Revista Hikmet Nr.9

HIKMET
Revist Shkencore
Prishtin, 2015
Revista shkencore Hikmet sht nj publikim i specializuar i

Institutit pr shkencat humane Ibni Sina. Revista ka si synim kryesor t
informoj lexuesit shqiptar dhe publikun e gjer me shkencat humane n
botn islame, duke prfshir ktu studimet n fushat e islamologjis, orientalistiks dhe studimeve krahasimtare. Pr m tepr, revista synon t stimuloj
studiuesit shqiptar e t huaj, q sjellin risi n lmit e lartprmendura, me
qllim avancimin dhe ngritjen e nivelit shkencor dhe kulturor n vend. Prandaj, studiuesit, krkuesit, lektort universitar dhe studentt e diplomuar n
krkime t avancuara inkurajohen t dorzojn punimin e tyre origjinal (t
pa publikuar m par n ndonj revist apo ueb site tjetr). Artikujt duhet
t shoqrohen me abstrakte, fjalt elsa dhe mund t jen n gjuhn shqipe,
arabe, perse, turke ose angleze. Revista Hikmet fiton t drejtn e autorit t
artikujve q publikon, duke i njohur autorit t drejtn e botimit t tyre n organe t tjera, me kushtin q revista Hikmet t referohet si publikuesi i par
i tyre.
T drejtat pr t gjith artikujt dhe shkrimet i ruajn autort. Redaksia
e ksaj reviste nuk mban prgjegjsi pr opinionet dhe qndrimet e shprehura
dhe faktet e cituara nga autort.
Revista Hikmet pranon t gjith shkrimet, prkthimet, intervistat
dhe recensimet q jan n prputhje me botkuptimin teorik dhe akademik t
revists. Punimet para se t botohen vlersohen nga redaksia dhe ajo sht e
lir n zgjedhjen e tyre pr botim. T gjith punimet duhet t jen shkencore
dhe t japin citatet dhe referencat e nevojshme. M shum t dhna pr kriteret e paraqitjes dhe t drgimit t artikujve pr botim mund t shihni n faqen
zyrtare t Institutit pr shkencat humane Ibni Sina: www.ibnisina-ks.com.
Revista Hikmet del katr her n vit, dimr, pranver, ver dhe
vjesht.
Dorshkrimet dhe fotot nuk kthehen.
Punimet drgoni n E-mailet:
revista-hikmet@hotmail.com, revista.hikmet@yahoo.com
Boton: Instituti pr shkencat humane Ibni Sina

Kryeredaktor: Abdullah Rexhepi
Redaksia:
Prof. Dr Muhamed M. Arnauti, Prof. Dr Abdullah Hamiti,
Prof.Asc. Dr. Isa Memishi, Prof. Dr. Metin Izeti, Doc. Dr. Fehim Gashi,
MA. Fahredin Shehu, MA. Hasan Azari, MA. Jahja Hondozi, Dr. Abdullah
Rexhepi
Redaktor gjuhsor: Ajna Aliti
Sekretar i redaksis: Besmir Yvejsi
Kshilli shkencor ndrkombtar:

- Dr. William Chittick, Universiteti Shtetror i Nju Jorkut, SHBA
- Dr. Shahram Pazouki, Instituti iranian i filozofis, Iran
- Dr. Turgay afak, Universiteti Medenijet, Turqi
- Dr. Husejnali Ghobadi, Universiteti Tarbiat Modares, Iran
- Dr. Hanan Tahoun, Universiteti i Kajros, Egjipt
- Dr. Sedad Dizdarovi, Universiteti i Zenics, BH
- Dr. Ahad Golizade, Instituti krkimor ndrkombtar Rumi, Shqipri
- Dr. Seid Halilovi, Qendra pr shkenca fetare Kom, Serbi
- Dr. Salih Okumu, Universiteti i Prishtins, Kosov
- Dr. Elvir Musi, Universiteti Mevlana, Turqi
Pasqyra e Lnds / Contents

Edin Q. Lohja
Kozmologjia tradicionale si urti: Nj kontrastim me kozmografin moderne
Traditional Cosmology as Wisdom: Vis-a-Vis Modern Cosmography ..................................9
Azam Kasemi
Kriza ekologjike dhe zgjidhja e saj sipas Sejid Husejn Nasr
The ecological crisis and its solution according to Seyyed Hossein Nasr ............................35
Hamidreza Ajatollahi
Vrejtje mbi filozofin krahasuese: Filozofit islame dhe perndimore
Remarks on Comparative Philosophy: Islamic and Western Philosophies ..........................55
Husein Rizai
Modernizmi islam: Sfid ose zgjidhje
Islamic modernism: Challenge or solution ..........................................................................67
Caner Taslaman
Retorika e terrorit dhe retorika e xhihadit: nj vlersim filozofik dhe teologjik II
The rhetoric of Terror and the rhetoric of Jihad - II ............................................................87
Jolanda Kodra
Mejtimet filozofike - fetare t Naim Frashrit
Philosophical - religious thoughts of Naim Frashri ............................................................99
Mahmud Hysa
Kaprcimi i ujit real dhe metaforik II
Overcoming of metaphorical and real water II ................................................................119
Salih Okumu Halime Bar

Kylnn teknoloji ile imtihan: Traktr belas
Belaja e traktorit: Sprov e fshatarit me teknologjin ....................................................129
Nuridin Ahmeti
Kontributi i Sadulla Brestovcit pr ndriimin e rolit t klerit n Lvizjen Kombtare
Shqiptare
Contribution of Sadulla Brestovci for enlightment of clerical role in Albanian National
Movement ..........................................................................................................................141
Zulqyfli (Arif) Ziba
Harmonia nj shkenc (ekzakte) n lmin e muziks
Harmony an exact science in musical field .......................................................................149
Sejdi M. Gashi
Planifikimi gjuhsor dhe statusi i gjuhve zyrtare n Kosov gjat viteve 1999-2009
Linguistic planning and the status of official languages in Kosova during the years
1999 2009 .......................................................................................................................159
Muhamed Arkoun
Si t lexohet Kurani
How to read the Quran .....................................................................................................169
Mahmoud Zakzouk
Jeta dhe vepra e Imam El-Gazaliut
Life and work of Imam El Ghazali ....................................................................................197
Vladimir G. Lukonin
Merv dhe Niza(2) ...............................................................................................................205
Kritik & Recensione
Critique & Reviews ...........................................................................................................209
Fjala e redaksis
Lexues t nderuar,

N dor keni numrin 9 t revists shkencore Hikmet. sht numri i
par pr vitin 2015, i cili vjen me disa risi teknike. N kt numr jemi munduar
t sjellim studime dhe punime nga fusha e filozofis, albanologjis dhe
studimeve krahasimtare. Studimi i par me titull Kozmologjia tradicionale
si urti: Nj kontrastim me kozmografin moderne nga autori Edin Q. Lohja
flet pr shkencn e kozmologjis e cila asnjher nuk ka qen e shkputur
nga vetnjohja dhe synimi pr arritjen e urtis. Punimi i radhs sht i autorit
Azam Kasemit me titull Kriza ekologjike dhe zgjidhja e saj sipas Sejid
Husejn Nasr dhe trajton kndvshtrimin dhe zgjidhjen e krizs ekologjike
sipas filozofit bashkkohor S. H. Nasr, i cili mendon se kriza ekologjike nuk
mund t zgjedhet vetm nprmjet projekteve ekonomike dhe inxhinerike,
por edhe prmes ndryshimit t njohurive njerzore pr natyrn.

Tema me karakter t filosofis krahasuese Vrejtje mbi filozofin
krahasuese: Filozofit islame dhe perndimore e studiuesit Hamidreza
Ajatollahi, sht prpjekje pr t krahasuar filosofin islame me at
perndimore pr t arritur n prfundimin se filozofia sht vendimtare pr
zhvillimin e mtejshm t do lloj dialogu nprmjet kulturs islame dhe
kulturs s popujve dhe kombeve t tjera. N vazhdim kemi temn e autorit
Husein Rizait me titull Modernizmi islam: Sfid ose zgjidhje, ku shtjellon
shtjen e modernizmit islam si dhe mendimtarve mysliman n shek. XIX
dhe XX duke i ndar edhe periudhat e zhvillimit t tij. Studimi i radhs sht
Retorika e terrorit dhe retorika e xhihadit: nj vlersim filozofik dhe
teologjik i autorit Caner Taslaman, q vjen si vazhdimsi e numrit t kaluar
t revists Hikmet.

Nj studim tejet interesant sht edhe i Jolanda Kodra me titull
Mejtimet filozofike-fetare t Naim Frashrit, studim ky i publikuar n
revistn Njeriu n kohn e Lufts s Dyt Botrore, i cili flet pr mendimet
filozofike dhe fetare t rilindasit ton Naim Frashri, t publikuara n veprat
dhe poezit e tij. Pr dashamirt e artit letrar, tema Kaprcimi i ujit real
dhe metaforik e studiuesit Mahmud Hysa vjen si vazhdimsi e studimit t
romanit t Ibrahim Kadriut, e publikuar gjithashtu n numrit 8 t revists
Hikmet. M tutje kemi tregimin Belaja e traktorit: Sprova e fshatarit me
teknologjin, e autorit turk nga Kosova, Reshid Hanadan, t shkruar nga Salih
Okumu dhe Halime Bar si koautore, ku rrfehet ndikimi i teknologjis n

shoqrit e mbyllura. Studimi sht n gjuhn turke. M pas vijon shkrimi
Kontributi i Sadulla Brestovcit pr ndriimin e rolit t klerit n Lvizjen
Kombtare Shqiptare t autorit Nuridin Ahmeti, dhe si kuptohet edhe nga
titulli, prezantohet kontributi i historiografit t ndjer Sadulla Brestovcit pr
ndriimin e kontributit t nj shtrese shum me ndikim n popullin ton,
klerit.

N vazhdim sjellim nj tem trheqse, e para e ktij lloji, me titull
Harmonia - nj shkenc (ekzakte) n lmin e muziks, t autorit Zylqyfli
(Arif) Ziba, i cili ka pr qllim t qartsoj harmonin si shkenc ekzakte
nga kndvshtrimi dhe studimi i prdorimit t akordeve si dhe bashkimit t
notave. N radh vjen studimi i karakterit gjuhsor t autorit Sejdi M. Gashi
me titull Planifikimi gjuhsor dhe statusi i gjuhve zyrtare n Kosov gjat
viteve 1999-2009, ku si objekt studimi ka procesin e planifikimit gjuhsor
n Kosov gjat dhjetvjearit 1999-2009, periudh kjo ku Kosova pr vite
t tra ishte n nj gjendje politike dhe ekonomike joformale. Nj studim i
radhs me titull Si t lexohet Kurani? t autorit Muhamed Arkoun, dhe
t prkthyer nga akademik Feti Mehdiu, ngrthen n vete problematikn e
leximit t Kuranit. Qllimi i shkrimit sht q opinionit francez, prkatsisht
shqiptar, prkundr prkthimeve t ndryshme kuranore q i jan ofruar, ka
mbetur n prag t paragjykimeve shekullore. Tema e fundit e revists flet
rreth Jets dhe veprs s Imam Gazaliut. Autori i punimit sht Mahmoud
Zakzouk, ndrsa prkthyes Nexhat Ibrahimi. Tema flet rreth jets s kolosit
t shkencave, Muhamed Gazaliut, dhe veprave t tij nga lmenj t ndryshm,
fetar dhe filozofik.

N fund falnderojm t gjith bashkpuntort dhe antart e
redaksis q na ndihmuan n prgatitjen dhe botimin e numrit 9 t revists
shkencore Hikmet.
Redaksia
KDU 28 - 17
Edin Q. Lohja
Kozmologjia tradicionale si urti:

Nj kontrastim me kozmografin moderne
Abstrakt

N qytetrimet tradicionale, studimi i kozmosit nuk sht par kurr
si i shkputur nga vetnjohja dhe synimi pr arritjen e urtis, mu pr shkak
t vizonit t harmonishm mbi realitetin dhe raportit prplotsues mes polit
objektiv e subjektiv t qenies. Kputja e lidhjes organike ndrmjet bots
objektive prjashta dhe brendis subjektive t vrojtuesit e pruruar me
shkencn moderne e ka varfruar jasht mase mundsin e njohjes trsore t
realitetit dhe hedhjen e kurrfar bazash pr nj etik universale t deduktueshme
nga dija e jo nga marrveshjet apo leverdia, pa prmendur krizn alarmuese
t mjedisit nga shkatrrimi pa fre i natyrs prej zbatimit t shkencs moderne.
M specifikisht, me kriteret metafizike t dijes, kozmologjia e kuptuar si deg
e fiziks moderne nuk mund t quhet mund tepr se kozmografi, pr shkak
t qasjes rrnjsisht reduksioniste ndaj gjithsis dhe metods prjashtimisht
matematikore t saj, ka pamundson rolin holistik q kozmologjia ka pasur
gjithmon para revolucionit shkencor, me zbatime nga metafizika te etika.

Ky punim prvijon disa divergjenca baz ndrmjet vshtrimit t
Edin Q. Lohja
10
mendimit filosofik dhe shkencor modern mbi ato q prbjn objektet kye t
kozmologjive t lvruara brenda qytetrimeve paramoderne me frymzimin e
shpalljes dhe nn dritn e intelektit, dhe qasjeve t prvetsuara n studimin e
kozmosit n kto qytetrime, duke u ndalur si shembull te tradita intelektuale
islame.
Ndr shpalosjet m t prekshme t desakralizimit t jets s njeriut
modern, e cila ia rndon akoma m shum thuajsimin nga natyra e tij e
vrtet dhe paaftsin n rritje pr ti lidhur gjrat me parimet e tyre, sht
prdorimi i tjetrsuar jo vetm i termave t rndsishme diturore, por edhe i
fjalve t rndomta, ka vese tregon kah humbja graduale e tejdukshmris
metafizike t gjuhs, e ardhur mes t tjerash nga eklipsimi i ekzegjezs
tradicionale t saj.1 Duke qen se vet titullin e ktij punimi e prbjn terma,
q u jan nnshtruar shndrrimeve serioze semantike dhe uzurpimeve t rnda
metodologjike n epokn moderne, disa shpjegime elementare rreth tyre
duhet ti paraprijn doemos shtjellimit t tems nga perspektiva n t ciln
ajo sht shkruar. N qytetrimet tradicionale, studimi i kozmosit nuk sht
par kurr si i shkputur nga vetnjohja dhe synimi pr arritjen e urtis, mu
pr shkak t vizonit t harmonishm mbi realitetin dhe raportit prplotsues
mes polit objektiv e subjektiv t qenies. Kputja e lidhjes organike ndrmjet
bots objektive prjashta dhe brendis subjektive t vrojtuesit e pruruar
me shkencn moderne e ka varfruar jasht mase mundsin e njohjes
trsore t realitetit dhe hedhjen e kurrfar bazash pr nj etik universale
t deduktueshme nga dija e jo nga marrveshjet apo leverdia, pa prmendur
krizn alarmuese t mjedisit nga shkatrrimi pa fre i natyrs prej zbatimit t
shkencs moderne.2
1) Shkenca
N mendjen e shumics drrmuese t njerzve sot, fjala shkenc
shoqrohet me disiplinat e posame t studimit t bots fizike, t nxna e t
zhvilluara n Perndim, me lindjen e modernizmit n shekullin XVII. Kjo
mnyr prjashtuese vshtrimi dhe hulumtimi e rendit natyror madje shihet si
T shihet seksioni Zotat e modernitetit n William C. Chittick, Shkenc e kozmosit, shkenc

e shpirtit (Tiran: Zemra e Tradits, 2009), ff. 48-51.
2
T shihet Sejjid Husein Nasr, Njeriu dhe natyra: kriza shpirtrore n njeriun modern (Tiran: Zemra e Tradits, 2009).
1
Revista Hikmet, Nr.9, Prishtin - 2015
11
kulminacioni, drejt t cilit paskan prparuar dijet e qytetrimeve tradicionale,

duke humbur krejt nga syt dallimet e pazbutshme botkuptimore dhe
hendekun e thekshm metafizik, q e ndan at prej tyre, pa prmendur
evrocentrizmin e trash t ktij rravgimi. Shkencat tradicionale nuk jan as
apitje fminore drejt studimit empirist t natyrs e as veprimtari margjinale
intelektuale e degdisshme n kategorin e bestytnis apo lmin e okultizmit,
si kan pretenduar historiant pozitivist t shkencs. Ato prmbajn
kndvshtrime t thellsishme mbi rendin natyror nga perspektiva t pavarura,
q mundsojn kundrimin e aspekteve t natyrs, t cilat mbeten t paqasshme
pr shkencn moderne. Mirpo suksesi magjepss i shkencs moderne n
grumbullimin e fakteve empirike dhe zaptimin e natyrs nprmjet zbatimit
t saj n formn e teknologjis, bashk me interpretimet absolutiste q e kan
shoqruar at n shekullin XX, ka sjell harrimin e kufizimeve epistemologjike
dhe metodologjike q e karakterizojn at shkenc, ka vese e ka thelluar
eklipsimin e shpirtrores, q i brendashkruhet botkuptimit t saj.
N parim, shkenc do t thot form e organizuar dijeje, rrugt pr arritjen
e t cils kan patur gjithmon nj gam t hapur mundsish n qytetrimet
tradicionale, si sht rasti me islamin, ku el-ilm3 prdoret pr nj sr
disiplinash diturore, q prfshijn njohurit shpirtrore e intelektuale; apo
hinduistin, ku gjasht darshanat prkojn me mnyra t shikuari, dshmuari
e prjetuari t realitetit, q i jan themelore t menduarit lindor por t huaja
alternativizmit perndimor.4 Qllimi i ktyre diturive nuk sht shfrytzimi
i natyrs, por njohja e urtis s mbar krijimit, e cila prfundimisht e liron
Arabisht: dije, nj paralel i prafrt i t cils n Krishterim shihet tek t kuptuarit e scientia
nga Shn Bonaventura. Vlen t theksohet se ajo vjen nga e njjta rrnj si fjala bot (alem),
duke aluduar mbi rolin parsor t krijimit pr njeriun, n Islam, si ajo q duhet njohur dhe
ditur.
4
Pr shembuj konkret nga shkencat tradicionale dhe kontrastimin e tyre me perndimoren,
t shihet S. H. Nasr, The Need for a Sacred Science (Albany: SUNY, 1993), Krert VI, VII;
Religion and the Order of Nature (New York: Oxford University Press, 1996), ff. 126-9;
Titus Burckhardt, Mirror of the Intellect: Essays on Traditional Science and Sacred Art, tr.
& ed. William Stoddart (Cambridge: Quinta Essentia, 1987), ff. 13-26; dhe Ren Gunon,
Science sacre et science profane, n La crise du monde moderne (Paris: Gallimard, 1927),
ff. 53-68. Nj shenj e pamjaftueshmris s shkencs moderne vrehet te fakti kryene se
disiplina t ndryshme t saj, sidomos fizika, detyrohen aq shpesh t prdorin instrumente,
konsiderata dhe qasje t huaja pr metodn shkencore, si: intuita, bukuria, harmonia, rregullsia, simetria etj, prfshirja e t cilave prligjet vetm me suksesin empirik t tyre.
3
12
Edin Q. Lohja
njeriun nga kufizimet e ekzistencs toksore. Ato e lidhin dijen parimore

me intelektin dhe e shohin njohjen n raport me Realitetin Sipror, q sht
njhersh Qenie e Dije, e jo me nj proes akumulimi t dhnash e konceptesh,
q ndjek trajektoren e progresit. Roli i dijes, pra nuk kufizohet tek analiza
racionale e fakteve empirike, sepse dija e jashtme e gjrave nuk shpie n liri
e shptim; prkundrazi, kur kombinohet me pasionin, ajo e ngatrron njeriun
n rrjetn e fakteve, hollsive dhe rritjes iluzive s njohurive, duke e mbyllur
gjithnj e m tepr n nj nivel t kufizuar njohjeje dhe ekzistence. Dija e
arritur nga intelekti ndodhet prtej kohs dhe brjes, duke e lartuar njohsin
tek Qenia e Pafundme - burimi i gjithkaje.
Kshtu, veoria m e rndsishme e shkencave tradicionale ishte t
operuarit e tyre n nj univers t prshkuar nga ndjesia e gjithpranishme e
Transhendentes; ato shiheshin gjithnj n kuadr t asaj q njihet si scientia
sacra,5 pra dijes sakrale n zemrn e do feje autentike, e cila prbn edhe
qendrn e rrethit prkufizues t tradits prkatse. Burimet prplotsuese t
saj jan shpallja e intelekti, q e ndriojn zemrn dhe mendjen me dijen
njsuese, e cila tejkalon ndarjen objekt-subjekt, n at Unitet q prbn
burimin e gjithkaje. Ky ndriim prfshin arritjen e dijes s drejtprdrejt te
njeriu, t quajtur dije me an t pranis6 n traditn islame. Scientia sacra
nuk vjen nga arsyetimi mendor rreth prmbajtjes s nj frymzimi a prvoje
individuale. Prkundrazi, ajo gufon nga origjina e vet prvojs, Intelekti:
burimi i njohjes e i dijes parimore, q prpunon edhe marrsin e saj. Njeriu
mund t dij prmes inteligjencs dhe shpalljes jo pse mendon apo ndijon, por
sepse dija sht prfundimisht qenie.7 Njohja e sakrales shpie n lirim nga
Term i prdorur n mesjet nga Shn Bonaventura, i rimarr nga Gunon (vep. cit.) dhe i
shtjelluar mjeshtrisht nga S. H. Nasr n veprat e tija madhore Knowledge and the Sacred
(Albany: SUNY Press, 1989), The Need for a Sacred Science, vep. cit., dhe Religion and the
Order of Nature, vep. cit.
6
T shihet shkoqitja m e gjersishme e ktij koncepti n gjuht perndimore: Mehdi Hairi
Yazdi, The Principles of Islamic Epistemology: Knowledge by Presence (Albany: SUNY
Press, 1992).
7
Dy shkallt ose gradt e dijes mund t karakterizohen prkatsisht me format e mposhtme:
me njoft vetm At q sht: Zotin; me ken Ajo q njihet: Vetja (Frithjof Schuon, Perspectives spirituelles et faits humains, Paris: Cahiers du Sud, 1953, f. 169). Ai q di teorikisht
gzon siguri metafizike, por ajo sia deprton akoma krejt qenien, sepse lidhet vetm me
objektin e njohjes, e jo me natyrn e tij integrale. Me njoft dika tamam don me than me
e zotnue at, me u ba ajo, me ken ajo. Siguria metafizike, pra qndron midis besimit,
5
13
t gjitha kufizimet sepse ajo sht Realja Absolute, ndrsa kufizimi vjen nga
padituria, q ia vesh realitetin e prfundm kontingjentes.
Gjuha formale pr shprehjen e scientia sacra sht ajo e simboleve, e
cila shpalos dije rigorozisht diturore e jo nj figuracion letrar rreth lmit t
studiuar. Simbolet nuk jan metafora apo shenja konvencionale t krijuara nga
njeriu e as konstrukte kulturore me prejardhje te kolektivja, por pasqyrime t
nj realiteti m t lart tek nj m i ult, n shtresimin e qenies.8 Konkretisht,
ato pasqyrojn arketipet e sfers parimore mbi botn e manifestuar, duke
e lidhur t simbolizuarn me realitetin e saj mbishqisor:9 asnj realitet
nuk shteret nga dukja e tij, e cila prbn shpalosje t nj thelbi, q sht
kuptimi i saj. Simbolet, pra jan aspekte ontologjike t gjrave, q tregojn
domethnien e tyre n hierarkin ekzistenciale t gjithsis, do nivel i t
cils, bashk me gjithka t ndodhur n t, sht prfundimisht nj simbol,
prve Realitetit Absolut, q sht Vetvetja.10 Kshtu, gjithka e manifestuar
sht simbol i gjendjeve prmbi t n shtresimin e qenies, duke i treguar n
q sht fillimi i njohjes, dhe njsimit, q sht fundi. Pr sa koh q njeriu nuk lirohet nga
vargonjt e ekzistencs, do t ket gjithmon nj element besimi n dijen e tij, prndryshe
nuk do ta ndante asgj nga Realiteti q duhet njohur.
8
Perspektiva tradicionale ngulmon n prejardhjen transhendente t simboleve si pasqyrime
t arketipeve, t cilat kan status ontologjik objektiv, t pavarur nga bota e manifestuar.
Ajo dallon rrnjsisht nga kndvshtrimi jungian, i cili duke ngatrruar lmin shpirtror me
psikikun, e degdis burimin e arketipeve tek e pavetdijshmja kolektive. T shihet Burckhardt, ff. 45-67.
9
Nuk duhet harruar se, etimologjikisht, simbolon () d.t.th. me lidh, me bashkue,
antonimi i s cils, me nda, shkput, veue (dika nga parimi, burimi ose rrnja e vet ontologjike) nuk sht tjetr vese demon (). T shihet Martin Lings, Simboli dhe arketipi: studim rreth kuptimit t ekzistencs, q pritet t botohet nga Biblioteka Zemra e Tradits.
10
Simboli mund t ekzistoj vetm n kuadrin e nj realiteti me nivele sepse, n kuptimin
burimor, ai sht pasqyrimi i bots s numeneve (thelbeve) tek bota e fenomeneve (dukurive),
ose i Shpalossit tek e shpalosura, pra i t brendshmes (Parimit) tek e jashtmja (manifestimit). Thelbi Hyjnor, apo Realiteti Absolut, tejkalon gjithka, prfshir dhe do raportshmri,
kshtu q nuk simbolizohet dot; dhe ja prse realiteti duhet t ket (duke folur metafizikisht)
m shum se dy nivele. Kjo shpjegon, mes t tjerash, prse fundamentalizmi sht i painteresuar n metafizik apo artin tradicional; teologjia e tij knaqet me shqyrtimin e thjeshtuar
t realitetit, t reduktuar n raportin Zot - rend trupor, duke i shprfillur bott e ndrmjetme.
Disa forma teologjie madje e mohojn haptazi hierarkin e ekzistencs, n prputhje me
pikpamjen e tyre atomiste e voluntariste.
14
Edin Q. Lohja
shkallt prkatse bott q i rrin sipr.

Scientia sacra nuk sht tjetr vese metafizika, n kuptimin saj burimor
t dijes, q e aftson njeriun t dalloj Realen nga iluzorja, t Vrtetn nga
e rremja, qendroren nga periferikja, si dhe ti njoh gjrat n thelbin e tyre
- si jan n t vrtet - ka prfundimisht do t thot in divinis.11 Zemrn e
metafiziks e prbn njohja e Parimit, q sht njhersh Realiteti Absolut e i
Pafundm, ndrsa skeletin dallimi mes niveleve t ekzistencs, q prfshijn
makrokozmosin dhe mikrokozmosin, ku natyra hierarkike e realitetit sht
pohim universal i t gjitha traditave. Metafizika shqyrton gjithashtu edhe
parimet e shkencave t ndryshme t rendit kozmologjik, duke ofruar jo vetm
dije teorike t realitetit, por edhe udhzimin e njeriut n arritjen e prndritjes.
Ajo mbillet n zemrn e njeriut si vizion (theria), q ushqehet nga hiri i
tradits n praktikn e prshpirtshme dhe kultivimin e virtyteve deri n
arritjen e dijes s realizuar, e cila ia shndrron atij krejt qenien. Pikrisht n
kt kuptim t zbatimit t parimeve metafizike te bota natyrore dhe njerzore
prdoret fjala shkenc n kontekstin tradicional.
T mosmuarit e pozits siprore t metafiziks nga mendimi perndimor
ka dy arsye. S pari, parashtesa meta tregon nj form diturie q vjen pas
fiziks, ndrsa metafizika sht urtia parsore e themelore, q u paraprin t
gjitha shkencave, duke ua prmbajur parimet. S dyti, shprehia e t vshtruarit
t metafiziks si deg e filosofis e jo si urti sakrale e interesuar me natyrn e
Realitetit dhe e pashkputshme nga metodat e realizimit t saj, solli reduktimin
e domethnies s saj n thjesht veprimtari mendore.
Ktu qndron edhe dallimi thelbsor mes shkencs tradicionale dhe
modernes. Me shpalljen e pavarsis nga metafizika, shkenca moderne
absolutizon legjitimitetin e vet, duke shkelur jasht sfers s saj dhe shrbyer
si sfond prgjithsimesh dhe ekstrapolimesh absurde me natyr shkenciste.
Ndonse mbetet nj shkenc mbi botn, e lidhur me nj mnyr specifike t
t vshtruarit t aspektit t jashtm t gjrave, shkenca moderne pretendon
se sht shkenca prfundimtare mbi botn, duke uzurpuar rolin e metafiziks
dhe madje teologjis.12 Shkencizmi rrjedhues e tejzgjat shkencn n dije
Rreth metafiziks n lidhjen e saj me prshpirtshmrin, t shihet F. Schuon, Rsum de

mtaphysique intgrale (Paris: Le Courrier du Livre, 1985), Pjesa I.
12
Pohimet e fundit t fizikanit anglez Stephen Hawking mbi gjoja konfirmimin e panevo11
15
totale t gjrave apo ideologji, duke refuzuar t shqyrtoj pikpamje tjetr ve

shkencores apo t pranoj mundsin e ndonj mnyre tjetr njohjeje, sikurse
shpalljes. Me reduktimin jo vetm t dijes, por edhe t realitetit tek mnyra e tij
e vshtrimit t gjrave, shkencizmi prbn nj shkak madhor t sekularizimit
t natyrs, desakralizimit t dijes dhe prhapjes s agnosticizmit.13 Ai e ka br
kndvshtrimin fetar t gjithsis t duket intelektualisht i parndsishm,
duke e reduktuar fen n etik t subjektivizuar dhe shtje t ndrgjegjes
private. Shkencizmi e ka venitur realitetin shpirtror, t cilin njeriu e ka par
gjithmon rreth vetes, duke e zhveshur natyrn nga aspekti i ngazllimit
dhe shkatrruar iden e dukurive t saj si shenja (vestigia), q Zoti shpalos
n krijim.
Divorci i shkencs moderne nga metafizika u pasqyrua n kufizimet e
premisave epistemologjike t saj, q e bn shkencn t shihte tek natyra jo
far ndodhej n t, por at q ajo donte t shihte, duke przgjedhur at q
puthitet me metodat e saja, pr ta paraqitur pastaj si dije t realitetit. Ajo, pra
sheh tek realiteti at n ka beson paraprakisht me hamendsimet e saj mbi t
hulumtueshmen n natyr.
M themelori i ktyre kufizimeve qndron te reduktimi i subjektit
njohs te vetdija individuale, e cila identifikohet me fuqin e arsyes t
divorcuar si nga shpallja, ashtu dhe intelekti, duke i prjashtuar modalitetet
mbiracionale e mbishqisore t ndrgjegjes. N prputhje me individualizmin
e racionalizmin, q karakterizojn krejt mendimin modern, njohja reduktohet
tek aftsia analitike, kurse bota objektive tek ajo q mund t hetoj arsyeja e
ndihmuar nga shqisat.14 Prurues i ktij antropocentrizmi qe Dekarti, cogito
jshmris s hipotezs s Zotit nga kozmologjia moderne jan m t fresktat n vazhdn e

nisur nga Laplace n shekullin XVIII.
13
Pr nj trajtim konciz t natyrs shkenciste t shkencs moderne, t shihen Wolfgang
Smith, The Plague of Scientistic Belief dhe Huston Smith, Scientism: The Bedrock of
Modern Science, n Mehrdad N. Zarandi (red.), Science and the Myth of Progress (Bloomington: World Wisdom Inc., 2003), ff. 221-48; ndrsa pr nj kritik t themelt, Wolfgang
Smith, Cosmos and Transcendence: Breaking Through the Barrier of Scientistic Belief
(Ghent: Sophia Perennis, 2008).
14
Gabimi themelor i racionalizmit nuk sht se ai synon ta shpreh realitetin racionalisht
aq sa sht e mundur, por sepse krkon ta prfshij krejt realitetin tek arsyeja, sikur ajo t
prkonte me vet parimin e gjrave. Racionalizmi, pra uzurpon funksionin e intelektualitetit
t mirfillt dhe i v kufi dijes, duke e lidhur at me nivelin e arsyes dhe vetes individuale.
16
Edin Q. Lohja
ergo sum i t cilit v vetdijen individuale njerzore e jo Qenien si kriter t

ekzistencs dhe s vrtets. N krkim t dijes s sigurt, ai nuk iu drejtua as
intelektit e as shpalljes, por egos individuale t subjektit mendues. Vetja merr
prvojn dhe ndrgjegjen e saj mbi procesin e t menduarit jo vetm si burim
t siguris, por edhe si themel t epistemologjis e madje t ontologjis: qenia
i nnshtrohet vetdijes individuale, duke u konsideruar rrjedhoj e saj.15
Kufizimi i dyt i shkencs moderne sht zvendsimi, nga pikpamja e
objektit, i Substancs universale me materien, duke e konsideruar botn fizike
si rend t pavarur realiteti, q mund t studiohet dhe njihet prfundimisht pa
iu referuar kurrfar rendi m t lart. Shkenca moderne i sheh parametrat e
bots fizike - hapsirn, kohn, materien, lvizjen dhe energjin - si realitete
t pavarura nga nivelet e siprme t qenies, ndrsa gjithsin si subjekt
kuantifikimi16 e parashikimi, duke absolutizuar studimin matematikor17
N mnyr t ngjashme, empirizmi sht i gabuar jo pse ngulmon n dobin e vrojtimit,
por sepse pretendon njfar bashkmatsie midis njohjes parimore dhe eksperimentit, duke i
dhn ktij nj vler absolute, q sjell mohimin e plot t do dijeje joshqisore.
15
Cogito karteziane nuk sht as e prputhshme me Shpalljen e as rrjedhoj e ndrleximit t
drejtprdrejt: ajo nuk ka baz skripturale, meq sipas Shpalljes, themeli i ekzistencs sht
Qenia, e jo ndonjfar prvoje e ktij apo atij lloji; asaj gjithashtu i mungon frymzimi, ngase
perceptimi i drejtprdrejt intelektiv e prjashton nj proes t kulluar empirik arsyetimi.
Pohimi i Locke, Nihil est in intellectu quod non prius fuerit in sensu sht i rrem pr po kto
dy arsye; s pari, Shpallja pohon se intelekti buron nga Zoti e jo nga trupi, sepse njeriu, i br
n shmblltyrn e Zotit, dallon prej kafshve pr nga inteligjenca e jo nga shqisat; dhe s
dyti, intelekti koncepton realitete t cilat nuk i shquan a priori n bot, megjithse mund tua
krkoj gjurmt a posteriori n ndijimet shqisore (F. Schuon, Les Stations de la sagesse,
Paris: Buchet, 1958, f. 65).
16
Un them shpesh q: kur mund ta matni at pr ka po flisni dhe ta shprehni me numra,
ather dini dika rreth saj; por kur nuk mund ta matni, kur nuk e shprehni dot me numra,
dija juaj rreth saj sht e nj lloji t varfr dhe t paknaqshm; ky mund t jet fillimi i dijes,
por n mendimet e juaja zor se keni prparuar tek stadi i Shkencs, cilado qoft shtja. Lord
Kelvin, Sir William Thompson, Electrical Units of Measurement, n Popular Lectures and
Addresses (London: Macmillan, 1891-94), vll. I, f. 73. Sigurisht, nocioni modern i materies
si sasi e kulluar kthehet prfundimisht te Dekarti, i cili e identifikoi materien me shtrirjen
hapsinore.
17
N librin e tij Il Saggiatore (1623), Galilei shkruan: Libri [i gjithsis] nuk mund t kuptohet pa rrokur m par gjuhn dhe lexuar grmat, q e prbjn at. Ai sht shkruar n gjuhn
e matematiks dhe shkronjat e tij jan trekndsha, rrath e figura t tjera gjeometrike, pa
t cilat sht njerzisht e pamundur t kuptohet as edhe nj fjal e vetme e tij; pa to, njeriu
kuturiset n nj labirint terri (c.n. Stillman Drake, Discourses and Opinions of Galileo,
17
t natyrs dhe shprfillur aspektet cilsore18 e simbolike t ekzistencs.

Prjashtimi i aspekteve t pamanifestuara e jofizike t realitetit jo vetm q e
ka varfruar paraqitjen e tij nga shkencizmi, por ka sjell ngatrrime madhore
mes shkaqeve vertikale dhe horizontaleve. Kjo ka rezultuar n vulgarizime
t rnda t realitetit kozmik, si pasoj e degdisjes s forcave dhe shkaqeve
q u prkasin rendeve t siprme t ekzistencs, n lmin fizik.19 Kshtu,
shpjegimet shkencore mbi prejardhjen e gjithsis mbshteten vetm n
shkaqe materiale, matematikisht t prkufizueshme, pa iu referuar askund
Hyjnores.
Humbja e vetdijes mbi prmasn vertikale t ekzistencs shihet edhe m
qart te reduksionizmi, q sht ndr karakteristikat themelore t modernizmit
e pengesat m t mdha q njeriu ta vrej pasqyrimin e ekzistencs kozmike
n botn prreth. Metafizikisht, reduksionizmi sht prmbysja e doktrins
New York: Doubleday Anchor Books, 1957, ff. 237-8). Qndrime t ngjashme kishte edhe
Francis Bacon, i cili mohoi domethnien e prfundme t cilsive n natyr, duke i reduktuar
n funksione q duhen trajtuar matematikisht. Dekarti shkoi nj hap m tej, duke e barazuar
shkencn natyrore me matematikn: Shkenca natyrore ka karakter matematik jo vetm n
kuptimin e gjer q matematika i shrben asaj, n fardo funksioni q kjo mund t jet, por
edhe n kuptimin shum m t rrept q: mendja njerzore e prodhon dijen e natyrs me
prpjekjen e saj, tamam si matematikn (c.n. Nasr, Religion and the Order of Nature, f. 139).
18
Si shihet te zhvleftsimi i cilsive dytsore (apo i cilsive si t tilla) dhe thek-simi i
cilsive parsore (t kuptuara si sasi e kulluar) nga Galilei, q solli privimin e rendit natyror nga kategori josasiore si substanca, ngjyra, forma dhe cilsit e tjera: Mendoj se shijet,
aromat, ngjyrat e kshtu me radh nuk jan asgj m tepr se thjesht emra, sa i prket objektit
n t cilin i pikasim, dhe se ato ndodhen n ndrgjegje. Kshtu, nse gjallesa hiqet, t gjitha
kto cilsi do t fshieshin e asgjsoheshin (c.n. Drake, f. 274).
19
Shkenca moderne jo vetm q kufizohet, n studimin e saj t natyrs, te vetm njri rrafsh
i ekzistencs s saj (s kndejmi edhe shprhapja e vet horizontale, e kundrt me frymn
soditse); por ajo gjithashtu e copton sa mundet prmbajtjen e natyrs, si pr t theksuar
materialialitetin e mvetsishm t gjrave; dhe ky fragmentim - si teorik, ashtu dhe teknologjik - i realitetit i kundrvihet rrnjsisht natyrs s artit; sepse arti nuk sht asgj pa
plots uniteti, pa ritm e prpjestim.

Me fjal t tjera, shkenca moderne sht e shmtuar, me nj shmt q ka prfu-nduar
duke pronsuar vet nocionin e realitetit e duke i ndar vetes me arroganc prestigjin e
gjykimit objektiv t gjrave ... Anasjelltas, shmtia e shkencs moderne e privon at nga
do lloj vlere n kndvshtrimin e shkencave soditse e t frymzuara, sepse objekti qendror
i tyre sht uniteti i gjithkaje q ekziston, t cilin shkenctart modern n fakt nuk e
mohojn dot - pasi do gj e pohon at pr s brendmi - por t cilin ajo megjithat e pengon
t shijohet, nprmjet qasjes s saj coptuese (Burckhardt, f. 15).
18
Edin Q. Lohja
tradicionale se do nivel i siprm i realitetit i prmban parimisht nivelet nn t.

N kolapsimin e gradve t ekzistencs, shpirti reduktohet n psik, psika n
veprimtari biologjike, jeta n materie inorganike, ndrsa materia n grumbuj
energjie, lvizjet e t cilve kuantifikohen. Ky ngulm pr ta reduktuar t
siprmen tek e poshtmja ka br q besimi n Zot t shpjegohet me komplekse
psikologjike, ndrgjegjja t reduktohet n veprimtari biologjike, kurse jeta t
shihet si rrjedhoj rastsore e lvizjeve molekulare.
N skajin tjetr, prplotsues t reduksionizmit, kemi prgjithsimin
e shkencs deri n dije totale t gjrave, apo pseudoteologji, duke fshehur
ndrkaq pranin e Zotit dhe shprfillur shenjat e Tij n krijim. Pr shembull,
homogjenizimi i kozmosit nga kopernikanizmi i lejoi njeriut ta tejzgjaste dijen
e vet tek qiejt, thjesht duke studiuar Tokn, kurse ekstrapolimi pa ndonj kufi
kohor i ligjeve t fiziks rezultoi n mohimin e cikleve kozmike, panjtrajtsis
s gjithsis n koh t ndryshme t ciklit kozmik dhe ides s fardo fundi
ciklik, si prshkruhet n doktrinat eskatologjike t shkrimeve t shenjta.20
Ky mohim ka shkatrruar realitetin e vizionit t fundit, q i jep kuptim jets
s njeriut dhe ia trajtson atij sjelljen si qenie etike, duke e zbehur s teprmi
madhshtin e krijimit n syt e tij, ka shpjegon edhe indiferencn e shkencs
moderne ndaj harmonis q shpalos universi.21 Zhvillimet pas-kopernikane
shkatrruan edhe iden e natyrs si realitet i gjall dhe e reduktuan kozmosin
T shihet Martin Lings, The Eleventh Hour (London: Archetype, 2002). Nasr shkruan:
Me shfaqjen e kopernikanizmit, shkatrrimi i simbolit dhe i t simbolizuars shkuan dor
pr dore, duke sjell nj dislokim intelektual dhe shpirtror, q do t kishte efektin m t
thell mbi imazhin e njeriut perndimor pr veten dhe raportin e tij me kozmosin... Revolucioni kopernikan nuk nnkuptoi vetm ndrrimin e qendrs s kozmosit nga Toka tek Dielli,
apo shkatrrimin e domethnies s rolit t njeriut n qendr t bots, por n fund ai e mohoi
fare q kozmosi kishte ndonj qendr (Religion and the Order of Nature, ff. 133-4).
21
Nga njra an, kopernikanizmi prmoi rolin dhe qendrsin e njeriut n kozmos; nga ana
tjetr, ai strzmadhoi fuqin dhe dijen e tij toksore, duke kontribuar s ndjeshmi n lindjen e
prometeizmit aq karakteristik pr Rilindjen (po aty, f. 156). Mbi aspektin e par, historiani
i njohur i shkencs Thomas S. Kuhn shkruan: Jo vetm toka, po edhe dielli bashk me krejt
sistemin diellor u shndrruan n grimca pa rndsi n pafundsin e krijimit t Zotit; kozmosi
kompakt e i rregullt i skolastikve u b nj kaos i pamat; shkputja kopernikane nga tradita
arriti kulmin (The Copernican Revolution, Cambridge: Harvard University Press, 1976, f.
235).
20
19
n thjesht materie t strukturuar.

S. H. Nasr ka treguar22 se kto kufizime e kan prejardhjen te koncepti
mbisundues pr natyrn n kohn e lindjes s shkencs moderne, i ardhur
nga t shikuarit e saj si penges pr dashurin ndaj Zotit, n mendimin
kristian. Kuantifikimi i natyrs nga fizika mekaniciste e shekullit XVII
u krye lehtsisht, sepse rendi natyror ishte zhveshur paraprakisht nga
sakralja, ka u vijua me thuajsimin e prshpejtuar t njeriut nga natyra.
Me prparimin e humanizmit prometeas q karakterizon Rilindjen, dhe
mris s tij ndaj natyrs si realitet q prmban harmoni, bukuri e rend t
pakrijuar nga njeriu, lindi nj raport shkatrrimtar mes atij dhe natyrs,
duke e mnjanuar prfundimisht nga fusha e shkencs funksionin teofanik
t natyrs. Ky mekanizim i kozmosit nga fizika moderne dhe zhveshja e
lnds kozmike nga cilsia e saj sakrale ndodhi prkrah me desakralizimin
e dijes dhe divorcin prfundimtar t arsyes nga besimi. Desakralizimi i
dijes shkoi paralel me desakralizimin e kozmosit, q u vijua me shpejtsi
nga desakralizimi i historis, i proceseve kohore, i gjuhs e n fund i
teologjis.23
2) Kozmosi
Aq themelor sht dallimi ndrmjet kozmologjive tradicionale dhe
moderne - si n t kuptuarit e objektit t tyre, ashtu edhe n t qasurit ndaj
subjektit - saq mund t thuhet se, si ka argumentuar Wolfgang Smith,24
ato nuk flasin pr t njjtin kozmos, jo vetm pr shkak t reduksionizmit,
por edhe mosdiferencimit ontologjik mes lmit trupor e atij fizik nga
kozmologjia moderne. Kjo e fundit nuk i referohet madje as bots trupore,
por prfundimisht prbrjeve t thrmijave elementare, q jan kategorikisht
t pandijueshme (sepse studiohen matematikisht dhe detektohen vetm
N veprn e tij Njeriu dhe natyra: kriza shpirtrore e njeriut modern, prk. & par. Edin
Q. Lohja (Tiran: Zemra e Tradits, 2009), Kreu II; dhe Religion..., ff. 130-2.
23
Pr kt t fundit, t shihen R. P. Coomaraswamy, The Destruction of the Christian Tradition (Bloomington: World Wisdom Inc., 2006) dhe Wolfgang Smith, Teilhardism and the
New Religion (Rockford: TAN, 1988).
24
N librat e tij deprtues The Quantum Enigma (Peru, IL: Sherwood Sudgen, 1995), Kreu
II; dhe The Wisdom of Ancient Cosmology (Oakton: The Foundation for Traditional Studies,
2003), Kreu VI.
22
20
Edin Q. Lohja
trthorazi, me instrumente) e ksisoj jotrupore.25 Nj trup i ndijuar nga njeriu

nuk sht thjesht shuma e grimcave atomike: ekziston dallim ontologjik e
jo ve sasior mes tyre, kshtu q thjesht mbledhja e thrmijave nuk jep nj
objekt q ne ndijojm n botn trupore, pa prmendur jetn, ndrgjegjen dhe
inteligjencn.
N greqishten e lasht, fjala do t thot rend, bukuri, stoli dhe
prbn t kundrtn e kaosit dhe t shmtuars, duke nnkuptuar unitet e
trsi.26 Urtia tradicionale e prfshin njohjen e kozmosit sepse ai sht
libri i shpalljes s qmotshme dhe sepse elementet prbrse t njeriut
pasqyrohen n kozmos, me t cilin ai ka nj lidhje t brendshme. Por dija
e kozmosit nuk sht njohuri empirike q ekstrapolon teori fizike n skajet
e gjithsis,27 e as ndjeshmri poetike ndaj bukuris s natyrs. Shkencat
kozmologjike tradicionale prbjn t studiuarit e lmejve t ndryshm t
realitetit kozmik si manifestim i rregullsis dhe harmonis, prmes zbatimit t
parimeve metafizike nga intelekti. Hetimi i kozmosit me syrin e intelektit nuk
nnkupton shikimin e tij si grumbull faktesh t jashtme, por si vendpasqyrim
i Cilsive Hyjnore dhe shpalosje e Realitetit q ndodhet n Qendr t vet
njeriut. Kur studiojn botn natyrore, kozmologjit tradicionale nuk kan pr
qllim t japin njohuri t nj rendi t veuar realiteti, por dituri q e lidh at
me rendet e siprme t realitetit, i cili nuk shterohet nga kategorit fizike.
Ato prplotsohen nga t soditurit e formave natyrore si pasqyrime hyjnore.
Si ka vn n dukje mprehtsisht themeluesi i mekaniks kuantike, Werner Heisenberg,

grimcat elementare nuk jan gjra, por nj lloj i uditshm entiteti fizik mes mundsis
dhe realitetit (Physics and Philosophy, New York: Harper & Row, 1962, f. 41), duke iu
referuar statusit t tyre ontologjik t potencialitetit.
26
Metafizikisht, rregullsia nnkupton gjithmon pjes, pra funds. Ishte pikrisht prvetsimi i ides s universit pa fund, qendr apo kufi, t parashtruar nga Giordano Bruno, ai q
e prjashtoi t vshtruarit e gjithsis si vendshpalosje e harmonis dhe rendit nga shkenca
moderne, megjith kundrshtimin e saj nga figura si Kepler. T shihet vepra klasike e Alexandre Koyr, From the Closed to the Infinite Universe (Baltimore: John Hopkins Press, 1957).
Nasr ka treguar se kombinimi i kopernikanizmit me atomizmin nga Bruno pregatiti lindjen
e kozmologjis atomiste, q do t zvendsonte hilomorfizmin e kozmologjis skolastike n
shekullin XVII.
27
Kozmologjia moderne prkufizohet kryesisht si deg e astronomis, q merret me strukturn dhe evoluimin e gjithsis (Norriss S. Hetherington, Encyclopedia of Cosmology,
New York: Garland, 1993, f. 116). Pr nj kritik t mpreht t saj, t shihet W. Smith, The
Wisdom of Ancient Cosmology, Kreu VII.
25
21
Tipari shpirtror i shkencave tradicionale e njeh tejdukshmrin metafizike

t objekteve natyrore si domosdoshmri e t shikuarit t Zotit kudo. Mirpo
kozmosi sht jo vetm teofani, por edhe labirint, prmes t cilit njeriu duhet
t udhtoj pr t arritur Realitetin tejkozmik.
N kozmologjin moderne, kozmologu shihet si shpirt pa trup, i cili
qndron jasht kozmosit. Hulumtimi i tij synon arritjen e objektivitetit,
por pa kurrfar prpjekjeje pr t rrokur natyrn e subjektit, q nevojitet pr
njohjen e objektit.28 Vlefshmria e teorive varet vetm nga prputhja e tyre
me vrojtimin empirik, pra me faktet.29 Subjekti vrojtues - q sht edhe
Po t flasim rigorozisht, nuk ka kozmologji moderne, megjith keqprdorimin e gjuhs,

prmes t cilit shkenca moderne e gjithsis s shqueshme quhet kozmologji. N t vrtet,
shkenca moderne e natyrs e kufizon haptas veten tek lmi trupor, t cilin e izolon nga kozmosi trsor duke i konsideruar gjrat n fenomenalitetin e tyre t kulluar hapsinor dhe
kohor, tamam sikur realiteti mbishqisor me nivelet e tija t ndryshme t ishte nj hi dhe t
mos njihej dot prmes intelektit, tek i cili brendashkruhet analogjikisht fal prkimit mes
makrokozmosit e mikrokozmosit. Por ajo far duam t theksojm ktu sht se shkencizmi
prbn objektivizm q synon t jet matematikor dhe prjashtues. Rrjedhimisht, ai sillet
sikur subjekti njerzor t mos ekzistonte, ose sikur ky subjekt t mos ishte pasqyra subtile
e domosdoshme pr shfaqjen dukurore t bots. Ajo q shprfillet me dashje sht se subjekti prbn garantuesin e vazhdimsis logjike t bots dhe, n thelbin e tij intelektual,
dshmuesin e krejt realitetit objektiv (Burckhardt, f. 22).
29
Prkundrazi, kozmologjit tradicionale, sikurse t mbshteturat n astronomin ptolemike,
bazohen n mnyrn se si i paraqitet gjithsia njeriut, jo instrumenteve dhe ksisoj nuk zhvleftsohen nga rrzimi empirik i skems gjeocentrike nga helio-centrikja, sepse e prdorin
prvojn shqisore t bots natyrore si simbol e jo si fakt (t shihen W. Smith, The Wisdom
of Ancient Cosmology, Kreu VIII; Nasr, Religion and the Order of Nature, ff. 133-4; Burckhardt, f. 21). Kuptimi i simbolit nuk mund t rroket, pra as t rrzohet me kategori matematikore. Fizika moderne mbshtetet n matje (q kryhen me instrumente), rezultati i t cilave
sht gjithmon sasior. Mirpo, lmi trupor nuk mund t reduktohet n sasioren e kulluar:
bota e ndijueshme nga ne nuk sht bota e objekteve t matura me instrumente dhe asnjra
nga kto t dyja nuk mund t barazohet me apo t reduktohet te tjetra.
Ve ksaj, faktet e thata - pra, t shkputura nga nj botkuptim i caktuar - nuk
ekzistojn. Ato q quhen fakte empirike kombinohen gjithmon me nj teori apo mnyr
paraprake vshtrimi t gjrave - prgjigjet e natyrs varen gjithmon nga pyetjet q i
drejtohen asaj: Eksperimentalizmi modern [prfshin] iluzionin kureshtar se nj teori mund
t vrtetohet nga faktet, kur n realitet t njjtat fakte mund t shpjegohen gjithmon po aq
mir nga nj sr teorish t ndryshme; dhe se disa nga pioniert e metods eksperimentale,
sikurse Claude Bernard, e kan pranuar q mund ti interpretonin ato vetm me ndihmn e
ideve t paraformuara, pa t cilat ato do t mbeteshin fakte t thata, t zhveshura nga do
28
22
Edin Q. Lohja
hartuesi i teorive - shprfillet krejtsisht, pr shkak t presupozimit se gjetjet e

vetme relevante pr metodn shkencore (pra, t verifikueshmet empirikisht)
jan objektive dhe t riprodhueshme nga kushdo. Mirpo, nj dije objektive
presupozon kritere t pandryshueshme, t cilat nuk do t ekzistonin sikur tek
njeriu t mos ndodhej nj sfond i paanshm q e tejkalon individualen, pra
intelekti. Fal natyrs s saj universale, pranimi i njohjes me an t intelektit
do ti caktonte kufijt e funksionimit dhe konkludimit t lejuar krkimit
shkencor. Kjo do ti jepte legjitimitet dijes mbi rendin prkats t realitetit,
me kusht q ajo t mbetej e lidhur me at rend, brenda kufijve t vendosur nga
metoda dhe lnda e saj e studimit.
Prkundrazi, kozmologjit tradicionale ngulmojn se, pa njohur veten,
nuk mund t kuptohet pozicioni i subjektit njohs dhe ksisoj nuk mund t
rroken as rrjedhimet e asaj q ai di rreth objektit. Dija mbi subjektin njohs
sht thelbsore, sepse nuk mund t ket njohje t kozmosit pa njohur veten.
N perspektivn tradicionale nuk ekziston dallim i thekshm mes ligjeve q
sundojn njeriun e gjithsin, sepse t gjitha jan pasqyrime t Parimit Hyjnor.
Zbulimi i nj ligji t natyrs30 nnkupton njohje t realitetit ontologjik t lmit
prkats. Ve ksaj, kto rregullsi zbulohen gjithmon prmes inteligjencs s
domethnie dhe vler shkencore (Gunon, f. 58). Fragmenti i mposhtm nga Schuon e
ilustron m s miri vlern e simbolit karshi faktit n kt kontekst: Le t prfytyrojm nj
qiell rrezllyes vere dhe njerz t thjesht q e kundrojn, duke projektuar n t ndrrn e
tyre pr ahiretin; e zm tani se kta njerz do t barteshin n honin e errt dhe t akullt t
galaktikave e mjegullnajave, me heshtjen e tij drrmuese. N kt hon, shum prej tyre do ta
humbisnin besimin, dhe pikrisht kjo u ndodh si pasoj e shkencs moderne edhe t diturve
edhe viktimave t vulgarizimit. Ajo q shumica nuk e din - dhe sikur t mund ta dinin, pse
tu krkohej t besonin? - sht se ky qiell i kaltr, ndonse iluzion optik i prgnjeshtruar
nga vizioni i hapsirs ndrplanetare, sht prapseprap pasqyrim i prshtatshm i Qiellit t
Engjjve dhe t Lumturuarve e se ksisoj, pavarsisht nga t gjitha, pikrisht ky mirazh i
kaltr me re t argjendta sht i sakti dhe do ta ket fjaln e fundit; t uditesh me kt do
t thot t pranosh se rastsisht jemi ktu n tok dhe e shohim qiellin ashtu si e shohim
(Comprendre lIslam, Paris: Gallimard, 1961, ff. 155-6).
30
Shkenca moderne i sheh ligjet e natyrs si rregulla funksionimi makinerie, t cilat jan t
zbulueshme krejtsisht nprmjet arsyes njerzore dhe q identifikohen kryesisht me prshkrime matematikore, t shkputura nga parimet etike dhe shpirtrore. Prkundrazi, n qytetrimet tradicionale, ligjet e natyrs, t cilat pasqyrojn rendin e pranishm n gjithsi, jan
krijuar nga Zoti prmes Vullnetit t Tij dhe vlejn edhe pr njeriun. sht tejet paradoksal
fakti q, ndonse metoda shkencore pohon me forc se ligjet e natyrs t formuluara prej
saj jan deskriptive e jo preskriptive, ushtrues t saj prapseprap kalojn n prfundime ekRevista Hikmet, Nr.9, Prishtin - 2015
23
njeriut, q pasqyron nj aspekt t vet realitetit t tij ontologjik. Ndaj dhe

studimi i ligjeve t natyrs sht i pandashm nga studimi i vet njeriut si
realiteti makrokozmik i pasqyruar nga gjithsia. Njohja e rendit, harmonis
dhe bukuris s kozmosit prbn mnyr vetzbulimi pr njeriun, i cili nuk
jeton n nj sektor t shkputur t realitetit, gj q do ta thuajsonte nga
vetja e tij e vrtet duke krijuar nj bot, ku ai nuk gzon m vendin qendror
q i jep feja, po sht thjesht nj aksident kozmik.
Kjo vlen edhe pr shkaqet q shkenca moderne i sheh si thjesht
materiale. Dija sakrale shqyrton jo vetm shkaqet e njpasnjshme por edhe
t prfundmet, sepse pasojat e ndryshme n natyr i kan shkaqet jo vetm
brenda saj, por edhe n rendet e tjera t realitetit. Kto shkaqe veprojn edhe
brenda njeriut, ashtu si ndrmjet tij e mjedisit rrethues. Njeriu nuk kufizohet
n nj kombinim t ndrlikuar faktorsh material, q deprtohet nga mjedisi
i jashtm, i cili ia prcakton sjelljen dhe mnyrn e t qenit. T vshtruarit e
kozmosit si teofani nuk nnkupton mohim t shkaksis n t, por shikimin e
tij dhe t formave t manifestuara n t si pasqyrime t Cilsive Hyjnore dhe
kategori ontologjike. Por kjo krkon njohjen e t vrtets q realiteti sht
hierarkik, pra se gjithsia nuk shterohet nga aspekti i saj fizik.31
Hierarkia e qenies nnkupton gjithmon zbritje nga burimi i prsosjes,32
ku i tr realiteti mund t prmblidhet n shtat nivele, t cilat nisin me
strapoluese absolutiste mbi gjithsin, n hapsir dhe koh.

Kalimi nga kozmologjia tradicionale n at moderne sjell nj mpakje drastike, nj tkurrje
ontologjike me prmasa t pallogaritshme, e cila sigurisht nuk ka t bj me kozmosin si t
till, por me horizontin e botkuptimit ton. Si me dasht me e kompensue kt reduktim,
kozmologjia bashkkohore i vesh gjithsis madhsi hapsin-kohore, t cilat e shtangin
prfytyrimin thjesht me pamatsin e tyre sasiore. Megjithat, mbetet fakt se gjithsia
hapsinore n trsin e saj prbn vese lvozhgn e jashtme t kozmosit integral t konceptuar nga kozmologjia tradicionale (W. Smith, The Wisdom of Ancient Cosmology, f. 12).
32
Nga vet etimologjia e saj (hiero - sakrale, e shenjt; arke - origjin, filles), hierarkia
pasqyron prejardhjen sakrale t gjrave. Njeriu tradicional jeton me vetdijen pr origjinn,
q prmban prsosmrin e tij, plotsishmrin e t cils krkon ta ndjek, riarrij dhe prcjell. Pr shembull, Hinduizmi flet pr krijimin e kozmosit nga Purusha, njeriu i qmotshm arketipor, ndrsa Islami sheh te koncepti i njeriut universal (insnul-kmil) mbajtsin
e funksioneve metafizike, kozmogonike, shpallse dhe iniciuese t ktij realiteti, q prbn
31
Edin Q. Lohja
24
Parimin - Realitetin Absolut e t Pafund apo Tej-Qenien,33 q sht matan

do prshkrimi, prcaktimi a prkufizimi. Pastaj vjen Qenia e kulluar, q
n traditn abrahamike identifikohet me Zotin si Krijues.34 Kto dy nivele
tejkozmike jan lmejt e studimit t metafiziks, ndrsa pes nivelet
nn to jan lnda e kozmologjis: Ekzistenca Universale prbn aktin e
par ekzistencues t Qenies dhe instrumentin e krijimit;35 pastaj vjen bota
engjllore; nn t ciln ndodhet sfera e ndrmjetme e formave, pra bota
imagjinale,36 q lidh realitetin parajsor me botn e ndijueshme. Nivelin
e gjasht - lmin trupor, e prbn bota shtazore, bimorja e mineralja.
N fund sht bota e lnds apo materies s kulluar, me t ciln merret
fizika moderne dhe tek e cila intensiteti i qenies dhe i realitetit sht m i
zbehti.
3) Shpirti
Dikotomia subjekt-objekt e dualizmit kartezian krijoi bigzimin e prer
mes njohsit dhe t njohurs n dy realitete t pareduktueshm tek njri tjetri:
res cogitans e res extensa. Hendeku vijues midis njeriut si vendqndrimi i
ndrgjegjes dhe kozmosit si lmi i realitetit, nga i cili ai thuajsohet, prforcoi
kundrvnien e trupit ndaj shpirtit n teologjin e krishter, duke eklipsuar
prototipin e mbar krijimit.

