Assessment of
The Digestive
System Disorder
Kemas Yakub Rahadiyanto
Clinical Pathologist
2015
Disampaikan dalam kuliah IT tanggal 4 Maret 2015
Tujuan Instruksional
Mahasiswa mengetahui dan memahami
prinsip pemeriksaan laboratoris pada
kelainan sistem digestif dan hepatobilier
Mahasiswa mengetahui dan memahami
aspek pre analitik, analitik dan post
analitik pemeriksaan laboratoris
Mahasiswa mengetahui dan dapat
menginterpretasi hasil pemeriksaan
kelainan sistem digestif dan hepatobilier
dr. Kemas Yakub SpPK
Level of Competencies 4
Mouth
Liver
Candidiasis
Mouth ulcer
(apthous, herpes)
Stomach and
duodenum
Gastritis
Gastroenteritis
Fatty Liver
Hepatitis A
Uncomplicated
Hepatitis B
Amoebic Hepatitis
Abcess
Level of Competencies 4
Pediatric
Gastro-esophageal refluks
Gastro-enteritis
Worms
Peritonitis Tuberculosis
Food Allergy
Level of Competencies 3B
Esophagus
Corrosive lesion of esophagus
Acute Abdomen
Ileus
Appendicular abcess
10
Level of Competencies 3A
Mouth
Colon
Glossitis
Esophagus
Reflux esophagitis
Acute Abdomen
Salphingitis
Acute appendicitis
Irritable Bowel
Sydrome
Necrotizing
enterocolitis
Diverticulosis /
diverticulitis
Colitis
Rectal anal prolaps
Proctitis
Haemorroids
11
Pediatric 3B
Gastro-enteritis with dehydration
Dehydration
Pediatric 3A
Malabsorbsion
Food Intolerance
Umbilical Hernia
Hepatitis
Cirrhosis of the liver
12
13
Mouth
Thrush (Candidiasis, Moniliasis)
Vaginal culture
dr. Kemas Yakub SpPK
14
Ferritin, Serum
Glucagon, Plasma
Iron, Serum
Potassium hydroxide preparation, Specimen
Sedimentation rate, Erythrocyte, Blood
T- and B-lymphocyte subset assay, Blood
Throat culture for Candida albicans, Culture
Tzanck smear, Specimen
Vitamin B12, Serum
dr. Kemas Yakub SpPK
15
16
Gastroenteritis
Fecal leukocytes, Stool, Diagnostic
Meat fibers, Stool
Stool culture, Routine, Stool
dr. Kemas Yakub SpPK
17
18
Histopathology, Specimen
Lipase, Serum
Occult blood, Stool
Pepsinogen I and pepsinogen II, Blood
Washing cytology, Specimen
19
Gastro-intestinal bleeding
Blood urea nitrogen/creatinine ratio,
Blood
Complete blood count, Blood
Esophagogastroduodenoscopy, Diagnostic
Occult blood, Stool
Type and crossmatch, Blood (Screen)
20
Esophagus
Reflux esophagitis
Corrosive lesion of esophagus
Gastro-esophageal refluks
Pediatric
Gastro-enteritis
Worms
dr. Kemas Yakub SpPK
21
Peritonitis Tuberculosis
Abdominal ultrasound,
Diagnostic
Amylase, Serum
Blood culture, Blood
Blood gases, Arterial, Blood
Body fluid (Ascitic fluid),
Amylase, Specimen
Body fluid (Ascitic fluid),
Anaerobic, Culture
Body fluid, Fungus, Culture
Body fluid (Ascitic fluid),
Mycobacteria, Culture
Body fluid (Ascitic fluid;
Urine), Routine, Culture
23
Acute Abdomen
Salphingitis
Acute appendicitis
Appendicular abcess
24
25
Colon
Haemorroids
Complete blood count, Blood
Proctoscopy, Diagnostic
dr. Kemas Yakub SpPK
26
Amylase, Serum
Aspartate aminotransferase,
Serum
Bilirubin, Serum
Computed tomography of
the body (Abdomen),
Diagnostic
Differential leukocyte count,
Peripheral blood
Gammaglutamyltranspeptidase, Blood
27
Liver
Fatty Liver
Alanine aminotransferase,
Serum
Alkaline phosphatase, Serum
Antimitochondrial antibody,
Serum
Antinuclear antibody, Serum
Bilirubin, Total, Serum
Ceruloplasmin, Serum
Complete blood count, Blood
Gammaglutamyltranspeptidase, Blood
28
Hepatitis A
Acetaminophen, Serum
Alanine aminotransferase, Serum
Albumin, Serum
Albumin/globulin ratio, Serum
Alkaline phosphatase, Isoenzymes, Serum
Alkaline phosphatase, Serum
Alpha-antitrypsin, Serum
Alpha-fetoprotein, Serum
Antimitochondrial antibody, Blood
dr. Kemas Yakub SpPK
29
30
31
32
5-Nucleotidase, Blood
Ornithine carbamoyltransferase, Blood
Protein electrophoresis, Serum
Prothrombin time and international normalized
ratio, Plasma
Salicylate, Blood
Toxoplasmosis serology, Serum
Urobilinogen, Urine
33
Uncomplicated Hepatitis B
Amoebic Hepatitis Abcess
34
LABORATORY
TEST OF
GASTROINTESTINAL
DISEASES
35
Stool Analysis
GI bleeding,
GI obstruction,
Obstructive jaundice,
Parasitic disease,
Dysentery,
Ulcerative colitis, and
Increased fat excretion.
