hortik heldu diot ri tornel oari
el ementu ezberdinei izaera bateratua emateko gaitasuna duelako.
Bes tetik, pregoilariak berak gorpuzten duen figura da go, Ki rmen Uribe. Eus kal li tera tur
espa rrua k ema ten dio autori ta tea pregoila ri iza teko, espa rruan okupa tzen duen
posizioa eta espa rrua ren historia bera gorpuzten di tu, bere ins tantzia nomina tibo
propioa z gain (Ki rmen Uribe). Bilboko bi ida zleren omenezko pregoia egi teko aukera
egiten du, a urretiaz eza rri tako Bilboko panteoi litera ri ora jotzen du: Mi guel de
Unamuno, Blas de Otero eta Gabriel Ares ti. Horti k, poeta euskalduna eta poeta
erdalduna interpretatu, bere liburu eza guna ren zein elebitasunaren alde bi koiztuaz
ba l iatuz.
310

4. Kapitulua. Aktualizazioak: topika, fonika eta melodika

Irudia 29. 2011ko Aste Nagusiko txupina, Bilboko Arriaga plazan

Iturria: (Bilboko Konpartsak 2015)

Prefigura tutako elementu guzti hauek, gehiago sartzea la r luza tzea litza teke,
ri torneloa ren bi ta rtez ema ten den konfi gura zioan aktiba tu egi ten dira eta nora bide eta
efektu propio bat sortu. Horrela, elementu guztien funtzionamendu makini koak
mi mesien jokoan ema ten den ka ta rsia ahalbidetzen du eta, erri to mailan,
eferbeszentzia kolektiboa.
Bes te elementu askorekin nahas ten da Gabriel Ares ti eta ha ren obra , aktualiza tu
egiten da haiekin ba tera . Hauxe da mimesiaren bes te maila batean ema ten dena :
bi rfigurazioa , hau da , zelan bertan egon di ren lagunek zein hedabideetati k ikusi
dutenek pasa duten erri to honeta tik euren existentzia . Hor a rgi dago, ba tetik,
performa tibo alaia dela txupi na, 0 unea ma rka tzen du jaiei hasiera ema teko, jaien
eta egunerokoa ren a rteko muga rri . Baina , horretaz gain, erri toa ren erreprodukzio
hutsaz gain pasa di ren elementu berriek denbora-espa zio propioa sortu dute: As te
Na gusia 2011.
Elementu berri horien a rtean dago Gabriel Aresti eta berau ere aldatu egin da ,
nolabait. Bere bertsoa ez zen jada bere bertso berbera musikatu eta poteo herrikoien
pa rte denetik, oraingoan mantenduko zuen doinua bes te inork ahalbidetu zuen
311

aktualizazioa eta leloa doinutik baztertu ezin den berts oa bere poema ri esangura
berri ba t ema teko, bertsoan orduko gaiak sartuz eta Aste Na gusiari hasiera emanez.
Sa re guzti horretan funtziona tzen du Ares tik, konexi o zaha rra k inda rtuz eta berriak
sortuz intentsi tate ezberdinetan eta, aldi berean, konekta tu ba rik gera tzen di ren
elementuak publikoaren prefi gura zioa ren menera utzi z, ba tzuk konekta eta beste
ba tzuk konekta ez di tzan. Eta horrek ahalbidetzen di tu, berri ro ere, konfigura zio
berri ak posible egingo dituzten birfigurazio anitzak. Eta hor has daiteke berriro jolasa.

4.4. ONDORIOAK
Ba rthesek poesia eta mi toa aurrez aurre ipini di tu, lehena k infrasigni fika ziorako joera
duen bi ta rtean, biga rrenak ul trasigni fikazi oa bilatzen duelako. Hau da , poesiak hi tzen
zeinu izaera gaindi tu nahiko balu bezala joka tzen du, kontzeptuen abs trakzioa eta
zeinua ren a rbitra rieta tera zabaldu egi ten da (Ba rthes 2005, 227229). Kasu honetan,
ha rri eta herri ren a rteko gertutasun foniko a rbitra rioa kontzeptu berria sortzeko erabili
dai teke, aita ren etxea i ragan eta orainaldiaren a rteko topika sakrifi zialean koka tu,
ai taren-etxe hi tz-el ka rketaz gaindiko kontzeptura bidera tzeko, edota Egun da Santi
Maminak hi tzen silaba eta erri tmak sakabana tu egi ten di ra kopla handia ren
melodika rekin ba t etortzeko. Hala ere, poesia mitoa ren ukapena den neurrian, mi toak
poesiaz jabetzeko joera du: poesiaren erresistentziak berak mi toa ren ha rrapakin
ideala bi hurtzen du: zeinuen i txura zko desordena, orden esentzial ba ten aurkezpen
poetikoa , mi toak bere egi ten du, poesia signi fika tzeko balio lezakeen adiera zle huts
bilaka tuz (2005, 228). Eta halakoa suerta tu da behintza t, ai ta ren etxea ren eta
ha rri aren kasuetan, a bertzaletasunek bere egin izan dituzten neurrian.
Baina aztertutako hizketa-ekintza horietan afektuak dei tu di tugun energia intentsita te
askeak i zan di ra elementu aurresemiologi koak. Zentzu horretan, infrasigni fikaziora ko
joera horrek biluztu gabeko errepika ra gertura tzen dituela di rudi , i ruditze horretan
diha rdu afektuak ka taliza tzen di tuen ri tornelo gisa , ri torneloan pa rte hartzen duten
gorputzekin harreman diferenteak osatuz.
Ai ta ren etxea topika da , gorputzek lurraldea rekin osatzen duten ha rremana . Ai ta ren
etxea ren defentsan, gorputz-lurraldea lurralde nazionala rekin berdindu dai teke,
mutilatu egi ten den nia ren bita rtez, poemaren errepika errepika traumati ko bihurtzen
312

4. Kapitulua. Aktualizazioak: topika, fonika eta melodika

da . Ritorneloak ka talizatutako a fektu horiek hi rita rra k sortzeko bidera tu zi tuen

Ga raikoetxeak, aitaren etxeak eta ai taren etxeak eskaintzen di tuen aukerak
aprobetxa tuz, Gernikako esta tutua ren lurralde sasies tatalean txerta tuz. Bi ta rtean,
deklinazio ezberdinak zabaldu zi tuen Gernikako bonba rdaketa ren urteurrenak, trauma
his torikoa ren errepika gisa , energia sozialak nora bide ezberdinetan bidera tu nahi zi ren
norgehiagoka poli tikoan. Lotura horieta tik aska tu nahian, topika berriak formulatuko
zi ren. Zaramak aita ren etxetik alde egi teko deia luza tzen zuen, maila ezberdinetan,
kalea alda rrika tuz. Euskaldunon Egunkariaren ondotik errepika traumatikoa beste
nonbai tera bidera tu nahian, amaren sua alda rrika tuko zuten euskaltzale ba tzuk.
Despla zamendu pa radi gma tiko hauei , dezplaza mendu sinta gma tiko i roni koak gehi tu
zai zki o, etxebi zi tza burbuilaren eta preka rieta tearen a ra zo sozialak aurrera egin ahala:
energiak bideratu baino, ri torneloa barregarri bihurtu dute.
Ha rria ren kasuan fonika da gainera tzen dena , gorputzek ahoskera rekin osa tzen duten
ha rremana . Ares tik ha rri-herri gertutasuna ustia tuz, eus kal ha rriaren deklinazio
berrieta ra ko ta rtea zabaldu zuen, ha rri-herri adituak des zifra tu beha rreko eni gma
bihurtuz. Honekin batera , joko eta jolas fonikoak aktiba tuko zi ren a rlo ezberdineta tik
eus kal izaerako elementu dominanteak definitzeko norgehiagokan.
Egun da Santi Maminak, ordea , melodikan joka tzen du, gorputzek erri tmoa rekin
osa tzen duten harremana . Erri tmo musikala eta erri tmo sozialek ka taliza tzen di tuzte
a fektuak, Santa Ageda bezperatik Aste Nagusiko txupinera.

313

Ondorioak

Ondorioak

Ikerketa honen helburua, Ares ti ren produkzio-tes tui ngurutik abiatuta , hura euskal
kul tura eta giza rtean era ezberdinetako agerraldiak ziurta tzen di tuzten bi ta rteka riak
aztertzea zen, bi ta rtekari horiek bere obra eta fi guran era gi ten di tuzten errefra kzioei
ere errepa ra tuz. Bi ta rtekari tza horien analisian gai oso ezberdinak agertu di ra , horrek
ikerketa-objektua begi bista tik ez gal tzeko a zalean gera tzera beha rtu banau ere, ba dira
ikerketan zeha r gailendu di ren kontu ba tzuk, lau topologia eta kapi tulu bana tan
agertzen den lana rekiko i zaera transbertsala dutenak. Horiek di ra ondori o hauetan
jorra tu nahiko nituzkeenak.
Aurrena , frankismo ga raian euskal kul tura espa rruan gauza tu zen bilakaerak bizi rik
di rau ins ti tuzio ezberdinen ja rduera ri esker. Ares ti ri eslei tzen zaion i zaera fundazionala
da horren lekuko. Tes tuinguru jakin ba terako erabil ga rri suerta tu zi ren zenbait
postulatu mantendu egi ten di ra oso bes telakoa den tes tuinguruan, histeresi egoera
ba ti esker. Hauen i nda rra ren gainean eta us te horiek Aresti eta enpa rauek borroka tu
zuten kontserbadurismoa rekiko era a nalogoan zenba teraino di harduten galdegingo
dut.
Ondoren, euskal giza rteak Aresti zein bere obra reki n osa tzen di tuen ha rremanak
his toria hurbilean suerta tutako transformazioen a rgi ta ra jorra tuko di tut. Ares ti ren
heri otzeti k gaur egunera doan aldia bi ta rtekari horien gaineko na rra tiba osa tzeko
aukera ema ten di t. Zenbai t gertaerek poeta eta honen lana ulertzeko interpretazio
berri ak eskatuko dituzte, bestelako i rakurketen beharra dagoen neurrian.
Buka tzeko, auzio soziologi koagoa jorra tuko dut, aurrera egin ahala ikerketa ren honda r
gisa pilatu izan zaidana , a fektuen auzia hain zuzen ere. Omenaldi eta aktualiza zioen
analisia orrialde hauetan islatu ahala, edozein a rtikulazi o-pra ktikan ezinbes tekoa den
elementu bati jo beha r i zan dut. Elementu hori i zenda tzeko a fektu hi tza erabili dut,
ahalbidetzen dituen a rtikulazio horiei i tzuri egiten dion hori kontutan ha rtu ahal
i za teko.

EUSKAL KULTURAREN HISTERESIA

Ga briel Ares ti ren ida zketa -tes tuinguruti k abia tu naiz ikerketa honetan. Euskal
li teratura ren defi nizioa euska raz idatzi tako litera tura gisa gainera tuz joan bazen ere,
berez ezin esan li teke euskal li tera tura espa rruaz hi tz egi teko baldintza rik ema ten
317

zi renik. Ez zegoen i ri zpide ama nkomuna k ma rkatzen zi tuen merka tu linguis tiko
ba tera turi k, euska ra bera landu eta i rizpide batzuk ados ten a ri tu beha r i zan zi ren
horreta rako. Argi taletxeen merkatuak berezi tasun asko zi tuen, mezenazgo kolektibo
ba ti esker funtziona tuz. Azken batean, euskal litera tura k euskal kultura ren a zpiespa rru
gisa ziha rduen, espa rru honetako dina mika euskal tasuna defini tzeko saiakeren bi tartez
ga uza tzen zen. Disziplina ani tzek eskultura , antropologia, his toriogra fia, bes teak
bes te pa rte ha rtzen zuten definizio horren i nguruko norgehia gokan, baina euskal
li teratura izango zen dominantea , di ferentziazio-faktore nagusi gisa inposatzen den
elementua ri , euska ra ri alegia, forma ema teko zuen gai tasunaga tik. Eus kal li tera tura ren
autonomia falta ren adiera zga rri , berezi ki hasieran, euskal litera tura ren balorazi oi rizpide na gusiak publikazioen forma edota edukiak euskal kul tura ri egiten zion
eka rpena ren a rabera neurtzen zi ren: forma , euska ra bera lantzen dutelako; edukia,
euskal folklorea , bi zimodua , e.a. islatzen zi tuztelako. Apurka -apurka, forma izango da
gainera tuko dena , euska ra , euskal kul tura ren elementu definitzaile gisa, i nsti tuzio
askoren bul tzada eta sorrera ri esker, hi zkuntza ren sustapena bul tza tuko zuten euskal
kul turaren produkzio eta erreprodukzio guneei a legia.
Ares tik ins ti tuzio horietako askotan pa rte ha rtuko zuen Euskaltzaindia , Lur
a rgitaletxea , Kriselu antzerki -taldea, e.a . euska razko litera tura tra dizioa ren joera
kul ternista eta populis ta gisa i zenda tu zi tuenak gaindi tzen saiatuz. Bere belaunaldiko
bes te hainbat idazlek bezala, euska ra (forma ) lantzeko aukera egin zuen, gizonen
egiaren berri emanez (edukia). Bere posizio-ha rtzeen ba tasun-printzipioa bi
di mentsioren bi ta rtez ga uza tzen zen, bera k mandatu gisa kalifika tu zuena : euskal
li teratura tradi zioa ren bi rfundazioa eta gi zonaren aldeko egien transmisioa. Hortik
abia tuta na rrazioa , antzerkia , a rtikulua , litera tura kri tika eta, noski , poesia bezalako
genero ezberdinetan parte hartzera eramango zuten posizio-hartzeak uler litezke.
Posi zio-ha rtze horiek, aurrena , belaunaldi zaha r eta berria ren a rteko hausturan koka tu
beha r di ra . Belaunaldien a rteko ika-mika euska ra zko ortogra fian h-a sa rtzeko
eztabaidan zertuko zen. H letra k, euskaldun gehienentzako fonema rik gabeko letra ,
eduki rik gabeko forma den neurrian, ondo baino hobeto islatzen du belaunaldi
za ha rra ren eta berria ren a rteko haus tura . Norgehiagoka eduki unibertsalak bere egin
zi tzakeen forma ren alde egi ten duen belaunaldi berria ren eta berezko hi zkuntza
berezko edukieki n uzta rtu nahi zituen belaunaldi zaha rra ren a rtean ematen zen. Era
analogoan, h-a , eduki rik gabeko forma , belaunaldi berria ren es tanda rte bihurtuko zen,
318

Ondorioak

belaunaldi zaha rra rentzako hi zkuntza ren okerbidea zen bi tartea n. Zentzu honetan,
Ares tik pa rte ha rtzen zuen belaunaldi berriak euskal kul tura ren balizko eduki
esentzialeta tik deslotu nahi zuen eus kara , eta beren ida zketa rekin hus te-prozesu ba t
egiten buka tzen zuen hizkuntza berria ri forma emate aldera , bi rrapropiazio berrietara ,
a rtikula zio-praktika berrietara , zabalik da goen adiera zle hutsa ren alde (si gnifi cante
va co, Montero 2012) egiten zuten, betiere hauek euskaraz izatearen baldintzapean.
Euskal litera tura k euskal kul tura rekiko zuen heteronomia egoera euskaltzaleida zlearen, euska ra ren militantea ren,

emergentzian adierazten zen: eus kara

ikas tea ren trantzetik i ga ro eta honen ba tasuna ren lehen has tapenen zama bere gain
ha rtu zuen hura . Haus tura ren belaunaldi gisa talde-ba tasuna eman zaie idazle hauei ,
beren habi tus autodidakta ren disposizioei balioa ema ten jakin i zan zuten, aurrekoen
habi tus erlijiosoa ren aurrean, li tera toak bes telako euskal tzaleei nagusi tzea ahalbidetu
zuen eskriturizazioaren pribilegioaren bitartez.
Hala ere, belaunaldi honen disposizi oak fraide-anaiarte edo apai ztegietako ni-a ren
teknologien era analogoan gidatzen ja rrai tzen zuten. Gi zonek soilik pa rte ha rtzen zuten
Lourdes Iri ondoren salbuespen esangura tsua eta Arantxa Urretabizkaiaren Zergatik
panpox? 1979ko eleberria kenduta haus tura ren idazleen es toi zismoa bere
li teratura ren i zaera desha ragi tuan adiera zten da . Euska ra ren sustapena ren gorputzez
gorputzekoa andereoen es kuetan gera tzen zen, emakume idealiza tu bezain
ikustezinen es ku. Itxa ro Bordak Ares ti ren poesiako gorputzak sufri tzaileak di rela salatu
du, a tseginerako ta rteri k apenas dutenak. Baliteke a zken urteetako bilakaerak
Ares ti ren poetika rako i rakurketa i rri ga rri eta gozaga rrieta rako ta rtea zabal tzea . Egun
da Santi Mamina abes tiak ma rti rologio krista uari hertsiki lotutako letra k baditu ere,
bere erri tmoetan jaia za rtatzen du: Santa Agedako bezpera ren ospakizunetik
erauzi tako kantua k ospa kizun laikoen gehiegikeriei bi dea zabal tzen die. Euskal Ha rri ,
Herri zein Hi riaren seriotasuna ri , Igor Ahedok sintesi bi txia kontra ja rtzen dio: Euskal
Irria . Azken aldiko, aitaren etxearen a propiazio i ronikoek, euskal i rria askatzea z gain,
identi ta te preka rietatea ren testuinguruan i rudimenezko babesleku gisa diha rduten
tropoa k birpentsatzeko aukera ematen dute.
Azken ba tean, identi ta te preka rieta tea nos talgiaren forma ha rtzen duen euskal
kul tura ren produkzio eta erreprodukzio guneetan gauza tutako borroken his teresiari
esker mantentzen da. His teresi hau euska ra ren i zaera sakralera i tzultzen da , erabilera

319

profa noagoei oztopo eginez. Hezkuntza-era kundeei hertsiki l otutako hi zkuntza dugu,
zeinak zuzenkeria ra gida tzen du honen erabilera, lira tekeen hi ztunei segurtasun
linguistiko eza ra erama tea lortzen ez duen horietan. Ez dago merka tu linguis tiko
ba tera turi k asma tzeko beha rrik, egon dagoelako, bera z ez da ezinbestekoa euskaldun
guztiek euskalkiak mendera tu eta haus tura ren belaunaldiak i rentsi beha r i zan zuen
li teratura tradi zio osoa i rentsi beha rrik. Merka tu lingus tiko orok kapi tal linguisti koa ren
bana keta asimetrikoa daka r betiere eredu nagusi ba teki ko, baina asimetria honek
ez luke zertan hiztuenen segurtasun lingus tiko eza sortu. Hauek, noski , euskaldun orok
mendera tzen duen bestelako hizkuntza domi nante batean babes ten buka tuko dute,
segurtasun eza ren aurrean, lurralde profanoan erosoa mugitzeko aukera ema ten
duena : ga ztelania edo frantsesa. Hori bai , euska ra ren aurka ko ageriko erasoa ema ten
den kasu apur horietan, komuni tate euskal tzaleak bere burua antzeman dezakeela
di rudi . Zeran na go pentsa tzen, Gai zka Ga rita nok, Eiba r Ki rol Elka rteko entrena tzaileak,
prentsaurrekoa euska ra z hasteaga tik ka zeta riek errieta egin ziotenean, eman zen ba tba teko erantzun i rmoan. Euskal Autonomia Erkidegoan euskaltasunaren definizio
administra tiboa eza rri bada ere eta defini zio honekin bat egi ten duten biztanle
gutxienak euskaldun badi ra ere, euska ra eus kal gi za rte osoa k duen altxor gisa
ma ntentzen da , a zken lotura soziala izango balitz bezala. Gure esku dagok Euskal
Herriko es tadioetan eginda ko eki taldia ere da torkit burura , bertan ezin i zan zuten hain
a res tiarra den euska ra da euskaldun egi ten gai tuena mantra errepika tzea saihestu,
nahi z eta eki taldia ren helburua erabaki tzeko eskubidea ren aldeko sos tengua l ortzea
iza n; euskaldunen zein komuni tate abertzale-euskaltzaleaz hara ta goko lazo soziala
bila tzeko saiakera , hain zuzen ere. Euska ra euskaltasunaren eduki bihurtu da ,
horregati k, bali teke gailendu egin di ren Aresti eta enpara uen letra k trai ziona tzeko
ga ra ia heldu dela, berriro ere haien musikaren tonua berreskuratzeko.
Tes tuinguru honetan, Aresti iga ro beha rreko puntu bihurtu da berak egindako apos tu
asko insti tuzioek bere egin duten neurrian. Gainera , haustura ren ondorengo
belaunaldia rentzako pertsonaia ka risma tikoa i zan zen, ha ren inguruan Saiza rbi toria,
Sa rasola eta Urretabizkaia bezalako idazle entzutetsuak ingura tuz. Sai zarbi toria edo
Txillardegiri nobelagi ntzan eslei tzen zaien i zaera moderni za tzailea, Aresti ri esleitzen
zai o poesigintzan. Beraz, euskal poesia rako gertura tzea k Ares ti ren gainditzea ren
terminoetan neurtzera pasa di ra , Ibon Sa rasolarekin, aurrena , eta Berna rdo
Atxa garekin, ondoren, gerta tzen den moduan. Harri eta herriren (1964) i zaera
320

Ondorioak

herri koia ren aurrean, belaunaldi aurrerakoi eta euskal tzalearen sinbolo bihurtua eta
moda tik pasata zegoen poesia soziala ren adiera zga rria , batzuk Maldan behera (Aresti
1960e) poema sinbolis ta ri hautsa kendu ahal i zango diote, obra zaila i zanda oia rtzun
eskasa i zan zuen horri , euska ra ba tua existi tu aurretik ba tuan ida tzita ko lehen obra tza t
ha rtuz.