Tregohet se dikush shkoi te Imam Alu dhe e pyeti: O Al, kush ka qen para
Ademit? Ai u prgjigj, Ademi. Po para atij Ademi? Alu tha: Ademi. Dhe nma bfsh
kt pyetje deri n Ditn e Kijametit, do vazhdoj t them: Ademi.
Prkundrazi, evolucionizmi mbshtetet n iden e ngjitjes, zhvillimit dhe progresit
nga e ulta tek m e larta. Ai prbn horizontalizimin kohor t shtresimit vertikal t qenies
(t shihet vepra klasike e Arthur Lovejoy, The Great Chain of Being, Cambridge: Harvard
University Press, 1933).
33
Q njihet si: Daoja q nuk emrohet dot, Usia, Urgrund, Shuniata etj.
34
Ose Daoja e kushtzuar, Esse, apo Shwatra. Islami prdor emrin Allh pr t dyja kto
nivele, n prputhje me perspektivn e tij njsuese, ndonse n trajtesat metafizike, sikurse
ato t shkolls s Ibn Arabut, dallohet qart mes el-akk (Absolutit n Thelbin e Tij, q
prkon me nivelin e eprm) dhe ilhe (q tregon nivelin e ktushm t Emrave dhe Cilsive
Hyjnore). T shihet William C. Chittick, Doktrina sufiste e Rumiut, prk. & par. Edin Q.
Lohja (Tiran: Zemra e Tradits, 2009), f. 65.
35
Pra Logosi n traditn abrahamike, q prkon me botn e arketipeve, nn t ciln ndodhet
bota e ekzistencs, q rrok katr nivelet e mbetura.
36
Pra bota e imazheve, mundus imaginalis, term i sajuar nga filosofi e orientalisti i shquar
frng Henry Corbin (1903-78), q nuk duhet ngatrruar me imagjinaren subjektive.
25
konceptin e natyrs s trefisht t njeriut, t prbr nga shpirti, vetja dhe trupi,
sipas ndarjes klasike pneuma, psyke, hyl ose spiritus, anima e corpus (q
prkojn me r, nefs dhe xhism t Islamit). Shpirti sht parimi intelektual
q tejkalon natyrn individuale, duke prfaqsuar t pakorruptueshmen
apo hyjnoren tek njeriu, ndrsa vetja sht vendprerja e rrezes vertikale t
shpirtit me rrafshin horizontal t trupit. Fal ktij statusi t ndrmjetm e t
paprcaktuar, veten e karakterizon nj potencialitet i pakufizuar pr marrjen
e formave. Pr shkak t theksimit t ktij aspekti pasqyrues t vetes n libr,
e kemi prkthyer shpesh si shpirt, duke shtuar n kllapa termin r kur flitet
pr shpirtin si pneuma/spiritus, pr ti dalluar.
Ndrsjellshmria cilsore mes shpirtit t njeriut dhe kozmosit pasqyron
prototipin e tyre t prbashkt metakozmik dhe bashkndahet nga t gjitha
traditat. Ky prototip prthyhet te mikrokozmosi e makrokozmosi, emrtimet
e t cilve n traditn islame, insnu-agr (njeriu i vogl) e insnulkebr (njeriu i madh)37 e tregojn qart at raport prkues: duke qen i
anasjellti i gjithsis, njeriu i prmban cilsisht brenda vetes t gjitha gjendjet
e ekzistencs kozmike, por t prmbysura.38 Dija tradicionale sht n krkim
Vnia n pah e ksaj ndrsjellshmrie i njihet burimisht Imamit Xhafer e-dik (erRghib el-Ifahn, Muxhem mufradt alfdh el-Kurn, Beirut: Drul-Kutub el-Ilmijjeh,
1997, rrnja -l-m; Sud el-akm, el-Muxhem e-f: el-ikmeh f udd el-Kelimeh, Beirut: Dandarah, 1981, fjala insn), edhe pse referimi i par i hapt ndaj saj gjendet n vargjet
e famshme t Imam Alut:
Tek ti sht kura jote, po ti nuk e njeh/nga ti vjen lngata, po ti nuk e sheh:
Si nj trup t vogl veten e shikon/ ndonse brenda teje bota mbar gjallon.
37
Libri i Shpalosur (el-kitb el-mbin) pikrisht ti je/n grmat e t cilit

Sekreti (el-mudmar) vihet re.
krkon kot jasht vetes, vetja t mjafton/ hidhi syt prbrenda, po ti
sdi, svshtron!
Hierarkia n ekzistencn kozmike, e prmbledhur m lart, jepet n disa koz-mologji tradicionale prmesh sferash bashkqendrore, me tokn n mes, donjra prej t cilave simbolizon nj nivel te qenies, q i afrohet Zotit n rend ngjits. N sfern m t lart qndron
Shpirti (R), mbi t cilin sht Prania Hyjnore. Njeriu ka qasje ndaj t gjitha ktyre niveleve
t ekzistencs dhe ndrgjegjes brenda vetes, q nuk reduktohen assesi n dualizmin kartezian
trup-mendje, i cili shprfill unitetin e mikrokozmosit njerzor. Por brenda tij shtresimi sht
i kthyer prmbys, n kuptimin q toka (pjesa m materiale e tij) sht trupi, i cili prbn
nivelin m t jashtm. Pastaj vjen psika, q rrethon veten, duke uar n fund te shpirti, q
sundon zemrn e njeriut, e cila n Islam quhet Froni i Gjithmshiruesit, tamam si qielli
38
26
Edin Q. Lohja
t rizbulimit t asaj q sht ditur gjithmon por q sht harruar, jo t asaj

q duhet zbuluar. E panjohura nuk ndodhet prjashta, matan kufirit t dijes
s deritanishme, por n qendrn ton, ku ka qen gjithmon; ajo sht e till
vetm pr shkak t harress son pr pranin e saj.
Ndrgjegjja e njeriut buron nga Intelekti Hyjnor, gradimi i t cilit i jep
dritn e jets dhe lexueshmris krejt gjithsis. Po t mos ishte Ndrgjegjja
Hyjnore, nuk do kishte as ndrgjegje njerzore. Megjithat, po t mos
ekzistonte ndrgjegjja jon, do t kishte akoma Ndrgjegje Hyjnore, por jo edhe
polarizim t realitetit n mikrokozmos e makrokozmos, q ndrplotsohen
mes vedi.39 Ja prse shkenca moderne, e cila e degdis njeriun n aksident t
pluhurit kozmik, e ka t pamundur t kuptoj se, po t mos ishte njeriu, nuk
do t kishte as gjithsi. Sipas parimit t prputhjes (adeaquatio) t pohuar nga
Shn Tom Akuini,40 duhet t ket nj prkim mes njohsit dhe t njohurs,
q ai t mund ta njoh at. Nse njeriu arrin ta njoh hapsirn e pa-mat
ndrgalaktike, kjo tregon se n ndrgjegjen e tij ndodhet dika q pr-kon me
at realitet, e cila ia bn njohjen e tij t mundur ndopak.
N traditn abrahamike, njeriu shihet si qenie teomorfe, e krijuar n
shmblltyrn e Zotit (imago Dei) apo formn e Tij (retu-Hu).41 Vetm
e krijuara n formn e realitetit trsor mund ta njoh at n unitetin dhe
plotsin e tij, e jo thjesht n manifestimet e veta. Ky libr qendrsohet tek
ideja e Ibn Arabut se forma m e thell e shpirtit njerzor sht paformsia
e tij: nga t gjitha krijesat, vetm rangu (mekm) i njeriut sht i panjohur, i
m i lart.
39
Kjo e vrtet thelbsore sht ndr kulmet m t larta t kozmologjis islame, sidomos n
formulimin e saj nga shkolla e Ibn Arabut (t shihen Chittick, Doktrina sufiste e Rmut,
ff. 77-82; dhe Ibn Arabu: trashgues i profetve, prk., par. & shn. Edin Q. Lohja, Tiran:
Biblioteka Zemra e Tradits, 2012). Ajo prbn edhe nj prej domethnieve t thnies s
shenjt (adth kuds) - aq t keqkuptuar si nga legalizmi, ashtu dhe modernizmi musliman
- n t ciln Zoti i drejtohet Profetit me fjalt: T mos ishe ti, nuk do ti kisha krijuar qiejt
(leu lke leulake ve m halaktul-eflk).
40
Veritas est adaequatio rei et intellectus (E Vrteta sht prputhja e gjrave me intelektin), t cilin ai ia njeh neoplatonistit dhe mjekut ifut Isaak Izraeli (vd. ~ 932).
41
Si pohon adthi i njohur Zoti e krijoi Ademin sipas forms s Tij (Buhr, Istidhn 1;
Muslim, Birr 115, Xhenne 28; Amed, vll. II, ff. 244, 251, 315, 323, 434, 463, 519; Shejh
e-adk, Men l yauruhul-fekh, vll. II, f. 370, bb el-zijrt el-xhmieh; Ujn akhbr
er-Ri, bb 68, nr. 1; Mexhlis, Birul-enwr, vll. IV, f. 11).
27
paprkufizuar dhe i paprcaktuar deri n vdekje,42 fal cilsive t pakufizuara

q ai prmban, si zotrues i t gjitha mundsive t qenies.
T referuarit ndaj shpirtit si oqean pa breg nnkupton parasgjithash
mundsit e tij t pakufizuara t njohjes, ndrgjegjes dhe qenies. Vetdijsimi
pr kt t vrtet mund t na ndihmoj t kuptojm dika rreth thelbit
t pakufi t natyrs son. Njohja e realitetit arrihet brenda nesh, jo
prjashta:

Rrnja e ekzistencs s njohjes s Zotit sht njohja e shpirtit.
Kshtu, njohja e Zotit ka vetin e njohjes s shpirtit, q prbn rrnjn
e saj. Nga pikpamja e njohsve t shpirtit, ai sht nj oqean pa breg,
ndaj dhe njohja e tij ska fund. T till veti ka njohja e shpirtit. Ksisoj,
njohja e Zotit, q sht deg e ksaj rrnje, i bashkohet asaj n vetin e
vet, kshtu q njohja e Zotit nuk ka fund. Ja prse, n do stad, njohsi i
vrtet thot Zoti im, ngritm n dije.43 Ather, Zoti e ngre n dije pr
shpirtin e tij, q ai t ngritet n dije pr Zotin e vet.44
*
* *
N perspektivn njsuese t Islamit, kryeparimi i Unitetit (et-teud)
prmban nivele kuptimi pr shtjet shpirtrore, filosofike e teologjike, si
dhe kultivimin e shkencave kozmologjike, e jo vetm ligjin dhe etikn. Ai
nuk nnkupton thjesht t pohuarit e njshmris s Zotit,45 por edhe mjetin
Sipas ajetit (Nuk ka asnj prej nesh, q t mos jet n rang/makam t njohur) (37:164), t
gjith ekzistuesit e tjer jan n nivele t prcaktuara ontologjike.
43
Kuran, 20:114.
44
el-Futtul-mekijje, III, 121.25, c.n. William C. Chittick, The Sufi Path of Knowledge: Ibn
al-Arabs Metaphysics of Imagination (Albany: SUNY, 1989), f. 345.
45
Sikur t kishte synuar thjesht t tregonte se ka vetm nj Zot e jo dy apo m shum, Islami
nuk do t kishte kurrfar fuqie bindse. Fuqia bindse e tij vjen nga fakti se, n themel, ai
tregon realitetin e Absolutit dhe varsin e t gjitha gjrave nga Absoluti (Schuon, Comprendre lIslam, f. 20).

Transmetohet se n ditn e Betejs s Deves, nj beduin erdhi para Alut dhe tha: O
Prijs i Besimtarve! A thua ti se Zoti sht Nj? Njerzit e qortuan dhe i than: O beduin,
a nuk e sheh sa e ndar [nga shqetsimet] sht zemra e Prijsit t Besimtarve? Por Imami
tha: Lreni, sepse ajo q dshiron beduini [njohja e Zotit] sht pikrisht ajo q dshirojm
42
28
Edin Q. Lohja
e integrimit pr tu plotsuar vet dhe realizuar unitetin e thell t krejt

ekzistencs, ka prbn premisn thelbsore t dituris islame. Ky unitet i
dukurive kozmike e njerzore sht themeli metafizik, q mundson njohjen
integrale t realitetit, sepse gjithka buron prej Tij dhe i kthehet Atij, q sht
i Pari dhe i Fundit, i Jashtmi dhe i Brendshmi (57:3).
Marrdhnia e brendshme mes njeriut, kozmosit dhe Shpalljes shihet m
s qarti te prdorimi i t njjtit term pr vargjet e Librit t Zotit, realitetin
e brendshm t njeriut dhe dukurit kozmike. Shpallja quhet edhe Kurani
i thurur (el-kurn et-tedvn) edhe Kurani kozmik (el-kurn et-tekvn),
kurse vargjet e saj shenja apo simbole (jt). Por ajetet jan fjalt e grmat
Hyjnore, t cilat prvese n Librin e Zotit, shpalosen n qiej e tok, si dhe n
shpirtin e njeriut.46 Kozmosi i shfaqet njeriut si teofan dhe dukurit natyrore
lexohen si shenja kuptimplote, n shkalln q njeriu deprton te dome-thnia
e brendshme e Kuranit dhe tek vetja e tij.
Vet substanca e kozmosit konsiston n Frymn e Gjithmshiruesit
(nefesur-Ramn) t fryr mbi realitetet arketipore (ajnuth-thbiteh),
ku do krijes lavdron Zotin me vet ekzistencn e saj.47 Kshtu, rendi
ne pr njerzit [me kt luft]. Ather, ai foli:

O beduin! T thnit se Zoti sht Nj (vid) ka katr kuptime, dy prej t cilave nuk
lejohen pr Allahun, t Madhrishmin e Fuqiplotin, dhe dy t tjerat jan t vrteta pr At.

Sa u prket atyre dyjave q nuk lejohen pr At, [i pari sht] pohimi i atij q thot
nj dhe ka n mend kategorin e numrimit. Kjo nuk lejohet, sepse ai q ska t dyt nuk
futet n kategorin e numrit. A nuk e ke par se kush thot q Ai sht (i Treti nga Tre) (cf.
5:73) hyn tek jobesimtart? I dyti [sht si] pohimi i atij q thot: filani sht nga njerzit,
duke nnkuptuar se ai prbn nj specie t atij lloji. Kjo nuk lejohet, sepse prbn krahasim
(teshbh) dhe Zoti yn sht m i madh se kjo dhe i tejlartsuar mbi t.

Sa pr dy kuptimet e sakta rreth Tij, [i pari sht] pohimi i atij q thot: Ai sht Nj,
nuk ka prngjasim (shebeh) me T ndr gjra. I till sht Zoti yn. Dhe [i dyti sht] pohimi
i atij q thot: Pa dyshim, Ai, i Madhrishmi e Fuqiploti, sht unik n kuptim (ead elmen), duke nnkuptuar se At nuk e ndan as ekzistenca, as arsyeja e as prfytyrimi. I till
sht Zoti yn, i Madhrishmi dhe Fuqiploti (el-Mexhlis, Birul-envr, vll. III, ff. 2067, c.n. W. C. Chittick, A Shite Anthology, Albany: SUNY, 1981, ff. 37-8).
46
Ne do tua dftojm shenjat Tona ndr horizonte dhe n vetet e tyre, gjersa tu bhet e qart
se sht e vrteta (41:53).
47
At e madhrojn shtat qiejt, Toka dhe gjithka gjendet n to: nuk ka gj q t mos e
madhroj duke e lavdruar, por ju nuk ua kuptoni madhrimin (17:44); A nuk e sheh se,
vrtet, Allahut i prulet adhurueshm far gjendet n qiej e n Tok, edhe Dielli, edhe Hna,
29
kozmik zotron nj qllimshmri thelbsore, q e bn at njhersh sakral

e kuptimplot, duke i dhuruar nj lexueshmri t brendshme, e cila sht
e zbulueshme nga intelekti. Bota sht krijuar me t vrtetn (bil-akk) e
jo kot.48 Ligjet e natyrs nuk shihen si t rastsishme dhe me ekzistenc t
verbr, thua se bota zotron mvetsi ontologjike t sajn, por si pasqyrim
i Urtis s Zotit e rezultat i Vullnetit t Tij. Rregullsia e vrejtur n natyr
zbulon nj dije me domethnie shpirtrore dhe karakter simbolik, e cila u
prcillet si ndihmse n udh rrugtuesve t prshpirtshm. Natyra, pra nuk
privohet nga bekimi Hyjnor, por sht pjesmarrse aktive n shpallje.
Natyra teleologjike e shkencave lidhet ngusht me rendin hierarkik t
realitetit, t theksuar aq shum nga botkuptimi islam. Duke patur secili
domethnien e vet n skemn e krijimit, asnj nivel i realitetit nuk reduktohet
dot n njsit baz t materies. Pikrisht t vshtruarit teleologjik e hierarkik
i gjithsis e ka penguar kozmologjin islame nga precipitimi n prirjen
shprhapse t mendimit modern, sepse qllimi i saj sht q t jap nj
shkenc, e cila shpalos ndrlidhjen e t gjitha gjrave dhe raportin e niveleve
t hierarkis kozmike me njri tjetrin e n fund me Parimin Sipror, duke
ofruar ksisoj dije q lejon integrimin e shumsis n Unitet.49
Nisur nga kontrasti mes dijes intelektuale dhe t transmetuars, mund t
kuptohet m qart vlefshmria themelore e vet-realizimit (tekk) prkundrejt
imitimit, n prtritjen e ndjesis s ktij Uniteti pr njeriun modern.
Humbja e plotsishmris, baraspeshs, harmonis, prputhshmris, rendit,
integrimit dhe unitetit n nivelet individuale, shoqrore dhe kozmike t bots
moderne mund t trajtohet me rigjallrimin e dijes intelektuale, q mundson
t shikuarit dhe t brit nj t gjrave (teud). sht thelbsore t kuptohet se
intelekti nuk kufizohet tek arsyeja (racio), q prbn instrumentin e filosofis
moderne, t divorcuar nga drita e shpalljes dhe intuits s brendshme; e as
edhe yjet, edhe malet, edhe drurt, edhe kafsht e shum nga njerzit? (22:18); A se keni
par q Zotin e madhron gjithka n qiej e n tok dhe zogjt q hapin kraht? Secili e di
lutjen dhe madhrimin e vet (24:41).
48
Kurani e thekson fort teleologjin e krijimit: (Nuk i krijuam qiejt e tokn dhe gjithka mes
tyre pr tu zbavitur. Ne i krijuam ato vese me t vrtetn, por shumica e njerzve nuk e
din) (44:38, shih dhe 21:16, 38:27, 29:44, 3:190, 30:8); (Pandehni se thjesht ju krijuam kot
e se nuk do silleni mbrapsht te Ne?) (23:115) etj.
49
Nasr, Islamic Spirituality: Foundations (New York: Crossroad, 1987), f. 350.
30
Edin Q. Lohja
sht tregues i arritjeve mendore apo shkathtsis shqisore, t matshme nga

koefient empirik disiplinash konjitive me pretendime shkencore.
Inteligjenca sht aftsi mbi-individuale q pasqyron teomorfizmin e njeriut;
ajo nnkupton parasgjithash perceptimin e Reales n vetvete e rrjedhimisht
dallimin midis reales e iluzores, ku aspekti i par tregon dimensionin absolut
ose vertikal t inteligjencs n kuptimin e saj parimor, ndrsa i dyti prmasn
relative apo horizontale t inteligjencs n kuptimin e saj ekzistencial.
Arsyeja shpalos aspektin ndars e analitik t mendjes, duke qen aftsi e
lidhur me individin, e kufizuar n sfern e t prgjithshmes dhe fragmentares.
Kurse njohja intelektuale sht universale, sepse niset nga inteligjenca e
kulluar, q sht e drejtprdrejt e jo diskursive. N kuptimin e vet themelor,
pra intelekti prbn burimin e ndrgjegjes, q artikulon shpirtin njerzor e
jo thjesht aftsin e tij racionale, ndaj duhet kuptuar si aftsi marrse e t
vrtetave metafizike e jo si mekanizm formulimesh mendore, q operon n
rrafshin horizontal. E kufizuar nga natyra e saj e trthort, arsyeja arrin vetm
te konceptet mendore t realiteteve transhendente, ndrsa intelekti sht i aft
pr vizionin e drejtprdrejt dhe integral t tyre.
Njohja e domethnies s prfundme t gjrave nga intelekti nuk prbn
arsyetim silogjist e as konkludim shkencor, pasi intelekti e tejkalon arsyen
dhe shqisat, duke ua integruar gjetjet n nj trsi gjithprfshirse: ai u
paraprin objekteve t tij ashtu si i paraprin Zoti njeriut. Pa u mjaftuar me
ann e jashtme t dukurive, ai synon t shoh matan, te realiteti i thell q
qndron pas tyre duke kaluar nga format te thelbet, nga manifestimet te
parimet, nga periferia n Qendr, nga shumsia n Njshmri, nga larmia n
Unitet prmes intuits deprtuese dhe sintezs integruese.50
Prkundrazi, mendimin modern e karakterizon prirja pr ti br gjrat
shum (tekthr), duke e fragmentarizuar dhe copzuar realitetin, dijen mbi t
cilin e shprhap n formn e informacionit, pa m t vogln ndjesi harmonie
Ndonse intelekti shklqen brenda tij, njeriu sht tepr i larguar nga natyra e vet e qmotshme pr ta prdorur plotsisht kt dhunti hyjnore i vetm. Atij i nevojitet shpallja, e
cila sht e vetmja q mund ta aktualizoj intelektin te njeriu dhe ti lejoj atij funksionim
t duhur. Shpallja i mundson njeriut hyrje n nivelet m t larta t qenies dhe ndrgjegjes
s tij; ajo zgjon dhe gjallron thellsit e intelektit, largon shtresat e ndryshkut t egos, q e
pengojn at nga funksionimi, dhe mundson transmetimin e dijes s brendshme, q ndodhet
50
31
dhe uniteti, gj q e thuajson subjektin njohs edhe m tepr nga natyra

e tij e vrtet. Vlefshmria e trashgimis intelektuale islame pr kt tipar
t modernizmit qndron n ngulmimin e saj tek uniteti, harmonia, integrimi
e sinteza. T gjitha disiplinat diturore, sado t largta t duken pr nga lnda
e studimit, shikohen si deg t s njjts pem, sepse gjithka drejtohet nga
i njjti parim - teudi, si pjes e realitetit gjithprfshirs t Zotit. Realizimi
i plotsishm i vizionit njsues t katr lmejve baz, q shtjellon tradita
intelektuale islame: metafiziks, kozmologjis, psikologjis s prshpirtshme
dhe etiks, prbn kushtin e domosdoshm q njeriu t jetoj n harmoni me
Zotin, gjithsin dhe njerzit, prmes ndrgjegjsimit t plot pr realitetin e
vet dhe aktualizimit t potencialeve shpirtrore, psikologjike dhe fizike t tij.
Sjellja e tij nuk shihet thjesht nga pikpamja morale e lidhur me vullnetin, por
edhe nga kndvshtrimi ontologjik, q lidhet njhersh me qenien dhe dijen.
Themeli i virtyteve, pra sht intelektual e jo sentimental, kshtu q mungesa
ose prmbysja e tyre tregon defekte t shpirtit. Ja prse arritja e dijes nuk
shihet si e shkputur nga kultivimi dlirs i virtyteve pr shpirtin, i cili bhet
kshtu marrs i denj i prndritjes - synimit t eprm t ekzistencs son.
Mirpo tr kt ngrehin intelektuale, ashtu si dhe vet qytetrimin n t
cilin ajo sht lartuar, e rrezikojn sot si t lshuarit truall ndaj trysnis s
jashtme t modernizmit pr tu prditsuar (racionalizuar, sekularizuar,
teknologjizuar e byrokratizuar), ashtu dhe lnia pasdore e prmass diturore
t Islamit brenda tij gjat dy shekujve t fundit. Pr nj sr shkaqesh
komplekse, muslimant kan reshtur su mbshteturi n traditn e tyre t
strpasur intelektuale, duke u mshuar disiplinave t transmetuara dhe evokuar
ekzoterizmin, fideizmin e madje ideologjin si prgjigje ndaj sfidave, me t
cilat prballet qytetrimi q kan trashguar nga paraardhsit e lavdishm.
n substancn e tij.
N ligjratn hapse t Nehxhul-belghs, Imam Alu pohon se nj ndr arsyet e
drgimit t lajmtarve dhe profetve nga Zoti pr njerzit sht pr tua zbuluar atyre
thesaret e fshehura t intelekteve (defin el-ukl) dhe tradita islame, sidomos n formn
e saj shite, ka theksuar prher ndrsjellshmrin e intelektit me shpalljen, t cilt quhen
prkatsisht prov e brendshme (uxhxhe bine) dhe e jashtme (dhhire), apo shpallje
subjektive e ndrlexim objektiv (nubuvve xhuzijje dhe kulijje e Mull adrs). Alu thot
gjithashtu: Profeti i njeriut sht interpretuesi i intelektit t tij (reslur-rexhul terxhumn
aklihi) (Ghurerul-ikem, vll. I, f. 595, nr. 2); si dhe Intelekti sht i drguari i t Vrtetit
(el-akk) (po aty, vll. II, f. 954, nr. 33).
32
Edin Q. Lohja
Mendsia legaliste nuk ka qen kurr kaq ndikuese n koht paramoderne, kur
riprtritja, rigjallrimi e udhzimi i bashksis ishte prerogativ i mjeshtrave
t -shtjeve shpirtrore dhe intelektuale, si dshmon shembulli i Ghazzlut
apo Ibn Arabut. Disiplinat e jurisprudencs dhe teologjis, q zotroheshin
prkryeshm prej tyre, ishin vetm sfondi i synimit t vrtet t vet-realizimit,
q prbn aspiratn m t thell njerzore. Shoqrit e sotme muslimane e
kan humbur ndjesin e hierarkis s dijes, e cila duke pasqyruar hierarkin
e vet qenies, sht e vetmja q mund ta ruaj qytetrimin islam nga shkatrrimi. Islamizimi i dijes nuk mund t filloj e le m t kufizohet te shkencat
shoqrore apo humanet, duke i ln t paprekura shkencat natyrore moderne
si forma neutrale diturie dhe shprfillur efektin sekularizues t tyre. Urojm
q ky njohja me kozmologjin islame t ndihmoj n ndrtimin e vizionit
njsues t Islamit edhe te shqiptart, ku simptomat e msiprme jan akoma
m akute.
33
Traditional Cosmology as Wisdom: Vis-a-Vis Modern Cosmography

Summary
In traditional civilizations, the study of the cosmos was not seen

never as separate from self-knowledge and aim to achieve wisdom because
of harmonious vision of the reality and complementary ratio between the
objective and subjective pole of being. Cutting the organic connection between
outside the objective world and the content subjective of the observer,
inaugurated with modern science has depleted excessively possibility of
comprehensive knowledge of reality and the laying of any grounds for a
universal ethics deductible from knowledge and not from agreements or
expedience, not to mention alarming environmental crisis from destroying
nature without brakes by the application of modern science. More specifically,
with the metaphysical criteria of knowledge, cosmology understood as
branches of modern physics cant be called more than cosmography, because
of fundamentally reductionist approach to the universe and its exclusively
mathematical method, which prevents holistic role that cosmology had
always before the scientific revolution, with applications from metaphysics to
ethics.
This paper outlines some basic divergence between the outlook
of philosophical and modern scientific thought on what constitutes the
key objects of cosmologies allotted within pre-modern civilizations with
inspiration of revelation and in the light of the intellect, and the approaches
adopted in the study of the cosmos in these civilizations, while focusing as an
example on Islamic intellectual tradition.
Keywords: Traditional civilizations, cosmology, wisdom, modern science,

Islam.
KDU: 28: 504.03

Dr. Azam Kasemi
Instituti pr shkencat humane dhe studime kulturore / Teheran

Abstrakt
Kriza ekologjike sht njra ndr problemet m t rndsishme t
bots s sotme. Sejid Husejn Nasr sht i mendimit, se kjo kriz gjenezn e ka
n dimensionet shpirtrore, filozofike dhe fetare, dhe pr t zgjidhur at, duhet
t ndryshojm rrnjsisht kuptimin e perceptimin ton pr gjendjen e natyrs
dhe njeriut. Ai, gjithashtu mendon se kjo kriz krcnuese pr njerzimin nuk
mund t zgjidhet nprmjet konventave inxhinerike, projekteve ekonomike
apo me ndryshimin e botkuptimit ton pr zhvillimin. Edhe pse ka mundsi
q me an t teknologjis t zvoglohet n mas t madhe sasia e ndotjeve,
e infektimeve, por shfrytzimi i vetm ktyre metodave nuk do t ishte i
mjaftueshm pr t zgjidhur krejtsisht kt kriz universale. Nasri mbron
qndrimin se mnyra e vetme pr zgjidhjen e ktij serioz sht ndryshimi i
njohurive njerzore pr natyrn, apo rikthimi i qasjes s gjyshrve tan karshi
natyrs. Prandaj dhe qllimi i ktij artikulli sht prshkrimi dhe vlersimi i
pikpamjeve t Sejid Husejn Nasrit rreth krizs ekologjike dhe zgjidhjet q
ai ofron n kt drejtim.
Fjal Kye: Sejid Husejn Nasr, kriza e mjedisit, shkenca sakrale
Dr. Azam Kasemi
36
1. Hyrje
Rndsia e krizs ekologjike dhe zgjidhja e saj n kndvshtrimin e S.
H. Nasr
Sejid Husejn Nasr, filozofi tradicionalist1 bashkkohor, gati gjysm
shekulli punon pr riprtrirjen e filozofis islame dhe aplikimin e saj n
zgjidhjen e problemeve t njeriut t sotm (Nasr, 2001: 31 56). sht filozof
q prkrah traditn islame, ndrsa n metafizik ka shtruar edhe probleme t
reja, si sht rasti me krizn ekologjike. Ai nuk pranon shkputje n traditn
filozofike dhe kmbngul n qndrimin, se tradita filozofike n Iran sht e
gjall dhe fluide (Nasr, 1996:30). Por e domosdoshme sht t zotrojm mir
filozofin islame e cila sht e grshetuar me nj jetes filozofike n kuptimin
sokratian dhe islamik, at ta prezantojm me gjuhn bashkkohore, pr m
tepr ta aplikojm at pr zgjidhjen e krizave dhe problemeve aktuale n bot
(Nasr, 1385:11).
Shkatrrimi i mjedisit jetsor si rezultat i telasheve q e kan shoqruar e
vazhdojn ta shoqrojn njeriun, tashm sht shndrruar n njrn ndr sfidat
m t mdha t bots s sotme. Kurse pr vazhdimsin e rregullit natyror,
veanrisht qenies njerzore, nuk ka shtje m t rndsishme se zgjidhja e
ksaj sfide (Nasr, 1387B). Kjo kriz n fillim u shfaq n Perndim dhe pas
deprtimit t modernizmit n Lindje, u zgjerua n nivel ndrkombtar. Sipas
vshtrimit t Nasrit, burimi i ksaj krize sht desakralizimi (shenjtrimi) i
prshkallshm i natyrs (Nasr, 1387:12).
Tradita ka nj kuptim tepr t gjer dhe prdoret n fe, zakone, adete, etj.. Por q nga fillimet e shek. 20-t, mori nj kuptim t veant nga ana e disa mendimtarve dhe filozofve t
cilt veten e quajtn tradicionalist. Sipas shkrimeve t shprndara t tradicionalistve si
jan Ren Gunon, Frithjof Schuon, Sejid Husejn Nasr, etj. pr fjaln tradit jan prmendur
katr kuptime, si: rrug apo proces i transferimit t tradits; vet procesi i gjall i transferimit;
manifestim i formave t t vrtetave hyjnore- t prjetshme n koh dhe vend, nprmjet simboleve dhe kallpeve si miti dhe feja; e vrteta absolute e padukshme dhe e tejkohshme. Pr
m tepr rreth ksaj tradite shih: Metin Izeti. Filozofia Pereniale dhe tradicionalizmi n epokn
moderne. Logos A. 2013. (prkthyesi)
1
37
Mendimtart dhe ekspertt e rrafsheve t ndryshme deri tani kan

ofruar rrugzgjidhje t shumta, shumica e t cilave mbshteten n inxhinierin
dhe teknologjin mjedisore (Nasr, 1380:278). Nasri, duke mos e mohuar
vlern e ktyre rrugzgjidhjeve, metodologjin shkencore e konsideron t
pamjaftueshme pr tejkalimin e ksaj sfide, sepse sht i mendimit se vet
shkencat eksperimentale bartin prgjegjsin m t madhe pr kt kriz.
Ai prkundr qasjes shkencore q shtrohet nga inxhiniert e mjedisit, ofron
nj qasje metafizike. Sipas ktij kndvshtrimi, legjitimiteti i shkencs duhet
konsideruar n suaza t kufizuara, ngase shkenca eksperimentale objekt t saj
ka vetm dimensionin material t realiteteve. Prandaj dhe, n qoft se shkenca
sht e kufizuar vetm n dimensionin fizik t realiteteve, ather shkencat
eksperimentale do vuajn nga mungesa e parimeve sakrale dhe kshtu mund
t prballemi me probleme t ndryshme n jet. Vetm nprmjet ringjalljes
s dijes sakrale pr natyrn mund t sfidojm krizn n fjal.
Njohja e natyrs me metoda e humbi legjitimitetin e saj n shekullin e
17-t. Por, t kemi parasysh se shumica e banorve t toks akoma jetojn n
nj bot fetare, andaj dhe studimi n sfern e krizs mjedisore pa i kushtuar
vmendje rolit t religjionit dhe msimeve metafizike t religjioneve ashtu
si sht shtruar n kosmologjin klasike t religjioneve nuk do t arrinim
n rezultate t dshiruara. Disa teolog modern bn prpjekje t shtrojn nj
lloj t eko-teologjis, rezultat i s cils qe hartimi i nj morali mjedisor, por
jo t ringjallin qasjen fetare ndaj natyrs. Njjt vepruan edhe mendimtart
mysliman, t cilt duke imituar kt model, n vend q t ringjallin shkencn
hyjnore t natyrs, u morn me moralin mjedisor (Nasr, 1387A: 7-42; Nasr,
1386A:9-16).
S. H. Nasr sht i mendimit se t gjitha traditat njohjen e natyrs
shfrytzojn trashgimin dhe secila prej tyre beson n shenjtrin e natyrs,
madje, thell jan t bindura se duke ringjallur at, mund t pasurojn po
ashtu msimet e njra tjetrs. Ai premton se me nj ringjallje t till, do t
sforcojm edhe parimet morale n lidhje me natyrn, por edhe do t realizohet
krkesa e njeriut modern pr t krijuar lidhje spirituale me natyrn. Ndrsa
hapi i par pr realizimin e ksaj ringjalljeje sht ndryshimi i botkuptimit t
njeriut modern, n at mnyr q t rezultoj me rilindjen e njeriut tradicional
apo Njeriut si zvends i Zotit (Halifetullah), dhe si rezultat do t rikthehet
shenjtria e mjedisit natyror (Nasr, 1968A: 17 50).
Dr. Azam Kasemi
38
Edhe pse disa intelektual mysliman, kosmologjin klasike e

konsiderojn t padobishme pr botn bashkkohore, por pr ringjalljen e
dijes sakrale Nasr i referohet trashgimis s filozofis islame dhe beson se
tradita islame posedon burime mjaft t pasura pr t prezantuar filozofin e
shkencave (Nasr, 1385D : 144).
N kt artikull n fillim do t analizoj krizn ekologjike dhe
rrugzgjidhjet e saj n pikpamjen e Sejid Husejn Nasr dhe n fund do t
prpiqem t bj me kritikn dhe studimin e ksaj teme.
2. Shkaqet e paraqitjes s krizs ekologjike
Sejid Husejn Nasr thot se kriza ekologjike n rend t par sht kriz
shpirtrore dhe shkaku kryesor i shfaqjes s saj sht mungesa e metafiziks.
Me metafizik, ai synon vetm kornizn e msimeve t tradits hyjnore,
pr dallim nga kuptimi i saj n filozofin moderne2 (Nasr, 1968A :81).
Metafizika nuk i prket vetm Lindjes, por edhe n botn Perndimore ka
pasur metafizik t vrtet, madje n shkalln m t lart t saj (Nasr, 1387 :
101 103). N zemrn e tradits gjendet metafizika dhe filozofia tradicionale,
t ciln e quajn filozofi perenniale dhe q sht prplot me msime rreth
esencs s t vrtets. Zemra e tradits sht po kjo filozofi perenniale, ndrsa
msimet e saj jan si parime. Parime t cilat jan realizuar gjat epokave t
kaluara (Xhihanbeglu 1386 : 261). Sipas msimeve t filozofis perenniale
mund ta kuptojm m mir filozofin tradicionale perndimore dhe gabimet
e filozofis moderne.
Desakralizimi i natyrs dhe degradimi i rregullave t bots n ligje puro
matematikore - q sipas Nasr sht arsyeja e krizs ekologjike gjenezn e
ka n filozofin moderne, dhe jo n shkencn moderne. Prandaj dhe ai i qaset
thellsisht historis s Perndimit nga kndvshtrimi metafizik dhe fetar, me
t vetmin synim q t identifikoj shkaqet e ksaj krize serioze pr njerzimin
(Nasr, 1386A: 159). N analizn e tij, Nasr numron tri shkaqe kryesore:
Filozofia moderne sht sfiduar nga filozoft si Martin Heideggeri dhe sipas tij kjo filozofi
tashm ka pernduar. Por ka dallime t mdha n kndvshtrimet e Nasrit dhe Heideggerit.
Nasri, filozofi e konsideron mendimin islam t Mulla Sadras, ndrsa n Perndim, mendimet
e filozofve si Jakob Bhme (t cilat jan prafrsisht t njjta me me t Mulla Sadras), cilsohen si Teozofi (Nasr, 1383 : 19).
2
39
desakralizimin gradual t natyrs, racionalizmin dhe humanizmin (Nasr,

1387: 12)
1.2 Desakralizimi i natyrs dhe i dijes
1.1.2 Teologjia krishtere
N fillesat e krishterimit, shkenca e kosmologjis prpos Librit
t Shenjt, sht ndikuar edhe nga kosmologjia hermetike dhe n t ishte
ngulitur edhe besimi pr natyrn, prvoja shpirtrore dhe racionaliteti. Por
meq feja krishtere ndjeu rrezik nga religjioni kozmik i grekve dhe duke
dashur q teologjia krishtere t mbetej e pa rrezikuar, refuzoi n trsi
kosmologjin greke. N teologjin krishtere theksi vihet n esencn e Zotit,
shpirtin e njeriut dhe shptimin, ndrsa pr kosmologjin e grekve kishte
rndsi esenca hyjnore e kozmosit dhe pozita tejfizike e arsyes s njeriut, t
cilat, ktij t fundit ia krijonin kushtet t njihte Gjithsin. Kjo shtje u b
shkak q teologt e krishter - pr t cilt qe tepr i rndsishm shptimi i
shpirtit t njeriut t mohojn shpirtin e brendshm t natyrs dhe kjo qasje
rezultoi me braktisjen dhe injorimin e kosmologjis hyjnore. N realitet, pasi
krishterimi ndjente rrezik nga racionalizmi, ather dijen dhe shkencn i
vendosi n shrbim t besimit (imanit), kurse shkencn pabesim e konsideroi
shkenc materiale dhe n kt mnyr refuzoi esencn tejfizike t mendjes
s njeriut. Prandaj dhe, feja zyrtare e krishtere bri dallim midis fizik dhe
tejfiziks (natyrs dhe prtejnatyrs) ose midis natyrs dhe manifestimit
hyjnor. Kt qndrim i cili shkaktoi nj lloj thuajsimi me natyrn n fen
krishtere, duhet konsideruar njrn nga rrnjt e thella t krizs aktuale me t
ciln prballet njeriu modern (Nasr, 1378B).
2.0.2 Racionalizmi ibnrushdian (averrosian)
N Perndimin e shek. 13-t, shkolla filozofike e Ibn Rushdit e dominoni
shkolln filozofike t Ibn Sinait. Interpretimi i Ibn Rushdit n Perndim, si
filozof m racional krahas Ibn Sinas, sht treguesi m i mir q manifeston
lvizjen drejt racionalzimit n botn krishtere. N kt periudh, teologjia
racionaliste zuri vendin e teologjis spirituale. Pr Ibn Sinan, kosmologjia
kishte lidhje t ngusht me diskursin e ngjllogjis, e cila koordinohej me
perceptimin fetar t natyrs dhe universit n prgjithsi. Ibn Rushdi refuzoi
shpirtrat qiellor q iu besonte Ibn Sina dhe ky refuzim pati ndikim t
jashtzakonshm n desakralizimin e universit (Nasr, 1387: 73-74).
Dr. Azam Kasemi
40
Me deprtimin e organizatave ezoterike n shek. 14-t, u lkundn

themelet e strukturs s shenjt t fes krishtere dhe si rezultat i ksaj, shohim
devalvimin e elementit mistik dhe metafizik t kishs, dhe n kt mnyr ajo
humbi edhe fuqin e argumentit. Mistikt si Mjeshtri Eckhart bn prpjekje
t shumta pr ngritjen e pozits s arsyes argumentuese, ndrsa nominalistt
ishin t bindur se arsyeja individuale nuk ishte n gjendje ta njihte universalen.
Shkolla teologjike ekumenike e shkatrroi sigurin filozofike t mesjets dhe
rezultoi n skepticizmin filozofik. Zbulimet n fushn e shkencave natyrore
gjithnj u shoqruan me skepticizm filozofik dhe kshtu patm dhe pr
distancimin nga metafizika n trsi. Me dobsimin e elementit fetar, edhe
shkenca humbi sigurin filozofike (Ibid, 72-76).
3.1.2 Revolucioni shkencor
Desakralizimi i natyrs arriti kulmin n shek. 17-t. Revolucioni shkencor
dhe dalja n pah e shkencave t reja natyrore n kt koh u paraqit dy shekuj
pas skepticizmit filozofik n botn perndimore. N njrn an, natyra ishte
sekularizuar dhe ishte mohuar shenjtria e materies s gjithsis, ndrsa n
ann tjetr, besimi si karakteristik themelore e njeriut mesjetar vetm sa
vinte e zbehej dhe krejt n fund u mnjanua dhe qasja mistike dhe simbolike
ndaj natyrs. Si rezultat i krejt ksaj, simbolet q ekzistonin n natyr u
shndrruan n t vrteta, kurse universet humbn kuptimin dhe gjith cilsit
u reduktuan n sasi (Ibid, 84-87). Revolucioni shkencor nxori n pah shum t
vrteta rreth aspekteve sasiore t natyrs, por kjo shtje ndikoi n eliminimin
e aspektit tjetr te krijesat, shenjs dhe pozits s manifestimit t t qenit Zot
(Nasr, 1386A : 191). Perceptimi krishter i natyrs u ndryshua si rezultat i
revolucionit shkencor (Ibid, 169). Me lindjen e njeriut toksor si kriter i do
gjje civilizimi perndimor nga objektivizmi kaloi n subjektivizm (Nasr,
1387 : 83). Tashm nuk ishte metafizika apo kosmologjia ajo q gjykonte
vrtetsin dhe jo vrtetsin e bindjeve t njeriut, por vet mendimet e njeriut
qen shndrruar n kritere pr gjykimin e t vrtetave dhe jotvrtetave t
besimeve dhe teorive. Edhe pse n epokn e renesancs evropiane akoma
mbizotronin shkencat zyrtare t Mesjets, por edhe ather ishte shtruar
shtja q njeriut t jet kriter pr do dije dhe kshtu shkencat morn
dimension antropocentrik.
41
2.2 Racionalizmi
Pas Mesjets, me anashkalimin e kishs si referenc pr gjithka, arsyeja
argumentuese pr sigurin e vet gjeti referenc t re dhe m pastaj, filozofia
perndimore kundrshtoi Shpalljen (vahj), intuitn spirituale (dhevk) dhe
soditjen spirituale (shuhud), si burime t njohjes, ndrsa veten e reduktoi
n empirizm dhe racionalizm. Kshtu q duke refuzuar arsyen sakrale
dhe soditse, arsyeja argumentuese u shndrruar n referenc t vetme pr
njohjen e s vrtets nga njeriu (Nasr, 1385:26).
Dekarti duke e mbshtetur filozofin e tij n Cogito ergo sum(mendoj, pra
jam), bazn e siguris e vendosi n subjekt dhe kjo prfundoi n individualizm.
Kshtu, vet individi mjaftonte pr t krijuar bazamentin e njohjes. Vetm se
brendsia e mendimit t tij shfrytzonte koncepte t e qarta e t dallueshme t
instinktit (intuits) dhe me kt metod pasi ta ket vrtetuar unin e tij, duhej
ta vrtetonte Zotin dhe krejt n fund trupin. Dekarti, si kriter t dijes e vendosi
argumentin dhe kjo qasje m von solli racionalizimin evropian. Domethn,
ai, argumentin e vendosi si themel kryesor t s vrtets dhe perceptimit t
realitetit. Pas tij, njri pas tjetrit shum filozof ndoqn rrugn e tij, edhe
pse kishte prjashtime. N kt shkall, racionalizmi nnkuptonte prdorimin
ekskluziv t arsyes argumentuese duke e prjashtuar ktu arsyen intuitive
(akli shuhud) dhe Shpalljen. N kt mnyr, racionalizmi i shek. 17-t, q
nga ajo koh e deri sot, u b sfondi i nnvetdijes s t gjitha mendimeve
shkencore dhe kjo qasje zvendsoi qasjen shpirtrore karshi natyrs.
Njeriu i ri (modern) pr t zbuluar dhe kuptuar t vrtetn mbshtetej
vetm n argumentimin empirik dhe nuk interesohej fare pr zanafilln dhe
esencn prtej vetes s tij, dhe kshtu veten e mendonte t pavarur nga qielli
dhe hyjnorja. Nga ana tjetr, ky racionalizm i pastr, i cili n natyrn e tij
solli nj lloj skepticizmi n perceptimin e t vrtets dhe n mundsin e
njohjes s njeriut, rezultoi q njeriu t humbiste sigurin e besimit n shum
t vrteta. Ndoshta gjja e vetme n t ciln nuk dyshonte ky lloj i njeriut, qe
fuqia pr sundimin dhe gllabrimin e natyrs. Tashm ky njeri nuk ishte tjetr
pos nj gjalles ashtu si gjallesat tjera n tok, dhe skishte qllim tjetr pos
eksploatimit t natyrs (Nasr, 1386A: 220 225).
Dr. Azam Kasemi
42
3.2 Humanizmi
Zhvillimi mahnits n periudhn e pas revolucionit shkencor me vete
solli edhe fokusin e tepruar pr shkencn empirike. Madje ky teprim duke
tejkaluar do kufi, rezultoi n scientizm apo adhurim t shkencs. Prandaj
dhe rezultati i ktij besimi t tepruar n shkenc bri q fizika njutoniane t
prshkoj kufijt e saj dhe t bhet kriter pr antropologjin. Ky kriter, qasjen
metafizike ndaj njeriut e reduktoi n qasje shkencore-empirike. Me ndihmn
e shkencs moderne, i vetmi rol q i kishte mbetur njeriut qe pushtimi dhe
mbizotrimi i natyrs deri n at mas q natyra ti prmbush nevojat
materiale e shtazarake t njeriut i cili deri diku shfrytzon dhe mendjen e
argumentimin logjik (Nasr, 1385Xh : 195).
N epokn moderne, pozita e njeriut nga qielli zbriti n tok dhe interesimi
i tij nga bota tjetr (ahireti) u prqendrua n kt bot. Dmth. njeriu i cili
n Mesjet kishte natyr t dyfisht (pra gjysm engjll e gjysm njeri), qe
ndrlidhs i qiellit me tokn e q kishte lidhje me botn e engjjve, u shndrrua
n nj krijes trsisht toksore dhe u pavarsua plotsisht nga zanafilla e tij
hyjnore.
Njeriu kryengrits i prodhuar nga antropologjia moderne, - i cili veten
e konsideronte qendr t do krijese tjetr dhe botn e prulte n nj planet
t pa bosht - solli shkatrrime dhe dme t paparashikueshme n natyr. Ky
njeri pr dallim nga njeriu tradicional zgjedhja e t cilit qe e kufizuar dhe
veten e konsideronte prgjegjs para Zotit veten e vendosi n vend t Zotit
dhe natyrs nuk i njohu asnj t drejt (Kasemi, 1389B). Nasri shkon deri aty
sa q njeriun modern e cilson si armik t planetit Tok dhe sht i mendimit
se natyra nuk ka nevoj pr nj krijes si sht njeriu modern. Ai gjithashtu
konstaton se mnyra moderne e jetess nuk do t ket jet t gjat. (Dinparast,
1389A)
N prgjithsi shkaqet m t rndsishme q ndikuan q shkenca moderne
e natyrs ta zvendsoj shkencn tradicionale t natyrs mund ti numrojm
si m posht:
1. Refuzimi i arsyes soditse dhe vendosja e qasjes racionaliste ndaj
natyrs n vend t qasjes sakrale gjat periudhs s renesancs.
43
2. Distancimi i ligjeve t natyrs nga morali: prafrsisht n t gjitha

fet, ligjet e moralit dhe ligjet e natyrs jan t varura n mes veti.
Pr dallim nga civilizimet tradicionale, ligji i vendosur nga Zoti
sht i njjt si pr njeriun ashtu edhe pr natyrn, ndrsa ky ligj
n Perndim u sekularizua dhe arsyeja e njeriut zvendsoi vullnetin
hyjnor. Ky botkuptim i ri u konsolidua n shek. 17-t. Kta ligje
t reja i zbulonte arsyeja e njeriut dhe ata cilsoheshin t njjt me
llogaritjet matematikore, ndrsa ishin t ndar krejtsisht nga ligjet
morale dhe spirituale.
3. Shkatrrimi i misterit t dukshm t kosmologjis tradicionale me
vete solli edhe rrnimin e strukturs vargore t universit pr njeriun
perndimor. Njeriu modern e harroi mendimin simbolik dhe enigmatik
pr natyrn. N shkencat e reja u braktisn mnjan simbolet
dhe misteret e natyrs dhe ky fakt ka nj pjes tepr t madhe n
sekularizimin e natyrs (Nasr, 1386A : 174).
4. Braktisja e misticizmit (irfan) n kuptimin e vrtet t fjals dhe
zvendsimi i tij me sufizmin (tesavuf) sentimental, si dhe ndryshimi
i pikpamjes metafizike n teologji (kelam) dhe zvendsimi me
pikpamjen racionaliste dhe t logjikes mund t llogariten ndr
shkaqet serioze q ndikuan n ndryshimin e shkencs tradicionale pr
natyrn dhe formimit t shkencs moderne (Nasr, 1996:41).
3. Zgjidhja e krizs ekologjike

Sejid Nusejn Nasr sht i mendimit se e vetmja gj q mund ta zgjidh
krizn ekologjike sht t ndiqen hapat e njjt q uan deri n shenjtrimin
e natyrs dhe dijes por n kt rast duke u kthyer drejt shenjtrimit t natyrs
dhe dijes. Pra t rrnohet procesi q oi n sekularizimin dhe monopolizimin
e dijes/shkencs dhe t ringjallen msimet tradicionale dhe metafizike mbi
shenjtrin e natyrs (Nasr, 1386A : 207-208). Kur e dim se natyra sht
nj e vrtet e gjall e cila ka nj prmbajtje t shenjt dhe ka lidhje t
drejtprdrejt me qenien ton, ather respekti dhe ndjeshmria jon pr te
do t ishte shum m e madhe (Xhihanbeglu, 1387: 279). Ndrsa ringjallja
e shkencs sakrale pr natyrn mund t realizohet vetm me ndihmn e fes
dhe filozofive q mbshteten n fe dhe arsyen spirituale. Kt kriz ekologjike
44
Dr. Azam Kasemi
nuk do ta zgjidhte as morali q nuk i referohet fes dhe traditave t gjalla

shpirtrore.
Pr t eliminuar pengesat e lartprmendura, Nasri i kundrvihet dhe
kritikon ashpr shkencn moderne (Nasr, 1968A:57). Kto kritika mund t
numrojm si m posht: pavarsimi i shkencs moderne nga metafizika
dhe panevojshmria nga perceptimet spirituale dhe n fund, kufizimi i
epistemologjis s dijes moderne; reduktimi i t gjitha shkallve t qenies n
shkalln m t ult t saj, pra n shkalln e materies (Nasr, 1385A, 352-354);
mungesa e kosmologjis jomateriale n shkencn moderne (Nasr, 1387: 1416) dhe privimi nga arritja deri te e vrteta.
1.3. Ringjallja e filozofis tradicionale dhe shkencave t shenjta pr
natyrn
N shum vepra t tij, Nasr, rrugzgjidhjen themelore pr tejkalimin e
krizs ekologjike e sheh n rigjetjen dhe ringjalljen e natyrs si e vrtet
hyjnore, n vendosjen e raporteve shpirtrore midis njeriut dhe natyrs dhe
n rilindjen e njeriut si zvends i Zotit n tok i cili sht dhe gardian i
Fjals s Shenjt (Nasr, 1385D :43). Mnyra se si njeriu modern mund t
ringjall rolin e njeriut zvends i Zotit n tok sht ajo q ai duhet t
msoj nga sjelljet e veprat n natyrn e bukur e t pa prdhosur t njerzve
tradicional t shoqrive t ndryshme, veanrisht t filozofve dhe mistikve
derisa t arrij n dimensionet e esencs/natyrs s njerzimit. Si rezultat i
ktyre msimeve edhe njeriu modern mund t gjej siguri dhe qetsi si qenie
dhe po ashtu mund t rikthej edhe pozitn e tij t lart. Madje nn shklqimin
e ksaj drite mund t prfitoj edhe antropologjia moderne dhe t prfitoj
njohuri m t thella nga dimensionet natyrore t njeriut (Ibid, 32).
Meq njohja shenjtris s natyrs mund t realizohet vetm brenda
kornizs s tradits s gjall e t shenjt, andaj dhe vetm metafizika
tradicionale mund t krijoj nj filozofi origjinale n lidhje me natyrn dhe
kshtu, duke u bazuar n te, t mund t zgjidhim sfidat tona, ndr to dhe kriz
ekologjike (Nasr, 1380 : 278). Pas ringjalljes s metafiziks tradicionale,
njohja dhe riprfitimi i dijes sakrale pr natyrn do t ishte m prioritet se do
gj tjetr. Filozofia e natyrs, e cila sht po ajo kozmologjia tradicionale, e
nxjerr n pah superioritetin e shkencave tradicionale prball shkencave q
doln n pah pas revolucionit shkencor n shek. e 17-t. Kjo filozofi gjithashtu
mund t ndihmoj edhe braktisjen e racionalizmit t pastr dhe zbulimin e
45
srishm t natyrs. Sipas Nasrit, filozofin e natyrs mund ta nxjerrim nga

Tekstet e Shenjta (shih: Nasr, 1378B).
Aktualisht jemi duke u prballur me nj munges t filozofis s natyrs
(Nasr, 1378 : 38). Ai gjithashtu mendon se nuk mund t ringjallim filozofin
e natyrs pa njohur shkencat moderne pr natyrn dhe pa u bindur se kto
shkenca gjat procesit historik evolutiv t tyre jan distancuar nga feja (Ibid,
207-208).
Me ringjalljen e metafiziks reale dhe shkencs hyjnore n Perndim,
mund t sintetizojm nj kriter gjithprfshirs pr t gjitha diturit dhe
shkencat (Nasr, 1375D : 38). Kshtu dhe disa nga llojet e dijeve empirike pr
natyrn duhet t krijohen nga fillimi dhe t kthehen n origjinn e metafiziks
tradicionale-fetare, vend ky ku akoma ruan qasjen hyjnore ndaj natyrs dhe
n kt mnyr shkencat pozitiviste t mishrohen me metafizikn.
Shkencat tradicionale jan shkenca vrojtuese t natyrs dhe duke qen
t mbshtetura n principet e metafiziks, dallojn me parimet dhe metodat
e shkencave moderne. Shkencat tradicionale dallojn nga filozofia dhe feja.
Kto shkenca pr dallim nga shkencat humane, jan t shenjta. Psh. shkenca
e kimis sht nj shkenc tradicionale dhe thn ndryshe sht shkenc e
shenjt. Vetm shkenca e shenjt mund t prcaktoj shkallt dhe pozitat
e realitetit (Nasr, 1387 :29). Shkenca e shenjt nuk i mohon t arriturat e
shkencs moderne, por ajo sjell nj qasje tjetr t dijes pr universin, e
cila mbshtetet n t vrtetn e shenjt. Shkenca e shenjt koordinohet edhe
me shpirtroren dhe me mjedisin. Shkencat e shenjta edhe jan t afta t
zgjidhin sfidat dhe problemet aktuale, edhe mund t ken nj qasje kritike
ndaj shkencave moderne (Ibid, 60).
Karakteristikat e shkencave tradicionale jan: a. shkenca tradicionale
bazohet n kosmologji dhe ka lidhje t pandrprera me metafizikn; b. pr
arsye se ka themele spirituale, natyrn e studion si form t natyrs fizike
transcendentale; 3. sht formuar n baz t raporteve t thella midis njeriut
dhe natyrs (Dinparast, 1389A).
Shkencat tradicionale pr dallim nga shkencat moderne nuk jan humane,
dmth. epiqendra dhe kriteri i tyre nuk sht intelekti njerzor, por intelekti
hyjnor. Edhe pse n kosmologjin tradicionale njeriu qndron n qendr t
universit, por kjo bhet me qllim q at ta aftsoj q t njoh kozmosin si
Dr. Azam Kasemi
46
nj sistem zinxhiror n t cilin njeriu ndodhet n shkalln m t fundit t tij

dhe ai (njeriu) n kt sistem organik duhet t ndjek nj proces t ngritjes
(proces t zhvillimit shpirtror) dhe kshtu t arrij n origjinn e tij t par
(shih: Nasr, 1386H).
Kshtu dhe, vetm nprmjet ksaj ringjalljeje mund t evitojm rreziqet
dhe shkatrrimet q rezultuan nga shkenca moderne dhe vet kt shkenc
(tradicionale) ta shkrijm n opinione dhe mendime m t gjera botrore (Nasr,
1387A : 140-141). Edhe teologjia mund t ringjallet brenda ksaj paradigme,
t marr para vetes natyrn dhe t ofroj standarde pr t gjykuar rezultatet
e shkencave tjera (Nasr, 1968A : 113). Hartimi dhe shtrirja e gradave t s
vrtets srish mund t zbardh dhe qartsoj shkencat e lashta, si kimia,
astronomia, etj., rndsia reale e t cilave qe n kuptimin simbolik dhe n
shkmbimin dhe marrveshjen midis gradave t ndryshme t s vrtets (Ibid,
155).
Duke iu referuar traditave n vende dhe koh t ndryshme, Nasr verifikon
substancn e shenjt t natyrs (Nasr, 1386A : 349). Historiku i dijes s shenjt
pr natyrn fillon nga grekt e lasht e deri n kohn ton (Nasr, 1387B :6188).
Pr t hequr qafe krizn aktuale, Perndimi duhet t riprtrij traditn e
qasjes shpirtrore ndaj natyrs bashk me msimet metafizike t cilat qen
t ngulitura n fen krishtere. Jack Martin i prket atyre filozofve q u
prpoqn t riprtrijn filozofin tradicionale t natyrs. Nasri thot se roli
i filozofis neo-tomiste (neo-skolastike) qe m tepr i fokusuar n ruajtjen e
pavarsis s teologjis (kelam) dhe metafiziks nga shkencat pozitiviste se
sa prezantimi i nj interpretimi spiritual pr natyrn. Megjithse kjo filozofi
pati ndikim pozitiv e q ishte mendimi se arsyeja nuk mund ti dorzohet
rezultateve t shkencs pozitiviste, t cilt jan rezultatet t vet arsyes (Nasr,
1387A : 35-36).
2.3 Roli i fes n zgjidhjen e krizs s mjedisit
Meq S. H. Nasr krizn ekologjike e konsideron rezultat t krizs
shpirtrore, ather dhe pr te, roli i feve n zgjidhjen e ksaj krize sht
tepr i rndsishm dhe themelor. N kuptimin e gjer t saj, n mesin e
qytetrimeve tradicionale feja pasqyron qasjen shpirtrore nga prvoja e
natyrs. Lindja e shkencave kuantitave n Perndim qe rezultat i defetarizimit
47
t shoqris. Nga ana tjetr, fet origjinale, veanrisht fet e para, kan
sistem t moralit fetar, sistem ky i cili ka nj fokusim t posam pr natyrn
dhe njeriun (Dinparast, 1389B).
U tha se zgjidhja e krizs mund t bhet me an nj qasjeje t shenjt ndaj
natyrs. Ndrsa pr t krijuar nj qasje t till, duhet ndryshuar brendsin
e njeriut ku dhe sht qendra e shenjtris s tij. N kt mnyr mund t
rigjej Fjaln e Shenjt dhe si rezultat do gj, prfshir dhe natyrn do ta
vshtroj me nj qasje m hyjnore. Sipas Nasr, vetm feja dhe filozofit e
bazuara n te mund t ndihmojn n rigjetjen e thesarit t Fjals s Shenjt
dhe nprmjet saj t krijohet nj kriter apo cilsi e shenjt pr natyrn (Nasr,
1386A : 350 351).
Msimet e prbashkta t feve pr sistemin e natyrs jan: sistemi i
natyrs sht i lidhur me sistemin jasht tij, pra me botn shpirtrore; sistemi
i natyrs ka qllim dhe ky qllim pr njerzit ka dobi shpirtrore dhe morale;
sistemi natyror dhe njerzor jan t mishruar n nj form t llojit t unitetit
n dualizm; ligjet e natyrs dhe ligjet e njeriut jan t varura prej njri tjetrit
(Ibid, 102).
4. Analiz dhe kritik
Duke pasur parasysh pretendimet e prof. Nasr rreth shtjes s krizs
ekologjike, do t shtrojm disa pyetje dhe hipoteza dhe m pastaj do ti
analizojm ato. N fillim duhet t prcaktojm nse sht e sakt apo jo teoria
e Nasrit mbi at se kriza ekologjike sht nj kriz shpirtrore dhe ka nevoj
pr nj rrugzgjidhje shpirtrore? Thn ndryshe, athua n krye t zgjidhjes
s ksaj krize qndron teologjia e mjedisit apo inxhinieria e mjedisit? E dyta,
arriti apo jo Nasr t ofroj nj zgjidhje t duhur pr krizn n fjal dhe cilat
jan kritikat q mund ti drejtohen teoris s tij? A mund t realizohet teoria e
tij? Psh. nj individ mund t di shum mir metodn shkencore t mblsimit
t ujrave t njelmta, por pr realizimin e ksaj nuk ekzistojn mekanizmat
e nevojshm, kurse uji i njelmt do t vazhdoj t mos pihet. N vazhdim
do ti shtrojm pyetjet dhe kritikat mbi teorin e Nasrit n lidhje me krizn
ekologjike.
1. far roli luan popullsia n paraqitjen e krizs ekologjike? N qoft
se formohet nj eko-teologji dhe popujt e bots jetojn nj jet fetare,
a do t eliminohet kriza e mjedisit? N ann tjetr, sikur n t kaluarn
Dr. Azam Kasemi
48
toka t kish qen e populluar me numrin aktual t popullsis s bots,

athua nuk do t kishim kriz ekologjike? T gjith e dim se aq m
shum popullsi, aq m tepr nevoj pr ushqim, ajr, mjete, etj.. N t
kaluarn, numri i popullsis qe shum m i vogl dhe skishte nevoj
pr shkatrrimin e natyrs pr zgjerimin e bujqsis dhe vendbanimit.
Si duket, n teorin e eko- teologjis s prof. Nasr nuk sht marr
parasysh nj realitet i ktill.
2. Varfria sht nj element tjetr q krijon kriz ekologjike. Ngase, n
qoft se nuk sigurohen nevojat themelore t qytetarit t nj shoqrie,
ather nevojat dytsore as q merren n konsiderat. Psh. n nj
shoqri ku numri i t skamnorve e t uriturve sht i madh, ather
pr kt shoqri nuk sht aspak me rndsi shkatrrimi i nj nevoje
dytsore, si sht mjedisi. Kjo sht arsyeja se pse shtetet e zhvilluara
krizn ekologjike e kan vendosur si problem prioritar.
3. far roli luan arsimi n teorin e eko-teologjis s Nasrit? Si duket,
arsimi luan nj rol tepr t rndsishm n zgjidhjen e krizs ekologjike.
Psh. n disa vende, informacione dhe kshilla rreth mjedisit fillojn
t jepen q nga arsimi parashkollor. Gjithashtu prgatiten filma t
ndryshm vizatimor n lidhje me rndsin e mbrojtjes s ambientit.
4. Cili sht roli i politiks dhe shtetit n problemet ekologjike. sht e
mundur q informacionet rreth ksaj krize n vendet komuniste ose
t ngjashme si ato, t jen t vogla, psh. n kto vende populli nuk ka
informacione t nevojshme rreth ndotjes s ajrit apo t ujrave.
5. Si mund t kthehemi n t kaluarn dhe t ndjekim procesin drejt
sakralizimit t natyrs? sht e mundur q prgjigja e Nasr n kt
pyetje t ishte se ai nuk dshiron kthim t plot. Por shtja qndron ktu
se ne jemi duke jetuar n botn moderne dhe kthimi n t kaluarn do
t ishte i pamundur, dhe tash e tutje ska mundsi t zgjedhim mnyrn
e jetuarit t popujve t lasht. Madje edhe nse sht e mundur nj gj
e till, nuk do t ishte fare ideale. Edhe nse natyra pr ne do t ishte
e shenjt, por deshm sdeshm vazhdojm t prballemi me sfida
dhe probleme t shumta. Edhe sikur n brendsin ton t ringjallim
Fjaln e Shenjt dhe t luajm rolin e zvendsit t Zotit n tok,
prsri, automobilin, trenin e aeroplanin nuk do ti zvendsonim me
kalin e gomarin. Ose n vend gazit natyror pr ngrohjen e shtpive
49
npr qytete t shfrytzojm bajgat e kafshve. Metodat e bujqsis

klasike sot nuk mund ti prgjigjen ktij numri t popullats. Njerzit
sot jetojn npr apartamente t vogla dhe nxehen me gaz natyror
ose me energji elektrike, prodhimi i t cilave krijon ndotje ekologjike,
dhe si shihet kt problem mund ta zgjidh inxhinieria e mjedisit e
jo eko-teologjia.
6. Ndr kritikat e rndsishme q i drejtohen tradicionalistve,
prfshir ktu edhe Nasrin, sht se mendimi tradicionalist ikn
nga argumentimi. Duke u mbshtetur n kt kritik, mund t
pretendojm se Nasr nuk ka ofruar asnj argument racional pr
zgjidhjen e krizs ekologjike. Prgjigja e tij sht se mendimi
tradicionalist n asnj mnyr nuk ikn nga argumentimi racional,
por kjo tradit arsyen racionale e shfrytzon dhe nuk e kufizon vetm
n kuadr t argumentimit racional, e cila sht vetm njra nga forcat
e arsyes. Por gjithnj sipas tij - tradicionalistt jan kundrshtar
t argumentimit n kuptimin e racionalizmit perndimor, dhe jo
kundrshtar t shfrytzimit t argumentit. Kurse ne akoma nuk jemi
t bindur se far sht argumentimi i Nasrit? Kur i studiojm veprat
e tij n lidhje me krizn ekologjike dhe zgjidhjen e saj, askund nuk
hasim nj argument dhe prov pr hipotezat e tij, dhe ai sht mjaftuar
vetm me ngjarje dhe ndodhi. Si shihet, teoria e tij pr kthim n
natyrn sakrale dhe ringjalljen e filozofis s lasht pr natyrn sht
vetm nj hipotez e pa argumentuar. Prandaj dhe nuk mund t kemi
asnj siguri praktike q metafizika klasike mund t zgjidh sfidat dhe
problemet ekologjike.
7. A nuk do ti prdornin popujt e lasht sikur ti kishin kto mjete dhe
t mira materiale? Athua vetm botkuptimi i tyre hyjnor nuk do ti
lejonte q t kolonizonin natyrn apo sht n pyetje edhe mungesa
e ktyre mjeteve? Pr udhtimet e tyre tepr t gjata pr n Haxh, a
nuk do ta shfrytzonin aeroplanin vetm pse me kt do ta dmtonin
ambientin jetsor? Kemi plot shembuj t till. Prandaj dhe Nasr
ose duhet t na tregoj se njeriu kryengrits sht ai i cili shprfill
origjinn e par t tij dhe ska ndonj qendr referimi (i pa centrik)
dhe njeriu tradicional sht njeri q prfill origjinn e tij hyjnore dhe
ai sht i till pa marr parasysh se ku dhe kur shfaqet, ose t thot
se njeriu kryengrits sht krijuar n kohn e renesancs. Nuk ka
Dr. Azam Kasemi
50
mundsi q n njrn an Tradita t konsiderohet jasht do kohe dhe

vendi, e n ann tjetr pr t argumentuar hipotezat e tij rreth daljes
n pah t disa shtjeve t shfrytzoj dshmi historike apo ngjarje t
caktuara historike (si modernizmi, shkenca moderne, etj.).
8. Edhe sikur t pranohet teoria e tij dhe t na zgjidh problemet
ekologjike, realizimi i saj krkon koh tepr t gjat, ndrsa kriza
ekologjike krkon intervenime shum t shpejta.
9. Eko-teologjia sot sht m se e nevojshme, por n epokn e sotme
moderne nuk mund e vetme ti zgjidh t gjith problemet, vetm
nse secili individ fillon t jetoj jet mistike dhe asketike dhe t heq
dor nga t gjitha arritjet e fundit.
5. Prfundimi
Nj. Nuk ka asnj dyshim n domosdoshmrin e formimit t ekoteologjis, por ekziston ende hamendje nse metafizika e tradicionalistve,
e cila njihet edhe si Filozofia Perenniale, do t ishte rruga m e mir dhe m
e duhur pr sfidat dhe problemet e njeriut modern. Rezultat t ngjashm do
t kishin edhe sikur ti pranojm parimet epistemologjike t tradicionalistve
si sht Nasri.
Dy. Shfaqja e shkaqeve t krizs ekologjike nga Nasri n nj mas t madhe
sht e koordinuar me realitetet e jashtme. dhe n kohn e sotme moderne Po
ashtu edhe propozimet e tij pr zgjidhjen e ksaj krize mund t ket ndikim
tepr t madh. Padyshim se edhe n kohn e sotme moderne m pak e dmton
natyrn njeriu i cili e konsideron veten zvends t Zotit n tok pr dallim
nga njeriu kryengrits.
Tre. Si shihet, roli inxhienieris mjedisore sht shum m i madh se sa
beson Nasr. Nj mendim i till nuk buron nga scientizmi, por nga realiteti n
teren.
Katr. N teorin e Nasrit si duket ekzistojn mdyshje t mdha, ngase vet
ai shprehet: Vetm nse vjen ndonj mirsi hyjnore dhe kshtu kontrollohet
katastrofa shkatrrimtare e cila ka nisur me ndryshimin e paradigmave t
mendimit dhe veprimit t njeriut modern. Derisa nuk ndryshojn sjelljet
51
jonjerzore t njeriut modern prball natyrs, ndoshta do t ishte m mir t

prjetonim nj katastrof natyrore. fardo qoft sjellja jon karshi natyrs,
qoft edhe e shmtuar, prsri sht natyra ajo q e thot fjaln e fundit. do
gj sht n dor t Zotit dhe gjithka ia lejm Atij, ngase ai sht m i Dituri
(Dinparast, 1389).
Nga persishtja prktheu: Abdulla Rexhepi
Dr. Azam Kasemi
52
Literatura
Persisht
1. Ramin Xhihanbeglu (1387). Dar Xhostexhuje emri kudsi. Neshri Ney
2. Manuehr Dinparast (1389). Buhrani zistmohiti bohrani manevi
ast. Intervist me prof. dr. Sejid Husejn Nasr. Revista Etelarasani
Ahbari Adjan, vit. 8. Nr.1. Mordad 89. Teheran
3. Azam Kasemi (1389). Insanshenasi az didgahe Sejid Husejn Nasr.
Revista Hikmeti Moaser. Vit. 1. Nr.1. Teheran
4. Sejid Husejn Nasr (1359). Nazari motefekkirani islami derbareji
tabiat. Botimet Harezmi
5. Sejid Husejn Nasr (1378A). Manevijet ve ilme hemgeraji ja
vageraji?. Prktheu n persisht: Firuzan Rasehi. Revista Nakd ve
Nazar. Nr. 19-20. V. 1378. Kum.
6. Sejid Husejn Nasr (1378B). Din ve buhrani zistmohiti. Prktheu:
Muhsin Mudir Shanexhi. Revista Nakd ve Nazar. Nr. 77. V. 1378.
Kum.
7. Sejid Husejn Nasr (1380). Marifeti emri kudsi. Prkth. Ferzad
Haxhimirzai. Teheran.
8. Sejid Husejn Nasr (1382). Sadrul Mutalihini Shirazi dhe Hikmeti
Mutealije. Prkth. Hasani Suzeni. Botimet Suherverdi. Teheran
9. Sejid Husejn Nasr (1384). Armanha ve Vagijethaji Islam. Prkth.
Enshaellah Rahmeti. Botimet Diba, Teheran
10. Sejid Husejn Nasr (1385A). Marifet ve Manivijet. Prkth. Enshaellah
Rahmeti. Botimet Sureverdi.
11. Sejid Husejn Nasr (1385B). Kalbi Islam. Prkth. Mustafa Shehrajini.
Botimet Hakikat.
53
12. Sejid Husejn Nasr (1385Xh). Mearifi Islami der Xhihani Muasir.
Botime Ilmi Ferhengi
13. Sejid Husejn Nasr (1385D). Islam ve tengnaaji insani mutexheddid.
Prkth. Enshaellah Rahmeti. Botimet Sureverdi.
14. Sejid Husejn Nasr (1386A). Din ve nazmi tabiat. Prkth. Enshaellah
Rahmeti. Botimet Ney
15. Sejid Husejn Nasr (1386B). Islami sunneti der dunjaji mutexheddid.
Prkth. Muhamed Salehi. Botimet Suherverdi.
16. Sejid Husejn Nasr (1386Xh). Marifeti Xhavidan. Prmbledhje
artikujsh t dr. Sejid Husejn Nasr. Vll. 1. Prgatiti pr botim: Sejid
Hasan Husejni. Botimet Mehri Njusha
17. Sejid Husejn Nasr (1386D). Islam ve endisheji modern. Prktheu:
Mensur Ensari.
18. Sejid Husejn Nasr (1387). Insan ve tabiati buhran manevi insani
mutexheddid. prkth. Abdurrahim Gevahi. Botimet Ferhengi Islami.
http://web.iranamerica.com/forum/archive/index.php/t-2476.html
http://new-philosophy.ir/?p=780
Anglisht:
1. Nasr, Seyyed Hossein (1966). Ideals and Realities of Islam. London..
George Allen and Unwin LTD.
2. Nasr, Seyyed Hossein (1968A). Man and Nature the Spiritual Critisis
of Modern Man. Mandala, Books. Published by Unwin paperbacks.
London.
3. Nasr, Seyyed Hossein (1968B). Science And Civilization in Islam.
With a Preface by Giorgo De Santillana. Harvard University Press.
Cambrige, Massachusetts.
Dr. Azam Kasemi
54
4. Nasr, Seyyed Hossein (1996). The Islamic Intellectual Tradition in

Persia. Edited by Mehdi Amin Razavi. First Published By Curzon
Press.
5. Nasr, Seyyed Hossein (2001). The Philosophy of Seyyed Hossein Nasr.
Edited by Lewis Edwin Hahn Randalle. Auxier Lucian W. Stone, JR.
KDU 1: 28
Vrejtje mbi filozofin krahasuese: Filozofit islame dhe

perndimore
Abstrakt
Filozofia bashkkohore islame, q nuk sht orintuar n trajt t qasjes
s Gazaliut dhe filozofis pa pasues t Ibn Ruzhdit, ka pasur ritrajtsime
t shumta n sfondin kulturor islam. Kto mendime filozofike t gjalla, q
jan hasur n disa problematika bashkkohore n filozofi dhe fusha t tjera,
rrallher jan t njohura pr mendimtart perndimor. N kt punim do t
shqyrtoj mundsin, kuptimin dhe rndsin e studimeve krahasuese ndrmjet
filozofis islame dhe asaj perndimore. Ndonse perspektivat n kt fush
jan n rritje, ekzistojn disa pengesa n krahasimin (dhe krahasimet e tjera)
q duhet t tejkalohen q ai t jet sa m i sakt. Kto vshtirsi rrjedhin nga
hermeneutika e problemeve, dallimet kulturore dhe qasjet e ndryshme ndaj
problemeve t njjta. Si rrjedhoj, kto shtje sjellin me vete edhe dyshimin
pr pamundsin e filozofis krahasuese. Por nse do t ishte kshtu, ather
t gjitha llojet e t kuptuarit do t ishin t pakuptimta dhe absurde. Un besoj
se t gjitha studimet krahasuese duhet t jen t vetdijshme pr kto pengesa
dhe pr t arritur nj krahasim m t sakt duhet t prpiqen q ti kaprcejn
ato, gjithnj e m shum, pr t arritur nj kuptim sa m t sakt. M pas,
do t shqyrtoj pes kuptime t filozofis krahasuese n kontekst t filozofis
perndimore dhe asaj islame; disa prej tyre nuk mund t rezultojn me pasoja
56
t frytshme, ndrsa disa t tjera jan m afr standardizimit t t kuptuarit t

ndrsjell dhe bashkpunimit m t madh pr ndrtim t disa pikpamjeve m
t mira filozofike. Un gjithashtu do t tregoj rndsin dhe nevojn e dialogut
pr nj marrdhnie m globale ndrkulturore dhe zgjidhjen e konflikteve t
hapura, n lidhje me t cilat ka disa keqkuptime t thella.