Kemas Yakub R, dr. SpPK
36
37
38
39
LABORATORY TEST OF
HEPATOBILIARY DISEASES AND
DISEASES OF THE PANCREAS
40
41
Anatomi &
Fisiologi Hati
Visceral organ
Berat 1.3 kg (adult).
Terletak pada sisi kanan bawah diaphragm.
Terlindung dibawah awcus costae dan pada
orang sehat normal tidak teraba ( palpated).
42
43
43
Perdarahan :
A. hepatica
300 ml/
V. porta
1050 ml/
Lobulus = unit
fungsional
50.000
100.000
lobulus/hepar
44
45
45
46
46
47
47
5. Diagnosis Banding:
Hepatomegali
Ascites
Perdarahan Saluran Cerna
Ikterus
a) Ikterus Hemolitik (Prehepatik)
b) Ikterus Parenkimatik (Hepatik)
c) Ikterus Obstruksi (Post Hepatik)
49
Bilirubin
Produk akhir katabolisme heme
berasal dari : Hb, myoglobin dan
enzim pernafasan
Sebanyak 20 % bilirubin, bukan dari
heme eritrosit tua dari sel-sel
immatur di lien dan sumsum tulang
komponen ini akan meningkat pada
keadaan hemolitik
dr. Kemas Yakub SpPK
51
51
Metabolisme Bilirubin
Globin
RBC
Hemosiderin
Hb
Heme
Bilirubin
(plasma)
Urobilinogen
Ren :
Urobilin
Se
ba
gia
nk
ec
il
Bakteri usus
Feses :
Stercobilin
Empedu
- terikat Alb
-Tak larut dlm air
-Indirek / Bil. I
Hepar
Usus
-Bi bebas
-Pelepasan ikatan
albumin
-Dikonjugasi o asam
Glukoronidase
Bil. Diglukoronidase
(Bil. Direk / Bil. II)
52
METABOLISME BILIRUBIN
Katabolisme
Hb
JARINGAN
Sumber lain
Bilirubin
Terikat albumin
Unconjugated
PLASMA
Ginjal
Mikrosom
hepar
Bilirubin
diglukoronida
urobilinogen
sterkobilin
VF
usus
Unconj bilirubin
Bakteri usus
53
53
75% direk
25% indirek
Procedure
Obtain a 5-mL nonhemolyzed sample from
a fasting patient. Observe standard
precautions. Serum is used.
Protect the sample from ultraviolet light
(sunlight).
Avoid air bubbles and unnecessary shaking
of the sample during blood collection.
If the specimen cannot be examined
immediately, store it away from light and in
a refrigerator.
55
Bilirubin dalam
urine
Normal tidak ditemukan bilirubin
dalam urine
Adanya bilirubin dalam urine sering
mendahului gejala kuning
Penderita sering menjelaskan
urinenya berwarna kuning gelap 2
3 hari sebelum timbul kuning pada
sklera dan kulit
56
Urobilinogen dalam
urine
Tes urobilinogen merupakan LFT yang
paling lemah nilai diagnostiknya
karena hasilnya selalu meningkat
mulai dari kerusakan hati yang paling
ringan sampai kelainan yang paling
berat
Tes ini tidak dapat mengevaluasi
kelainan hati karena banyak penyakit
lain yang menyebabkan urobilinogen
urine meningkat
57
Portal cirhosis
Penghancuran SDM yang meningkat
Hepatitis akut
Myocard infark
Pulmonary infark
58
59
B. Tingkat ikterik
Ditandai dengan timbulnya ikterus &
bilirubinuria jelas terlihat secara
makroskopis
Kadar bilirubin total terutama bil.
Diglukoronida.