HARTZAILEEN ETA AKTUALIZAZIOEN HISTORIA BAT

Ares ti ren omenaldi eta ha ren poemen aktualizazioak hizketa-ekintza unita rio gisa,
di ferentzia s orta razten duten errepika gisa ha rtzeaz gain, hi zketa -ekintza hauen a rteko
zenbai t ja rraikortasun eta haus tura identifika li tezke, bilakaera sozioekonomiko eta
politiko zabalagoekin ha rremanetan a ztertzen di ren neurrian. Hi ru muga rri nagusi ren
i nguruan eraikiko dut i rakurketa sinkroniko hau: 1985, 1997 eta 2011.
Lehena, Aresti ren heriotza ren ondoren eus kara ren susta penerako eta euskal litera tura
espa rru propio ba ten a zaleratzea ahalbidetzen duten hainba t tresnaren gara pena rekin
ba t eginda , Ares ti euskal kul tura ko i ga ro beharreko puntu bihurtzen da . Aldi berean,
ida zle gurtua i zatera pasa tzen da . Hain zuzen ere, Ares ti ren li tera tura ren adiera zga rri
den Bilbo indus trialaren gainbehera rekin ba t egi ten du prozesu honek, 1985ean
Euskaldunako ontziola ren i txieran koka tu daiteke prozesu horren muga rria . Garai
honetan, euskal nazionalismoaren bi familia nagusien hegemonia eskura tzeko
norgehiagokan, Nire aitaren etxea poemak norgehiagoka horretan nagusi tzeko
adierazle hi gikor (signifi cante flotante, La clau eta Mouffe 1987, 230234) gisa
a ri tuko da, artikulazio-saiakera diferenteen a urrean.
Di ktadura ren bukaera eta Euskal Autonomia Erkidegoko Gernikako Es tatutua ren
ga ra pena rekin ba tera , Ga raikoetxea Lehendaka riak interpelazio berriari ekin zion,
zeinetan euskal hi ri ta rtasun berria aita ren etxeko egoilia r i zateti k defini tzen den
Es tatutua rekin bat eginez baina eus kal na zioa osatuko lukeen herri zaha rra ren
erreferentzia bis ta tik galdu ba rik, aitaren etxea . Ai ta ren etxea Es tatutu berria rekin
nahas ten da , aberria ren egika ri tzea den aldetik. 1983ko uholdeetan, Bes tehonda mendia ren aurrean osa tzen den balizko kontsentsuaren aurrean, bere
gorbernua ren ildo na gusien berri ema ten zuen: ai ta ren etxea ren berrerai kuntza eta
ba ketzea . Baina tropo poetiko honek norgehiagokan a ri di ren bi nazionalismo formen

321

ringetako bat ere i zango da . Norgehiagoka horren agerraldi rik naba riena Gerni kako 50.
urteurrenean emango zen, ospa kizuna egi teko bi eredu kontra ja rriko zituzten Herri
Ba tzordeak eta Batzorde Ofizialak, bi na rra tiba kontra ja rri z, baina Ares ti ren poema
berbera errepika tuz. Es tatutua ren mi to berria edo borroka antifrankista ren mi to
za ha rra , tropoa bi familiek a rtikula tzeko saiakerak egiten dioten a dierazle hi gikorra
bi hurtu da, hegemoniaren gaineko borroka zabalago batean.
Gernikan, os tera , desindus trializa zioa ren honda rretati k era torri tako bes te joera berri
ba tek ere pa rte ha rtu zuen. Herri Batzordeak antola tutako ja rdueren a rtean, euskal
ka nta berri zaha rra ren eta Euskal Rock Erra dikal berria ren kontzertua k ere zeuden.
Ai ta ren etxea a rti kulatzeko norgehiagoka ri tropo berria gehi tzen zitzaion, kalea,
Zaramak ondo baino hobeto adierazi ko zuen eredu hori , ai ta ren etxetikan ihes
egiteko dei

egi ten duenean

(Senz

de

Viguera

Erkiaga

2008).

Ordena

sozioekonomikoan, lantegietako borroka kalera desplaza tu egi ten da, berta ra bota
di tuzten ga zte kopuru esangura tsua ren bita rtez. Ordena politikoan, kalea sortu berri
di ren erakunde politikoei kontra ja rtzen zaie. Ordena kul turalean, kaleak ha rtu egi ten
di ra , kontzertuen erri tualeta n ba tik ba t. Eta ordena sinbolikoan, bi familiek
eztabaidatzen duten mitoa ri uko egiten diote, aita ren etxetik alde eginez eta kaleko
errealitatera za ba lduz.
Urte horiexetan ere ins ti tuzio berri tuek, Bilboko Udalak berezi ki, omendutako
perts onaia bihurtzen dute Aresti . Aresti ren heriotza ren 10. urteurrena ospa tzea
aha ztu izana gati k gai tzespena jaso eta urtebete ondoren, 1986an, Bilboko Udalak
ja rdunaldi batzuk eskaintzen dizkio eta Bilboko Hiri bilduko Ipuin Sariak Gabriel Aresti
Sa ri gisa bi rbataia tzen di tu, poeta ren ohorez, Susa argi taletxeak bere obra guztiak eta
Maska rada eta Oskorri taldeek antzerki-omenaldia eskaintzen dioten une berean. Hain
zuzen ere, Ares ti ren Bilbo eredu ekonomikoa ren bilakaera rekin ba tera gainbeheran
da goen unean bertan ematen da , Eus kaldunako gudu galdua eta Guggenheim ikur
ha rtuko zuen Bilboren plangintza ren a ta rian. Li tera tura n kontsakra tua, Ares ti euskal
kul turako totem bihurtzen hasi da.
Bi ga rren muga rria 1997 urtea ren inguruan koka dai teke, urte horretako bi gertaerek
Ares ti ren bi zi tza eta obra rako i nterpreta zio-ma rkoetan era gin naba rmena dute eta .
Ba tetik, Guggenheim Bilbao Museoa ren a teak zabaltzen di ra , hi ribildu berria ren
bandera-ontzia, hi ri -brandi nga ren praktikak hiru litera to nagusien omenaldietara
322

Ondorioak

lerra tzen di ren bi ta rtean Aresti , Otero eta Unamuno haien omenezko egun
ins ti tuzional bana osatuz. Guggenheim efektuarekin a rrakas tatsu suerta tu den
branding-pa radigma ren nagusi tasunak, a rki tekturazko Bilboz hara ta go, Bilbo litera rio
ba t ere proiektatuko du.
Bes tetik, Miguel ngel Blanco zinegotzia ren erailketa reki n ba tera , ETAren kontra ko
mobiliza zio-zikloa abia tu egiten da , bere ekintzen gi za rte-deslegiti mazioa eta bere
ingurunea

delakoa ren

kontra ko

neurri

legal,

judi zial

eta

polizialen

intentsifi kazioa rekin ba tera . Aresti ren adiera zle poeti koen hainba t desplazamendu
ematen di ra , ha uek eus kal identi tatea eta borroka reki ko dituzten inplika zioak gaindi tu
nahian, lan honetan a ztertu di tuda nak harria eta aitaren etxea izan di ra . Es tra tegia
zaharraren al deko apustua mantenduko duten horiek, ja torri zko a dierazleak berreza rri
nahi zi tuzten neurrian, hauek interpretazio-ma rko zaha rra rekin duten ainguraketa
i ndartu egingo dute.
2003ko Euskaldunon Egunkariaren ezus teko i txierak ai ta ren etxea ren errepikak
agerta ra zi zi tuen, Gernikako bonbardaketa ren urteurrena ren antzera . Oraingoan,
baina , Jon Sa rasua eta Joxerra Ga rziak bes te inora bidera tu nahi iza n zuten, amaren
sua formulazioa ren bi ta rtez, euska ra ren defentsa ren eta Euskal Herria rentzako ma rko
propioa ren a rteko l otura gaindi tu nahiean. Bi adierazleen a rteko norgehiagoka euskal
kul tura eta poli tika ren ha rremana ren zein ETAren eta ezker abertzalea ren gi za rtel egitimazioaren i nguruko ti ra-birara eratorriko zen.
Urte ha rtantxe es trena tuko zen Euskal pilota: harria larruaren kontra dokumentala,
Euskal Herriko i nda rkeri eskena tokia gainditzeko ahaleginetan. Harria, herriarekin
duen gertutasun fonetikoa gati k Ares ti ren hi ru poesia-liburuei izenburua ema ten zien
adierazlea , gaindi tu nahi duen proposamena paza ra tzen zuen Berna rdo Atxa gak
dokumentalean. Pott banda lehen eus kara zko litera tura abangoa rdia ren kide, Atxa gari
esleitzen zaio, fra nkismoaren bukaeran, Ares ti ren pa radigma identi ta rioa gaindi tu
nahia : euskal i denti tatea ren adiera zlea zen Aresti ren harriaren ordez, harea
kontra ja rtzen dio i tzaltzen a ri zen identi tate zurruna ri aurre egiteko, eduki tzaileari
esker ba tuta mantentzen den edukia da harea. Kontsakra tu eta nazioa rtera tutako
Atxa gak ema ten di o hasiera eta i txiera dokumentala ri, a mesten duen Euskal Herria
proiekta tzen du, Eus kal Herria ri hain zuzen ere kontra ja rtzen zaion Eus kal Hi ria, bi ziko
bali tz gainetik kenduko dugun zama ri esker iga rri ko li tzatekeen hori . Honela,

323

Atxa garen harea eta hiriaren eta Aresti ren harria eta herriaren a rteko ja rrai kortasun
fonetiko eta semiotikoa a tzeman dai teke, Euskal Hi ria eta Euskal ha rria ren a rteko
oposizio berria sortuz. Termi no honek, baina , kontra ko erantzuna k jasoko zi tuen Euskal
Herri-harria rekiko atxi kiak, bereziki Ardatz Atlantikoa ren konforma zioan Abiadura
Ha ndiko Trena ren eraikuntza rako Euskal Yaren erai kuntza rako kontzeptu klabea
bihurtu zen neurrian. Euskal Hi riaren hezurmami tze horrek, baina , mugimendu
ekol ogistaren mobilizazioak eta ETAren ekintzak i zango zituen a urrez a urre.
Hi ruga rrena ren muga rria 2011n koka daiteke, ETAk bere ekintza a rma tua behin-betiko
uzteko erabakia jakina razi zuenetik alegia, baina bestelako bilakaerekin duen
ha rremana krisi ekonomiko eta insti tuzionalean a ri naiz pentsa tzen zein edukiko
di tuen ondorioa k oraindi k ikus teke daude. Adiera zle poeti koak i roniazko eta jai
apropiazioeta ra zabaltzen di ra , Harri eta herriren 50. urtemuga rekin biderkatzen di ren
omenaldiekin ba tera . Euskal kul turako perts onaia eztabaidaezina zena , eztabaidatua
iza ten hasten da , hain zuzen ere, posizio feminis teta tik, euskal kul turak oraindik bere
horreta n mantentzen dituen i zaera patriarkal eta desharagituari zuzenduta.
Orain a rte nagusitu egin di ren interpretazioen seriotasuna a rrakal tzen di tuzten
aktualizazio i rri ga rriagoa k agertu di ra azken urteotan. Eusko Jaurla ri tzaren proiektu
desa rrollista ra ko Euskal Hiria ren a propia zioa ren kontra , Igor Ahedok Eus kal Irria
proposa tzen zuen, hiria eta herriaren erdibideko ba riazio fonetiko gisa, i denti tatea era
gozaga rri eta i rri ga rriagoan bizi tzeko gonbidapena luza tzen du, Ares tiren ha rri zein
AHTren moderni ta te desa rrollistako tropoa den hormi goi astun eta zurruna
desaktiba tuz.

Era analogoan, ai ta ren etxea rekiko hurbilpen i ronikoa k a geri dira ,

etxebizitzaren arazoa edota prekarietataren i zaera nomada mahai gainean jartzeko.

IRUDIKAPENETATIK AFEKTUETARA
Azken kapi tulua n afektuak jorra tu di tut ri tornelo poeti koek topi ko, foniko eta
melodikoa k beren errepi ketan askatzen duten horretaz a ri tzeko. Freudek pul tsioak bi
era tan a zalera tu zi tezkeela zioen, a fektu edo i rudi kapen gisa (Laplanche eta Pontalis
1996, 1213). Ri torneloa bien bita rtean da goela esan daiteke, i rudikapenak zein
afektuak

pi ztu

ditzake,

ba tean

zein

bes tean.

Hortik

Ba rthesek

poesian

infrasignifi kaziora ko joera topa tu i zana, i zaera horrek, aldi berean, mi toak eza rtzen
324

Ondorioak

duen gainsigni fikazioa ren ohi zko ha rra pakin i zatea (2005, 227229), ri torneloa beste
adierazi ba terako adierazle bi hur li teke, kontzeptu mi tiko ba ten forma . Ai ta ren
etxea ren a ktualizazio ezberdinetan ikus dai tekeen joera dela duda ri k ez da go,
interpelazio

berrieta rako

adierazle

bihurtzen

den

neurrian,

Ga raikoetxea

Lehendaka riak egi ten duen bezala. Era berea n uler liteke ere ezker abertzaleak
i raganeko borroka ren modu bertsuan mantendu nahiean adiera zlea egonkortzeko
saiakerak egi ten dituenean. Ahaidetasun-lotura duten i rudika penak badi ra ere, biak
di ra adierazleak mi to di ferenteetan finka tzeko saiakera k, baina afektu bertsuak
mobi lizatuz.
Horrega tik, hain zuzen ere, aldi berean eta azpitik, (giza rte) i rudikapena ren egonkortze
mi ti koa ri kontra jartzen zaion bes te polo bat a tzeman daiteke: eferbes zentzia
(kolektiboa) aska tzen duen erri toa. Honela ri torneloa k, a ztikeria , sorginkeria gisa
jokatu lezake, erri toa aktiba tu eta gidatuz. Agian, era rik a rgienean Egun da Santi
Maminaren kasuan ikus liteke, es trofa na gusiak es trofen segida aurrera tu eta ahots
eta

da ntza

berriak

errekluta tu

egi ten

di tu.

Ja rduera

ekonomi koa ren

egunerokotasunarekin hautsi egi ten duten jaialdiek bezala, jai-erri tmoek taldea ren
ospa kizuna sinkroni zatzea l ortzen dute, ba rreia turik zeuden energia sozialak erri tual
eferbeszentean elkartuz (Durkheim 2008, 242243).
Baina eneregia sozial horiek egunez egun askatzen di ra , era ahulagoan ba da ere,
Durkheimek

botere

moral gisa i zendatzen

duen horren

forma

ha rtuta .

Gi zabanakoekiko kanpokotasun gisa ageri da , eta horti k da torkio i rudika pen (erliji oso)
sinbolikoa ren beha rra. Energia ha uek bidera tu eta aita ren etxea ren poema ren bi tartez
adierazten duten bi gertaeretan a rgia da joera hori : Gernikako bonba rdaketa ren 50.
urteurrenean

eta

Euskaldunaren

Egunkariaren

i txieran.

Bi

fenomenoek

amankomunean izan deza keten hori gertaera ren aurrea n egi ten duten poema ren
errepika da , afektu eta i rudikapenen a rteko sintesian ema ten den forma rik gabeko
elementuen kanpora tze gisa. Honela, poemak pa rtzialki asebetetzen du kanpora tzeko
beha rra, afektuak kataliza tuz, baina aldi berean i rudikaezina den soberakina utziz.
Irudikapen (erli jioso) sinbolikotik eskura gai gera tzen den soberaki n horrek, zeinak
osaga rria , luxuzkoa eta funtsezkoa ez den lanaz a rdura tzen den (Durkheim 2008,
577), sortzen du a rtelana . Baina a rtelanak, poemak, ere ez du afektu horiek guztiz
asetzeri k lortzen, es tetika na zional osoa k ezin du[elako] inspi ra tzen di tuen ekintzetan
egon (Durkheim 2006, 532).
325

Horrega tik, poema ren dekons trukzioa egi teko saiakerak ez di ra nahikoa k poemak
ka taliza tzen di tuzten a fektuak desaktiba tzeko. Poema ren baitan ematen di ren
despla zamenduak di ra , hain zuzen ere, inda rgabetzeko gaitasun handiena dutenak,
afektu horiek beste inora zuzentzen di tuzten neurrian. Amaren sua bezalako
despla zamentu pa radi gma tikoa k, egi tura sintagma tikoa bere horretan mantenduz,
edota konplizi ta te i rriba rretsua pi ztu dezaketen poema ren erabilera i roni koen
despla zamendu sintagma tikoak di ra horren adibide. Aktualizazio hauek afektuak
ka taliza tuko dituen poema ren errepi ka agintzen badute ere, bes te inora bidera tzeko
ga i tasuna dute.
Semiologiak zein soziologiak i rudikapenen, mitoen, a rloan mugi tzeko joera a rgia izan
du, poema ren aspektu energetikoenen kal tean. Poema elementuetan za ti tu ohi di tu,
antzekotasun eta baliokidetasunak bilatzeko. Ares ti ren poemak eta Ares tik berak
euskal kultura eta giza rtean ha rtu duen nagusi tasuna ulertzeko ildo honen ga rrantzia
ezinbes tekoa da , tes tura jo beha rra da go testuinguru zabalagoetan honen ha rrera eta
zi rkula zioa aztertu ahal i za teko. Horrega tik, euskal kul tura ren espa rrua ren topologia tik
abia tu dut ikerketa , autoreak eta bere obrak dina mika es truktural zabalagoan betetzen
duen papera ulertu ahal iza teko. Hortik a biatuta , hurrengo hasta pena sare-topologia
iza n da, hau da, a rlo ezberdinetan Ares ti ren presentzia ziurta tu eta honi forma eman
diezaioketen tokien memoria edo kronotopoen zein totem eta bra nda ren a rteko
ta rtean koka dai tekeen objektu i zaera a ztertzeko. Baina bes telako dimentsio bati ere
errepa ratu nahi izan diot, fluxuzko topologiatik gertuago, hi zketa -ekintzen berri
ematen saiatuz, testu-dispositiboa z ha rata go. Testualita tearen nagusi tasuna rekin
hautsi nahiak fl uxuzkoagoa den eremuan koka tu nau. Hi zketa-ekintzetan hi tz baten eta
bes tea ren, fonema ba ten eta bes tea ren a rteko mugak lausoagoa k di ra , eta
tes tuingurua tes tu/ingurua lurrindu egiten da . Zalantza rik gabe, Aresti ren poemen
errepika ziurta tzen duten elementuek bi ta rteka ri tu di tzaketen a fektueta ra ere
bi deratzen dute, eta honakoa argitzeko ezinbestekoa izan dut praxi poetikora jotzea.
Afektuek gorputzetan diha rdute, horregati k azpima rra tu dut ri torneloen izaera topiko,
foni ko eta melodikoa , ri torneloa k gorputzekin osa tzen dituzten harreman espezifikoei
erreferentzia egi ten diolako: aita ren etxea ren l urraldea norbere gorputza rekin ba t
egiten duelako, ha rri eta herria ren zein hi ri eta ha rea renahoskera eta entzuera rekin
edo Egun da Santi Maminaren musika-erri tmoekin. Ri torneloa ren errepika gorputzheziketa ba ti esker gauza tu egi ten da , espa zioan egoteko, a hoska tu zein dantza tzeko
326