Fjal kye: Filozofia islame, filozofia krahasuese, filozofia
perndimore, dialogu.
1. far sht filozofia islame bashkkohore?

N vendet islame, t kohs s sotme, mund t gjejm nj larmi t
madhe qndrimesh ndaj filozofis. Kshtu, para se t merremi me veantit e
filozofis bashkkohore islame do t dshironim t numronim disa tendenca
n kontekstin e t cilave mund t njihet identiteti i veant i veprimtaris
filozofike bashkkohore. M pas do t prpiqemi t shpjegojm karakteristikat
kryesore t filozofis islame, ashtu si praktikohet ajo n disa vende islame.
Por, n fillim, duhet t shqyrtojm faktin se qasjet e ndryshme ndaj filozofis
n botn islame kan t bjn, n thelb, me interpretimet e ndryshme t
vetmarrdhnies midis Islamit dhe filozofis. Ndrmjet ktyre interpretimeve
ne gjejm kto q vijojn (Ajatollahi 2006):
1. Refuzimi i filozofis dhe i do lloj qasjeje racionale ndaj msimeve

fetare, me theks t vendosur mbi kuptimet e zakonshme t Kuranit
dhe hadithit (qasja vehabiste).
2. Qasja gazaliane, pra nj qasje q mund ta quajm refuzim filozofik
t filozofis. Kjo sht nj pikpamje e zakonshme n Malejzi dhe

Indonezi, por me ngjashmri t rndsishme me lvizjen tefkik
(ndarse) n Iran.
3. Qasja mistike n Turqi dhe vendet e Afriks Veriore, si Maroku dhe

Tunizia.
4. Rigjallrimi i trashgimis filozofike islame ashtu si u krijua gjat
periudhs q shkon nga shekulli i 9-t deri n shekullin e 13-t.

Mendimtart q interesohen pr kt rigjallrim jan m tepr
komentues se sa filozof. Ky qndrim sht veanrisht i fuqishm
57
n shkollat dhe departamentet e filozofis islame n vendet arabe q e

refuzojn qasjen vehabiste.
5. Qasja bashkkohore e perndimizuar ndaj filozofis n vendet
islamike dhe pjest e tjera t bots. Midis prfaqsuesve t ksaj

qasjeje gjejm mendimtar si Muhammed Arkun, Hasan Hanefi,
Nasr Hamed Ebu Zaid, Ali Mazroui, Abdolkerim Soroush. Ata kan
t prbashkt nj qasje m tepr laike q bazohet mbi konceptet e
ndryshme perndimore t filozofis.
6. Qasja m tepr ideologjike q prfaqsohet nga mendimtart q
prpiqen t gjejn zgjidhje pr problemet praktike q prekin botn

muslimane, q bazohet mbi premisn se mnyra m e mir e procedimit
sht q t nxitet kthimi n doktrinat tradicionale t Islamit.
7. Qasja e mendimtarve tradicionalist si Rene Genon, Schuoun dhe

Nasr.
8. Qasja e filozofis transcendentale sadriane (filozofia e Mulla Sadras)

n Iran, si edhe n Pakistan dhe Indi.
II. Sfondi i filozofis bashkkohore islame

N t kaluarn, interesimi i bots perndimore pr msimet rreth filozofis
islame prqendrohej kryesisht mbi shtjet q kishin lidhje me influencn
aktive t mendimtarve mysliman n formimin historik t skolasticizmit t
krishter n mesjet. Pr shembull, sht e qart se t studiohet kontributi
filozofik i mendimtarve si Tomas Akuini dhe Duns Scotus, n perspektivn
e tyre t sakt historike, ne duhet t njihemi t paktn edhe me mendimin e
Ibn Sinas (980-1037) dhe Ibn Rushdit (1126-1198). do histori adekuate e
filozofis mesjetare perndimore duhet t prfshij pr rrjedhoj nj kapitull
t rndsishm mbi historin e filozofis islame. (Mohaghegh, Izutsu 1978:
3)
Kjo distanc midis intelektualve perndimor dhe filozofis islame
ka mundsi t ket lidhje me pikpamjen, disi t zakonshme, n perndim
se filozofia islame mori fund me vdekjen e Ibn Rushdit (1126-1198) dhe/
ose pushoi s ekzistuari kur Gazaliu (1058-1111) paraqiti sulmin e tij t
58
rndsishm kundr mendimit filozofik n librin e tij me ndikim Tahafut elFelesife. Por n fakt, supozimi q mori fund nuk ishte asgj m tepr se ajo
q do t konsiderohej faza e par n zhvillimin e mbar historis s filozofis
islame. sht e vrtet se me vdekjen e Ibn Rushdit, filozofia islame pushoi
s qeni e gjall n Perndim, por kjo nuk do t thot se ajo pushoi s qeni e
gjall n Lindje. sht gjithashtu e vrtet se filozofia islame nuk u zhvillua
n t gjitha vendet myslimane pas Gazaliut dhe Ibn Rushdit, veanrisht
midis nj pjese t caktuar t myslimanve, kshtu q n vendet arabe nuk
kishte m interes t madh pr zhvillimin e filozofis. Fakti se vendet arabe
ishin n lidhje m t afrta me Perndimin, shpjegon se prse n Perndim
u formua supozimi i prgjithsuar se nuk ka pasur m filozofi n vendet
myslimane. Prve ksaj, ky supozim u b domosdo penges pr thellimin e
ndonj marrdhnie midis filozofis islame dhe perndimore.
Ne gjithashtu duhet t shtojm se madje edhe historit e filozofis
islame, q u shkruan jo si nj kapitull n kuadr t historis s filozofis
perndimore, por n mnyr t pavarur dhe pr hir t saj, u formuan kryesisht
nga ideja se periudha e art e filozofis islame duhet t gjendet n periudhn
e tre shekujve q shtrihen nga Farabiu deri tek Ibn Rushdi dhe se pas Ibn
Rushdit, n periudhat e mvonshme t pushtimit mongol, me prjashtim
t disa figurave t shquara t izoluara (si Ibn Halduni, pr shembull), bota
myslimane nuk prodhoi - kur bhet fjal pr filozofin - asgj m shum se
komentime dhe komentime t komentimeve, edhe at n nj seri t gjat dhe
t lodhshme t prsritjeve t pajeta dhe mekanike, pa ndonj shkndij t
krijimtaris dhe origjinalitetit t vrtet.
Q kjo nuk sht nj tablo e vrtet e fakteve historike sht br e qart
gjersisht nga puna e shquar e studiuesve si Henri Korbini dhe Sejjid Hossein
Nasri n lidhje me aktivitetin intelektual t dinastis safevide. Sidoqoft,
vetm koht e fundit orientalistt kan filluar t kuptojn se mendimi filozofik
n kontekstin islam nuk ka rn n mnyr t pakthyeshme n dekadenc
dhe fosilizim pas pushtimit mongol, ashtu si besohej prgjithsisht. N t
vrtet, ne mendojm se lloji i filozofis q meriton t vlersohet n mnyr
tipike dhe karakteristike si islame u zhvillua shum m tepr pas vdekjes s
Ibn Rushdit sesa prpara tij. Ne jemi duke folur pr filozofin tipike islame q
lindi dhe u poq n periudhn pas pushtimit mongol dhe gjeti pikn kulmore t
kreativitetit t saj n periudhn safevide n Iran. Ky lloj i veant i filozofis
islame, q u zhvillua n Iran, sht br e njohur si hikmet apo urtsi. Ne
59
mund ta gjurmojm origjinn e hikmet-it deri n fillim t fazs s dyt t

siprprmendur t historis s filozofis n Islam.
Hikmet sht strukturalisht nj kombinim i veant i mendimit racional
dhe intuits gnostike apo, mund t themi, filozofis racionale dhe eksperiencs
mistike. Ky sht nj lloj i veant i filozofis ontologjike q bazohet n
intuitn pr ekzistencn e Realitetit, nj rezultat i t filozofuarit q zbatohet
n idet dhe vizionet gnostike q arrihen prmes meditimit intelektual.
Duke folur historikisht, kjo tendenc drejt spiritualizmit t filozofis e
gjen origjinn e saj n vizionet metafizike t Ibn Arabiut dhe Suhreverdit.
Megjithat, ne nuk duhet t harrojm faktin se hikmet sht pajisur gjithashtu
me nj struktur logjike solide dhe rigoroze dhe, si e till, shkon prtej Ibn
Arabiut dhe Suhreverdit dhe, si e till, kthehet tek Ibn Sina dhe faza e par e
zhvillimit n historin e filozofis islame.
Hikmet-it, duke pasur parasysh kto dy aspekte dalluese, duhet ti qasemi nga
dy kndvshtrime t ndryshme, nse duam t analizojn si duhet proceset
e tij formuese: (1) si nj aktivitet krejtsisht intelektual dhe (2) si dika q
bazohet mbi eksperiencn transintelektuale gnostike dhevk shijim ashtu
si mistikve iu plqen ta quajn at t Realitetit prfundimtar.
Filozofi m i famshm dhe m i rndsishm i fazs s dyt t filozofis
islame sht Mulla Sadra (1572-1640). Ai pati shum ide t reja n fushn e
filozofis (veanrisht ontologjis) dhe u b nj prej yjeve m t ndritshm
n qiellin e filozofis islame. N fakt, idet e tij t reja shnuan nj pik
kthese n filozofin islame, kshtu q filozoft q erdhn pas tij jan ndikuar
ndjeshm nga pikpamjet e tij.
Shfaqja e nj figure intelektuale t till si Mulla Sadra, gjat periudhs
safevide, sht tregues i qart i pranis, n kohn e tij, t nj tradite t fuqishme
intelektuale, rrjedhat m t thella t s cils ai ishte n gjendje q ti sillte n
mnyr aq brilante n siprfaqe. Mulla Sadra sht nj filozof metafizik dhe i
nj kalibri t shquar q nuk mund t merret n mnyr t izoluar dhe t ndar
nga tradita q e krijoi at.
Megjithat, dika q duhet prmendur sht rigjallrimi i jets intelektuale
islame n vendet lindore t Islamit, veanrisht n Persi. Gjat shekujve t
dymbdhjet dhe t trembdhjet, kjo ishte br e mundshme nga ngritja e
shkollave t reja intelektuale nga Suhreverdi dhe Ibn Arabiu, q u pasuan nga
60
ringjallja e msimeve t Ibn Sinas gjat dekadave t mesme t shekullit t

trembdhjet nga Hoxha Nasiruddin Tusi. Prejardhja e Mulla Sadras duhet t
krkohet n kto shkolla, si edhe n shkollat sunnite dhe shiite t kelamit, ashtu
si ato u zhvilluan nga shekulli i trembdhjet deri n t gjashtmbdhjetin.
(Naser 1997:16)
Katr shkollat klasike t periudhs post-mongole, pra, peripatike
(meshshai), iluministe (ishraki), gnostike (irfani) dhe teologjike (kelam), me
t gjitha variacionet e brendshme q prmbajn secila prej tyre, u zhvilluan
gjersisht gjat katr shekujve q i paraprin Mulla Sadras si edhe iu afruan
njra-tjetrs, duke prgatitur truallin pr sintezn e rndsishme t br nga
Mulla Sadra. Pr kt arsye, n mnyr q t kuptojm prejardhjen e Mulla
Sadras, sht e nevojshme q t hetojm zhvillimin e donjrs prej ktyre
shkollave, si edhe ndrveprimet q ndodhn midis tyre gjat ksaj periudhe
nga njra an shum t pasur, ndrsa nga ana tjetr m t ln pas dore t jets
intelektuale islame, nga shekulli i trembdhjet deri n t gjashtmbdhjetin.
III. Karakteristikat e filozofis sadriane
Filozofia sadriane mund t karakterizohet me vetit q vijojn:
1. Pajtueshmria e brendshme midis religjionit dhe filozofis;
2. Nevoja e nj studimi serioz racional t doktrinave fetare deri n pikn
e bashkimit t pikpamjeve t Arsyes dhe parimeve t domosdoshme
t fes;
3. Nevoja pr nj kombinim t katr shkollave tradicionale t pranishme
n botn islame, prkatsisht misticizmit, filozofis peripatike,
filozofis iluministe dhe kelamit;
4. Rndsia e studimit t qasjes perndimore ndaj filozofis si edhe
burimeve t tjera t mendimit njerzor;
5. Nevoja pr t br nj studim krahasues t pikpamjeve t ndryshme
filozofike me qllim q t shpjegojm prparsit dhe dobsit e
filozofis transcendentale;
6. Evoluimi i karakterit t filozofis islame n trsi;
61
7. Eprsia filozofike e ontologjis mbi epistemologjin dhe e arsyes mbi

eksperiencn;
8. Influenca e filozofis teorike n dimensionet e tjera t mendimit dhe
aktivitetit njerzor, prkatsisht politik, ekonomi, arsim, estetik,
etik etj.;
9. Rndsia e kujdesit ndaj Kuranit, hadithit dhe lutjeve si burim i
rndsishm i dijes pr nj filozofi q prpiqet q ti argumentoj
pikpamjet e veta vetm n baz t arsyes dhe jo t zbuless hyjnore.
10. Rndsia e dialogut ndrmjet filozofve nga perspektiva t ndryshme
me qllim q t arrihen idet m t mira se si t ndihmohet e ardhmja
e familjes njerzore.
IV. Vshtirsit e pasjes s nj filozofie krahasuese
Megjithse prballemi me shum tema q jan studiuar n shkollat e
ndryshme filozofike dhe q jan diskutuar nga filozof t ndryshm, dhe
duket se kemi prgjigje t ndryshme ndaj pyetjeve t njjta, ekzistojn disa
vshtirsi n shpjegimin e ngjashmrive midis tyre. Si rrjedhim, filozofia
krahasuese ka qen e vshtir dhe larg arritjes. Disa prej ktyre vshtirsive
jan si vijon:
Sfondi historik dhe situata gjeografike e problemeve dhe zgjidhjeve
filozofike e vshtirsojn t kuptuarin e ndrsjell t dy shkollave t ndryshme
filozofike t cilat iu prkasin dy paradigmave t caktuara n fjal. N shikim
t par, ne hasim nj tem q prkthehet n dy kultura dhe duket se ato jan
t njjta; por kuptimi i thell i asaj teme lidhet me sfondet kulturore, q
ndryshojn n trsi nga njra-tjetra. Konteksti hermeneutik i nj fjale apo
nj teksti sht penges pr ta kuptuar at n kulturn tjetr. Prandaj edhe
ekzistojn disa dyshime se ne a kemi mundsi t kuptojm ngjashmrit midis
dy fjalve n dy kultura t ndryshme. Kshtu pjesa m e madhe e kritikave
ndaj pikpamjeve t caktuara filozofike nga perspektiva e paradigms tjetr
filozofike mund t mos jet e drejt.
Qasja epistemologjike e filozofis moderne dhe botvshtrimi i saj
subjektiv q bazohet mbi nj lloj humanizmi, sjell nj sfer q sht e
ndryshme nga qndrimi tjetr intelektual dhe ontologjik. sht e vshtir q
62
t kritikosh traditn tjetr filozofike nga kndvshtrimi perndimor-modern.

sht gjithashtu e vshtir q t kuptojm nga perspektiva filozofike
joperndimore nj perspektiv filozofike perndimore, pa pasur njohurit e
nevojshme nga kultura perndimore. Sipas mendimit tim, sfondi i krishter
i filozofis perndimore (si pr filozofin teiste ashtu edhe at ateiste) sht
nj nga paradigmat m t rndsishme t filozofis moderne. Ai n filozofin
joperndimore sht ngatrruar n prkthimin e ides s rndsishme t Nies
se Zoti ka vdekur nga ana e filozofive joperndimore. Askush nuk mund
t ket nj t kuptuar t sakt pr tezn Zoti ka vdekur pa t kuptuarit e
doktrins s krishter t Zotit t trupzuar n Krishterim. Pa t kuptuarit e
rndsis s historis n doktrinn e krishter sht e vshtir q t kuptohen
filozofirat e ndryshme t historis n shum qasje filozofike n Perndim.
sht gjithashtu e vshtir q t kuptohen filozofit bashkkohore islame
nga qasja empirike apo pragmatike n filozofi, q sht metoda mbizotruese
filozofike n filozofin perndimore. Qndrimi racional i filozofis islame
ndryshon nga qndrimi racional n filozofin perndimore.
Orientalistt n vendet perndimore jan fajtor pr kt konfuzion. Pr
ta, kultura orientale duhet t kuptohet me kujdes, por nga nj kndvshtrim
perndimor dhe duhet t gjykohet n baz t vlerave perndimore. Por disa
prpjekje t dobishme jan realisht t vetdijshme pr kt hendek dhe se
zgjidhja sht n ndrtimin e disa urave midis t gjitha kulturave. Filozofis i
nevojitet - n nj bot t globalizuar - m tepr nj i kuptuar i ndrsjell se sa
vet teorit filozofike.
V. Mundsia e filozofis krahasuese
Megjithat, kjo nuk do t thot se nuk sht e mundshme t kemi filozofi
krahasuese. Nse do t ishte kshtu, ather nuk do t kishte asnj kuptim
dialogu dhe negociatat. T gjitha prpjekjet filozofike pr t kuptuar mendimet
e tjera n t gjith botn dhe n t gjitha periudhat kohore t historis (apo
studimi historik i shkollave filozofike) nnkupton pranimin e mundsis
s t kuptuarit t t tjerve, madje n disa pjes kryesore t mendimeve t
tyre. Si rrjedhim, meq sht e mundshme q t kuptohen t tjert, ka mjaft
konsiderata n prkthimin e nj mendimi nga nj kultur n kulturn tjetr.
Kto konsiderata jan faktori m i rndsishm pr ta menduar filozofin
63
krahasuese si nj studim t vshtir por t mundshm, q duhet t matet me

nj proces t gjat pr ta sjell mendimin tjetr m afr.
VI. Metoda e krahasimit
Un mendoj se, pr nj studim m t mir krahasues n filozofi, krahasimi
duhet t kaloj prmes katr fazave q jan veti e katr rregullave hermeneutike
sipas mendimit t Emilio Bettit (1890-1986). Pr shkak t kufizimit, n kt
punim un do t tregoj vetm kto katr rregulla: (Betti 1962: 56-85)
1- Parimi i autonomis hermeneutike t shtjeve;
2- Parimi i trsis apo rregulli i lidhjes logjike t kuptimit;
3- Rregulli i aktualitetit t t kuptuarit;
4- Pajtueshmria e domethniesme t kuptuarit apo rregulli i prputhjes
hermeneutike t kuptimit.
Un shpresoj se do mund ta zhvilloj kt metod n nj hulumtim tjetr.
VII. Prparsit e prpjekjes pr nj filozofi krahasuese
Ekzistojn disa faktor q e bjn t nevojshm studimin krahasues
pr filozofin perndimore dhe islame n ditt e sotme. S pari, deprtimi i
globalizmit n t gjitha dimensionet e jets son e bjn t domosdoshme q
ta kuptojm njri-tjetrin nn t njjtn tend. Vetdija globale e cila bie ndesh
me mendimet lokale dhe domosdoshmria e bashkveprimit midis kulturave
krkon nj lloj t kuptuari t ndrsjell. T gjith prfaqsuesit e ndryshm
kulturor tregojn pr shumllojshmrin e madhe q shkaktohet nga bazat e
ndryshme t ktyre mendimeve. Filozofia q ka pr detyr t analizoj bazn
themelore t t gjith prfaqsuesve kulturor, ka nj rol tepr t rndsishm
n do ndrveprim ndrmjet kulturave. Kjo sht ajo q e bn t nevojshme
filozofin krahasuese.
S dyti, ne mund ta njohim veten jo nga vshtrimi i brendshm por nga
kuptimi i ndryshimeve q i kemi me t tjert. Tek tjetri ne kuptojm kufijt
e vetes. sht nj anekdot q mund t na e bj m t qart kt t vrtet.
Nj fmij i tregoi babait t tij nj letr krejtsisht t bardh dhe i tha atij:
Oh, baba, shikoje vizatimin tim. A sht i bukur! Babai i tha: Nuk ka asgj
64
n letrn tnde! Fmija iu prgjigj Prse nuk mund ta shohsh vizatimin?

sht nj ari i bardh n siprfaqen e bors n polin e veriut, i cili sht duke
ndjekur nj lepur t bardh!!!
Kjo sht nj anekdot, por nse do ishte e sakt si mund ta vrtetoj
dikush at. Pa vijat kufizuese t ariut dhe lepurit askush nuk mund t zbuloj
ndonj gj. Nga ndryshimi i lepurit dhe ariut, njeriu mund ti dalloj ato; sa
m tepr jan t ndryshueshme aq m tepr bhen t kuptueshme!
do mendim ka nevoj pr t tjer q ta qartsoj vetveten. Ne mund ta
kuptojm veten ton gjithnj e m shum duke i kuptuar m tepr t tjert.
Filozofia krahasuese mund t na ndihmoj q ta njohim veten dhe t tjert.
VIII. Domosdoshmria e filozofis krahasuese perndimore dhe
bashkkohore islame dhe pozita e saj n ditt e sotme
Filozofia e Mulla Sadras duhet t konsiderohet si nj nga kontributet m t
rndsishme t filozofis bashkkohore islame veanrisht n Iran. Kjo filozofi
sht vazhduar dhe sht thelluar nga studiues t till si Sabzavari, Tabatabai
dhe Motahhari. N t vrtet, pr shkak t pajtueshmris me traditn islame,
ktij lloji t filozofimit iu dha nj vend shum i nderuar brenda kontekstit t
mendimit islam, aq shum sa q ai u b pjes e msimit dhe msimdhnies
zyrtare n seminaret fetare (hozeh elmijjeh). Si rrjedhim, mund t themi se t
kuptuarit dhe t ballafaquarit me do lloj t t menduarit racional dhe filozofik
ka qen nj detyr e rndsishme pr studiuesit islamik. Filozofia islame
ka qen nj baz e fuqishme pr kulturn iraniane. Ajo prbn nj faktor t
fuqishm n kulturn iraniane. Pr shembull, pr shkak t sfondit filozofik
islam iranian, populli i Iranit u mbrojt nga marksizmi dhe pozitivizmi ateist.
Gjithashtu un dshiroj t shtoj se krkimi filozofik n Iran nuk sht
prqendruar vetm mbi filozofin islame. Pr m tepr se 50 vjet, ekziston
nj njohje e vazhdueshme e kulturs iraniane me shkollat perndimore
t mendimit, t cilat studiohen krahprkrah me filozofin islame. Numri i
veprave t tradits filozofike perndimore t prkthyera n persisht sht
tashm mjaft domethns. Por sht gjithashtu e vrtet se filozofia islame
prfaqson prqindjen m t madhe t ksaj sfere n Iran. Nga ana tjetr,
studimi krahasues i filozofis sht br nj tem e rndsishme pr
disertacionet akademike, ligjratat, librat dhe konferencat. N Iran, pjesa m
e madhe e studiuesve besojn se filozofia islame ka fuqi pr t kontribuar
65
seriozisht pr zgjidhjen e shum problemeve bashkkohore.
IX. Prfundim
Si rrjedhim, ne sugjerojm se filozofia sht vendimtare pr zhvillimin e
mtejshm t do lloj dialogu pozitiv ndrmjet kulturs islame dhe kulturs
s popujve dhe kombeve t tjera. Me fjal t tjera, ne jemi t bindur se
filozofia duhet t luaj nj rol t rndsishm n zhvillimin e mtejshm
t marrdhnieve paqsore ndrkombtare. Si e dim shum mir,
ekzistojn shum sfonde historike q prbjn pengesa serioze pr arritjen
e marrdhnieve paqsore midis shteteve. Pr m tepr, rrkeja e lajmeve t
rreme dhe analizave t mangta politike, s bashku me t gjitha vshtirsit
e mundshme q lidhen me ndryshimet n sistemet prkatse t vlerave, jan
shkaqe t bollshme pr konflikt dhe mosmarrveshje. Prandaj, ne mbrojm
njohjen e rolit t jashtzakonshm t arsyes dhe t t menduarit racional n
mnyr q ndryshimet dhe mosmarrveshjet t mos mbesin pengesa serioze
pr paqen dhe t kuptuarin e ndrsjell t kulturave dhe civilizimeve t
ndryshme.
Referenca:
- Ajatollahi Hamidreza, (2006) Philosophy in Contemporary Iran Revista
Portugesa de Filozofia, Vll. 62, Nr. 2-4, prill-dhjetor.
- Betti, E., (1962) Allgemeine Auslegungslehre als Methodik der Geisteswissenschaften, prkthyer nga Bleicher, Joseph (1980) Contemporary
Hermeneutics, Routledge dhe Kegan Paul, f. 57-85.
- Mohaghegh M., Izutsu T., (1987) The Metaphysics of Sabzavari. Teheran:
University of Teheran Press.
- Nasr S. H., Sadraddin Shirazi and His Transcendental Theosophy. Teheran:
Instituti pr Studime Kulturore dhe Humane.
66
Remarks on Comparative Philosophy: Islamic and Western

Philosophies
Summary
Contemporary Islamic philosophy, which is not in the direction of
dead end of Ghazzalis approach and Averoses unfollowed philosophy, has
had more improvements in Shiites Iranian cultural background. These active
philosophical thoughts that have been encountered some of contemporary
problems in philosophy and other problems are rarely known by Western
thinkers. In this paper I will review the possibility, meaning and importance
of comparative studies between Western and Islamic philosophies. Although
there are some increasing activities in this field, there are some obstacles in
this comparison (and other comparisons) that must be overcome for a true
one. These difficulties arise from hermeneutical meanings of the problems
and the cultural diversities and the different approaches in the same problems.
These matters bring the suspicion of impossibility of comparative philosophy.
But if it would be so then all kinds of mutual understanding would be
meaningless and absurd. I believe that all comparative studies must be
aware of those obstacles and try to overcome them more and more to reach
a more true comparison.Then, I will examine five meanings of comparative
philosophy between Western and Islamic philosophies that some of them
cannot result fruitful consequences and some others are closer to upgrading
mutual understanding and more cooperation for some better philosophical
views. I will also point to the importance and necessity of such dialogues for
a more global intercultural relations and solving the apparent conflicts that
have some deep misunderstandings.
Keywords: Islamic philosophy, comparative philosophy, western
philosophy, dialogue
KDU: 28 - 426
Dr. Husein Rizai
Univeristeti shtetror i Tetovs

Modernizmi islam sht nj nga fenomenet m t rndsishme t
historis bashkkohore myslimane. Ajo sht nj tendenc intelektuale dhe
lvizje sociale, q u shfaq n fund t shekullit XVIII n vendet myslimane,
t cilat ishin t ekspozuara ndaj ndikimit t Evrops Perndimore. N kt
shekull, myslimant u prballn me efekte t ndryshme, me theks t veant
t ndikimit n kontekstin e modernizimit t shoqrive tradicionale myslimane,
si ishte rasti me Tanzimatin1 e shtetit Osman, apo n kontekst t imponimit
Tanzimati do t thot riorganizim i shtetit Osman, prfaqson periudhn e reformimit e

cila ka filluar n vitin 1839 dhe ka mbaruar me Ern e par kushtetuese n vinin 1876. Kjo
periudh karakterizohet me tentime t autoritete Osmane pr modernizim t t gjith vendit
ku do t sigurohet integritet territorial kundr lvizjeve nacionale, t cilat jan paraqitur tek
popullata jomyslimane. Reformat i kan prfshir t gjitha grupet etnike n perandorin me
qllim q popullata joturke t integrohet n shoqrin Osmane. Tanzimati ka dal nga sulltant reformator Mahmudi II dhe Abdyl Mexhidi I s bashku me disa burokrat t edukuar
n Evrop. Ata kan pranuar se institucionet e vjetra religjioze dhe ushtarake m nuk i kan
prmbushur nevojat e perandoris n botn e bashkkohore. Nj pjes e madhe e reformave
sht bazuar praktikat e suksesshme evropiane si dhe n ndikimin e fort t kodeksit t Napoleonit. Ndryshimet prfshijn regrutimin universal, arsimimin, reforma institucionale dhe
1
68
Dr. Husein Rizai
t modernizmit evropian midis shtypjes koloniale, si sht rasti me vendet

e Indis.
T ballafaquar me sfidat e ideve dhe t institucioneve t Evrops/
Perndimit, mendimtart (autort) modern mysliman, filluan n mnyr
kritike ti analizojn realitetet e veta intelektuale dhe shoqrore n botn
myslimane. Tradita intelektuale myslimane ishte e mbshtjell me taklid2
(ndjekja e pakushtzuar e autoriteteve t autorve tradicional). N kt
periudh kryesisht jan ndjekur arritjet e mendimtarve mysliman t katr
shekujve t par pas hixhrit3, taklidi do ta pengoj qasjen e drejtprdrejt te
burimet dhe nuk do t lejoj t formohet shpirti kritik ndrmjet gjeneratave
t reja.Nga ana tjetr, kur duhej krejtsisht t pranohej nevoja e komunitetit
islam (umma)4 t hapet kundrejt t vrtetave humanitare dhe kulturore t
kohs s vet, reformatort t cilt u angazhuan pr Islamin modern (kah
fundi i shekullit XVIII), tentuan t formulojn ligjrimin dhe veprimin e
ligjore dhe tentime sistematike pr eliminimin e korrupsionit, bashkim t t gjith popujve

t ndryshim t cilt jetojn n Perandorin Osmane, mysliman dhe jomysliman, turq dhe
grek, armen dhe hebrenj. Pr kt qllim ligji islam sht ln ansh n interes t ligjit sekular.
Nerkez Smailagic, Leksikon Islama, Svijetlost, Sarajevo, 1990, 592.
2
Taklid sht fjal arabe dhe do t thot pranim t dispozits, qndrimit t dikujt pa krkes
pr dshmi, t bazuar n bindjen se dispozita sht dhn pajtim me faktet dhe dshmit.
Tradicionalsitt modern vlersojn se taklidi sht burim ose arsye e shkatrrimit dhe ndarjes
brenda n historin myslimane. Jurjani, Ali Ibn. Muhammed Sejjid, Muxhemetu et-tarifat,
Darul-Fadile, Kairo 2004, 58; (m shum shih: Adnan Silajdi, Muslimani u traganju sa identitetom, Sarajevo, 2006, 35).
3
Hixhri- Kalendari i Hixhri (takvim)sht bazuar n baz t lvizjes s Hns (lunar) sipas s
cils llogariten vitet sipas Hixhrit, gjegjsisht, viti kur Muhamedi a.s. migroi nga Meka n Medine. Ajo ka ndodhur n rebiulevel/20 shtator t vitit 623 sipas kalendarit Gregorian. Nerkez
Smailagic, Leksikon Islama, Svijetlost, Sarajevo, 1990, 245.
4
Umma sht fjal arabe q do t thot komunitet ose komb. N kontekst t islamit, fjala
ummet (m mir i njohur pr ne n form t ummetit) shfrytzohet pr prcaktimin e komunitetit t t gjith besimtarve (Ummat l-mumimin) dhe n kt mnyr t t gjith bot
islame. Ummeti sht komunitetit i vetm universal islam q i prfshin t gjitha vendet ku
sht vendosur qeverisja myslimane dhe ku sundon ligji islam. N Kuran paraqitet disa her
me variante interesante. Mund t jet etnike, pr arsye se Kurani flet pr umma-n e arabve.
Mund t jet religjioz, pr arsye se n Kuran, gjithashtu flitet umma-n e t krishterve. Mund
t jet morale, pr arsye se Kurani flet pr umma-n e njerzve t mir, si e kundrta e umma-s s njerzve t kqij. Mund t jet ideologjik, pr arsye se Kurani flet pr umma-n e
atyre q bjn mir dhe sillen mir me t krishtert. Nerkez Smailagic, Leksikon Islama, Svijetlost, Sarajevo, 1990, 638.
69
tyre duke ndjekur metodologjin e msuesve t pakontestueshm t tradits

islame, pr t cilt treguan nder t madh, pr arsye t afrimit t tyre objektiv
kah shkenca dhe kah sinqeriteti n nnshtrimin ndaj Zotit, si dy veti kryesore
t shkenctarit/alimit islam; reformatort gjithashtu kan insistuar q n
shkenc dhe n jetn shoqrore ta aktualizojn iden pr kthimin kritik kah
tradita, duke konfirmuar se vetm ajo sht mnyra pr mbijetesn e shoqrive
myslimane dhe burimet e tradits religjioze konstituive reale islame. Ata nuk
ishin kundr tradits islame pereniale, q ishte e lidhur me tekstet e shenjta
kuranore dhe mesazhet e t drguarit Muhamedit a.s./hadithet, si tradit e
gjall konstituive dhe universale e myslimanve. Prkundrazi, ishin kundr
ndarjes nga gjitha kto ngjarje dhe nga historia e mendimit islam, dhe shpirtin
e t msuarit t tyre e zhvillonin si mendim pr universalitetin e ummetit.5
Prkrahsit e reformizmit modern Islam, me knaqsi i kan konsultuar
disa msues t rndsishm nga prfaqsuesit m t njohur t msimit
tradicional islam dhe tesavvufit islam/, si q jan: Imam Gazali (ka vdekur m
1111), Ibn Tejmije (ka vdekur 1328), dhe msimet e tyre i kan prjetuar si
shtyts ose pishtar t mendimit dhe shpirtit mysliman. N vazhdimsi, idet
pr riprtrirje t Islamit dhe t transmetuesve t prkushtuar t mesazheve
t tij t vrteta, do ta zn vendin kryesor n diskursin dhe n shkrimet e
Muhamed Abdul Vehabit (1703-1791) dhe t emrave t njohur t shkencs
dhe t mendimit bashkkohor Islam, si q jan: Xhemaludin Afgani (18391897) dhe shoku i tij nga Egjipti, Muhamed Abduhu(1849-1905). Nse i pari
e ka nxitur rilindjen myslimane-arabe n ern moderne, pr dy t tjert mund
t thuhet se jan ndr krijuesit m t suksesshm t riorientimit t mendimit
islam n prag t modernizmit.6
Gjat shekullit t XVIII dhe XIX ballafaqohemi me lvizje t reja n
gjith botn islame: mehdije (1848-85) n Sudan, senusite (1787-1859) n
Libi, vehabiste (1703-92) n Arabin Saudite, fulanite (1754-1817) n Nigeri,
fardite,t Haxhi Sherijatullah (1764-1840) n Bengal, lvizjen militante t
Ahmed Barleviut(1786-1831) n Indi dhe padrike (1803-37) n Indonezi.7
Rahman, Fazlur, Ozivljavanje i Reforma u Islamu,prkthim boshnjakisht: Husejin Smaji,

Bemust, Zenica, 1998, 22.
6
Merad, Ali, ada slam, prkthim n turqisht: Cneyt Akaln, letiim Yaynlar, stanbul,
1996, 19.
7
Esposito, John L, Trijumf Zapada i Odgovor Muslimana, Uvod u Studije Islamske Kulture i
Civilizacije, prgatitur nga: Ahmed Alibasic; F.I.N. Sarajevo, 2004, 202.
5
70
Dr. Husein Rizai
Marrveshja m e dalluar intelektuale, ringjallja e msimit dhe e

tradits islame n form t modernizimit, do t shfaqet kah fundi i shekullit
t XIX dhe gjysma e par e shekullit XX me modernistt islam:Seid
Ahmed Han (1817-1898) n Indi, Muhamed Abduhu (1849-1905) n Egjipt,
Gulam Ahmet Perviz (1903-1985) n Pakistan, Fazlu Rahman (1919-1988)
n Pakistan, gjegjsisht n Amerik. T lartprmendurit mendonin se do ta
rikthejn forcn dhe besimin e bots myslimane vetm me liberalizimin e
institucioneve dhe me racionalizimin e burimeve fetare. Ata theksuan se
ka nevoj ta kthejn arsyen dhe frymn shkencore n at nivel si ka qen
n periudhn fillestare t kodifikimit dhe t zhvillimit t historis islame t
shkencs dhe t mendimit. Kjo do t thot se burimet duhet t krkohen n
dritn e arsyes s diskursit dhe arritjeve t shkencs pozitive moderne.8
Nuk sht e mundur t tregohet pr asnj pjes t bots apo pr t
kaluarn q t mund t prcaktohet me ndonj ndarje t tablos s njeriut pr
veten, n mnyr individuale apo shoqrore. Njeriu sht me konsiderat,
me kuptim pr hapjen e tij ndaj trsis, vazhdimisht n ndryshim, sepse
ndrgjegjsimi i tij pr veten, shoqrin dhe botn, nuk sht gj tjetr
vetm se nj foto e s vrtets dhe prfshirja n realizimin e procesit t s
vrtets. Ndryshimi i vazhdueshm i tablos njerzore pr ekzistencn,
dshmon se n qendr sht trsia, q sht e pandryshueshme, e prjetshme
dhe barazia e pafund, e cila nuk mund t shterohet nga asnj ndryshim.
Traditat n monitorimin e ekzistencs, krijimin dhe tregimin jan vendosur
nga lart- posht, nga plotsimi drejt krijimit dhe tregimit, nga madhshtia
kundrejt ultsis, nga sekreti i individit kah shumica, nga kuantiteti n
drejtim t kualitetit. Si reflektim i trsis dhe modestis ndaj saj, kuptimet
dhe simbolet e feve t ndryshme prfaqsojn marrdhnien e trsis me
ndryshueshmrin, kshtu q, parashtrohet pyetja si mund n shumic t
njihet edhe individualiteti si dhe si mund t gjendet qartsia prezantimit t
saj, sepse ato kurr n palc nuk kan vetmin dhe ndarjen.9
Transcendentialiteti dhe universalizmi dhe me kt prezantimi
i aktual i prditshmris, kurse n rastin ton n modernizm, n t gjitha
religjionet, veanrisht n ato t shpallura, japin jet n dimensionin universal
t s vrtets. Prandaj n rindrtimin e mendimit dhe aktualizimin e t njjtit
Silaji, Adnan, Muslimani u traganju sa identitetom, Sarajevo, 2006, 20.

Schuon, Frithjof, Ka drevnim Svjetovima, prkthim n boshnjakisht: Emir Pekmez, Sarajevo, 2005, 185.
8
9
71
n dimensionin bashkkohor ku jeton personi fetar, sht institucion i t

menduarit n t cilin imanenca dhe ezoterizmi prfaqsoj iden e pafund t
transcendencs, kurse ezoteriteti/ paraqet bindjen ndaj Zotit.10
sht fakt se modernizmi pr nga natyra dhe prkufizimi prmbahet
n mnyr rigoroze pr nj elit t vogl intelektuale. Por ezoterizmi
fetar kurr nuk mund t lejoj pa t vrtetn pr bot, e as t vrtetn e
jashtzakonshme t parimit t Zotit (Perndis). Me fjal t tjera botkuptimi
ezoterik nuk mund t kuptoj transcendencn supreme t mos ngjashmris
t Zotit (Perndis), q vet Zoti (Perndia) sht prova m e madhe. Nj
tjetr ide q ezoterizmi nuk e lejon, sht ideja pr imanencn dhe pranin
e mendjes n t gjith qeniet, mendohet n mendjen q Meister Eckhart tha
se sht e pakrijuar dhe e pakrijushme.11Asnj fe nuk mund t ekzistoj pa
dimensionin saj t jashtm, egzoterik, por prania e brthams ezoterike fes i
siguron pashtershmrin natyrore dhe qndrueshmri t lart. Ky dimension
kozmologjik sht i nevojshm, kur humbet n fen, shfaqen rrethana krejt
t panatyrshme dhe konkluzionet jan jofetare. Provincialiteti i shpirtit
t lasht njerzor, n fakt t shpirtit t Adamit n ne, nuk e mbulon vetm
seriozitetin ton t brendshm, por n mnyr t barabart transmetohet n
faqet e natyrs. Nj fe e specifikuar pr t njohur shpirtin e saj do shkoj
edhe n preferencn ksaj apo asaj ngjyre, mbi nj ose tjetr dimensionin t
bukuris dhe estetiks, e cila n nj koh dhe karakter t caktuar vrtetohet
n pikpamje t shenjt historike.
Prfaqsuesit kryesor t reformimit (modernizmit) islam me kt
frym, n kt periudh ishin: Xhemaludin Afgani, Muhamed Abduhu
dhe Rashid Rida. Shekulli XIX ishte nj koh kur fillon t formohet dhe t
formsohet modernizmi islam i cili m pas u prhap n themelet kryesore
t protestantizmit Evropian - liria pr t testuar traditn, gjithashtu ka
siguruar lirin pr zbatimin e t menduarit modern n interpretimin e tij,
pa u mbshtetur n njohurit e para paraprake. Modernizmi islam, s pari
paraqitet si nevoj pr elaborimin e ri t prmbajtjes s msimit islam, e
cila do t lejoj q islami t ri-interpretohet dhe n mnyr hermeneutike
t prpunohet n aspektin e prfaqsimit t teksteve origjinale t shenjta, t
Nasr, Husein Sejjid, Islami dhe Brenga e Njeriut Modern, prkthim n shqip: Vesel Nuhiu,
Logos-a, Shkup, 2000,68. :
11
Schoun, Frithjof, O Transcendentnom jedinstvu religija, prkthim n boshnjakisht: Reid
Hafizovi, Bemust, Zenica, 1997,48.
10
72
Dr. Husein Rizai
Kuranit dhe Hadithit.12

Modernizmi islam kishte pr qllim q t mbizotroj mbi msimet
dhe praktikat e njanshme islame. Prbrsi tradicional dhe intuitivizmi mistik
nuk ishin pjes prbrse t modernizmit islam. Msimet e modernistve nuk
patn efekt n mas, ata ishin t kufizuar n edukimin e brezit t ri dhe t
mesm.13
N mendimin fetar t modernistve mysliman sht prezent ideja pr
njeriun si nj mikrokozmos, apo bot e vogl n vetvete q prbn kurorn e
Universit t madh. Pa dimensionin e kurors gjithkozmike bota do t ishte
e pakryer, ose nuk do t kishte kuptim, apo thjesht nuk do t ekzistonte.
Njeriu si nj mikrokozmos sht paradigma e vetme nprmjet s cils mund
t kapet ritmi i ekzistencs i t gjitha sferave tjera kozmike dhe pasqyr, si
do t thoshte doajeni i mistiks islame Muhjudin Ibn Arabi, q reflektohet do
dimension i ekzistencs, duke filluar nga Teokosmosi deri bota e mineraleve.14
Imazhin e par ose hapsirn e par n tempullin e Zotit (Perndis)
ne njeriun e njohim n formn e trupit t tij. Ai sht m i bukur nga t gjith
Hadith do t thot q t studiohet teoria e jets dhe praktiks s Profetit Muhamed; pr

t jetuar n frymn e udhzimeve dhe rekomandimeve t tij; sht obligim i do myslimani. Pa nj njohuri t mir t Hadithit nuk sht e mundur t dim kuptimin e vrtet dhe
thelbin e msimit islam, sepse hadithi sht interpretuesi m i mir i Kuranit dhe burimi i
dyt i Sheriatit islam. Dijetari i njohur Muhamed b. Seirin, Hadithin e konsideron besimin
dhe thot: Hadithi i t Drguarit t Allahut sht besim prandaj jeni tkujdesshm se nga
kush e pranoni besimin tuaj Fjal t t ngjashme ka thn edhe Sahabi i njohur kalifi i katr
Ali, ai ka thn: Kini kujdes nga cilt ju e pranoni kt njohuri (hadith) pse ai sht besim
. N kohn e Profetit njohja e hadithit sht par q dikush mir ta mbaj n mend dhe ta
transmetoj t tjerve gjith at q ka par dhe dgjuar nga i Drguari. Shfaqja e haditheve
t shumta apokrife pas vdekjes s tij, i kadetyruar njerzit t cilt e kan trajtuar shtjen e
hadith, trsisht t studiojn dhe t jen t kujdesshm n pranimin e lajmit q sht atribuuar
Muhamedit a.s.Ata ather filluan q n mnyr rigoroze t kujdesn se prej kujt do t pranojn hadithin dhe n mnyr kritike t adresoj do barts dhe plotsisht t shqyrtoj do fjal
t hadithit. Nga ather fillon zhvillimi i shkenc s hadithit, e cila sot sht mjaft e gjer dhe
e prhapur. Imam Hazemi thot: Shkenca e hadithit prbhet nga qindra dhe m shum
disiplina shkencore, donjra prej tyre paraqet shkenc t veant. Kur njeriu gjith jetn e tij
do ta kalonte duke studiuar njrn nga kto disiplina, nuk do t mundte plotsisht ta njihte.
Nerkez Smailagic, Leksikon Islama, Svijetlost, Sarajevo, 1990, 220.
13
Smailagi, Nerkez, Klasina Kultura Islama: teologija, filozofija, znanost, Zagreb, 1973, 19.
14
Kahteran, Nevad, Perenijalna Filozofija (Sophia Perennis), u milenju Rene Guenona, Frithjofa Schuona, i Seyyeda Husseina Nasra, el-Kalem, Sarajevo, 2002, 30.
12
73
n renditjen e formsimit t botve nga Zoti. Forma e trupit t njeriut, ai

tempull mikrokozmik i Perndis brenda bots s dukshme sht pranuesi
i shpirtit t zotit. N t jan derdhur t gjitha dhuratat shpirtrore t natyrs
hyjnore. Shkenca sht form materiale e prfaqsimit t ktij dimensioni
t Zotit (Perndis) n hapsir. At far e paraqet forma e trupit t njeriut
e prfaqson fjaln e Zotit (Perndis), n kuptimin e Zotit (Perndis) dhe
mishrimit t ides, at t shkencs, kulturs dhe qytetrimit, prfaqsojn
socializimin dhe karakterin social t shpalljes s Zotit, ose Deus Revelatus.
Fotografia e dyt ose hapsir e dyt e tempullit gjithkozmik sht
prqendruar n personalitetin e shpirtit t njeriut. Shpirti i njeriut sht nj
bot n vetvete, ka kohn dhe hapsir e vet, historin dhe vendin e vet. Me
ndihmn e finess s saj, mund t filloj t ndryshoj formn dhe madhsin.
Mund t ndjej pulsin e ekzistencs gjithkozmike, por edhe mund t
humbas ekuilibrin dhe t inicioj eklipst plot n botn e vet. Transferimi
i transcendencs n qenie aktuale njerzore dhe ndjekja e ndryshimeve t
ezoteriks n vet vete e ka prmbledhur kt simbolik n njeriun si nj
tempull mikrokozmik. N kt kuptim shpirti i njeriut krkon nj shkall t
lart t prulsis dhe prkushtimit pr t kap shkall t prkryershmris n
ngritjen shpirtrore. N kt udhtim, djalli sht i prqendruar n sigurimin
e vlers universale t individit dhe gjrave relative. Nga ktu fuqia e s
keqes krkon nga njeriu t ulet n karrigen e Zotit, dhe t humb ndjenjn
pr thjeshtsin dhe individualitetit. Kurse n form materiale, sa i prket
prqendrimit t shpirtrores n kuadr t bots q duket, kjo do t thot q n
do knd ose hapsir t bots t ket nga nj altar ose mihrab.
Fotografia e tret ose hapsira e tempullit t Zotit (Perndis) n
njeriun dhe intelektin njerzor. Ajo sht bot e t vrtetave t fshehura dhe
embrioneve prmbajtse t botve gjithkozmike. Ajo sht nj bot e t
vrtets s krijuar dhe t br q rri pezull mes ides dhe forms aktuale.
Fotografia e katr sht bota teoformimit dhe hapsirs s shpirtit t
njeriut pa form e nga ku rrezatohet drita dhe karakteri imagjinar i inteligjencs
s engjllit t purpurt n pranvern e vet metafizike dhe metahistorike. Ajo
sht fotografia e tempullit mikrokozmik n dritn nntoksore njerzore, e
cila n aspektin e vendit metagjeografik simbolizon Sinajin mistik si shtpi
e fjals s Zotit (Perndis) dhe transcendencs njerzore. Kjo mnyr e t
kuptuarit t oratoris epistemologjike, e cila sht e pranishme n modernistt
islam, sht forma m filozofike e lutjes s zemrs e cila e zbulon dramn
epistemologjike njerzore n dy plane: n planin special dhe ekzistencial;
Dr. Husein Rizai
74
n planin mikrokozmik dhe makrokozmik; n planin kosmohistorik dhe

metakozmik; planin historik t shenjt dhe metahistroik; n planin gjuhs s
shenjt dhe metagjuhsore; planin gjeografik t shenjt dhe metagjeografik.15
Historia e modernizmit islam sht kryesisht e prqendruar n kto
katr fotografi, kurse n historin dhe n botn e paraqitur mund t ndahet n
tre periudha.
1. Shekulli i XIX sht periudha shtytsve e modernizmit islam dhe
mbulon periudhn nga gjysma e dyt e ktij shekulli. Ose m mir
thn periudhn e Xhemaludin Afganit (1838/39-1897), Muhamed
Abduhu (1849-1905) dhe Abdurahman el-Kevakibi (1854-1902), t
cilt i vun themelet reformizmit/modernizmit. Kta autor ishin t
koncentruar n aspektin politiko social dhe kulturor t prosperimit t
bots myslimane. Prderisa Muhamed Abduhu ishte brengosur edhe
me shtje teologjike juridike.16
2. Periudha e dyt sht n mes 1905 (vdekja e Muhamed Abduhu) deri
n vitin 1950, koha kur u zhvillua sistemi i doktrins s modernizmit
islam n t ciln rol t rndsishm n Lindjen e Afrme luajti edhe
Reshid Rida. Idet kryesore t modernizmit u degzuan dhe u zgjeruan
n publikimin e revistave, si q ishin: al-Menar, al-Shihab, Maxhala
al-Shuban al-Muslimin, al-Risala, al-Makalat, al-Zajtunija, etj.17
3. Periudha e tret n historin e lvizjes moderne, fillon nga viti 1950
dhe vazhdon edhe sot. N lindjen e afrme karakterizohet si humbje t
atraktivitetit t ides s modernizmit islam, trheqje para pikpamjeve
radikale filozofike dhe ideologjis s shenjt botrore (nacionalizmi,
socializmi, marksizmi). Ndrmjet shum arsyeve tjera t ksaj ngecje
n literatur, gjithashtu prmendet edhe pamundsia e reformistve q
ta zhvillojn teorin e rrumbullaksuar dhe koherente dhe metodologjin
e ndryshimeve, gjithashtu edhe humbje t entuziazmit ndrmjet
shkenctarve t orientuar reformist dhe m e rndsishme, lidhja me
qeveris me prkrahsit e saj. Gjithashtu, ndikim t madh do t ket
edhe ndryshimi i rendit t prgjithshm shoqror n bot, shfaqja e
Pr m shum shih:Izeti, Metin, , Tetov, 2002.

Serdar, Ziyauddin, slm Medeniyetinin Gelecei, prkthim n turqisht: Deniz Aydn, stanbul 1986, 67.
17
Ibid, 68.
15
16
75
llojit t ri t elitave shoqrore edhe ndrmjet shteteve myslimane, si

rezultat atraktivitetit t ideologjis s shenjt botrore ka ishte me
prejardhje Evropiane.18
Duke filluar nga viti 1970 dhe kndej, situata n mnyr radikale do
t prmirsohet. Mos suksesi i ideologjis s shenjtris nga projektet
e shoqrive t zhvilluara nga njra an dhe ballafaqimi me pavarsin
shteteve vetanake myslimane, nga ana tjetr, gjithashtu edhe
dshprimi i mass dhe kthimi n inspirimet religjioze. Ideja kryesore
e modernistve/reformatorve mund t formulohet si n vazhdim:
kthimi n bazn ose burimet n t msuarit islam, t kritikuarit e
teoris s taklidit (ndjekje e pakushtzuar e autoriteteve t autorve
tradicional), afirmimi i ixhtihadit,19 dhe kompatibiliteti i islamit me
shkencat dhe teknologjit moderne, pranimi i ideve pr prparim
(modele), kritik pr t msuarit pr predestinim n teologji (xherb) dhe
t msuar, si dhe praktika e radhve t shumta t dervishve, t cilt
jan vlersuar si penges e interesit t myslimanve pr realizimin e
islamit n historin shoqrore.20
M. Lapidus, Modernizme Gei Srecinde slm Dnyas,prkthim n turqisht:smail Sefa

stn, stanbul 1996, 17.
19
Ixhtihad -(igtihad), ekzekutim t gjykimit t pavarur, ka qen pr raste specifike ose pr
sundimin e ligjit kur Kurani dhe tradita e Profetit nuk kan dhn drejtime direkte. N fillimin e shekullit IV pas hixhrit, gjegjsisht n vitin 900 t e.s.r,, juristt sunit jan pajtuar se t
gjitha ato paqartsi jan zgjidhur me konsensus dhe se dera e ixhtihadit ka qen e mbyllur. T
menduarit e pavarur nuk ka qen e m e nevojshme, pra sipas asaj, nuk ka qen e lejuar detyrat
e teologve dhe juristve ti shpjegojn dhe interpretojn t vrtetat e prhershme dhe ti zbatojn ligjet e prhershme. N koht moderne dera e ixhtihadit prsri sht hapur nga disa
teolog dhe jurist sunit t cilt kan luftuar t ballafaqohen me kompleksitetin e jets moderne.
Mbyllja asnjher nuk ka qen e pranuar shiitt antart e ulemav t t cilve e kan quajtur
veten muxhtahidi-ata t cilt praktikojn ixhtihad, pr t mbrojtur kt t drejt. Por, prsri
ata nuk e kan praktikuar at shpesh. Juristt sunit, veanrisht n shtetin Osman, kan qen
m inventiv, kurse muxhtehidt shiit kan qen m pak inventiv n at far do t implikonin
pozitat e tyre teorike. Ixhtihadi afrsisht mund t quhet gjithashtu si shkenc e interpretimit
evropian (T PAARGUMENTUAR)?. Pr disa debate interesante historike pr kto shtje
shih: Jurjani, Ali Ibn. Muhammed Sejjid, Muxhemetu et-tarifat, Darul-Fadile, Kairo, 2004,
12; Nerkez Smailagic, Leksikon Islama, Svijetlost, Sarajevo, 1990; Hayrettin Karaman,Historia
e t Drejts Islame nga fillimi deri n kohn tone, prkthim n shqip: Metin Izeti. Kari, Fikret,
Drutveno Pravni asekti islasmkog Reformizma, F.I.N., Sarajevo, 1990.
20
Merad, Ali, ada slam, prkthim n turqisht: Cneyt Akaln, letiim Yaynlar, stanbul,
18
Dr. Husein Rizai
76
Reformizmi nuk ishte krijuar nga nj bllok i homogjen, por kemi disa
grupe t veanta q kan theksuar disa ide, kurse tjera ndryshme. N
kt kuptim, reformistt mund ti ndajm n tre grupe:
1) Ata t cilt jan prkushtuar pr tipin ortodoks t reformizmit
(selefi)dhe prkushtohen pr reform t shoqrive myslimane me
model normativ; prvoja nga tre gjeneratat e para t myslimanve.
2) Modernistt sekular t cilt kan tentuar t bjn interpretim t
islamit duke u mbshtetur n modernizmin si kriter, vlefshmria dhe
qndrueshmria e institucioneve islame, duke theksuar shpirtin liberal
t islamit si princip i prhershm dhe duke relativizuar normat e veta
dhe institucionet.
3) Modernistt religjioz t cilt kan luftuar me rikonstruimin e
brendshm t mendimit religjioz islam, dinamikn e saj dhe n kt
baz duke e bazuar reformn e shoqrive myslimane.21
N pjesn vijuese do t tentojm q t prezantojm faktort t cilt
kan ndikuar n prtritjen islame. Gjegjsisht do t bj edhe nj
shqyrtim t shkurtt t manifestimeve t para t zgjimit t ndrgjegjes
myslimane n realitetin e ers moderne, duke e marr si pik fillestare
dekadn e fundit t shekullit XVIII. Ndrgjegjsimi i shoqris
myslimane mund t shpjegohet edhe si rezultat i disa lvizjeve dhe
tentimeve mbinjerzore t personaliteteve intelektuale religjioze.
N kt kuptim mund t prmenden: Sejid Ahmet Han (1817-1896),
Xhemal al-Din Afgani (1839-1897) dhe Muhamed Abduhu (18491905).
Pa degradim t rolit t ktyre reformatorve t famshm t islamit
modern, pik s pari do t prmendim se, zgjimi i shoqris myslimane
ishte paraardhse e fazs s pjekuris, e cila ishte favorizuar me
veprimin e fort t faktorve t brendshm dhe t jashtm. Ne do t
ndalemi vetm n faktort m t rndsishm dhe vendimmarrs:22
1. Ngritja e vehabizmit23, i cili n ide tentonte t ringjall devotshmrin
1996, 21.
21
Ibid, 24.
22
Mazharuddin Sddki, slm Dnyasnda Modernist Dnce, prkthim n turqisht: Murat
Frat, Gksel Korkmaz, stanbul, 1990, 11.
23
Vehabizmi prfaqson lvizje konservative n Islam, e cila u themelua n fund t shekullit t
77
dhe moralin islam, kurse me pastrtin e vrtet t vet kujdeseshe edhe pr

nj lloj t idealizimit t shoqris s hershme myslimane, umma, niveli i
devotshmris s paraardhsve (el-Selef el-Salih); nga ktu emri selefi e
cila m shpesh do t prcaktoj tendencn e cila sht paralajmruar nga
Muhamed b. Abdulvehab (Arabia Qendrore), n prgjithsi, edhe baza e t
gjitha tendencave ishin t inspiruara me t njjtin ideal t burimeve islame.24
Ideja pr kthim n burimet e para t Islamit ishte shtytje edhe pr shkenctart
nga nnkontinenti Indian, veanrisht n veprimtarin shoqrore shkencore
t shkenctarit t madh islam, indian, dhe rilinds, Shah Veliulah Dihlevi
(1703-1762).
Prkrahsit e vehabizmit dalloheshin me nxehtsin misionare,
ndonjher e cila ka arritur edhe n kufi t mos tolerancs. Konceptimi i
tyre pa padisiplinuar t ortodoksis islame dhe moralit t tyre t fort, kan
tronditur botn myslimane. Por, ato kan ditur si t grumbullojn prparsi
nprmjet zhvillimit t solidaritetit n shrbim t zhvillimi moral dhe politik
t komunitetit, shoqris, duke i thirrur bashkmendimtart tyre n besim/
fe me autoritetin e Kuranit dhe msimin e Profetit Muhammed a.s. (Sunnet)
17-t. Udhheqsi i saj shpirtror sht Muhamed Abdulvehab (Muhammed Abdulwahab),

ose i ashtuquajtur reformator i Islamit, origjina e t cilit sht nga Arabia Saudite. Vehabizmi
n thelb bazohet n idet reduksioniste origjinale q dallon nga drejtimet tjera islame t tilla
si sunizmi, sofizmi dhe shiizmi. Vehabizmi prpiqet q t mbaj muslimant n interpretimin
origjinal t Islamit, pa hulumtime t mtejshme, teorike dhe ndrmjetsve t tjer rreth Islamit. Kshtu dhe veprimi i till sht proces i domosdoshm pr arsye se vehabizmi nuk
ka letrsi, nuk ka mendim, kshtu q prparimi shpirtror i vehabizmot evokon reduktimin
t jashtzakonshm t njeriut si individ, dhe myslimanvesi bashksi. Vehabizmi u shfaq n
fund t shekullit t 17, kur sht br ndarja n jetn politike t myslimanve dhe ndarjes
fetare n Arabin Saudite gjat periudhs kur e gjith jeta ishte e kontrolluar nga vahabistt.
N koht moderne, si sot, vehabizmi m i prhapur sht n shtetet jodemokratike, madje
edhe n nj pjes jo t modernizuar t Azis, dhe n nj mas m t vogl n Evrop. Sot
shum qendra fajsojn vehabizmin pr nxitje t bazs ideologjike t lvizjeve terroriste t
sotme dhe t grupeve terroriste, si n Afganistan, Arabin Saudite, Irak, Iran, Siri dhe gjetk.
Sipas agjencive t caktuara t inteligjencs vehabizmi sht i lidhur me sulmet e caktuara
terroriste n SHBA dhe Evrop. N Gadishullin Ballkanik, posarisht n territorin e shteteve
t ish-Jugosllavis, vehabizmi shfaqet n fillim t viteve 90, pr her t par n Bosnj, Novi
Pazar dhe shtrihet n t gjitha shtetet. Nerkez Smailagic, Leksikon Islama, Svijetlost, Sarajevo,
1990, . 656.
24
Pr m shum shih: Asad, Muhammed, Put u Meku, prkthim n boshnjakisht: Hilmo
erimovi, Sarajevo, 1989.
78
Dr. Husein Rizai
dhe t lirohen nga bestytnit, n ta, t cilat jan trashguar nga mesjeta. Ata
luftuan fuqimisht kundr prapambetjes fataliste dhe fryms ortopraktike, q
mbizotronte n epokn e tyre (n fund shek. XVIII dhe fillim t shek. XIX),
duke i dhn m shum rndsi aktualizimit t islamit origjinal (ktu do t
thot vullnetarizmi dhe shpirti i sakrifics n mbrojtje t besimit). Vehabit
kontribuuan fuqishm n kthimin e besimit dhe dinamizmit tek myslimant
q me t vrtet mungonte. Nga ky aspekt, ata meritojn t prfshihen n
kontribuuesit kryesor n prvojn Arabe (Lewis Masingnon). Ky entuziazm
i prtrir i vehabizmit, prfundoi me zgjerimin n t gjitha komunitetet/
shoqrit myslimane, pr kt arsye mendimtari indo-pakistanez Muhammad
Ikbal, kt rritje t shpejt entuziaste t vehabizmit e ka prkufizuar si pulsi
i par i jets s islamit modern.25
2. Kontributi i fuqishm dhe personal i Sejid Ahmed Khan (18171898). Ai sht iniciatori i modernizimit shoqror dhe kulturor n islamin
indianin nga mesi i shek. XIX. Themelues i Kolexhit Anglo-Muhamedan n
Aligarh (1878), prkthyesi i palodhur, komentues i ideve bashkkohore, nga
vitet e para t jets s tij kishte ambicie ta definoj drejtimin e madh n riinterpretimin e normave tradicionale dhe vlerave t islamit, me terma q do
t jen t pranueshme nga inteligjenca bashkkohore. Edhe pse sht dashur
t prballet me nj rezistenc t madhe t lvizjeve bazike, dhe kundrejt
intelektualizmit t tij ose procedurs intelektuale, ishte e dyshimt se sht
materialiste, ai ishte njeri q islamit indian i dha plus t nj jete n plan t
doktrins dhe n nivel t jets shoqrore dhe kulturore. Puna e tij, riprtritja
morale dhe shoqrore-kulturore, do t vazhdoj m shum t zgjerohet n
Aligarh, atje edhe ku u formua (n t ardhmen si universitet mysliman n
Aligarh 1920), n shoqrit myslimane n Indi nprmjet tre gjeneratave, ku
do t themelohet foleja personave intelektual dhe politik me vler t madhe.26
3. Zhvillimi i prtritjes islame dhe zhvillimi i fjals s shkruar. Ishin
nj ndr faktort m vendimtar n botn arabe-myslimane n procesin e
rilindjes kulturore dhe hapjes kundrejt njohurive bashkkohore t kulturs dhe
civilizimit perndimor. Vendet islame, n raport me Evropn, n aspekt t
librit t shtypur dhe shtypit, ishin gati 5 shekuj m von. Me aktivitetin botues
Rahman, Fazlur, Islam, prkthim n turqisht: Mehmed Dag, Mehmed Aydin, Ankara Okulu
Yayinlari, stanbul, 2000, 273.
26
Aziz Ahmed, Hindistan ve Pakistanda Modernizm ve slm, prkthim n turqisht: Ahmet
Kskn, Yneli Yaynlar,stanbul, 1990,62.
25
79
ose aktivitete me shtypin, bota myslimane-arabe n shekullin e shenjt do t

qaset n teknologjin bashkkohore ne fillimin e shekullit XIX. Ktu duhet
t prmendet roli historik i shtypshkronjs egjiptiane n Bulak (afr Kajros),
e cila nga viti 1822 do t jet instrument kryesor n rilindjen intelektuale,
ringjallje n zonat e bots arabe dhe m gjer. Paralelisht me zhvillimin e
industris s librit dhe prhapjen e shtypit (ndrmjet viteve 1858-1870 vjet)
do t krijoj nj dimension t ri n zgjerimin e ideve, dhe kjo do t kontribuoj
n mas t madhe n formimin e opinionit publik n vendet myslimane27.
4. Ndikimi i kulturs perndimore. Pa dashur t prshkruaj fazat e
deprtimit t qytetrimit evropian n vendet islame, thjesht mund t them
se prkundr prleshjeve, tentimeve q do t shnoj fillimin e deprtimit
t qytetrimit evropian me botn myslimane, gjithashtu do t provojn
ndikimin themelor n zhvillimin e prgjithshm t mentalitetit n shoqrit
dhe traditat islame. Takimi i Islamit me modelet kulturore Perndimore, do
t jet tema qendrore e argumenteve t gjera, q do t dominojn mjediset
intelektuale myslimane gjat gjith shekullit XIX.28 Fal nj przierje t
till t ideve n hapsirat kulturore t islamit, rrethet arsimore, ngadal do
t prshtaten me vlerat bazike t cilat jan n jetn shoqrore dhe kulturore,
n zhvillimin e shteteve t evropiane. Gradualisht, konceptet e liberalizmit
dhe individualizmit do t ln nj prshtypje t mir pr brezat e rinj, t
cilt do t msojn pr t vlersuar, si shpirtin kritik ashtu edhe hulumtimin
shkencor. Kto terma t rinj nuk do t vonohen n shfaqjen e tyre, n gjuhn
e historianve, mendimtarve dhe reformatorve mysliman, t cilt me
knaqsi do t shterin terminologjin moderne t fjals, ka do tju mundsoj
q t shprehen me termat moderne, dhe mendimi i tyre moral dhe religjioz n
prshtatshmri t plot me shpirtin dhe kulturn islame.29
5. Liberalizimi i regjimeve islame. Historia e islamit modern sht e
pandashme me shtetin Osman, e cila prve se n Azi dhe Evrop, si dhe n
disa territore ballkanike, gjithashtu ishte prezent edhe n pjesn m t madhe
t bots arabe (ktu nnkuptohen Libia, Tunizia, Algjeria para okupimit
francez). Me mbretrin e madhe kan menaxhuar sulltant, ku autokracia e
Watt, Montgomery, slm Hareketler ve Modernlik, prkthim n turqisht: Turan Ko, stanbul, 1997, 191.
28
Kari, Enes, Tumacenje Kurana i ideologije XX Stoljea, Bemust, Sarajevo 2002, 10.
29
Muhammed, M. Hseyin, Modernizmin slm Dnyasna Girii, prkthim n turqisht:
Sezai zel, stanbul, 1986,87.
27
80
Dr. Husein Rizai
t cilve ndonjher ishte e veshur me imperative religjioze. Sulltant Osman

n t njjtn koh, ishin edhe mbarts t udhheqjes religjioze shpirtrore si
kalif, far do t thot se duhej t dshmonin se jan t denj pr at funksion
si prfaqsues t komunitetit/shoqris islame. Si sekular, si sundues sovran
t mbretris s madhe dhe prijs shpirtror t ortodoksimit islam. Sulltant
Osman do t marrin prgjegjsi t madhe, si n zhvillimin politik ashtu edhe
n zhvillimin shoqror-kulturor n botn myslimane.30 Kjo do t thot se do
reform e rndsishme, do ndryshim t lumtur q qeveria n Stamboll e ka
marr, ka mund t ket ndikim direkt n jetn e myslimanve, veanrisht n
at pjes q sht sfer gjeopolitike e islamit31 Dar el-Islam.32
Ashtu ishte rasti kur sulltani Abdul el Mexhit i I (1823-1861) i
cili udhhoqi me ern e reformave (tanzimati turko-arab), aty nga fillimi i
sundimit t qeverisjes s tij, e shpalli Kushtetutn e par mbretrore n t
cilin e garantonte lirin dhe barazin e qytetarve (3 nntor 1839). Reformat
e inspiruara nga Perndimi edhe pse ishin t aplikuara nga ana e t menduarit
e cila ishte rezultat i koalicionit t jashtm kundr bots myslimane, solln
koncepte t reja kulturore n vendet islame (sa u prket marrdhnieve n
mes qytetarve dhe shtetit, besimit, politiks dhe fuqis), dhe norma t reja n
fushn e organizimit t institucioneve dhe punve t brendshme n mbretrin
(gjyqi i lart, ministria, administrata, ushtria, gjyqsori dhe shkollimi). N
mes tjerash, reformat e lart prmendura do t rezultojn me dinamikn n
prkrahjen e bots myslimane. Kto reforma t cilat kan dal nga ana e
sulltanit dhe t menduarit t prijsve religjioz, nuk paraqitshin asnj problem
tek popullata; pa diskutim shembulli nga reformat e prmendura, siguron
besueshmri dhe autoritet pr t gjith ato modernist t shenjt, si dhe pr
reformistt fetar t cilt ligjronin n interes t ndryshimeve, prparimit dhe
adaptim t xhematit mysliman gjithka q do t sjell era e re.33
6. Rikonstruimi strukturor i kishs lindore dhe hapjes s tyre pr idet
e reja dhe ndaj ndikimeve religjioze t krishterimit latin dhe anglo-sakson.
Fal rrethanave pozitive diplomatike, krishterimi lindor do t prjetoj
ndonj lloj rikonstruimi/riprtritje, ka do t paraqes nj argument shum
Kara, smail, Trkiyede slmclk Dncesi, I, stanbul, 1997, 59.