Bila terlihat sklera ikterus bil. Total > 3
mg
Urobilinogen urine & feses
Alkaline fosfatase , SGOT & SGPT
Kolesterol total (N) tetapi kolest. Ester
Protein total & ratio A/G berubah
Elektroforese : ditemukan globulin
61
C. Tingkat Konvalesen
Penderita mulai berangsur sehat 2
6 minggu
Pemeriksaan lab. berangsur normal
(kembali normal 3 4 bulan)
62
63
Gambaran laboratorium
SGOT & SGPT necrosis sel-sel hati
Ratio SGOT & SGPT > 2 terjadi pada 70%
alcoholic liver disease
GGT enzim ini merupakan indikator
yang sensitif pada pemakai alkohol
kronis
ALP karena cholestasis tapi tidak
mempunyai korelasi dengan alcoholic
hepatitis
Bilirubin serum karena cholestasis
65
Serum immunoglobulin
PT karena sintesis protrombine, F
VII, IX & X
Dijumpai anemia macrocytic karena
defisiensi folic acid, anemia paling
sering terjadi pada alcoholic liver
disease
Terdapat leucocytosis radang pada
hati
66
Hepatitis Kronis
Disebut hepatitis kronis apabila
ditemukan gejala klinik lebih dari 6
bulan setelah fase akut hepatitis.
Hepatitis A tidak menyebabkan
hepatitis kronis
5 10% disebabkan oleh hepatitis B
20 40% disebabkan oleh keadaan
lain
67
Gambaran laboratorium
Hepatitis kronis
aktif
Peningkatan SGOT &
SGPT 9 10 x dari
normal
Peningkatan
globulin terutama IgG
Peningkatan serum
bilirubin (> 4 mg/dl)
Peningkatan ALP
Penurunan serum
albumin
Hepatitis kronis
persisten
Peningkatan SGOT
& SGPT < 5 x N
Peningkatan serum
bilirubin < 4 mg/dl
Peningkatan
globulin
Peningkatan ALP
68
Cirrhosis Hepatis
Yaitu kerusakan hati bentuk lanjut
yang ditandai oleh kerusakan
progresif parenkhim hati &
penambahan jaringan parut.
Portal cirrhosis (Laennec)
berhubungan dengan malnutrisi &
alkoholism
Bilier cirrhosis & post necrotic cirrhosis
merupakan lanjutan hepatitis
69
Masih
Normal
71
73
Hepatic Failure
Kerusakan pada sel hati dapat
disebabkan oleh bermacam zat toxic
antara lain: alkohol, virus, obat-obatan.
Kerusakan sel hati ini dapat dalam
berbagai tingkatan. Pada umumnya
kerusakan:
50% disebabkan oleh virus hepatitis
25% disebabkan oleh obat-obatan
25% disebabkan oleh yang lain-lain
74
Gambaran laboratorium:
Ditandai dengan bilirubin > 40 mg
sekresi bilirubin
75
77
Klasifikasi
Jaundice/ikterus
1. Prehepatik
- bilirubin total serum meningkat (bilirubin
unconjugated/indirek)
- Transaminase : N
- Alkali fosfatase : N
- Protein
:N
Penyebab: hemolisis / kelainan
metabolisme bilirubin
dr. Kemas Yakub SpPK
78
78
Klasifikasi
Jaundice/ikterus
2 Hepatik
- jaundice/ikterus: cepat
- Transaminase meningkat
- Albumin: menurun
Penyebab : penyakit hepar
79
79
Klasifikasi
Jaundice/ikterus
3 Post hepatik
- kegagalan cairan empedu mencapai
duodenum
- Bilirubin conjugated meningkat
- Alkali fosfatase meningkat
- Kolesterol total meningkat
- Steatorrhoe
- Malabsorpsi Vit A,D,E,K
dr. Kemas Yakub SpPK
80
80
Pemeriksaan Laboratorium
untuk
penyakit hati (hepatobilier)
81
81
Pemeriksaan Laboratorium
untuk
penyakit hati (hepatobilier)
Albumin
g/dL
globulin
Protrombin time (PTT)
3,5-5
0,5-1,5 g/dL
10-14
82
82
ENZIM-ENZIM OBSTRUKTIF
83
83
ALKALI FOSFATASE
Terdapat pada semua jaringan
Tu pada epitel usus, tubulus ginjal,
tulang (osteoblas), hati, plasenta
Yang berada dlm serum tu berasal
dari hati/traktus biliaris dan 50%
berasal dari tulang
dr. Kemas Yakub SpPK
84
84
ALKALI FOSFATASE
Meningkat tajam pada keadaan:
- obstruksi ekstrahepatik (10-12XN)
- Kanker tulang ( 10-25XN)
- Osteitis deformans (Peny Paget)
85
85
ALKALI FOSFATASE
Sedikit meningkat pada :