Ondorioak

ikas ten den modu bertsuan. Azaleratzera koan, i ra ganeko denbora eta espazio
ba rri eiatuekin bitartekaritza ezartzen du, afektu diferenteen lotesle gisa a rituz.
Tes tuak afektuak a zalera tzen ditu zentzu bikoi tzean, zita eta prosodian lora tzen di tu,
baina hi zla riekiko kanpokoa den bes te dimentsio bat ere adierazten du: Durkhei mek
hi zpide zi tuen energia sozialak. Izan ere, omenaldien erri tualak zein ma rka bihurtzeko
prozedura k energia horiek objekturantz zuzentzeko saiakera k di ra. Ares tik ha rtzen
duen ma rka edo totem formek ez da goen objektu gisa koka tzen dute. Objektuaz
ha ra tagoko interesa duen objektua i raga rtzen dute, sozialarekiko analogoa den
ka npokotasuna . Totema ren kasuan, omenaldiaren erri toan maila ezberdinetan
eferbeszenteak di ren afektuak mugiara zten di ra, Ares ti kezka sozial , kul tural,
identi ta rio edota exitentzialei erantzuna eman dakioken objektu gisa plaza ra tuz,
adibidez. Honela , adi tu-liturgiagileek proboka tu egi ten dute, tes tua ri i zaera inaugurala
ematen diote, i txi tura interpreta tiboa eskaintzen di oten bi ta rtean. Beste li turgiagileek,
os tera , testua inboka tzen duten bi ta rtean, errepi ka ren bi tartez honen gaurkotasuna
alda rrika tzen dute. Ma rka ren kasuan, era analogoan, merkantziak a gintzen duten hori
agintzen du, bere kabuz balioa sor dezakeen ezkutuko propietatea . Honela , euskal tegi ,
ins ti tutu edo li tera tura sariei i zena eman diezaiokeen autore baten obra ri berezkoa
duen balio ba t eslei dakioke. Bilboko ma rketingean, ez du Bilbo Guggenheimak
bezainba t salduko, baina litera to euskaltzaleak gorderik di tuen ha rrobi ba t
agerta ra zten du, berta n eta bertakoari buruz ida ztea merezi duen hi ribildua . Noski
honek ere testuen bi rra rgi talpenak ziurta tuko di tu. Biak ala biak Ares ti a gendan
koka tzen duten prozedurak dira.
Buka tzeko, Durkheim eta Ma rx elka rrekin lotzen duten elementu batera jo nahiko
nuke: totemak zein merkantziak energia zein lan sozialak ezkuta tu eta , aldi berean,
promes tu egiten di tuzten formak di ra . Azken ba tean, totem, ma rka edo poema ba ten
inguruko gi za rte-sinkroni zazioa k pa rte ha rtzen duten kideen a rteko sintonia ba t
adierazten dute, baina sintonia hori afektu distonikoen bi ta rtekari tza egi ten duten
neurrian ematen da . Afektuek La canek subjektu zati tua (sujet barr) identifika tzen
zuen desio egitura ra bidera tu gaitzakete, kul turan pa rte hartzen duen orok ezi nbestez
pai ra tu beha rrekoa duen zeinua ren a rbi tra riotasunetik era torria. Edo a nimali sozialak
berezkoa duen kanpokotasunera ko joera ra ere bidera gai tza ke. Edozelan ere,
i rudikapenek afektuen ordezka ri tza rako duten joeraz ha ra tago, ordezka ri tza horrek
eduki ezin dezakeen elkarren bitartekari izateko bulkada dago.
327

Irudia 30. Arriagako plaza, Bilbon, M15M-aren kontzentrazio batean

328

Bibliografia

Abi ra neta, J. 1987. El rbol y el cemento. Egin, a pirilak 28, a tal. Iritzia.
Agi rre Arria ga , Imanol , Jesus Ma ri Agi rre, Koro Agote, Ja vier Agui rre, Ma ribel Aiza rna ,
eta Ana Azpi ri. 2000. La violencia no es cobijo. El Pas, i railak 21, a tal .
Opinin.
http://elpais.com/diario/2000/09/21/paisvasco/969565220_850215.html.
Agi rreazkuena ga, Joseba, Angel Ma Orti z Alfau, Andoni Kaiero, Andolin Eguzki tza ,
Ra fael Cas tro, Jon Jua ris ti, eta Iaki Iri goien. 2000. Gabriel Aresti en el mundo
cul tural de Bilbao. In Gabriel Aresti (1933-1975): Gabriel Arestiren mundua:
erakusketa eta jardunaldiak = exposicin y jornadas, 89117. Bilbao-Donos tia :
Bilboko Udala, Kultura eta Turismo Saila - Gipuzkoako Foru Aldundia , Kul tura ,
Eus kara, Gazteria eta Ki rol Departamentua.
Agi rrebaltzategi, Pa ulo. 1987. Gernikaren errima. Egin, a pirilak 17, a tal. Iritzia.
. 2013. Ga bri el Aresti eta Arantzazu. Jakin.
Ahedo Gurrutxa ga, Igor. 2012. Eus kal Hi ria . Euskal Irria . In Euskal Hiria 2012. Bilbo,
Eus kalduna Ja uregia.
Ai a pe, Bittor. 1994. Bittor Aiape. CD.
Aiesta ran Uriz, Igna zio. 2014. Gabriel Aresti ren i ji toak | KOMUNZKI. Argia. Komunzki.
otsailak

26.

http://www.a rgia.com/blogak/ignazio-

a i estaran/2014/02/26/gabriel-arestiren-ijitoak/.
Aldekoa, Ia ki. 1998. Munduaren neurria: (Arestiren ahots biblikoaz). Za rautz:
Al berdania.
. 2008. Euskal literaturaren historia. Donos tia: Erein.
. 2013. Ga briel Ares ti ren Maldan Behera . Anuario del Seminario de Filologa
Vasca Julio de Urquijo 32 (2): 435510.
Alonso, Luis Enrique. 2013. La sociohermenuti ca como progra ma de investi ga cin en
s oci ologa. Arbor 189 (761): a 035.

331

Al thusser, Louis. 2003. Ideologa y apa ra tos ideolgi cos del es tado. In Ideologa. Un
mapa de la cuestin, Sla voj Zizek-(e)k a rgi ta ratua, 11555. Buenos Ai res : Fondo
de Cul tura Econmica.
Alus tiza , Juliano Ai ta . 1956. Sermoia. Euskera: Euskaltzaindiaren lan eta agiriak,
zenb. 1: 28485.
Al v rez, Itsaso. 2013. Calles de Bilbao con nombre de mujer. El Correo. Colomba.
Todo

mujeres.

otsailak

25.

http://bl ogs .el correo.com/colomba/2013/02/25/calles-de-bilbao-con-nombrede-mujer/.

Ama ti o. 1975. Ga briel Aresti hil da. Zeruko Argia, eka inak 15.
Ameza ga Albi zu, Josu. 1995. Herri kultura: euskal kultura eta kultura popularrak. Leioa :
Uni versidad del Pa s Vasco.
Amuri za, Xa bier. 2003. Gure aitaren etxea. Egunero, ots ailak 23.
. 2013. Xabier Amuri za - Ha rri eta herri (2013-11-20). In Bilbo Zaharra
Foruma

Harri

eta

herrik

50

urte.

Euskal tzaindia ,

Bilbo.

http://www.youtube.com/wa tch?v=2wFsnjxfamg&feature=youtube_gda ta _pla

yer.
Anaia rte frantziskota rra . 2014. Ara ntza zu Santutegia . Arantzazu. Eskura tua
a benduak 2. http://www.arantzazu.org.
Anasagas ti, Pedro de. 1975. Arnzazu: paisaje, historia, tradicin. Edi torial Franciscana
de Ar nzazu.
Anasagas ti, Iaki . 1985. Memorias de un pueblo en ma rcha . Na cionalismo Vasco y
Consolida cin Insti tucional de Euzkadi , Bilbao-(e)n aurkeztua, ekainak 25.
http://i anasagasti.blogs.com/mi_blog/2005/12/memorias_de_un_.html.
Apala tegi Idi rin, Ur. 2000. La naissance de lcrivain basque: lvoltuion de la
problmatique littraire de Bernardo Atxaga. Pa ri s : Harmattan.

332

Arana ,

Goio.

2012.

Adela ,

geurea.

Blog.

Sustatu.

abenduak

11.

http://s ustatu.com/1355132240.
Aranburu. 1965. Ogei eus kal argi talda ri Dura ngoko liburu azokan. Zeruko Argia,
a za roak 7.
Arena za Lekerikabeaskoa , Jess Ma ra de. 1974. Tus hijos y el euskera: (el mito del
batua). Bi l bao: La Editorial Vizcana.
Ares ti , Gabriel. 1954a. Dance dans la prire. Euzko-Gogoa, zenb. 1-2: 133.
. 1954b. Goda let-dantza. Euzko-Gogoa, zenb. 1-2: 133.
. 1957. Umezurtz abera tsak gabonetan joka tu nahi (Gabonetako ipuin tris tea).
Egan, zenb. 5/6: 296300.
. 1959a . Bi zkaitarra. Egan, zenb. 1/4: 711.
. 1959b. Bi zkaitarra. Egan, zenb. 5/6: 12529.
. 1959c. Ol erka ria. Egan, zenb. 5/6: 13941.
. 1959d. Pedro I. de Ba rrutia, Mondra goeko eskribaua ren Gabonetako
ikuskizuna euskeraz eskri bidutako lelengo

tea truzko lana. Euskera:

Euskaltzaindiaren lan eta agiriak, zenb. 4: 13948.

. 1960a . Abertzalea (Gi za rtea ri eduki tzen zaion amorioa ren ipui ga rra tza).
Egan, zenb. 1/2: 3234.
. 1960b. Andre Ma dalen enamoratua. Egan, zenb. 6 (12): 18285.
. 1960c. Bi zka itarra. Egan, zenb. 1/2: 12938.
. 1960d. Ga urko l au poeta. Euzko-Gogoa, zenb. 1/6: 23132.
. 1960e. Maldan behera . Euskera: Euskaltzaindiaren lan eta agiriak, zenb. 5:
189234.
. 1960f. Poes ia eta Euskal Poesia. Egan 3 (6): 15074.
. 1961a . Azken poema. Jakin 15: 87.
333

. 1961b. Gure eguneroko beha rra (Gizona ren Izaera zko Ipui zaha rra). Egan,
zenb. 3/6: 18284.
. 1961c. Muga l deko herrian eginikako tobera. Egan, zenb. 3/6: 26289.
. 1961d. Zuzenbide debekatua. Egan, zenb. 1/2: 1015.
. 1962a . Etxe abera tseko seme galdua eta Ma ria Madalena ren seme santua .
Egan, zenb. 4/6: 32448.
. 1962b. Jainkoa jaio da Otxa rkoa gan (Gi zona ren bihotzeko bide bihurriak
nol akoak diren a ditzera ematen duen i pui i tsusia). Egan, zenb. 4/6: 21419.
. 1962c. Nola erein tea troa ren gaurkotasuna euskaldunen a rtean. Euskera:
Euskaltzaindiaren lan eta agiriak, zenb. 7: 28587.
. 1963. Ni re ofi cinatik. Basarri bertsolariari. Zeruko Argia, a benduak 22.
. 1964a . ...eta gure heriotzeko orduan. Egan, zenb. 1/6: 20735.
. 1964b. Harri eta herri: kopla, bertso, ditxo eta poemak = Piedra y pueblo.
Kul i ska Sorta 55. Za rauz: Itxaropena.
. 1965. Mundu-munduan. Egan, zenb. 1/6: 186258.
. 1967a . Euskal harria. Kri s elu 1. Bi lbao: Kri selu.
. 1967b. Bi l baoko erdal herritik. Zeruko Argia, a pi rilak 2.
. 1967c. Hi zkuntza eta herritasuna. Zeruko Argia, uzta ilak 16.
. 1970a . Harrizko herri hau. Kri s elu 16. Donostia: Lur.
. 1970b. Ha ur besoetakoa. Anaitasuna, i railak 15.
. 1970c. Jos de Arteche: El abrazo de los muertos . Itxa ropena . Anaitasuna,
urri a k 30.
. 1971. Za pa tak noizean behin ga rbitu behar. Anaitasuna, i ra ilak 15.

334

. 1973a . Berri ri k ez. In Aurtengo zenbait berri, Lureko ekipoa . Has tapenak.
Bi l bao: Lur.
. 1973b. Hiztegi tipia: (lehen entrega, A-B-C-D). Ha s tapenak. Lur.
. 1973c. Lau Teatro Arestiar. Donostia: Lur.
. 1973d. Atea k nola? Anaitasuna, a pirilak 30.
. 1978. Agiriak: euskal poetak eta artistak G. Aresti-ren omenez. Donostia :
Gi puzkoako Aurrezki Kutxa Probintziala.
. 1979a . Euskal harria = La piedra vasca. Donostia: Haranburu.
. 1979b. Harrizko herri hau = Este pueblo de piedra. Sa n Sebastin: Haranburu.
. 1983. Harri eta herri: (kopla, bertso, ditxo eta poemak) = Piedra y pueblo. San
Sebastin: Haranburu.
. 1986a . Agus tin Ibarrola ren pintura k ingura tuta ko hi cak. Tolosa. In
Artikuluak. Hitzaldiak. Gutunak, 6670. Ga briel Ares ti ren Li tera tur La nak 3.
Bi l bo: Susa.
. 1986b. Antzerkia. Ga briel Arestiren Literatur La nak 6. Donostia: Susa.
. 1986c. Artikuluak, hitzaldiak, gutunak. Ga briel Aresti ren Litera tur Lanak 10.
Donostia: Susa.
. 1986d. Euskal harria. Ga briel Arestiren Literatur Lanak 3. Donostia: Susa.
. 1986e. Euskal-kidea k, Baiona , 72. Gabriel Ares tik eta Oskorri taldea k. In
Artikuluak. Hitzaldiak. Gutunak, 10822. Gabriel Ares ti ren Li tera tur Lanak 10.
Donostia: Susa.
. 1986f. Euskera ren izen poetikoak, 1967. In Hitzaldiak, artikuluak, gutunak,
8593. Ga bri el Arestiren Li teratur La nak 10. Bi lbo: Susa.
. 1986g. Harri eta herri. Ga briel Arestiren Literatur La nak 2. Donostia: Susa.
. 1986h. Harrizko herri hau. Ga bri el Arestiren Li teratur La nak 4. Donostia: Susa.

335

. 1986i . Itzulpenak. Li bk. II. Gabriel Arestiren Li teratur La nak 9. Donostia: Susa.
. 1986j. Lehen poesiak. Ga briel Arestiren Literatur La nak 1. Donostia: Susa.
. 1986k. Lengua y litera tura vas cas : breve historia e incierto futuro de su
rela cin. In Artikuluak, hitzaldiak, gutunak, Gabriel Ares ti , 7084. Gabriel
Ares ti ren Li teratur Lanak 10. Ba rcelona.
. 1986l . Narratiba. Ga bri el Arestiren Li teratur La nak 7. Donostia: Susa.
. 1986m. Oila rganeko etxola ba tean. In Antzerkia, 12968. Gabriel Ares ti ren
Li tera tur La nak 6. Bi lbo: Susa.
. 1986n. Poesia argitaragabea. Azken poesia. Gabriel Ares ti ren Li tera tur Lanak 5.
Donostia: Susa.
. 1987. Nire aitaren etxea bostehun baino gehiago hizkuntzatan = Poesia de
Gabriel Aresti en ms de 500 lenguas. Tbi ngen: Attempto.
. 1995. Euskal Harria. Egi n Biblioteka 14. Hernani: Ora in.
. 2008. Harri eta herri. Za ra utz: Susa.
Ari s ti, Pa ko. 1985. Euskal kantagintza berria: 1961-1981. Donostia: Erein.
Arkotxa , Aurelia. 1987. Ema ztearen rola Arestiren narratiban. Jakin 45: 5977.
. 1993. Imaginaire et posie dans Maldan behera de Gabriel Aresti. Anejos del
Anuari o del Semina rio de Filologa Vas ca Juliode Urquijo 32. San Sebas tian:
Di putacin Foral de Guipzcoa.
. 2000. Ares ti , hi tza ren inda rrez. In Gabriel Aresti (1933-1975): Gabriel
Arestiren mundua: erakusketa eta jardunaldiak = exposicin y jornadas, 7582.
Bilbo: Bilboko Udala, Kul tura eta Turis mo Saila - Gipuzkoako Foru Aldundia ,
Kul tura , Euskara, Gazteria eta Ki rol Departamentua.
Arkotxa , Aurelia, Itxa ro Borda, eta Peru Alberdi . 2014. Aurelia Arkotxa eta Itxa ro
Borda - Ha rri eta herri (2014-02-13). In Bilbo Zaharra Foruma - Harri eta

336

herrik 50 urte. Eus kaltzaindia , Bilbo. http://www.youtube.com/wa tch?v=GFxUFbdO9o&feature=youtube_gdata_player.

Atutxa , Ibai. 2011. Tatxatuaren azpiko nazioaz. Donostia: Utri usque Vasconiae.
Atxa ga , Bernardo. 1984. Sugeak txoriari begiratzen dionean. Aus kalo. Donostia: Erein.
. 2000. Ares ti eta bere inguru zaila. In Gabriel Aresti (1933-1975): Gabriel
Arestiren mundua: erakusketa eta jardunaldiak = exposicin y jornadas, 4359.
Bilbao-Donos tia : Bilboko Udala, Kultura eta Turis mo Saila - Gipuzkoa ko Foru
Al dundia, Kultura, Euskara, Gazteria eta Ki rol Departamentua.
. 2007. As toa

eta

Eus kal

Hi ria. Bernardo Atxaga. a benduak

3.

http://www.atxaga.org/blog/17.
Aules tia, Gorka . 1981. Poetry and Politi cs : Basque Poetry as an Ins trument of National
Revi va l. World Literature Today 55 (1): 4852. doi :10.2307/40135616.
Ayuntamiento de Bilbao. 1980. Acuerdo por el que se ratifican los acuerdos adoptados
por la Comisin Municipal Permanente cambiando los nombres de varias calles,
plazas y otras vas de la villa.
Azka rra ga Etxa gibel, Joseba. 2011. Euskal Harriak. Za ra utz: Al berdania.
Azurmendi , Joxe. 1967. Baia zerga tik eta zerta rako euskaldun? Zeruko Argia,
urta rri lak 29.
. 1976. Zer dugu Orixeren kontra? Us urbil: Ja kin.
. 1991. Ares ti ren tintazko bataioaz. Jakin, zenb. 62: 12942.
. 2000. Los espaoles y los euskaldunes. Li za rra: Argi taletxe HIRU.
. 2007. Hi zkuntz eredua ren eztabaida . Ja kinlarien bilerak. Jakin, zenb. 158:
77121.
Ba jtin, Mi jail. 1989. Las formas del tiempo y del cronotopo en la novela. In Teora y
esttica de la novela, 237409. Ma dri d: Taurus.

337

. 2004. Problemas de la potica de Dostoievski. Madrid: Fondo de Cul tura

Econmica.
Ba ra ndia ran, Gotzon, Ra fa Rueda , Edorta Ji menez, eta Josu Zabala. 2013. Errezitaldi
mus ikatua. In Harako Gabriel Aresti hartaz. As tra , Gernika.
Ba ra nger, Denis. 2004. Epistemologa y metodologa en la obra de Pierre Bourdieu.
Prometeo Libros Editorial.
Ba rthes, Roland. 2001. S/Z. Ma dri d: Siglo XXI.
. 2005. Mitologas. Ma dri d: Siglo XXI.
. 2009a . Elementos de semiologa . In La aventura semiolgica, 23112.
Ba rcelona: Paids.
. 2009b. La conca tena cin de las acci ones . In La aventura semiolgica, 267
84. Ba rcelona: Paids.
. 2009c. La retri ca anti gua . Prontua rio. In La aventura semiolgica, 113214.
Ba rcelona: Paids.
Bas terretxea , Ns tor, eta Fernando Larruquert. 1968. Ama lur. Cinema togrfi ca Ama
Lur, S.A.
Ba udelaire, Cha rles . 1954. Gauontzak (Les hiboux). Gabriel Ares ti-(e)k i tzulia . Olerti,
zenb. 11-12: 166.
. 1957a . Bedeinkazioa. Gabriel Aresti-(e)k itzulia. Egan, zenb. 3/4: 14850.
. 1957b. Tris tura zko madrigala . Gabriel Ares ti-(e)k i tzulia. Egan, zenb. 3/4:
15152.
Begia rmen (Paulo Iztueta eta Joki n Apalategi). 1974. Sei idazle plazara. Mitxelena,
Aresti, Larresoro. Li bk. 1. 2 l i bk. Ara ntzazu: Editorial Franciscana de Ar nzazu.
Berri a. 2015a . Badok. Badok. Es kuratua azaroak 10. http://www.badok.eus.
. 2015b. Xalbador eta Aresti , elastikoetan era manga rri | Berria .eus . Berria.
Eskura tua
338

maiatzak

13.

http://www.berria .eus /albisteak/109376/tuteran_ha rrera _beroa _egin_diote_k

orri ka ri.htm.
Bilboko Konpa rtsak. 2015. Bilboko Aste Na gusia. Bilboko Konpartsak. Es kura tua
a za roak 11. http://www.bilbokokonpartsak.com/es/aste-nagusia.
Bilboko Udala . 1994. Premios Gabriel Aresti Sariak. 1990-1993. Bilbao: Bilboko Udala,
Kul tura eta Turismo Saila.
. 2001. Memoria 2000. Bi l bo: Bilboko Udala.
. 2002. Memoria 2001. Bi l bo: Bilboko Udala.
. 2003. Memoria 2002. Bi l bo: Bilboko Udala.
. 2004. Memoria 2003. Bi l bo: Bilboko Udala.
. 2005. Memoria 2004. Bi l bo: Bilboko Udala.
. 2006. Memoria 2005. Bi l bo: Bilboko Udala.
. 2007. Memoria 2006. Bi l bo: Bilboko Udala.
. 2008. Gabriel Aresti sariak, 2008-2009: euskara. Bilbo: Udala, Kultura eta
Hezkuntza Saila.
. 2010. Memoria 2009. Bi l bo: Bilboko Udala.
. 2011. Memoria 2010. Bi l bo: Bilboko Udala.
. 2012. Memoria 2011. Bi l bo: Bilboko Udala.
. 2013. Memoria 2012. Bi l bo: Bilboko Udala.
Bilbo Zaha rra Euskal tegia, eta Euskaltzaindia . 2014. Ira kurketa ja rraitua . -(e)n
aurkeztua Bilbo Zaha rra Foruma - Ha rri eta herrik 50 urte, Arriaga plaza , Bilbo,
ma i atzak 21.
Blanco Aguina ga, Ca rl os, Julio Rodrguez Purtolas, eta Iris M Za vala. 1979. Historia
social de la literatura espaola (en lengua castellana). Li bk. III. Ma drid: Castalia.