Alperen, Abdullah, Trkyede slam ve Modernleme, Karahan Ktabevi, Adana, 2003, 240.
32
Dar al-Islam,vend n t cilin sundojn myslimant dhe ku sundon ligji i islamit. Nerkez
Smailagi, Leksikon Islama, Svijetlost, Sarajevo, 1990, 114.
33
Mardin, erif, Trk Modernlemesi, stanbul, 2000, 92.
30
31
81
t rndsishm pr rinin myslimane, e cila ishte e ndjeshme pr idet pr

zhvillim kah hapja kulturore. Ktu duhet t kihet parasysh dinamizmin q
e treguan misionart latin, veanrisht protestantt t cilt ishin n Lindjen
e Afrt. Aksioni i till misionar nuk kishte qllim vetm t nxit reagim pr
mos besueshmri dhe mbrojtje n ambientet myslimane; n syt e shum
besimtarve (ulemave) t prgjegjshm ajo kishte vler. Si shembull, nga dy
pikpamje, vler kishte n shrbim t fes dhe vet prmbajtjen e profetsis.
N kt qllim do t takojm disa autor reformator, si misionart protestant,
t cilt ja japin primatin Letrs, pa mos i humbur nga t pamurrit krkesat
kulturore, dhe t punojn n riprtritjen/rikonstruimin shpirtror dhe
moral t islamit. Kshtu, nprmjet prhapjes s palodhshme t njohjeve
bashkkohore, do t zn vend edhe n shoqrit dhe emancipimin intelektual
t popujve mysliman.34
7. Roli i elitave myslimane. Faktort e ndryshim t lart prmendur
ishin t atij karakteri q e ekspozuan shoqrin myslimane n realitetin e bots
moderne. Me heqjen e barrierave t cilat ishin vn me izolimin gjeografik, me
ndarjen n aspektet kulturore dhe me rezistencn e mentaliteti, u konfirmua
ndjenja se sht mjaft me znkat n mes islamit dhe krishterimit. Si duket era
e mbylljes ndaj bots s shoqris myslimane kishte prfunduar. Fundin e vet
e prjetoi edhe tirania priftrinjve, t cilt e nderojn shkencn pr religjionin
si t shenjt. U ndrpre fuqia e universiteteve tradicionale islame si: Al-Azhar
n Kajro dhe El-Zejtuna n Tunis, t cilt ishin t mbyllur n dogmatizmin e
tyre t fort dhe t cilt vazhdonin t jen roje t erudicionit t ndershm. Nga
kjo korniz kohore gjenerata e re do t jep gjithka nga vetvetja q t jet n
t njjtin ritm me kohn, q t mund t merr pjes n prparimin shkencoroteknologjik n t cilin Evropa ishte lider. 35
Pas thatsirs kulturore disa shekullore dhe trheqjes n imitim, do t
ket nevoj t madhe pr kreativitet t t dy anve t bots myslimane. Nga
t gjitha ant sa m shum do t dgjohen zrat pr thirrje, pr ndryshime,
zhvillim dhe zbulim t kulturave t huaja, pr pranim t disiplinave t reja
shkencore. Kureshtja e gjall pr ide dhe pr botn, do ti fascinoj shpirtrat
dhe do ti motivoj entuziastt. Ajo do t jet edhe rilindja/ringjallja e par
kulturore q nga dekada e par e shekullit XIX, q do t mobilizoj energji,
Silaji, Adnan, Muslimani u Traganju za Identitetom, el-Kalem, Sarajevo, 2006, 34.

Lapidus, ra M. Modernizme Gei Srecinde slm Dnyas, prkthim n turqisht: smail
Sefa stn, stanbul, 1996, 17.
34
35
82
Dr. Husein Rizai
si n nivel t klass intelektuale ashtu edhe n menaxhimin e shoqrive

myslimane.
N shtetin Osman me sulltanin Abd el-Mexhid i pari (1839), n Egjipt
n kohn e sundimit t Mehmed Ali Pashs (1769-1849), n Iran me impulsin
e Mirza Taki Han dhe ministrit t par Nasrudin Shah (1831-1896), n Indi
me personalitetin e fort t Sejid Ahmed Han dhe lvizjen e tij Aligarh,
shoqrit myslimane do t marshojn kah modernizmi (ku prioritet m i madh
do t jepet modernizmit kulturor). Gjithkund do t ndjehet nevoja e madhe
pr akumulimin e shkencave bashkkohore, ose nprmjet prkthimeve, apo
nprmjet qasjes s drejtprdrejt n shkencn kulturore dhe letrsi, n gjuht
e mdha internacionale, kryesisht n frngjisht dhe anglisht.36
Q ta kompletojm fotografin e rilindjes kulturore, shum e
rndsishme sht q t prmendim rolin vendimtar t studentve q ishin
drguar t studiojn n qendra t ndryshme evropiane-perndimore si
dhe n Rusi. Kthimin n vendet e tyre n mnyr aktive dhe kan marr
pjes n popullarizimin e materialeve shkencore dhe teknikave moderne,
si dhe n prkthimin e veprave t shkrimtarve t huaj nga letrsia. Ata
ishin nn mbulesn e zyrave dhe ekipeve t prkthimit, nn qeverit ku
jetonin (veanrisht n Egjipt dhe Iran). Kta profesor t rinj me arsimim
dygjuhsor, paraqisnin elemente t pllenimit t kulturs tradicionale arabemyslimane dhe shum kan kontribuar n hapjen e t menduarit islam, kah
shkollat evropiane, t cilat nga dita n dit mbinin n shkollat islame. Prve
funksioneve specifike arsimore, kto shkolla do t shrbejn si model pr
institucionet nacionale q u paraqitn n shekullin XIX n Iran dhe krahinat e
ndryshime t Perandoris Osmane.
36
Kara, smail Trkiyede slmclk Dncesi, I, stanbul, 1997, 59.
83
LITERATURA
1) Adnan Silajdi, Muslimani u traganju sa identitetom, Sarajev,

2006.
2) Alperen, Abdullah, Trkyede slam ve Modernleme, Karahan
Ktabevi, Adana, 2003.
3) Asad, Muhammed, Put u Meku, prkthim n boshnjakisht: Hilmo
erimovi, Sarajev, 1989.
4) Aziz Ahmed, Hindistan ve Pakistanda Modernizm ve slm, prkthim
n turqisht: Ahmet Kskn, Yneli Yaynlar, Stamboll, 1990.
5) Esposito, John L, Trijumf Zapada i Odgovor Muslimana, Uvod
u Studije Islamske Kulture i Civilizacije, prgatitur nga: Ahmed
Alibasic; F.I.N. Sarajev.
6) Izeti, Metin, , Tetov, 2002.
7) Jurjani, Ali Ibn. Muhammed Sejjid, Muxhemetu et-tarifat, DarulFadile, Kajro 2004.
8) Kahteran, Nevad, Perenijalna Filozofija (Sophia Perennis), u milenju
Rene Guenona, Frithjofa Schuona, i Seyyeda Husseina Nasra, elKalem, Sarajev, 2002.
9) Kara, smail, Trkiyede slmclk Dncesi, I, Stamboll, 1997.
10) Kari, Fikret, Drutveno Pravni asekti islasmkog Reformizma,
F.I.N., Sarajev, 1990.
11) Kari, Enes, TumacenjeKuranaiideologije
Sarajev 2002.
XXStoljea,Bemust,
12) M. Lapidus, Modernizme Gei Srecinde slm Dnyas,prkthim

Dr. Husein Rizai
84
n turqisht:smail Sefa stn, Stamboll, 1996.

13) Mardin, erif, Trk Modernlemesi, Stamboll, 2000.
14) Mazharuddin Sddki, slm Dnyasnda Modernist Dnce,
prkthim n turqisht: Murat Frat, Gksel Korkmaz, Stamboll, 1990.
15) Merad, Ali, ada slam, prkthim n turqisht: Cneyt Akaln,
letiim Yaynlar, Stamboll, 1996.
16) Muhammed, M. Hseyin, Modernizmin slm Dnyasna Girii,
prkthim n turqisht: Sezai zel, Stamboll, 1986.
17) Nasr, Husein Sejjid, Islami dhe Brenga e Njeriut Modern, prkthim n
shqip: Vesel Nuhiu, Logos-a, Shkup, 2000.
18) Nerkez Smailagic, Leksikon Islama, Svijetlost, Sarajev, 1990.
19) Rahman, Fazlur, Islam, prkthim n turqisht: Mehmed Dag, Mehmed
Aydin, Ankara Okulu Yayinlari, Stamboll, 2000.
20) Rahman, Fazlur, Ozivljavanje i Reforma u Islamu,prkthim
boshnjakisht: Husejin Smaji, Bemust, Zenic, 1998,
21) Schoun, Frithjof, O Transcendentnom jedinstvu religija, prkthim n
boshnjakisht: Reid Hafizovi, Bemust, Zenic, 1997.
22) Schuon, Frithjof, Ka drevnim Svjetovima, prkthim n boshnjakisht:
Emir Pekmez, Sarajev, 2005.
23) Smailagi, Nerkez, Klasina Kultura Islama: teologija, filozofija,
znanost, Zagreb, 1973,
24) Watt, Montgomery, slm Hareketler ve Modernlik, prkthim n
turqisht: Turan Ko, Stamboll, 1997.
25) Ziyauddin, slm Medeniyetinin Gelecei, prkthim n turqisht:
Deniz Aydn, Stamboll 1986.
85
Islamic modernism: Challenge or solution

Summary
Islamic modernism is one of the most important phenomena of
contemporary Muslim history. It is an intellectual tendency and social
movement that emerged in the late eighteenth century in Muslim countries
which were exposed to the influence of Western Europe. The most important
intellectual agreement, revival of learning and Islamic tradition in the form
of modernization will appear at the end of the nineteenth century and the first
half of the twentieth century with Islamic modernists: Syed Ahmad Khan
(1817-1898) in India, Muammad Abduh (1849-1905) in Egypt, Ghulam
Ahmad Pervez (1903-1985) in Pakistan, Fazlur Rahman (1919-1988) in
Pakistan, namely in the US. Islamic modernism was intended to prevail upon
the unilateral Islamic teachings and practices. Traditional component and
mystical intuitivism were not part of Islamic modernism. The teachings of
modernists did not have mass effect they were limited in the education of the
young and middle age generations.
KDU 28 - 17
Prof. asoc. Dr. Caner Taslaman
Retorika e terrorit dhe retorika e xhihadit: nj vlersim

filozofik dhe teologjik - II
(vazhdon nga numri i kaluar)
T brit e marrveshjes sipas Kuranit dhe veprimi komunikues
Kanti, i cili ndjek logjikn e Hobsit, thekson se Gjendja e paqes
n mesin e njerzve q jetojn n afrsi nuk sht gjendje e natyrshme, n
vend t ksaj gjendja e natyrshme sht ajo e lufts, e cila nuk prbhet
vetm nga armiqsit e hapura, por edhe nga krcnimet e vazhdueshme
dhe t qndrueshme1. Prandaj gjendja e paqes duhet t vendoset. Por pa
ndonj komunikim, krijimi i paqes dhe tejkalimi i gjendjes s lufts sht i
pamundur. Pra, sht e rndsis primare t kuptuarit e pikpamjes Islame
pr komunikimin me t tjert dhe veanrisht me armikun.
Pejgamberi Muhamed (a.s) kishte firmosur Traktatin e Hudejbijes me
idhujtart dhe pavarsisht paknaqsis s atyre rreth tij, Ai e kishte zbatuar
kt marrveshje.2 Por kur idhujtart dshtuan n respektimin e traktatit,
gjithashtu edhe myslimant u ndaln nga respektimi i marrveshjes. Edhe n
Immanuel Kant, Paqja e Prjetshme-Nj Skic Filozofike, Perkthyer nga Ted Humphrey, n Paqja e
Prjetshme dhe Ese t tjera, (Publishing Company Hackett, 1983), f.111.
2
Muhammed Hamidullah, Traktati i Hudejbijes , Enciklopedia Islame e Ministris Pr shtjet Fetare t Turqis, Vllimi 18, (Turkiye Diyanet Vakfi Yayinlari, 1993)1993), f. 297-299.
88
kt rast, myslimant nuk hoqn dor nga marrveshja me t gjith idhujtart,

por vazhduan zbatimin e saj me idhujtart q vazhdonin t respektonin at.3
Ne mund t dshmojm kt nga ajeti i mposhtm:
Prjashtim bjn ata idhujtar, me t cilt keni lidhur marrveshje
e q nuk ju kan shkelur asgj prej saj dhe q nuk kan ndihmuar asknd
kundr jush. Respektojeni marrveshjen me ta deri n fund. Me t vrtet,
Allahu i do ata q (i) friksohen (Atij). Surja Et-Teube 9/4. Ajetet n Kuran
t cilat tregojn myslimant t jen besnik ndaj betimeve sht e rndsishme
kur mendojm pr marrveshjet. Ajeti m posht sht nj shembull:
Mos i prdorni betimet tuaja pr t mashtruar njri-tjetrin, q t mos
rrshqisni jasht rrugs s drejt, pasi qet mirorientuar n t, q e keqja
t mos ju prek, meq penguat nga rruga e Allahut dhe q t mos jet fati
juaj nj ndshkim i madh. Surja En-Nahl 16/94.
Kjo sht e nj rndsie t till pr myslimant q t binden marrveshjeve t
tyre, sa q ata duhet t marrin parasysh marrveshjet e tyre paraprake madje
edhe para se ata t ndihmojn myslimant e tjer. Dy ajetet mbi kt tem
jan:
Prve atyre q jan strehuar te nj popull me t cilin ju keni
marrveshje ose atyre q kan ardhur te ju, e u vjen rnd q t luftojn
kundr jush ose t luftojn kundr popullit t vet. Sikur t kishte dashur
Allahu, do tu kishte dhn pushtet mbi ju dhe ata do t luftonin kundr
jush. N qoft se ata trhiqen prej jush, nuk hyjn n luft kundr jush dhe
ju ofrojn paqe, ather pr ju Allahu nuk l shteg q t luftoni kundr tyre.
Surja En-Nisa 4/90.

Vrtet, ata q besuan dhe mrguan (pr hir t besimit), e m pas
luftuan me pasurin dhe jetn e tyre n rrugn e Allahut dhe ata q u
dhan strehim e i ndihmuan, jan miq e mbrojts pr njri-tjetrin. Por, ata
q besojn e q nuk kan mrguar, nuk t krkohet ti mbrosh, derisa t
mrgojn. E, nse ju luten q ti ndihmoni pr shtjen e fes, ather jeni
Elmalili M. Hamdi Yazir, Feja e Vrtet Gjuha e Kuranit, Vllimi 4, (Zehraveyn), f.278-279.
Retorika e terrorit dhe retorika e xhihadit: nj vlersim...
89
t detyruar tu dilni n ndihm, prvese (kur ju duhet t luftoni) kundr

nj populli me t cilin keni marrveshje. Allahu e sheh mir at q veproni.
Surja El-Enfal, 8/72.
Rndsia e theksimit t Kuranit pr traktatet nuk kuptohet aq qart
kur mendojm pr problemet e kohs son. Nj nga arsyet prse sht shkruar
ky artikull, ishte t theksohet kjo pik. Nga ajetet e Kuranit shohim q nj
marrveshje ishte arritur edhe me armiqt e t Drguarit dhe se myslimant
ishin bindur kushteve t traktatit. Parimin q mund t nxjerrim nga kjo ndodhi
sht se, nuk mund t ket armik me t cilt myslimant nuk mund t ken
nj traktat. Personaliteti i armikut nuk mund t pranohet si arsye pr t mos e
br nj marrveshje.
Sipas Islamit, i Drguari ishte nn mbrojtjen e veant t Zotit
dhe drejtsia e tij ndaj armikut u miratua nga shpallja e Kuranit. Prve
Pejgamberit, ideja q njerzit e tjer mund t ken gjendje dhe pozit
epistemologjike t veant nuk sht e justifikuar nga Kurani. Parimi q ne
mund t marrim nga kjo, sht se karizma e askujt nuk mund t zvendsoj
deklarimet e Kuranit, t cilat preferojn paqen n vend t lufts dhe karizma
e askujt nuk do t duhej t ndalonte procesin e brjes s marrveshjeve t cilat
ndrtojn dhe ruajn nj mjedis t qet dhe paqsor. Nse ky person t jet
Imam Shafii, nj udhheqs karizmatik nga historia apo Bin Laden, nj figur
e gjall karizmatike, nuk duhet t ndryshoj situatn.
do mosmarrveshje sht nj fenomen i ri, sigurisht q ne duhet t
konsiderojm dhe t vlersojm ngjashmrit n mes t mosmarrveshjeve
aktuale dhe ngjarjeve t prshkruara n Kuran. Por n t njjtn koh duhet
t kemi parasysh se, kto mosmarrveshje nuk jan nj qind pr qind t
njjta si ato n Kuran. N rast t nevojs, shpallja e lufts sht e mundur
vetm me aplikimin e parimeve primare t Kuranit. Megjithat, ne duhet
t dim se interpretimet individuale se nj luft sht e nevojshme nuk do
t konsiderohen me aq pesh sa prononcimet e t Drguarit, pasi q ata nuk
kan shpallje. Pr myslimant prmes Kuranit, shpallja sht e mbyllur,
asnj nga deklaratat e xhihadit tani nuk mund t pretendojn q t jen
t drejta sa deklarata pr xhihad e Pejgamberit (a.s). Deklaratat e tij ishin
kundr njerzve t cilt ishin duke u prpjekur pr t shkatrruar ata dhe u
mbshtetn ndrkoh me shpalljet. Ne mund t konkludojm nga kjo situat
q myslimant duhet t prmirsojn nj qasje kritike ndaj interpretimeve q
90
pretendojn se lufta sht e nevojshme. Dhe kjo kritik sht e nevojshme

shum pr t shmangur paraqitjen e qllimeve politike dhe personale si
qllime fetare.
Myslimant, pr shkak t ontologjis s tyre dhe pr shkak t qasjes
s tyre epistemologjike ndaj shpalljes, besojn se ekzistojn t vrtetat
universale; n kt pik, qasja e myslimanve sht e ndryshme nga qasja
e Habermasit, i cili nuk pranon supozimet transcedentale ontologjike. Por
myslimant din q t vrtetat universale q ata pranojn nuk do t jen t
vrteta q pranohen universalisht. Ather, a sht e mundur pr myslimant
t ken komunikim me t tjert ?! Ajetet q i cekm m lart tregojn q
kjo sht e mundur, gjithashtu kto ajete tregojn q nse sht e nevojshme
komunikimi sht i mundur edhe me armikun m t keq.
T bsh nj traktat do t thot t kesh komunikim me tjetrin prmes
gjuhs dhe pranimi q tjetri ende t mbetet i tjetri. Poashtu i referohet
asaj q t bsh marrveshje prkundr besimeve t ndryshme ontologjike dhe
epistemologjije t tjetrit dhe t qndrosh besnik ndaj marrveshjes.
N filozofi, Habermas sht i famshm pr veprimin komunikues.
Sipas tij, pr veprimin komunikues, gjuha duhet t prdoret si nj mjet pr
t arritur zgjidhjet dhe aktort duhet t krkojn dhe t bjn prpjekje pr t
arritur deri te marrveshja.4
Arritja e marrveshjes sht qllimi q duhet arritur n fund t procesit
komunikues. Pr shkak t ksaj, sht veanrisht e rndsishme q brja e
marrveshjeve me t tjert sht theksuar n Kuran, dhe n kt mnyr
sht legjitimuar procesi para se marrveshja t bhet e qart.
A sht feja burimi apo motivuesi i dhuns?
Rapoport ka t drejt kur thot se fet posedojn nj element esencial t
zvoglimit t dhuns, por gjithashtu ato kan edhe nj dimension t prodhimit
t dhuns.5 Un akoma besoj q nuk sht e drejt t mendohet q shumica
e luftrave n histori jan br pr shkak t religjionit si pretendojn shum
4
Jurgen Habermas, Teoria e Veprimit Komunikativ, Perkthyer nga Thomas McCarthy, Vll.i par (BeaconPress, 1985)
5
David Rapoport, po aty, f.118
91
njerz. Para se gjithash pjesa m e madhe e historis sht historia e luftrave,

megjithat ekzistojn shum situata n t cilat luftrat jan parandaluar, por
kto nuk jan prmendur n librat e historis. N qoft fajin pr luftrat ia
hedhim religjionit, ather prse nuk e lavdrojm religjionin pr t gjitha ato
luftra q ka parandaluar?
A nuk sht e vrtet q ndonjher institucionet fetare kan qen
prgjegjse pr luftrat, por gjithashtu n t shumtn e rasteve kan qen
prgjegjse pr paqe. Fatkeqsisht kjo asnjher nuk pohohet, sepse n
prgjithsi, n histori nuk arrijn t shnohen luftrat e parandaluara.
Pasi q ne dim vetm historin e atyre luftrave t cilat me t vrtet
jan zhvilluar dhe nga pikvshtrimi logjik nuk sht e mundur t kemi
pikpamje tjetr sesa at q kemi. S dyti, n historin e shek. XX sht
e njohur q religjioni ka patur m s paku rndsi, por sht ky shekull
n t ciln m s shumti njerz kan vdekur pr shkak t luftrave.
S treti - dhe un mendoj se m e rndsishmja - pr pjesn m t madhe t
historis njerzore, fet kan qen prcaktuesi m i rndsishm n jetn e
njeriut. Kjo sht arsyeja pse, fardo qofshin arsyet e vrteta pr luftrat,
njerzit duhej t prdornin retorik fetare pr t mobilizuar masat pr t
luftuar. Pa kt retorik, lufta do t kishte qen e pamundur n shum raste.
Ashtu si kan vrtetuar historiant n shum raste, arsyeja e vrtet prapa
luftrave me retorik fetare, n shumicn e rasteve ka qen pr t rritur fuqin
ekonomike dhe politike.
Ashtu si ka paraqitur Hans Morgenthau n teorin e tij t realizmit
politik, arsyeja njerzore, qllimi dhe llogaritjet joemocionale pr fuqi
t njerzve jan burimet e lufts.6 Morali fetar q parandalon amoralitetin
e realizmit sht kaprcyer nga interpretimet e juristve dhe me siguri
marrdhniet e juristve me autoritetin politik kan luajtur nj rol t madh
n t. Kanti thekson dallimin n mes t politikanit t moralshm dhe
moralistit politik. Politikani i moralshm sht ai q interpreton kshtu
parimet e maturis politike q ata mund t jen koherent me moralin. N
ann tjetr, moralisti politik sht ai q sajon nj moral q ti prshtatet
prparsive t pushtetarit.7
6
7
Hans J. Morgenthau, Politik Midis Kombeve: Lufta pr Pushtet dhe Paqe, (Alfred A. Knopf, 1978).
Immanuel Kant, po aty, f.128.
92
Qllimi kryesor i moralistit politik sht mbrojtja dhe rritja e fuqis.

Konceptet e fes jan br retorik e cila sht prdorur si nj instrument
i realizmit politik, nga ana e moralistit politik. Kshtu q un mendoj
se n shum raste luftrat q duket t jen luftra fetare, n fakt ato jan
luftra politike, t cilat prdorn konceptet fetare si retorik pr motivimin
e masave. Edhe pse ka pasur raste n t cilat morali ishte fitimtar, si e kemi
prmendur m lart, pr arsye se historia sht kryesisht historia e luftrave,
ne nuk jemi n gjendje t dim pr ato ngjarje. Un mendoj se pretendimi
i fes se ka interesa m t larta se interesat e ksaj bote, duhet t jet m e
dobishme se realizmi politik i cili thot se fitimi i fuqis n kt bot sht
mbi t gjitha vlerat morale dhe se luftrat duhet t luftohen n mnyr q t
fitohet pushtet kur sht e nevojshme. Kjo sht arsyeja pse n procesin e
komunikimit dhe formimit t institucioneve pr t br dhe pr t mbajtur
paqen, sht e domosdoshme q t shfrytzohen religjionet e mdha, t cilat
mund t ndihmojn n parandalimin e ndikimit t realizmit politik- burimi
vrtet i madh i dhuns.
Un mendoj se sht e nj rndsie t madhe pr t dalluar qart nse
Islami sht burimi ose i prdorur si motivues i akteve t dhuns. Shumica
e njerzve, pa br kt ndarje paraqesin nj list t akteve t dhuns sikur
Islami sht burimi i tyre, ndrsa n t vrtet Islami sht prdorur vetm si
motivues. Nse Islami sht burim i dhuns, ather kjo do t thot q dhuna
ndodh vetm se Islami urdhron at. Islami sht nj burim pr myslimant
me urdhrat e tij si ju duhet tiu luteni Zotit , ju duhet t agjroni pr Zotin
dhe ndalime t tilla si ju nuk duhet t hani mish derri. Burim i vetm pr
myslimant n lidhje me realizimin e aktiviteteve t parapara dhe qndrimi
larg nga ndalimet sht Islami. Pra, mund t themi qart se arsyeja e lutjes,
agjrimit dhe mos ngrnies s mishit t derrit nga myslimant sht Islami.
Por n qoft se nuk do t marrim n konsiderat luftrat mbrojtse, mund t
konkludojm se pothuajse do luft q ata kan br ka pasur arsye politike
ose ekonomike. Pr m tepr, edhe n luftrat t cilat ishin gjoja mbrojtse, ne
nuk mund t pretendojm se Islami luan nj rol burimi si e luan n lutje dhe
agjrim. Nuk sht e vshtir pr t thn se shum shoqri, kur sulmohen do
t luftojn nj luft mbrojtse edhe pse ata nuk jan mysliman. Pr m tepr,
n qoft nuk do t kishin ndodhur disa probleme politike dhe ekonomike,
leht mund kishim thn se shum luftra n emr t Islamit nuk do t qen
zhvilluar. Pra, n ato luftra Islami nuk sht burim i lufts dhe dhuns por
sht prdorur si nj motivues.
93
Prve argumenteve teologjike, etike dhe filozofike pr ndrtimin

e nj rasti pr komunikim n mes t qytetrimeve, ne duhet gjithashtu t
prpiqemi pr t zgjidhur shtjet konkrete t cilat qndrojn n thelbin e
problemeve reale. Sipas Huntington, problemi kryesor mes qytetrimeve nuk
sht ekonomik, por kulturor dhe fetar. Kjo do t thot se t qenurit nga fet
e ndryshme sht shkaku i prplasjes s civilizimeve.8 Kjo lloj qasjeje na
shkakton t humbasim dimensionet ekonomike t problemeve mes Perndimit
dhe vendeve myslimane. Habermasi refuzon qasjen e Hantingtonit, sepse ai
mendon q shkaku i gjendjes s keqe t komunikimit i sjell nga globalizmi
nuk sht kulturore, por ekonomike9.
Megjithse vendet myslimane kan rezervat m t pasura t nafts dhe
t gazit natyror n bot, ato jan ndr vendet m t varfra. Edhe pse 22% e
popullsis botrore sht mysliman, vetm 3.8% e t ardhurave botrore jan
prodhuar nga vendet myslimane.10 Ndjenja n mesin e shum myslimanve
se ata jan duke u shfrytzuar ekonomikisht dhe se palestinezt n luft me
izraelitt jan duke u trajtuar padrejtsisht, shkakton urrejtje n drejtim t
Perndimit. (Un nuk do t diskutoj n kt artikull nse myslimant jan
duke u shfrytzuar apo jo, apo nse ata jan apo jo t trajtuar n mnyr
t padrejt. Por sht e qart se pa e kuptuar ndjenjn e prgjithshme t
shumics s myslimanve, nuk do t jet e mundur pr t formuar nj proces
komunikues pr t zgjidhur kto probleme.)
Urrejtja shkatrron komunikimin mes qytetrimeve dhe kjo urrejtje
sht prdorur nga grupet ose shtetet t cilat organizojn veprime t
dhunshme. Ashtu si Habermasi q v n dukje, sa i prket dhuns q kryhet n
kohn ton, problemi kryesor sht ekonomik. N t vrtet, nga perspektiva
e besimit dhe e trashgimis kulturore, civilizimi perndimor dhe islam
q rrjedhin nga tradita Abrahamike, jan m afr me njri-tjetrin se sa me
qytetrimet e tjera n bot. Nse disa grupe islamike do t kishin kryer akte t
dhunshme kundr Perndimit vetm pr shkak t dallimeve t tyre n fe dhe
Samuel P. Huntington, Prplasja e Qytetrimeve dhe Ribrja e Rendit Botror, (Simon &
Schuster, 1997)
9
Giovanna Borradori, Filozofi n Koh t Terrorit, (The University of Chicago Press, 2003),
f.65
10
Ahmet Sozen, Kuresellesmenin Getirdikleri ve ABDnin Ikilemi, (Karizma, Ocak-Mart,
2002), f.55.
8
94
kultur, ather mbase ata do t sulmonin para popullin japonez apo kinez,
t cilt jan m shum t ndryshme nga fet e tyre. Ose n qoft se ata do t
kishin kryer dhun ndaj disa vendeve t caktuara vetm pr shkak se ata ishin
perndimor ose t krishter, ather ata duhet t kishin t njjtin qndrim q
e aplikojn ndaj SHBA-s dhe Britanis edhe ndaj Suedis ose Brazilit. Sipas
Huntington, problemi themelor pr Perndimin nuk sht fundamentalizmi
islamik por Islami.11
Njerzit t cilt ndajn qasjen e Hantingtonit mund t prpiqen t
ndryshojn kulturn e bots myslimane me forc ose duke imponuar kulturn
e tyre, por ather prpjekje t tilla mund t shkaktojn akte t reja t dhuns.
Ashtu si Abdul Aziz Said dhe Meena Sharif Funk kan shkruar n njrin nga
artikujt e tyre: Modeli i Huntingtonit manifeston supozime t prhapura
kulturore-triumfaliste, t cilat prcaktojn se e tr bota duhet t jet n
prputhje vetm me normat dhe vlerat Perndimore pr t siguruar rregull
dhe siguri t qndrueshme n bot. Nse t tjert nuk jan n prputhje
mw Perendimin, ather problemet dhe prplasjet jan t pashmangshme.12
Nga ana tjetr, njerzit q mendojn si Habermasi, duhet t prpiqen pr
t zgjidhur problemet ekonomike. Nse bjm nj identifikim t gabuar t
problemeve, ather edhe kura nuk do t jet e drejt. Shum njerz prpiqen
t shohin Islamin si problemin evrtet dhe teza e prplasjes s qytetrimeve
sht prdorur pr t br nj prplasje t vrtet t qytetrimeve.
Prjashtimi Suprem Emergjent

Njerzit t cilt nuk duan t heqin dor nga dhuna, n mnyr q t
bindin masat se luftrat jan legjitime dhe pr t motivuar masat kundr armikut,
prdorin terror si retorik n nj rrethan dhe n tjetrn xhihad. Ndrsa
disa njerz n njrn an t bots prfitojn nga media, fuqia ekonomike dhe
armt me teknologjin e fundit, n ann tjetr, disa t tjer prpiqen t luftojn
vetm me luft guerile kundr vendeve t cilat n t vrtet jan t gatshm pr
t luftuar me ushtrit e pajisura deri n dhmb. Ashtu si njerzit q prdorin
11
12
Samuel P. Huntington, po aty, f.258.
Abdul Aziz Said, Meena Sharify-Funk, Dinamika Kulturore Diversiteti dhe Toleranca n Islam, (University Press i Ameriks, 2003) f.19
95
terrorin si retorik, duan q t gjitha veprimet e tyre t pranohen pa debat,

njerzit q prdorin xhihadin si retorik gjithashtu pretendojn se do
kundrshtim ndaj asaj q ata thon do t ishte mosbindje ndaj Islamit. Ashtu
si vendet q nuk duan q politika e tyre t merret n pyetje edhe kto grupe
nuk duan q interpretimet e tyre t Islamit t debatohen. T dyja palt prpiqen
pr t shtypur do kundrshtim me retorikn e tyre gjegjse t terrorit ose
xhihadit. Njra pal vetm pr shkak se nuk mund t kap aktivistt t cilt
fshihen n mesin e civilve, pr t rivendosur krenarin e vet, shpall luft mbi
vendet e tjera dhe vret civilt e vendit tjetr. N ann tjetr n mnyr q t
marr hak nga armiku i tij q sht teknologjikisht i pasfidueshm, sulmon
caqe civile dhe vret mijra njerz. Si rezultat, viktimat nga t dyja palt jan
fmijt, grat dhe n prgjithsi njerzit q nuk jan n dijeni t asaj q po nd
odh.
Parimi i Kantit q asnj komb n luft me nj tjetr nuk duhet t
lejoj akte t tilla t lufts t cilat do t bjn q besimi i ndrsjell t bhet
i pamundur gjat nj koh t ardhme n paqe13 sht minuar vazhdimisht.
Rreziku i vrtet mund t vij kur ngjarjet e sotme t shkaktojn incidente
m t mdha dhe t pashmangshme. N mnyr q t dilet nga kjo gjendje e
vshtir dhe shum e rrezikshme, ne duhet t kemi komunikim t frytshm
midis qytetrimeve.
Njerzit q shkaktojn vdekjen e civilve duke prdorur retorikn e
xhihadit ose lufts ndaj terrorit prdorin argumente t ndryshme pr t
justifikuar veprimet e tyre. Kto jan zakonisht lloj i argumentimit t ciln
Michael Walzer e quan argumente me shpin t mbshtetur n mur: se
kur mjetet konvencionale t rezistencs jan t pashpres ose t shpenzuara,
do gj shkon (pr t fituar, do gj q sht e justifikuar)14 .Walzer jep si
nj shembull nga historia Britanin e Madhe t viteve 1940: Pr shkak se
krcnimi nazist mund ti asgjsonte ata, ishte nj situat e emergjencs
supreme n t ciln mund t jet krkuar pr t shkelur t drejtat e njerzve
t pafajshm dhe t shkelej konventa e lufts.15 Walzeri thot se: Ata na
sjellin nn sundimin e domosdoshmris dhe domosdoshmria nuk njeh
13 Immanuel Kant, po aty, f.109

Michael Walzer, Luftrat e drejta dhe t padrejta Wars (Basic Books, 1992), f.252
15
Michael Walzer, po aty, f.259
13
14
96
rregulla.16
Kndvshtrimi i Rawls mbi kt shtje sht se ky prjashtim na
lejon pr t vendosur mnjan-n rrethana t caktuara- statusin e rrept t
civilve q normalisht pengon dhe parandalon q ata t sulmohen drejtprdrejt
n luft. 17 Ashtu si deklaron Andrew Fiala, nj prej parimeve filozofike
t prdorura pr t justifikuar luftn ndaj terrorit sht prjashtimi
suprem emergjent.18 Megjithat, n nj situat, t mbshtetur n mur,
pr t justifikuar veprimet e tyre mbshtetsit e terrorit si dhe mbshtetsit
e lufts ndaj terrorit mund t prdorin tezn e prjashtimit suprem
emergjent. N ann tjetr, pr mbshtetsit e etiks kantiane19 q nuk e
pranojn prjashtimin, t dyja palt jan t gabuara pa marr parasysh se
far jan arsyetimet e tyre, sepse ata shkaktojn vdekjen e civilve. Kjo do
t na oj n rezultatet filozofikisht ironike. Ndrsa qasja e emergjencs
supreme sht teza pr t dyja palt, e prdorur pr t justifikuar t drejtn e
tyre, n t kundrtn, qasja kantiane mund t prdoret nga secila pal pr t
fajsuar tjetrn. N t vrtet, nuk ka dallim praktik nga pretendimi i t dyja
palve pr drjtsi dhe padrejtsi. Sigurisht q ne duhet t diskutojm nse aktet
e dhuns jan etikisht t pranueshme apo jo nga perspektiva filozofike, por
duket shum pak gjasa pr t arritur nj konsensus apo pr t pasur rezultate
praktike q do t ndalonin dhunn. Kjo sht arsyeja pse sht m e dobishme
q t prqendrohet diskutimi filozofik drejt zonave nga t cilat ne mund t
nxjerrim disa rezultate konkrete. Para s gjithash, ne duhet t punojm n at
se si formohet nj komunikim midis qytetrimeve dhe pastaj duhet t gjejm
institucionet konkrete t cilat do t na ndihmojn pr t ndrtuar dhe pr t
ruajtur paqen universale.
Hannah Arendt thekson se mnyra m e mir pr individt q t jen
t mbrojtur nga dmtimi sht q t bashkohen n mnyr aktive n procesin
politik.20 Kjo sht arsyeja pse myslimant, ku ata jetojn qoft dhe si pakic,
Michael Walzer, po aty, f.254

John Rawls, po aty, f. 98
18
Andrew Fiala, Terrorizmi dhe Filozofia e Historis: Liberalizmit, Realizmit dhe Prjashtimi
Sublim Emergjent, (Ese n filozofi, prill, 2002)
19
Immanuel Kant, Kritika e Arsyes Praktike, Perkthyer nga James Creed Meredith (Oxford:
Clarendon Press, 1978)
20
Hannah Arendt, Origjina e Totalitarizmit, (Books Harvest, 1973)
16
17
97
duhet t marrin pjes n sfern publike / politike dhe e njjta vlen edhe pr
pakicat e tjera brenda kombeve myslimane. far sht m e rndsishme
akoma, sht pjesmarrja e shpesht n organizatat ndrkombtare t
vendeve, popullata e t cilve sht me shumic myslimane. Si rezultat i
ksaj, myslimant mund t prfitojn m shum nga mbrojtja e organizatave
ndrkombtare dhe kto organizata mund t bhen legjitime n syt e masave
myslimane. Reforma e nevojshme e vetos t antarve t prhershm t
Kshillit t Sigurimit sht i rndsishm21, ajo duhet t dshmoj se kjo
organizat nuk sht n ann e t fortit por n ann e t drejtit dhe kjo
organizat pasi t ket marr hapa konkrete pr t prmirsuar legjitimitetin e
saj, duhet t prgatis marrveshjet, t cilat do t prfshijn vendet myslimane
si kontraktort-aktive dhe t barabart n shtjet se si t shmangin dhe t
bjn luft.
Procesi komunikues mund t formohet n shum nivele, pa kufizimet
e Kombeve t Bashkuara. Do t ket njerz n t dy ant t cilt nuk do
t duan komunikimin, por ata q jan energjik nga t dy ant duhet t
injorojn t tjert dhe t prpiqen pr t prmirsuar kt proces. Derrida
trheq vmendjen tek ata n ann myslimane, t cilt jan duke u prpjekur
pr t ndrtuar komunikimin n vend t dhuns: Ne duhet t ndihmojm
at q quhet Islam dhe far sht quajtur Arab pr t liruar veten e tyre
nga dogmatizmi i till i dhunshm. Ne duhet t ndihmojm ata q jan duke
luftuar heroikisht n kt drejtim n brendsi, nse flasim pr politikn n
kuptim t ngusht t termit apo pr nj interpretim t Kuranit.22 E njjta
qasje duhet t prdoret nga myslimant n zgjidhjen e atyre q jan duke br
nj prpjekje t bashkrenduar pr komunikim n Perndim.
Ne mund t prmirsojm procesin komunikues duke kritikuar luftrat
e shkaktuara nga qllimet racionale t prcaktuara ekonomikisht dhe duke
inkurajuar gjuhn e dialogut n vend t gjuhs s dhuns. Nse ne arrijm t
lirojm veten nga retorika e cila sht prdorur si nj instrument marketingu
pr dhun, atehere mund t shptojm nga nj penges e madhe n rrugn
drejt dialogut dhe paqes. Suksesi m i madh filozofik mbi kt tem do t
Jurgen Habermas, Amerika dhe Bota, Intervist me Eduardo Mendieta, www.logosjournal.

com/haberrmas_america.htm
22
Jacques Derrida, po aty, f.113.
21
98
jet tregimi dhe demonstrimi, madje edhe kur moralistt politik jan n
pushtet, se cilat institucione konkrete duhet t ndrtohen pr t mbajtur paqen
n bot dhe cila skem e procesit komunikativ do t arrij kt.
Prktheu nga turqishtja: Senad Gushlla
KDU 821.18 - 31.09 27.09
Jolanda Kodra
Mejtimet filozofike-fetare t Naim Frashrit

I. Poeti i toks
Ajo dashuri fetare dhe e flakt me t ciln Virgjili kndon Tokn
Amtare, Magna Parens dhuruse bujare drithrash e frytesh, rekton n
zmrn e Naim Frashrit q me veprn Bagti e Bujqsija, i lartson nj
hymn mirnjohjeje t thekshme toks s begatshme t Shqiprs.
Me shpirt q priret gjith nga Atdheu i largt, poeti q e shijoi hidhrimin
e mrgimit, rikujton mblsit e humbura, por pr ngushullim t vehtes ay
mundet, nprmjet t dhurats hyjnore tartit t ndrtoj prsri idealisht at
bot t thjesht e t mir q sht shprehja m e drejt dhe m e vrtet e
Shqiprs s vet, kshtu q mbi flatrat e ndrs, gjen mnyrn se si ta
shuaj njfarsoj trubullimin prvlus t zmrs s vet.
Kur dhmbja bhet m e padurushme, kur prmallimi sht tepr i
math. Ay sodit para vehtes me shikimin e shpirtit, dgjon brnda vehtes
t rrahurat e dndura t zmrs dhe, si pr mrekulli, mund t shoh prsri
vendet e dashura dhe aq fort t dshruara.
Kshtu, pra, Provanija ndihmon Poett, ndrusat, t gjith ata mbi t
cilt, nga shkaku se ndjejn m tepr, rndojn m shum se do gj vuajtjet
e shpirtit.
100
Jolanda Kodra
Kshtu Frashrit, materialisht larg Atdheut, i paraqitet nndrn

e tij mallngjyse, n nj varg dukjesh magjike, n nj ser rendimesh t
kndshme, Shqiprija.

Pengimet q i dalin para shikimit lndor duken si t shgulura dhe Ay
mundet t ndij i lumtur pr vndin nga drejtohet dashurija e tij e pamas.
Kullotje plot blerim q ushqejn kopet e pa-fajshme, zprrallore
Xurash, zamaresh e fyejsh q przihen plot gzim ndr arat e mbushura me
lule, gurgullim i ujit, fluturim i fluturave dhe cingrimi i zogjvet. Atmosfer
trheqse paqe, heshtje hyjnore, frshllime t lehta flladit duke prshkuar
gjetht e pemvet: j pmja e mrekullushme e plot gjallri e rendimeve q
shohim t duken e zhduken prpara Poetit.
Tashi duket jeta e qet dhe e kthiellt e barive, dita e t cilve sht aq
shndetsisht e mundshme dhe e bekuar, tash sht mundimi i prditshm i
katundarit q do t shprblehet prej mbjelljeve t lvizshme t praruara dhe
prej vileve rrushi t verdha ose t zeza; porse gjithmon e ndjejm zemrn
q po rreh pr tokn shqiptare, n do lvizje gjethi, n do frshllim flladi e
edhe nga ndonj her n krizmn e bubullims e m gjmn e stuhis.
Jeta baritore dhe ajo bujqsore, q nafrimin e tyre me jetn natyrore
kan nj bukuri t pa-prlyer dhe nj rrjedhje kaq t qet sa q nuk njohin
asnj mnyr tjetr jetese, zotrojn nj fuqi trheqse q zgjon n t njjtn
koh enthuasiazm e dhmbje edhe nat q nuk ka pasur kurr rast ti njohij
pr s afrmi e aq m tepr pra n at q i ka shijuar gzimet e tyre t pastrta,
q duken se skan kurrgj por q i japin shpirtit dika nga t pa-maturit e
s pa-mbaruars.
Agimet plot ves, t zbardhurit e drits plot shklqim e qeshje,
perndimet me rreze dielli por edhe pak si melankolike, nett-errsira e s
cilave mblsohet nn dredhjen e hyjvet kan, pr at q jeton n lidhje
t ngusht me natyrn, nj kuptim intim e t thell q shum m rall i a
ve veshin njeriu i qytetit. Krejt e kundrta e katundarit dhe e bariut q mbi
lvizjet e ksaj drite rregullojn jetn e tyre dhe punn e tyre e q, edhe pse
jan t pa kultur, nuk rrijn gjak-ftoht prpara bukurive t Natyrs, por
ndjejn n shpirtin e tyre, pothuaj si nj pasqyrim i padijtur i kaq bukurive,
nj gzim t gjall pr t jetuar e pr t vepruar n lidhje t ngusht me tokn
e me kafsht, shok t dobishm e besnik t njeriut.
101
N pjesn e par t poemthit me nj freski t kndshme e t pastr

q t bn t kujtosh baladn e Sacchett-i O vaghe montanine pastorelle...
poeti na prcjell krejtsisht n jetn baritore dhe me fjal e parafytyrime
t nj ngjyre t gjall e jashtzakonisht shprehse vijzaton kuadre t paharrushme.
Jeta e pa-fajshme, e gzushme dhe plot-dobi e grigjve nuk gjen ndr
rreshtat e Poetit, sendrgjimin dhe ftohtsin e atij prshkrimit tArkadjes, por
krejt bukurin e rendimin e natyrshm me t cilin do t na dukej n realitet;
dh, dele, qngje q ngasin, krcejn, lozin me at gjallri tepruse q sht e
tyre dhe q i bn t duken aq trheqse.
Si Serafiku q u a shtrijti t gjitha krijesave, edh shtazve, dashurn e
zemrs s tij t gjer, kshtu edhe Poeti, mirsija e t cilit shpesh her spikat
n vepr duke i dhn drit, shpreh mallin e tij t plqyeshm e prvlus
kundrejt shtazvet q na i dha n kt jet shok i ndihms Perndija dhe pr
t cilat sht mkat dhe fjal t lig t themi.
Najrin e kthiellt e t pastr q sundon mbi kullosat e majme dhe plot
blerim dgjojm zrin e mbl t kumborve dhe t zileve e notat melodike
t nj xamares ose t nj fyellit q przihen dhe prplotsohen me t njimij
harmont e natyrs.
Dhe malet e egra t Shqipris q lartsohen drejt qiellit t kaltrt,
plot blerim prjashta dhe q fshehin n gjirin e tyre ar dhe ergjnt; fusha e
gjera t begatshme dhe plot lulzim mbi t cilat fluturimi i fluturidhave dhe
knga e zogjve prbjn nj sqenar t madhrueshm drejt t cilit plot dshir
priret malli i Poetit.
Jetesa e thiesht dhe e bollshme e bariut del n shesh n nj mnyr
t mrekullushme seps Auktori prshkruan qartsisht astet e dits s tij t
mundimshme, psikologjin e tij primitive e kryelart, por edhe aq t mir.
N vetmn e madhe, bariu nuk ka frik as nga kafsht e egra, as nga
hajdutt, as nga fenomenet e tmerrshme t natyrs. Ay k besim n armt e
veta, dfren duke i rn xamares, jeton pothuaj vllazrisht me qent e vet dhe
me kopt e veta. Shpirti i tij, i paprlyer nga e keqja, k at siguri q rrjeth
nga nj ndrgjegje e pastr.
102
Jolanda Kodra
Gjith lvrijn nr qiej, prpara syvet i shkojn - dhe dielli, hna,

yjt ln n syrin e tij nj pasqyrim t qiellit prshkruem, nj rreze t drits s
vet, pr gjith ka ay shikon rreth e prqark me kthielltsin plot besim t
nj fmije.
E pastaj n mes tasaj vetmije e tasaj heshtje ay gzon m tepr se
d njer tjetr t drejtn hyjnore t lirs seps nuk sht i detyruar ti shtrohet
sa e sa zakoneve me t cilat tjetrkund njeriu k ndrlikuar jetesn e vt
shoqrore.
Kur t ket prmbushur detyrat e veta, mundet t shpreh knaqsisht
n xamaren e tij gzimin e vet, dhe nata bie n gjum t lumtur nn qetsin e
qiellit t hyjzuar-mbules madhshtore para s cils zbehen edhe ato m t
mushmet t mbretrvet ose t perandorvet.
Dhe, mbas nj parantheze n t ciln prsri shprthen dshira e tij
e madhe pr Atdhn e largt e mbassi t ket kujtuar me kryelartsi emrat
e qyteteve t tija, Poeti kndon fushat e gjelbra t Shqiprs ku plisat e
frytshme shprblejn mjaftsisht mundimin e katundarit.
Arti q prodhon frutat e shndosha ngul rrnjt e tija n largsin e
kohve, mbassi ka lindur kur njeriu, i lodhur nga ajo jeta nomade, e dhanur
pas gjutis e pas mbledhjes s frutave e t barit t fushs, q oj ndr kohrat
m t vjetra t qnjes s tij mbi tok, dshroj nj jet m pak tegr e m
tepr t qndrushme, i prkrahur tani nga konditat e ndryshuara gjeologjike
q i kan ndihmuar n harrijtjen e qllimit t tij. Ky art, kremtuar madhrisht
n gjeorgjiket e Virgjilit, ka nj trheqs poetike q e k ndjer thellsisht
Frashri i cili gjen, duke knduar, fjal fetarisht t prmallshme.
Tokn Amtare, q, nn emrin e Cerere-s ose t Dhimtra-s, q objekt
kultesh mysterike zmadhe e trheqse e thrret Poeti me dashurn plot
nderim t nj djali Si lulet e si bilbili edhe un jam djali yt. Ay kndon
bukurt e pambaruara, dhuratat e pashuara q ajo shprndan nga prhri i saj
prher i begatshm e bujar: lule gjithfarngjyrsh e t mbushura me nj er
kaq t kndshme sa t bn t kujtosh Parajsin, kallzat e arta, frutat plot
shije, barin e njom e t blert q sht gzimi i grigjeve.
Por mirsija e saj nuk ndalet ktu: jo vetm kujdeset q ti ushqej
njerzit por m tepr kur ata vdesin, i mbleth plot mshir mbeturinat e
103
vdekshme t tyre n mnyr q t prehen n paq dhe gjallron me blerim

edhe vorrezat e braktisura mbi t cilat asnj dor e mshirshme nuk ka
hedhur lule.
Sigurisht toka nuk sht vetiut e begatshme me dhuratat e saja,
sikurse n kohn prrallore t arit. Bujku me veglat e tija t puns dhe me
ndihmn e kafshve duhet t thyej tokn, ta mbjell, ta vadis dhe t ver
tr kujdesin q lyp bujqsija duhet me fjal t tjera t punoj dhe t punoj
fort, pse punn Zoti i madh e ka bekuar, njerin mbi faqe t dheut e drgoj
pr t punuar.
Edhe Virgjili thot vet Jovi ka dashur q punimi i aravet mos t jet
nj pun e leht. Por mbas djerss s mundimit dhe friks q ndryshimet
e shtinave mos ta ojn bosh veprn e tij, katundari mburet kryelart e i
gzueshm prpara fushs s lulzuar me grurin q do ti siguroj bukn e
shijshme e plot er t mir, pr vreshtat q kregzat prkulen nga pesha e
vileve t rrushit plot lng tmbl e t shndosh, hijshuar mallrisht me
gjethet e bukura.
Pr t arritur rushn ka punuar Perndija!
Qielli, dheu, dielli, shiu, njriu, tr gjithsija!

Prandaj, shton Poeti, nuk sht pr tu uditur se vera e mir na gzon
zmrn. Vetm se duhet pir me mas, pa u dhan kurr mbas t dehurit;
n ver duhet t krkojm vetm at pak qejf, at pak nxehtsi q t shpije
drejt optimizmit e nj knaqsije t menme. Vino pellite curas kshillonte
Horaci. Dhe me t vrtet n lngun e mbl t hardhs, kur t pihet me mas
e me ment, gjndet nj far euforije pr t ciln harrohen t gjitha vuajtjet
dhe jeta t shfaqet nn nj pamje m t bukur e trheqse. Kshtu plaku,
pr t cilin bn fjal Zanella, passi ka pir pak ver floridi campi ed auree
biade, sogna contento (fusha t lulzuara e gjethe tarta, ndrron i knaqur).
Prandaj edhe Poeti kshillon t pij njeriu aq sa t nevojitet pr tu br pak i
gzueshm, q t t shtyj t krcesh, t kndosh e t bsh qejf, por jo kurr
ta teprosh n mnyr q t mos shndrohet nj hir i muarshm i Provanis
Hyjnore n nj filtr t skterrshm q mund t bhet shkaku i nj s keqeje
dhe mkate.1
1
Pr sa shprehet autori n kt paragraf nuk pajton me dispozitat e fes Islame, por pr
104
Jolanda Kodra

Ekzistenca e qet e bujkut, e vrejtur nprmjet t rreshtave t
Frashrit, na paraqitet me pasqyrimet e saja t poezis s toks, e rreshtuar n
polikromn e mrekullushme t barit, t luleve, t frutave, dhe na jep pamje
paqe idilike, pushim t kndshm pr do shpirt t shqetsuar; dhe ka nj
shije burolike q t bn t kujtosh nga ndonj her kthjelltsin e mbl t
rreshtave t Teokritit. Poeti, me lirizmin e tij t prmallshm, di t nxjerr n
drit ligjet e forta por edhe t buta q rregullojn botn e para s cilave krijesa
njerzore duhet t prulet si do qnje e gjall, pr t dhn edhe kjo krijes
kontributin e vet pr harmonin e pa-mbaruar t bots.

Pasi t ket plotsuar me vullnet t palodhshm punt e toks n
shtinn e mir, porsa t harrij dimri katundari pushon. I mbyllur n kasollen
e vet, ndrsa jasht fryn era e bije shtrngata, ay knaqet se e ka shtpin plot
dhe gzon m n funt frytn e gjith mundimit t kaluar. Nga ndonj her
si kndon Virgjili gjat shtins s ftoht bujqit mblidhen s bashkut n
ndonj sofr, pikrisht ashtu, sikurse anijet plot me mall prekin tek e mbramja
limanin dhe lundrtart, plot gzim, kremtojn kt mbrrijtje.

Por n kuadrin ku Naimi prshkruan jetn dimrore t katundarit
shquhet n mnyr t veant nj zakon i mir q e dallon popullin shqiptar:
ndjenja e mik-pritjes. Dhe me t vertet ndrsa shohim bujkun t gzoj
prhjen e merituar dhe grat t krrusura mbi punimin e plhurs, n dern
e kasolles mikpritse torkit nj udhtar q e ka zn dbora dhe e ka ngrir t
ftohtit. i zoti i shtps ngrihet ta pres, dhe me t gjith familja, pastaj e vn
afr zjarrit n krye t vndit, i japin t haj e t pij dhe i pregatisin shtresat:
Se t huajn n der na e drgon Perndija.

Por m von thllimi i shtins s dimrit zbutet, i a mbrrin prnvera
dhe gjithshka, toka, shtazt, njerzit, drithen prej gzimit kur ndiejn n
vetvehte nj linf t r plot gjallri. Kndon bylbili, rrjedh lumi me valt
e veta t shpejta, trandafilja prhap ern e saj t kndshme e delikate. Por
n gjith kt fest duket nj hije zije q, pikrisht nga ndryshimi i fort, na
duket m e dhmbshme.

Nj plak e nj vajz qajn njera sepse ka humbur t bijn, e tjetra
pse ka humbur t motrn nj vajz e bukur q tash prhet nn dh. Deri
hirin e vlers sartikullit po e botojm pa ndryshime.
105
qngji parafytyrim fisnik e delikat i Poetit q ajo arrijti me duart e veta,

rri vajtuarshm dhe i zhytur n hidherim. Por pse plaka dhe vajza q qajn
aq me ngashrim, n vnt q t shikojn tokn q mbulon kufomat e pa-jet,
nuk ngrn syt e prlotshme dhe nuk shikojn rreth e prqark? Ato kishin
pr t dgjuar ather se shpirti i s dashurs s tyre sht pran tyre, e se
sht przier me bukurit e prillit, me kangn e bylbilit, me ern e kndshme
t trandafilit. Gjsendi shumbet kurr, e gj svdes me t vrtet, thot
Poeti. Ndofta shndrohet pak, por mbetet gjithnj n kt bot. Kuptuar
ksisoj: sht gjumi i vdekjes m pak i rnd dhe hija e zbet shprndahet
n prtritjen ngjallnjyse t jets dhe duket si nj prak i errt nprmjet t
cilit shkohet n shtegun e drits.
Perndija i ka dhn njeriut t mira pa mas, dhe, m tepr se do gj
tjetr, shpresn e Parajsit, e si shkmbim ka krkuar prej tij q t mos t bj
keq, q t njoh ligjn e mbl t dashurs q Ay i ka urdhruar, q t punoj
dhe t kryej detyrn e tij ashtu si bn do gj n kt bot. Vetm n kt
mnyr do t mund t jet prher afr Pernds dhe do t gjej n T ndihm
ndr vshtirsira, ngushullim n mjerim.

Poemthi mbyllet denjsisht me nj lutje t flakt Pernds q t bekoj
punn e njerzve dhe t shtjer n zmrn e tyre mirsi e dashuri, dhe ti jap
Shqiprs ditn e lumtur t Lirs.

Kshtu zhduket pamja e bukur q kujtimi i Poetit ka ndur me fijet
magjike t ndrs e t artit dhe q sht e stolisur me rruza gjaku q kan
rrjedhur nga zmra e tij n dashurn e plot pr Atdh.
Por duke u shprndar ajo l pas vehtes nj gjurm mirsije vepruse,
frymn e freskt t nj atmosfere m t kulluar, kshtu q lidhja pothuaj se
mystike q lind n mes t shpirtit t Poetit dhe t shpirtit tatij q lexon, nuk
prishet pa pritur, por qndron, gati si nj er e kndshme, n kujtimin e
prmallimeve q Ay ka zgjuar.
II. Mejtimi filozofiko fetar i poetit

Poezija e Naim Frashrit nuk e fiton vlern e vt t lart vetm nga
bukurija e parafytyrimeve, nga harmonja e tingujve dhe e ritmeve: ajo
106
Jolanda Kodra
prmban dika filozofiko-fetare q i jep nj lartsim t shquar shpirtror.