- Obstruksi intrahepatik
- hiperparatiroidisme
- penyembuhan sesudah fraktur
86
86
GT( Glutamyl
Transverase)
Berasal dari sistem hepatobilier
Meningkat pada semua jenis penyakit hati
Peningkatan 5-30 X N pada obstruksi
intra /post hepatik
Lebih sensitif daripada alkali fosfatase
untuk mendeteksi obstructive jaundice
kolangitis, kolesistitis, karena meningkat
lebih dini dan menetap lebih lama
dr. Kemas Yakub SpPK
87
87
GT ( Glutamyl
Transverase)
Bila kadarnya meningkat 2-5x N
hepatitis, fatty liver
Pada penyakit skeletal dan tulang
nilainya normal sehingga
pemeriksaan ini dapat dipakai untuk
memastikan apakah peningkatan
alkalifosfatase berasal dari
penyakit tulang atau hati
dr. Kemas Yakub SpPK
88
88
89
89
Pemeriksaan lain:
5 nucleotidase
Leusine aminopeptidase
90
90
91
91
92
92
93
93
UREUM
Hasil akhir katabolisme
protein/asam amino yang terbanyak
Disintesis dari amonia di dalam hati
Ekskresi tu melalui ginjal: urin,
sedikit melalui keringat
Ureum mengalami degradasi oleh
bakteri usus
dr. Kemas Yakub SpPK
94
94
Ureum
Ureum difiltrasi secara pasif di glomeruli
ginjal
(40-80%)
Urea N (kandungan nitrogen dalam ureum)
dalam whole blood < plasma atau serum
Kadar ureum dalam plasma dipengaruhi :
- intake protein dalam makanan
- kapasitas ekskresi oleh ginjal
dr. Kemas Yakub SpPK
95
95
96
96
AZOTEMIA
Peningkatan kadar ureum dan
kreatinin yang bermakna
Azotemia prerenal :
karena perfusi ginjal tidak cukup
filtrasi glomerulus menurun
Etiologi: :
dehidrasi, shock, penurunan volume
darah, bendungan jantung, katabolisme
protein yang meningkat
dr. Kemas Yakub SpPK
97
97
AZOTEMIA
Azotemia renal disebabkan:
- Glomerulonefritis
- Nefritis kronis
- Nefrosklerosis
- Tubular nekrosis
Azotemia Post renal:
- karena obstruksi saluran kemih sehingga
ureum diabsorpsi ke dalam sirkulasi
dr. Kemas Yakub SpPK
98
98
PENURUNAN KADAR
UREA-N SERUM
Nutrisi yang miskin
Intake cairan yang berlebihan
Pemberian cairan intra vena yang
berlebihan
Kehamilan
dr. Kemas Yakub SpPK
99
99
HEPATITIS
Peradangan hati
Peningkatan marker hepatitis
100
Hepatitis A
Fase akut
Fase penyembuhan
40-90 hari
28-45 hari
Imunitas
(Thn)
IKTERUS
101
101
Hepatitis B
Inkubasi
4-12 mg
Fase akut
2-12 mg
Post infeksi
6bln-thn
Anti HBcAg
Anti HBe
Anti HBs
HBsAg
Anti HBcIgM
HBeAg
102
102
Hepatitis C
103
Hepatitis C
104
105
106
107
108
Tumor markers
Tumor markers are usually proteins
which are produced from cancer cells or
as response to cancer
Cancer specific
Tissue specific
109
Tumor markers
Cancer specific of certain cancerous
tissue BUT large overlap (low specificity)
110
111
113
117
118
119
120
121
122
123
124
Reference
125
PUISI GELAP
Jantera sirna purnama
Gadis layu pada nisan terluka
Lahan kering pertiwi gulita
Harapan menyuram di dinding temaram
Tikam mentari pada jiwa yang kelam
Jasad hitam serigala tersungkur
Ngan-angan, mpi-mimpi, dewa langit terkubur
Kausalitas dalam galau tak tuntas
Nomor-nomor pada buku tanpa kertas
Damprat memuncrat pada batu
Itu sunyi tak juga membeku
Iwan Sulistiawan; Miskin tapi Sombong,
2009
126
PUISI GELAP
JAntera sirna purnama
GAdis layu pada nisan terluka
LAHan kering pertiwi gulita
HArapan menyuram di dinding temaram
TIkam mentari pada jiwa yang kelam
JAsad hitam serigala tersungkur
NGAN-angan, mpi-mimpi, dewa langit terkubur
KAUsalitas dalam galau tak tuntas
NOmor-nomor pada buku tanpa kertas
DAmprat memuncrat pada batu
Itu sunyi tak juga membeku
Iwan Sulistiawan; Miskin tapi Sombong,
2009
127
128
129