339

Borbn, Felipe de. 2014. Dis curso ntegro de Felipe VI en su proclama cin como rey
ante

las

Cortes

Generales .

eldiario.es,

ekainak

19.

http://www.eldia rio.es/politi ca/Discurso-Felipe-VI-CortesGenerales_0_272622914.html.

Bos chetti , Anna . 1988. The Intellectual Enterprise: Sartre ans Les Temps Modernes.
Eva ns ton, USA: Northwestern University Press.
Bourdieu, Pierre. 1995. Las reglas del arte. Gnesis y estructura del campo literario.
Ba rcelona: Anagrama.
. 1997a . La economa de los bienes simblicos. In Razones prcticas. Sobre la
teora de la accin, 15998. Ba rcelona: Anagrama.
. 1997b. Pa ra una ciencia de las obras . In Razones prcticas. Sobre la teora de
la accin, 5373. Ba rcelona: Anagrama.
. 1999. Une rvolution conserva tri ce dans l dition. Actes de la recherche en
sciences sociales 126 (1): 328. doi :10.3406/a rss.1999.3278.
. 2006a . Gnesis y estructura del ca mpo reli gioso. Relaciones. Estudios de
historia y sociedad XXVII (108): 2983.
. 2006b. La distincin: criterios y bases sociales del gusto. Ensa yistas 259.
Ma dri d: Taurus.
. 2008a . Homo academicus. Ma dri d: Siglo XXI.
. 2008b. Qu Significa Hablar?: Economa de los intercambios lingsticos. Akal
Uni versitaria 282. Ma drid: Akal.
Bourdieu, Pierre, eta Pris cilla Pa rkhurs t Ferguson. 1988. Flauberts Point of View.
The Sociology of Literature 14 (3): 53962.
Bourdieu, Pierre, eta Jean-Claude Passeron. 1996. La reproduccin. Elementos para
una teora del sistema de enseanza. Mxi co D.F.: Distribuciones Fontamara.
Bruno La tour, eta Steve Wool ga r. 1995. La vida en el laboratorio. La construccin de los
hechos cientficos. Ma drid: Alianza.
340

Butl er, Judith. 1997. Excitable speech: A politics of the performative. Routledge.
Cada rso, Honorio. 2001. En torno a Gabriel Ares ti. Geografa sentimental de un poeta
bilbaino. Bidebarrieta: Revista de humanidades y ciencias sociales de Bilbao 9:
81117.
Callon, Mi chel. 1986. Some elements of a soci ology of translation: domesti ca tion of
the s callops and the fishermen of St. Brieuc Ba y. Power, action, and belief: A
new sociology of knowledge 32: 196223.
Ca rbajo Padilla, Diego, eta Nader Koochaki Etxeba rria . 2007. Aproxi ma cin al
movi miento de okupacin, asamblearismo y autoges tin desde una soci ologa
en eus kara . Inguruak: Soziologia eta zientzia politikoaren euskal aldizkaria=
Revista vasca de sociologa y ciencia poltica, zenb. 43: 15980.
Casado Apa ri cio, Elena . 2007. La des/recons trucci n de la comuni cacin en las
sociedades de la i nforma cin. In Crtica feminista y comunicacin, Ma ra Jos
S nchez Leyva eta Alicia Reigada Olaizola . Sevilla: Comuni ca cin Social
Edi ci ones y Comunicaciones.
Cas tellet, Jos Ma ra . 1960. Veinte aos de poesa espaola (1939-1959). Ba rcelona :
Sei x Barral.
Chillida , Eduardo. 2002.

Museo

Chillidaleku.

Museo

Chillidaleku. Berlin.

http://www.museochillidaleku.com/gallery/.
.

2015.

Edua rdo

Chillida.

Wikipedia.

Eskura tua

aza roa k

2.

http://en.wikipedia.org/wiki/Eduardo_Chillida.
Coma roff, John L, eta Jean Comaroff. 2011. Etnicidad S.A. Ma dri d: Ka tz.
Combate. 1981. El libro de cuentos finalistas del Concurso del Ayuntamiento de
Bi l bao, a la hoguera: el PNV resucita la Inquisicin. Combate, urta rrilak 21.
Da pena, M Fra ncisca. 1984. Si n ttulo. Zurgai.
da Portela , Valentn. 1969. Dotrina nekazariaren katisima. Gabriel Aresti -(e)k i tzulia.
Kri s elu 5. Bilbao: s.n.

341

de Certeau, Mi chel . 2001. De las pr cti cas cotidianas de oposicin. In Modos de

hacer: arte crtico, esfera pblica y accin directa, Paloma Blanco, 391426.
Sa l amanca: Ediciones Universidad de Salamanca.
de Felipe, Na txo. 1984. Gabriel kantugile. Zurgai, zenb. Gabriel Ares ti (monogrfi co):
33.
de Felipe, Na txo, eta Ii go Asti z. 2013. Handiagoa k di ra kontatzeko ditugunak
konta tutakoak baino. Berria, a pirilak 5.
de Ha ro Ga rca , Noem. 2010. Es ta mpa popular: un arte crti co y social en la Espaa
de los sesenta . Madri d: Comlutense de Madrd. Faculta d de Geogra fa e
Hi s toria - Departamento de Historia del Arte II.
Dei a. 1981. ...Pero todo el Estatuto. Deia, urri ak 27.
. 1983. Vamos a mantener en pie la casa del pa dre. Mensaje el lehenda kari al
pueblo va sco. Deia, i railak 14, a tal. Azala.
. 1987a . Ayer, cla veles sobre la villa , estreno de la pera en Bilbao y apa gn
con es truendo en Euskadi. Deia, a pirilak 25, a tal. Gernika 1937 1987.
. 1987b. Incidentes entre jvenes de EGI y encadenados que pedan la
a mnista. Deia, a pirilak 27, a tal. Gernika 1937-1987.
. 1987c. Mi guel Angel Lertxundi ha donado una gran es cul tura pa ra Gernika .
Deia, a pi rilak 27, a tal. Gernika 1937-1987.
Del euze, Gilles. 1968. Diferencia y repeticin. Buenos Aires: Beccacece.
. 2002. Francis Bacon, lgica de la sensacin. Ma dri d: Arena Li bros.
Deleuze, Gilles, eta Felix Gua tta ri. 2002. Mil mesetas: capitalismo y esquizofrenia.
Va l encia: Pre-Textos.
del Moral, Jose. 2008. Defender la casa de mi padre. Gananzia. urriak 12.
http://ga nanzia.com/pintada-batzoki.

342

del Valle, Teresa . 1988. Korrika: Rituales de La Lengua En El Espacio. Ba rcelona :

Anthropos Editorial.
. 2000. Procesos de la memoria : cronotopos genri cos . Perspectivas
feministas desde la antropologa social. Barcelona, Ariel, 24365.
de Ni cols Moreno, Vidal. 1984. Ga briel Aresti. Zurgai.
de Otero, Blas. 1962. Ma joria haundia rekin. Gabriel Ares ti-(e)k i tzulia. Egan, zenb.
4/6: 19099.
. 1966. Gure a rtis tak: Blas de Oterorekin eskuz esku Gabriel Ares ti-(e)k
el karrizketatua. Zeruko Argia.
Detencion

Punks

Bilbao

Aste

Nagusia

1985.

2013.

http://www.youtube.com/wa tch?v=s 6lsxHeKtiU&fea ture=youtube_gda ta _pla y

er.
Durkheim, mile. 2006. El suicidio. Estudio de sociologa y otros textos
contemporneos. Buenos Aires: Mi o y D vila.
. 2008. Las formas elementales de la vida religiosa. Ma dri d: Alianza.
Duval , Julien. 2010. Anal yser un espa ce social. In LEnqute sociologique, Serge
Pa uga m, 26790. Pa ri s: Presses universitaires de Fra nce.
Echeverria Pla zaola, Jon. 2008. La finalidad del a rte. La obra y el pensamiento de
Jorge Otei za : a rte, estti ca y religin. Ba rcel ona : Pompeu Fabra , Depa rtament
dHumanitats.
Ega a Etxeberria , Ibon. 2006. Leer y escri bi r la ciudad: San Sebas tian y Bilbao en la
novela vas ca contenpornea . Cuadernos de Alzate: revista vasca de la cultura
y las ideas, zenb. 35: 13752.
. 2013. Kri tika ra ko hurbilketa litera tura ren sozi ologia tik: egunka ri eta
aldizka rieta ko euskal litera tur kri ti karen analisia (1975-2005). Donos tia : Euskal
Herri ko Unibertsitatea. Hizkuntzalaritza eta Euskal Ikasketak Saila.
Egi n. 1985. Sa nti Brouard eta Gabriel Arestiren omenez. Egin, ekainak 7.
343

. 1986. Ga briel Ares ti ren Bilboko omenaldi a tzera tua . Egin, aza roak 10, a tal.
Egunon.
. 1987a . El al calde de Gernika a cuso a la comisin popula r de des troza r el
pueblo. Egin, a pirilak 19.
. 1987b. La Euskadi popula r llen Gernika, la ofi cial cumpli con el trmi te.
Egin, a pirilak 27, a tal. Azala.
. 1987c. La intervencin de la Ertzantza es tren la violencia en Gernika . Egin,
urri a k 21, a tal. Azala.
Eguzki tza, Andolin, Iaki Aldekoa , Ibon Sa rasola, eta Joxe Azurmendi . 2000. Ga briel
Ares ti ren eka rpena eta era gina eus kal litera tura n. In Gabriel Aresti (19331975): Gabriel Arestiren mundua: erakusketa eta jardunaldiak = exposicin y
jornadas, 12554. Bilbao-Donos tia: Bilboko Udala, Kul tura eta Turis mo Saila Gi puzkoako Foru Aldundia, Kultura, Euskara, Gazteria eta Ki rol Departamentua.
Eizmendita r, Iaki Basa rri . 1963. Ni re bordatxotik: Gabriel Ares ti jauna ri . Zeruko
Argia.
Eliot, T S. 1983. T.S. Eliot euskaraz. Gabriel Ares ti, Joseba Sa rrionandia, eta Jon Jua ris ti(e)k i tzulia. Hordago.
Elorrieta ,

Eaut.

2013.

Deserriko

kantak.

CD.

http://ekaitzaldi.blogspot.com.es/2013/06/enaut-elorrieta -deserriko-ka ntak2013.html .

El orza . 1987. Progresismo o provocacin? Egin, a pirilak 26, a tal. Ca rtas.
Elorza , Antonio. 1978. Sobre los ori genes litera rios del na cionalismo. Saioak. Revista
de estudios vascos, zenb. 2: 6998.
Eros ta rbe, Gorka. 2013. Gabriel Ares ti ren Ha rrizko herri hau familiari i tzuli dio
Ara ntza zuk. Berria, uztailak 5, a tal. Pl aza.
Es ca rpit, Robert. 1971. Sociologa de la literatura. Qu s ? 61. Barcelona: Oikos-tau.

344

Es teban, Ma ri Luz. 2004. Zon andro-ginos : Gi zabere a rra eta emea , poli tikan
berdi n? UZTARO 48: 6177.
Es torns Zubiza rreta , Idoia. d. g. Editorial Aua mendi . Enciclopedia Auamendi.
Donostia.
Etxani z,

Nemesi.

1957.

Leturia ren

egunka ri

ezkutua .

Euzko

Gogoa.

http://kri tikak.armiarma.eus/?p=3699.
Etxeza harreta, Lucien. 2014. Poesia mailu eta fereka. Zaldiarri.
Euskal Autonomia Erkidegoko Estatutua. 1979.
Euskal tzaindia. 1968. Arantzazu-ko Bil tza rrak: 1968 urria ren 3, 4 eta 5-ean. Euskera:
Euskaltzaindiaren lan eta agiriak.
. 1973. Adi tz l a guntzaile batua. Euskera: Euskaltzaindiaren lan eta agiriak.
Ezeza guna .

XV-XVI.

Milia

Las turkoren

eresia

(XV-XVI).

http://klasikoak.armiarma.eus/testuak/herri14011.htm.
. 1964. Eus kal l iteratura bizi da. Zeruko Argia, ekainak 28.
Fernndez de la Sota , Jos. 2010. Travesa de Bilbao. Gua potica. Bilbao: Bilbao
Bi zkaia Kutxa.
Fernandez, Idoia . 1994. Oroimenaren hitza. Ikastolen historia 1960-1975. Bilbo: Udako
Eus kal Unibertsitatea.
Fi guera Aymeri ch, ngela, Bladi Otero eta Muoz, Gabriel Zelaia, eta J M Basaldua eta
Ga minde. 1960. Erdera zko lau poeta , bi gipuzkoa r eta bes te bi bizkaita r. -(e)k
i tzulia Gabriel Aresti. Egan.
Fi gueroa, A. 2010. Ideoloxa e autonoma do campo literario galego. Sa ntiago de
Compos tela: La iovento.
Fouca ult, Mi chel. 2000. Tecnologas del yo: y otros textos afines. Ba rcelona: Paids.
. 2003. Jakitearen arkeologia. Xa bi er Arregi-(e)k itzulia. Bilbo: Klasikoak.

345

. 2004. El Orden Del Discurso. Tus quets Editores.

. 2006. Seguridad, territorio, poblacin. Curso en el Collge de France (19771978). Buenos Aires: Fondo de Cultura Econmica.
Freud, Sigmund. 1999. Totem y tab. El Libro de Bolsillo. Biblioteca de Autor 626.
Ma dri d: Alianza.
Ga bi

de

la

Ma za .

2013.

Nire

aitaren

etxea

(Eaut

Elorrieta).

http://www.youtube.com/wa tch?v=VWm_9L24F5I&feature=youtube_gda ta _pl

a yer.
Ga bilondo, Joseba . 2006. Nazioaren hondarrak: euskal literatura garai kidearen historia
postnazional baterako hastapenak. Bi l bao: Euskal Herri ko Unibertsitatea.
Ga bi ria, Julen. 2005. Farol txo gorria Azkuna ri . Eiba r.ORG | Eiba rko peoria, San Blas
baino hobia. Lagun batek esan dit lagun batek esan diola. api rilak 21.
http://eibar.org/blogak/gabiria/110.
Ga briel

Ares ti

BHI.

2013.

Gabriel

Aresti

BHI.

Eskuratua

uztailak

11.

http://www.gabrielarestibhi.hezkuntza.net/web/guest/historia.
Ga ra . 2008. Gu hilen ga ra , gure a rima galduko da , baina poeta ren ha ri tzak i raunen du
zuti k. Gara, urta rrilak 19, a tal. Kultura.
. 2012. Entregados los premios de la XXIX edi cin del concurso de cuentos
Ga bri el Aresti de Bilbo. Gara, ekainak 13.
Ga raikoetxea , Ca rl os. 1983. La recons trucci n, ta rea de todos . Deia, i railak 14, a tal.
Euzka di.
Ga rba ti, Ana . 1987. Una casa, un ba rco, nues tro si tio en el mundo. Deia, a pirilak
24, a ta l. Gernika 1937 1987 (a l e berezia).
Ga rca , Antonio Agustn, eta Elena Casado. 2008. Las pr cti cas de la observa cin
pa rti cipante. Sentidos si tuados y pr cti cas ins titucionales en el caso de la
vi olencia de gnero. In Estrategias y prcticas cualitativas de investigacin
social, 4874. Pea rs on-Prentice Hall.
346

Ga rca , Jos Ramn. 2000. El bertsolarismo del siglo XIX al XX. In Historia de la
literatura vasca, 40478. Ma dri d: UNED.
Ga rca -Sel gas, Fernando. 2007. Sobre la fluidez social: elementos para una cartografa.
Ma dri d: Centro de Investigaciones Sociolgicas.
Ga rca -Sel gas, Ferna ndo, eta Antonio Ga rca Oli va res. 2014. Pa ra modeliza r la fluidez
social II: De la ca rtografa a los modelos complejos de la fluidez social. Athenea
digital 3 (14): 17397.
Ga rfinkel, Ha rold. 2006. Estudios en etnometodologa. Autores, Textos y Temas.
Ci encias Sociales 52. Ba rcelona: Anthropos.
Ga rzi a, Joxerra. 2003a . Amaren s ua. Euskadi Irratia, ots ailak 21.
. 2003b. Ama ren sua i tzali nahi dute. Egunero, otsailak 21.
Ga tti , Gabriel . 2007. Identidades dbiles: una propuesta terica aplicada al estudio de
la identidad en el Pas Vasco. Ma dri d: Centro de Investigaciones Sociolgicas.
Gereo,

Xa bier. 1968. Ares ti ren i tzaldian. Santiago

Apos toleko bi ga rren

es kandalua. Zeruko Argia, ma rtxoa k 24.

Gi mnez Peri cs , Andolin, Sabina de la Cruz, Jua n Ma ra Aresti , Dionisio Blanco, Rafael
Cas tro, eta Agustn Iba rrola. 1999. Aresti , el a rtis ta . In Gabriel Arestiri
omenaldia. Bilbok bere seme prestuari. 1986ko Ihardunaldien aktak, Bil boko
Udala, -(e)k a rgi ta ratua Jon Korta za r, 6798. Bideba rrieta Kul turgunea . Bilbao:
Bi l boko Udala, Kultura eta Turismo Saila.
Gi ner, Sal vador. 1993. Reli gin ci vil . Revista Espaola de Investigaciones
Sociolgicas, zenb. 61: 2355.
Goffman, Ervi ng. 1984. Internados: ensayos sobre la situacin social de los enfermos
mentales. Buenos Aires: Amorrortu.
Gonzalez Oli vier, Ja vier. 2005. Calles y rincones de Bilbao. Bilbao: Ayunta miento de
Bi l bao.

347

Greena cre, Mi chael. 2008. La prctica del anlisis de correspondencias. Funda cion
BBVA.
Gua sch, Ana Ma ra. 1985. Arte e ideologia en el Pas Vasco. Ma dri d: Akal.
Guasch, Os ca r. Observacin participante. Ma drid: Centro de Inves tiga ciones
Soci olgicas.
Gua tta ri, F. 1996. Ri tornellos and existential a ffects . In The Guattari Reader, -(e)k
a rgi taratua G Genosko, 15872. London: Blackwell.
Guereu, Jua n Da z de. 2009. Habeko Mik (1982-1991): Euskal komiki ahalegina: Euskal
Komiki ahalegina. Uni versidad de Deusto.
Guerra , Jos Antonio. 2003. Arantzazu centro de a cti vi dad litera ria de 1936 al 2000.
In Arantzazu. Ikerlan eta saiakerak XX. mendeko historiaz, -(e)k a rgi ta ra tua
Jos eba Intxausti, 56391. Oati: Ara ntzazu Edizio Fra ntziskotarrak.
Gurrutxaga , Ander. 1985. El cdigo nacionalista vasco durante el franquismo.
Ba rcelona: Anthropos Editorial.
Hall , Stua rt. 1996. The work of representa tion. In Representation: Cultural
Representations and Signifying Practices, Stua rt Hall-(e)k a rgita ra tua , 1373.
Gl a sgow: Sa ge.
. 2005. Encoding/decoding. In Culture, Media, Language, Stua rt Hall-(e)k
a rgita ra tua , Dorothy Hobson, Andrew Lowe, eta Paul Willis, 11727. New York:
Routl edge.
Ha ranburu-Al tuna, Luis , eta Gabriel Ares ti . 1975. Gabriel Aresti : La poes a es un
medi o de educacin de l as masas. Triunfo, uztailak 5.
Ha ra wa y, Donna . 1988. Si tua ted knowledges : The s cience question in feminism and
the pri vilege of partial perspective. Feminist studies, 57599.
. 1999. Las promesas de los mons truos : una pol ti ca regenera dora pa ra otros
i na propiados/ble. Poltica y sociedad 30: 121.