Arti i Naimit shprthen nga kj nnshtres e begatshme n t ciln
kan rrnj krijimet e tija m t bukura.
Poeti ka nj pamje t Gjithsis q kaprcen kufizimin e shiss dhe
shpirti i tij i prhapur n nj flak krejt t gjall feje q bn t ndjej n d
gj t krijuar qnjen misterjoze t Divinitetit.
Kocepsioni i tij pr Bot sht si t thuash, panteistik, por kj
panteizm nuk i prngjet pateizmit pagan, t kthiellt e trheqs po ftoht,
porse i afrohet astit mystik t filozofis franesdane q ka pasur nj ndjenj
kaq t fort pr Natyrn dhe n t gjeti pohimin m bnds pr qenjen e
Pernds.

Poeti i sigurt pr kt brndsi hyjnore, ecn pa u shmangur kurkund
n rrugn q t shpie drejt Faktorit kryesor t t gjitha sndeve: n rrugn e
Mirsis.

Mirs, do me thn virtyt q prmbleth gjithka duhet t jet dshir
e shpirtit njerzor; drejtsi (por me kuptim edhe t ndjenjs s mshirs,) e
vrtet; bukur e sidomos dashur.
Mirsija sht e vetmja mbrojtje q e ruan njern nga plagt shpirtrore
e me t ciln do t ket mundsi ti a harrij fitores m t vshtir: at mbi
vet-vehte. Fitore q do ti elij dyert pr t gzuar ndjet e p-mbaruara t
jets s.amshuar.

Naimi q ishte nj ndjeks i flakt e studjoz i thell i veprave
tudhheqsve t lart mystik Islam, sikurse shokt e tij t Sekteve t tjer,
ka qen nj bektashi i mir, e q n nj vepr t tij, pr t ciln do t flasim
m von, parashtron besn e Sektit t vet n mes t tjerave thot: Bes e
Bektashinjve sht nj udh e gjr, q ka prpara dritn, urtsn, vllazrin,
miqsin, dashurin, njerzin edh gjith mirsit. M njan k lulet e
dituris, m.an tjetr t s vrtets.

Kjo credo, s cils Poeti nuk i u shmang kurr gjat jets s vet,
sepse ka shkrir vashdimisht e p u lodhur kurr thesart e p-mushme t
zmrs s tij plot dhmshuri e t shpirtit t tij t math kundrejt cilitdo q i ka
lypur ndihm e ngushllim, k tingllime t thella n veprn Lulet e Vers.
107

Dhe me t vrtet lule verore, plot ves dhe er t kndshme, jan t
24 vjershat q prbjn kurorn m t prshtatur pr t stolisur ballin gjenial
t Auktorit t tyre. Por kt lule, kan mbi lulet e vrteta, at privilegj q nuk
thahen kurr e ruajn p prishur bukurin e ngjyrave t tyre t shklqyshme
ose mblsisht t pors dukshme, dhe bukurin e p prekshme t kupzave q
drejtohen kryelart ose q prulen plot melankoli.

Nga kjo kuror fisnike e plot lulzim q duket sikur sht hapur me
t vrtet nagimin magjik t prnvers, do t zgjedhim ato lule q na kan
trhequr m shum vmendjen nga shkaku i ers s tyre m t kndshme e m
t fort.

E para nga t 24 vjershat k nj titull q vet-vetiut sht mjaft
kuptim-plot: Jeta. Vjersha sht e shkurtr, por na thot gjithka. Aj ka
pr neve nj rndsi t madhe seps na tregon udhn t njohim mendimin
filozofiko-fetar t Poetit dhe na v pa tjetr prpara konceptin e tij mbi jetn
e Kosmos. Para ktij qikli t prgjithshm t jets ku merr pjes do gj
n bot, Naimi ndjen zmrn e vet q shprthen prej dashurs pr krijuesin e
pr krijesat mbasi n d gj ay paraqit Perndin e vrtet e t vetm.
Se nga do q kthenj syt
Shoh atje Zotn e vrtet,
Qsht nj e ska t dyt.

Rreshta q na kujtojn at t Poetit italjan 2) edh ket pohojn gjith
pranin e Perendis n tr Natyrn.

Perndija ndodhet n xixllimin e yjvet, n dritn e zbet t Hns,
n heshtjen e fsheht t nats dhe nmblsin e agimit; Perndija ndodhet
n madhrin e maleve, n frshllimin e gzushm t pemvet, n rrjedhjen
gurgulluse t ujrave dhe n hapsirat e p-mbaruara; Perndija ndodhet
n zemrn e vogl t zogjvet, n pfajsin e bagtive, n thellsin e shpirtit
njerzor.

Pra jeta e Rruzllimit ka nj esenc krejt hyjnore dhe pr kt Poeti
Ovunque il guardo io giro Immenso Iddio ti vedo.
108
Jolanda Kodra
shprthen n thirrjen e tij q gufon prej nj dashurije t flakt: Sa e dua gjith

jetn!

Ret q kalojn npr qiell, shiu, dbora, era, stint me ndryshimin e
tyre, hieja dhe drita, jan t gjitha kt faqje t jets kosmike s cils i japin
ndihmn e vet pr qets e armoni.

Ksht, Poeti, sintetizon n pak rreshta gjrsin e mejtimit t tij, por
kj poezi e shkurtr sht si nj els i prart q na hap dyert e bots s tij t
mbrendshme e sidomos tatyre pjesve t tija ku shplqen krejtsisht e qart
drita kthiellt e Fes s tij.

Vazhdon vjersha Koh e shkuar, poezi delikate e plot trishtim,
krejtsisht e mbushur me hidhrim pr at q koha n rrjedhjen e saj t prreshtur shkon gjithnj duke e larguar prej nesh... gzime dhe vuajtje q qen
nj pjes e gjall e shpirtit ton shduken ngadale por fatalisht dhe prej tyre
kurrgj tjetr sna mbetet ve hijes s kot q zgjon kujtimin.

Poeti ka theksime melankolike me t vrtet patetike pr t shfaqur
dshirn e tij prvluse pr kohn e kaluar t djalris s tij, kur zmra e tij
gufonte plot ndrime e shpres.3)

Dhurat me t vrtet e mushme sht ky agim i jets njerzore,
plot shpres e prhaps iluzionesh, por kaq p shpirtrisht kalus, ast
fluturus t cilit m kot do ti thoshnim ndal, j i bukur.

Me nj krahasim t kndshm Vjershtori krahason vehten me nj
zog q ndodhet n mes t ashprss s dimrit dhe q nuk sheh rreth e prqark
ves trishtim e shkrettir.

Toka sht krejtsisht mbuluar me nj plhur t bardh dimrore,
pemt jan t xhveshura, do gjurm e kalimit t gzushm t stins s bukur
sht zhdukur. Asgj tjetr nuk e rrethon vese dbor, akull e vetmi.
Ku sht foleja e dashur e zogthit q prmblodhi t rrahurat e zmrs s t
lindurvet t tij t vogjl? Ku jan shokt q plot gzim kndonin duke krcyer
prej nj dege n tjetrn ose duke fluturuar n qiellin e kaltrt, t dehur nga
Com bella giovinezza, Che si fugge tuttavia... kndonte Magnifiko-j.
109
drita? Zogu i mjer ul kryet, mbyll syt dhe tue pshertitur kujton...
Mos e pandeh se fl, a dremit,
Kur e sheh qsht qetuar
i shkreti nuk fl, por kujton t kaluarn e bukur q nuk do t kthej m, at
bukurira prndverore q nuk do t shoh m.

Kshtu edhe Poeti sht qetsuar dhe rri me njan, por nga zmra e tij
e coptuar shprthejn kujtimet dhe lot prvluse prmallimi i dridhen nn
qepall. Koha n rrjedhjen e saj t p-mshirshme na rrmben gjithka
kishim m t dhmshur dhe do gj e trasformon; edhe neve ashtu si qem
m sjemi.

Kujtim ky q shtije n zmr nj hidhrim t dshpruarshm, sepse
ky trasformim i p-kundrshtuarshm na jep masn e ilusioneve tona. N
veprn e nj etnologu t famshm italjan, Blanc-ut, doktrina e Eraklitit ka
nj zhvillim q tregon qartsisht kt t vrtet: 4)

N shpirtin e Poetit, kujtimet e Cara et fiorita zgjojn nj
ngashrim t pakt por t mpreht, nj far frike plot hidhrim pr humbjen
e pashrushme t jets s kaluar. Edhe, n ngurtsin e Besimit te tij, ay
prulet para vullnetit t s Gjithpushtetshmit:
Le t bhet urdhri yt
Zot i math e i vrtet!
dhe l q mundimi i tij t shfrej n nj pshertim trishtimi t prulur:
Po pse t na mbetet n syt
Kjo koh e shkuar e shkret

Prs kujtimi krkon t ngjall prsr at q nuk sht m e as q do
Mos u gnjeni! sht shkurtsija e t pamit tuaj dhe jo esenca e sendeve q ju bn t besoni
se jini duke dalluar nj tok t qndrushme n detin e ardhmnis e t transeunte-s. Ju i jepni
emra sendeve, sikurs ata t kishin nj qndres t caktuar, por edhe vet lumi mbi t cilin
zbritni pr hern e dyt nuk sht m ay i prparshmi.
4
Jolanda Kodra
110
t jet m?

Prse ky ndalim i tij mbi fytyra t vdekura e t kota si at t ndrave?

Poeti l pezull kt pyetje para thirrjes s frikshme t zmrs s tij
t trishtushme; por ndofta prej mystereve t s pmbaruemes ay ndjen nj
murmurim si prgjigje: Seps kujtimi na jep t kuptojm se si jeta e njeriut
dhe e do gjs, ndonse duke e prpir nga humneri i asgjs nuk sht kurr
e kot, por i bindet nj misioni t saj t msheft.

Koha e shkuar ka humbur pr neve, por n qoft se e kemi prdorur
mir ahere melankonia e prmallimit do t kaloj m lehtsisht dhe do t
shkmbehet n pritjen plot besim q na e lejon shpresa. Aj q na intereson
sht q seicili t veproj n mnyr q t mos t ket frik t thot pr
vehte: Ndofta nj dit Ah! i p-ngushulluar do t kthehem mbrapa.

III. Mejtimi filozofiko fetar i poetit

Nj ravizim margaritaresh, me rendime shum delikate, thurrin
rreshtat plot melodi t Bilbilit q paraqitin nj pamje ndre n t ciln
dridhet gjith poezija e mbl e nj nate me hn t plot.
N heshtjen trheqse t sendeve, t p-lvizshme nekstazn e
shkaktuar prej kaq bukurije, ndrs drita e hns bie mbi tok si nj val e
ergjnt dhe mvesh me plhur t shklqyeshme do gj mbi t cilat qndron,
nj bilbil crcrit kngn e tij t bukur.

sht kj nj pamje e mrekullushme q shpesh Natyra na e paraqit
pr t knaqur syt e shpirtin. Kj, q bn t dridhen t gjith shpirtret t
ndishme para bukurs, ushtron aq m tepr trheqsin e saj mbi artistt
q sa e sa her jan prpjekur t ndalojn ndr rreshta, mbi plhur, ndr
nota, shprehjet e prmallshme t shpirtit t tyre, plot dshir q t shfrejn
enthusiazmin e pastrt q i k pushtue.

Edhe Naimi prulet prpara ksaj shtytjeje t p-ndalushme dhe l
q t flasij shpirti i tij. Kuadri qay na paraqit nuk sht si nj riprodhim
fotografik q mund t jet i prsosun pr sa i prket besnikris e saktsis, por
nevojisht i ftoht, me qn se ay riprodhim sht fryti i nj punimi mekanik,
edhe sikurs dora q e krijoi t jet e aft dhe e kujdesshme. Pamja q
del pak nga pak nga fjalt e Poetit sjell me vehte tronditjen e brndshme t
111
artistit, na zbulon ndjenjat q ka zgjuar n t e prandaj na flet n nj gjuh q

prek shpirtin pors nj prkdhelje.

Shohim dritn e shprndar t hns q ndrit tokn sikurs tishte
dit, zbardh majat e maleve, dridhet duke u furfuritur mbi siprfaqen e vrjtur
t detit. N qetsin e nats, d gj sht n heshtje e fl, vetm esmet e
burimet murmurojn me z tult. sht muaji i majit. Flladi i leht q fryn,
njomet me ern e njmij luleve. Kud mbretron nj qetsi e knaqshme
dhe deri valt e detit rrahin mblsisht limanin. Edhe bagtit prhen t
ruajtura nga qent q, t shtrir aty pran, mbikqyrin qetsin e gjumit t tyre.
Nj thllz lshon zrin e saj t dgjohet. Por j ku po ndjehet tash najr nj
z tjetr: sht bilibili q po kndon. Qiell, yj, tok thot poeti
Vini vesh edhe dgjoni,
Bilbili, bilbili kndon!

Zogu me zrin e tij m melodik, dredh zrin e notave t tija, crcrit,
gzohet, qan; her duket sikur d t tundij me kngn e tij ndrat e bukura
t luleve, her sikur do t prhap hidhrimet e zmrs s tij t vogl, por
knga e tij sht gjithmon nj armoni e madhrushme q zbut shpirtin dhe
u jep ndrimeve flatra m t lehta.

Zri tepr i bukur i bilbilit prhapet me goditjet e tij plot gzim e
dhmbje dhe Bota e dgjon n heshtje.

Poeti, me nj art t zgjedhur - passi riprodhon me ann e rreshtave
t tij atmosfern magjike t nats hn-plot, vepron n mnyr q nj nga
bukurit e saja t pakrahasushme t dal n shesh dhe t quhet mbi t gjitha:
bukurija e paprekshme por edhe aq prshkruse e nj zri t kulluar e t
kndshm m tepr se do tjetr, zri i nj krijese t toks q ndaj t tjerve
m shum i afrohet zreve t kerubinve q kndojn ndr koret qiellore, e
q t bjn t kujtosh ata zra t shpirtrave tajrit, tmbl e plot melod, t
lehta e t rrjedhshme q dgjohen ndr poemet e Shakespear-it: ndofta t
njjtat harmoni jan n zrin e Arielit. Ndofta gjith kj bukuri e freskt e
tinglluese sht n zrin e Peter Pan-it, fmijs s prjetshme t prralls
shum t bukur q kallzon Barrie.
Jolanda Kodra
112

Nj motiv i bukur poetik e i pushtuar nga nj ndjenj e nxeht
nostalgjije e dashurije sht edhe ay q Frashri zhvillon n Fyellin.

Notat e vajtushme t ksaj vegle muzikore rudimentale, aq e
shtrnjt dhe e dshruar nga barinjt, e qi plqen t prhap zrin e vet n
hapsirn e qet e t heshtur t fushave e t maleve, jehojn n do strof si
nj ankim i leht, si pshertima e nj zri j njerzore por q shpreh ndjenja
njerzore.

Duke dgjuar zrin e fyellit njeriu provon at ndjenj knaqsije e
melankonije q pat provuar Pascoli duke dgjuar le ciaramelle (gaidet) A e
mbani ment?
Dgjova n gjum gaidet
Dukeshin si jenona e nj nina-nana!

Edhe zri i fyellit k mblsirn e lehtsin prhse t nj vajtimi,
por n t gjnden edhe nota q shfaqin ngashrim, hab vetmije, prmallim
gzimesh t humbura. E duke e dgjuar at z zmra p dashur prmblidhet e
rmbyer nga nj trishtim pr t cilin nuk di psen
Dhe me botn e gzuar
Bnem shok edhe mar pjes,
Dhe me njerz t helmuar
Bnem mik me besa bes.

Fyelli sht shoku i t gzuarshmit dhe i atij q sht i trishtuar
mbassi i shrben si njerit ashtu edhe tjetrit pr t shfryer ndjenjn e tepruar
t zmrs; por ky kallam i zshm lshon gjithnj pshertima dhe u jep edhe
kngve gzimi nj prqethje vaji, sikurse t dshronte t t bj t kujtosh
pakujdesn e nj asti t njeriut, kotsn e gzimit.

Por fyelli sht sidomos miku i atij q ka mbetur vetm, i atij q ka
qn i shtrnguar t largohet nga tafrmit e shokt e tij dhe q nuk njeh
m ngushullimin e nj dashurije vzhgimtare e t kujdesshme, prkrahjen
e zmrs besnike t nj miku me t cilin t ket afinitet mendimi e ndjenje,
mbasi: eadem velle et eadem nolle ea demum vera amicitia est thoshte
Ciceroni.

Si mundet ather vetmitari fat-mjer t gjej pak ngushullim ndr
113
vuajtjet e tija? Fyelli thot:

Gjith ata q jan ndar
Fyellit shok ju bn

Ata i besojn tyts magjike nostalgjin e tyre dhe kjo e bn t jehoj
najr n nj far ankimi plot dhmshur asht sikurse ajo vet ta kuptonte e
ti vinte keq pr ta. Copa e drunit e prvuajtur dhe e biruar sht vrtet si nj
lnd e p-jet dhe e p ndijshme por ka nj gjallr q e prforcuar prej nj
zjarri dashurije i prgjigjet vajtimit t njeriut t vetm, dhe i a zbut dhmbjen
duke i folur ngadale, pr ta ngushulluar m mir shpirtin e tij t ngashruar.
Zr i fyellit ssht er
Ky sht zjar i dashuris

Zjarr dashurije thot Poeti q i jep jet gjith Rruzullimit: shklqim
qiellit, nxehtsi zmrs, drit bukurs, er t kndshme luleve, kng bilbilit;
zjarr dashurije q duke ndezur qiellin ka krijuar hyjt e t gjith trupat qiellor;
zjarr dashurije prej t cilit Perndija ka nxjerr shkndijn me t ciln ka
krijuar Njerin. Dhe sht pikrisht pr kt q fyelli, duke pasur n vet vehte
nj fjak tasaj dashurije q lviz diellin e hyjt e tjer, i br prej ksaj
i ndijshm, munt t pshertij e tankohet kshtu njerzisht, duke e br
t sillet posht e lart npr hapsirat e gjelbra e plot hije t mbretris s
madhe t Perndis Pan jehonn e pshertimave q shprthejn nga nj zmr
e coptuar e njeriut.

Ndofta n nj ast pa ngushullimi t veant t Poetit ka lindur
Zmra vjersh burrrisht e matur q paraqitet n fillim me ngjyrat e
vrazhda t shtrngats e t dshprimit, por q shkon mandej duke u rrjeshtuar
n nj drit shprese.
Naimi sht tepr thellsisht fetar q ndryshimet e hidhrimet e jets
t munden t ojn shpirtin e tij n nj sqepticizm q t prjashtoj besimin e
nj shprblimi t prjetshm, shprblim qiellor pr lot e dhmbje. E prandaj
edhe n errsirn ay nuk e humb udhn, seps shikimi i tij i brndshm sht
prher i pajosur me nj shkndij drite dhe ay e di se, si thon rreshtat e
nj poeti italjan q zhvillon nj koncept t njllojt. Pikrisht ashtu sikurse:
Jolanda Kodra
114
Ret kur bhen starr

Edhe era krcllim
Dheu bnet skterr
Edhe qielli vettim

Shiu fillon t bjerr me rmbim e fur, duke mbuluar tokn, edhe n
zmr t Poetit mbretrojn stuht e dhmbjes, mbushur me lot t nj pikllimi
prvlus.

Trishtimi sht i p-durushm, do shpres duket e zhdukur, duket se
ska m rrug shptimi: por j ku Feja i vjen n ndihm shpirtit t dshpruar
dhe i jep shpres pr nj tarthme t qet n t ciln do t shklqejn m tepr
rrezet e diellit.
O miz e mbytur nduj
Diell i shpress n dalt
Do pushojn kjo rrmuj
E nuk mbetesh n balt

Nuk do t mbetet thot Poeti sepse shiu do t bj shpejt t
gjelbroj toka, prnvera do t t jap nj vorrez me gjethe dhe bashk me
t prrenjt do t t marrin me vehte deri n det.

Dhe me gjith kt shpirti njerzor nuk do t gjej paq deri sa mos t
vrapoj t przihet me ujrat e thella e t p kufi t detit t math t gjithsis
dhe m n funt i qetsuar do t mundet t thot me fjalt e larta t Foscolo-s
e il naufragar me dolce in questo mare.

Sepse m s fundit ka pr t gjetur atdhen e vet t vrtet nga i
cili ishte shkputur pr t plotsuar n tok rrugn e vt t vdekshme e ku
kthehet pr jet t jets.
IV. Mejtimi filozofiko fetar i popullit

E nj tingulli me t vrtet elergjik sht prkundrazi vepra Nj lule
e fishkur, a nj vazhz e vdekur ku misteri i kalimit fatal konsiderohet
me at thells mendimi dhe me at holls analize qe dallojn Naimin.
115

Vdekja sht transformim a por asgjsim? J se pyet Poeti ndrsa me
nj mallngjim t uditshm i flet vashs s vdekur, deri dje lule e shklqyer
e erkndshme bukurije, sot lule e mjer e fishkur.

T drejtuarit e tij drejt pr s drejti vajzs s vdekur me pyetje t
prjetshme q spatn kurr prgjigje e q Poeti e di se jan t kota, i jep
rreshtit nj mallngjim me t vrtet preks.

Sikurs ndr rreshtat e bukura t La Tessitrice t Pascol-it q krijojn
nj pamje t holl e melankolike si hieja e nj ndre, ay poet i flet vajzs s
hijshme q tash nuk sht vese fantazma e nj ideali t humbur, prgjegjja
e s cils nuk munt t jet tjetr vese jehona plot hidhrim e zmrs s tij:
U unja mbi bankzn
si dikur shum vjet prpara
aj si dikur u prmbloth
mbi bankzn qanj e i them:
mirsija e ime e mbl
si munde tiksh prej meje?
qan e m thot me nj shnj
t p-z: si munde?

Kshtu edhe Naimi nuk nxjerr nga ky bashkfjalim vese prgjigje q
dalin nga vet shpirti i tij, dshrus pr nj t vrtet q vetm Feja mund t
zbuloj.
Ps mban mri? Se mar dot vesh
Prs sm flet si nj her?
Ps sm shikon? Ps nuk qesh?
rri kot unjur dhe e mjer

Gjallrija e hijshme e rins q shndritte n buzqeshje t freskta,
n shikime t shklqyera, n fjal tmbla, ka braktisur pr gjithmon vajzn
e pashme, por edhe bukurija q i jepte fytyrs s saj dhe mbar trupit nj
madhri mbretrore plot mblsi sht shdukur duke ln t ftoht e t zbet
krijesn e prekur nga kraht e zeza t vdekjes.
Jolanda Kodra
116
Sa e qeshur m q dje!
T zbarthte gusha si kart
E tash? T shoh t fishkur mbi dh,
P shpirt, p gjak, p fytyr.

Por La mort a de riguers nul autre pareilles shkruante Malherbe-i,
e prandaj edhe bukurija e pafajshme dhe e shndritur e nj luleje, qoft edhe
njerzore, nuk e prek n zmr dhe as q e bn t heq dor vdekjen nga vepra
e saj shkatrrimtare.

Aj nuk kursen krknd, as t rinj e as pleq, as t urt as t fuqishm
e la garde qui veille aux barrieres du Louvre ne defende pas nos rois
thon prap rreshtat e Malherbe-it.
O vdekje je nj mynxyr!
Q lotte syvet si shikon,
Sv vesh n mallngjime.

Vdekja aeque pede vazhdon e palodhshme dhe e pmshir n
udhtimin e saj n bot mbar duke kositur jett e njerzvet e duke neveritur
mbi tok kufomat e pshpirt, e shurdht para do prthirrje mshire.
J n dh t ftoht
j n dh t zez
As dielli m st gzon
as dashurija m st zgjon

Kt fjal t trishtushme t Carducci-t n Pianto Antico munt ti
drejtohen d t vdekuri q na dhmbet dhe q, i prhur nn dh, nuk do t
gzoj m dritn e qeshur t diellit dhe as q do t mund m t zgjohet dhe
nj her nga thirrja plot dhmshur e atij q la n lot e n zi.

Jeta nuk sht gjithnj e leht, shpesh na jep m shum brenga se
sa gzime, me gjith kt t gjithve u dhimbet ajo, u sht e shtrnjt, do t
dshronin q t zgjatej pa kufi sa na dhmp e shkreta jet, ndonse nuk e
plqejn.

Dhe shpesh harrojm qaj ka nj mbarim shum a pak t largt, por
fatalisht t sigurt, e pandehim t vrtet . dhe mundohemi e lftojm
sikurse do t duronte pr gjithnj. Dielli perndon dhe do t mund t
117
rilindij, por kur do t perndoj dielli i jets pr neve ather do t zhytemi

n nj nat t pafundshme mendonte me trishtim Calulli.

Mendim ky q kishte pr t qn i p-ngushulluarshm sikur Feja t
mos na vinte n ndihm e t mos t na linte t shikonim npr t nj shpres
qsht njkohsisht edhe si nj premtim.
M s fundi hyjm n dhet,
Edhe kurr m sna gjejn!
Bijem e humbasim n det
Dhe valt na rrmbejn!

Edhe upa e bukur s cils Naimi i drejtohet ka qn rrmbyer prej
atyre valve, por vall cili do t ket qn fati i shpirtit t saj t pavdekshme?
Do t jet ngritur vall atje lart n qiell, prpara thronit te Zotit, a po do ti
jete besuar prsr dors s kohs q kj ta bj t rifilloj nj qikl t ri
jete, pikrisht ashtu si ndodh me shtint? Rilindje n qiell a po rilindje n
tok? Apo do t jet vall farosja e harresa absolute e d gjje?

Poeti i bn vehtes m kot kt pyetje mbassi mysteri q kaprxen
prakun e jets nuk sht zbuluar kurr prpara syrit t njeriut.
Apo pr jet do t shkosh
Mosqnja t t mbuloj
Edhe ti jetn ta harrosh,
Edhe aj ty t t harroj?

Por koncepti metafizik i Poetit nuk pajtohet me kt mendim, t
formuar si nj dyshim pikllus qi k prshkruar pr nj ast trurin, por q
sigurisht sap ka qndruar n shpirtin e tij, sht hedhur trionfalisht posht
si nj gj e p-pranushme nga besimtari q fetarisht ruan gjall n zmr
besimin, dhe ay sigurisht ka ndjek se si vdekja e ksaj luleje t toks do
t lshoj farn prodhimtare q do t bj t mbij nj lule t r qiellore t
shklqyshme. [Revista Njeriu, Tiran, 1943 - 44, nr. 3.4.7.8]
Prof. Dr. Mahmud Hysa
Kaprcimi i ujit real dhe metaforik - II

Ibrahim Kadriu: Kaprcimi i ujit t madh, roman, Koha ditore, Prishtin, 2014
(vazhdon nga numri i kaluar)
Struktura kompozicionale e veprs
Sipas poetiks letrare nj fenomen me shum rndsi sht edhe mnyra

se si shkrimtari e zhvillon ngjarjen dhe mnyra se si i portreton personazhet,
sa i respekton ligjshmrit e poetiks letrare dhe si ato i organizon q do t
thot mnyra si e strukturon ann kompozicionale t veprs, sa sjell risi n
prqasje me teorit letrare, sa sht n prputhje uniteti i ngjarjes me at t
interesit, far karakteri i ka dhn veprs, at epik apo dinamik e shum
t tjera. Mund t themi se shkrimtari Ibrahim Kadriu edhe me romanin m
t ri Kaprcimi i ujit t madh sjell mjaft risi kompozicionale q do t thot
se i ka kushtuar mjaft kujdes, bashk me gjuhn poetike, me figuracionin e
larmishm e funksional, forms s romanit si pjes e rndsishme q duhet t
jet n konkordanc t plot me prmbajtjen pse vetm n at mnyr vepra
arrin nivelin e duhur artistik. Kjo pr arsye se struktura kompozicionale,
forma, varet shum nga prmbajtja, brendia, e dyta ia imponon t pars
120
strukturn apo trsin e etapave, renditjen e tyre rigoroze apo me inversion

e t prmbysur, formn e lakuar bashk me formn horizontale t shtrirjes,
e para si form kompozicionale dhe e dyta si jehon e ngjarjes s madhe q
ka ushtuar gjat koh deri n prfundim, por pa ndonj struktur t caktuar
kompozicionale.
Romani Kaprcimi i ujit t madh mund t themi se si trsi q nga
fillimi e gjer n fund, ashtu si sht e rndomt me romanet n prgjithsi,
nuk ka nj struktur kompozicionale t trsishme pasi uniteti i ngjarjes nuk
prputhet me unitetin e interesit. Sipas ksaj kategorie poetike ngjarja kryesore
e romanit, Tivari, fillon me kreun I dhe prfundon me kreun VI, ndrsa jeta
e personazheve kryesor t romanit vazhdon edhe pas kreut VII deri n fund
t kreut t XVI, deri n fund t romanit. Sipas ksaj shihet se karakteri i
zhvillimit t ngjarjes ia ka imponuar autorit nj struktur vetanake q pr nj
pjes t romanit autori ti prmbahet nj strukture t rregullt kompozicionale
nga kreu I-VI, ndrsa pjesa tjetr t ket struktura t veanta pr secilin
tregim t nj kreu q do t thot pr 10 krer t kemi 10 ministruktura
kompozicionale ose strukturn kompozicionale t nj tregimi. Ktu sht
edhe risia kompozicionale e ktij romani pse krert tregime jan t lidhura me
ngjarjen kryesore, jan pjes e atij fataliteti, e prplotsojn dhe e pasurojn
ngjarjen kryesore, flasin pr peripecit antonimike sa makabre, fatale dhe
fatkeqe, aq edhe pr ndodhit e bukura, bujare, mikpritse, miqsore. T
dyja mbesin si sentimente interesante pr personazhet, te lexuesi pr jehonn
negative q ka pasur ngjarja e Tivarit te nj pjes e popullats dhe pr at
pozitive te nj pjes m e madhe e popullats.
N pjesn e par, ta quajm kushtimisht, ku tregohet ngjarja e Tivarit
nga fillimi e gjer n fund t zhvillimit t saj, sht respektuar struktura e
rregullt kompozicionale e romanit, por jo skematike, uniforme. Autori nuk
i ka dhn romanit karakterin narrativ se vepra do ti dilte prshkruese,
por at t rrfimit t personazheve, karakterin dinamik. Kjo veori e bn
veprn t jet e karakterit psikologjik pse shkrimtari hyn n mendjen, n
shpirtin e n ndjenjat e personazheve, i kundron nga brenda, flet me gojn
e tyre e kjo sht forma m e vshtir e shkrimit romanor pse duhet ta
njohsh psikologjin e individit pr t arrir q t jesh binds n rrfimet e
personazheve. N strukturn kompozicionale t pjess s par, autori nuk
e ka par t nevojshme t respektoj skematizmin klasik kompozicional me
pes etapat t zhvillimin e saj, por, pr shkak t karakterit dramatik intensiv t
121
ngjarjes q nga fillimi i saj kur rekrutt grumbullohen n Prizren, dramat dhe
tragjedit m hamletiane q zhvillohen gjat rrugs s Golgots dhe finalja
makabre mbi makabret, ploja n oborrin e monopolit t Tivarit, e kan shtyr
q ngjarjen ta shtrij vetm gjat etaps s tret, kulminacionit, kreu I-V
dhe dika nga etapa e katrt, peripecia, kreu VI. N pjesn e par, nga kreu
I-V do faz e saj sht nj plag q vazhdimisht rrjedh gjak, t prmendim
vetm tragjedit me kaprcimin e ujrave dhe me smundjen e tifos se sa
njerz jan mbytur dhe kan vdekur, se sa ka qen prezent motivi i etjes dhe,
kapaku i t gjithave, oborri i monopolit: Pas nj t shtne me top t kalibrit
t madh, q u shrbeu si sinjal, filloi sulmi masiv mbi ne...Ploja n Tivar, n
at oborr t Monopolit, ngjalli shum drama, nga at q vshtir se mund t
krijoj fantazia e njeriut, t tilla q nuk harrohen. At tragjedi t prgjithshme
njerzit e kishin par pr drit e Diell, e kishin prjetuar jo vetm ata q
kishin hngr plumbat, majat e bajonetave dhe do tjetr vdekjeprurse ,
por edhe t strehuarit n monopol, sidomos ata t nnkulmit nga i shihnin
skenat trishtuese(fq.87). Kreu VI flet pr krimet e monopolit, si humbje
fizike dhe fitore morale e rekrutve dhe kahen q merr rrjedha e ngjarjes kur
kriminelt duan ti humbin gjurmt e krimit, kur forcat kroate intervenojn
dhe, ata q kishin mbetur gjall, i largonin nga vendi i krimit, i drgonin
pr Dubrovnik, Triesht, Zagreb duke u krijuar mundsi t ktheheshin n
vatrat e tyre familjare: N nj ast Dalushi pa ushtart serbo-malazez t
largoheshin nga oborri i Monopolit pr tua lshuar vendin kamionve q do
t merrnin kufomat(kreu VI,fq.88), Vrastart e kishin parasysh, por edhe
detyrim q ti largonin t gjith t vrart nga hapsirat e Tivarit, ti lanin
rrugt mir e mir, sepse druanin t mos vinte ndonj komision i huaj dhe t
merrte shnime (kreu VI, fq. 90), Ejani kndej, - i urdhroi oficeri. T
gjith qndroni n rresht. Do t vazhdojm rrugn drejt molit. Atje na pret
anija. Do t vazhdojm drejt Dubrovnikut (kreu VI, fq. 88).
N pjesa e dyt t romanit, q fillon nga kreu VII, reflektohen pasojat,
jehona dhe peripecit q ka pasur ngjarja e Tivarit te disa personazhe, si
Dalushi e Barmali, personazhe kryesore t romanit, q m n fund arritn
pran familjeve gjall e shndosh, megjithse shumica prej tyre, pr t cilt
na flet edhe autori brenda pjess s dyt, mbetn rrugve n prpjekje pr t
mbijetuar, por pa sukses. N vazhdim jepen t dhna pr pasojat q patn
rekrutt pas largimit nga Tivari kur nj pjes prej tyre u shtrin n spitalin e
Dubrovnikut. Autori edhe si hulumtues zbulon nj list me emrat e mbiemrat
e rekrutve, vendlindjen, vitin e lindjes dhe gjendjen shndetsore t mir
122
apo t keqe (kreu VII). N kreun tjetr tregohet nj ngjarje trishtuese pr

lakadredhat e erkin ollakut pr tejkalimin e situats, ndrsa n vazhdim
pr Barmalin q kalon kufirin e Malit t Zi dhe n fshatin Kryth gjen nj
familje shqiptare q i ofron mikpritje t przemrt edhe pse e morn vesh se
ka ikur nga Tivari. Prendi dhe Pashka jan t plagosur n zemr se djalin e ri,
Gjonin, ua kan vrar serbt. Megjithat, krijojn iluzion se Barmali do t
pranoj t ndalet te ata pr gjithmon (Kreu VIII). Kreu IX sht nj tregim i
jashtzakonshm jo vetm me ndrtimin kompozicional,por edhe si prmbajtje
pr dy fenomene: pr sekretin e Dalushit q n kt pjes ngadal shthuret me
dialogun e brendshm t Dalushit dhe nga kontaktet me t tjert. Tani lexuesi
kupton fshehtsin se Dalushi nuk ka aftsi dhe ndjenja mashkullore, kupton
pr lindjen e saj si Fatime, pr emrin q ka marr si Fetah dhe Dalush si emr
prkdhels. Fenomeni i dyt sht procesi i asimilimit t shqiptarve q
jetojn n ambiente t huaja si ishte rasti me Azemin-Zekn. Ngjarjet e
pjess s dyt zhvillohen n formn zigzage, nga ngjarjet me t kthyerit e
Tivarit, na shpie te atmosfera n fshatrat e Kosovs, n ankthin e fshatarve
pr fmijt e tyre q ua mori Tivari pr t cilt nuk kan dgjuar asgj. Flitet
pr fshatin Nishor t Dalushit, pr prindrit e tij, pr procesin e kolonizimit
dhe pr tmerrin n fshat nga njerzit e shtetit (kreu X). Edhe me tregimin
Shtrngimi pr t zbritur n gjunj ose n varr, autori i kthehet fshatrave
Barkthar dhe Tejlum vendlindjes s Barmalit dhe t Yllks. Flet pr
psikologjin e ndrrave t Yllks, por edhe pr nj shtje shum delikate q
ka t bj me traditat popullore: Sefon, baban e Barmalit e bren ndrgjegjja
pr nusen dhe vendos ta kthej fejesn se pr Barmalin nuk ka asnj lajm. Nj
vendim i rnd q autori e prshkruan me emocione. N kt rrmuj pr
Sefon, vjen te ai nj dezertor i ikur nga Lezha n shenj revolte pr krimet q
pushteti popullor po bnte ndaj kosovarve. Ushtart e Shqipris vijn, e
gjykojn n kmb dhe e pushkatojn si dezertor. Nj akt mjaft makabr. Me
tekstin Kthes n kujtes na tregon historin e dhembshme t kthimit pr
vendlindje t Rexhepit t Selman Lezit kur ushtart n Shkodr i kthejn pr
Tivar: Pastaj na uan n Shkodr, n burgun e qytetit, ku na pritn shum
keq. Pas disa ditsh, bn at veprim t cilit i friksoheshim m s shumti: na
kthyen n Tivar (kreu XI). Me kto pjes si tregime t veanta autori na
zbulon detaje t panjohura nga ngjarja e madhe e Tivarit duke i prplotsuar
informacionet me rrfime autentike. N zigzagen e prmbajtjeve t tregimeve,
autori prsri i kthehet jets s Dalushit dallohet nga t tjert si kryepersonazh
pr t cilin lexuesit duhet t marrin m shum informacione. Ende vazhdojn
123
lidhjet e Dalushit me Zekn dhe autori merr si intertekstualitet besn q lidhet

n mes dy t fejuarve q te shqiptart konsiderohet si dika e shenjt, ndrsa
pr Ann e Trieshtes duhet si arkaike. Dalushi merr transferim pr Novi Sad,
sentimentet pr Barmalin jan t prhershme dhe frika pr fatin e tij. Rrugs
ndalet n Zagreb dhe aty takon nj personalitet mjaft kompleks me prirje
filozofike pr kotsin e jets, por me t kaluar tragjike pr familjen: M
sht djegur shtpia, nna e babai q gjendeshin n shtpi, vllai madje edhe
motra. Ajo sht djegur dy her, kur e kan dhunuar, hern tjetr kur e kan
ln n shtpi t gjall, aty ku ishin prindrit dhe vllai i vrar dhe e kan
djegur shtpin (kreu XII, fq. 191) fragment q dshmon pr masakrat e
fundit n popullin shqiptar nga serbt me bindjen e autorit se kto situata nuk
kan fund po t rrfehen pr t gjitha rastet q kan psuar shqiptart me krejt
familjet. Me tregimin XIII, autori prsri e merr si personazh Barmalin q t
dshmoj edhe nj her se ai ka rol m kryesor n roman. Prsri na del jeta
e Barmalit me Prendin dhe Pashkn, por tani merr nj rol mjaft fleksibil,
krijohet intimiteti n mes tyre dhe prezenca e Barmalit kthehet n terapi
psikike pr pleqt e lnduar nga vrasja e t birit. Autori e pasuron tregimin
edhe me personazhe tjer, me Pjetr Oroshin, nipin e Prendit q vdes
aksidentalisht n rrug pr t fituar dika m shum pr familjen e varfr.
Barmali, me propozimin e Prendit e merr emrin e Pjetr Oroshit pr t pasur
lehtsira gjat udhtimit pr n vendlindje. Ndrtimi kompozicional i tregimit,
stili narrativ, po m shum dramatik, temat sociale e bjn prozn e kreut XIII
me trheqse. Autori vemendjen e lexuesit prsri e kthen n mnyr implicite
te Barmali n shtpin e tij ku zhvillohet nj dram psikologjike tronditse:
fejohet Yllka me nj tjetr. Autori vren te Jehona, vjehrra e re e Yllks dukuri
t Hanko Halls me nj form krejtsisht t re. N mes Jehonn nga Fieri,
grua e Selmanit nga Kosova dhe familjes s Yllks ka dallime t mdha n
psikologjin e tyre: sedr, fryrja, krekosja e Jehons dhe modestia, normaliteti
te nna e Yllks. Selmani dhe Sefoja merren vesh pr ditn e dasms.
Megjithat Selmani tregohet njeri mjaft i informuar me gjendjen politike t
kohs, me absurdet e Prizrenit, t Sremit, pr qndrimin atdhetar t Shaban
Palluzhs dhe t shum padrejtsive ndaj shqiptarve (kreu XIV). Me titullin
e tregimit Pak knaqsi shpirtrore sikur autori na e zbulon prmbajtjen
optimiste t tregimit n kreun XV pr t krijuar edhe te lexuesi nj ast, pas
gjith atyre ngrysjeve, trishtimeve, vdekjeve t t gjitha formave, t gjith me
sy hapur, edhe nj finale t m t ndritur, m t gzueshme, m t lumtur pr
personazhet kryesore dhe pr lexuesin. N kreun XV vazhdon rrfimi pr
124
ndodhit e fundit t Barmal Brezit me t cilin e prfundon prezencn e tij n

roman duke i dhn jets s tij nj prfundim shum interesant q lidhet si
intertekstualitet me kngt e letrsis popullore. Megjithse n roman na del
variant i shklqyeshm, autori bn nj shkrirje t motivit t kthimit t nuses te
i fejuari i par aq fleksibile sa lexuesin e len t mahnitur, t ngazllyer, t
dshirueshm Pr autorin sht edhe nj fakt tjetr se njerzit q pan vdekjen
me sy nuk do t mund t lirohen nga ajo traum pr gjat koh, ajo do tu
bhet obsesion, me ngjarjet trishtuese do t bashkjetojn n pikllime dhe n
gzime, ajo do tu ngulitet n vetdije dhe n ndrdyje, dashur e pa dashur n
momente t caktuara asociativisht do t lidhen, do t rrfejn dhe do
emocionohen. Ekspozicioni i tregimit fillon me prshtypjet traumatike nga
Kira, Vau i Dejs, Puka, me kshillat e Prendit pr rrezikun e udhtimit npr
male: Njerzit e pushtetit t ri, pushtetit t popullit thoshin se e dinin se
npr male, sidomos npr pjesn verore t shtetit, ende kishte grupe
kundrshtarsh t sistemit q nuk dorzoheshin: grupe q kurr nuk ishin
pajtuar me ideologjin e re q vinte nga krahu i sllavizmit e q ishte pranuar
krahhapur nga komunistt shqiptar kreu XV fq.228). Nuk ishte vetm kaq,
kulmi i ironis s komunizmit ishte se Kmbngulnin pr ruajtjen e vllazris
me jugosllavt me bindje se kjo vllazri ishte vler e internacionalizmit
proletar (Aty) pra me demagogjin m helmuese pr shqiptart e verbr q i
besuan vllazris.Barmali ec rrugve pa rrug dhe mendon pr shtrngatn
komuniste q e dmtoi popullin shqiptar. Megjithat, edhe Barmalin nuk e
tejkalojn befasit pse malet ishin t mbushura me t ikur nga Tivari apo
Trieshta. Gjen nj t plaguar shum rnd, Fahri Bajramin nga Shipkovica,
Tetov. Gjen prkrahje t jashtzakonshme te shtpia e Zef Ukgjinajt pr t
treguar se gjaku nuk bhet uj, i ndihmuan Fahirut, e shptuan nga rreziku,
dhe pastaj edhe Barmalit pr t vazhduar rrugn drejt Kosovs. Edhe nj
dshmi sikur na thot autori pr burrnin shqiptare. Trimit, t drejtit, atdhetari
i hapen rrugt pr t realizuar dshirn m shpejt. N Kuks takon Demir
Drenin, mikun e familjes, i cili e drgon deri para shtpis. Takimi i befasishm
me baban, vemas me nnn, jan pjest m interesante, m emocionale q
autori duket se ka invencion dhe din ti dramatizoj. Mirpo, Barmali priste
ta takoj edhe Yllkn, por mori lajmin e hidhur t fejess s saj me nj tjetr.
Kthimi i Barmalit bri jehon n Barkthar e n fshatrat tjer. Ktu zhvillohet
nj dram sipas kngve popullore dhe narracioni e dramaciteti i autorit
arrijn kulmin q lexuesi as nuk e pret as nuk e mendon se mund t ndodh.
At dit martohej Yllka me Ibushin, t birin e Selmanit. Ndodhi befasoi q
125
askush nuk e priste aq m pak lexuesi te i cili krijohet nj ankth pse ishte e
pabesueshme ajo q ndodhi. Selmani bashk me Ibushin, t vetdijshm se
Yllks iu kthye i fejuari, vendosn q dasmn nga shtpia e vet ta zhvillojn
n shtpin e Sefos, babait t Barmalit duke ia uruar Barmalit martesn.
Autori me hepiendin q i jep fundit t jets s Barmalit dshmon para lexuesit
se ky personazh pr nj nuanc e fiton t drejtn t quhet kryepersonazh pse
ardhshmria e tij sht plot perspektiv, me martesn nga do t lindin
trashgimtart e kshtu me radh. N mnyr implicite ky prfundim i jep
lexuesit t kuptoj se njeriu sht m i fort se guri e druri, m i qndrueshm
se guri e druri, m vital (vis vitalis) se guri e druri. Romani prfundon ne
kreun XVI me tregimin Prqendrimi pr t marr veten m mir q i
prkushtohet kryepersoanzhit tjetr, Dalushit. Megjithat, autori i jep Dalushit
nj hepiend tjetr se Barmali, m t zymt, m t errt, m t mbyllur duke
krijuar, pr lexuesin, nj figur t dhembshme, piklluese dhe dshpruese.
Ardhmria e saj sht pa perspektiv, pa rrugdalje, pa shpres. Gjith kjo
pr kompleksin q ia kishte krijuar familja e ngusht q t tregohet djal edhe
pse ajo ishte vajz. Tregimi nuk sht i gjat, Dalushi fshehtsin ia tregon
Paulinit, pastaj ia zbulon mjekja ushtarake, por nna dhe babai vdesin duke e
konsideruar si djal. Megjithat, ajo mbetet n rrug t gjer pa gjetur
mbshtetje as te familja, as te miqt, as te bashkfshatart. Nuk dihet fati i saj,
as se ka bri, as se ku shkoi, as se si e zgjidhi problemin e ekzistencs s
mtutjeshme.
Aty mund t ndiheshim njerz
Si te autort me pedigre letrare, ashtu edhe te Ibrahim Kadriu na
paraqitet dukuria q n momente t caktuara n roman t na paraqiten sinteza,
rezyme, mendime, formulime t kondenzuara, t sublimuara, t prmbledhura
q vijn si rezultat i nj fenomeni, i nj ngjarjeje, i nj dukurie, q zhvillohen
n nj periudh t gjat brenda romanit q shprehet me nj fjali, me nj fraz,
me nj sintagm, me nj togfjalsh. Kto forma t shprehjes krkojn t
veohen, t zbrthehen, t interpretohen, t deprtohet n nntekstin e saj se
vetm ather mund t shihet se kan nj pasuri t madhe idesh, mendimesh,
vlersimesh q kan ndodhur para asaj shprehjeje po q hapin rrug edhe pr
t ardhmen. Njra nga ato shprehje, pr mendimin tim, me shum vler nga
sfera e psikologjis, moralit, etiks sht edhe fjalia aty mund t ndiheshim
njerz (fq.99). Kt fjali e shqiptojn njerzit e mbetur gjall nga Golgota e
marshit nga Prizreni pr n vendin e panjohur dhe pr qllime t panjohura,
126
pr tr at q u pa e u tregua dhe pr tr at q nuk sht par dhe nuk

sht treguar, por dihet se duhet t ket ndodhur, pr ato strmundime fizike,
morale, psikike, etike, johumane, makabre, sadiste, kriminele, q u zhvilluan
nga njeriu kundr njeriut, me njerzit e smur, t etshm, t sfilitur, me
sprovat nga m t mundimshmet e me rrezikshmri t lart, at t kaprcimit
t ujrave t lumenjve dhe t prrenjve t bymyer jasht mase dhe me finalen
e delirium tremensit masakrs, plojs, pushkatimeve n oborrin e monopolit
t Tivarit. Dhe gjith kt traum t jashtzakonshme e shpreh antonimi i
ksaj fjalie q nuk shprehet n roman, por vjen si konkluzion implicit se
brenda asaj kohe q u zhvilluan dramat dhe tragjedit m rrqethse, m
tronditse, m sfilitse njerzit e kolons aty nuk mund t ndiheshin njerz.
Natyrisht t ndjehesh njeri n plotkuptimin e fjals sht nj postulat i bots
demokratike, i raporteve t shndosha ndrnjerzore t nj vendi, i respektimit
t kodeve ligjore, njerzore t psikologjis, moralit dhe etiks t nj shoqrie
q i ka tradita qytetruese dhe ato i respektonte me rigorozitetin m t madh.
Antonimi i ktij postulati (Aty nuk mund t ndiheshim njerz) do t thot t t
degradojn, t t denigrojn, t t zhveshin me t gjitha premisat e t drejts
pr t qen e pr t jetuar si njeri, t ta humbin dinjitetin, krenarin, nderin,
sedrn, dshirn pr tanishmen dhe pr t ardhmen, t t prfshij defetizmi,
demoralizimi, pesimizmi i skajshm, t t duket gjithka se sht e pavler,
e padshirueshme, e paprceptueshme, sht dhuna m e madhe q mund ti
bhet njeriut. Me kt tez (Aty mund t ndiheshim njerz) dhe antitezn q
del prej saj (Aty nuk mund t ndiheshim njerz) n mnyr implicite autori
dshiron t thot se t jesh njeri n plotkuptimin e fjals sht nj kategori
morale e etike q nuk e meriton do njeri pse t gjith njerzit nuk jan
njerz. Dhe ata, mendon autori, q e shkelin, prtrollosin, injorojn gjn
m t shenjt, m t shtrenjt e m t mueshme t njeriut, dinjitetin, nuk
mund t jen njerz n plotkuptimin e fjals. Kur kta njerz t kolons e
shprehin mendimin me postulatin Aty mund t ndiheshim njerz? Kt e
thon njerzit e kolons kur kroatt q e pan dhe e dinin at masakr q
ndodhi n oborrin e Tivarit, u premtuan njerzve t kolons q me anije t
kalojn n Kroaci, se ajo q ndodhi ishte krim ndaj jush, se gjykohet prej tyre
dhe se nuk mund t ndodh edhe nj her tjetr. Njerzit e kolons, megjithse
me pak ndrojtje, pranuan t vazhdojn rrugn pr Kroaci dhe shkrimtari tr
t kaluarn e Tivarit dhe shpresn pr t ardhmen t metamorfizuar e shprehu
me gojn e personazheve me nj fjali shum kuptimplote Aty mund t
ndiheshim njerz.
127
Pr nj vepr q pretendon dhe merr vlersime m prestiioze pr vlerat

q e cilsojn nga shum vepra tjera t atij zhanri letrar, duhet ti prplotsoj
dy parime kryesore t poetiks letrare: temn e romanit dhe artizmin letrar.
Romani m i ri i Ibrahim Kadriut Kaprcimi i ujit t madh ka tem historike
ndr m relevantet q vazhdimisht ka pikuar dhe pikon gjak pr tragjikn
e prjetimeve dhe pr tragjikn e shum shtjeve enigmatike. Mungojn
listat zyrtare t plota t emrave t rekrutve dhe listat zyrtare t plota t
martirve t ksaj tragjedie gjat rrugs, n oborrin e monopolit dhe gjat
rrugtimit pr tu kthyer atje nga u nisn. Megjithat, autori kto mangsi
evidente, q i shpreh n forma t ndryshme brenda romanit, sht munduar
ti prplotsoj me aktin e frymzimit, me fazn kur ka mbledhur dokumente,
shnime dhe dshmi t okularve. T gjitha kto fakte q e bjn romanin t
jet me vrtetsi dhe objektivitet t lakmueshm q bashk me transponimin
letrar t ksaj ngjarjeje historike, e shquajn kt roman si t veant si pr
temn, nj tem gjithmon e freskt pr lexuesin, si pr kohn kur paraqitet,
gjithmon aktuale, si pr mnyrn e trajtimit t ngjarjes. Romanin mund ta
quajm si roman shoqror pr temn e qlluar dhe mjaft artistik pr statikn,
pr vendosjen e tems n binart e paradoksit, absurditetit q e prshkojn
romanin fillim e mbarim. Romanin, pr shkak t statik konsekuente e
t qlluar pr temn q ka, e shquan m shum kategoria estetike e t
shmtuars dhe m pak kategoria estetike e t madhrishmes megjithse
kategoria estetike t shmtuars pr shkak t transponimit t veant letrar
kalon n kategorin estetike t t madhrishmes. Kuazimodo, kumbonari
m i shmtuar dhe kryepersonazh i romanit Kisha e Zonjs Shnmri t
Viktor Hygos, i takon kategoris estetike t s shmtuars, por, pr shkak t
prshkrimit t tipareve fizike dhe psikologjike me artizm t veant, e bjn
personazhin m artistik t romanit. Pra, edhe e shmtuara e ka artistiken dhe
pr kt krkohet mjeshtri pr ta transponuar ashtu si mund ta gjejm n
romanin m t ri t Ibrahim Kadriut, Kaprcimi i ujit t madh.
Komponent e artizmit sht edhe stili i narratorit se si autori i
shpreh mendimet, si e bn prshkrimin e personazheve q e shquajn qartsia,
rrjedhshmria, realizmi, kuptueshmria. Komponent e artizmit sht edhe
figuracioni i pasur q i prshkon shum pjes t romanit, si metafora, ironia,
sarkazma q e bjn tekstin letrar m enigmatik, m meditativ, m krkues,
me tekst dhe nntekst t pasur q e shtyjn lexuesin t ndalet dhe ti zbrthej
figurat.
128
sht veori e romaneve t Ibrahim Kadriut vlera standarde e

romaneve dhe posa ta kryesh leximin e nj romani mendon se me at ka
krijuar romanin m t mir. Kjo tregon se n romanet e Ibrahim Kadriut nuk
ka romane m pak t vlershm. Kaprcimi i ujit t madh mbetet si roman i
suksesshm nga shum aspekte t poetiks letrare pr nj koh derisa t dal
nj roman m ri duke dshiruar q kjo t jet sa m shpejt.
KDU:821.512.1.09
Salih Okumu Halime Bar1*

Belaja e traktorit: Sprova e fshatarit me teknologjin
Tregimi Belaja e traktorit rrfen ndikimin e teknologjis n shoqrit
e mbyllura. Ngjarja gjithashtu pasuruhet edhe me elemente t ndryshme si
prgojimi, xhelozia, dashuria, etj.. Autori n qendr t tregimit ka vendosur
prplasjet midis gjeneratave, ndrsa injorancn e fanatizmin i kritikon nprmjet
simbolit t traktorit. N tregim pasqyrohen edhe skena t ndryshme nga jeta e
fshatit, ku prballemi me nj stil prshkrues brilant t autorit Reshid Hanadan.
Tregimi ka nj struktur t fort letrare. Gjuha sht turqishte standarde. Nuk
iu sht dhn shum hapsir t folmes lokale. Me kt shkrim synojm t
anazilojm nga aspekti prmbajtsor tregimin Belaja e traktorit t autorit turk
nga Kosova, Reshid Hanadanit.
1. Giri:

Traktr Belas, Duygu Tutsa adl eserde yer alan drdnc
hikyedir. Hikye, teknolojik gelimelerin ky hayatndaki etkilerini kuak
atmas zerinden ele alr. Ayrca olay rgsnn kskanlk, ak ve
dedikodu gibi baz yan unsurlarla rlmesi de temaya zenginlik katar.
Duygu Tutsa, Reit Hanadann ikinci kitabdr. inde 12 adet
Asoc.Prof.Dr., Prishtina niversitesi Filoloji Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm retim yesi, Pritine; Pritine niversitesi Filoloji Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm,
Pritine.
1 *
130
Salih Okumu Halime Bar*
hikye bulunur. 1985 ylnda TAN Kitap Dizisi tarafndan yaymlanan eser
daha ok ky hayatn konu alr. Eser ayn yl - en baarl esere verilenSreyya Yusuf dlne de layk grlr.
Hikyelerde geen mekn Mamua kydr. Duygu Tutsa, ky
halknn cahillikleri, dedikodu, kskanlk, kuak atmas, ky yaamn
yadrgayp ehir hayatna ayak uyduramayan insanlar, hayvan sevgisi,
gelenekler ve ak gibi konular ele alr. Zengin bir gzlem kaabiliyetine sahip
olan Hanadan, hikyelerinde genellikle eletirel gereklik ve toplumcugereki bak alarn kullanr. Yazarn Yazg adl ilk hikye kitabnda
grlen zamansal kayma, yerel dili ar kullanma gibi kusurlar, Duygu
Tutsanda yoktur. Ayrca dil daha ustacadr ve standart Trkeye yakndr.
Salam bir kurguya sahip olan bu eserde ahs kadrosunun kalabalk olmamas
ve akc bir slup kullanlmas hikyeleri daha srkleyici yapar. Yazar, zaman
zaman geriye dn tekniini kullanarak, hikyelerde eksik kalan noktalarn
daha iyi anlalmasn salar.
Traktr Belas, Yakup Aann olu ile arasndaki fikir atmasyla
balar. Hikyenin tahlilinin daha iyi anlalmas iin ksaca zetini vermek
yerinde olacaktr:

Ky hayatnn ilendii bu hikyede tarmla geinen bir aile anlatlr.
Hikyenin kahraman Yakup Aa yllarca geleneksel yntemlerle tarlasn
iler, ekmeini topraktan aln teriyle kazanr. Ancak artk ya epeyce ilerler
ve btn ilerini olu Salime brakmak zorunda kalr. Dnyada bagsteren
teknolojik gelimeler, kye ular ve gen kuan hayata bakn deitirir.
Babasndan ileri devralan Salim de herkes gibi traktr ister. kzlerini
ok seven ve bu fikre scak bakmayan Yakup Aa, mamdan akl ister. mam
dinimizin ilerlemeye ak olduunu, kendisinin de traktr alacan syleyerek
Yakup Aay ikna eder. Meseleyi bir artla kabul eden Yakup Aa, Kurana el
basarak: Eer traktr mazot veya baka bir problem yznden almazsa
parampara edeceim der.

Ertesi gn Salim kzleri satar ve traktr satn alnr. Traktr Salimin
performansn arttrr, verim ikiye hatta e katlanr.

Vakit geer, gz mevsimi ile birlikte iler younlar. Mazot sknts ba
gsterir. Ayrca odun tanrken traktrn bir parasnn da krlmas Yakup
Aann cann ok skar. Verdii sz kylnn dedikodularna sebep olur. Bu
durumdan rahatsz olan Yakup Aa, evden dar kamaz. Cuma namaz iin
camiye giden Yakup Aa, Hac Selmann cemaatin iinde kendisini tahrik
131
etmesine dayanamaz. Hemen traktrn bulunduu dan tepesine gider ve

onu yardan aa atar.
2. Kylnn Teknoloji le mtihan: Traktr Belas

Traktr Belas, kk yerleim yerlerinde ska karlatmz
cehalet, dedikodu ve ekememezlik gibi olumsuzluklarn bir traktr
imgesi zerinden bireyde, ailede hatta toplumda brakt etkiler ve bunun
sonularn anlatr. Yazarn ustalkla kaleme ald bu hikye blmden
oluur. Her blme yerletirilen krlma noktalar olaylarn seyrini belirler.
Hanadan, tarmla uraan bir ailenin bandan geen olaylar realist bir bak
asyla verir. Hikyenin kahraman Yakup Aann ya ilerler. Artk tarmla
uraacak gc kendinde bulamaz ve ileri olu Salime devreder. Salim
youn i temposunu kaldramaz ve herkes gibi traktr ister. Annesini arac
ederek babasn ikna eder ve bir traktr satn alnr.
Yazar hikyenin giri blmne kuak atmasn koyar. Bu atma
traktr zerinden salanr. Yazarn Kyn her evine giren, babalar ve
oullar arasnda geitirilmesi olanaksz bir gerginliin belirmesine neden
olan bela sonunda kendi evine de uramt2 ifadesi, ilk blmnn krlma
noktasdr. Hanadan aslnda bu cmle ile kuak atmasn bir baka ifade ile
ilim ve cehaletin mcadelesini de vermek ister.
Bu geitirilmesi olanaksz gerginliin sebebi Yakup Aann olu
Salimin traktr istemesidir. Yakup Aann kafasnda bir sr soru belirir.
Alnnn teriyle kazanp yllardr biriktirdii paralar demirden olumu cansz,
duygusuz, traktr denen o belaya m harcanacaktr? Daha da nemlisi, einin
ve olunun traktr istemesinin asl sebebi, kendisinin artk elden ayaktan
dp bir ie yaramyor olmas anlamna m gelmektedir? Yazar bu cmlelerle
adeta okuyucunun kalbinde kahramana kar bir merhamet oluturur. Yakup
Aa, imamn yanna fetva almaya gider. mam, Yakup Aann aksine traktr
fikrine olumlu bakar. Kylnn birounda traktr olduu daha evvel yazar
tarafndan ifade edilmitir. Fakat buna ramen Yakup Aann mama gidip
fetva almas dikkat ekicidir. Acaba bu hassasiyet sadece Yakup Aada m
vardr, yoksa traktr almaya niyetlenen herkes imama danmakta mdr?
mam, dinimizin ilerlemeye, gelimeye ak olduunu uygun bir
zamanda kendisinin de traktr alacan hatta hacca da uakla gideceini
2
Reit Hanedan, Duygu Tutsa, Tan Yayn Evi, Pritine, 1985, s.78
132
belirterek Yakup Aay ikna eder. Yazar, bu blmde imamn topluma etkisini
ortaya koyar. Okuyucunun kafasnda izilen imam portresi ok olumludur.
Aslnda manevi hayat temsil eden imamn din ile teknolojiyi zdeletirmesi
son derece nemlidir. Bu bak as, toplumun teknolojiye ynelik eytan
icad algsn yok eder. Yazar bu ekilde okuyucusuna, hikyelerinin
genelinde var olan retmen karakterinin eksikliini hissettirmez.

Hanadan, bu blmde iki farkl karakteri ne karr. lk karakter
cehaleti, ikinci karakter ise ilmi temsil eder. Burada cehaleti temsil eden kii
Yakup Aa, ilmi temsil eden kii de mamdr.
Yakup Aann gznde traktr demir yn, souk ve grltl

bir maddedir. Fakat kzler insan anlayan scak, canl, evlattan da te bir
hayat arkadadr. Bir bakma Yakup Aann taassup ile davranarak traktrn
faydasn grmezden gelmesi anlatlr. mamn gznde kzler eskinin
izlerini tayan cehalet ve bilgisizliin kaynadr. Traktr, ilerlemeyi,
gelimeyi temsil eder. Gelecei simgeleyen traktrn kye getirdii bereket
ve fayda yadsnamayacak kadar oktur.

Yazar ikinci blme Yakup Aann ok sevdii kzleri satma
kararn koyar. Yakup Aann bu kabullenii bir arta balanr. Bu art
gelime blmnn krlma noktas olup hikyeyi sonulandracak en kritik
cmledir. Bu cmle, belki de Yakup Aann en ufak bir problemde traktrden
vaz geerek kzlerine yeniden kavumak iin kendisine verdii szdr.

- Hele bir almasn Kurann stne yemin ederim ki parampara
edeceim onu.3
Hanedan, (1985:81)
133
Dini bir hassasiyete sahip olan Yakup Aann Kurann stne

yemin etmesi dikkat ekicidir. Bu yemin geri dnemeyecei bir admdr, bu
da hikyenin sonulanmasna sebep olur. Mslmanlar iin and imek ancak
zor zamanlarda ve son are olarak kullanlan bir kurtulu yoludur.

Yakup Aann hayvanlarndan ayrlma sahnesi; Ertesi sabah
kzleri pp, okar ve alar. Sel gibi boalan gzyalar, belki de mrnde
ilk kez alyordu. Sakn kzleri kasaba satma!4 cmleleriyle verilir. Yazarn
bu cmleleri pe pee vermesi Yakup Aann gznde kzlerin ne kadar
kymetli olduunu vurgulamak arzusundandr. Kasaba satlp lmelerini
istemez. Olunu bu ekilde tembihlemesi de okuyucunun aklna kahramann
kzleri tekrar geriye alma dncesini getirir.

Salim, kzleri hem iyi bir fiyata hem de tandk birine satar. kzleri
sava yllarnda Yakup Aann yanna alp evlad gibi bakt Smaylo alr.
Slovenyada alan Smaylonun ileri iyidir. Yakup Aa kzleri Smaylonun
almasna ok sevinir. inden ocukken bakp bytt Smaylodan kzleri
almak kolay olur diye geirir. Artk traktr almak iin geriye hi bir sebep
kalmamtr.
Ertesi gn Salim daysnn olu ile birlikte Kente gider. ki gn sonra
mavi renkli bir traktrle geri dner. O gn kyl ei benzeri olmayan traktr
grmek iin Yakup Aay ziyaret eder. mam Yakup Aaya, traktr alarak
ok iyi yaptn, piman olmayacan syler. Misafirler arasnda parasn
fakir halka faizle bor veren fitneci Hac Selman da vardr. Selman, kendi
traktrnden daha iri yar olmasndan duyduu kskanlkla:

- Kiloyla paray demir ynnna vermek aklllk deil. Biz aldk
kk bir paras bozuldu. Paray bulamadk rt altnda yatyor bizimki.5
der.
mam, Hac Selmana sert sert bakar. Yakup Aa ise duymamazlktan
gelir. Bu cmle hikyenin gidiat ile alakal ve yazarn okuyucuya verdii
ipucunu da ieren bir manaya sahiptir. Yazar bu blme Hac Selmann
kskanln koyarak sonuca gnderme yapar. Bu kskanlk dedikodular
tetikleyecek ve traktrn elim sonunu hazrlayacaktr.
Misafirler gider, vakit gece olur. Salim samanlkta nianls ile buluur.
ehirden nianlsna ald hediyeleri verir. Salim mutludur, nk nianls
4
5
Hanedan, (1985:83)
Hanedan, (1985:86)
134
artk kz arkadalarnn yannda kk dmeyecektir. Salim de kyn dier

delikanllar gibi nianlsnn evinin nnden rzgar hzyla geip gidecektir.
Traktr Salimin isteini ve alma temposunu arttrr. Ksa zamanda
verimi artar. Durumu fark eden fakat ilgilenmiyormu gibi grnen Yakup
Aa, olunun btn ii tek bana evirmesini buruk bir sevinle izler.
Burukluu traktrn kendisine elden ayaktan dtn hatrlatmas ve ok
sevdii kzlerine duyduu zlemden kaynaklanr.

nc blm, mazot skntsyla balar. Sonbahar gelir, iler artar,
ehre gitmek zorlar. Yakup Aa traktrn birka gn almayp avluda
bulunmasndan ok rahatsz olur. kz, beygiri olanlar ilerine devam
etmektedirler. Bu manzara karsnda tepesi atan Yakup Aa, soluu mamn
yannda alr.

-Can, kan binlerce kilometre uzaklarda yerin dibinden karlp
buraya getirilecek bir svya bal olan eyden hayr m olurmu.6 der.

mam, olur byle eyler diyip Yakup Aay bandan savmaya alr.
Hikyenin bandan bu blme kadar meseleye olumlu bakan ve Yakup Aann
yannda olan mam bu davran ile okuyucuyu hayal krklna uratr.
Ayrca retmen karakterinin eksiklii de ilk kez bu blmde hissedilir.

Neyse ki mazot bulunur ve traktr almaya balar. Bu arada Salimn
dn tarihi de gelip atmtr. Yakup Aa dn hazrlklarna balamadan
nce, tarla, ba ilerinin tamamlanman ve odunlar tanmasn ister. Salim
odunlar tamak iin yola koyulur ve bu srada traktrn bir paras krlr.
Krlan para ne kyde ne de kentte bulunamaz. Salim krlan paray almak
iin Belgrada gider. nc blmn krlma noktas da traktrn bozulmas
ve onun dourduu sonulardr. mam problemler yaand zaman Yakup
Aaya destek olmaz. Tek kalan Yakup Aann verdii sz ve imamn tutumu
dedikodular arttrr. Yakup Aa dedikodulardan dolay camiye bile kamaz.
gn geer ve Salim hala gelmemitir. Yakup Aa cumaya gider. Namaz
klnr camiden kacakken Hac Selman:
-Sylemitim traktrden hayr m gelir? Karn ve oluna uydun kzleri
satp aldn traktr.
-Hani yemin etmitin arzalanrda almazsa parampara edeceim
diye... nerede yeminin?7 gibi ifadelerle Yakup Aay tahrik eder. Ardndan
6
7
Hanedan, (1985:91)
Hanedan, (1985: 94)
135
cemaatten:
-Da gibi traktr ufack bir demirden almyor...
-Japon mal para iin Japonyaya gitmek gerek.
-Yakup Aada din iman yok kzleri neden satt ki? Yaz k altrd
hayvanlar yalannca da satt hem de kasaplara.8 cmleleri ykselmeye
balar.
Kylnn cahilce meseleye yaklamas bu tarz dedikodularn artmasna
sebep olur. Yakup Aa, bu durumdan ok rahatsz olur. zellikle Hac
Selmann Yakup Aann verdii yemine atfta bulunmas Yakup Aann
cumadan sonra ardna bile bakmadan traktrn olduu yne gitmesine sebep
olur. Bu olay nc blmn krlma noktas olup hikyeyi sonulandrr.
Dini hassasiyeti ok yksek olan Yakup Aa da; Beni ele gne rezil etti!...
Kitaba el baspta szn tutmayacak adam mym ben? Parampara
yapmazsam onu bana da...9 diyerek, sylene sylene traktrn yanna varr.
mam nde kyl arkada kendisini takip ederler.

Sonunda Yakup Aa traktr yardan aa yuvarlar ve doruca evin
yolunu tutar. Yolda imam grnce dayanamaz:
-Beni eytana uydurup aldrdn. Sen niye traktr almadn?10 Diyerek
ona olan kzgnln ifade eder.
Bu ifadeler aslnda teknolojiyi eytan icad olarak gren insanlarn
hala var olduunu gsterir. eytana uyduunu dnen Yakup Aa, traktr
satn alarak gnaha girmitir. imdi, traktr yardan itip parampara ederek
bir nevi tvbe edip bu gnahtan kurtulacaktr.
mam parasnn yetmediini ve o yzden traktr alamadn syler.
mam balangta, Yakup Aaya destek kar, fakat pratikte bunu devam
ettiremez. Yakup Aay tahrik eden/kkrtan Selman susturmamas da
imamn kendisine deni yapmadn gsterir ve retmene olan ihtiyacn
eksikliini derinden hissettirir.
Bu hikye, Yugoslavyada komnist rejiminin hakim olduu 1980li
yllarda kaleme alnr. Hanadan, dnemin baskc rejimini hikyelerine baar
ile tar. zellikle mslmanlara kar basklarn artt ve herkesin rejimi
destekleyen yazlar yazmasna karn Hanadan imam ve sosyal skntlar
Hanedan, (1985: 94)

Hanedan, (1985:95)
10
Hanedan, (1985:96)
8
9
136
ele almas bu ablonun dna ktn gsterir. Ky ve kasaba gibi kk

yerlerde devleti muhtar temsil eder. Ayrca kmnist partinin eitli birimleri
de bulunur. retmen de devlet memurudur. Maan devletten alr. Bu sebeple
devletle balantl olan hi bir figr Hanadann hikyelerinde yer almaz, ya
da olumlu bir karakter gibi grnmez. Hanadan o dnemde muhtarn devlete
yaranmak iin halka zulm ettiini, halkn imknlarnn stnde zorunlu r
alndn vurgular. retmen ise sadece dersini anlatan, halka maddi manevi
destek vermeyen sessiz bir figrdr. Fakat imam bunlara nazaran daha
aktiftir. Kendisine danlan, sz dinlenen bir kii olarak karmza kar.
Buna ramen imam da ou zaman zgr bir ekilde konuamaz.11
Yazarn retmen karakterini hikyelerine sokmamasnn asl sebebi,
onu yozlam, halktan kopuk biri olarak grmesindendir. nk, Yugoslavya
Federal Cumhuriyeti dneminde genellikle byk ehirlerde eitim gren
herkes, toplumun gznde komnist olarak bilinir. Ayrca bu kesim alma
hayat boyunca ayakta kalabilmek iin resmi idarenin isteklerine boyun emek
zorundadr. Gazeteciler yazlarnda, yazarlar hikye ve romanlarnda, airler
iirlerinde komnist ideolojiyi halka anlatmak ve vmekle ykmldr.
Ayrca, Hanadann dier hikyelerinden de anlalaca zere ehir hayat
insan olumsuz manada deitiren bir etkiye sahiptir. niversite tahsili iin
ehirde yeni bir hayatla tanan genler, aldklar eitim nedeniyele de hem
fiziki hem de fikri manada halktan uzaklar. Dini bakmdan daha materyalist
ya da ateist bir yaklam sergilerler. Btn bunlar yazarn retmen karakterine
bakn da etkiler. Sanrz bu sebeple Hanadann hikyelerinde retmen
figr bulunmaz. Bu karakterin yerine de imam konuur. mam sadece dini
hayatla deil, dnyevi ilerle de ilgilenir. Maddi ilimler ve teknolojiden
haberdardr. lk eitimini gerek hayatta bir imam olan babasndan alan
Hanadan, biraz da babasna olan sevgi ve saygsndan bu figr ne kard
sylenebilir.
nc blmde dikkat edilecek bir dier husus ise, dedikodunun insan
zerindeki etkisi ve sonulardr. Yazarn kyly, bilhassa Hac Selman
konuturmas krsal yerlerdeki dedikodu ve iftiralarn elim sonunu okuyucuya
vermek istemesindendir.
11
Halime Bar, zel Mlakat, Mays 2014.
137

Gece karanlnda gelen ve babasn darda gren Salim sevinle
paray bulduunu syler. Fakat Yakup Aa Smaylodan kzleri almaya
gitmitir. Yakup Aa yarm kalan ii tamamlayacak, kzlerle odunlar
tayacaktr. mamn traktrn uurumun dibinde olduunu sylemesiyle
Salim beyninden vurulmua dner. mam Salime zlmemesini, dnden
sonra bir aresine bakacaklarn syler. mamn burada Salimi teselli etmek
iin devreye girmesi okuyucuyu artr. Bu ksma kadar sessiz kalan mam,
acaba neden meseleyi daha sonra halledeceini syler.

Esmann evine doru giden Salim alyordur. Esma ile samanlkta
buluurlar. Salim traktr der. Esma biliyorum diye karlk verir ve Salimi
pmeye balar. Samanlktan birbirini seven iki insann kard iniltiler
gelir. Hikye bu sahne ile biter ve kesin bir sonuca balanmaz. Sanki yazar,
hikyenin sonucunu okuyucuya brakmak ister. Olanlardan onun affna snr
ve merhametine sarlr.
Hikyenin kurgusunu temann ilerleyiine gre gayet baarl bir
ekilde ele alan yazar, kii ve mekn tasvirlerinde de gzlemlerinden
faydalanr. Hikyede yazar meknn bir ky olduunu belirtir. Hikyenin
ilerleyen blmlerinde zikredilen Slovenya, Gora, Belgrad gibi yerler
meknn Yugoslavyada olduunu gsterir. Yugoslavyada Trke konuan,
tarmla uraan ve tamamnn Trklerden olutuu ky says ok deildir.
Yazarn doup byd Mamua bunlardan bir tanesidir. Hanadann dier
eserleri de incelendiinde bu kyn Mamua olduu akca grlecektir. Bu
bakmdan meknn Hanadann da halen yaamakta olduu Mamua ky
olduunu ifade etmek yanl olmaz.
Kahramanlarn bir ou onun evresinde grd, tand
insanlardr. Bu sebeple tasvirlerde olduka baarldr. Okuyucu, bilhassa
kii ve meknlar bu tasvirlerden renir. Hikyede, zaman zaman yerel dil
kullanlsa da, genelde standart Trke esas alnr. Yazar gemi zamanla
alakl bir meseleyi ele alaca zamanlar geriye d tekniini kullanr. Byle
zamanlarda kiileri ok baarl bir ekilde konuturarak konu btnlne
zarar vermeden gemii okuyucunun merayla buluturur. Cmleler yer
yer devrik olmakla birlikte, daha ok kuralldr ve grlen gemi zaman
138
kullanlarak olaylar anlatlr. Ataszlerine hi rastlanmayan bu hikyede,

deyimler anlam zenginletiren dil unsurlar olarak kullanlr. Hikyelerinin
hemen hepsinde bir mesaj verme endiesi hakimdir.
3. Sonu:
Traktr Belas, teknolojinin ky hayatndaki tesirlerini anlatr. Hikyede
ele alnan ky yaamndan kesitler, eitli unsurlarla zenginletirilerek
okuyucuya ulatrlr. almada tespit ettiimiz sonular maddeler halinde
vermek yerinde olacaktr:
1. Hikyenin getii yer, yazarn yaad Mamua kydr. Mamua,
krsal bir yerleim yeri olup, da kapal bir mekndr. Eitim dzeyi dk,
cehalet ve taasubun hkm srd bir alandr. Zaman, 1980li yllardr.
Yazarn tema olarak iledii konular da Mamuada cereyan eden sosyal
skntlardr.
2. Traktr Belasnn ana temas teknolojinin ky hayatndaki yeridir.
Ancak tema, nesil atmas, kskanlk, dedikodu ve ak gibi yan unsurlarla
zenginlettirlir. Yazar, kk ve darya kapal yerleim yerlerinin tipik
olumsuzluklarndan olan dedikodu ve kskanl ok baarl bir ekilde iler
ve bunun sonularn ortaya koyar.
3. atma, teknolojiden faydalanmak isteyen evlat ile yllarca
alt yntemden vazgeemeyen sabit fikirli bir babann arasnda geliir.
Yazar bu atmay kz ve traktr kavramlar zerinden vermeye alr.
Ayrca Yakup Aann bizzat kendisinin yaad dier bir atmas da, eski
alkanlklarndan vazgeememesi ve taassup ile hareket etmesidir. mam da
bu atmada aktif rol oynayarak hikyenin sonucuna etki eder.
4. Hanadan merkezine atmalar koyduu bu hikayeyi ak temas ile
baarl bir ekilde ssler.
5. Realist ve gzlemleriyle eserlerini kaleme alan Hanadann
tasvirleri ok baarldr. Bu da hikyelerindeki kahramanlarn ve meknn
daha iyi anlalmasn salar.
6. Kosova, yaklak elli yl Yugoslavya Federal Cumhuriyetine
bal zerk bir blge olarak merkeze bal kalr. Bu dnemde genellikle
byk ehirde eitim grenler toplumun gznde komnisttirler. Hanadan
bu sebeple retmen karakterini hikyelerinde kullanmaz. Bu da cehaletin
devam etmesine olaylara sabit bir bak as ile baklmasna sebep olur.
7. Yazarn bu hikyeyi bir sonuca balamamas, sonucu okuyucuya
139
brakmas da aktif bir okuyucu kitlesinin yaratlmas asndan olumludur.

Bylece okuyucunun konuyla ilgili olarak dnmesi ve fikir yrtmrsi
salanr.
8. Hikye salam bir kurgu ve yaln bir dile sahiptir. Hikyenin dili
standart Trkedir. Yerel az zelliklerine ok yer verilmez.

Kaynaka:
. Gven KAYA Duygu Tutsa, nsz Yerine, Tan Yayn Evi, Pritine, 1985.
Reit Hanedan, Duygu Tutsa, Tan Yayn Evi, Pritine, 1985.
Dr. Nuridin Ahmeti

Instituti Albanologjik i Prishtins
Kontributi i Sadulla Brestovcit pr ndriimin e rolit t klerit

n Lvizjen Kombtare Shqiptare
N plejadn e studiuesve t njohur t bots shqiptare, pa mdyshje,
bn pjes edhe shkenctari i njohur n fushn e historiografis, tani m i
ndjer Sadulla Brestovci.
Ndonse kontributi i Sadulla Brestovcit n fushn e historiografis
shqiptare, pothuajse n theks t veant u prqendrua n marrdhniet
shqiptaro-serbe, aty ka fundi i shekullit XIX dhe fillimi i shek. XX,1 megjithat,
brenda periudhs s lartprmendur, Sadulla Brestovci do t merret edhe me
nj fenomen, i cili n historiografin ton po thuajse ishte i patrajtuar, apo
thn shkurt, historiografia shqiptare kishte nj qasje negative ndaj ksaj
figure, pra sht fjala pr kontributin e nj shtrese shum me ndikim n
popullin ton, klerin.
Shih: Sadulla Brestovci, Marrdhniet shqiptare- serbe-malazeze (1830-1878), IAP, Prishtin, 1983. Ky konstatim mbshtetet edhe n hulumtimet q bm n koleksionin e tij n
Arkivin e Kosovs, ku nj numr i konsiderueshm e dorshkrimeve kishin t bnin me kt
problematik.
1
Dr. Nuridin Ahmeti
142
Kush ishte Sadulla Brestovci?

Sadulla Brestovci, u lind m 13.10.1933, n Gjilan. Shkolln fillore
e kreu n Gjilan m 1949. Shkolln Normale n Gjakov m 1953, me rast
si maturant i dalluar u shprblye. Nj koh (1953/54) ishte drejtor i shkolls
fillore t Zhegrs (rrethi i Gjilanit). Q nga marsi i vitit 1954, gjer n vjesht t
po ktij viti, ishte msimdhns i historis dhe gjuhs shqipe n progjimnazin
e Gjilanit. N vitin 1954 u regjistrua n Fakultetin Filozofik t Universitetit
t Beogradit, n grupin e historis, ku u diplomua m 1959. Gjat ktij viti
ka punuar profesor i historis n gjimnazin Zenel Hajdini n Gjilan, pastaj
n shkolln Normale t Gjilanit. Prof. Sadulla Brestovci gzonte autoritet te
nxnsit dhe kishte ndikim t jashtzakonshm tek ata, andaj q n at koh
shihej se do t bhej mjeshtr i vrtet i profesionit t tij. Ai nj koh ishte
drejtor i shkolls s Mesme Ekonomike n Gjilan, kurse gjat viteve 1965/1966
kthehet prsri dhe punon n Shkolln Normale. Prof. Sadulla Brestovci, n
vitin 1966 fillon punn n Prishtin si profesor i historis n Normale. M
1967 regjistrohet n studime pasuniversitare n Beograd. Provimet i kreu me
koh me not mesatare 8.40. N fund t vitit 1968 pranohet asistent i historis
pran Institutit Albanologjik n Prishtin. M 15.12.1972 magjistroi me
temn Marrdhniet serbo-shqiptare prej Tanzimatit e Naertanies s Ilija
Garashaninit gjer te lufta serbo-turke t viteve 1876-1878. Si hulumtues,
S. Brestovci kryesisht ishte prqendruar n arkivat jugosllave. Ai ishte pa
mdyshje njohsi m i mir i fondeve t arkivave t Beogradit, nga t cilat
pati materiale t shumta pr shekullin e XIX dhe fillimin e shekullit XX.
Sadulla Brestovci, nj koh t gjat e kaloi n hulumtim t dokumenteve
me rndsi kombtare n Arkivin Shtetror t Beogradit, Arkivin ushtarak,
Arkivin e Akademis s Shkencave n Beograd, Arkivin e Cetins, Arkivin e
Vjens, Arkivin Shtetror t Shqipris n Tiran dhe Arkivin e Maqedonis
n Shkup. Veprat e tij jan: Marrdhniet shqiptare-serbo-malazeze (18301878), IAP, Prishtin, 1983; Lvizja Kombtare Shqiptare n Kazan e
Gjilanit dhe Islam Pira (1861-1931), IAP, Prishtin, 2008. Sadulla Brestovci
ka t botuara edhe nj mori punimesh, kritikash, recensionesh e prkthimesh.
Sadulla Brestovci vdiq m 19 gusht t vitit 1979, n vlugun m t madh t
puns, n kohn e akumulimit t t dhnave t shumta. Historiografia jon
Kontributi i Sadulla Brestovcit pr ndriimin e rolit t klerit...
143
humbi nj prej puntorve m t vyeshm.2

Por far na shtyri neve q t trajtojm pikrisht kt fush t studimit
t Sadulla Brestovcit?
1. Guximi i tij intelektual- sepse t merresh me trajtimin e figurs s klerikve
n kohn kur me kt shtje u mor Sadulla Brestovci, duke e ditur botrisht
se far qndrimi kishte ideologjia marksiste-leniniste ndaj fes, dhe ta
trajtosh figurn e klerikve n mnyr objektive, pr aq sa sht e mundur, n
kohn kur e gjith historiografia zyrtare shqiptare kishte nj qndrim negativ
ndaj rolit t klerit, me t vrtet sht dashur t kesh guxim intelektual.
2. Ishte prej t parve historian shqiptar q u mor me kto figura n mnyre
objektive dhe gjithnj t argumentuar e duke u mbshtetur n burime arkivore.
Nga hulumtimi q bm, n koleksionin e Sadulla Brestovcit n
Arkivin Kosovs dhe nga shfletimi i punimeve t publikuara t tij, shihet
qart se kishte nj admirim pr figurn e klerit e sidomos pr kontributin e
klerikve n Vilajetin e Kosovs.
Edhe pse n studimet, shohim se studiuesi S. Brestovci u prqendrua
kryesisht n ndriimin e figurs s klerikve n Lvizjen Kombtare
Shqiptare n Kazan e Gjilanit me rrethin,3 megjithat sht nj pasqyr, se
far qndrimi pati ky studiues ndaj figurs s klerit n Lvizjen Kombtare
Shqiptare.
Nuk sht e rastsishme q S. Brestovci u mor me kt problematik,
ngase interesimi i tij pr religjionin kishte filluar shum m hert. Ky konstatim
gjen mbshtetje n nj autobiografi, n t ciln mes tjerash, shkruante se para
nxnsve ishte dalluar si profesor me mbajten e ligjratave Mbi religjionin.4
Andaj, S. Brestovci e kishte t qart se, n historiografin ton ishin
nj sr faktorsh t brendshm dhe t jashtm, t cilt ndikuan q historia
shqiptarve t arrij n data t caktuara. N morin e ktyre faktorve nuk
Arkivi i Kosovs( m tej: AK), Fondi. Sadulla Brestovci, Kutia, 1, fas. 1.
Shih: Sadulla Brestovci, Lvizja Kombtare n Kazan e Gjilanit ISLAM PIRA (1861-1931),
IAP, Prishtin, 2008.
4
AK, F. Sadulla Brestovci, K, 10, f. 9.
2
3
144
Dr. Nuridin Ahmeti
duhet injoruar faktori njeri dhe n kuadr t tij individt e dalluar.

Historiografia jon ka prmendur, ka studiuar dhe ka prkujtuar me shum
nderim, shum nga figurat historike, t cilat qndruan stoike n shum ngjarje
me rndsi n Lvizjen Kombtare Shqiptare, si bie fjala pr Kryengritjet e
vitit 1908-1912, por duhet thn se nj numr i konsiderueshm i figurave
t tjera, sidomos nga radht e klerit, t cilat gjithashtu kontribuuan n kto
ngjarje madhore pr historin ton kombtare, nuk jan trajtuar sa duhet. N
ato ngjarje ndoshta ekzistonte edhe ndonj moment prcaktues shpirtror, i
cili lidhet me figurat e klerikve t kohs. Ishin edhe ata, t cilt ditn t
qndronin pran shum figurave t mdha intelektuale dhe lufttarve t
kohs.
Kshtu, shum figura t klerit shqiptar t asaj kohe, pr nj arsye apo
tjetr, pothuajse ishin fshir krejtsisht nga faqet e historis, pavarsisht se
mungesa e nj copze n mozaikun e madh t historis son kombtare e
bn ngjarjen historike t paplot, rrjedhimisht jobindse. Jan ndoshta kto
aspekte n dukje t vogla, por q mund t bashkohen dhe t kontribuojn q
pamja t qartsohet edhe gjithnj e m shum.5
Gjithsesi hulumtimin e shum dokumenteve pr veprimtarin e klerit,
qoft t atij mysliman, qoft t atij katolik shqiptar, npr shum arkiva t
vendit dhe t bots, ia mundsoi edhe njohja e disa gjuhve t huaja, sepse
ai, prve njohjes se shklqyer t gjuhs shqipe dhe serbokroate, njihte edhe
gjuht gjermane e turke, ndrsa kjo konfirmohet edhe nga nj vrtetim i dt.
24. IX. 1974, i lshuar nga Institutit Albanologjik i Prishtins, prkatsisht
nga drejtori i athershm, Akademik Rexhep Qosja, ku thuhej se kandidati
ka njohuri nga kto gjuh (turqisht dhe gjermanisht, N.A.) dhe se mund t
shrbehet sidomos me gjuhn gjermane pr hulumtime n Vjen.6 Hulumtimi
i dokumenteve turko-osmane dhe i atyre austro-hungareze, ktij studiuesi ia
krijoi nj pasqyr edhe m t qart pr veprimtarin e klerit shqiptar n Vilajetin
e Kosovs, sepse, si dihet, Perandoria Osmane dhe Austro-hungareze si dy
perandori me z t kohs, kishin nj ndikim jo t pakt n trojet shqiptare
n prgjithsi e n Vilajetin e Kosovs n veanti. Kshtu, e para Perandoria
Ilira Caushi Sulo, Klerikt e harruar t Pavarsis, n, UT-IH, Pavarsia e Shqipris dhe
sfidat e shtetit shqiptar gjat shek. XX, Tiran, 2007, f. 84-86.
6
AK, F. Sadulla Brestovci, K. 10, f. 4.
5
145
Osmane, kishte nj ndikim te popullata myslimane shqiptare; dhe e dyta,

Perandoria Austro-Hungareze te popullata katolike, ndaj sht e natyrshme
q nj numr i madh dokumentesh, ku flitet pr klerin shqiptar, t gjenden n
kto gjuh dhe n qendrat e tyre respektive.
Ishte ndr studiuesit t par q shkroi pr veprimtarin patriotike t Haxhi
Ymer Prizrenit.7 Madje, para publikimit t punimit t tij pr Ymer Prizrenit
n historiografin ton, pr aq sa ne kemi dijeni, sht shkruar n dy-tre
rreshta, apo vetm sht prmendur kalimthi emri i tij edhe pse ishte njra
prej figurave emblematike t Lidhjes Shqiptare t Prizrenit.
N studimet e tij do t do t bhet fjal pr veprimtarin e klerit n
Lvizjen Kombtare Shqiptare n Kazan e Gjilanit me rrethin, veanrisht
edhe pr Molla Sylen si msues i par i shkolls shqipe n Pozharan t Vitis,
ku n mes tjerash, pr kt personalitet, studiuesi do ti citoj fjalt e tij:
Gjithmon n radh t par vjen vatani(atdheu). Atdheu sht gjja
m e mueshme pr njeriun e popullin. Ai vjen para bess, para fes dhe
para jets. Jeta kurdoher jepet pr vatan. Pa vatan nuk mund t ket as
fe, as erz e as namuz.8 Mulla Sinan Maxheren, sekretar personal i Idriz
Seferit9, Mulla Halimin10, e Mulla Idrizin11, studiuesi Sadulla Brestovci i
cilson si atdhetar dhe prkrahs t Lvizjes Kombtare Shqiptare, por duke
e respektuar gjithnj etiken shkencore dhe gjuhn e fakteve (dokumenteve),
Sadulla Brestovci nuk heziton q ta prmend edhe Haxhi mulla Isufin e
Gjilanit12 dhe Mulla Eminin e Zhitis13, pr t cilt thot se jo se nuk deshn
t dgjojn pr Lvizjen Kombtare Shqiptare, por ishin edhe kundr saj.
Pr kontributin dhn shtjes kombtare, studiuesi S. Brestovci
Shih: Sadulla Brestovci, Shembull i shklqyeshm i qndrimit t drejt t Ymer Prizrenit, Rilindja, Prishtin, 14. V. 1978, f. 10; AK, F. Sadulla Brestovci, K. 5, f. 93 (punim i shtypur me
makin shkrimi me titull Haxhi Ymer Prizreni( 1818 ? -1877); Haxhi Ymer Prizreni, studime,
artikuj, vshtrime, Sharr, 2006, fq. 7-18 (Prgatitur nga Sadik Mehmeti e Bedri Halimi).
8
AK, F. Sadulla Brestovci, K. 1, f.1 (punim i shtypur me makin shkrimi).
9
Sadulla Brestovci, Lvizja Kombtare n , Vep. e cit. f. 163-164.
10
Po aty, f. 164-165.
11
Po aty, f. 187-188.
12
Po aty, f. 131-133.
13
Po aty, f. 133-134; AK, F. Sadulla Brestovci, K. 14, (punim i shtypur me makin shkrimi me
titull Kleri dhe LKSH).
7
146
Dr. Nuridin Ahmeti
prmend edhe Sheh Hasanin e Prizrenit, pr t cilin thot se ka qen rufai14,

patriot i dalluar dhe se ka luftuar m 1912 n rrethinn e Prizrenit.15
Krahas klerit mysliman, studiuesi yn do t trajtoj edhe figurn e klerit
katolik n Lvizjen Kombtare Shqiptare n Kazan e Gjilanit me rrethin.
N shkrimet e tij t publikuara shpreh admirim pr figurn e msuesit t par
t shkolls shqipe t asaj ane, Dom Mikel Tarabulluzin16, pr t cilin thot se
ishte nj msues i mir, ishte njeri q kurr nuk e kalonte kohn kot, mik i
ngusht i Idriz Seferit dhe shpesh citon fjalt e Dom Mikelit kur thoshte:
Gjat nj viti kisha dshiruar t jem, 6 muaj prift, 6 muaj hoxh, e 12 muaj
msues.
Gjithashtu, duke shfletuar koleksionin e S. Brestovcit n Arkivin
Kosovs, do t gjejm shnimet e tij mbi nj prift, i cili quhej Dom Tadej
Ivani17, pr t cilin studiuesi S. Brestovci thot se ishte kroat me kombsi,
kryeprift n Stubll t Eprme t Vitis dhe se n vitin 1912 kishte strehuar
nj numr t madh t popullsis myslimane t Karadakut n Stubll t
Eprme dhe t Poshtme t Vitis, nga prndjekja e forcave serbe, q po i
bhej popullats t asaj ane; pastaj se kishte ndrmjetsuar tek ushtart serb
dhe kishte ndikuar q t mos masakrohej popullsia shqiptare e Stublls s
Eprme dhe t Poshtme t Vitis.
Duke hulumtuar n arkivat e ish-Jugosllavis dhe me gjer, pr figurat
e ndryshme t klerikve shqiptar n Lvizjen Kombtare Shqiptare, studiuesi
Sadulla Brestovci do t konstatoj: Materialet apo burimet e ndryshme
arkivore dhe tregimtare, q hedhin drit mbi Lvizjen Kombtare Shqiptare
t Kosovs, n prgjithsi, na japin nj mbshtetje t fort t konstatojm se
Nj ndr tarikatet e para dhe m t vjetra. Themelues i ktij tarikati sht Ahmet er-Rifaiu. Karakteristik e ktij tarikati sot sht shpuarja e trupit me gjilpra etj. Ky tarikat sht
paraqitur n Irak. sht i prhapur edhe n viset shqiptare. N shek. XIX ky tarikat ka qen
m s teprmi i prhapur n Kosov dhe Maqedoni, shum pak n Shqipri. Shehu i par i
ktij tarikati n Kosov sht Haxhi Sheh Musa Muslihuddin Bellanica. Ka lindur n Suharek
pas prfitimit t msimeve t para n Prizren, shkollimin e ka vazhduar n Stamboll, ku edhe
e ka marr zotimin te Mustafa Efendiu (Shih: Metin Izeti, Kllapia e tesavufit, BFI- FSHI, Shkup, 2004, fq. 162-168.
15
AK, F. Sadulla Brestovci, K. 1, f.10 (dorshkrim).
16
Sadulla Brestovci, Lvizja Kombtare n , Vep. e cit., f. 185-187.
17
AK, F. Sadulla Brestovci, K. 1, f.10 (dorshkrim).
14
147
kleri Shqiptar mysliman dhe katolik, prgjithsisht nuk qe kundr lvizjes.

Nj konstatim i till vlen kryesisht pr periudhn e fundit t shekullit XIX e
t fillimit t shekullit XX, sidomos lidhur me periudhn e kryengritjeve e t
aksioneve t armatosura. Si prej klerit mysliman ashtu edhe atij katolik, pati
t atill q e kuptuan Lvizjen Kombtare Shqiptare dhe rolin e saj pozitiv,
q e simpatizuan at, e ndihmuan at dhe morn pjes aktive n t. Sidomos
n kazan e Gjilanit, nj numr kleriksh u angazhuan edhe drejtprdrejt n
Lvizjen Kombtare Shqiptare, duke marr pjes aktive n aksione18.
Fatkeqsisht, Sadulla Brestovci vdiq pikrisht ather kur iu desh m
s shumti shkencs shqiptare e n veanti historiografis shqiptare.
Sadulla Brestovcit, prve punimeve t lartprmendura, i mbetn
t papublikuara edhe shum dokumente, dorshkrime, kryesisht q jan t
shkruara me dor, e q bjn fjal pr figurn e klerit n Lvizjen Kombtare
Shqiptare. Punimet dhe konstatimet e tij pr figurn e klerit n Lvizjen
Kombtare Shqiptare, sidomos n Vilajetin e Kosovs, mbesin edhe sot
e ksaj dite pik referimi pr studiuesit q merren me kt problematik.
Sadulla Brestovci, pr aq sa dim, mbetet doajen i studimeve t mirfillta
shkencore pr kontributin e klerit n Lvizjen Kombtare Shqiptare.
18
Sadulla Brestovci, Lvizja Kombtare n , Vep. e cit., f. 129.
KDU 781.41
Doc. Mr. Zulqyfli (Arif) Ziba

Abstrakt
Qllimi i ksaj kumtese sht t qartsoj, si Harmonia nga
kndvshtrimi dhe studimi i prdorimit t akordeve si dhe bashkimit t
notave, i organizon n mnyr vertikale dhe horizontale tingujt, ku n radh
t par nevojitet edhe njohja e rregullave t harmonis si shkenc. Harmonia
sht shkenca e muziks s akordeve, pra Harmonia prbn kombinimin e
njkohshm t bashktingllimit t disa tingujve t caktuar dhe t kombinuar,
q pastaj ti vishen melodis t pjess muzikore dhe t bashktingllon me
t. Ajo sht bazamenti mbi t ciln mbshtetet dhe ngritt nj pjes e tr
muzikore. Kjo pra sht disiplin shkencore e akordeve e cila shpreh prbrjen
e tyre tinglluese, funksionet, marrdhniet reciproke, lidhjet e ndrsjella,
si dhe rolin e tyre pr drejtimin e nj vepre muzikore, pra harmonia sht
shkenca mbi akordet.
Subjekti i studimit i ksaj trajtese sht Harmonia si shkenc dhe vendi i saj
n lmin e muziks dhe si vazhdimsi e saj edhe n muzikn shqiptare.
Harmonia sht pjes prbrse e mendimit muzikor e cila duhet
ti prshtat marrdhnieve t tingujve nga aspekti vertikal i tingujve. 1 J. N.
Jurij Nikolajevi Tjulin, Muzikalnaji faktura I melodiqeski figuraicja, izdavanje Muzika

Moskva 1980
1
150
Tjulin
Pr ta dshmuar kt, i jemi qasur Harmonis pr studimin dhe

prdorimin e akordeve, t cilat kan lindur dhe jan zhvilluar si nevoj e
njeriut pr tu shprehur nprmjet muziks dhe pr ti dhn asaj nj mendim
dhe ndjenj m t qart. Gjithashtu, do t shpjegojm se, Harmonia sht ajo
e cila prcakton rolin e kompleksit vokal apo instrumental n shoqrimin e
nj melodie me instrumentet e orkestrs. Duke kombinuar tingujt dhe duke
i br t bashktingllojn notat t ndryshme muzikore q jan me lartsi t
ndryshme cila e nxjerr n pah melodin.
Teksti
Nj kndim muzikor i ekzekutuar nga nj kngtar, ose, edhe nga nj
instrument i vetm, sht mjaft i varfr prball t njjts pjes muzikore t
knduar nga kngtart, t cilt jan t shoqruar nga nj kompleks vokal, apo
nga nj orkestr. Shoqrimi i nj pjese muzikore nxjerr n pah melodin e cila
krijon atmosfern, dhe kt padyshim e ben Harmonia. Harmonia si pjes
prbrse e mendimit muzikor, e cila prshtat me marrdhniet e tingujve n
aspektin vertikal, z vendin e saj t posam n fushn e muziks. Ndaj, edhe
Platoni, muzikn e ka venduar n themelet e jets s trsishme shoqrore
dhe se duke i dhn rndsi shum t madhe morale ai ka pohuar: Sa koh
q n shtetin e prsosur do t kultivohet muzika e mir aq m i mir do t jet
edhe vet shteti. Dhe si rrjedhoj ai ka konstatuar: Muzika sht kujtimi i
lumturis qiellore.
N shoqrimin e nj melodie me instrumentet e orkestrs, po ashtu
sht Harmonia ajo e cila prcakton rolin e kompleksit vokal apo instrumental,
dhe e nxjerr n pah melodin duke kombinuar tingujt dhe duke i br t
bashktingllojn notat t ndryshme muzikore q jan me lartsi t ndryshme.
Harmonia2, pra sht shkenca e muziks s akordeve e cila ka lindur
dhe sht zhvilluar si nevoj e njeriut pr tu shprehur n muzik sa m gjer
dhe s m thell, pr t dhn nj muzik me mendim dhe ndjenj m t
qart. Harmonia prbn kombinimin e njkohshm t bashktingllimit t
disa tingujve t caktuar, t zgjedhur dhe t kombinuar, q pastaj ti vishen
melodis s pjess muzikore dhe t bashktingllon me t, e shoqron at dhe
Prof.Mr.Vinenc Gjini, Harmonia-I-r-Prishtin-2006 f.23
151
ajo sht bazamenti apo themeli mbi t ciln mbshtet dhe ngritt si pjes e tr
muzikore.
N kohra t lashta Harmonia nuk njihej fare sepse melodia jepej
pa shoqrimin. Harmonia pra shfaqet n kohn moderne me kompozitorin
dhe teoricienin e muziks s shekullit XVI, Zarlinin3. Q ather ajo ka
prshkruar nj rrug t gjat me plot prpjekje kultivimesh dhe prsosjesh
nprmjet rrymave t ndryshme artistike. Duke ln n nj an t vjetrn,
ajo ka prqafuar gjithmon frytin e prpjekjeve t vazhdueshme, t cilt
jan t bazuara edhe n dijenin shkencore duke marr kshtu formn e saj t
mirfillt. Skeleti harmonik i pjess muzikore ndrtohet n baz konceptesh
paralele me ato t shkencs ekzakte t fiziks4, apo edhe t matematiks, t
cilt gjejn shprehje n zgjedhjet e s bukures, e krkuar n muzik. Kjo
logjik shkencore e Harmonis shkrihet me at t estetikes, kurse me an
t logjiks s numrave matematikore, kjo si shkenc prcakton rregullat
q duhet respektuar. Kto trajta e bjn harmonin m optimale dhe m t
prshtatshme, dhe se kshtu nj melodi jep efektin m t mir t krkuar.
Harmonia studion formimin e akordeve muzikore dhe ligjet e lidhjet
ndrmjet tyre, ku n nj pjes muzikore melodia nuk mund t kuptohet pa
elementet e harmonis dhe pa mbshtetjen e tingujve t cilt e shoqrojn, si
dhe pa vargjet e zgjedhura t akordeve posarisht pr harmonin. Akordi, q
prbn objektin e akordeve kryesore t studimit t harmonis shkencore dhe
mjetin kryesor t ndrtimit te saj e cila sht nj bashksi, tre apo me shum
tingujsh muzikor t cilt tingllojn dhe ekzekutohen njkohsisht t cilt ka
lartsi t ndryshme. Forma e akordit sht shprehje e nj studimi estetik ku
do mbivendosje tingujsh muzikor vendoset me lartsit dhe ekzekutimin e
njkohshm t tyre.
Pra, duke treguar t vrtetn mbi akordin me nj gjuh matematikore,
do t thoshim se ekzekutimi i njkohshm i tingujve sht nj kondit e
nevojshme, por, jo edhe e mjaftueshme pr krijimin e akordit. Forma e saj
duhet t lidhet me nj zbatim intervalesh q jan me lartsi t ndryshueshm
organizues. Ashtu q, gjithka q zgjidhet n baz t krkess s estetiks
akustike, ku jo rastsisht zgjedhja e notave q e prbjn akordin, sht fryt
i nj eksperimenti i cili i nnshtrohet krahasimit numerik q e prcaktojn
Gjozefo Zarlino - teoricient i muziks n shekullin .XVI, si dhe nismtar i studimit shkencor t Harmonis.
4
Grup autorsh, (2008): Fizika, Libr pr shkollat t mesme, Viti i III, Tetov, 32
3
152
radhn e tingujve t duhur dhe q e lidh frekuencn e tyre. Ato nuk lejojn
daljen jasht kufijve t familjes s tingujve, n t ciln luhet pjesa muzikore
dhe njkohsisht akordi t jet i plqyer pr veshin e njeriut5.
Frekuenca matet me herc. Akordi ndrtohet me baze t tercave duke
u nisur nga nj tingull i dhn fundamental apo themelor i akordit, po ashtu
akordi zgjidhet n baz t tonalitetit, pra n baz t shkalls muzikore n t ciln
zhvillohet melodia, pra me nj fjale, akordi lidhet drejtprdrejt me shkalln
muzikore e cila lidhet me numra, t cilt qndrojn n thelb t ndrtimit t
shkalles muzikore. Zakonisht n muzik prdorn akordi me tre tinguj, me
katr dhe me pes tinguj, pra: kuintakordet, septakordet dhe nonakordet, si dhe
rrotullimet e tyre ku zgjedhja nuk sht e fardollojshme, e cila prcaktohet
nga radha e harmonive t tingujve fillestar, si dhe nganjher edhe nga kriteri
i caktuar estetik6. Akordi baz n muzikn diatonike klasike. Akordi i quajtur i
pastr sht ai i cili ka terce t madhe dhe me kuinte t pastr sht kuintakordi
dur ao maxhore C-E-G ose DO-MI-SOL, apo sht me tercn e vogl dhe me
kuinte t pastr sht kuintakordi mol ose minore C-ES-G. apo Do-Mib-Sol.
Formulimi i kuptimit pr harmonin n muzik kishte filluar q n
Greqin e lasht, ashtu q, sipas mendimeve t Aristoksenit, Platonit, Aristidit,
harmonia ishte nj sistem i vetm, ose i shumfishuar i nj vendosje t dhn
tonsh dhe semitonsh n t ciln cilsia prcaktohet nga lidhja e raporteve
ndaj tingujve m t ult. N t vrtet, kur dy e m tepr nota muzikore
tingllojn njkohsisht, ather ato formojn bashktingllime nga t cilt
formohet nj harmoni, apo nj akord. Por gjithashtu ka raste kur ato formojn
edhe nj disonant, apo nj disakord, t cilt mund t jen t plqyera, ose
t paplqyera pr nj tingllim t njkohshm t disa notave q kan nj
kuptim mjaft relative. Por, megjithat n akustik ato bashktingllojn t
plqyera pr veshin, t cilt emrtohen Konsonanca e cila prbn cilsin
e nj mbivendosje tingujsh q i takojn nj shkalle harmonike, mbi t gjitha
natyrale si cilsi, q ndryshon sipas gradave t shkrirjes dhe sipas raporteve
numerike t intervaleve t tingujve, si jan oktava, kuinta dhe kuarta.
Kto u takojn raporteve numerike prkatse, si jan: 2/1,3/2,4/3, po
ashtu konsonancat jan akordet Dur apo maxhore dhe mol apo minore perfekt,
kurse akordet Disonante jan ato akorde t cilt i kan intervalet t zvogluara,
5
6
Lumturie Mara, f.,2, Bazat e teoris muzikore, Tiran 1990,

Marko Tajeviq, (1965): Teoria themelore e muziks, Beograd, f. 8
153
apo t zmadhuara. T numrojm dosonantet: septima t zvogluara, septima

t zmadhuara si dhe t gjitha akordet t zvogluara dhe t zmadhuara t cilt
patjetr kto intervale dhe akorde disonante krkojn t zgjidhen n interval
dhe n akordet konsonante.
Megjithse, kudo ndrhyjn intervalet, ather hyjn edhe frekuencat
7
psh., C-(Do). E-(Mi), G-(Sol) kto formojn nj harmoni, nj akord, pra nj
kuintakord Dur apo maxhor, ather frekuencat e tyre t marra brenda kufijve
t oktaves jan e DO (C) sht frekuenca 256,E( Mi)) sht 320 dhe-G- (Sol)
sht 384 duke i prpjestuar kto frekuenca me m t madhin pjestues
t prbashkt t tyre, pra numrin 64 gjejm numrat 4,5,6 kshtu q kto
frekuenca rrin njra mbi tjetrn, si vijon: 4, 5, 6; tr kto tinguj muzikor
frekuencat e t cilve formojn raporte numrash t plota nj shifrore t
numrave 1,2,3,4,5,6,7,8, krijojn akorde, harmonit8, cilat japin konsonancn
dhe bashktingllimin t plqyer. Ndrkoh q, ato t cilt nuk e kan kt
veti tingujsh, formojn nj disonanc, si psh., -C-apo-Do ne-CIS-apo-DO
# kur tingllojn s bashku japin nj tingllim jo t kndshm pr veshin.
Frekuenca e tyre, pr notn Do sht 256 herc, kurse pr notn Cis apo Do#
sht 271 herc. Ashtu q, raporti i tyre sht i barabart 4:4,25, ather ai
nuk i ka t dyja gjymtyrt e numrave t plota. Akordi lindi nga tingllimi i
njkohshm i tingujve muzikor.
Kshtu q, fenomenin e perceptimit t rrahjeve e gjejm edhe tek
ata, psh. Helmholtzi sht bazuar n kuptimin e rrahjeve midis themeloreve,
fondamentaleve dhe t harmonive t tingujve muzikor, krijojn teorin fizike
t konsonancave dhe disonancave ku sipas ktyre teorive Konsonancat
absolute i quajm bashktingllimet e dy tingujve q n harmonit e njjta
prputhen me njra tjetrn, t tilla mund t jen unison, kurse konsonacat t
cilat jan perfekte, ather rrahja mund t paraqitet me t parn apo me t dytn
harmoni t njrit prej dy tingujve, si jan: kuintat dhe kuartat. Konsonancat
e mesme i quajm ato bashktingllime dytingujshe fundamentalet t cilat
mund t japin disa rrahje, si jan, intervalet seksta e madhe apo maxhore dhe
terca e madhe apo maxhore, dhe terca e vogl apo minore dhe seksta e vogl
apo minore, konsiderohen si konsonanca jo perfekte, ndrsa intervalet tjera
konsiderohen si intervale Disonante 9, si jan zvogluar apo t zmadhuar,
Lumturie Mara- Bazat e teoris muzikore, Tiran 1990, f.8,9

Vinenc Gjini, (2006): Harmonia I, Prishtin, f. 76
9
Marko Tajeviq, (1965): Teoria themelore e muziks, Beograd, f. 139
7
8
154
septima e madhe apo e vogl si dhe sekunda e madhe apo e vogl.

Nga ana shkencore sht plotsisht e bazuar n mjetet numerike pr
ndarje t bashktingllimit si dhe teoria nuk sht aq e mjaftueshme pr t
vrtetuar plotsisht konsonancat dhe disonancat pr t treguar at n t ciln
qndron n bazn e estetikes muzikore dhe q bn dallimet e harmonis
nga disonancat, qofshin intervalore apo akordike. Pra krijimi i disa bindjeve
elementare muzikore n baz t cilave edhe gjykohet krijimtaria e nj etnosi
muzikor, si sht melodia, harmonia, ritmi, modulacionet, te gjitha kto q i
tham m lart, krijojn veorit e ndrtimit t nj ideje muzikore, apo t nj
vepre muzikore sado q sht e madhe apo e vogl etj.. Megjithat, teoria e
rrahjeve mbetet nj teori e vrtet dhe bindse, si dhe nj teori e cila zbulon
t vrtetat ekzakte t cilat qndrojn n thelb t natyrs s tingujve, si dhe t
kombinimit t tyre e njkohshm t saj.
N dgjimin e akordeve duhet t marrim parasysh edhe tingujt
Subjektiv, t cilt jan tinguj q lindin brenda veshit dhe shpesh jan t
ndryshm, si pr kah dgjuesit, ashtu edhe pr kah prshkruesit. Po ashtu,
duhet marr n konsiderat edhe tingujt t cilt lindin nga tingujt e ekzekutuar
njkohsisht, t cilt kan frekuencat e barabarta me shumn e tyre, si dhe me
diferencat apo me kombinimin linear t frekuencave t tingujve q formojn
akordin.
Sipas renditjes apo pozicionit t tingujve t tij, me tingullin baz
Fondamental, akordi do t jet n gjendje fondamentale, kur baza reale e
vrtet do t prputhet me bazn logjike me fundamentalin e tij. Ndrsa, n
rast se nuk ndodh kshtu, ather thuhet se ai sht n gjendje t prmbysur,
kshtu q ky klasifikim lidhet me kuptime t gjeometris dhe t aritmetikes
s frekuencave t intervaleve. Baza harmonike e nj pjese muzikore, ku e
gjith thurja e saj harmonike prbhet nga tonalitetet dhe nga trsia e
marrdhnieve tonale, ndrmjet elementeve t nj vargu notash muzikor
apo akordesh, t cilt vrtiten rreth nj pike qendrore si dhe rreth nj tingulli
qendror. Ato gravitojn drejt Tonikes q udhheq, q n shekullin e kaluar
dhe deri von harmonia zhvillohet ngushtsisht pran tonikes, nga e cila
largoheshin dhe prsri riktheheshin shpejt n tonalitetin kryesor, duke mos
dashur ta humbisnin kontaktin me tonalitetin.
M pas harmonia fitoi m tepr liri e cila u pasurua me akordet e
155
reja, ku shum muzikant u gjetn jasht rregullave t pakufizuara, t gjer

si vet e bukura, t lir, sado q jo jasht do norme, e pan t pajisur
gjithmon me proporcione t plqyera, t dallueshme, t prsritshme me
masa dimensionale. Me ngjyr t vrtet, por jo t fardollojshme, t cilt
jan t lidhura me kuptimet e qarta t metrit. Po ashtu, disa muzikant t tjer
filluan t lvizin me muzikn e tyre npr akorde krejt t ndryshme, q duken
sikur nuk i nnshtrohen asnj rregulli, si jan npr akorde krejt t reja.
Kah fundi i shekullit t kaluar dhe fillimi i ktij shekulli, harmonia
nuk shkputet nga ndrtimet brenda tonalitetit t zgjedhur dhe fluturimet
npr tonalitetet t ndryshme, sipas kuptimesh t ndryshme nga ato q ishin
pranuar nga eksperienca e gjat muzikore. Kshtu q, edhe n muzikn e
kompozitorve modern, rregulli strikt jan numrat matematikor, ekziston
bashk me mnyrat t ndryshme t thurjes me akordet e krijuara dhe t
prdorura gjersisht. Muzika jeton n lidhjen e radhitjes s tingujve n
intervalet e zgjedhura, n vendosjen e vargjeve t akordit, n numrat, n
rregullat e vonesave tinglluese, apo t numrave t thyesave, numrave t
plot, ato t cilt shprehin esencn e thurjeve muzikore n thelbin e akordeve
t harmonive10.
Harmonia te Bethoveni sht gjithmon madhshtore, e plot dhe
e zhvilluar proporcionalisht, ku akordet si dhe tr tingujt e zgjedhur pr
t shoqruar melodin, jan gjithmon t sakta dhe jan barts t mendimit
dhe t ndjenjs. Njhersh, tingujt jan nxits t emocioneve, si dhe jan t
aft t theksojn nuancat e sfondit muzikor. Gjithashtu, jan t llogaritshme
dhe t matura n kuptim q rregullsia e gjetjes s tyre prfaqson nj
prputhje t shklqyer t artit t intuits artistike. T frymzimit artistik me
teknikn e thurjes s veprs muzikore, me teknikn e thurjes s harmonis,
t cilat jan t shpjegueshme plotsisht n mnyr matematikore dhe
logjike.
N harmonin tradicionale, fenomeni i rezonancs ka luajtur nj
rol vendimtar, duke prcaktuar barazimin e oktavave, vendin e prijsit t
tonit t ult n tonalitet, apo n akord, ku ajo ka t prcaktuara finitetin e
oktavs, t kuintes t kuartet. Formimi i akordeve n baz t mbivendosjes s
tercave, fuqin tonale t akordeve perfekte, rregullin e Durit apo maxhoreve
dhe t Molit apo minoreve, e merr tek akordet e sistemit ton tonal, sepse
10
Fran Llotka, (1972): Harmonija, Zagreb, 35
156
dymbedhjetnotshet jan shum t prafrt me akordet natyrale. Ajo ka

prcaktuar vendosjen apo pozicionin fundamental t akordeve, vendosjen e
vargjeve t tyre dhe klasifikimin e Konsonancave dhe t Disonancave11
Muzika Diatonike tonale e ditve tona sht nj muzik e cila bazohet
n shkallt diatonike. Sado q ajo ndryshon mjaft nga muzika diatonike e
shekujve t kaluar, brenda saj ka
nj tonik kryesore t qendrs tonale, q dgjohet diku m qart, e diku m
zbehet, por q sht gjithmon e pranishme, rreth secils sillen tingujt tjer t
zgjedhur. Kshtu q, edhe harmonia sht e po ksaj natyre, pra, n prputhje
me muzikn diatonike, si dhe tonalitetet t shkalls diatonike. Ashtu q, sa
her flasim pr tonikn dhe pr tonalitetin, ather njkohsisht flasim edhe
pr numrat, pr raportin dhe pr marrdhniet ndrmjet thyesave t numrave.
N muzikn Dodekafonike 12e cila sht mjaft e prhapur nga shtypi
e propaganda artistike perndimore, harmonia prbhet nga kombinimet jo
natyrale tingujsh e akordesh. Nga akordet krijohen disonante t kombinuara
tingujsh t vendosura n shoqrimin e tingujve t pjess s muziks, n
saje t ngjyrave t uditshme, t nuancave t pazakonta q i bartin me vete.
Harmonia Dodekafonike sht quajtur Atonale pr paqndrueshmrin
e saj si dhe pr ndryshimet e vazhdueshme q i pson gjat ekzekutimit t
pjess muzikore, ku ajo ka nj organizim t kundrt dhe shpeshher krejt t
rregullt. Por, megjithat, Harmonia Atonale n thelbin e vet ka kombinimin e
numrave t cilt jan t zbatuara n mnyr origjinale. Nj rol t rndsishm
n harmonin, luajn akordet kromatike, ku kto akorde t cilt jan t
mbshtetura n shkallt kromatike, pasurojn mjetet akordike t modit, t
zgjeruar nga muzikanti. Dhe gjithashtu, sjellin prirje t reja, japin mundsi t
reja shprehse, krijojn premisa pr zhvillimet t reja harmonike, duke qen
gjithmon t lidhura direkt apo indirekt me toniken.
Ndr akordet kromatike m t prhapura jan ato q shrbejn si
harmoni prball dominantes t nj tonaliteti n Dur apo maxhor, si dhe,
Mol apo minor. Pra, ato t cilat shrbejn si mbshtets apo zgjerim i ksaj
dominante, e cila natyrisht lidhet direkt me toniken n saje t raportit t
thjesht 3/2 ose 2/3 me an t raportit t kuintes.
Parashkev Hadxhiev-Harmonia- Drzhavno izdatellstvo .Muzika.Sofija 1987 fq.5,6

Muzika-2 izdavanja Librairie Larousse,1965 izdanje 1979,1980 Vuk Karadzhi 1982 Beograd- f.138
11
12
157

Akordet jan marrdhniet t ndryshm akordimesh, t cilat mund
t jen t afta t krijojn efekte t larmishme harmonike. Ashtu q prve
akordeve kryesore, t cilat jan t lidhura me tonalitetet kryesore n harmoni,
marrin pjes edhe akordet dytsore, apo ndihmse, t cilat duke e ruajtur
gjinin apo aftsin me akordet kryesore, japin nuancat t reja plotsuese.
Ndrkoh q, akordet t quajtura ndrmjetsuese me ato modeluese, e bjn
gjuhn e harmonis m t plot dhe m shum ngjyrshe.
N tr kto akorde ose bashkime: tre, katr apo m shum tingujsh,
ku hyjn tonet dhe gjysmtonet, n t ciln ndrtojn harmonin, vihet re nj
vazhdimsi e rrjedhshme n perceptimin e harmonis nga veshi. Nj krkim i
natyrshm, pr t mos ln boshllqe, dhe pr te mos krijuar shkputje, gjat
shkrirjes s tingujve n nj trsi krijon nj bashktingllim t njkohshm t
tingujve vertikal harmonik.
Kurse sot Harmonia fitoi nj dimension m t lirshm, ku ajo u pasurua
me akorde t reja, ku shum muzikant po u largohen rregullave strikte q
i kishte harmonia, qoft n kuptimin e ngusht apo t gjer dhe q ishin t
prkufizuara dhe t bukura, t lira dhe q nuk ishin jasht normave, por ishin
n t shumtn e rasteve me proporcione t plqyera dhe t dallueshme si dhe
t prsritshme me masa dhe me dimensione dhe ngjyra t lakmueshme, por
jo t fardollojshme por gjithmon t lidhura me kuptimet e qarta, t cilt i
takon nji mendimi muzikor.
158
LITERATURA E KONSULLTUAR
1.Fran Llotka-Harmonia I- dhe-II- Naklladni zavod Hrvatske,Zagreb 1963
2.Sandr Qela Harmonia ,Shtpia botuese e librit shkollor .Tiran 1977
3.Vinenc Gjini-Harmonia I-dhe-II-Prishtin 1984
4.Vinenc Gjini-Harmonia I-dhe-II-Prishtin 2006
5.Lumturie Mara- Bazat e teoris muzikore, Tiran 1990
6.Marko Tajeviq- Teoria themelore e muziks, Beograd1965
7.Aleksandar Rai-Harmoni,Sofia 1964
8.Natko Devi-Harmonia,Shkollska kniga. Zagreb 1975
9.Dejan Despi-Harmonia sa Harmonskom analizom,Beograd 1996
KDU 8126 (496.51) 1999/2009)
MA. Sejdi M.GASHI

Instituti Albanologjik-Prishtin
Planifikimi gjuhsor dhe statusi i gjuhve zyrtare n Kosov

gjat viteve 1999-2009

shtja e planifikimit gjuhsor, zgjedhjes s nj varianti gjuhsor pr
ngritje n norm standarde n nj gjuh, prcaktimi i statusit zyrtar t gjuhve
prkatse n vende t caktuara, prej kohsh ka qen shqetsim, por njkohsisht
edhe orientim i studimeve t gjuhtarve t ndryshm. Ne n kt punim do
t prpiqemi q ta trajtojm procesin e planifikimit gjuhsor dhe t statusit
zyrtar t gjuhve n Kosov gjat viteve 1999-2009. N kt kuadr nuk
synojm q ta shterojm s trajtuari problemin n fjal, por do t prpiqemi
q ti paraqesim dhe ti kundrojm disa shtje dhe probleme npr t cilat
kan kaluar gjuht n Kosov. Tematika e till sht interesante dhe si e till
paraqet interes t madh pr studime t mtejme n fushn e sociolinguistiks
n prgjithsi e n at t shqipes n veanti. Duke qen kshtu, kto procese
gjuhsore jan analizuar dhe studiuar nga studiues shqiptar dhe t huaj, si
160
MA. Sejdi M.GASHI
jan Rexhep Ismajli 1,Victor A. Friedman2 Shkumbin Munishi3, Bahri Beci4,

Gjovalin Shkurtaj5, Joshua A. Fishman 6,Tomor Osmani7 Majlinda Bregasi8
dhe studiues t tjer , t cilt n vshtrimet dhe vlersimet e tyre kan korrur
rezultate dhe kshtu kan krijuar mundsi, vemas te studiuesit e rinj q kto
studime t ken mundsi q ti avancojn edhe m shum.
Gjuha si tipar dallues i qenies njerzore sht nj faktor shum i rndsishm
i identitetit individual dhe kolektiv pr do fols, vemas te ata pjestar t
pakicave kombtare ku gjuha sht nj ndr elementet kryesore t prcaktimit
t identitetit dhe t ruajtjes s tij. Ashtu si identiteti edhe gjuha nuk sht
proces statik, por zhvillohet n vazhdimsi gjat tr jets s individit- fols.
Sigurimi i plot dhe efektiv i folsve t nj gjuhe pr t prdorur gjuhn
e tyre, nnkupton q autoritetet t lejojn identifikimin e lir t personave
nprmjet gjuhs dhe t mos kufizojn q identitetet kombtare t izolohen
vetm brenda kategorive t ngurta gjuhsore. N histori jan shnuar praktika
kur me vite t tra folsve t nj gjuhe t caktuar u sht mohuar e drejta pr
prdorim t lirshm t gjuhs s tyre amtare, vemas n ato vende ku sistemet
e tyre politike kan qen totalitare. Brenda nj periudhe t caktuar kohore,
nj ambient pak a shum i ngjashm ishte edhe n Kosov, pasi q raportet
midis shqipes dhe serbokroatishtes n ish Jugosllavi prshkruhen qart
prmes klasifikimeve n kuadr t rregullimit zyrtar t plurilinguizmit 9... pasi
q gjuha serbo-kroate, si gjuh e par zyrtare, kishte nj privilegj t theksuar
dhe ishte LINGUA FRANCA pr tr Jugosllavin. Bazuar n kt, mund
Ismajli rexhep (2003), Standarde dhe identitete, Dukagjini, Pej.

Friedman Victor A. (2004), Language planning and status in the Republic of Macedonia and in Kosovo,
in: Language in the formes Yugoslav Lands, Edited by: Ranko Bugarski & Celia Hawkesworth, Bloomington, Indiana, pp.197-231.
3
http://linguasocio.blogspot.com/2010/02/planifikimi-i-statusit-te-gjuheve-ne.html.
2
Beci Bahri (2000), Probleme t politiks gjuhsore dhe t planifikimit gjuhsor n Shqipri,
Dukagjini, Pej.
5
Shkurtaj Gjovalin (2003), Sociolinguistika, SHBLU, Tiran.
6
Fishman Joshua A.(2006), Sociolinguistic Studies on the Albanian language, in International Journal of
the Sociology of Language, nr. 178.
7
Osmani Tomor & Haxhi Artan (2010), Format e shumsit n rrafshin e planifikimit gjuhsor t shqipes,
n: http://zenelhajdini.e-monsite.com/medias/files/gjuhe-tomor-osmani.pdf
8
Bregasi Majlinda (2008), Minoritetet gjuhsore n Kosov, Seminari Ndrkombtar pr Gjuhn
Letrsin dhe Kulturn Shqiptare 28/1,Prishtin.
9
Ismajli Rexhep (2003), Standarde dhe identitete, Dukagjini, Pej, ff. 135-136.
Planifikimi gjuhsor dhe statusi i gjuhve zyrtare n...
161
t thuhet q shqipja si nj prej gjuhve t ish Jugosllavis kishte status jo

afirmativ, ndoshta nga fakti q rrjedha e formsimit t identiteteve politike
e kulturore t popujve t Ballkanit sht e cilsuar me konflikte t ndrsjella
n projektin e tyre q t sajojn shtete, kufijt e t cilve do t prputheshin
me banort q do t kishin nj identitet homogjen kombtar.10 Mos krijimi i
kushteve t duhura nga ana e politiks s kohs, pr nj shqipe t barabart me
gjuht tjera pr komunikim zyrtar n organet federative t ish. Jugosllavis,
n mas t theksuar ishte ndikuar nga i ashtuquajturi sindromi maqedonas,
i kultivuar dhe afirmuar nga njerzit e pushtetit, vemas nga ata t prkatsis
kombtare serbe q t bjn diferencimin e gjuhs (sh)qipe- shiptarsi11 pr
kosovart dhe shqiptart tjer n ish Jugosllavi nga gjuha shqipe (albanski)
pr shqiptart e Shqipris12.
Situata gjuhsore n vitet e 90-ta

Sido q t jet, fillimi i viteve t 90-ta solli fundin e Lufts s
Ftoht, shum sisteme politike n Evrop ndryshuan, ato totalitare filluan t
shthuren, vemas n Evropn Lindore dhe Juglindore, pas ktyre zhvillimeve
u krijuan kushte pr ribrjen e rendeve t reja politike e shoqrore. Kto
sisteme politike totalitare q ishin ndrtuar mbi ideologjin komuniste u
zvendsuan me ato pluraliste e demokratike, sipas modeleve perndimore
13
. Npr nj proces t till transformimesh, ndryshim konceptesh dhe idesh,
kaloi edhe shoqria kosovare. Fillim vitet e 90-ta shnuan prkeqsimin e
situats politike n Kosov si pasoj e suprimimit t Autonomis s Kosovs
nga organet Federative t ish Jugosllavis( t iniciuara nga ato serbe) si dhe
t politiks s ashpr q ndiqej nga kto organe duke u mohuar shqiptarve t
drejtat edhe m elementare njerzore. Nga ana tjetr, shqiptart e Kosovs, si
kundrprgjigje ndaj ktyre veprimeve segregacioniste, prmes organizimit
10
Kullashi Muhamedin (2007), Identitetet n sprov, Kumtes e lexuar n Simpozium ndrkombtar

me tem Identiteti evropian i Kosovs, i mbajtur m 26 dhe 27 qershor n Prishtin, gjendet n:
http://www.alterhabitus.org/repository/docs/FORUM2015_English_Shqip_681037.pdf (prditsuar
m :06.11.2014)
11
Ky term nuk ishte i liruar nga prdorimi pezhorativ sepse ka nj histori shoqrore q i vishet ky term.
12
Po aty.
13
http://linguasocio.blogspot.com/2010/02/planifikimi-i-statusit-te-gjuheve-ne.html.
162
MA. Sejdi M.GASHI
t tyre politik, formuan institucionet paralele me ato federative Jugosllave,

prfshir ktu t gjith segmentet shoqrore. Deri n vitin 1999, si dihet,
Kosova ishte n rrethana jo normale shoqrore, nuk kishte nj status t
qart politik pasi q kampanja e dhuns q u ndoq n Kosov nga Slobodan
Miloshevii dhe aparati i athershm shtetror jugosllav, vuri n pikpyetje
shumka, prfshir ktu edhe gjuhn, por pas futjes s forcave t NATOs n Kosov, (qershor1999) situata e siguris filloi t prmirsohej, ashtu
si filluan ti kthehen normalitetit shum procese shoqrore. S kndejmi,
politikat gjuhsore, planifikimi gjuhsor dhe statusi i gjuhve, filloi t
shtegtoj npr binar t rinj, q shikuar nga prizmi i sotm kto zhvillime
qen nj arritje e madhe dhe n prputhje t plot me parimet mbi t cilat
sht ngritur Karta Evropiane pr Gjuht Rajonale dhe t Pakicave.
Misioni ndrkombtar n Kosovs dhe statusi i gjuhve

Me vendosjen e Kosovs nn Administrimin Ndrkombtar (UNMIK),
sipas Rezoluts 1244 t OKB-s, u vendosen rregulla me fuqin e ligjeve. Nj
e till ishte (Rregullorja e UNMIK-ut 14nr. 2001/9 e dats 15 maj 2001) sipas
s cils, n Kosov, gjuh zyrtare apo n prdorim zyrtar prcaktoheshin
gjuha shqipe, serbe dhe ajo angleze, kurse n komunat ku kishte popullsi t
komuniteteve tjera (jo shqiptare, jo serbe) n masn mbi 3% t popullsis, n
komunikimin zyrtar, garantohej edhe prdorimi i gjuhve t tyre amtare.
Pes vjet m von, prkatsisht m 20 tetor 2006, Kuvendi i Kosovs miratoi
Ligjin pr prdorimin e gjuhve dhe kshtu n mnyr institucionale u b
zotimi se Institucionet e Kosovs do t sigurojn prdorim t barabart t
gjuhs shqipe dhe serbe si gjuh zyrtare n Kosov, duke krijuar kushte t
favorshme edhe pr gjuht e komuniteteve tjera q jetonin n Kosov.
Ky ligj ishte n prputhje me standardet dhe instrumentet ndrkombtare
pr mbrojtjen e pakicave kombtare dhe gjuhve rajonale ose t pakicave
q jan drejtprdrejt t zbatueshme n Kosov, duke prfshir Konventn
Korniz t Kshillit t Evrops pr Mbrojtjen e Pakicave Kombtare15. Pra,
14
15
http://www.unmikonline.org/regulations/2001/reg09-01.htm.
Kushtetuta e Republiks s Kosovs, 15 qershor 2008, neni 22.
163
mund t thuhet se ktu sht vn themeli mbi t cilat sht duke u ndrtuar
nj politik m e qart sa i prket planifikimit gjuhsor afatgjat n Kosov.
Rrjedhat gjuhsore n Kosov pas shpalljes s pavarsis s saj

N shtator t vitit 2008, n kuadr t Zyrs s Kryeministrit t Kosovs,
sht themeluar Zyra pr shtje t Komuniteteve 16 (ZK), e cila n mnyr
t veant dhe t harmonizuar merret me shtjet e komuniteteve n kuadr
t puns s Qeveris s Kosovs, si dhe Zyra e komisionarit17 pr gjuht.
Shpallja e Kosovs shtet i pavarur dhe sovran, m 17 shkurt 2008, sipas
gjuhtarit Shkumbin Munishi, bri q shqipja ( gjuh e popullats shumic
n Kosov- s.g.), t ndrtoj raporte t reja jo m me nj gjuh t prbashkt
t popujve sllavo-jugor, por me gjuh t veanta. Studiuesi Munishi tutje
thekson se pas ktyre zhvillimeve edhe statusi i shqipes u avancua srish
dhe n t njjtn koh u zhduk edhe rreziku i dukurive glotofagjike q kan
mundur t nxjerrin krye nn okupimin serb duke e vn shqipen prball nj
ballafaqimi dhe bashkekzistence jo m vetm me gjuht regjionale, si ishte
serbishtja, por me nj gjuh q sot u prin proceseve globalizuese botrore, si
sht anglishtja.18
16
17
18
http://www.kryeministri-ks.net/?page=1,134.
http://www.komisioneri-ks.org.
Po aty.
164
MA. Sejdi M.GASHI
Prfundime

Nga trsia q tham m lart mund vlersojm q Kosova pr vite t
tra ishte n nj gjendje politike dhe ekonomike jo normale, n fakt Kosova
ishte n gjendjen e shtetrrethimit. Statusi zyrtar i shqipes ishte i shprfillur
pasi n t shumtn e kohs gjuh e shkrim-leximit, e komunikimit formal
zyrtar ishte serbishtja, vemas para viteve 1966 dhe 1974, pastaj n vitet
1981, 1989,1999. Vitet 1989-1999 shnojn kohn kur gjuha shqipe n
Kosov, n fakt ishte pa status t definuar, pra m shum shrbente si gjuh
pr komunikime jo formale (n familje, n komunikime gojore etj.), ndonse
n vitet e 90 n Kosov qen krijuar institucionet shqiptare, paralele me ato
serbe, institucione kto q gjuh t par zyrtare kishin shqipen
Pas prfundimit t lufts s Kosovs t vitit 1999 dhe ndrhyrjes s faktorit
ndrkombtar, situata ndryshoi, s kndejmi ndryshoi edhe statusi zyrtar dhe
planifikimi i gjuhve n Kosov. Mbshtetur n at q tham m lart, mund
t vlersohet se Republika e Kosovs ka ngritur mekanizma t veant sa
i prket zhvillimit t politikave t mirfillta gjuhsore si dhe promovimit
t t drejtave t komuniteteve pakic pr t komunikuar n gjuhn e tyre
amtare, ashtu si parasheh Kushtetuta e Republiks s Kosovs dhe Ligji
pr prdorimin e gjuhve n Kosov. Shoqria kosovare sht nj shoqri
shum-etnike, dhe shum-fetare, me liri dhe t drejta t plota pr prdorim
t lirshm t gjuhve amtare, ndonse n disa komuna, n nivelin e pushtetit
lokal ( Komunat: Zvean, Zupin Potok, Mitrovic e Veriut, si dhe komuna e
Graanics, Parteshit e Ranillukut) duhet t jen m t kujdesshm n drejtim
t respektimit t Ligjit mbi gjuht n Kosov.
165
Resume

From all we said above we can conclude that Kosovo for years has not
normal condition in political and economic field, in fact Kosovo was actually
in the situation of the curfew. The official status of Albanian language was
ignored because most of the time in writing and reading of formal official
communication was in Serbian language, particularly before 1966 and 1974,
then in 1981, 1989.1999. The years 1989-1999 marked the time when the
Albanian language in Kosovo, in fact was without a defined status, but much
more served as a language for non formal communication ( in family, or
in oral communications.), although in 90s years were established Albanian
institutions in Kosovo , parallel with Serbians, those institutions that as first
official language had Albanian. After the Kosovo war ended in 1999 , and the
intervention of the international factor, situation changed, thereby changed
the official status and linguistic planning in Kosovo too. Based on what we
said above, it can be estimated that the Republic of Kosovo has established
specific mechanisms regarding to the proper development of linguistic as
well as promotion of the rights of minority communities to communicate
in their native language, as required by the Constitution of the Republic of
Kosovo and the Law for usage of Languages in Kosovo. Kosovar society,
is a multi-ethnic, and multi-religious, with freedom and full rights to freely
use the native language, even though in some municipalities, in the local
level (municipalities: Zvean, Zupin Potok, Mitrovicw e Veriut, Graanica,
Partesh and Ranilluk) should be more careful towards respecting the law on
languages in Kosova.
166
MA. Sejdi M.GASHI
Burimet:
1. Bahri Beci, Probleme t politiks gjuhsore dhe t planifikimit gjuhsor n
Shqipri, Dukagjini, Pej, 2000.
2. Gjovalin Shkurtaj, Sociolinguistika, SHBLU, Tiran, 2003.
3.Joshua A. Fishman, Sociolinguistic Studies on the Albanian language,
in: International Journal of the Sociology of Language, nr. 178, 2006.
4. Majlinda Bregasi, Minoritetet gjuhsore n Kosov, Seminari Ndrkombtar
pr Gjuhn Letrsin dhe Kulturn Shqiptare 28/1,Prishtin, 2008.
5. Muhamedin Kullashi, Identitetet n sprov, Kumtes e lexuar n
Simpozium ndrkombtar me tem Identiteti evropian i Kosovs, i
mbajtur m 26 dhe 27 qershor 2007 n Prishtin,gjendet n:http://www..
alterhabitus.org/repository/docs/FORUM2015_English_Shqip_681037.pdf
(prditsuar m :06.11.2014).
6. Rexhep Ismajli, Standarde dhe identitete, Dukagjini, Pej, 2003.
7. Victor A. Friedman, Language planning and status in the Republic of
Macedonia and in Kosovo, n: Language in the formes Yugoslav Lands, Edited
by: Ranko Bugarski & Celia Hawkesworth, Bloomington, Indiana,2004.
8. Tomor Osmani & Artan Haxhi, Format e shumsit n rrafshin e planifikimit
gjuhsor t shqipes, n: http://zenelhajdini.e-monsite.com/medias/files/
gjuhe-tomor-osmani.pdf
9. http://linguasocio.blogspot.com/2010/02/planifikimi-i-statusit-te-gjuhevene.html.
10.http://linguasocio.blogspot.com/2010/02/planifikimi-i-statusit-tegjuheve-ne.html.
11. Kushtetuta e Republiks s Kosovs, 15 qershor 2008.