348

Ha ri ts chelha r, Jean. 1994. Emaztea Oihena rtek bildu a tsotitzetan. Iker, zenb. 8: 273
94.
Ha user, Arnold. 1998. Historia social de la literatura y el arte. Li bk. 2. Madrid: Editorial
Debate.
Hertza inak. 1985. Hau dena aldatu nahi nuke. LP. Iruea.
Homobono Ma rtnez, Jos Ignaci o. 2009. Espa cio y fiesta en el Pa s Vasco. La Ortiga,
Fies ta , sociabilidad e identidad. Cronotopos de la Glocaliza cin, , zenb. 87/89:
1140.
. 2012. Di mensiones na cionalita rias de las fiestas populares : luga res,s mbolos y
ri tuales pol ticos en las romeras vas cas. Zainak. Cuadernos de AntropologaEtnografa, zenb. 35: 4395.
Iba ez, Ari tz. d. g. OAK Ti xertak. http://www.latostadora.com/oaktixertak.
Ibina gabei tia

Proiektua . 2001. Ibinagabei tia

Proiektua . Li tera tur Aldi zka rien

Gorda ilua. Armiarma. martxoak. http://andima.armiarma.eus/.

IC. 1987. Un herido gra ve y va ri os leves en los i ncidentes de Gernika , api rilak 21,
a ta l. Sociedad.
Idi rin, Ma ite. 1975. Hazia sortzen denez lurpean jarria... LP.
Iga rtua , Pedro Elias. 1985. Za rama . Gaua a purtu a rte. Muskaria (Banizu Nizuke,
2010).
Ima nol. 1976. Herriak ez du barkatuko! LP.
. 1977. Lau haizetara. LP. Ma dri d.
. 1982. Iratze okre geldiak. LP. Ma dri d.
Ima nol, eta Kl abelin Komik. 1981. Jo ezan. LP.
Ira zu, Jose. 1979. Gabriel Aresti ko Klaustroa . Akta . Bilbao: Gabriel Ares ti Ins ti tutua .
http://ga resti40.blogspot.com.es/2011/11/normal-0-21-false-false-false.html.

349

Iri goien, Alfonso. 1984. Gabriel Aresti zenaz. Zurgai, zenb. Gabriel Aresti
(monogrfico): 89.
Iriondo, Joxe Ma ri . 2006. Lourdes Iriondo (1937-2005). Bi degileak 44. Vi toria-Gas teiz:
Eusko Jaurla ritza ren Argi talpen Zerbitzu Na gusia = Servi ci o Central de
Publ icaciones del Gobierno Vasco.
Iri ondo, Lourdes. 1969. Lurdes Iriondo. EP.
Iser, Wolfgang. 1987. El proceso de lectura : enfoque fenomenolgi co. In Esttica de
la recepcin,

Jos

Antonio

Ma yoral,

14964. Ma drid: Arco Li bros .

http://peri o.unlp.edu.a r/catedras/s ys tem/files/iser._el _proceso_de_lectura .pd

f.
Itaina , Xabier. 2007. Les virtuoses de lidentit: religion et politique en Pays Basque.
Pres s es universitaires de Rennes.
Izagi rre, Koldo. 2008. Poeta gizon egin zenekoa . In Harri eta herri, Gabriel Aresti
Segurola, 719. Za rautz: Susa.
Iztueta , Paulo. 1981. Sociologa Del Fenmeno Contestatario Del Clero Vasco 19401975: (anlisis De Las Causas De La Radicalizacin Del Clero Vasco En El Perodo
1940-1975). Ol dar 20. Donostia [etc.]: El kar.
. 2005. Euskal idazleen belaunaldiez. Donostia: Utriusque Vasconiae.
J.A.M. 2013. Iaki Perurena repasa hoy en Olaran su tra yectoria con las piedras.
di a riovasco.com. Diario Vasco, a benduak 4, a tal. Gipuzkoa.
Juregui Bereciartu, Gurutz. 1985. Ideologa y estrategia poltica de ETA. Anlisis de su
evolucin entre 1959 y 1968. Ma dri d: Siglo XXI.
Jimenez, Juan Ra mon. 1955. Ezer ez (Sonetu spi ri tualeta rik). -(e)k itzulia Ga briel
Ares ti . Euzko-Gogoa, zenb. 1-2: 2.
Joa ris ti Ola riaga, Luis Ma ria , eta Luis Li zasoain Hernndez. 1999. Anlisis de
correspondencias. Ma dri d: Hsperides.

350

Jua ris ti, Felipe. 2000. Ares ti eta Gandia ga. Oha r batzuk. Euskonews&Media,
ma i atzak 5. http://www.euskonews.com/0077zbk/gaia7706eu.html.
Jua ris ti, Jon. 1983. Ai ntzi n Solasa. Ares ti , i tzul tzaile. In T.S. Eliot euskaraz, T S Eliot,
412. Horda go.
. 1987a . El linaje de Aitor: la invencin de la tradicin vasca. Ma dri d: Taurus.
. 1987b. Literatura Vasca. His toria Crti ca de la Li tera tura Hispni ca 29. Ma drid:
Ta urus.
. 1997. El bucle melanclico: historias de nacionalistas vascos. Espasa Hoy.
Ma dri d: Espasa-Calpe.
. 1999. Sacra Nmesis. Nuevas historias de nacionalistas vascos. Ma dri d: Es pasa.
Jua ris ti, Jon, Ka rmelo Landa , eta Peru Alberdi . 2014. Jon Jua risti eta Ka rmelo Landa Ha rri eta herri (2014-02-12). In Bilbo Zaharra Foruma - Harri eta herrik 50
urte.

Euskaltzaindia ,

Bilbo.

http://www.youtube.com/wa tch?v=QHOkfLQjRyE&fea ture=youtube_gda ta_pla

yer.
Jurado, Nekane. 2009. La pa rti cipa cin social en el modelo de ordena cin del
terri tori o,

el

TAV.

AHT

gelditu!

Elkarlana.

abendua k

4.

http://www.ahtgelditu.org/blog/albiste-orokorrak/2009/12/04/arti culo-denekane-jurado-sobre-el-tav-y-presupuestos/.
Kea rney, Ri chard. 2001. On stories. Routl edge. New York.
King, Ka tie. 2012. Networked Reenactments: Stories Transdisciplinary Knowledges Tell.
Duke University Press.
Ki nta na, Xa bier. 1967. Eus kal kultura... ta erderaz? Zeruko Argia, urta rri lak 15.
. 1975. Ga bri el Aresti Segurola (in memoriam). Anaitasuna, uztailak 15.
. 1984. Dura ngoko Li buru eta Disko-Azokaren irekiera-hitzaldia (1983). Zurgai.

351

. 1985. Ga briel Aresti : Bilboko euskalduna eta ba tasuna ren era gilea. Euskera:
Euskaltzaindiaren lan eta agiriak.
. 1998. Gabriel Aresti (1933-1975). Bidegileak. Vi toria-Gastei z: Eusko Jaurla ri tza
= Gobi erno Vasco.
. 2000. Gabriel Aresti eta eus kara ren batasuna ren inguruan (Gabriel Ares ti ren
hi ru aukerak). In Gabriel Aresti (1933-1975): Gabriel Arestiren mundua:
erakusketa eta jardunaldiak = exposicin y jornadas, 6174. Bilbao-Donos tia :
Bilboko Udala, Kultura eta Turismo Saila - Gipuzkoako Foru Aldundia , Kul tura ,
Eus kara, Gazteria eta Ki rol Departamentua.
Ki nta na, Xa bier, eta Gabriel Aresti. 1970. Batasunaren kutxa. Za ra utz: Itxaropena.
Knorr-Cetina , Ka rin. 2008. Objectual pra cti ce. In Knowledge as social order:
rethinking the sociology of Barry Barnes, -(e)k a rgita ra tua Massimo Ma zzotti ,
83.

Ha mpshi re:

Ashgate.

http://kops .ub.uni -

kons tanz.de/bi tstrea m/handle/urn:nbn:de:bs z:352-opus81918/kcobjectualpractice.pdf?sequence=1.

Kortadi Olano, Edorta . 1993. Arantzazu. Tradizioa eta abangoardia. Bertan 3. Donostia :
Gi puzkoako Foru Aldundia. Kultura eta Turismo Departamentua.
Korta tu. 1987. Gernika 37-87. SG.
Kortaza r, Jon. 1989. Laberintoaren Oroimena: Gure Garaiko Olerkigintzaz. Donostia :
Ba roja.
. 2003a . El Poeta Gabriel Aresti (1933-1975). Bi l bao: Bilbao Bizkaia Kutxa.
. 2003b. Euskal literatura XX. mendean. Saiakera 6. Za ra goza : Pra mes-Las Tres
Sorores.
. 2003c. Pott banda. Expos iciones 8. Bi lbao: Ayuntamiento de Bilbao.
La boa, Mi kel. 1966. Urtsuako kanta. EP.
. 1974. Bat-Hiru. LP. Donostia.

352

La clau, Ernesto, eta Chantal Mouffe. 1987. Hegemona y estrategia socialista: haca
una radicalizacin de la democracia. Ma dri d: Siglo XXI.
Lahi re, Berna rd. 2002. Ca mpo, fuera de ca mpo, contra campo. Coleccin pedaggica
universitaria, zenb. 37-38.
Landa , Josu. 1988. Li tera turgintza rako politi ka : a rgi ta ra tzaileen jokabidea . Jakin,
zenb. 49-71: 65 .
Landa , Ka rmelo. 1999. Aresti ren obra . In Gabriel Arestiri omenaldia. Bilbok bere
seme prestuari. 1986ko Ihardunaldien aktak, Bilboko Udala , -(e)k a rgi ta ra tua
Jon Korta za r, 3348. Bideba rrieta Kul turgunea . Bilbao: Bilboko Udala, Kul tura
eta Turismo Saila.
. 2014. Bilbon dabil Gabriel Ares ti . In Harri eta herri: #50. Artikulu bilduma,
99111. Bi l bo: Euskaltzaindia: Gabriel Aresti Kultura El kartea.
Laplanche, Jean, eta Jean-Bertra nd Pontalis. 1996. Diccionario de psicoanlisis. Buenos
Ai res : Paids.
La rdn, Santi . 2012. Branded Content Danacol Danone Iaki Perurena. Iraga rkia.
HAVAS Media. https://www.youtube.com/watch?v=mlrgcrQYq1A.
La rrina ga Zugaldi, Josu. 2007. La encruci jada cul tural de una anti gua anteiglesia:
Deusto. Jentilbaratz. Cuadernos de Folklore, zenb. 9: 173268.
Lasa, Amaia, Itziar La ka, eta Peru Alberdi . 2013. Amaia Lasa eta Itzia r Laka - Ha rri eta
herri (2013-11-19). In Bilbo Zaharra Foruma - Harri eta herrik 50 urte.
Euskal tzaindia,

Bilbo.

http://www.youtube.com/wa tch?v=l -

vl uxMmp0Q&feature=youtube_gdata_player.
Lasagabaster Ma dinabeitia , Jess Ma ra . 1983. La histori ogra fa li tera ri va vasca .
Aproxi macin bibliogrfica. Mundaiz, zenb. 26: 3453.
La Sexta Columna . 2012. Queremos un pas de propieta rios y no de proletari os laSexta .

La

Sexta

Columna.

Madri d.

http://www.lasexta .com/progra mas/sexta-columna /queremos -paispropi etarios-proletarios_2012102600251.html.

353

Laso Prieto, Jos Ma ra . 2004. La tertulia bilbana de la cafetera La Concordia . El

Catoblepas. Revista crtica del presente, zenb. 23: 6.
La tiegi , Vi cente de, eta Dionisio de Oati bia. 1983. Euskaltzaindia, el batua y la muerte
del euskera. Sa n Sebastian: Lorea Artes Grficas.
La tour, Bruno. 1992. Ciencia en accin: cmo seguir a los cientficos e ingenieros a
travs de la sociedad. Ma dri d: La bor.
. 2001. De la fa bri cacin a la realidad. Pasteur y su fermento del cido l cti co.
In La esperanza de Pandora: ensayos sobre la realidad de los estudios de la
ciencia, 13773. Edi torial Gedisa, S.A.
. 2008. Reensamblar lo social: una introduccin a la teora del actor-red. Buenos
Ai res : Manantial.
Lenoi r, Remi. 1993. Objeto sociolgi co e problema social. AA. VV. Iniciacin a la
prctica sociolgica, Madrid, Siglo 21: 57102.
Lertxundi , Anjel . 1972. Ba roja ren Inguruan (I). Ba roja ren euskaltasuna edo a ra zo
za ha r baten alderdi berriak. Zeruko Argia, a pirilak 16.
Lertxundi, Anjel, eta Jorge Gimenez Bech. 2003. Ikaskizunak. Egunero, ma rtxoak 3.
Lete, Xa bier. 1968. Xabier Lete. EP.
. 1969. Xabier Lete. EP.
.

1975.

Gabriel

Ares ti ren

heriotzean.

Zeruko

Argia.

http://www.argia.eus/mendea/hemero/75lete.htm.
Lvi -Strauss, Cl aude. 1996. Antropologia estrukturala. Bi l bo: Kl asikoak.
Luk cs, Gyrgy. 2010. Teora de la novela: un ensayo histrico- filosfico sobre las
formas de la gran literatura pica. Buenos Aires: Godot.
Ma rtnez de Al beniz, Iaki . 2003. La potica de la poltica: usos de la poltica en el Pas
Vasco. Lei oa: Euskal Herriko Unibertsitatea.

354

. 2011. La reconversin de Ssifo: i dentidad y expertise. In Crisis y mutaciones

de la expertise. Escenarios, polticas y prcticas del conocimiento experto, -(e)k
a rgi taratua Eduardo Apodaka, Luis Merino, eta Villarreal. Bilbao: As cide.
Ma rtnez Gorria rn, Ca rlos . 1993. Casa, provincia, rey: (para una historia de la cultura
del poder en el Pas Vasco). Ens a yo 3. Irun: Alberdania.
Ma rtinez, Mikel . 1986. Mikel Ma rtinez: Berri tzaile handi bat i zan da Ga briel
Ares ti Argia .

http://www.a rgia.eus/a rgia -astekaria /1126/mikel -ma rtinez-

berri tzaile-handi-bat-izan-da-gabriel-aresti/inprimatu.
Ma rtinez, Mikel , eta Pa txo Telleria . 2012. Hernanin i ra kurri tako hi tzaldia. Ga briel
Ares ti . Diot dokumentala. Bilbaopoesia XIII. Poesia eta zinea, Bideba rrietako
a reto nagusia-(e)n a urkeztua, Bilbo, urriak 15.
Ma rx, Ka rl . 2008. El Capital. Crtica de la economa poltica. Ma dri d: Siglo XXI.
Meabe Bilbao, Toms. 1969. 14 fbulas = 14 alegia = 14 faules = 14 fabulas. -(e)k i tzulia
Ga bri el Aresti, Xesus Al onso Montero, eta Ricard Salvat. Kri selu. Bilbao: Kri selu.
Medem, Julio. 2003. La pelota vasca: la piel contra la piedra. DVD. Dokumentala. Alicia
Produce, S.L.
Mndez, Lourdes . 1995. Du Guerni ca au Gure Ai ta ren Etxea Et la Paloma de la Paz.
Oeuvres da rt, a rtistes et enjeux politiques au Pa ys Basque espagnol .
Anthropologie et Socits 19 (3): 199217.
Mi ntegi, Laura. 2003. Egunkaria i txi ziguteneko urtea. Jakin, zenb. 135: 14454.
Mi rande, Jon, eta Dominique Peillen. 1962. Igelak azken hitza bere. Igela.
http://a ndima.armiarma.eus/igel/igel0411.htm.
Mi txelena , Salba tore. 1949. Arantzazu: euskal-sinismenaren poema. Oa ti : Editorial
Fra nciscana

de

Arnzazu.

http://www.liburuklik.euskadi.net/handle/10771/10098.
Mol , Annemarie y Law, John. 1994. Regiosm Networks annd Fluids : Anaemia and
Soci al Topology. Critical Studies of Science 24 (4): 64171.

355

Monasteri o, Xabier. 2013. Ares ti ri goraza rre. In Harako Gabriel Aresti hartaz. Ka fe
Antzokia, Bilbo.
Montero, Ana Soledad. 2012. Signi fi cantes va cos y disputas por el sentido en el
di s curso poltico: un enfoque a rgumentativo. IDENTIDADES 2 (3): 125.
Montoi a, Xabier. 2007. Euskal hiria sutan. El ka r 269. Donostia: El karlanean.
Morn, Gregorio. 1982. Los espaoles que dejaron de serlo: cmo y por qu Euskadi se
ha convertido en la gran herida histrica de Espaa. Pl a neta.
Mora u ta Agotak. 2008. Kalamidadiak. CD.
Morley, Da ve. 2005. Texts , readers , subjects . In Culture, Media, Language, -(e)k
a rgita ra tua Stua rt Hall, Dorothy Hobson, Andrew Lowe, eta Paul Willis, 15465.
New York: Routledge.
Mos o, Roberto. 2003. Flores en la basura. Al gorta : Hilargi.
Muro, eta Zabalgogeaskoa. 1987. Gernika . Una a valancha de jvenes provoca
i nci dentes en la vi lla, a pirilak 19, a tal. Sociedad.
Muxi ka . 1963. Eus kal kultura arnasa? Zeruko Argia, a benduak 29.
Na ba rro, Omar. 2010. Haragizko amoreak. Sus a.
Norte Apa che. 2011. Quilombo. CD.
Oh!

Euzkadi .

1979.

Oh!

Euzkadi

esan

beha r

bai .

Oh!

Euzkadi.

http://a ndima.armiarma.eus/euzk/euzk0101.htm.
Olazi regi Alus tiza , Ma ri Jose. 1999. Un siglo de novela en euskera . In Historia de la
Literatura Vasca, -(e)k a rgita ra tua Pa tri zio Urkizu, Uni versidad Nacional de
Educa cin a Distancia, 50488. Ma drid.
. 2009. Li tera tura vasca e identidad na cional . Revista de lenguas y literaturas
catalana, gallega y vasca 14.
. 2014. Na rra ti va
basqueliterature.com.
356

vas ca del siglo XX: una

Es kura tua

narra ti va

con futuro.

i railak

18.

http://www.basqueli tera ture.com/es/basque/his toria/hogeimende/narra tiba /

el eberria.
Onaindia ,

Ma rio. 1984. Euskal eskri toreak. Zurgai, zenb. Gabriel

Aresti

(monogrfico): 67.
Ormaetxea, Nikola Ori xe. 1960. Peru Lea rtza ko Txillardegi ren liburua . Jakin,
zenb. 5-6: Gehigarria.
Orti z Al fau, Angel Ma. 1984. Ares ti en la distancia . Zurgai, zenb. Gabriel Aresti
(monogrfico): 11.
Os korri . 1975. Gabriel Arestiren oroimenez. Donostia: Elkarlanean.
. 1979. Oskorri. LP. Ga l dakao, Bizkaia.
Oskorri , Na txo De Felipe, Josu Salbide, Anton La txa , Bi xente Ma rtinez, eta Xabier
Zeberio. 2013. Ga briel Aresti bizsitan. In Barakaldo Antzokia. Ba ra kaldo.
Otaegi , Juan. 1995. Si nboloa Gandiaga ren El orri-n. Enseiukarrean: Deustuko
Unibertsitateko aldizkaria, zenb. 11: 15778.
Oteiza , Jorge. 2003. Sonem tica vasca y Mi tos . Ca rta abierta a Xabier Lete sobre
potica. In Ahora que tengo que irme. Ta fa lla: Txalaparta.
. 2007. Quosque tandem...! Ensayo de interpretacin esttica del alma vasca.
Jorge Oteiza Fundazio Museoa.
Panera Mendieta , Ka rl os. 1986. Harrizko Aresti Hau. Antzerkia . http://www.tea trotes tuak.com/harrizko.html.
. 2001. Kaio luma zikina (Antzerkia). Antzerkia. Bilbo Rock.
Pas cual Li z rra ga, Jakue. 1987. El Punk: de England a Euskadi bailando un pogo.
Inguruak: Revista de Sociologa, zenb. 3: 4152.
Pei rce, Cha rles Sanders . 2006. Nomenclatura y di visiones de las rela ciones tridi cas,
has ta donde es tn determinadas . In Obra filosfica reunida, 2:21. Madri d:
Fondo de Cultura Econmica.

357

Prez-Agote, Alfonso. 1986a . La reproduccin del nacionalismo: el caso vasco.

Monogra fas 73. Ma drid: Centro de Investigaciones Sociolgicas: Siglo XXI.
. 1986b. The Role of Religi on in the Defini tion of a Symbolic Conflict. Religion
and

the

Basque

Problem.

Social

Compass

33

(4):

41935.

doi :10.1177/003776868603300406.
. 2008. Las races sociales del nacionalismo vasco. Monografas 250. Ma drid:
Centro de Investigaciones Sociolgicas.
Perurena , Iaki . 2010. Ma nu a manu. Iaki

Perurena Manu Montero-(e)k

elka rri zketa tua .

Bilbovisin.

https ://www.youtube.com/watch?v=7YWJePnMMBg.
Pierre Bourdieu. 1997. La ilusin bi ogr fi ca. In Razones prcticas. Sobre la teora de
la accin, 7483. Ba rcelona: Anagrama.
Plaza ola Patzuergo Turis tikoa . 2014. Peru-Ha rri en EL MUNDO. Patzuergo Turistikoa
Plazaola

Consorcio

Turistiko.

a za roak

1.

http://www.plazaola.org/es/node/1296.
Pott

banda .

1978.

Pott

bandako

lau

eguzki tan.

Pott.

http://a ndima.armiarma.eus/pott/pott0101.htm.
Requena Santos , Fli x. 2003. Anlisis de redes sociales: orgenes, teoras y aplicaciones.
CIS.
Retolaza, Iratxe. 2009. Bi lbao-New York-Bilbao. Berria, azaroak 1.
Retolaza , Ira txe, eta Danele Sa rriuga rte. 2014. Ares ti ren ima jina rio poetikoa eta
genero-eraikuntzak. In Eako XI. poesia egunak. Ea .
. 2015. Gi zontzeko (andretzeko) garaia . Gabriel Aresti ren ima jina rio poetikoa
eta genero-eraikuntzak. Zaldiarri.
Revet, Sandrine. 2012. Sinis trs et survi vors. Ca tastrophes na turelles , fi gures de
vul nrables et moments de politique. In Rfugis, sinistrs, sans-papiers.
Politique de lexception, Tra dre, 16274. Pa ris.
358

Ri bero, Pedro Jose. 1988. Ni re ai ta ren etxea defenda tuko dut. Habeko Mik. Euskara
ikasten ari garenon komiki-aldizkaria, zenb. 31: 3538.
Ri coeur, Pa ul. 1980. La metfora viva. Ma dri d: Ediciones Cristiandad.
. 1987. Tiempo y Narracin. Configuracin del tiempo en el relato histrico. Li bk.
1. 3 l i bk. Ma drid: Ed. Cri stiandad.
. 2006. S mismo como otro. Mxi co: Si glo XXI.
Ri ncn, Gabriel. 1984. Retra to algo movido de Gabriel Aresti. Zurgai.
Rodri gl va rez, Edua rdo, Dionisio Blanco, Agus tin Iba rrola , eta Jos Ma ra Muoz. 1984.
...bere l umatik. Zurgai.
Rubio, F. 2004. Incursin por las revis tas poti cas del Pas Vasco y Na va rra . In Las
revistas poticas espaolas, 1939-1975. Alicante: Publi ca ciones de la
Uni versidad de Alicante.
Sa bas Olaba rria , Jos Luis. 2003. Hi ru poeta eta hi ri ba t. In Unamuno, Otero, Aresti,
Jon Korta za r eta Juan Jos Lanz, 711. Bilbao: Bilboko Udala, Kul tura eta
Turi s mo Saila.
Senz de Vi guera Erkiaga , Luis . 2008. Dena ongi dabil! Todo va dabuten! Tensin y
heterogeneidad de la cultura radi cal vasca en el lmi te del estado democr tico
(1978-...). Durha m: Duke University, Department of Romance Studies.
Senz Herrero, Jorge. 2008. Lo real , lo fantsti co y lo ma ra villoso en el rela to
ha giogr fi co. El caso de los dilogos de Gregorio Ma gno. In Ensayos sobre
ciencia ficcin y literatura fantstica: 1er Congreso Internacional de Literatura
Fantstica y Ciencia Ficcin, 82648.
Saint-Ma rtin, Monique De, eta Pierre Bourdieu. 1976. Ana tomie du gout. Actes de la
recherche en sciences sociales 2 (5): 281. doi :10.3406/a rss.1976.3471.
Sai za rbi toria , Ramon. 1973. Hi tzaurrea . In Lau Teatro Arestiar, Gabriel Aresti
Segurola, 513. Donostia: Lur.
S nchez Ferlosio, Rafael. 2007. Sobre la guerra. Ma dri d: Destino.
359

Sa n Juan, Gregorio. 1986. El mi to de la casa del padre. El Correo Espaol, urriak 4,

a ta l. Opinin.
. 1990. De su jornada. Bi l bao: Sociedad El Sitio.
Sa n Ma rtn, Juan. 1968. Escritores Euskericos: (Catlogo Bio-Biliogrfico De Escritores
Contemporneos En Vascuence). Bi lbao: La Gran Enciclopedia Vasca.
Sa ntamaria, Ka rlos. 1967. Ibon Sarasola olerkariari. Zeruko Argia, ots ailak 5.
Sa pi ro, Gisle. 2003. Forms of Poli ti ciza tion in the French Li tera ry Field. Theory and
Society 32 (5/6): 63352.
. 2011. La responsabilit de lcrivain: littrature, droit et morale en France
(XIXe-XXIe sicle). Seuil.
Sa ra sola, Ibon. 1966. Eus kal literatura eta abar. Zeruko Argia, ekainak 5.
. 1971. Euskal literaturaren historia. Za ra utz: Lur.
. 1986. Gabriel Ares ti ipuinla ri . In Narratiba, Gabriel Ares ti Segurola, 16466.
Donostia: Susa.
. 2014. mordoilo. Hi ztegia . Hauta lanerako euskal hiztegia. otsailak 13.
http://www.euskara.euskadi.net/r59-15172x/eu/sarasola/sarasola.apl#.
Sa rasua , Jon. 2003. Kultura ren zurrunbiloan. In Euskalgintza sindikalgintzan txertatu,
2336.

Bilbo:

Manu

Robles-Arangiz

Ins titutua .

http://www.berria.info/dokumentuak/dokumentua91.pdf.
Sa rrailh de Iha rtza , Fernando. 1973. Vasconia. Estudio dialctico de una nacionalidad.
Buenos Ai res: Norbait.
Sa rri onandia, Joseba. 1999. Hau da ene ondasun guzia. Txa l a parta, Esan Ozenki.
. 2010. Moroak gara behelaino artean? Pa mi ela argitaletxea.
Sa rri uga rte Iri goien, Ia ki. 2001. Bi toriano Gandiaga eta Bilbo. Litterae Vasconicae:
Euskeraren iker lanak, zenb. 8: 27995.

360

Serrano Pas cual, Ara celi . 1998. Manifes ta ciones tni cas y cvi co-terri toriales de los
na cionalismos . Reis: Revista espaola de investigaciones sociolgicas, zenb.
82: 97126.
Su Ta Ga r. 1997. Agur jauna gizon txuriari. CD.
. 1999. Su ta gar, 1987-1989. Ma keta - CD. Ama sa.
Ta pia, Joseba, Akaitz Mi ner, eta Jexux Ara nburu. 2006. Real politik. CD.
Tejerina Montaa , Benja mn. 1992. Na cionalismo y lengua . Los procesos de cambio
lingustico en el Pas Vasco (Madrid, Siglo XXI).
Torrealdai, Joan Ma ri . 1977. Euskal idazleak, gaur: Historia social de la lengua y
literatura vascas. Oa ti : Ja kin.
. 1979. Euskal tzaindia eta kultur mogimendua . Comun omnia sint communia /
denak denonak, zenb. 2: 7577.
. 1986a . Ha rri zko herri hau eta zentsura . In Harrizko Herri Hau, Ga briel Aresti ,
17273. Sus a.
. 1986b. Oha rra k. In Euskal Harria, Ga briel Aresti, 23234. Susa.
. 1997. Euskal kultura gaur. Liburuaren mundua. Donostia: Ja kin.
. 1998. El libro negro del euskera. Tta rta lo Argitaletxea.
. 2003. Fraide frantziskota rren euska razko liburua k. In Arantzazu. Ikerlan eta
saiakerak XX. mendeko historiaz, Joseba Intxaus ti -(e)k a rgi ta ra tua , 593606.
Oa ti : Ara ntzazu Edizio Frantziskotarrak.
Torrealdai, Joan Ma ri , eta Imanol Murua Uria . 2009. Euskaltzaindia ekin eta jarrai.
Bi l bo: Euskaltzaindia.
Txi l lardegi. 2003. Leturiaren egunkari ezkutua. Donostia: Elkar.
Uga rte, Luxio. 1996. La reconstruccin de la identidad cultural vasca: Oteiza, Chillida.
Antropologa. Madrid: Siglo Veintiuno de Espaa.

361

Unzueta , Pa txo. 1981. El PNV expulsa a trece miembros del sector sabiniano. El Pas,
abenduak

19,

a tal.

Polti ca .

http://elpais.com/diario/1981/12/19/espana/377564410_850215.html.
Unzurrunzaga , Imanol. 1999. Patxi Unzurrunzaga: (1906-1984). Bidegileak. Eusko
Jaurla ri tza ren Argi talpen Zerbi tzu Na gusia = Servi cio Central de Publi ca ciones
del Gobierno Vasco,.
Uri be, Ki rmen. 2001. Bitartean heldu eskutik. Sus a.
. 2010. Gabriel Aresti , beti para tuko naiz gizona ren alde. In Ahotsak, hitzak,
hizkuntzak. Euskal Olerki-Antologia, Pa blo Gonzlez de Lanca ri ca eta Sebas tin
(a rg) Ga rtzia Trujillo, 199202. Bi lbo: Euskaltzaindia.
.

2011.

As te

Nagusia

2011ko

Pregoia .

In

Bilbo.

https ://www.youtube.com/watch?v=Gfy3O23qTak.
Uribe, Ki rmen, Anjel Lertxundi , eta Peru Alberdi . 2014. Ki rmen Uribe eta Anjel
Lertxundi - Ha rri eta herri (2014-02-11). In Bilbo Zaharra Foruma - Harri eta
herrik

50

urte.

Eus kaltzaindia,

Bilbo.

http://www.youtube.com/wa tch?v=PThRv2tJYBE&fea ture=youtube_gda ta_pla

yer.
Urko. 1976. Guk euskaraz, zuk zergatik ez. SG.
. 1977a . Hemen gaude. LP.
. 1977b. Sakonki maite zaitut Euskal-Herria. LP.
Urqui zu Sa rasua, Pa tri cio, Ma ra Jos Ola ci regui Al usti za, Xabier Al tziba r Arretxabaleta ,
Ia ki Aldecoa Bei tia, Jos Ramn Ga rca Ga rmendia , eta Jess Chueca Inchus ta .
2000. Historia De La Literatura Vasca. Ma drid: Uni versidad Na cional de
Educa cin a Distancia.
Urretabi zkaia, Arantxa . 2011. Euska ra batua ren sorrera eta h-a -(e)k elka rri zketa tua
Idoia

Etxeberria.

http://www.ahotsak.eus/donostia/pasarteak/don-142-030/.

362

Ahotsak.eus .

. 2012. Zerga tik panpox. bilbozaharra.com/blog/2012/04/zergatik_panpox/.

Urrutia , Alain, Andoni Egaa , Oier Guillan, eta Rafa Rueda . 2013. Gabrielen lekua.
Ikuskizuna. Gabriel Aresti Kultura El kartea.
Uxol a . 1975. Aresti zana dala eta. La Voz de Espaa, a buztuak 25.
Vliz, Sergio B. 2009. Sociologa del 13, rue del Percebe. Nmadas: revista crtica
de ciencias sociales y jurdicas, zenb. 23: 16172.
Verlaine, Pa ul. 1954. Uda zken-kantua (Chanson dAutonmne). -(e)k i tzulia Ga briel
Ares ti . Olerti, zenb. 11-12: 166.
Villasante Corta bita rte, Luis (O F. M. ). 1979. Historia de la literatura vasca / Fr. Luis
Villasante. 2a . ed. rev. y compl . Arnzazu,.
Villota Toyos, Gabriel , eta Joseba Gabilondo. 2004. Hertzainen Hil eza zu aita eta
euskal kul tura ren libido hilkorra . In Beste bat!: 18 herri kanta = 18 canciones
populares = 18pop songs, Mi ren Jaio eta Arturo Rodrguez Bornaetxea-(e)k
a rgi taratua, 2125. Bi lbao: Sala de Exposiciones Rekalde.
Vol oshinov, Valentin N. 1992. El marxismo y la filosofa del lenguaje. Ma dri d: Al ianza.
Whi te, Ha yden. 2009. El a contecimiento modernis ta . In Retos de la posmodernidad.
Ciencias Sociales y Humanas, Fernando Garca -Sel gas eta Jos B Monlen.
Ma dri d: Trotta.
Zaldua, Iba n. 2012. Ese idioma raro y poderoso: once decisiones cruciales que un
escritor vasco est obligado a tomar. Lengua de Tra po.
Zaldua, Iban, eta Jesus Ma ri Zubiza rreta . 2003. Sobre la clausura de Euskaldunon
Egunka ria.

El

Pas,

otsailak

24,

a tal .

Opinin.

http://elpais.com/diario/2000/09/21/paisvasco/969565220_850215.html.
Za l lo, Ramn. 1987. Gernika: el choque de dos culturas. Egin, a pirilak 21, a tal. Iritzia.
Za ra kondeguy, Mi txel. 1987. Aita ren etxea . Deia, api rilak 24, a tal. Gerni ka 1937
1987 (a l e berezia).

363

Za ra ma. 1985. Gaua apurtu arte. LP. Ma dri d.

. 1987. Dena ongi dabil. LP. La s a rte-Oria.
Za rra nz, L, eta D Vzquez. 2012. Gabriel Ares ti , ms vi vo que nunca . El Correo,
abenduak 6. http://www.el correo.com/vizca ya /20120612/local /gabriel -a resti vi vo-nunca-201206122026.html.
Za vala, Antonio. 2000. Burua atzera ji ra tuta edo liburu sail baten gorabeerak eta
gozo-mi katzak. In Antonio Zavalaren ohoretan Herri literaturaz gogoeta, Rosa
Mi ren Pa gola. Bilbao: Universidad de Deusto.
Zel aieta, Angel. 1976. Gabriel Aresti. Kri s elu.
. 2000. Gabriel Aresi tren poeta-bi zi tza . In Gabriel Aresti (1933-1975): Gabriel
Arestiren mundua: erakusketa eta jardunaldiak = exposicin y jornadas, 2136.
Bilbao-Donos tia : Bilboko Udala, Kultura eta Turis mo Saila - Gipuzkoa ko Foru
Al dundia, Kultura, Euskara, Gazteria eta Ki rol Departamentua.
Zi zek, Slavoj. 1992. El sublime objeto de la ideologa. Ma dri d: Siglo XXI.
. 2006. rganos sin cuerpo. Sobre Deleuze y consecuencias. Va l encia: Pre-Textos.
Zorrotz Morrotz. 2012. Ga briel Ares ti ren poesia duen monoli toa lekuz alda tzeko
eska tu diogu Udala ri:: Hemos pedido al Ayunta miento que traslade el monolito
con la poesa de Gabriel Ares ti . Zorrotza:: Zorroza. Eskura tua uztailak 8.
http://zorrotzaelka rtea.wordpress .com/2011/05/10/gabriel -a resti ren-poesiaduen-monoli toa-lekuz-alda tzeko-eska tu-diogu-udalari-hemos-pedido-ala yunta miento-que-traslade-el-monolito-con-la-poesia-de-gabriel-aresti/.
Zua zo, Koldo. 2005. Euskara batua. Ezina ekinez egina. Donostia: El kar.
Zubika rai , Augus tin, Alfonso Iri goien, Jon Jua risti , Xabier Kintana , eta Jera rdo Elortza .
1999. Ares ti, bilbota r ida zle euskalduna. In Gabriel Arestiri omenaldia. Bilbok
bere seme prestuari. 1986ko Ihardunaldien aktak, Bilboko Udala, -(e)k
a rgita ra tua Jon Korta za r, 1315. Bidebarrieta Kulturgunea . Bilbao: Bilboko
Uda la, Kultura eta Turismo Saila.

364

Zulaika, Joseba . 1988. Basque Violence. Metaphor and Sacrament. Reno: Uni versity of
Neva da Press.
. 1997. Crnica de una seduccin: el Museo Guggenheim, Bilbao. Donostia :
Nerea .
. 2006. ETAren hautsa. Za ra utz: Al berdania.
. 2014. Vieja luna de Bilbao. Crnicas de mi generacin. Donostia: Nerea.

365

Eranskinak

ERANSKINAK

ESTATISTIKO ETA GRAFIKO DESKRIPTIBOAK

Grafikoa 10. Liburuak hizkuntzaren eta argitalpen urtearen arabera, 1930-1978

Grafikoa 11. Literatura aldizkarietako artikuluak hizkuntza

eta argitalpen urtearen arabera

369

Taula 2. Liburuak argitaletxe eta epearen arabera

Argitaletxea

EFA/Jakin
Auspoa
Ed. Vascas
Caja de Ahorros Pr de Guip
Ekin
Itxaropena
Etor/Gero/Mensajero
La Gran Enciclopedia Vasca
Lur/Hordago/Kriselu
Luis Haranburu
Txertoa
UEU
Soc Guip de Ediciones y Pub
Axular/Gordailu
Hegosa/Cinsa
Elkar
Ibaizabal/SM
Kardaberaz
Erein
Maves
Leopoldo Zugaza
Artezi
Euskaltzaindia
Auamendi
Grf. Bilbao
Herria
Ed. Vasco-Americana/Edili
Grf. Valverde
Ezkila
Grf. Izarra
San Anton Katekesia
Lpez Mendizabal
Grf. Verdes Achirica
Jaungoiko-Zale
Autoedizioak
Bestelako erakunde publikoak
Beste erakunde erlijiosoak
Bestelako erakundeak
Beste argitaletxeak
Ezezaguna
Guztira

370

Maiztasuna
1940-1952 1953-1963 1964-1973 1974-1979
7
33
41
41
0
33
68
26
1
1
0
116
1
0
27
80
56
29
20
8
28
104
71
23
27
22
74
109
0
1
95
138
1
0
49
116
1
3
1
70
0
0
11
47
0
0
0
45
0
0
28
43
0
0
5
43
0
1
13
42
0
0
2
35
0
0
1
34
0
0
10
33
0
0
0
32
0
0
0
30
0
0
0
25
0
0
0
24
0
9
7
21
0
6
27
14
1
11
17
10
1
13
10
7
0
4
42
6
2
10
11
6
8
23
28
5
1
15
20
5
0
0
44
1
0
0
6
1
0
8
0
0
1
0
0
0
8
24
46
95
2
7
3
30
12
28
44
42
6
6
26
41
70
56
131
188
18
38
64
60
252
485
1042
1692

Guztira
122
127
118
108
113
226
232
234
166
75
58
45
71
48
56
37
35
43
32
30
25
24
37
47
39
31
52
29
64
41
45
7
8
1
173
42
126
79
445
180
3471

ERANSKINAK

Jeneroa

Taula 3. Liburuak genero eta argitalpen epearen arabera

Antzerkia eta
pastorala
Bertsolaritza eta
bertsopaperak
EH Antropologia,
mito eta kondairak
EH Artea
EH Historia eta
geografia
EH Politika eta agiriak
Ekonomia,klase
borroka, marxismoa
Eleberria
Meza, liturgia,
otoitza eta musika
Erlijioa, teologia eta
hagiografia
Euskal filologia
Euskal gaiak
Euskal kantak,
musika eta dantza
Euskal literatura eta
klasikoak
Euskera eskuliburua
eta hiztegiak
Giza eta gizarte
zientziak
Ipuin eta narrazioak
Natur zientziak,
teknologia eta
matematika
Nekazaritza, abeltzaintza, basogintza
eta arrantza
Poesia
Saioa eta biografia
Haur eta gazte
literatura
Bestelakoak
Guztira

Guztira
1940-1952 1953-1963 1964-1973 1974-1979
Maizt. % Maizt. % Maizt. % Maizt. % Maizt. %
6