12. http://www.unmikonline.org/regulations/2001/reg09-01.htm.
13. http://www.kryeministri-ks.net/?page=1,134.
14. http://www.komisioneri-ks.org.
15. http://www.osce.org/sq/kosovo/120011?download=true.
167
MA. Sejdi M.GASHI
168
Linguistic planning and the status of official languages in Kosova

during the years 1999 - 2009
Summary
In this paper we will try to treat the process of linguistic planning
and of the official status of languages in Kosova during 1999-2009. In this
context we do not intend to exhaust of handling with this problem. By placing
Kosovo under international administration (UNMIK), under Resolution 1244
of the UN, were decided rules with power of laws. One of them was (UNMIK
Regulation no. 2001/9 of 15th May 2001) according to which, in Kosovo, the
official language or in official use was decided Albanian language, Serbian
and English, whereas in municipalities where communities had populations
of other (non-Albanian and non-Serb) to the mass over 3% percent of the
population, in official communications, guaranteed the usage of their native
languages.
Five years later, on 20th October 2006, Parliament of Kosova approved
the law for the usage of languages and in this institutional manner were
decided that Institutions of Kosova will ensure equal usage of Albanian and
Serbian language as official one in Kosova, creating favorable conditions
for other communities languages in Kosova.This law was in accordance
with international standards and instruments for the protection of national
minorities and regional or minority languages that are directly applicable in
Kosovo including the Framework Convention of the Council of Europe for
the Protection of National Minorities.
Keywords: language planning, language status, language in official use,

linguistic liberalization, reports of languages.
KDU 28 - 2
Muhamed Arkoun
Si t lexohet Kurani
Pasha yllin kur perndon, Shoku juaj nuk sht larguar nga rruga e
drejt dhe nuk sht i humbur, Ai nuk flet me hamendje, Ajo nuk sht tjetr
vetm se shpallje q shpallet.

Kuran-i, 53: 1-4.
Kurani sht nj tekst me sendrtim universal, pr t cilin sht

folur dhe shkruar shum, por megjithat nuk sht i njohur sa duhet. Duke u
ndalur vetm n rastin e opinionit francez, duhet t pranojm se ky opinion,
prkundr prkthimeve t ndryshme q i jan ofruar, ka mbetur n prag t
parafytyrimeve t padefinuara pr Kuranin, me fjal t tjera, ka mbetur buz
paragjykimeve shekullore. sht e vrtet se disa pjes t Kuranit dekurajojn
edhe komentatort m t spikatur n prpjekjet e tyre. Edhe m e vrtet
sht se lexuesi jomysliman nuk disponon at aftsi t emocionit religjioz q
sht mnyra m e sigurt pr ta pranuar Shpalljen. Pr frymn bashkkohore,
q sht msuar t pasoj procedurn argumentuese, evokimin, prshkrimin,
lidhjen rrfimtare n tekstet e prpiluara sipas planit t prcaktuar fiktiv,
Kurani sht posarisht i vshtir, pr shkak t rrfimeve jo me rend,
prdorimit t dialogut t tij jo t rndomt, aludimeve religjioze, gjeografike
dhe historike me prsritjet e veta specifike, etj. Me fjal t tjera, me tr kt
simbolik q nuk gjen mbshtetje t fort n proceset tona logjike, as n ato
170
Muhamed Arkoun
fizike, shoqrore, ekonomike ose n ambient tradicional. Pamundsia pr t

hyr n universumin kuranor sht rrjedhoj e ndryshmit shpirtror q e ka
psuar njerzimi me zhvillimin industrial. Edhe vet myslimant do dit e m
tepr jan t kufizuar nga ajo pamundsi, pr shkak se edhe ata gjithashtu i
jan ekspozuar shkatrrimit t ideologjive religjioneve moderne t cilat
arsyetojn do viktim pr qllim t ngritjes ekonomike. N rastin e tyre, si
edhe n rastin e t gjith njerzve t tjer, motivi laik n fund shtyp motivin
religjioz.
Prandaj, sipas ksaj, shtja m e rndsishme q patjetr duhet
shtruar dhe t provohet t zgjidhet prezentimi i Kuranit sot sht q t
kuptohet problemi si t lexohet sot ky Libr? A duhet t mbledhim tr forcn
erudite - kohn e nj leximi - pr t prtrir kuptimet t cilat nuk jan n
jetn ton t prditshme? A mund t ndalemi vetm n rrafshin e analizs
abstrakte dhe ta sjellim Fjaln e All-llahut, interesante pr historiant e ideve,
n nj dokument t thjesht t zbrthyeshm pr secilin gjuhtar? A sht e
preferueshme, n prgjithsi, edhe m tej t konsiderosh se Kurani sht
Libr vetm i myslimanve, kurse jomyslimani do t zbuloj n rastin m t
mir, me durim dhe prkushtim, duke mos e ndier vetn t qortuar pr asgj
drejtprsdrejti?
Pyetje t njjta jan shtruar n mese hebreje dhe krishtere prkitazi
me Bibln dhe Dhjatn e Re. Teolog dhe filozof t njohur, kto vitet
e fundit, prpiqen q t tejkalojn vargun e pyetjeve t shtruara n form
klasike, n mnyr q pr Zotin e shpallur t flasin n prputhje me krkesat
bashkkohore. Prpjekje t ktilla akoma nuk jan br n opinionin islam,
q nuk ofron dika t nivelit t asaj q ofrojn punimet e nj A. Neheri pr
opinionin hebraik, J. Danieli, Y. Congara, J. Maritaini, E. Gilsoni etj., pr at
katolik, K. Barthi, R. Bultmani, A. Duma etj., pr at protestant. Kjo munges
shpjegohet me shum shkaqe, t cilat ktu nuk mundemi ti prezentojm
n hollsi1, por kjo munges, fatkeqsisht ka pr pasoj mosprezencn e
dshmis islame n shqyrtimin pr Shpalljen, t Vrtetn dhe Historin2 q
Duhet trhequr vmendjen pr hapin e guximshm t nj profesori egjiptian, Muhammed
Halifullah, i cili n vitin 1953 botoi tezn origjinale pr artin e rrfimit n Kuran (al-Fannu
al-kisasi fi lKuran), botimi i tret, Kairo 1965.
2
Kuptohet q orientatistika nuk mund t mbart aso dshmi: ajo i qaset ksaj me respekt, e
cila nga aspekti shkencor religjioz, sjell deri te ajo q logjika e t kuptuarit t tlirohet nga
1
Si t lexohet Kurani
171
po vazhdon. Krejt ka mund t lexohet pr kt tem nga pena e myslimanve

jan pak a shum dshmi t ashpra t atyre q thon t vrtetn e prjetshme
me karakter t prsosur, t Porosis q e ka pranuar dhe e ka prcjell profeti
Muhammed. Literatura moderne pr Kuranin, m par apologji mbrojtse
se sa hulumtim pr kuptueshmri, n shum pikpamje sht m e dobt se
literatura klasike.3
Prandaj, Fjala e Zotit e kontestuar, e ngushtuar n praktik t
shoqrive t sotme, Fjala t ciln myslimant e respektojn por, n fakt, e
shtrembrojn, t ciln erudicioni orientalistik e sjell n nivel t ngjarjes s
thjesht kulturore, q sht m par shkak i mosveprimit se sa i prparimit,
pret t vendoset plotsisht n qllimin e vet, si vrejtje t ciln tr njerzve
ua drejtoi ai i njjti, Zoti i Gjall, Krijues dhe Gjykues, i shpallur n Bibl. Do
t kuptohet se n kt vshtrim, i lm anash n trsi njohurit e zakonshme
pr historin e jashtme dhe prmbajtjen e Librit, n mnyr q t theksojm
kushtet q mundsojn deprtimin e prmbajtjes jo vetm n jetn shpirtrore
t myslimanve, por n horizontin shkencor t filozofit q ka etje ta kuptoj
aktin religjioz si kategori t ndrgjegjes njerzore. Qndrimi yn, si shihet,
sht filozofik, por ai mbetet i hapur ndaj kontributeve dhe shtjeve t
teologjive klasike dhe moderne. Dshirojm t kyemi n shqyrtim pr
momentin ekonomik dhe ontologjik n sacra doktrina, q po vazhdon4,
me qllim q ti detyrojm teologjit dhe filozofit e religjioneve t cilat ende
po rindrtohen, t bjn hapin vendimtar i cili do ti sjell deri te statusi
epistemiologjik i prbashkt pr t gjitha hulumtimet shkencore. Fjala
e Zotit, n fakt, thot Conger, sht Jezu Krishti: dhe nuk ka tjetr. Zoti
fardo obligimi. Duhet pranuar se shtja e raporteve ndrmjet shpalljes, t vrtets dhe historis u intereson edhe nj vargu shkenctarsh. Krahaso: H. I. Marrou, Theologie de lHistoire, Seuil, 1968.
3
Teologjia dogmatike e Mesjets (kalam) po ashtu ka qen prcaktuar si apologji mbrojtse
(L. Gardet); por, madje, edhe n komentet polemike t saj e kan ruajtur ndjenjn pr transcendenc gj q prher e m shum i mungon komentuesve modern. Kta t dytt akoma
nuk kan arritur q deri n fund t prvetsojn krkesat kritike t kohs ton,e as q seriozisht t kthejn n jet vetdijen e ndar t t parve.
4
Pr kufizimin e shprehjeve ose nocioneve n apostrofa krahaso: Y. M. Congar: Le Moment
economique et le Moment ontologique dans la Sacra doctrina (Rvlation,Thologie,
Somme thologique), n Mlanges M. D. Chenu, Vrin, 1967, pp. 135.
172
Muhamed Arkoun
sht i kuptueshm dhe i mirnjohur vetm n Krishtin5. do mysliman

do ta nnshkruaj kt formulim vetm me nj kusht, q Jezu Krishtin ta
zevndesoj me Kuranin. Kshtu njerzit me shekuj kan qen t mbyllur
n bindjet e subjekteve t cilat vetdija bashkkohore doemos duhet, dhe,
m n fund, ka mundsi ti mbizotroj. Tani punohet n at q t tregojm
se si kundrthniet me prejardhje religjioze gjenden n nivele t shenjave
gjuhsore, tradicionale, historike dhe me simbole artistike, t cilat ojn kah
transcendenca e njjt, te i njjti Zot i cili thot: Un jam ai q jam.6
Ktu nuk duhet par ndonj sinkretizim t leht; sht m e udhs
ti bindemi asaj q sht e vetmja gj e pranueshme n gjendjen e sotme t
njohurive tona. Fjala e Zotit e shprehur n Bibl e pastaj n Jezu Krishtin,
sht gjithashtu e manifestuar edhe n Kuran. Analiza tekstuale dhe
fenomenologjia e vetdijes islame nuk l kurrfar dyshimi pr t. Prandaj,
Shpallja e komunikuar e Muhammedit ngritet kundr popujve me Libr me
karakterin e vet t provokimit themelor: por n vend t apelit polemizues, i cili
nj dogm ia kundr dogmave t tjera, ksaj radhe fjala sht pr provokime
shkencore ose q prpjekjet e reja teologjike nuk mund tu shmangen m si
kan vepruar deri tash.7
Kemi pr qllim, pra, q popujve n Libr tua mundsojm ti
pranojn bashkarisht Shkrimet e Shenjta. Pr kt arsye e ftojm lexuesin q
Kuranin ta zbrthej sipas rregullave t procedurs q zbatohet n t gjitha
tekstet e doktrinave t mdha, e q prmbahen n:
1. zbulimin e kuptimit t mirfillt t asaj q mund t quhet sacra
doktrina n islamizm, duke ia nnshtruar tekstit t Kuranit, dhe t gjitha
Ibid. Pp. 146.

Bibla, Dalja, kapitulli III, citati 14.
7
Shema pr religjionet jokrishtere t Kuvendit t dyt t Vatikanit hap rrug n kt drejtim,
krahas t gjithave duke mos lshuar, as nga metodologjia, katolicizmin si truall unik t vrtets religjioze, tek i cili m n fund do t mblidhen tra shprehjet e vullnetit t Zotit. Mirpo,
na duket se n kohn ton, kur po triumfon ideologjia egalitare - projekti teologjik patjetr,
t paktn t shkoj krahas me projektin filozofik feja n krkim t logjiks doemos do t
plotsohet n do shkall t hulumtimeve, me logjikn n krkim t fes. Eksizton pjesmarrje objektive ndrmjet ideologjis egalitare pa baz biologjike, psikologjike dhe ontologjike,
dhe teologjive dogmatike t mbshtetura n t pjesrishmen, Kurani thot n Shkrimet e
shenjta t shtrembruara.
5
6
Si t lexohet Kurani
173
teksteve t cilat n historin e opinionit islam kan krkuar t jen t sqaruara

me hulumtim kritik t prshtatur q ti evitoj prparsit, t theksoj hutit,
lajthitjet, t metat, t orientoj, gjithmon, kah msimet e vlefshme;
2. prcaktimin e kriterologjis e cila do t hulumtonte shkaqet t cilat
logjika bashkkohore mund ti paraqes, qoft pr ti hudhur, qoft pr ti
prmbajtur botkuptimet q po i studiojm.8
Fjala sht pr nj program tepr t madh q t mund t prfshihet n
nj tekst sikur ky. Do t jemi t knaqur sikur t arrijm t japim vetm disa
udhzime t cilat para s gjithash do t shrbejn pr trheqjen e vmendjes
pr vshtirsit e rrugs s till.
I . DOMETHNIA E KURANIT
Nuk do t biem n pozit qesharake kur t konstatojm m n
fund kuptimin e vrtet t Kuranit. Sa e sa gjenerata komentatorsh i
jan nnshtruar atij iluzioni q hulumtimin pr domethnien e Kuranit sot,
patjetr, ta fillojn me demistifikimin e komentimeve t vazhdueshme me
ndarjen e thelbit t kuptimit burimor nga shtresa t ndryshme ngjitur me
mendime spekulative. Madje sht provuar q metoda objektive q nuk
sht asgj tjetr prpos dogmatizm i maskuar, t zvendsohet me metodn
e talljes. sht e qart se objekt i talljes nuk sht Porosia Kuranore, e cila
gjithmon t nxit n meditim, por do insistim pr tu konstatuar kuptimi
i tij prfundimtar. Gjendemi prball grupit t mundshm pr veprim,
serioziteti i t cilit varet nga ajo se kush shtron pyetje dhe nga e tr ajo me
ka po bhet pyetje.
Duke u nisur, pra, nga situata jon shpirtrore dhe intelektuale n kt
gjysm t dyt t shekullit XX, Leximi i jon patjetr do t prmbaj tri
momente:
a. momentin linguistik, q na lejon t zbulojm rendin e plot nn
parregullsin e tejdukshme,
b. momentin antropologjik, i cili prbhet nga ajo se n Kuran njohim
Kt procedur e preferon H. Gouhijer pr historin e filozofis n trsi. Krahaso, Les
Grandes Avenues de la pense philosophique en France, Paris - Louvain, 1968.
8
Muhamed Arkoun
174
t folurit e strukturs mitike,

c. momentin historik, n t cilin do t prcaktojm realizimin e
komentimeve simbolike dhe logjiko-leksikologjike t cilat i kan ndrrmarr
myslimant deri m sot.
1 a. - Qasja linguistike

Duke zbatuar n mnyr parimore konceptin Sosirian sipas t cilit
gjuha nuk sht substanc por form, L. Hjelmslevi ka propozuar q metoda
tradicionale e studimit t gjuhve, q sht induktive, t zvendsohet me
metodn analitike dhe specifikative, aplikimi i s cils n Kuran tashm ka
dhn rezultate inkurajuese.9 N vend se t fillohet nga faktet e ndara (fonema,
fjala, qndrimi, fjalia) duhet vshtruar tekstin n trsin e vet si sistem i
marrdhnieve t brendshme. Kuptimi sht n nivel t atyre raporteve, e jo
n nivel t njsive t ndara nga trsia n mnyr artificiale. Duke i zbuluar t
gjitha marrdhniet e brendshrne q prbjn tekstin Kuranor, nuk shpjegojm
vetm strukturn dhe dinamizmin specifik t gjuhs arabe; kuptojm mu at
mnyr t mendimit dhe t prjetimit q do t luaj rolin parsor n jetsimin
e historis t vetdijes islame. Me kt, gjithashtu, dshirojm t themi se
analiza sht e mundshme t zbatohet kryekput prbrenda gjuhs arabe, pr
tu treguar se si fiziologjia, akustika, psikologjia, sociologjia, historia etj.,
kalon her n njrn, her n ann tjetr dhe shpie kah verifikimi i sistemit t
kuptimeve integrale.
Pr t hedhur drit mbi ato pikpamje teorike, do t marrim tre
shembuj m provokues: mal, kitab, xhahil, d.m.th. sipas radhs: pasuri, libr,
injorant. Nse knaqemi me deprtimin e kuptimit t atyre fjalve vetm
n nivel t atyre ajeteve n t cilat paraqiten, do t mbetemi n ato njohuri
t shprndara n detaje leksikografike, juridike, etike dhe psikologjike. E
tr ajo q kto fjal marrin nga shestimi i trsishm i Tekstit10, intenc e
Krahaso, Toshihiko Izutsu, God and man in the Koran: a semantical analysis of the koranic
weltanschauung, Tokio, 1964.
10
Kur e shkruajm Tekst me shkrojn t madhe fillestare, dshirojm t nnvizojm se biseda
kuranore sht prpilim i prpunuar n nivel t lart i raporteve semantike (asociacioneve,
implikimeve, opozicioneve.) Kshtu do tekst, ose ajet, e fiton kuptimin e vet t plot tek
ather kur vihet n lidhshmri n sistemet leksikologjike, rekonstituimi i t cilit gjithmon
9
Si t lexohet Kurani
175
ngarkuar me kuptime, dhe e tr ajo q ato fjal sjellin si kundrshprblim pr

t marr ngjyrn, e orientojn Tekstin n nj mnyr t sigurt, t mbyllur n
nj form implicite, q do t thot - pr ne, njerzit e sotmes11 - t pavrejtur,
prkatsisht t padobishme. Ashtu q gjithka theksohet n Kuran pr
pasurin (pasuri materiale, gruaja, fmiu, robrit, trashgimia etj.) do t nxis
polemika t gjata artificiale t tipit islamizmi dhe kapitalizmi, islamizmi dhe
socializmi, islamizmi dhe demokracia. N t njjtn form edhe fjala libr,
edhe pse prshtatet me ndonj kuptim neutral; e aplikuar n Kuran, vhet n
rrezik t gjendet e shkputur nga asociacionet q e riprtrijn domethnien
e asaj n shum nivele. Rasti i fjals, xhahil sht edhe m i ndjeshm; do
prpjekje pr ta prkthyer, e madje edhe pr ta prcaktuar, e zhduk nj nga
korelacioni boshtor i Tekstit.
Pr tiu qasur ides, ktu duhet hequr dor nga fardo leximi i
drejtprdrejt q i jep privilegje kuptimit t prditshm t fjals dhe logjiks
gramatikore. Madje edhe sikur ajetet t jen t radhitura sipas asaj q sht n
qendr t vmendjes12, edhe m tej do t ishte e domosdoshme t tejkalohet
radhitja retorike, n mnyr q t zbulohet nj rend thelbsor, struktural.
Gjuha, biseda kuranore, sht, me t vrtet, n t njjtn koh orkestrim
muzikal dhe semantik i nocioneve kye t nxjerra nga fjalori i prbashkt arab,
i cili gjat shekujve ka pasur ndryshime. E lm anash aspektin stilistik, t
cilin autort arab e kan studiuar shum, me qllim q t tregojn karakterin
mrekullues (ixhaz) t Librit; por do t kthehemi tek tre shembuj tan pr t
prcaktuar karakteristikat kryesore t nj analize strukturale.13
Po fillojm nga pikpamja se Kurani e prdor fjalorin vertikalisht
duke e nxitur lexuesin pr nj lvizje t prhershme lart dhe posht npr
katr sfera t kuptimit, mbi t cilat sundon Zoti. N pasqyrn grafike q po
paraqesim, shihet se si shkon nga ajo q pak hetohet drejt asaj q hetohet
m tepr, nga e pafundmja kah e prfunduara, nga e prhershmja kah e
prkohshmja, duke pasur zbritjen e Shpalljes (tenzil). Ajo prapseprap
t kthen kah Teksti.

11
Duke prfshir edhe ata mysliman t cilt nuk e msojn m Kuranin prmendsh sipas
rregullave dhe kmbngultsis s dikurshme.
12
Si e ka provuar J. Lebaume, Le Coran analys; botimin n gjuhn arabe e prgaditi: F. Abdul - Baki: Tafsil ajet al-kuran al-hakim, Kairo, 1955.
13
N veprn e prmendur T. Izutsu ka aplikuar kt procedur.
176
Muhamed Arkoun
prmban realitetin e ksaj bote duke e udhzuar njeriun n ekzistimin e t

padukshmes (gajb), duke i shpallur rrethanat n jetn tjetr (ahira) dhe duke
i treguar mrekulli t qiejve dhe toks. do dituri e shpallur n at mnyr
(ilm) shrben, pra, t pasuroj hulumtimin e brendshm t njeriut (kalb, lubb,
ald)14 dhe t drejtoj lutjet e tij kah fartsia (dua), kah mendimi (dhat assudur) dhe kah veprimi (amal). S kndejmi gjuha nxjerr privilegje e cila
seriozisht do t mendohet dhe t peshohet tek pas t arriturave t shkencs
bashkkohore. Fjala e Zotit fut mnyrn karakteristike t t njohurit t qenies
s krijuar n bot (shema I) krejtsisht t ndryshm nga mnyra e t njohurit
t qenies objektive n bot (shema II). Gjuha dhe kuptimi shtrihen s bashku
n universumin e domethnies q ojn drejt nj Zoti, Krijuesi, Drejtuesi,
Rregulluesi (Halik Mudebbir), me ndihmn e asociacioneve vargore t
stimuluara nga secila fjal-simbol. Kjo sht arsyeja q fjalt e prmendura
m lart mal, kitab, xhahil, e kryejn funksionin e vet t vetm q pranohet
sikur fjal-simbol, e jo thjesht sikur shenja gjuhsore. Mal dhe tr qeniet
apo sendet t cilat i konkretizojn (t numruara prbrenda rrethit, shema III)
nuk jan realitet aq pozitiv q dshirojm ta prfitojm, ruajm, dhe me t t
manipulojm, etj., sa jan ato manifestim i shprehjes q i kushtohet lidhjes
Zot-njeri, njeri-Zot. Nga kjo del vshtrimi dualist i do t bmeje t ksaj
bote, sipas t cils marrveshje themelore, (Lidhja biblike) e nderon njeriun
me besim (iman), dgjueshmri (taat), me mirnjohje (shukr) etj., ose e ky
me mosbesim (kufr), rebelim (asa, baga, taga) me refuzim arrogant (xhahl)
etj. Po vhet re se edhe njra sjellje edhe tjetra me an t antitezs edhe vet
sht simbolike, si i nnvizojn shprehjet shokt nga e Majta - shokt nga e
Djathta (as-hb ash-shiml - as-hb al-jemin); Vendqndrim fantastik pr t
zgjedhurit (ll-lij-jutin), shkalla m e ult e t mallkuarve (asfal sfilin).
Biseda kuranore shfrytzon thellsisht gjuhn arabe, e q si
kundrshprblim do ta transferojm thellsisht dhe pr nj koh t gjat. Njeriu
prej ather do t nxjerr domethnie t sakta nga ajo bised, ndrmjets i
domosdoshm ndrmjet atij dhe natyrs. Gjuha, ndrkaq, mbetet ndrmjets
i prbashkt pr vrojtime tipesh tjera: urtsia jorefleksive, (gjuha) sht
mendje njerzore e cila ka arsyet e veta, e t ciln njeriu nuk e njeh. (C1.
Levi Strauss, Divlja misao). N kt mnyr raportet e hetueshmris natyra-
14
N radh: zemr, qendr e jets, mendja. Secila nga kto fjal n Kuran ka n mnyr precize
prmbajtje psikologjike.
Si t lexohet Kurani
177
gjuha-t folurit, do t zhvillohen sipas situats n t ciln na udhzon shema

II. Sot i tr problemi ngrthehet n at fakt se dim ta lexojm Kuranin, pr
shembull sipas shems I, pa e njohur, megjithat, shemn II.
Hetueshmria, vrojtimi, ka pr qllim t tejkaloj simbolet shpirtrore
n mnyr q ta prshtat shnuesin dhe t shenjuarin e realitetit n bised.
N pikn e fundit t marr me mend, fryma objektive patjetr duhet vendosur
n gjuh, e cila bhet trsi reflektive.
PREZENTIMI SKEMATIK
1 b. - T folurit e strukturs mitike
178
Muhamed Arkoun
Miti sht nj nga nocionet m frytdhnse t cilit renomen ia ktheu

antropologjia sociale dhe kulturore. Prandaj, fama e keqe t ciln e ka pas
gzuar miti, i veshur me prralla, me rrfime imagjinare, i zhveshur nga do baz
e realitetit, sht korelat i lartsimit t mendjes, sidomos pas Aristotelit.15Sot
pajtohemi q mitin duhet vshtruar si shprehje simbolike t realitetit burimor
dhe universal. Rrfimi mitik pak a shum sht i lidhur me situatn kulturore
t atij grupi shoqror n t cilin sht prpunuar: n kt mnyr kemi rrfimet
biblike mjaft t prpunuara, n t cilat jan thirrur simbolikisht parametrat e
jetess s njeriut, t mitologjis poetike t antiks greko-latine t zbritur n
shkall t ult edhe mitet e rastit n kohn e qytetrimit ton industrial. N
do mnyr, miti shrben pr t kthyer n epokn e padjallzis n hapsirn
shpirtrore, n t ciln at ka bn njeriu, jo vetm q sht e vlefshme, por
sht edhe e dshirueshrne. Nj prcaktim i till ofron prparsi t madhe me
faktin se lejon hulumtimin e thellsishm t t gjitha kulturave t vshtruara
n mnyr t veant ose n raport me ne. Duke shtruar pyetjen, pra, cilin tip
t mitologjis mbshtet Kurani, i shtojm mundsit tona q t fillojm n
themel sistemin e shprehjeve t tij simbolike, duke zbuluar pr arsye apeli i
tij mund t ket jehon n mendimin bashkkohor.
Qasja linguistike na ka sjell deri aty sa nocionin ide e prgjithshme
q shrben si baz pr njohje logjike ballafaqojm me fjalt simboleburim i nocioneve t ndrlikuara, t dinamizuara me marrdhniet e opozits,
implikimeve, korelacioneve, simetrive. T nxiturit e fjalve-shenja n fjalsimbol e siguron inkurajimin e t folurit konkret ose deskurziv n t folur
mitik. T gjitha karakteristikat themelore t t folurit mitik t themeluar n
Bibl dhe Dhjatn e re gjenden edhe n Kuran.16 Kshtu shum leht mund
t tregohet se t folurit e Kuranit sht:
Krahaso, G. Durand, Limagination symbolique, P. U. F. 1964; M. Eliade, Aspects du mythe,

Gallimard, 1963.
16
Me kt nuk sht qllimi t thuhet se mjetet jan identike. Prkundrazi, metoda jon lejon
tu iket krahasimeve tekstuale dhe historikisht t zbrazt n baz t t cilave prfundohet n
josaktsi t Kuranit me raport me Dhjatn e Vjetr, pr shtrembrime, thjeshtsime etj. Krahaso nj aplikim t ri t kritiks s ktill tekstuale n veprn e H. Speyveirt, Die biblischen
erzahlugen i Qoran, Hildeshein 1961. Fjala sht n radh t par t tregojm se si Kurani
n mnyrn e vet i prdor personazhet e shfrytzuar, rrfimet dhe simbolet, pr t ngritur
mitologjin e vet. Ka ngjashmri n procedurn e prpunimit t miteve, n prshtatshmri,
kurse n dallime n faktet q jan ruajtur aty.
15
Si t lexohet Kurani
179
1. i sakt pr shkak se vepron n ndrgjegjen e njeriut akoma

t ngritur, me ndonj t folur tjetr mitik duke hapur mundsi barabar t
vlefshme;
2. efikas dhe i frytshm pr arsye se sht i lidhur me kohn e Fillimit
t Krijimit, dhe pr shkak se vet konstaton kohn e privilegjuar, kohn e
shpalljes, t profetsis s Muhammedit dhe t t parve t devotshm (assalaf as-salih); at koh t cils ndrgjegja myslimane krkon me ngulm ti
kthehet n rrug t drejt (al-huda), t ciln All-llahu e ka shenjuar, por q
sht humbur gjat lvizjeve t historis. Komentimet pozitiviste do t thon
se islamizmi nuk di pr nocionin e prparimit; por pr ndrgjegjen mitike
prparimi sht prfshir n kthimin tek koha e Fillimit.17
3. i pa ndrmjetsueshm: ai sht burim i vazhdueshm i s vrtets
q nuk mbshtetet n procedurn e argumentit, por n prshtatshmrin e
prsosur me krenari t prhershme t ndjenjave njerzore. Shquarja stilistike
e fjalis emrore18, aq e shpesht n Kuran e v n spikam fuqin e atij
burimi i cili njkohsisht prmbledh tr instancat psiqike t dgjuesit (sepse
Kuranin duhet knduar e jo lexuar n heshtje). Madje edhe n fragmentet
me karakter polemizues kundr popujve n Libr, mosbesimtar, hipokrit,
ajo sht m par stil i konfirmimit se sa i refuzimit, stil i t shpallurit t
vrtets kundr trillimeve, kotsive, joparimorve, t padgjueshmve, atyre
zemrvulosurve etj.
4. simbolik. Duhet ndrprer me talljen pr kopshtin e All-llahut,
t banuar me hyri shum t bukura, ku rrjedhin lumenj t vers, mjaltit
etj. Rreziku i provokimeve q i shmanget tabllove konkrete, pr shkak t
prkthimit, ktu sht edhe m serioz. Tabllo konkrete fitojn forcn e vet
krijuese dhe vlern e vet stimuluese tek pasi q ti vshtrojm n kontekst me
strukturat e imagjinats poetike te beduint. Prshkrimet realiste t parajss
dhe ferrit kan t njjtin qllim, sikur edhe rrfimet e nxjerra nga historia e
shenjt, t kujtuarit e vazhdueshm n prvojat e popujve t shptuar ose t
mallkuar, q shrbejn si shembull i prkujtimeve pr sjelljet shembullore t
Ai qndrim n islamizm mund t sqarohet mir n shembullin e historis s hanbelizmit.

Krahaso, H. Laust, Les schismus dans lislam, Payot 1965.
18
Fjali e shkurtr n t ciln prezenti i foljes jam vetm nnkuptohet, i prgjigjet shprehjes s
fakteve dhe t vrtets s vazhdueshme.
17
180
Muhamed Arkoun
profetve: fjala sht q ti jepet forc dhe mbshtetje e vrtet shpress e cila
sht themel i jets s njeriut. N at Shpres bashkohen pritja e Drejtsis s
plot dhe t pakontestueshme, malli pr t zbuluar fshehtsi t panumrta t
njeriut, bots dhe Zotit (krahaso: ajetet shkencore dhe cilsit e Zotit) dshira
q t tejkalohen mosprsosmria, pasiguria, kalueshmria, e ekzistencs ton
n tok. Duke shfrytzuar deri n maksimum, q njmend sht i pashoq,
mundsit poetike t gjuhs arabe, Kurani e prmbush ndrgjegjn duke i
ofruar materie t gjer simbolike, e cila deri m sot, vazhdimisht, frymzon
veprn dhe mendimin e besimtareve. Elemente t asaj materie do t gjejm
duke br dallim n:
a) simbolizmin e vetdijes pr mkatin t cilin refleksioni teologjik,
juridik dhe refleksioni i mrekullueshm do ta trasoj n nj kod rigoroz. Ai kalim
nga profetizmi n legalizm, me komunikat sikur mnyr e prezencs, n
fakt mnyr e shprehjes s vullnetit t shenjt n kauzistikn e njohsve t
Ligjit, ka analizuar, sa i prket Dhjats s Vjetr, P. Ricoeur termat q mund
t aplikohen edhe n Kuran.19
b) simbolizmi me horizont eskatologjik, i cili historis i cakton
kuptimin: kjo do t thot kuptimin dhe domethnien. Ashtu arabt dhe t
gjith popujt e islamizuar t kyur n historin e shenjt t popullit t Allllahut; si mbrojts t shprehjes s fundit t Vullnetit t Shenjt Muhammedi,
m n fund ka prmbyllur nj varg profetsh ata bhen popull i zgjedhur i
cili popujve t tjer deomos tu tregoj horizontin e shptimit;
c) Simbolizmi i Bashksis (Umme) i cili interpreton simbolizmin e
mparm dhe merr projekcionin konkret historik n Medine, n vitin e par
(622). Ktu duhet theksuar zgjedhjen e rnd filozofike q e bn historiani
modern n form impliciste q sht edhe m fatkeqe kur flet vetm pr
lindjen e nj shteti mysliman n vitin 622. N fakt tra kthesat historike t
Ummes, deri m sot e kan bosht at ngjarjen fillestare, t ciln pjesmarrsit
e prjetojn si vullnet serioz t All-llahut n kt tok, hyrje n fazn e fundit
t udhtimit t tr njerzve sepse sipas Shptimit t amshuar t gjith jan
thirrur pr n shptim. Karakteri simbolik i ngjarjeve sht nnvizuar me
konstatimin e Ers s re. Por transcendentizmi i njeriut t paraqitur ashtu
19
Krahaso: La Simbolique du mal, Paris 1960, pp. 55-57.
Si t lexohet Kurani
181
kalimthi do t psoj sulme, prbaltje e kundrthnie t historis konkrete.

Gjendje e nder ndrmjet Shpalljes dhe historis, t ciln ndrmjetsimi i
racionalizmit aristotelian e bn edhe m t ndrlikuar, do t jet shkaktar i
ngatrress m t madhe t vetdijes mesjetare; ngatrres e logjiks dhe
e fes. Pr kt arsye, fatin e Ummes shtetit, duhet lexuar si dialekt t
vazhdueshm ndrmjet historis s Shpalljes.20
Pranojm shpjegimin marksist, por me nj dallim thelbsor: religjioni
nuk sht patjetr, e as i vetmi, opium i popullit; ai sht nj nga mnyrat e
realizimit historik i njeriut dhe si i till sht i lidhur ngusht me fazat kalimtare
t historis n t cilat prjetsohet shprehja pr absoluten.
d) simbolizmi i jets dhe vdekjes i cili nuk arrin pasurin e
simbolizmit t Dhjats s Re, pr shkak se n esenc qndron n kundrshtim
t vazhdueshm t ksaj jete t padenj dhe ringjalljes, t jets n kt bot t
kuptuar si prov kalimtare dhe t jets s prhershme, t paraqitur si Krijim
t srishm dhe prfundimtar. Kto tema do t mblidhen me temat e filozofis
platonike dhe stoike, dhe do ti japim nxitje letrsis s pasur etiko-fetare.21
Si e ka treguar studimi i fjalorit, kta simbolizma t llojllojshm
ndrlidhen midis tyre, e forcojn njri-tjetrin, pr t konstatuar t vrtetne nnkuptojm si prceptim funksional t bots t prshtatur n form t
prkryer n krkim t shptimit ton. Edhe m qart, do t thuhet se ky
prceptim sht i vrtet pr shkak se ai, n form teoremash, i shenjon
kufijt ekzistencial dhe ontologjik t mundsive t njeriut; ai e plotson
imagjinatn me prceptime mitike pr t cilat do t thehen krkesat e
mendjes t thelluar pr demistifikim, madje edhe faktet e pakontestueshme
t seriozitetit historik. Sidomos n islamizm, m n fund, do t peshoj
m rnd prceptimi imagjinativ transhistorik mbi prceptimet metafizike
Nj lexim t atill e provuam duke u mbshtetur n veprn e al-Gazaliut. Krahaso: M.Arkun,

Rvelation, Vrit et Historie daprs loeuvre de Ghazali, Mlanges J. Schacht, Studia islamica
XXXI.
21
Pr ti studiuar kto synime q ojn n nj drejtim, krahaso veprn ton q do ta botoj Vrin, Contribution a ltude de lhumanisme arabe au IV sicle de lhgire: Miskawayh
phylosophe et historien. Katr tipet t simbolizmit i ka dalluar P. Barthel, Interpretation du
language mythique et thologie biblique, Leiden, 1963.
20
Muhamed Arkoun
182
racionalizuese.22
1 c. - Shtrirja dhe kufijt e komentimeve tradicionale
do persiatje serioze e kuptimit t aktit religjioz, vshtruar sikur nj
nga faktet e drejtprdrejta t seriozitetit objektiv, doemos t ket parasysh
jo vetm shkrimet e shenjta, por njlloj, edhe leximet e shumta t cilave u
jan rrekur gjeneratat e kaluara. Por ekzistojn dy mnyra t interesimit pr
traditn e komentimeve: aty krkon ose zgjidhje komponente, para se gjithash
duke iu drejtuar shkenctarve tek t cilt sht vrtetuar shkalla m e lart e
pajtueshmris, ose shkohet n at q t prezentohen tra komentimet klasike,
duke pasur parasysh se secili nga ata paraqet dshmi pr vetdijen islame,
e cila prpiqet q tekstin e shpallur ta prthekoj nga nivelet e ndryshme t
seriozitetit. N rastin e par nxirret msimi q pranohet si i vlefshm, do
t thot q sht i mbrojtur nga do kritik; n rastin e dyt, i tr mendimi
islam vihet n perspektiv fenomenologjike dhe epistemologjike: fjala
sht, njkohsisht pr zbulimin e mnyrs dhe kriterit t mendimit, dhe
mbarshtrimit t atyre n raport me mendimet tona. Besojm se vetm kjo,
medota e dyt, e liron horizontin ton intelektual nga paragjykimet e vjetra
filozofike- teologjike, duke hapur rrug, n kt mnyr, pr lexim-studimin
e teksteve t shenjta.
Marksi, Niea dhe Frojdi paraqesin kulminacionin prej nga lshohen
dy prligje t kuptuarit t historis; e kaluar me t ciln ka sunduar vetdija
e shtrembruar e ardhmja e hapur prej fryms objektive. Filozofi i par
siguroi stabilitetin e t menduarit dialektik t aplikuar n rolin e ekonomis
dhe historis; i dyti prcaktoi kushtet e nj metafilozofie, q do t thot nj
refleksioni n ann tjetr t s Mirs dhe s Keqs, t Vrtets dhe Rrens,
tepr njerzore t njerzishmris; i treti, m n fund bri q t vij n
shprehje fusha e gjer e psiqiks, t mbuluar dhe t strukur me vetdije t
qart dhe t kuptueshme. Nse kthehemi kah qllimi i tyre i prbashkt,
shkruan P. Ricoeur, zbulojm vendosmrin q m par t shqyrtohet vetdija
n trsi si vetdije e shtrembruar. Me kt, ata rreken, secili n aspektin e
vet, shtjes s ndryshimit kartezian, t cilin do ta drejtojn n vet qendrn e
fortifikats karteziane. Filozofi i formuar n shkolln e Dekartit e di se gjrat
22
Krahaso, H. Corbin, Historie de philosophie islamique, Gallimard, 1964.
Si t lexohet Kurani
183
i nnshtrohen dyshimit, se nuk jan t atilla si duken; n t prputhen

kuptimi dhe vetsija e kuptimit; pas Marksit, Nies dhe Frojdit n kt
dyshojm. Pas dyshimit n dika tjetr hyjm n dyshimin pr vetdijen.23
Ky prezentim i mueshm i historis s filozofis hedh drit t re
ne domthnien dhe kufijt e mendimit islam. N at mas n t ciln sht
zhvilluar n baz t asaj q sht shpallur, konceptualizmit logjik te Aristotelit
dhe dualizmit neoplatonik, mendimi islam bie nn sulmet e tra kritikave
q i jan drejtuar skolastiks krishtere, dhe, edhe m gjersisht, idealizmit
objektiv. Shum leht mund t tregohet se si vetm tri rryma kryesore t
komentimeve t cilave u sht nnshtruar Kurani logjike, linguistike dhe
profetologjike kan arritur t rikonstituojn vetdijen e shtrembruar si
gjykats suprem pr absolutn dhe relativen, t vrtetn dhe t rrejshmen,
t mirn dhe t keqen etj. Gjithandej hasim t njjtin mendim thelbsor i
cili nn ndikimin e fort t nj metafizike sinkretike24, t folurit e strukturs
mitike q e njohm n Kuran sht murosur n logjikimin e mirfillt dhe
t ashpr, me antiteza abstrakte t parevokueshme, me shqyrtime t cekta
dhe t pafrytshme, ose n konstrukcione gnostike. Duhet shtuar, ndrkaq,
se humaniteti mesjetar me ceremoni e ka plotsuar at q e ka humbur
me spekulim, njlloj sikur ne sot, duke i falnderuar njohjes prkatse te
realitetit, mund t gjejm kuptimin i cili na shmanget ngase heqim dor nga
ceremonit. Ceremonit kan udhhequr me jetn e prditshme t besimtarit,
dhe e kan mbajtur n kontakt t prhershm me t shenjtn. Kan lejuar
q prmes lvizjes dhe fjals t realizohen formula dhe projekte tek t cilat
udhzojn mitet- simbole.25 Tani sht problemi si t msojm pse dhe
si ai universum mitik, q sht ruajtur duke i falnderuar ceremonive, n
planin spekulativ m s shpeshti sht shprehur n sisteme rigoroze. T
provojm ti prgjigjemi ksaj pyetje ashtu q t theksojm pikat kryesore
me prparsi n secilin nga tri rryma t cilat i paralajmruam.
De linterpretation, Seuil, 1965, pp. 41.

N t ciln mir ose keq jan sistematizuar msimet neoplatonike (teologjia e Aristotelit)
dhe elementet e gnoss me prejardhje t ndryshme, me ndihmn e kategorive t Aristotelit.
25
Pr ceremoni krahaso: J. Cazeneuve, Les Rites et la Condition humaine, P. U. F. 1957. Pr
studimin e ceremonive fetare vepra m e mir sht edhe sot Ihja...e al-Gazaliut, i cili nuk
knaqet vetm me prshkrimin e jashtm t gjesteve dhe formulave.
23
24
184
Muhamed Arkoun
Nga kndvshtrimi q na intereson e ajo sht analiza e procedures s

leximit t aplikuar n Kuran rrymn logjike sht vshtir ta ndash nga ajo
linguistike. Gjithsesi, akoma nuk dihet saktsisht se ka i kan borxh studimet
gramatikore e leksikografike t ndrmara n Irak n shekullin e II t hixhretit,
q nga fillimi, metodave logjike irano-greke.26 Por, sht leht t tregohet si
Fjal e Zotit, e futur thell n histori mu pr shkak se sht shpallur n nj
gjuh njerzore, shum shpejt ka qen shfrytzuar n t gjitha fushat e dijes
dhe t jets s prditshme, sipas metodave t t kuptuarit dhe t komentuarit
q kan qen n qarkullim n meset e prparuara kulturore t Lindjes s Afrt.
N periudhn e par, ka dominuar ndikim i prhapur i traditave intelektuale
irano-bizantine ndaj atij shkencor. Nga fillimi i shekullit t tret, ndrmjetsimi
rigoroz i filozofis greke, t cils i plqente rendi n krkim pr ideologjin,
do t gjejm instrument shkencor pr mashtrim t dyfisht: n njrn an,
njmend, do ti nnshtrohet m shum se kurr provave t etimologjis,
strukturs gramatikore dhe procedurave retorike; n ann tjetr, njohsit
e Ligjit - teologt fundamentalist dhe njohsit e drejtsise (usuli) do ta
tranformojn Shpalljen n kod ligjor etiko-religjioz i cili do t shtrembroj
dhe do t varfroj punn ligjdhnse, derisa, n ndrkoh teorikisht nuk do
ta ruaj karakterin transcedental t fjals s Zotit, t barazuar n at rast me
fjaln e Profetit (hadith).27 Filozoft e inspirimit helenist (falasifa) nga ana
e tyre jan prcaktuar haptazi n lidhje me Kuranin, pr t cilin kan marr
n konsiderat msimet e dy filozofve Platonit dhe Aristotelit. Kjo ka br
q metafizika klasike t shtrihet gjersisht n tr kulturn islame. Pr ti
vlersuar pasojat e kobshme t atij triumfi n historin e prgjithshme islame,
na duket me interes tju prkujtojm n principet kryesore udhrrfyese q
n perndimin e krishter si n islamizm, jan udhhequr nga zbrthimi i
shkrimeve, e skndejmi edhe me fatin e shoqrive.28 Do t theksojm pes
parime:
a) Kategorit e Aristotelit, si jan pranuar prmes prkthyesve,
jan ngritur n rangun e thelbsores metafizike t prkufizuara e q jan t
Krahaso, H. Fleisch, Traite de philologie arabe, t. I, Bejrut 1961.

Duket se ai barazim duhet, patjetr t komentohet si nj nga simptomat e vetdijes mitike,
e cila, t gjith i bashkon n kuptimin e t shenjts.
28
Ky formulim i referohet ndikimit t ndrsjell t kulturs dhe shoqris. Pra, nuk duhet
menduar n kauzalitet t njanshm.
26
27
Si t lexohet Kurani
185
natyrs s gjuhs greke. Strukturat gramatikore t arabishtes, latinishtes dhe

e gjuhve orientale kan qen t logjikuara ashtu q Zoti dhe Shkrimet kan
qen t menduara prbrenda rrathve t koncipuar me arbitrarizm.29
b) Parime logjike t identitetit, jo kundrthnse dhe silogjizma
vrtetojn konceptin pr kohn e nj shoqrie homogjene n t ciln nxjerrja
e prfundimeve sipas analogjis (kijas) sht e mundshme, madje edhe e
domosdoshme. Ai prfundim ashtu imponohet nga ana e dijetarve islam, si
mnyr me t ciln Shpallja mbikqyr historin. Metod e parealizueshme,
e kobshme dhe mbi t gjitha n kundrshtim me qllimin jetdhns, Fjals
s Zotit q e lviz historin. Kjo do t prfundoj paradoksin e rndsishm
t veprave t njrit nga mendimtart m t respektueshm n islamistik:
Gazaliu (vdiq m 505 hixhrij/ 1111 miladij) q la pas veti studime kryesisht t
orientuara drejt ringjalljes s shkencave fetare, por njrn nga veprat e veta
ia kushton argumentimit se n Kuran jan t prfshira t gjitha format dhe
figurat e silogjizmave.30 N prgjithsi, shum komentator, t edukuar me
ato parime logjike, aplikojn n Kuran nocione gjrash, gjendjesh, gjinish,
t hollsishme etj,. T cilat implikojn copzime statistikore n kohn e
ekzistencs reale.
c) Teologjia (sunite) e ashtuquajtur besdrejt i ka hedhur parimet e
kauzalitetit n formulimin e vet filozofik, por jo edhe pikpamjet deterministe,
vijdrejta dhe pamjen abstrakte q e v ajo. N vend se t flitet pr Lvizjen
e Par, ose pr Shkakun e Par, do t thuhet se do send n do moment e
ngjall Krijuesi: kauzaliteti sht minimizuar po jo edhe hudhur, si parim
sqarues q nuk di pr krijimin konkret t dinamizmit dialektik t reales.
d) Prkundr t vrtets s shpallur ose kundr asaj vrtetohet
saktsia logjike e kuptuar si rezultat i imponuar i aplikimit t prpikt t atyre
parimeve dhe kategorive jashtkohore; ashtu do t arrihet tek mospajtimet e
njohura ndrmjet fes dhe t menduarit, dhe t zgjidhjeve t rrejshme t cilat
para se gjithash ua kemi borxh filozofve me disponim helenist (falasifa).
e) Dualizmi, shpirti- trupi, t ciln e predikonte Platoni, e theksonte
Krahaso: E. Benveniste, Catgories de pens et Catgories de langue, n veprn Problmes

delinguistique gnrale, Gallimard, 1966, pp. 63-74.
30
Krahaso: al-Qistas al-mustaqim, bot. i V, Chelhot, Bejrut 1959.
29
186
Muhamed Arkoun
Plotini, e t cilat n mnyrn e vet i kan shfrytzuar stoikt, shpresn q e

trasoi Shpallja e zvendson me mitologjin vullnetare. Vullneti i ndriuar
me t kuptuarit mund t zgjedh, shptimin e shpirtit - shpirtrores, t pastr,
t pavdekshm, atdhe i mirfillt i t cilit sht qielli n dm t trupit
realitetit material, jo i pastr, i paqndrueshm. Nga kjo del sistemi i vlerave
etiko politike e cila do t buroj nga msimet e Kuranit.
Ato parime, tani m, sipas autorve, kan fituar aplikim rigoroz.
Sidoqoft ata kan ndihmuar q n tekstin e Kuranit t shprthejn aso
kundrthniesh logjike si jan paracaktimet dhe vullneti i lir (al-xhabr valkadr), profetsia (vilaja) dhe halifati (emirat - sultanat), Kurani i krijuar dhe
jo i krijuar (mahluk - gajri mahluk), ajetet me dy kuptime, cilsit e Zotit etj.,
n mnyr q, prkundr t gjithave, t mbetet n rrugn (al-huda) e cila on
te Zoti, n kontekste, t caktuara historike t paraqiten zgjidhje t ndryshm
spekulative q jan t lidhura me qndrime politike - religjioze. Ashtu kan
ekzistuar literalist (hanbelit, dhahirit) lidhshmria ekskluzive e t cilve
me kuptimin e jashtm t tekstit (dhahir) n t njjtn koh shprehte kujdesin
pr interiorizmin e Thirrjes s Zotit n kt an t do racionalizimi, dhe
mospranimi shoqror - politik t aristokracis e cila ka mbshtetje t tepruar
n shtjet laike. Ka pasur edhe racionalist (mutezilit, esharit, falasifa),
besimi i t cilve n logjikn aristoteliane - t paraqitur si mendje njerzore
- e barazon pranimin me ideologjin zyrtare, q do t thot me kujdesin pr
udhheqjen m efikase me punt e shtetit, me rast religjioni shfrytzohet
si mitologji dhe si ligj. Kan ekzistuar, m n fund, ata q do ti quajm
imagjinativist (sufi, shiit) studimet e t cilve sillen ndrmjet simboliks,
t kuptuarit si zbulim prvojash t miteve - simbole, dhe gnoss t prjetuar
sikur ndrr shptimtare.31
Kjo familja e fundit shpirtrore mbi t gjitha ka manifestuar rrymn
profetike shiite, kundrshtar t t cilve jan sunitt, barts t pushtetit deri
n vitin 33432, kan mbajtur nj opozit politike, kan prpunuar filozofin
profetike n qendr t s cils sht personazhi i imamit - udhheqs
karizmatik i Ummes, - q deri n fund zhvillon iden kryesore, por t fshehur
Krahaso: H. Corbin, LImagination cratrice dans le soufisme dIbn Arabi, Flamarion 1958.
Fjaln ndrrim duhet kuptuar n prkufizimin nga veprat e G. Bachtelardit.
32
Dat kur n Bagdad erdhn n pushtet bujidt q ishin shiit.
31
Si t lexohet Kurani
187
t Kuranit. Luftrat e pamshirshme s cilave iu nnshtruan shiitt dhe

sunitt pas vdekjes s Profetit - udhheqsit t par karizmatik, n mnyr
t qart e shprehin plotsisht kuptimin e shpalljese e cila tfillon dialektikn
n histori, duke futur aty dimensionin transcendental. N fakt, ata t cilt
kan prvetsuar titullin lazdrak besdrejt (sunitt), pranuan nj metod t
leximit t Kuranit, t prshtatur prpunimit t teoris s aktit t kryer: duhet
nnshtruar halifit n pushtet, forca e t cilit sht ligjsuar me tekste t sakta
dhe me sjelljen e pasuesve t par islam. Thn ndryshe, sht e mjaftueshme
t kujdesemi me vigjilenc mbi respektimin e urdhrave dhe ndalesave t
kuptuara tekstualisht e prve ksaj edhe n pajtim me arsyen.33
N kt mnyr sht hedhur edhe mundsia e ndonj kuptimi t
fshehur t Kuranit. Por mu asaj fshehtsie t kuptimit t Kuranit shiitt do
ti japin prparsi, dhe do t prpiqen t qesin n shesh duke i falnderuar nj
teknike t komentimit (tavil) e cila kryhet me an t gjuhs, n mnyr q
t zbrthej kuptimin e fsheht (batin). N t vrtet, ata t cilt ideologjia
zyrtare i paraqiste si besshtrembr, ishin t merituar q me qndrimin
pragmatik dhe, fundi i fundit, me tolerancn e sunitve kundrshtuan t
vetmin qndrim religjioz t aft q n zemrat e njerzve ta ruaj porosin
e par t Shpalljes, me prpjekje maksimale t jetsoj transcendencn n
histori. Ata, ashtu kan vn n spikam se domthnia e fundit e profetsis
(nubuvva) sht projekt i vazhdueshm dhe i pagabueshm i frymzimit
hyjnor n jetn njerzore. Profeti me besnikri dhe n trsi e ka transmetuar
dhe e ka aplikuar Vullnetin e Zotit n tok. Nj ndrmjetsim i atill ka krijuar
gjendjen q nuk mund t bj kthes: Umma - Shteti nuk mund t jet pa
udhheqs karizmatik, e q krahas ksaj t mos lind mosbesim. Duhet, pra,
q profetsia t vazhdohet me vilaja, trashgim shpirtror, i cili mbshtetet
n at q para njerzve t manifestohet deri n momentin e fundit prezenca
e gjallris s Zotit. Sepse, vali, n kuptim t ngusht sht mik i ngusht i
Zotit, njeri i cili sipas mshirs s veant e bn m serioze ndrsjellshmrin
e prsosur t horizontit t dashuris.
Pajtueshmria absolute ndrmjet udhzimit t ligjit fetar (sheriat) dhe logjiks q ka qen
dert i prhershm i njohsve t spikatur t ligjeve, t cilt me kt kan rn n gjum nn
ndikimin e filozofve helenist. N kt mnyr, me t madhe i kontribuan dominimit t
religjionit, si koleksion normash q i zbatojn mbikqyrsit zyrtar, ndaj fryms religjioze.
33
Muhamed Arkoun
188
Po shihet se me t vrtet fjala sht pr komentimin e Fjals s

Zotit, t marrur si t barabart me t folurit e strukturs mitike. Imami
shiit, i quajtur, gjithashtu, zotri i Drejtsis, nnkupton n personalitetin
e tij simbolik synime arketipe t njerzve: t gjitha synimet t cilat Kurani
i ka kthjelluar dhe i ka br t shijueshme. Natyrisht, as shiizmi nuk u ka
ikur prditshmrive kulturore t kohs s vet; ashtu e ka lidhur trashgimin
shpirtrore me pasardhsit biologjik t Muhamedit, dhe kur erdhi n pushtet
islamizmi n Ifriki34, e pastaj edhe n Egjipt, sht dashur krkes shpirtrore
serioze n nivel t biseds ta transformoj n krkes legale dhe t devotshme
n mnyr q t mbizotrohet historia.
II. KURANI PARA OPINIONIT BASHKKOHOR
Kemi thn shum gjra pr mundsin q i hap teksti i Kuranit,
dhe shtigjet t cilave u sht rrekur mendimi klasik islam, pr t kaluar
n shtjen tjetr q e kemi shtruar n fillim t ktij punimi: cilat motive
mund t nxisin opinionin bashkkohor t interesohet pr Kuranin, jo vetm
si dokument historik dhe letrar, por si mnyr e t shprehurit dhe burim t
vetdijes universale.
Studimi i Kuranit dhe mendimit islam, n rrafshin si e kemi
prcaktuar, duhet t jap prgjigje n tri shtje t ngushtme:
a) T tejkaloj prfundimisht mnyrn e t menduarit etnocentrik dhe
t ekskluzivitetit teologjik;
b) T zhvilloj hulumtime shkencore n t cilat Shpallja, e Vrteta
dhe historia do t vshtroheshin n raportet e tyre dialektike si fqinj n jetn
njerzore;
c) T bashkoj ngushtsisht vetdijen bashkkohore dhe gjuht me t
cilat ajo shprehet;
Edhe ktu, pr munges t hapsirs, do t na mjaftoj t shprehim
Etni politike n mesjet, e cila prfshinte nj pjes t Libis s sotme, Tunisit dhe Lindjes
Algjeriane.
34
Si t lexohet Kurani
189
me shenja t prkohshme mundsit q ia hap Kurani prpunimit t nj

humanizmi sipas kritereve t kohs son.
N ann tjetr t ekskluzivitetit
sht br tradit q para se gjithash t flitet pr egocentrizmin
perndimor. Ajo tem edhe m tej ka sukses tek djajt gjithnj aktiv t
periudhs imperialiste, si edhe tek demistifikimi i krkesave t tepruara pr
universalizm. Prparimi i antropologjis dhe i etnologjis sht i kohs s
vonshme, akoma i pamjaftueshm dhe n mas t madhe i kontestueshm,
pr tiu kundrv ndjeshmris shekullore pr t gjitha gjrat q i prkasin
t vrtets religjioze. Ato jan t lidhura me prejardhjen, me mnyrn e
t menduarit, pr t gjith mbi ka mbshtetet, n nivel t iracionales n
refuzimin e trsishm t tjetrit, q do t thot vlerat q i jeton ai tjetri. Nuk
ka dyshim se kultura universitare e ka tejkaluar shkalln e mostolerancs;
t krishtert t krenuar me lvizjen ekumenike, jan t prirur, mandje edhe
pr vllazrim shpirtror me religjionet jokrishtere. Ndrkaq intelektuali
universitar ndalet vetm n prshkrimin objektiv t fenomeneve t cilat n
esenc, aspak nuk e prekin, derisa teologu i krishter n asnj mnyr nuk
heq dor nga problematika ekskluziviste.35
Mirpo, n Perndim nuk ndrmerret ai hapi i fundit drejt prgjegjsis
intelektuale serioze ndaj kulturave t huaja, por pranohet, s paku, se ajo
krkes po shtrohet do dit e m shum. Kshtu, por, nuk ndodhi n ann e
t pazhvilluarve, q do t thot kryesisht n ann e vendeve islamike. Tek ata
oksidentalizmi i cili pas shekullit XIX paraqitet n simetri me orientalizmin,
dallohet qoft me pranimin naiv t ideve revolucionare, qoft me teknikn e
shprehjes letrare ose, edhe m tepr, me frytet e civilizimit material, apo n
kohn m t re - me hudhjen e flaks e humanizmit t pashpirt. Pra, egoizmit
t njrs pal, i prgjigjet mallkimi i pals tjetr. N kto kushte, Kurani
akoma nuk ka mundur t ngritet n nivel t dokumentit q dshmon pr
vetdijen universale. Prandaj, sht koha q ai inkurajim t sigurohet edhe n
njrn an edhe n ann tjetr, n mnyr q shkencave historike, filozofike
dhe teologjike tu hap rrug t reja. Nuk sht fjala pr at se n imagjinat
Ajo rezistenc , pra, e teologut sht e kuptueshme: ai friksohet q filozofia e aktit religjioz
t mos lshohet me shpejtsi n fund t religjioneve. Por religjionet pikrisht tash riorganizohen nn veprimin e faktorve q shpiejn kah shmangia e shqetsimit filozofik.
35
Muhamed Arkoun
190
dhe simpati36 realizohet prcaktimi i ngjashm me at t myslimanve,

duke e shpallur jomeritor faktin se Zoti nprmjet Muhamedit u ka trhequr
vmendjen njerzve. Prkundrazi, kontributi burimor i Kuranit, nj filozofie
t religjionit, qndron n at q, prkundr lidhshmris s vet hapet me jetn
e Profetit, ai sht vazhdimisht i pranuar si Shpallje. Prandaj, pra, Kurani
obligon q m n fund t vshtrohet n t gjitha implikacionet e veta pozitive,
nj fenomen q deri sot sht ln n duar t konstruksioneve dogmatike
t teologve dhe komentimeve arbitrare t pozitivistve. sht shum me
rndsi q nj disiplin aq e rndsishme, si sht historia krahasimtare e
religjioneve, akoma nuk e ka siguruar vendin e vet n arsimimin e lart.37
Ashtu q mbetet nj detyr e madhe n demistifikimin dhe demitologjizimin
n historin religjioze t njerzimit me projekte shkencore t liruara nga t
gjitha parakushtet teologjike. Edhe vet veprat e mdha teologjike patjetr
duhet t jen objekt i hulumtimeve t ktilla.
Prpjekjeve q me kt drejtim i ka zhvilluar krishterizmi akoma i
mungon orientimi m i guximshm antropologjik: ekzistenca e demitologjizmit
tregon se nuk dshirohet t kalohet nga refleksioni pr nj fe, n kuptimin e fes
si realitet funksional njerzor n kontekstet m t ndryshme historike. sht e
nevojshme t themelohet nj metodologji e prbashkt dhe fjalor i prbashkt
- kushte pr do shkenc - q do t lejonin shkrimet e shenjta t lexohen si
ndodhi t ndryshme q i prkasin Ekonomis s Shptimit njerzor. Kshtu
do t kalohet nga teologjia si t folur me prdorim t kufizuar n filozofin e
teologjis; nuk do t bheshin m prpjekje q t mbrohet e vrteta e nj feje,
por q feja t kuptohet si e vrtet.
Aventurat e dialektiks dhe transcendencs
Ata t cilt e kuptojn fen n mnyr tradicionale do t bjn vrejtje
se nj qasje e till do t prfundoj me at q njeriu do t shkputet nga
transcendentalizmi, zhveshur nga ajo shpres t ciln vetm feja mund
ta mbaj. Duke e sjell fen n prmbledhje ceremonish, institucionesh,
veprimtari laike mbi t cilat mund t bhen analiza shkencore, me t vrtet,
e shpejtojm procesin e desakralizmit t bots dhe ekzistimit njerzor, pr
Shprehja e P. Ricoeurit.
N Sorbon pr do vjet nga nj os dy kandidat e zgjedhin islamizmin pr tem t punimeve t diploms nga historia e religjioneve.
36
37
Si t lexohet Kurani
191
ta vendosur n sfern laike drejtprsdrejti, rastsisht. Sipas ksaj, edhe

m tepr i japim t drejt konceptit q e prkufizon kuptimin n planin e
historis konkrete, t zbrthyer sikur rrjedhim i aventurave pa ndonj
qllim t lart t prkryer, madje shpesh edhe absurd. Dhe, kshtu arrijm
n rezultate shum karakteristike t kohs ton, q prmallimi pr njeriun e
dikurshm dshmohet si akuz n kyjen e parezerv n veprimtari historike,
t nnshtruara lojs dialektike t forcave ekonomike dhe shoqrore. Refuzimi
q transcendantalizmi t lidhet prmes aventurave dialektike sht, pikrisht,
nj nga shprehjet e atij prmallimi. Ajo lejon t kuptojm se njerzit asnjher
nuk kan qen aq pak bashkkohor. N mesjet i pasuri dhe i varfri, zotriu
dhe robi, i arsimuari dhe i paarsimuari jan gjendur t barabart n koh dhe
hapsir t dedikuar t cilat kan verifikuar mitet dhe ceremonit.
Sot njeriu i Zotit dhe njeriu laik jan t ndar krejtsisht: prpjekjet
q kjo distanc t zvoglohet as pak nuk dalin nga rrafshi gjuhsor, ose nga
gjuha e cila edhe vet mbart shenja t shtresimit. N kt mnyr nj pjes
e rndsishme e spekulimit filozofik dhe teologjik e mban problematikn
e vjetr t spiritualizmit dhe materializmit pas t cilave fshihet paaftsia e
t kuptuarit njerzor q t ngritet n nivel t rishqyrtimit rrnjsor t gjith
komentimeve fragmentare.
Leximin q e propozojm nuk e shkput njeriun nga transcendentalizmi:
ky vetm na obligon q transcendentalizmin ta ndjekim gjat realitetit historik.
Nj tekst, si sht Kurani, i vendosur, sikurse edhe Bibla dhe Dhjata e Re,
n tr kuptimet e veta fenomenologjike dhe historike, verifikon shpejtsin
dhe mundsin e leximit t srishm t s kaluars njerzore me tjetr sy. Nuk
sht e sigurt, njmend, se ndarjen e sotme dhe shkatrrimin e vetdijes ia
kemi borxh vetm prparimit t qytetrimit industrial. T menduarit, pr her
t par i angazhuar n t gjitha fushat e dijes pr nevoja shkencore, akoma
nuk ka arritur n shkalln e pikpamjeve t unifikuara, sidomos historia, n
kt moment, srish ndrtohet mbi realitetin ekonomik dhe shoqror, pasi q
n shekuj ka qen ndrtuar me paragjykime teologjike, etike dhe ideologjike.
Por n t ardhmen patjetr duhet shtruar kt pytje: a sht e arsyeshme, n
kuptimin juridik dhe faktik, ta shtrosh prvojn historike t prjetsuar nn
emblemn e Kuranit38, ose nn ndikimin e drejtprdrejt ose t fshehur
38
Titulli ngacmues i nj vepre t njohur t Mustafa Sadik Rafi-ut.
192
Muhamed Arkoun
t Ingjilit (Ungjillit) dhe Bibls, duke br dallim edhe m tej n mes t asaj
q sht doktrinore, ekonomike dhe historike? A mund t jemi t knaqur
edhe m tej me sjelljen e historis n prshkrime t hollsishme t fakteve t
numruara dhe t konstatuara, - bazave ekonomike dhe shoqrore, do t thoshin
marksistt - duke e ln edhe m tej n hije nj fush t tr t psikologjis
historike? sht fakt se njfar sociologjizmi bn prpjekje t zvendsoj
pozitivizmin e djeshm. Ndjenja religjioze m s shumti vshtrohet e ndar,
si epifenomen dhe kontraditat e pashenjta - e shenjta, laikja - shpirtrorja edhe
m tutje nxisin shematizimin e realitetit t gjithmbarshm njerzor. Ashtu q
si nj dogm do t prsritet se n islamizn laikja kurr nuk sht ndar nga
shpirtrorja, sikur n krishterizm, ku ndarja sht mjaft e theksuar: njlloj si
nuk do t dshirohet t kuptohet transformimi i s shenjts n jo t shenjtn
dhe jo t shenjts n t shenjt.
Kto mendime mjaft t shkurtra39 kan pr qllim t ngjallin besimin
e nj njohjeje historike e cila, pr do koh dhe do shoqri njerzore, do t
kishte shkuar drejt vlersimit, pa paragjykime pr vlern e shpalljes, t vrtets
dhe historis konkrete - ose, nse duam, mitit, mendjes, dhe ndodhis, n
zhvillimin njerzor. Ajo t ciln ne emrtojm me histori t plot sht rezultat
i atyre tre faktorve q jan n ngritje t prhershme, ashtu si e kemi shnuar
m lart. Qytetrimet islame lejojn q ato pikpamje t prezentohen me an
t shembujve t shumt. Pikrisht n Kuran mund t prcillet deprtimi i
transcedencs n histori, mitizimi i vetdijes, dhe e kundrta, historizmi i
transcendencs dhe i mitit t nnkuptuar. Ajo dialektik prforcohet me
ndrmjetsimit e logosit grek.40 Shihet se nj qasje e till ka merit q n
horizontin e mendimit bashkkohor prsri t futet nocioni i transcendencs,
e cila e v n lvizje ekzistencn ton n t njejtn koh41 kur v n lvizje
edhe at ekonomike, shoqrore, politike etj. N kt moment vetm ai nocion
sht i kuptueshm, n mnyr q, duke i falnderuar komosacionit t t
Secila fjal i referohet shembullit t verifikuar saktsisht n literaturn e vjetr dhe moderne
pr lndn q e prmendim. M shum dshiruam t heqim dor nga grumbullimi i shnimeve t panevojshme.
40
Pr kt dshmon n mnyr t shklqyeshme vepra e Xhahidhit, shkrimtar shum i muar
i shekullit III hixhrij. Ka edhe shum shembuj t tjer.
41
N gjendjen e tashme t njohurive tona pr njeriun, nuk mund t themi as shum as
barabar as pak; pikrisht nj hulumtimi t hapur i takon ta thot e drejta. Por a do t ket
ndonjher sukses n kt?
39
Si t lexohet Kurani
193
folurit ngritet n shkall m t lart komosacioni i vetdijes.