2,4%

27

5,5%

29

2,8%

22

1,3%

84

2,4%

1,2%

27

5,5%

64

6,1%

24

1,4%

118

3,4%

0,8%

0,4%

22

2,1%

41

2,4%

67

1,9%

1,6%

0,6%

16

1,5%

38

2,2%

61

1,8%

28

11,1%

46

9,4%

83

8,0%

194 11,5% 351 10,1%

2,8%

1,8%

29

2,8%

119

7,0%

164

4,7%

1,6%

0,4%

23

2,2%

34

2,0%

63

1,8%

3,2%

23

4,7%

46

4,4%

59

3,5%

136

3,9%

33

13,1%

58

11,9%

71

6,8%

22

1,3%

184

5,3%

67

26,6% 121 24,8% 119 11,4% 112

6,6%

419 12,1%

8
7

3,2%
2,8%

24
8

4,9%
1,6%

49
35

4,7%
3,4%

70
63

4,1%
3,7%

151
113

4,3%
3,3%

13

5,2%

19

3,9%

31

3,0%

25

1,5%

88

2,5%

2,8%

17

3,5%

50

4,8%

66

3,9%

140

4,0%

2,8%

19

3,9%

72

6,9%

168

9,9%

266

7,7%

2,8%

1,2%

37

3,6%

64

3,8%

114

3,3%

3,6%

25

5,1%

29

2,8%

42

2,5%

105

3,0%

0,0%

0,2%

19

1,8%

121

7,2%

141

4,1%

0,0%

0,6%

0,7%

26

1,5%

36

1,0%

10
7

4,0%
2,8%

24
3

4,9%
0,6%

67
14

6,4%
1,3%

72
20

4,3%
1,2%

173
44

5,0%
1,3%

2,4%

13

2,7%

96

9,2%

250 14,8% 365 10,5%

9 3,6%
252 100%

7 1,4% 34 3,3% 40 2,4% 90 2,6%

487 100% 1042 100% 1692 100% 3473 100%

371

Taula 5. 1953-1963, liburuak hizkuntza eta argitaletxearen arabera

Argitaletxea
Itxaropena
Auspoa
EFA/Jakin
Ekin
Ezkila
Etor/Gero/Mensajero
Grf. Izarra
Herria
Grf. Bilbao
Grf. Valverde
Euskaltzaindia
Grf. Verdes Achirica
Auamendi

Euskaraz
Frantsesez Gaztelaniaz
Beste
Maizt. % Maizt. % Maizt. % Maizt. %
73 70,2%
0
0,0%
31 29,8%
0
0,0%
33 100%
0
0,0%
0
0,0%
0
0,0%
24 72,7%
0
0,0%
9 27,3%
0
0,0%
6 20,7%
0
0,0%
23 79,3%
0
0,0%
20 87,0%
3 13,0%
0
0,0%
0
0,0%
5 22,7%
0
0,0%
17 77,3%
0
0,0%
14 93,3%
0
0,0%
1
6,7%
0
0,0%
11 84,6%
2 15,4%
0
0,0%
0
0,0%
11 100%
0
0,0%
0
0,0%
0
0,0%
7 70,0%
0
0,0%
3 30,0%
0
0,0%
5 55,6%
0
0,0%
4 44,4%
0
0,0%
8
100%
0
0,0%
0
0,0%
0
0,0%
4 66,7%
0
0,0%
2 33,3%
0
0,0%

Taula 6. 1964-1973, liburuak hizkuntza eta argitaletxearen arabera

Argitaletxea

La Gran Enciclopedia V.
Etor/Gero/Mensajero
Itxaropena
Auspoa
Lur/Hordago/Kriselu
San Anton Katekesia
Ed. Vasco-Americana
EFA/Jakin
Ezkila
Soc. Guip. de Ed. y Pub.
Auamendi
Caja de Ah. Pr. de Guip.
Ekin
Grf. Izarra
Grf. Bilbao
Hegosa/Cinsa
Grf. Valverde
Txertoa
Herria
Kardaberaz
Euskaltzaindia

372

Euskaraz
Frantsesez Gaztelaniaz
Beste
Maizt. % Maizt. % Maizt. % Maizt. %
23 24,2%
0
0,0%
72 75,8%
0
0,0%
57 77,0%
0
0,0%
16 21,6%
1
1,4%
52 73,2%
0
0,0%
19 26,8%
0
0,0%
68 100%
0
0,0%
0
0,0%
0
0,0%
47 95,9%
1
2,0%
1
2,0%
0
0,0%
44 100%
0
0,0%
0
0,0%
0
0,0%
37 88,1%
0
0,0%
5 11,9%
0
0,0%
35 85,4%
0
0,0%
6 14,6%
0
0,0%
24 85,7%
4 14,3%
0
0,0%
0
0,0%
8 28,6%
0
0,0%
20 71,4%
0
0,0%
25 92,6%
0
0,0%
2
7,4%
0
0,0%
7 25,9%
0
0,0%
20 74,1%
0
0,0%
6 30,0%
0
0,0%
14 70,0%
0
0,0%
18 90,0%
0
0,0%
2 10,0%
0
0,0%
17 100%
0
0,0%
0
0,0%
0
0,0%
12 92,3%
0
0,0%
1
7,7%
0
0,0%
9 81,8%
0
0,0%
2 18,2%
0
0,0%
1
9,1%
0
0,0%
10 90,9%
0
0,0%
10 100%
0
0,0%
0
0,0%
0
0,0%
10 100%
0
0,0%
0
0,0%
0
0,0%
2 28,6%
0
0,0%
5 71,4%
0
0,0%

ERANSKINAK

Taula 7. 1974-1979, liburuak hizkuntza eta argitaletxearen arabera

Argitaletxea

La Gran Enciclopedia V.
Ed. Vascas
Lur/Hordago/Kriselu
Etor/Gero/Mensajero
Caja de Ah. Pr. de Guip.
Luis Haranburu
Txertoa
UEU
Axular/Gordailu
Soc. Guip. de Ed. y Pub.
Hegosa/Cinsa
EFA/Jakin
Elkar
Ibaizabal/SM
Kardaberaz
Erein
Maves
Auspoa
Leopoldo Zugaza
Artezi
Itxaropena
Euskaltzaindia
Auamendi
Grf. Bilbao
Ekin

Euskaraz
Frantsesez Gaztelaniaz
Beste
Maizt. % Maizt. % Maizt. % Maizt. %
39 28,3%
0
0,0%
99 71,7%
0
0,0%
70 60,3%
0
0,0%
46 39,7%
0
0,0%
86 74,1%
2
1,7%
28 24,1%
0
0,0%
101 92,7%
0
0,0%
8
7,3%
0
0,0%
26 32,5%
0
0,0%
54 67,5%
0
0,0%
43 61,4%
0
0,0%
27 38,6%
0
0,0%
8 17,0%
0
0,0%
39 83,0%
0
0,0%
45 100%
0
0,0%
0
0,0%
0
0,0%
39 90,7%
0
0,0%
4
9,3%
0
0,0%
20 46,5%
0
0,0%
23 53,5%
0
0,0%
41 97,6%
0
0,0%
1
2,4%
0
0,0%
33 80,5%
1
2,4%
7 17,1%
0
0,0%
24 68,6%
8 22,9%
3
8,6%
0
0,0%
34 100%
0
0,0%
0
0,0%
0
0,0%
33 100%
0
0,0%
0
0,0%
0
0,0%
24 75,0%
0
0,0%
8 25,0%
0
0,0%
28 93,3%
0
0,0%
2
6,7%
0
0,0%
26 100%
0
0,0%
0
0,0%
0
0,0%
25 100%
0
0,0%
0
0,0%
0
0,0%
24 100%
0
0,0%
0
0,0%
0
0,0%
11 47,8%
0
0,0%
12 52,2%
0
0,0%
16 76,2%
0
0,0%
5 23,8%
0
0,0%
13 92,9%
0
0,0%
1
7,1%
0
0,0%
10 100%
0
0,0%
0
0,0%
0
0,0%
2 25,0%
0
0,0%
6 75,0%
0
0,0%

Taula 8. 1945-1952, literatura aldizkarietako artikuluak

genero eta aldizkariaren arabera

Jeneroa
Artikulua
Kritika
Poesia
Narrazioa
Bestelakoak
Guztira

Egan
Maizt.
%
9
5,6%
5
3,1%
104
65,0%
25
15,6%
17
10,6%
160
100,0%

Euzko-Gogoa
Maizt.
%
151
34,6%
27
6,2%
160
36,6%
25
5,7%
74
16,9%
437
100,0%

Gernika
Maizt.
%
234
58,8%
3
0,8%
84
21,1%
13
3,3%
64
16,1%
398
100,0%

Guztira
Maizt.
%
394
39,6%
35
3,5%
348
35,0%
63
6,3%
155
15,6%
995
100,0%

Iturri a: (Ibi na ga bei ti a Proi ektua 2001)

373

Taula 9. 1953-1963, literatura aldizkarietako artikuluak

genero eta aldizkariaren arabera

Jeneroa
Artikulua
Kritika
Poesia
Narrazioa
Bestelakoak
Guztira

Egan
Maizt.
%
194
25,5%
198
26,1%
125
16,4%
76
10,0%
167
22,0%
760
100,0%

Euzko-Gogoa
Maizt.
%
169
23,0%
93
12,7%
275
37,5%
62
8,4%
135
18,4%
734
100,0%

Gernika
Maizt.
%
72
67,3%
0
0,0%
26
24,3%
0
0,0%
9
8,4%
107
100,0%

Iturri a: (Ibi na ga bei ti a Proi ektua 2001)

Taula 10. 1953-1963, literatura aldizkarietako artikuluak
genero eta aldizkariaren arabera (jarraipena)

Jeneroa
Artikulua
Kritika
Poesia
Narrazioa
Bestelakoak
Guztira

Igela
%
Maizt.
38
44,7%
0
0,0%
20
23,5%
8
9,4%
19
22,4%
85
100,0%

Olerti
Maizt.
%
40
6,0%
7
1,0%
517
77,5%
18
2,7%
85
12,7%
667
100,0%

Guztira
Maizt.
%
513
21,8%
298
12,7%
963
40,9%
164
7,0%
415
17,6%
2353
100,0%

Iturri a: (Ibi na ga bei ti a Proi ektua 2001)

Taula 11. 1964-1973, literatura aldizkarietako artikuluak

Jeneroa
Artikulua
Kritika
Poesia
Narrazioa
Bestelakoak
Guztira

genero eta aldizkariaren arabera

Egan
Maizt.
%
88
24,8%
86
24,2%
74
20,8%
55
15,5%
52
14,6%
355
100,0%

Olerti
Maizt.
%
11
1,9%
7
1,2%
515
87,4%
1
0,2%
55
9,3%
589
100,0%

Guztira
Maizt.
%
99
10,5%
93
9,9%
589
62,4%
56
5,9%
107
11,3%
944
100,0%

Iturri a: (Ibi na ga bei ti a Proi ektua 2001)

374

ERANSKINAK

Taula 12. 1974-1979, literatura aldizkarietako artikuluak

genero eta aldizkariaren arabera

Jeneroa
Artikulua
Kritika
Poesia
Narrazioa
Bestelakoak
Guztira

Egan
Maizt.
%
51
22,9%
10
4,5%
97
43,5%
28
12,6%
37
16,6%
223
100,0%

Oh! Euzkadi
Maizt.
%
7
46,7%
1
6,7%
0
0,0%
2
13,3%
5
33,3%
15
100,0%

Pott
Maizt.
%
25
26,0%
2
2,1%
19
19,8%
32
33,3%
18
18,8%
96
100,0%

Guztira
Maizt.
%
83
24,9%
13
3,9%
116
34,7%
62
18,6%
60
18,0%
334
100,0%

Iturri a: (Ibi na ga bei ti a Proi ektua 2001)

KORRESPONDENTZIEN ANALISI ANIZKOITZA

Taula 13. 1953-1963, kategorien kuantifikazioak

Aldagai eta kategoriak

Euskaraz
Erdaraz
Antzerkia eta pastorala
Bertsolaritza eta bertsopaperak
EH Gaiak
Eleberria
Erlijioa eta teologia
Euskal filologia
Jeneroa
Euskal literatura eta klasikoak
Euskera eskuliburua eta hiztegiak
Ipuin eta narrazioak
Poesia
Bestelakoak
Lehen argitaldia
Argitalpen zkia.
Berrargitalpena
Astekaria 0
Astekarietako
Astekaria 1
aipamen kop.
Astekaria 1<
Lit. aldizkarietako Literatura ald. 0
aipamen kop Literatura ald. 1=<
Hizkuntza

Maiztasuna
388
99
27
27
87
23
179
24
17
19
38
24
22
431
56
453
28
6
337
110

Zentroidearen koord.
1
2
0,419
0,021
-1,575
-0,052
0,589
-0,963
0,851
-0,783
-1,529
-0,140
0,498
2,643
0,404
-0,076
-0,526
-0,271
-0,288
1,180
-0,373
1,127
0,858
0,241
0,844
-1,171
-0,510
-0,029
0,020
-0,234
-0,036
1,856
-0,099
-0,026
1,846
-0,450
-0,055
4,554
-0,278
-0,138
0,610
0,308

375

Taula 14. 1953-1963, ereduaren laburpena

Dimentsioa

1
2
Guztira
Batazbestekoa
Baliozko N
N Guztira

Crobach-en
Alfa
0,498
0,319
0,000
0,418

Bariantza
Inertzia
Autobalioa
1,661
0,332
1,343
0,269
3,004
0,601
1,502
0,300
447
487

Taula 15. 1953-1963, neurri diskriminanteak

Aldagaiak
Hizkuntza
Jeneroa
Argitalpen zkia
Astekarietako aipamen kop.
Lit. aldizkarietako aipamen kop
Aktiboa guztira

376

Dimentsioak

1
0,644
0,675
0,001
0,205
0,138
1,661

2
0,001
0,595
0,445
0,268
0,035
1,343

Batez
bestekoa
0,322
0,635
0,223
0,236
0,086
1,502

ERANSKINAK

Taula 16. 1953-1963, argitaletxeen balioak

Argitaletxeak

Maiztasuna

Itxaropena
EFA/Jakin
Auspoa
Ekin
Ezkila
Etor/Gero/Mensajero
Grf. Izarra
Herria
Grf. Bilbao
Grf. Valverde
Euskaltzaindia
Grf. Verdes Achirica
Auamendi
Ed. Vasco-Americana/Edili
Luis Haranburu
Ed. Vascas
La Gran Enciclopedia Vasca
Hegosa/Cinsa
Autoedizioak
Aldizkariak
Beste erakunde erlijiosoak
Bestelako erakunde publikoak
Bestelako erakundeak
Beste argitaletxeak
Ezezaguna
GUZTIRA

104
33
33
29
23
22
15
13
11
10
9
8
6
4
3
1
1
1
24
11
28
7
6
56
29
487

1. Dimentsioa
2. Dimentsioa
Min.
Min. Bataz b. Max.
Bataz b. Max.
-0,030 2,354 -2,116 0,184 6,984 -1,712
0,042 1,451 -2,082 0,117 3,581 -1,311
0,796 2,359 -0,348 -0,491 1,692 -1,348
-1,484 0,392 -2,116 -0,188 1,355 -0,996
0,114 0,891 -2,082 -0,259 1,552 -1,311
-0,939 0,815 -2,082 -0,137 1,552 -0,440
0,002 0,891 -1,548 0,250 3,901 -1,311
-0,182 1,088 -1,387 0,377 2,152 -0,996
0,600 1,088 0,280 -0,188 1,454 -1,152
-0,209 2,354 -2,116 0,019 1,220 -1,712
-0,009 2,322 -2,082 0,512 4,190 -0,820
0,135 0,841 -0,348 0,649 3,398 -0,337
-0,425 0,550 -2,090 0,374 4,520 -0,860
0,545 0,554 0,520 0,287 1,454 -0,103
0,849 1,451 0,280 -0,333 -0,005 -0,657
-1,581 -1,581 -1,581 1,449 1,449 1,449
-0,136 -0,136 -0,136 0,595 0,595 0,595
-0,646 -0,646 -0,646 -0,158 -0,158 -0,158
0,169 1,080 -0,883 -0,035 3,398 -1,152
0,379 0,560 0,280 -0,426 3,249 -0,996
0,237 2,023 -1,548 -0,094 1,220 -0,996
0,171 0,891 -0,883 0,368 5,126 -1,311
-0,073 0,927 -0,883 -0,236 0,562 -0,664
0,368 2,259 -0,894 0,005 2,243 -1,311
0,137 1,724 -0,883 -0,115 2,119 -1,317
0,014 2,359 -2,116 0,006 6,984 -1,712

Taula 17. 1964-1973, ereduaren laburpena

Dimentsioa
1
2
Guztira
Batazbestekoa
Baliozko N
N Guztira

Cronbach-en
Alfa
0,416
0,298
0,000
0,418

Bariantza
Autobalioa
Inertzia
1,499
0,300
1,314
0,263
2,812
0,562
1,406
0,281
1034
1042

377

Taula 18. 1963-1973, kategorien kuantifikazioak

Aldagai eta kategoriak

Maiztasuna

Euskaraz
Erdaraz
Antzerkia eta pastorala
Bertsolaritza eta bertsopaperak
EH Gaiak
Eleberria
Erlijioa eta teologia
Euskal filologia
Jeneroa
Euskal literatura eta klasikoak
Euskera eskuliburua eta hiztegiak
Ipuin eta narrazioak
Poesia
Bestelakoak
Lehen argitaldia
Argitalpen zkia.
Berrargitalpena
Astekaria 0
Astekarietako
Astekaria 1
aipamen kop.
Astekaria 1<
Lit. aldizkarietako Literatura ald. 0
aipamen kop Literatura ald. 1=<
Hizkuntza

839
203
29
64
216
46
190
49
50
72
125
67
134
945
97
865
135
42
982
52

Zentroidearen koord.
1
2
0,389
-0,145
-1,599
0,609
0,746
-0,671
0,869
-0,023
-1,326
0,321
0,102
1,581
0,335
-0,926
-0,607
0,881
0,660
1,350
0,634
-0,838
0,465
-0,590
1,123
1,202
-0,300
-0,001
-0,046
-0,065
0,465
0,657
-0,112
-0,282
0,303
1,265
1,376
1,789
-0,087
-0,104
1,545
1,794

Taula 19. 1964-1973, neurri diskriminanteak

Aldagaiak

Hizkuntza
Jeneroa
Argitalpen zkia
Astekarietako aipamen kop.
Lit. aldizkarietako aipamen kop
Aktiboa guztira

378

Dimentsioak
1
2
0,620
0,089
0,632
0,608
0,022
0,044
0,099
0,402
0,126
0,171
1,499
1,314

Batez
bestekoa
0,355
0,620
0,033
0,250
0,149
1,406

ERANSKINAK

Argitaletxeak

Taula 20. 1964-1973, argitaletxeen balioak

La Gran Enciclopedia Vasca

Etor/Gero/Mensajero
Itxaropena
Auspoa
Lur/Hordago/Kriselu
San Anton Katekesia
Ed. Vasco-Americana/Edili
EFA/Jakin
Ezkila
Soc. Guip. de Ed. y Pub.
C. de Ah. Pr. de Guipzcoa
Auamendi
Ekin
Grf. Izarra
Grf. Bilbao
Hegosa/Cinsa
Grf. Valverde
Txertoa
Herria
Kardaberaz
Euskaltzaindia
Lpez Mendizabal
Axular/Gordailu
Elkar
Luis Haranburu
Ibaizabal/SM
Autoedizioak
Aldizkariak
Beste erakunde erlijiosoak
Bestelako erakunde publikoak
Bestelako erakundeak
Beste argitaletxeak
Ezezaguna
GUZTIRA

Maiztasuna
95
74
71
68
49
44
42
41
28
28
27
27
20
20
17
13
11
11
10
10
7
6
5
2
1
1
46
6
44
3
26
131
58
1042

1. Dimentsioa
2. Dimentsioa
Bataz b. Max.
Min. Bataz b. Max.
Min.
-1,28 1,966 -2,116 0,398 2,590 -1,158
0,11
1,852 -2,116 0,387 2,505 -1,093
-0,08 3,267 -2,116 0,330 4,025 -1,158
0,81
2,041 -0,790 0,126 2,158 -1,158
0,42
3,267 -2,116 0,568 4,025 -1,093
0,55
2,210 -0,790 -0,200 3,086 -1,158
0,15
0,937 -2,116 -0,574 1,973 -1,093
0,09
1,607 -2,116 0,491 2,870 -1,158
0,18
1,408 -2,116 -0,645 2,416 -1,158
-1,11 1,837 -2,116 0,476 2,325 -1,158
-1,09 0,844 -2,116 0,414 1,544 -0,903
-0,01 1,624 -1,154 0,218 2,215 -1,093
-0,84 1,128 -2,116 0,808 3,263 -1,093
0,18
2,300 -1,839 0,007 2,289 -1,158
0,78
1,835 -0,790 0,179 1,400 -1,093
0,62
2,926 -1,154 0,017 3,479 -1,093
-0,61 1,933 -2,116 0,256 1,906 -0,209
-1,53 2,410 -2,116 0,940 3,462 0,364
-0,05 0,405 -0,105 -0,498 -0,453 -0,903
0,25
0,535 -0,790 -0,181 0,752 -0,903
-1,21 -0,171 -1,636 0,718 1,516 0,120
0,45
1,024 -1,295 0,122 1,339 -0,358
0,35
0,518 -0,105 -0,889 -0,453 -1,093
-0,98 0,163 -2,116 0,558 0,752 0,364
1,19
1,185 1,185 1,007 1,007 1,007
0,32
0,319 0,319 -1,158 -1,158 -1,158
0,34
1,837 -0,790 -0,256 2,034 -1,158
0,53
1,121 0,319 -0,574 1,641 -1,158
0,42
1,933 -0,790 -0,506 2,017 -1,158
0,15
0,660 -0,105 -0,506 -0,453 -0,613
0,19
0,844 -0,790 -0,510 0,971 -1,158
0,30
2,959 -0,790 -0,420 4,135 -1,158
0,05
0,859 -0,790 -0,767 0,336 -1,158
0,00
3,267 -2,116 0,002 4,135 -1,158

379

Taula 21. 1974-1979, ereduaren laburpena

Dimentsioa

1
2
Guztira
Batazbestekoa
Baliozko N
N Guztira

Cronbach-en
Alfa
0,453
0,325
0,000
0,418

Bariantza
Autobalioa
Inertzia
1,569
0,314
1,351
0,270
2,920
0,584
1,460
0,292
1687
1692

Taula 22. 1974-1979, kategorien kuantifikazioak

Aldagai eta kategoriak

Euskaraz
Erdaraz
Antzerkia eta pastorala
Bertsolaritza eta bertsopaperak
EH Gaiak
Eleberria
Erlijioa eta teologia
Euskal filologia
Jeneroa
Euskal literatura eta klasikoak
Euskera eskuliburua eta hiztegiak
Ipuin eta narrazioak
Poesia
Bestelakoak
Lehen argitaldia
Argitalpen zkia.
Berrargitalpena
Astekaria 0
Astekarietako
Astekaria 1
aipamen kop.
Astekaria 1<
Lit. aldizkarietako Literatura ald. 0
aipamen kop Literatura ald. 1=<
Hizkuntza

380

Maiztasuna
1307
385
22
24
480
59
134
70
66
168
292
72
305
1535
157
1594
72
26
1667
20

Zentroidearen koord.
1
2
0,443
-0,116
-1,501
0,396
0,960
-0,522
1,096
1,670
0,212
-1,254
0,811
1,239
0,542
-0,746
-0,160
0,307
0,738
2,351
0,887
-0,740
-0,622
0,523
0,725
1,023
-0,155
0,143
-0,097
0,037
-0,358
0,958
-0,116
-0,056
0,984
0,620
1,738
4,401
-0,071
-0,027
5,761
2,056

ERANSKINAK

Taula 23. 1974-1979, neurri diskriminanteak

Aldagaiak

Hizkuntza
Jeneroa
Argitalpen zkia
Astekarietako aipamen kop.
Lit. aldizkarietako aipamen kop
Aktiboa guztira

Dimentsioak

1
0,664
0,695
0,094
0,066
0,051
1,569

2
0,046
0,543
0,013
0,351
0,397
1,351

Batez
bestekoa
0,355
0,619
0,053
0,209
0,224
1,460

381

Argitaletxeak

Taula 24. 1974-1979, argitaletxeen balioak

La Gran Enciclopedia Vasca

Etor/Gero/Mensajero
Itxaropena
Auspoa
Lur/Hordago/Kriselu
San Anton Katekesia
Ed. Vasco-Americana/Edili
EFA/Jakin
Ezkila
Soc. Guip. de Ed. y Pub.
C. de Ah. Pr. de Guipzcoa
Auamendi
Ekin
Grf. Izarra
Grf. Bilbao
Hegosa/Cinsa
Grf. Valverde
Txertoa
Herria
Kardaberaz
Euskaltzaindia
Lpez Mendizabal
Axular/Gordailu
Elkar
Luis Haranburu
Ibaizabal/SM
Autoedizioak
Aldizkariak
Beste erakunde erlijiosoak
Bestelako erakunde publikoak
Bestelako erakundeak
Beste argitaletxeak
Ezezaguna
GUZTIRA

382

Maiztasuna
95
74
71
68
49
44
42
41
28
28
27
27
20
20
17
13
11
11
10
10
7
6
5
2
1
1
46
6
44
3
26
131
58
1042

1. Dimentsioa
2. Dimentsioa
Bataz b. Max.
Min. Bataz b. Max.
Min.
-1,28 1,966 -2,116 0,398 2,590 -1,158
0,11
1,852 -2,116 0,387 2,505 -1,093
-0,08 3,267 -2,116 0,330 4,025 -1,158
0,81
2,041 -0,790 0,126 2,158 -1,158
0,42
3,267 -2,116 0,568 4,025 -1,093
0,55
2,210 -0,790 -0,200 3,086 -1,158
0,15
0,937 -2,116 -0,574 1,973 -1,093
0,09
1,607 -2,116 0,491 2,870 -1,158
0,18
1,408 -2,116 -0,645 2,416 -1,158
-1,11 1,837 -2,116 0,476 2,325 -1,158
-1,09 0,844 -2,116 0,414 1,544 -0,903
-0,01 1,624 -1,154 0,218 2,215 -1,093
-0,84 1,128 -2,116 0,808 3,263 -1,093
0,18
2,300 -1,839 0,007 2,289 -1,158
0,78
1,835 -0,790 0,179 1,400 -1,093
0,62
2,926 -1,154 0,017 3,479 -1,093
-0,61 1,933 -2,116 0,256 1,906 -0,209
-1,53 2,410 -2,116 0,940 3,462 0,364
-0,05 0,405 -0,105 -0,498 -0,453 -0,903
0,25
0,535 -0,790 -0,181 0,752 -0,903
-1,21 -0,171 -1,636 0,718 1,516 0,120
0,45
1,024 -1,295 0,122 1,339 -0,358
0,35
0,518 -0,105 -0,889 -0,453 -1,093
-0,98 0,163 -2,116 0,558 0,752 0,364
1,19
1,185 1,185 1,007 1,007 1,007
0,32
0,319 0,319 -1,158 -1,158 -1,158
0,34
1,837 -0,790 -0,256 2,034 -1,158
0,53
1,121 0,319 -0,574 1,641 -1,158
0,42
1,933 -0,790 -0,506 2,017 -1,158
0,15
0,660 -0,105 -0,506 -0,453 -0,613
0,19
0,844 -0,790 -0,510 0,971 -1,158
0,30
2,959 -0,790 -0,420 4,135 -1,158
0,05
0,859 -0,790 -0,767 0,336 -1,158
0,00
3,267 -2,116 0,002 4,135 -1,158

ERANSKINAK

Taula 25. 1953-1979, autoreen puntuazioak epez epe

Autorea

Maiztas.

AGIRRE BADIOLA, Txomin

AIRE, Fernando "Xalbador"
ALVAREZ ENPARANTZA, JL "Txillardegi"
ALZOLA GEREDIAGA, Nicolas "Bitao"
ANABITARTE IRAZU, Agustin
ARANA GOIRI, Sabino
ARESTI SEGUROLA, Gabriel
ARTECHE, Jose
ARTOLA, Fernando "Bordari"
ASTETE, Gaspar
ATXAGA, Bernardo
AXULAR
AZURMENDI OTAEGI, Joxe
BARANDIARAN, Joxemiel
BILBAO, Felix
BILBAO, Jon
BORDAARRE, Pierre "Etxahun Iruriko"
BUSTINTZA, Ebaristo "Kirikio"
CAMPION, Arturo
CARO BAROJA, Julio
ESTORNES LASA, B
ETXANIZ ARANBARRI, Nemesio
ETXEPARE, Bernard
FAGOAGA, Isidoro
GANDIAGA, Bitoriano
GEREO, Xabier
KEREXETA, Jaime "Arantzibia"
LARDIZABAL, Francisco Ignacio
ONAINDIA, Mario "Jon Lariz"
LETE BERGARETXE, Xabier
LOIDI BIZKARRONDO, Jose Antonio
LOPEZ MENDIZABAL, Isaac
MIRANDE, Jon
MITXELENA ELISSALT, Koldo
MITXELENA, Salbatore "Iurritza"
MOGEL URKIZA, Juan Antonio
MUGICA, Luis Maria
ORMAETXEA, Nikolas "Orixe"

9
2
18
5
4
5
20
19
1
4
3
4
13
10
2
2
4
3
11
12
10
9
6
7
3
26
12
1
1
2
2
29
4
7
7
4
15
4

1953-1963
1964-1973
1974-1979
1. dim. 2. dim 1. dim. 2. dim 1. dim. 2. dim
0,713 3,885 0,595 0,622 1,356 0,437
0,675 -0,467 2,009 4,379
0,589 4,190 0,542 1,045 0,771 0,407
0,102 0,371 -0,501 0,659
0,751 2,134
-1,636 0,793 -1,870 0,341
-0,433 -0,811 1,669 1,335 0,939 0,171
-1,299 -0,274 -1,654 0,849 -1,870 0,341
1,933 1,906
0,247 1,220
1,185 -1,040
1,633 3,495
-0,169 2,152 2,959 4,135 1,753 1,952
0,396 0,638 -0,578 -1,950
-2,116 1,117 -1,581 0,566 -1,488 0,207
2,322 1,546 0,746 -0,358
-2,082 -0,440
2,395 6,671
0,593 -0,961 2,193 5,350
1,055 1,786 1,835 1,087
2,259 -0,091 -2,116 0,364 -0,528 0,614
-2,002 0,546 -1,748 0,399
-2,082 -0,440 1,624 2,017 -0,177 -0,274
0,674 -0,335 2,300 2,209 1,452 -0,869
-0,136 0,595 0,913 2,272 1,310 1,253
-2,116 1,117 -0,973 1,223 -0,915 0,006
0,891 -1,311
0,659 0,531
0,362 0,928 -0,935 -0,345
0,891 -1,311 0,069 -0,785 0,513 -0,751
1,985 -0,325
2,011 5,040
2,926 3,479 1,060 1,375
0,838 3,581 1,593 2,742
-0,021 1,392 0,271 0,214 1,173 -0,947
0,440 1,931 0,831 0,291
-1,781 -0,487 -0,288 0,275
0,323 1,074 0,660 -0,613 -1,208 -3,373
0,865 6,984 1,015 1,707 0,637 1,542
0,891 -1,311 1,408 0,287 0,419 0,068
1,291 -0,359 0,816 0,738 -0,550 -0,524

383

Autorea
OTEGI, Karlos
OTEIZA, Jorge
PEILLEN KARRIKABURU, Txomin
RODRGUEZ GAL, Luis "de Uranzu"
SAGARZAZU BADIOLA, Claudio
SAIZARBITORIA, Ramon
SAN MARTIN ORTIZ DE ZARATE, JUAN
SARASOLA ERRAZKIN, Ibon
TORREALDAI, Joan Mari
UGALDE, Martin
URRETABIZKAIA, Arantxa
VILLASANTE, Luis
VILLOSLADA, Navarro

384

Maiztas.
1
4
6
5
1
6
6
11
2
15
1
15
2

1974-1979
1953-1963
1964-1973
1. dim. 2. dim 1. dim. 2. dim 1. dim. 2. dim
.
.
.
.
1,965 5,856
-2,090 4,520 -1,775 0,910 -0,284 0,306
.
.
0,711 2,020 0,501 -0,659
-2,116 1,117 -1,139 0,375 -1,198 0,052
2,354 -1,712
.
.
.
.
.
.
0,643 1,887 1,806 2,423
0,476 0,412 0,490 1,433 -0,667 -2,908
.
.
1,663 2,065 0,668 0,124
.
.
-0,790 -0,209 3,108 9,199
1,724 -0,423 0,674 0,931 -0,868 0,313
.
.
.
.
2,011 5,040
0,543 -0,148 0,075 0,980 0,657 -0,218
-2,116 1,117 -1,775 0,910
.
.

ERANSKINAK

KRITIKA-SAREAK
Taula 26. 1964-1973, aldizkarien kritika-sareko autore nagusiak

Autorea

SAN MARTIN ORTIZ DE ZARATE, Juan

GEREO, Xabier
QUINTANA, Xabier
UGALDE, Martin
ALVAREZ ENPARANTZA, JL "Txillardeg
MITXELENA ELISSALT, Koldo
ARESTI SEGUROLA, Gabriel
ALZOLA GEREDIAGA, Nicolas "Bitao"
LABAYEN TOLEDO, Antonio Mara
GARATE GOYARZUN, Gotzon
AZURMENDI OTAEGUI, Joxe
ARREGI, Rikardo
LERTXUNDI, Anjel
GOIKOETXEA OLAONDO, Juan Ignacio
LETE BERGARETXE, Xabier
MITXELENA, Salbatore "Iurritza"
LASA APALATEGUI, Jos
VILLASANTE CORTABITARTE, Luis
ONAINDIA BASETA, Santiago
IRIGARAY IRIGARAY, Aingeru
ARTECHE ARAMBURU, Jos
Echevarria Martin

Barrura
6
3
4
5
12
5
9
2
3
4
3
5
2
2
3
2
2
7
5
4
1
6

Maiztas.
Hurbiltasuna Bitartekaritza
Kanpora Guztira
31
37
1,943
1755,000
8
11
2,318
1203,167
3
7
3,102
1155,250
4
9
2,795
1017,417
4
16
3,682
999,417
15
20
2,727
683,167
9
18
3,659
670,583
18
20
2,182
631,083
4
7
3,636
353,250
2
6
4,000
299,500
6
9
4,511
278,833
1
6
3,784
277,500
3
5
3,670
253,083
3
5
2,898
224,917
2
5
4,591
192,333
3
5
1,500
136,667
10
12
3,840
124,167
6
13
1,750
121,667
3
8
1,000
117,000
3
7
1,000
100,000
4
5
1,000
91,500
2
8
1,000
66,000

GRAFIKOEN AURKIBIDEA
Grafikoa 1. 1953-1963, publikazioen korrespondentzien analisi anizkoitza,

kategorien puntuazioak.................................................................................................69

Grafikoa 2. 1953-1963, argitaletxeen espazio soziala ................................................74

Grafikoa 3. 1953-1963, autoreen posizioak espazio sozialean ..................................78

Grafikoa 4. 1964-1973, espazio sozialeko kategoriak aktiboen puntuazioak ..........91

Grafikoa 5. 1964-1973, autoreen posizioak espazio sozialean ..................................93
385

Grafikoa 6. 1964-1973, autoreen kritika-sarea ...........................................................95

Grafikoa 7. 1974-1979, autoreen posizioak espazio sozialean ................................116
Grafikoa 8. La Concordiako kideen posizioak 80. hamarkadan, kapital sinbolikoa

eta esparruaren arabera..............................................................................................152

Grafikoa 9. 1980/06/04an izenez aldatutako Bilboko kaleak .................................190

Grafikoa 10. Liburuak hizkuntzaren eta argitalpen urtearen arabera, 1930-1978

.......................................................................................................................................369

Grafikoa 11. Literatura aldizkarietako artikuluak hizkuntza

eta argitalpen

urtearen arabera ..........................................................................................................369

TAULEN AURKIBIDEA
Taula 1. Aitaren etxea eta amaren sua .......................................................................282
Taula 2. Liburuak argitaletxe eta epearen arabera...................................................370
Taula 3. Liburuak genero eta argitalpen epearen arabera.......................................371

Taula 4. Liburuak genero eta a rgi talpen epea ren a rabera............................................371

Taula 5. 1953-1963, liburuak hizkuntza eta argitaletxearen arabera.....................372
Taula 6. 1964-1973, liburuak hizkuntza eta argitaletxearen arabera.....................372
Taula 7. 1974-1979, liburuak hizkuntza eta argitaletxearen arabera.....................373

Taula 8. 1945-1952, literatura aldizkarietako artikuluak genero eta aldizkariaren

arabera..........................................................................................................................373
Taula 9. 1953-1963, literatura aldizkarietako artikuluak genero eta aldizkariaren

arabera..........................................................................................................................374
Taula 10. 1953-1963, literatura aldizkarietako artikuluak genero eta aldizkariaren

arabera (jarraipena) ....................................................................................................374

Taula 11. 1964-1973, literatura aldizkarietako artikuluak genero eta aldizkariaren

arabera..........................................................................................................................374
Taula 12. 1974-1979, literatura aldizkarietako artikuluak genero eta aldizkariaren

arabera..........................................................................................................................375

Taula 13. 1953-1963, kategorien kuantifikazioak ....................................................375

Taula 14. 1953-1963, ereduaren laburpena..............................................................376
Taula 15. 1953-1963, neurri diskriminanteak ..........................................................376
Taula 16. 1953-1963, argitaletxeen balioak ..............................................................377

Taula 17. 1964-1973, ereduaren laburpena..............................................................377

386

ERANSKINAK

Taula 18. 1963-1973, kategorien kuantifikazioak ....................................................378

Taula 19. 1964-1973, neurri diskriminanteak ..........................................................378
Taula 20. 1964-1973, argitaletxeen balioak ..............................................................379

Taula 21. 1974-1979, ereduaren laburpena..............................................................380

Taula 22. 1974-1979, kategorien kuantifikazioak ....................................................380
Taula 23. 1974-1979, neurri diskriminanteak ..........................................................381
Taula 24. 1974-1979, argitaletxeen balioak ..............................................................382

Taula 25. 1953-1979, autoreen puntuazioak epez epe.............................................383

Taula 26. 1964-1973, aldizkarien kritika-sareko autore nagusiak .........................385

IRUDIEN AURKIBIDEA
Irudia 1. Ritorneloak eta afektu existentzialak............................................................51
Irudia 2. Hagamos puentes, Mara Dapena, d.g..........................................................159
Irudia 3. Korrika 19.erako Berriak ateratako kamisetaren irudia...........................192

Irudia 4. Arestiren omenezko oroitarriak, Bilboko Zorrotzan eta Kasilda Iturrizar

parkean .........................................................................................................................213
Irudia 5. Gabriel Aresti mas vivo que nunca, El Correpo TV, 2012..........................216

Irudia 6. Gabriel Aresti, Blas de Otero eta Miguel de Unamuno sarien oinarriak,
liburuxken azalak, 2015 ..............................................................................................218

Irudia 7. Gabriel Arestiren Egunaren berri ematen duen postalaren bi aldeak, 2014
.......................................................................................................................................219

Irudia 8. Harrizko Aresti hau, Euskaltzaindiako bilerak taularatzen, 1986............223

Irudia 9. LOAPAren kontrako manifestazioa, Bilbo, 1981/10/26...........................230
Irudia 10. Aitaren exe eragocia, Agustin Ibarrola, 1967...........................................238

Irudia 11. Bittor Aiape, 1994, azala ............................................................................240

Irudia 12. Gabi de la Mazaren Nire aitaren etxea bideoko framea, 2013................242

Irudia 13. Deserriko kantak, 2013, azala ...................................................................245

Irudia 14. Gaua apurtu arte, azala, 1985....................................................................248

Irudia 15. Hotel Euskadi, Carlos Azagra, 1985 ..........................................................253

Irudia 16. Gure aitaren etxea, Eduardo Chillida, 1988..............................................257
Irudia 17. Berlin, Eduardo Chillida, 2002...................................................................259
387

Irudia 18. Gure aitaren etxearen bozetoaren bi erabilpen.......................................263

Irudia 19. Deia egunkariko gizarte ataleko zatia, 1987 ............................................271

Irudia 20. Amaren suaren arropa ...............................................................................283
Irudia 21. Algortako batzokiko murala eta pintada ...............................................287

Irudia 22. Harria bildumako azalak, Luis Haranburu, 1979-1983...........................289

Irudia 23. Arestiren literatur lanen harrien azalak, Susa, 1986...............................290
Irudia 24. Euskal Harriaren liburuko azala, Orain, 1995..........................................291
Irudia 25. Harri eta herriren liburuaren azala, Susa, 2008 ......................................292
Irudia 26. Peruharriko harrijasotzailearen eskultura ..............................................296

Irudia 27. Bernardo Atxaga, Euskal pilota: larrua harriaren kontra filmeko framean
.......................................................................................................................................300

Irudia 28. Harriaren inguruko joko eta jolas fonetikoak ..........................................303

Irudia 29. 2011ko Aste Nagusiko txupina, Bilboko Arriaga plazan .........................311

Irudia 30. Arriagako plaza, Bilbon, M15M-aren kontzentrazio batean....................328

388