Kah vetdija e ndrsjell (drejt vetdijes reciproke
Duke u kthyer prapa n histori domethnien e transcendencs,
e kthejm gjithashtu edhe kujtesn mitike q sht gati t mbulohet me
kujtesn historike. Nga aspekti historik sht e shkaprderdhur, e ndar
pjesrisht, do t thot e nevojshme me anim. Nga aspekti mitik sht
sinoptike, gjithprfshirse e hapur pr manifestime simbolike t Qensis,
pra, pr dorzim t thell. Shpesh prsritet se hebrenjt, t krishtert dhe
myslimant jan pasardhs shpirtror t Ibrahimit. Ata besojn n nj Zot
t gjall, Krijues i cili njerzve u shfaqet me ndrmjetsimin e profetve: q
prmban thirrje t nj t foluri me struktur mitike q shfrytzon simbole
homologe. Por me kt, mundsit e hapura pr prbashksi kan qen
t kyura me kujtimet kontradiktore historike: historin q e jetson do
bashksi kristalizohet njmend, n vlerat specifike t saj t shnuara n
historin e cila shkruhet. sht edhe m serioze ajo q, gjat shekujve, do
religjion ka shrbyer t shenjtroj - n radh t par - procedurn ekonomike
dhe politike t besimtarve t vet.
Skndejmi del dykuptimsia e dmshme e asaj fjale, e cila shnon
akte devotshmrie dhe besimi, me ka njeriu interpreton marrdhnien e vet
n raport me Zotin, por n t njjtn koh edhe nj sr msimesh, ligje, adete,
dorzimi i t zhvilluarve n do organizm shoqror. Kshtu q prhapja e
tepruar e religjiozes ka lejuar shenjtrimin e Shtetit Islam dhe institucioneve
shtetrore, njlloj si n hebreizm dh n krishterizm. Kjo sht ajo q e
shpjegon sot ashprsimin kontrastiv n kt paragraf t Karl Barthit:
Religjioni n kurrfar mase nuk mund t ndrroj faktin se veprimi i
njeriut n kt bot zhvillohet pa Zot. Ajo mundet vetm t zbuloj ateizmin
n lulzimin m t madh. Sepse religjioni, si ndodhi e njeriut, posedon dhe
vepron, ai sht rrug. Ai merr pjes n turbullira dhe karakterin e gjithkahes
njerzore. Ai sht pika m e lart e tij prfundimi i tij; ai nuk sht tejkalim
i tij, prsritje e tij. Madje as religjioni i krishterve t par.42 As religjioni i
Jeshs, ose i reformatorve. Nuk sht rastsisht q era e vdekjes lirohet mu n
Ne do t shtonim: as religjioni i t parve t devotshem n ka thirren myslimant n sa

her q dshirojn ta riprtrijn religjionin e vrtet.
42
194
Muhamed Arkoun
pikat m t larta t religjionit: q Zwingle ka prhapur rreth vetes liberalizm

t cekt qytetar, Kierkegordi superpijetetizm t helmuar, Dostojevski
coptime histerike... sht fatkeqsi kur nga pikat m t larta t religjionit
buron religjioni. Ajo nuk t liron por t mbyll n kushte edhe m t kqia se
do gj tjetr q mund t t mbyll.43
Ashtu gjat shekujve jan formuar vetdije t shtresuara, t murosura
me nj varg t vrtetash kushtuar veprimit t leht t mitologjizmit. T
kuptuarit modern ka kmbngulsi prdhosse q do ta analizoj pikrisht
at veprim, pr t zbuluar rregullimin e tij, ta zbut forcn e tij dhe, m
n fund t konstatoj - nse sht e mundshme - kuptueshmrin, qart, pa
ndrmjetsim, drejtprdrejt dhe lexim gjithprfshirs t realitetit. Ka mundsi
demitologjizmi q po dshirohet, gjat hulumtimeve t shndrrohet n nj
mitologji t re. Rreziku ngritet n shkall edhe m t lart pr arsye se jetojm
n kohn e ideologjive, mitologjive t racionalizuara n t cilat simboli sht
shndrruar n ide. Pr kt shkak filozoft dhe teologt kan kujdes t dallojn
(de)mitologjizmin dhe (de)miticizmin. Ikonoklasa e kritiks moderne pas t
gjithave i prngjan prcaktimit aktual t islamizmit klasik: Islamizmi klasik
gjithmon ka porositur pr tiu kthyer Shpalljes, duke i kaluar komentimet,
pabesit gjithfarshe q i ka lindur historia. Me leximin e Kuranit duhet gjetur
Thjeshtsin thelbsore t Fjals s Zotit, prsritnin sufijt. Sot themi se
sht e nevojshme t lirohet burimisht brthama mitike, intenca shptimtare
n shkrimet e shenjta t t gjitha shkencave, devotshmris dhe besimeve
t prziera nn emrin e religjionit. Prparsia jon n krahasim me t part
ton qndron n faktin se at demitologjizim mund ta realizojm duke mos e
hudhur historin: prkundrazi, duke e zhvilluar edhe m qart edhe me pun
m pak t mundimshme. Fal krkess kritike q i sht shtuar thirrjes, por e
cila sht shprehur n mnyr korrekte ndaj hyjnive q i ka krijuar njeriu, do
her m shum vetdije hyjn n dialog me at t mundsive t ndrsjella.
Pikrisht, leximi i Kuranit q po e preferojm, ka pr qllim ti ndihmoj atij
dialogu.
Secila nga pikpamjet e shtruara gjithsesi krkon t ilustrohet me
analiz t teksteve, me ndrgjegj, me hulumtime t gjera e t llojllojshme,
krkon ballafaqim rigoroz me fakte kapricioze t opinionit shkencor n
43
K. Barth, cituar sipas: H. Brouillard, K. Barth, I, p. 54.
Si t lexohet Kurani
195
zhvillim t plot shpresojm se s shpejti do ti kontribojm esencialisht ktij

projekti t madh. Pr tash, e pranojm me gjith dshir se mosdurimi q
t v nj pik n vendet e prgjithshme m tragjike t cilat ende jan n
qarkullim, e q kan t bjn me nj nga tekstet m t shklqyeshme q i
afrohen vrojtimit njerzor, ndoshta na ka futur n formulime t pamenduara
mir. Sa her q lexuesi e heton kt, le t kujtohet se m pare e ftojm
t mendoj se sa t pranoj zgjidhjen prfundimtare. Ndrkaq, si konstatim
mund t pranohet si vijon:
1. Kritika historike dhe filologjike q paraqesin procedurn paraprake
t nevojshme pr do sqarim, e humbin t drejtn e vet para domethnies
fenomenologjike deskriptive, ashtu si i ka pranuar dhe i ka prjetuar vetdija
e myslimanve;
2. Logjika dialektike e shoqruar me imagjinatn simbolike, me fjal
t tjera vetdije e pandar, sht e vetmja q ka aftsi ta prfshij gjuhn
e Shpalljes, duke kyqur edhe kundrthniet t cilat i gjen aty mendja q
mendon, ajo mendje q dridhet mbi do faqe t Kuranit, si do t thoshte
Volteri;
3. Kurani vetm kalimthi mund t konsiderohet si dokument historik
e letrar; kjo do t thot se duhet riprtrir procedurn q aq shum e kan
ngritur fundamentalistt e dikurshm dhe komentatort modern: (as-bab annuzul), por mund ti afrojm historianit parametra pr gjendjen e kulturs dhe
t shoqris n Arabi n fillim t shekullit VII. Ti lidhsh ajetet me rrethanat
historike do t thot ta zyrtarizosh, ashtu si sht vepruar, iden pozitive pr
nj shpallje t prshtatshme, pr profetin i cili e thrret Zotin n ndihm sa
her q ka nevoj, dhe do t thot ta shpallsh t rastsishm sendrtimin e
nj Teksti, ideja themelore dhe rezultati real i t cilit kan qen pr ta vn n
lvizje historin. sht koha ta rishqyrtojm at qndrim armiqsor deri n
vdekje t teologjis esencialiste q sht zhvilluar n mesjet;
4. Krkesat kritike nga aspekti i komentimeve kan arritur deri n
pikn kufitare n t ciln jan gjykuar ose t prsriten e t shthuren n
hulumtimin e detajeve, ose ta tejkalojn vetveten n aspektin e integrimit t
gjuhs dhe, rrjedhimisht nga kjo, integrimit t vetdijes. Mirpo, ajo periudh
e re e hulumtimeve sapo ka filluar.
Prktheu: Feti Mehdiu
KDU 28:929
Dr. Mahmoud Zakzouk

Jeta e Imam El-Gazaliut
El-Gazaliu1 sht i lindur n vitin 1058 gregorian apo n vitin 450

hixhrij n qytetin Tus, Horasan si djali i njeriut, i cili vet ishte i privuar t
studioj diturit, ndaj dshiroi q s paku djemt e tij ta ken kt mundsi.
S kndejmi, El-Gazaliun dhe vllezrit e tij para vdekjes s tij t hershme,
babai ia besoi mbrojtjen nj sufiu me t cilin kishte miqsi dhe te i cili
morn msimin e nevojshm tradicional, deri sa m n fund trashgimia
e tyre nuk qe shpenzuar dhe se msuesi iu preferoi q studimet e tyre ti
vazhdojn si bursist n nj medrese. Pasi q El-Gazaliu n Tus dhe n
Xhurxhan studioji t drejtn islame (fikhun), arriti deri n Nishapur ku me
sukses t madh studioji tek Imam El-Haremejn El-Xhuvejniu; ktu sht
preokupuar, ndr t tjera, me fushat vijuese: teologji, dialektik, filozofi
Pr biografin e El-Gazaliut lexo:
1. Ghazali, El-Munkidhu mind-dalal;
2. Al-Uthman, A., Sirat al-Ghazali, Damask, 1961. N kt libr jan tubuar t gjitha t dhnat
dhe thniet e njohura pr El-Gazaliun, t cilat i kan tubuar historiant e shumt arab, duke
filluar nga bashkkohsit e tij;
3. McDonald, D.B., The Life of al-Ghazali, JAOS XX, fq. 71-132, New Hawen, 1899.
1
198
Dr. Mahmoud Zakzouk
dhe logjik. Pas vdekjes s msuesit t tij n vitin 1085 g./478 h., u drejtua
n gjirin e vezirit t madh Nidhamul-Mulkut, ku me inteligjenc dhe dije
i ngadhnjeu t gjith dijetart tjer. Qysh n vitin 1091 g./ 484 h. e fitoi
detyrn e profesorit n shkolln e lart Nidhamijje n Bagdad kur rreth tij
ka tubuar numr t madh t nxnsve.2

Aty mbeti katr vite, m pastaj e lshoi Bagdadin. Nga jeta publike
u trhoq n vetmi t zgjedhur vetjakisht, e cila ka zgjatur dhjet vite. N
kt periudh ai para s gjithash ka qndruar n Damask dhe ka udhtuar n
Jerusalem, Mek dhe Medin. Pastaj me urdhrin e sulltanit srish ka filluar
veprimtarin e tij arsimore n shkolln e lart Nidhamijje n Nishapur, por
vetm pr nj koh t shkurtr. Prfundimisht sht kthyer n qytetin e tij
t lindjes dhe atje pran shtpis s tij ka themeluar medresen pr diturit
juridike dhe teqen pr sufi. Ktu vdiq m 19 dhjetor 1111 g./ 505 h.

Qysh gjat jets El-Gazaliu sht konsideruar pr reformator t
shekullit XII g./ V h., Pr kt qndrim mbshtetje kan gjetur n nj
tradit islame sipas t cils Zoti n do shekull drgon nj riprtrits t
jets religjioze. Prshtypja pr eprsin e karakterit t tij t veant qe aq e
fort sa pr t thuhet: Sikur pas Muhammedit t mund t ekzistonte edhe
nj pejgamber, ather ky me siguri do t ishte El-Gazaliu. Pikpamja e
veansis s veprave t El-Gazaliut ka mbijetuar gjat shekujve, mendimet
e tij jan soditur deri sot t pakaluara, ndaj ai ende ndikon fuqishm n
lvizjet shpirtrore n botn islame.
N autobiografin e tij Munkidh El-Gazaliu thot se ktu ka ligjruar para 300 studentve
(fq. 83).
Veprat e Imam El-Gazaliut
1. Veprat e prgjithshme
199

El-Gazaliut gjat kohs i jan prshkruar vepra t shumta. Qysh
moti kritika shkencore po prpiqet t vrtetoj veprat e mirfillta dhe t
vendos renditjen kronologjike ndr librat q jan konsideruar autentike,
q n kt mnyr t sigurohet qasje m e afrt ndaj veprave t tij. sht e
sigurt se El-Gazaliu ka qen autor i palodhshm dhe i zellshm dhe se nuk
ka hequr dor nga kjo shprehi e t shkruarit edhe n kohn kur, plotsisht
duke u trhequr nga bota, ka aplikuar praktikn sufiste; n kt koh madje
sht shkruar vepra e tij kryesore Ihjau ulumid-din (Ringjallja e diturive
fetare).

Detyra q t vrtetohen veprat e mirfillta t El-Gazaliut nuk
sht e leht pr shkaqe t ndryshme; para t gjithave jo pr at, sepse
El-Gazaliu ka qen autor shumpikpamsor, i cili sht marr me dituri
m t ndryshme. Madje i jan prshkruar edhe librat mbi magjin dhe mbi
diturit sekrete, gjat s cilave n kto libra trsisht prej fillimit sht e
qart se El-Gazaliu nuk ka mundur ti shkruaj sepse si ka konfirmuar
historiani i njohur arab Ibn Halduni.3 Nse, pra, ktyre librave nuk ua
vm veshin, ka shum vepra q konsiderohen autentike, veprat mbi
teologjin, filozofin dhe mistikn, ku mund t gjenden mendimet bazore
t El-Gazaliut. Do t na onte shum larg, kurse kjo nuk bn pjes n
fushn e detyrs s ktij punimi, q n kt vend t ceken t gjitha veprat
individuale t El-Gazaliut; s kndejmi udhzoj n hulumtimet e thella
filologjike q jan marr me kt shtje.4
Ibn Haldun, El-Mukaddimetu, Beirut, 1900, fq. 505

Ndr t tjera:
a) Carl Brockelmann, Geschichte der Arabischen Literatur, Bd, I, botimi 2, Leiden 1943, fq.
535-546 dhe vllimi plotsues I, Leiden, 1937, fq. 744-756;
b) M. Bouyges, Essai de chronologie des oeuvres de al-Ghazali, Beirut, 1959;
c) A. Badawi, Mual-lafat al-Gazali, Kairo, 1961. ...
3
4
200
Dr. Mahmoud Zakzouk

Pr perceptimin e sakt t veprave t El-Gazaliut sht me rndsi
t dihet se ai krahas veprave t tij t shumta shkencore ka shkruar edhe
nj varg shkrimesh popullarizuese; ato jan shkruar pr njerzit e thjesht,
shkencrisht t paarsimuar dhe n formn leht t kuptueshme, prpunojn
thuajse ekskluzivisht probleme religjioze dhe etike.5

Veprat e tij shkencore jan menduar pr lexuesit q jan t aft pr
mendim t pavarur ...

El-Gazaliu gjat tr jets ka luftuar kundr do imitimi shpirtror
(taklid) si t keqe bazore t do aktiviteti shkencor dhe gjurmimi pr t
vrtetn, dhe se n jetn e tij vetjake ka mundur n mnyr bindse ta
njmendsoj idealin e pavarsis shpirtrore. Ai prandaj me t drejt ka
mundur t thot se ai, si e shpreh ky kt me gjuhn e tij figurative, n
damart e t cilit godet edhe gjurma m e vogl e taklidit nuk sht i
prshtatshm pr prbashksi me t.6 E vrteta, shikuar krejt prgjithsisht,
sipas El-Gazaliut, mund t kuptohet vetm me mendimin vetjak; mendimi
pakusht krkon pavarsin shpirtrore, pr m tepr, madje n nj mnyr
prbhet n pavarsin shpirtrore; si e shpreh ai kt: Krkoje t vrteten
me kundrim (nadhar) ... Mos u b i verbr (...) Nuk ka shptim pos n
pavarsi (...).7
Ktu do t bnin pjes edhe shkrimet vijuese q jan prkthyer n gjuhn gjermane:
a) Ad-Durra al-fahira, Die Kostbare Perle, prktheu M. Brugsch, Hannover 1924;
b) Bidayat al-hadaya: Der Anfang der Lewitung, n: Joseph Hell: Von Mohammed bis Ghazali,
Jena 1923;
c) Minhag al-abidin: Der Pfad der Gottesdiener, prktheu E. Bannerth, Salzburg 1964.
El-Gazaliu ka konsideruar se besimin e njerzve t paarsimuar nuk duhet drmuar me
mendimet kritike pasi q ata njerz ather do t mund ta humbnin besimin, sepse, ata nuk
jan n gjendje q me mendimin e pavarur besimin ta arrijn srish. Mizan al-amel, kairo,
1965, fq. 369 dhe Al-Iktisad fil-itikad, Kairo, 1962, fq. 7; Ihja, I, fq. 64.
6
Al-Kistas al-mustakim, fq. 79 (n: Al-Kusur al-awali min resail al-imam al-Gazali, Maktabat
al-Gindi (Kairo, pa vit botimi).
7
Mizan, fq. 409.
5
201
2. Veprat filozofike

El-Gazaliu veprat filozofike ka filluar ti shkruaj gjat kohs s
veprimtaris s tij arsimore n shkolln e lart Nidhamijje n Bagdad, pasi
q paraprakisht dy vjet n kohn e tij t lir pavarsisht sht marr me
doktrinat ekzistuese filozofike kurse n tri vitet e ardhshme ka medituar pr
kto studime t tij, q mund ta kuptojm nga fragmentet n autobiografin
e tij.8

Fryti i par i atyre prpjekjeve qe vepra e tij Mekasidul-felasifeh
(Synimi i filozofve)9, n t ciln krejt neutralisht ka paraqitur msimet
e filozofve t athershm, d.m.th. aristotelistve arab, n raport me
logjikn, metafizikn dhe fizikn, pa qndrim vetjak, me kt me qllim
q shprehimisht sht formuluar n hyrje dhe n prfundim, q pas
ksaj paraqitjeje n nj vepr tjetr t pasoj kritika e ktyre msimeve.
Kjo vepr, vepra e njohur Tehafutul-felasifeh, n njzet pika, tregon
kundrshtimet e msimeve filozofike n lidhje me shtjet metafizike dhe
me disa probleme t fiziks.10

El-Gazaliu, besnik synimit t tij11, n kt vepr merr rolin e kritikut,
d.m.th. rrnon ndrtesn e filozofve dogmatik, e q n vendin e tyre nuk
v ndonj ndrtes t re. Ai dshmon q filozoft nuk kan qen t aft ti
zgjidhin shtjet metafizike dhe se n fushn metafizike kan arritur vetm
Munkidh, fq. 83.

Pr kt vepr shih ndr t tjerash:
a) Mekasidul-felasifeh. Traduccion, Prologo y Notas. Par el P. Manuel Alonso Alonso,
Barcelona, 1963;
b) Algazels Metaphysics, a mediaeval translation, ed. By J. T. Muckle, Toronto, 1933, (pjesa
e 2 e Mekasides);
c) Auerbach. H., Albalag und seine Ubersetzung des Maqasid al-Gazzalis. Pjesa 1, Breslau,
1906;
d) Beer, G., Al-Gazzalis Maqasid al-falasifa, pjesa 1: Logik, kapt. I-II. Leiden, 1888.
10
Pr kt shkrim shih T. de Boer, Die widersprche der Philosophie nach Al-Gazzali, Strazburg, 1894 dhe Abu Ridah, M. A., Al-Ghazali und seine Widerlegung der griechischen
Philosophie, Madrid, 1952.
11
Tahafut etj., fq. 43, 78, 137, 212.
8
9
202
Dr. Mahmoud Zakzouk
deri te pohimet dogmatike, gabimsia e t cilave mundson t dshmohet,

gjat s cils theksohet se ai n kt vepr nuk dshiron t jep zgjidhje
pozitive pos shtruarjes s problemeve. ... kritika si kriter prdor arsyen,
i cili i vetmi mundson paraqitjen e lajthitjes, d.m.th. mundson dallimin
e t drejts nga e shtrembta. Kur El-Gazaliu gjat sqarimeve t tij flet
edhe pr gjerat e fes dhe filozoft i denoncon pr ateizm, sidomos pr
shkak t msimeve t tyre se: 1. Bota sht e amshueshme; 2. Se Zoti i di
vetm gjerat e prgjithshme dhe; 3. Se ringjallja ndodh vetm shpirtrisht
ather ai me argumentimin e tij megjithat mbetet n fush t mendjes
ku ai filozoft i godet me armn e tyre vetjake. Kritika e tij e ktyre
filozofve qndron n nj varg larje hesapesh ndrmjet religjionit dhe
filozofis nga nj an dhe mendjes s pastr dhe filozofis dogmatike nga
ana tjetr.12

Kritika e El-Gazaliut ndaj filozofve t athershm nuk shtrihej
mbi logjikn t ciln ata e msonin, t ciln ai e mori nga ata dhe n
shum vepra t tij hollsisht e ka paraqitur; ai gjat jets s tij u prpoq q
si detyr me rndsi t tregoj se far roli vendimtar i prket logjiks si
kriter t do mendimi dhe t do diturie.

Kshtu edhe vepra e tij vijuese pas Tehafutit, libri Mijarul-ilmi,
sht marr me paraqitjen e logjiks, e cila ndjek synimin t mundsoj
perceptimin m t mir t problematiks q sht prpunuar n Tehafut.13
Libri vijues mbi logjikn prve librit Mihakun-nadhar fil-mantik
(Trajtesa mbi perceptimin n logjik)14, sht vepra El-Kistasul-mustekim
(Peshoja korrekte), e cila sht shkruar n formn e dialogut t autorit me
nj batini dhe n mnyrn q i sht prshtatur perceptimit t batinive, pra,
ad hominem, zhvillon msimet logjike.15

N veprn e tij Mustasfa, q merret me bazat e dituris mbi ligjet,
t cilat jan krijuar prafrsisht dy vjet para vdekjes s tij, El-Gazaliu edhe
njher sht preokupuar me kt dhe kt n hyrjen e gjat n kt
vepr (fq. 10-55) ta prezantoj logjikn dhe rndsin e saj pr do dituri
Abu Ridah, po aty, fq. 63.

Mijarul-ilmi, Kairo, 1961, fq. 59 e m tej.
14
N gjuhn angleze titulli i librit sht prkthyer si Touchstone of Reasoning in Logic. NI.
15
Qistas, fq. 42 etj.
12
13
203
prgjithsisht.16

Prpjekjet e El-Gazaliut rreth logjiks sidomos jan motivuar me
faktin se n kohn e tij prfaqsuesit e nj pikpamjeje t ngusht ortodokse
t fes, msimet e filozofve grek t tra tok i kan mallkuar si herez e
me kt njkohsisht edhe logjikn t ciln ata e zhvilluan, ... El-Gazaliu
tash prpiqet t zbuloj mashtrimin e ktyre teologve fanatik duke e
paraqitur logjikn famkeqe n esencn e saj dhe tregon se logjikn po
ashtu e kan aplikuar edhe mutekelimint, ndonse tek ata termat teknik
ishin tjetrfare, kurse tr shkenca nuk ishte e zhvilluar aq themelsisht
dhe sistematikisht.
N Mihakk17 El-Gazaliu ka sqaruar se n ciln mnyr ka vepruar
n paraqitjen e tij t logjiks. Vet ka imagjinuar, thot ai ktu, shum
terma profesional sepse deri ather n kt dituri kan ekzistuar tri
lloje t termave teknik: termat teknik t mutekeliminve, t fukahave
dhe t logjistve, dhe pr kt arsye dshiron t mundsoj perceptimin e
prgjithshm q nuk sht i kufizuar n kto tri grupe; andaj ka miratuar
vetm ata terma profesional q ishin t prbashkt pr t tria grupet ...18

Si do t tregojm n kt punim (n kaptinat vijuese t disertacionit,
NI) El-Gazaliu n shtjet e pastra filozofike mbi Zotin, shpirtin dhe botn,
arsyes ia njoftoi t drejtn q pavarsisht nga Shpallja t arrij deri te
njohja.19

N veprn e tij Me`arixhul-kuds El-Gazaliu ka prpunuar shtjen
pr Zotin dhe shpirtin.

N veprat e tij filozofike bn pjes edhe Mishkatul-enwar (Nisha e
dritave) n t ciln El-Gazaliu zhvillon teorin e tij t drits.

Me rndsi t veant pr paraqitjen e metods s tij filozofike
sht autobiografia e tij El-Munkidhu mined-dalal. Etika e El-Gazaliut n
Kitab al-mustasfa min ilm al-usul, 2 Bde, Kairo, 1311-1324 h.

Mihakkun-nadhar, Bejrut, 1966, fq. 48 e m tej.
18
Pr kt shih edhe M. Horten, Philosophie des islam (fq. 47) i cili tregon n at se nprmjet El-Gazaliut logjika u familjarizua n islam.
19
Pr shembull, Iktisad, fq. 107 e tj.
16
17
Dr. Mahmoud Zakzouk
204
esenc sht shprehur n veprn e tij kryesore Ihjau `ulumd-din dhe n veprn e
tij Mizanul-amel (Peshoja e veprimit) t ciln e sajoi paralelisht me veprn e tij
Mijarul-ilm (Peshoja e dituris) me vrejtjen20 q lexuesi t dy librat ti lexoj
me syrin e mendjes e jo me imitim. ...*
20
Prktheu: Nexhat Ibrahimi
Mijarul-ilmi, fq. 348.
* Punimi paraqet pjes t kapitullit t disertacionit t dr. Mahmud Zakzukit, Filozofia e Gazaliut
n krahasim me Dekartin, Sarajev, 2000, fq. 25-33, ndrsa ktu botohet me disa shkurtime t
parndsishme. (Prkthyesi).
Vladimir G.Lukonin, (2)
Merv dhe Niza

Arkeologu sovjetik A.A. Marushqenko, n vitin 1930, filloi
hulumtimet e lokaliteteve t vjetra arkeologjike, n rajonin e lokalitetit Niza
e vjetr dhe e Re, q gjendet 18 km. n veri tAkshabadit.Ky ishte hapi i
par n hulumtimet arkeologjike n djepin edinastis parte. N vitin 1946
filloi nj ekspedit, s cils i printe profesori M.E. Masson, q grmonte
sistematikishtn at hapsir. Ato grmime vazhdojn edhe sot.Grmime
bhen edhe n Merv, ku gjenden grmadha t nj qyteti nga m t vjetrit
nLindje. N Merv bn pjesperiudha seleukide, Muri Antioh, q sht
ndrtuar me porosin e Antiohut t par, pr t mbrojturoazn e Mervit. Ky
brez gjigant sht i gjat rreth 230 km.
Antioh themeloi qytet t ri rreth asaj brthame t vjetr, t rrethuar
me mure masive, t cilat u emrtuan me emrin e tij pr ta nderuar. Grupi
hulumtues i profesor masonit, zbuloi n lokalitetin e quajtur Gjaur-Kala,
ndrtime urbane dhe nj lagje zejtare q i referohet asaj kohe. Ajo ekspedit
hulumtuese zbuloi edhe pallatin ( rezidencn) e fortifikuar t mbretris
n Erk-Kale si edhembeturinat e ndrtess q i takonte apriori shtress
aristokrate. Sot mund trikonstruktojm nj pasqyrimt gjallris s qytetit.
Arkeologt, fjala vjen,kan konstatuar se n lagjet e zejtarve t qytetit
Helen, mu ashtu sikur nqytetet e mesjets s hershme, zejtart kan qen
torganizuar n bashksi sipas zejeve q ushtronin( veanrisht dalloheshin
lagjet e prpunuesve t metalit dhe mullixhinjt). Plani i prgjithshm
i qytetit ishte i qart: sikur gjith qytetet tjera t Parts, q i njohim deri
sot, kishte nj kala t vogl citadel- rezidencn parambretrore, muret
206
Vladimir G.Lukonin, (2)
rrethuese me kulla, lagje shum t dendura dhe paralarje zejtare. Grmimet n

Merv na kan dhn njoftime edhe prteknikn fortifikuese me nj rregullim
sistematik t kullave,dhe na ka afruar shum t dhna pr ekonomin dhe
jetn n qytet.
Edhe m interesante jan grmimetn Niza. Kto kan zbuluar seNiza e
partve prbhej nga tri pjes kryesore: citadela me pes cepa ( peskndshe)
q prfshinte m shum se tre hektar dhe ishte ndrtuar n njshpat natyral
prball qytetit dhenga brezi imureve mbrojtse. Jo fort larg qytetit ngrihej
kalajaMihrdatkart,qyteti mbretror, n t cilin gjendeshin varret dhe
depot e mbretrvepart. N qytet kishte varre mouzole t dedikuarakultit
t parve. sht shum e besueshmeq aso varri mauzole, sht gjetur aty
afr prej nga ka marr emrin Salloni katrkndsh, me an t gjata deri kah
njzet metra. N izbat e thella t brendshme t eprme mbi mure,qndronin
statuja prej dheu t mbretrve dhe t zotrovepart. Tavani mbshtetej n
shtylla tprpunuaramekaptella.Salloniishte i zbukuruar megjethe t
ndryshme, figura t Heraklit dhekoka luansh. Statujat q u gjetnaty,sipas
forms dhe ngjyrs i prkasin normave kanonike t vjetra.N jug t Sallonit
katrkndsh, n Niza, n Shtpin katrkndshe( e ndrtuar sigurisht
n shekullin e tret para ers son) n t ciln ishin grumbulluar eksponate
varrezore nga varret e mbretrve part, jan gjetur disastatuja t rndsishme
prej graniti, t cilat besohet sejan sjell nga Siria. Duhet prmendur statuja
e nj perndeshe, e cila ka mbledhur (i ka lidh) flokt e lagta q prfaqson
statujn m t shpesht t statujs sAfrdits, s Periudhs Helene. (fig. 20)
Nuk jan m pak t rndsishm as copzat e enve rituale nga eshtrat e
bardha, q jan zbuluar n vitin 1948 n Shtpin katrkndshe n kohn e
trmetitrishtues n Akshabad. Prkundr vshtirsive q solli kjo dridhje dhe
pr shkak t fillimit shum t hershm t stins s shirave, at vit arkeologt
rrmihn rreth katrdhjet copa- eksponate,t coptuarn njmij copa.
Ato copzajan kryeveprat artit part, q tani jan restauruar dheme ato
krenohet muzeu n Tashkent, Moskv dhe Lenjingrad. (fig. 5,6,7,)Ato jan en
ngaeshtrat e bardh n form t bririt, t larta rreth 50 cm., e t zbukuruara
memotive t centaurit dhe gjerdane t perndeshs etj.Rrethqafs renditen
stoli maskash, me pamje tzotrove e perndeshave klasike: Zeusi, Hera,
Ateba, Apoloni dhe t tjer. Disa copa jan t pasuruara me qelq t ngjyrosur,
argjend e serm. Kto jan dshmi e mueshme jo vetm pr njohje m t mir
Merv dhe Niza
207
t artit part, por edhe prt kuptuar rrymat ideologjiket kohs s tyre. N
Nizi arkeologve u ka ndihmuarfatidhe gjetnedhe arkivin edepos s
vens, pr t ciln sht folur m prpara.
Vendgjetje (lokalitete) n Afganistan dhe Pakistan

Zbulimet n Turkmeni jan plotsuarme misionin e arkeologve
francez n Afganistan, qka zbuluar disa mauzolej dhelokalitete t
banuara ngaPeriudha Helene. Sidomos vlen pr t prmendur puna e Daniel
Schlumbergerit n Surh Kotal, mouzolej mbretror nga Periudha Kushane,
si edhezbulimin e qytetitHelen, jo fort motin Ay Hanum.Ktyre duhet
bashkngjiturgrmimet nIndin veriperndimore, n Taksil, q u prin Sir
John Marshall, grmimet e Roaman Ghrishmanit nBegram, etj.
Tr kto kontributemundsojn t krijohetnj pasqyr e
prgjithshme pr karakterin helen n ato rajone.
Nga kroatishtja prktheu: Feti Mehdiu
Kritik dhe Recensione
211
Vshtrim rreth librit Historia Osmane dhe Institucionet, autor: prof.

dr. Mehmet Maksudolu, prkthyes nga anglishtja: Enilda Meidani,
botues: Shoqata Arsimore Kulturore Humanitare Alsar, Tiran 2013,
faqe 713.
Pr ta njohur m mir historin e
nj populli, duhet t bazohemi n burimet
parsore. Burim parsor nnkupton nj
dokument q sht krijuar n kohn e
ngjarjes q dikush ka zgjedhur ta studioj,
apo dshmia e njerzve, q e kan vzhguar
apo kan qen pjesmarrs n ngjarjen e
studiuar. Ajo far e bn nj burim parsor
sht koha e ekzistencs, jo prmbajtja e tij.
Koh m par doli nga shtypi
libri i prkthyer n gjuhn shqipe, i
burimit parsor, rreth Historis Osmane
dhe insitutioneve t saj, i autorit turk prof.
dr. Mehmet Maksudolu. Libri prmban
17 kapituj rreth historis osmane dhe 5
kapituj rreth institucioneve t saj. Studimi
ka nj prmbajtje t knaqshme, fjalorthin
e termeve t huaja, kryesisht arabo-perse
dhe turko-osmane, shkurtimet, shnimet
sqaruese, hyrjen, burimet gati pr seciln
periudh t periudhs osmane, prfundimin
si dhe bibliografin. Bibliografia e librit
prfshin: dokumentacionin arkivor dhe
zyrtar, dorshkrimet, kronikat e kohs s
secilit sulltan osman, libra dhe artikuj n
turqisht, arabisht, anglisht dhe frngjisht.
Autori e ndan librin n tri pjes
kryesore: pjesa e par pasqyron periudhn
nga themelimi i Devletit Osman (1289) dhe
vazhdon deri n hapjen e Kostandinopojs
(1453). Megjithat, shteti osman mbeti i

pasigurt derisa ai i dha fund Perandoris
Romake. Pjesa e dyt ka t bj me shtrirjen
e Devletit Osman nga viti 1453 e m tej, saq
kishte arritur ta rrethoj edhe kryeqytetin e
Austro-Hungaris - Vjenn m 1683, mirpo
n dekadat e fundit t shek. XVII, osmant
kishin humbur forcn, dinamikn dhe zellin,
dhe m 1699 ata humbin territorin e tyre t
par. Pjesa e tret sht nj studim i rnies
graduale t shtetit osman nga viti 1699 deri
n pushimin zyrtarisht t tij m 4 nntor
1922.
Karakteristik e librit jan
referencat, t cilat kalojn numrin 1200.
Karakteristik gjithashtu jan edhe hartat
e ndryshme, fotografit e monumente,
xhamive, shkollave, tyrbeve, varrezave,
kshtjellave,
hamameve,
spitaleve,
lapitarve, shatrvanve etj.
Autori
prof.
dr.
Mehmet
Maksudolu n hyrje t studimit t tij
thekson: Mbi historin osmane jan
shkruar shum libra n gjuh perndimore,
por pjesa m e madhe e tyre bazohen vetm
n burime dytsore. Megjithat, un nuk
kam pr qllim q nprmjet ktij libri,
i cili bazohet n burimet osmane, t bj
nj kritik t literaturs ekzistuese mbi
historin osmane, edhe pse mund t jet e
212
nevojshme q t diskutojm mbi problemet e
saj metodologjike dhe t konceptimit, si dhe
t shpjegojm objektivat dhe prfundimet
e mia... Duhet t ishte e pritshme q t
gjith autort e historis osmane, t ishin
bazuar kryesisht n
burimet osmane t
historis, por, pr nj
koh t gjat, ky fakt
sht
anashkaluar
dhe
mosprfillur
plotsisht.
Gjithashtu
autori cek nj paragraf
t librit t Stanford
Shaw Historia e
Perandoris Osmane
dhe Turqia Moderne
ku thot: Sigurisht,
historia osmane sht
diskutuar
shum
koh m par dhe n
detaje, por gjithmon
nga
kndvshtrimi
evropian, n dritn
e
paragjykimeve
evropiane dhe kryesisht mbi bazn e
burimeve evropiane... Pr nj koh shum
t gjat historia e osmanve sht studiuar
pa marr nn shqyrtim asnj nga burimet
osmane, gj q ka sjell shtrembrime dhe
gabime t rnda n historin e tyre. Historia
e Francs nuk do t konsiderohej e sakt dhe
e balancuar nga pikpamja metodologjike,
nse do t shkruhej mbi bazn e vzhgimeve
angleze apo italiane.
Sipas autorit, disa nga shkaqet q

ndikuan n rnien e Devletit Osmane jan:
sulltant q erdhn pas sulltan Sulejmanit
me prjashtime nuk ishin shtetar t shquar,
energjik dhe t aft pr postet e tyre; shum
gjenerata osmane u
angazhuan n betejat
kundr
Evrops
dhe Rusis; zbulimi
i rrugve t reja
detare dhe zbulimi i
Ameriks i pasuroi
kundrshtart
dhe
armiqt e osmanve;
revolucioni industrial
i cili e ktheu Evropn
n nj vend mjaft
t fuqishm nga
ana
financiare
dhe
teknologjike,
n krahasim me
Devletin Osman i
cili nuk mund t
matej me evropiant;
ndrhyrja e zonjave
t Pallatit n shtjet
e Devletit; luksi dhe
jeta e shfrenuar etj.
Tashm duhet t jet e qart
q literatura perndimore mbi Devletin
Osman, sado akademike t duket n shkrimet
e saj, prbn nj monument t mdha
shtrembrimi shkruan n prfundim t
librit autori prof. dr. Mehmet Maksudolu.
Besmir Yvejsi
213
Konceptet e mdha etike dhe religjioze n Kuran

Toshihiko Izutsu. Konceptet etike dhe religjioze n Kuran. Selangor: Islamic Book
Trust, ribotimi 2007, fq. 332.
Toshihiko Izutsu sht lindur n
Tokio t Japonis n vitin 1914 dhe studio
filozofin, krahasimin e religjioneve,
linguistikn dhe studimet islame n institutet
kryesore t edukimit m t lart n Lindje
e Perndim. Ai zotronte nj duzin gjuhsh
dhe shkroi rreth 30 libra me nj seri temash
n anglisht dhe japonisht duke prfshir
Zoti dhe Njeriu n Kuran: Semantik
sipas botkuptimeve Kuranore (1964,
ribotuar 2002), Konceptet e Besimit ne
Teologjin Islame: Analiz semantike e
Imanit dhe Islamit (1965) dhe Burimi i
Filozofis Islame (1980), duke mos harruar
dhe prkthimin e Kuranit n japonisht. Nj
jet ia kushtoi krkimeve shkencore dhe
shkrimeve dhe vdiq n vitin 1993.
dhe t qart qndrimin e tij pr gjuhn dhe

fenomenet. Izutsu thot q njohja e njeriut
rreth realitetit n mnyr natyrale varet nga
kodi i gjuhs. Domethn, nuk ka fjal n
ndonj sistem gjuhe q pajtohet plotsisht
me ndonj barazvler n gjuh t tjera si n
simbol ashtu edhe n domethnie, do term
ka nj fush unike semantike dhe ndrtim
sipas sistemit t gjuhs s tij. M von
gjat kariers s tij, Izutsu nga marrja me
analiz semantike t teksteve u fokusua m
shum n realitetin e artikulimit gjuhsor. Ai
argumentoi mundsin e njohjes s realitetit
t paartikuluar, vetm me an t prvojs
mistike, t ciln e konsideron esenciale
pr Hikmat al-Mashrikijje
(Filozofin
Ilumuniste islame).
Si nj shkenctar i shquar dhe

gjuhtar,
mendimet linguistike sa t
ndrlikuara aq edhe t reja, Toshihiko
Izutsu mbrojti mendimin se nuk ka ndonj
lidhje n mes t fjalve dhe t vrtets.
Ai e konsideron gjuhn si nj sistem
artificial t shenjave i zbuluar pr t ndar,
kategorizuar dhe artikuluar realitetin jogjuhsor dhe kshtu e bn kuptimplot
Shokt dhe komentuesit e hershm

t Kuranit e vn bazn e shkencave
tradicionale Islame t komentimit t Kuranit
(apo interpretimit t shpalljes hyjnore). M
pas, gjeneratat vijuese t njohsve t Kuranit
zhvilluan, analizuan dhe shprndan idet
dhe opinionet e dijetarve t par, kshtu dhe
mass muslimane iu mundsua prfitimi nga
shkrimet dhe kontributet shkencore t tyre.
214
N librin Konceptet etike dhe religjioze n
Kuran, Toshihiko Izutsu sht munduar
ti shpjegoj disa koncepte t rndsishme
etiko-religjioze n Kuran, duke iu referuar
gjuhs arabe klasike, literaturs s tefsirit
(komentimit t Kuranit), gjuhsis dhe
pasarisht semantiks.
mendime me prmbajtje morale n Kuran,

ti rregullojm dhe t shkruajm nj libr t
titulluar Etika e Kuranit.(fq. 3) N vend t
ksaj, autori lejoi Kuranin t flas pr veten
e tij dhe kt e bri n kontekst t gjuhs dhe
kulturs si mbizotruan n Arabin e para
dhe pas Islamit.
Duke e shfrytzuar qasjen e tij,

autori shpresonte t bj Kuranin q t
interpretoj konceptet e tij dhe t flas pr
vetn e tij. Libri sht i ndar n tri pjes,
n pjesn e par,
autori siguroi nj
analiz t parimeve
t semantiks duke
iu referuar gjuhs
dhe kulturs. Ai
thot: ne mund ti
qasemi koncepteve
me tematik etikoreligjioze n Kuran
n shum mnyra.
Mund t fillojm
nga elaborimi i
sistemet t ligjeve
islame, t cilat n
vitet e mvonshme
rregulluan t gjitha
fazat e sjelljes s
njeriut deri te detajet
m t vogla, dhe
shohim se na uan
prap n Kuranin si
burim origjinal i t
gjitha ktyre urdhrave dhe ndalesave. Ose
mund t fillojm nga nj sistem t paelaboruar
teologjik, nga i cili zbulojm t jemi asgje
prve trajtim teorik i shtjes baz, se n
ka duhet t besoj nj besimtar i vrtet,
far qndrimi duhet ta ket ndaj Zotit, dhe
si duhet t veproj sipas dekreteve t fes
s tij. Ose, ne mund t ulemi e t mbledhim
msime t ndryshme t sistematizuara dhe
Sipas Izutsu, Islami i cili u zgjerua

n shekullin e VII n Arabi, padyshim
prfaqson nj ndr reformat rrenjsore
t religjionit q ndonjher jan shfaqur
n Lindje, dhe kshtu
Kurani, si regjistrimi
m i vjetr e i mirfillt
i
ksaj
ngjarje,
prshkruan gjallrisht
termet konkrete se si n
kt periudh krizash
t rrnjosura nga koha,
fiset arabe zhvilluan
konflikte t prgjakura
me ideale t reja pr
jetn, filluan t lkunden
dhe pas dshprimit dhe
prpjekjeve t kota pr
rezistenc, m n fund
iu dha mundsia pr
dominim dhe ngritje n
pushtet.
Arabia
e
ksaj epoke, nga koha
para Islamit, koha e
idhujtaris, deri te ditet
m t hershme t Islamit, ka nj rndsi t
veant pr do t interesuar pr shtjet e
mendimit etik, kshtu n kt sht siguruar
material i shklqyer pr studime rreth
Lindjes dhe rritjes s kodit moral.(fq. 17).
Megjithat, autori i takon pikpamjes sipas s
cils ligjrimi moral i Kuranit ka tri shtresa,
ato koncepte q prshkruajn natyrn etike
t Zotit, ato t cilat prshkruajn natyrn e
215
qndrimit t njeriut karshi Zotit, dhe e treta
parimet q prcaktojn raportet shoqrore e
etike ndr njerz n shoqri.
N pjesn e tret t librit, autoi
ka dhn disa analiza t detajuara t disa
koncepteve kye t Kuranit si, Islam
(Nnshtrim/Paqe), Iman (Besim), Kufr
(Mosbesim/bukshkelsi), Nifak (Hipokrizi),
Maruf (E mira), Munker (E keqja), etj. N
kt pjes t librit autori jep nj shpejgim
leksikor t detajuar t ktyre termeve dhe
koncepteve kuranore. Ndonse autori pr ti
definuar termet dhe konceptet e tij (Kuranit)
kryesisht sht mbshtetur n Kuran, duhet
theksuar q botkuptimi kuranor nuk sillet
vetm rreth koncepteve q prshkruajn
natyrn etike t Zotit dhe lidhjen e njeriut
me Krijuesin e tij, por gjithashtu prcakton
rregulla dhe kode rreth sjelljes individuale
dhe kolektive n shoqri, e cila sht dhe
fusha e etiks dhe moralit shoqror. Pr kt
arsye, autori me t drejt ka thn q msimet
e Kuranit ishin t prcaktuara t zhvillojn
jo vtm fen por mbar kulturn globale
dhe qytetrimin. N kt libr, zhvillimi i
etiks shoqrore t Islamit gjat periudhs
s Medins nuk sht mbuluar trsisht.
Megjithat duhet theksuar se
libri Konceptet etike dhe religjioze n
Kuran konsiderohet si nj ndr studimet
e mdha t teologjis islame i botuar n nj
gjuh perndimore. Duke pasur parasysh
rndsin dhe metodologjin shkencore t
ktij libri, uroj q nj dit ai t arrij n duart
e studiuesve shqiptar t shkencave islame
dhe orientale n prgjithsi, por edhe t
studiuesve t shkencave sociale.
Aishe U. Gashi
216
Vepr e karakterit psiko-sociologjik mbi gjuhn

Begzad Baliu, Hulumtime albanologjike, Shtpia botuese ERA, Prishtin,
2015.
Puna sistematike disavjeare prej vrojtuesi

dhe studiuesi t holl t gjuhs, skalitjet,
hetimet e venerimet dhe kritikat mbi gjuhn
dhe pr gjuhn, t gjitha kto t bra me
prkushtim nga studiuesi Begzad Baliu, jan
prmbledhur n vllimin e veant me titull
Hulumtime albanologjike.
Ky vllim prmban nj gam t gjer
materiali lndor e shpirtror q ka t bj
me gjuhn, qenien dhe identitetin shqiptar,
prgjithsisht, me vshtrim t posam
identitetin gjuhsor. N t autori trajton tema,
motive, dukuri, fenomene, kontribute t
figurave t shquara n fushn e albanologjis
n prgjithsi e n at t gjuhsis shqiptare
n veanti. Rndom, si do studiues i
zellshm dhe i pasionuar, Profesor Baliu
ngreh edhe shqetsimet e tij pr t kaluarn
(lidhur me disa teza pr origjinn e shqipes),
por edhe pr gjendjen aktuale t shqipes n
rrafshet e prdorimit t saj, duke i uar kto
shqetsime deri n nivelin e alarmit, e herher edhe t polemikave.
Gjat gjith puns s tij krijuese e shkencore,
prfshir edhe kt vllim me studime,
Profesor Baliu na ka bindur dhe na bind q
sht shkenctar sa i racionales aq edhe i
nacionales, sht tip hulumtuesi e vrojtuesi

q prfill, nderon dhe respekton sa krahinn
shqiptare me t gjitha t mirat dhe t ligat
q mund t ket, po aq nderon dhe respekton
kombin, vemas gjuhn, gjuhn shqipe.
Studiuesi Baliu, prher prmes meditimeve
t tija filozofike e psiko -sociologjike mbi
gjuhn, ndrton biografin e popullit dhe
kombit q ai i takon, atij shqiptar.
Si e tham ne, e, si do t thuhet edhe
nga vet autori, vllimi Hulumtime
albanologjike prmban disa artikuj q n
shikim t par mund t duken t shkputur
nga njri- tjetri, por n fakt t gjith kta jan
t pashkputshm, jan t patjetrsueshm,
sepse pr kryefjal t tyre kan studimet pr
albanologjin n prgjithsi dhe shqipen n
veanti.
Kryet e vendit e zn studimet me karakter
tipologjik: Studimet albanologjike n
perspektivn evropiane dhe Sociolinguistika
shqiptare: prej fjalsit t turpshm te
shqipja tabu, brenda t cilave jan diskutuar
disa prej aspekteve m t rndsishme t
fushs s albanologjis dhe perspektivn
evropiane t saj, si dhe sht par zhvillimi
217
i sociolinguistiks shqiptare mbshtetur n
qasje metodologjike t ciln nuk e kemi
par deri m tash n studimet albanologjike,
e kjo do t thot n korpuse, metoda dhe
terma bashkkohore. Sociolinguistika
shqiptare, - shkruan autori, - n formatin
historik - mikrostrukturor nis me fjalsin e
turpshm: leksikun e grave (abej) dhe me
mikrotoponimet e ngurosura e ojkonimet
eufemistike (Kosov). Prej pamjes s par
t strukturs s brendshme t studimeve
t ksaj natyre mund t konstatojm se
n kontekstin gjuhsor-makrostrukturor,
zhvillimi i sociolinguistiks shqiptare
ngrihet si dialektologji rurale e m pak
urbane dhe prfundon si dialektologji
etnografike me premisa sociale, por jo
edhe sociolinguistike, madje as n aspektin
sinkronik (brenda varianteve gjinore), as
n aspektin diakronik (brenda dallimit t
moshave).
t historis, etnografis etj.
Po t ksaj natyre, pra t karakterit

monografik dhe tipologjik, jan edhe
studimet Profesor Selman Riza dhe
albanologjia; Albanologjia e Profesor
Tomor Osmanit Profesor, Jani Thomai dhe
vendi i tij n historin e albanologjis,
t cilat pr nga shtrirja e krkimit dhe
vlersimit mund t konsiderohen kapituj
tipik t historis s albanologjis. N t tri
rastet fjala sht pr studime t karakterit
prmbylls, sado metodologjikisht studimi
pr Profesor Selman Rizn mund t quhet m
sintetik, ndrsa ata pr Tomor Osmanin dhe
Jani Thomajn, tipik pr metodn historikogjuhsore t qasjes. Kt natyr t qasjes n
trsin e problemit e ka edhe n studimin
Kelmendi: historia, kultura dhe struktura
gjuhsore e emrit t tij, n t cilin studiuesi
Begzad Baliu nxjerr n pah gjith kulturn
e tij t krkimit shkencor mbi paradigmn
shumdimensionale t trajtimit t temave t
mdha shkencore jo vetm t gjuhs po edhe
N pjesn e fundit t ktij vllimi, rreth

tjerash botohen studimet Diskutimet
pr standardin dhe perceptimi i tyre;
Marrdhniet shqiptare-maqedonase
konteksti i enciklopedis; Gjuha e ndar
- identiteti i ar; Konsulta Gjuhsore e
Prishtins si paraprirse e Kongresit t
Drejtshkrimit dhe konteksti politik i ndikimit,
n t cilat autori dshmon pr pjesmarrjen e
dendur t tij n diskutimet mbi disa probleme
t rishfaqura n jetn shkencore, kulturore
dhe politike mbi gjuhn, n t vrtet mbi
standardin e shqipes dhe identitetin shqiptar.
Si mund t shihet prej kumtesave t lexuara
n konferenca shkencore, prej punimeve
t botuara n shtypin shkencor dhe prej
prononcimeve n shtypin ditor, studiuesi
Baliu ka mbajtur qndrim t vendosur n
lidhje me karakterin historik t tyre dhe
rndsin aktuale t vlersimit t tyre.
Ne kt vllim jan edhe dy studime q

mund t quhen prfaqsuese: n t parin
Eqrem abej - shkenctari i nacionalizms
shqiptare, vepra e Profesor abejit shikohet
n kontekst t prizmit t zhvillimeve
historike, kulturore dhe albanologjike
shqiptare, ndrsa n t dytin Eqrem abej
dhe Norbert Jokli - ndrlidhje personale dhe
shkencore, jepet nj pamje mjaft interesante
e fateve dhe orientimeve shkencore t dy
personaliteteve: nxnsit dhe msuesit n
fillim dhe miqve m pastaj, n gjysmn
e par t shekullit XX dhe trashgimin
shkencore t tyre. Pra, si mund t vreni,
studiuesi Baliu, objekt trajtimi ka pasur edhe
korifenjt e gjuhsis shqiptare, studimit t
veprave t t cilve autori u ka kushtuar nj
pjes t konsiderueshme nga jeta dhe prvoja
e tij hulumtuese e shkencore.
Me ndihmesn e vyer si gjurmues i gjuhs
218
dhe jo vetm kaq, studiuesi dhe profesori
universitar, Begzad Baliu, pa dyshim q
sht lidhur ngusht e shpirtrisht me
institucionet shkencore e studimore t
fushave t gjuhsis e t albanologjis, n
vend dhe jasht, sepse prmes puns s tij,
shkriu gjith punn e vet gjurmuese, me
detyra t rndsishme dhe eci n hullit q
ndihmonin drejtprdrejt n plotsimin e
ktyre detyrave.
Msc. Sejdi M.Gashi
219
Demistifikimi i programit t Lidhjes Shqiptare t Prizrenit nga Prof.dr.

Iljaz Rexha
Para disa ditsh doli nga shtypi libri m i

ri nga Prof. dr. Iljaz Rexha, me titull: Lidhja
Shqiptare e Prizrenit dhe Porta e Lart (18781881). Mirpo, para se ta prezantojm
veprn e tij, do t doja t them disa fjal
t shkurtra pr kt autor t zellshm dhe
me punime shum t rndsishme pr
historiografin shqiptare. Iljaz Rexha,
sht nj puntor shkencor q punon n
heshtje, ngase nuk lakmon t reklamohet.
Autori n fjal, pr shkaqe shndetsore,
prej nj kohe t gjat jeton jasht Kosovs,
prkatsisht n Holand. Prof. Dr. Iljaz
Rexha sht njri ndr studiuesit dhe
specialistt e rrall jo vetm n hapsirn
etno-gjeografike shqiptare, por edhe m
gjer, q n mnyr sistematike merret
mehulumtimin dhe studimin e dokumenteve
tburimit osman dhe koht e fundit edhe
me burimet mesjetare sllave dhe europiane,
burime kto q kan t bjn me periudhn
e mesjets s vonshme dhe me periudhn
osmane, t cilat ndriojn shum shtje
historike, onomastike dhe demografike t
shqiptarve n arealin e Dardanis-Kosovs
dhe
Maqedonis
Veriperndimore.Pr
periudhn n fjal profesori ka botuar nj
sr studimesh, por ne do t prmendim
vetm disa nga to t cilat kan nj rndsi
t veant dhe vler t lartshkencore,
madje edhe kombtare: Onomastika
Protoshqiptare n Arealin e Dardanis
(2005); Regjistrimi i vendbanimeve
dhe popullsis s Kazas s Novobrds

(Artans) sipas Defterit t fundshekullit
XV,
Vjetari-AK,
Prishtin,
2002;
Sllavizmi i onomastiks s vendbanimeve
mesjetare n arealin e Dukagjinit (sipas
defterve osman), Vjetari-AK, Prishtin,
2001; Vendbanimet dhe Popullsia Albane
gjat mesjets n hapsirn e Maqedonis
s sotme, Gjurmime albanologjike- Seria e
Shkencave Historike, Prishtin, 2012 etj..
Ndrsa libri pr t cilin do t mundohemi
t bjm nj vshtrim t shkurtr mbi t
dhnat q na sjell kjo vepr vllimore,
deri m tani pak t njohura ose thn m
mir krejtsisht t panjohura pr lexuesin
dhe studiuesin shqiptar, prve parathnies
dhe hyrjes prmban 10 kapituj me 460 faqe
dhe pothuajse do kapitull sht tem m
vete, por q kan nj lidhshmri organike,
kronologjike dhe prmbajtjesore. Autori
duke u bazuar n nj dokument osman
konstaton se Komiteti Shqiptar i Stambollit
ishte formuar n fillim t janarit 1877, e q
deri m tani sht pohuar se formimi i ktij
komiteti n mnyr ilegale ishte formuar
n vjesht t vitit 1878. Prve ksaj,
autori na sjell edhe versionin e programit
t par si nj para-projekt q ekzistonte n
dorshkrim, qysh nga muaji janar, e q m
von ishte prpunuar nga antart e rregullt
t komitetit: Sami Frashri, Hoxha Hasan
Tahsini, Pashko Vasa dhe Jani Vreto, sikurse
edhe nga antart sekret t komitetit, q
220
ishin deputett shqiptar n parlamentin
osman; Abdyl Frashri, Haxhi Ymer
Prizreni, Mehmet Ali Vironi, Ahmet efendi
Korenica, Jusuf efendi Sokoli, Daut efendi
Borii, Mihal efendi Hariti, Filip Doda etj..
M 10 qershor 1878, Sami Frashri
n emr t Lidhjes
Shqiptare t Prizrenit
n gazetn e tij
Tercuman-i
Shark,
botoi vetm dy nga
pikat e programit t
lidhjesshqiptare, ku
krkohej nga Porta
e Lart bashkimi i t
gjitha vilajeteve t
banuara nga shqiptart
n nj vilajet t vetm
nn emrin Vilajeti
Autonom i Shqipris
(Arnavudluk Vilayeti)
n kuadr t Shtetit
Osman, ndrsa n
pikn e dyt krkohej
arsimimi i shqiptarve
n gjuhn shqipe.
Ndrsa 4 pikat e
tjera t programit
u mbajtn sekret
me qllim t konsolidimit dhe forcimit t
Lidhjes Shqiptare n aspektin organizativ
dhe ushtarak. Kto 4 pika u publikuan vetm
pas vrasjes s mareshalit osman n Gjakov
Mehmet Ali Pasha me nofkn Maxharri, m
15 shtator 1878 n gazetnTercuman-i Shark.
Sipas autorit, versioni i programit t
par i sht drguar t gjitha komiteteve
vendore dhe ndrkrahinore pr aprovim para
se t mbahej kuvendi themelues i Prizrenit.
Ndrsa pr versionin e dyt, t cilin e kishte
prmendur studiuesi turk Sulejman Kyle, e
q pr her t par pr opinionin shqiptar e bri
t njohur historiani Gazmend Shpuza, autori
konsideron se ky program i miratuar m 15
qershor n mbledhjen e Kuvendit t Lidhjes

s Prizrenit sht programi i dyt i lidhjes
i cili ishte reduktuar nga 7 n 5 nene dhe
ishte i formuluar n mnyr t prgjithsuar
n t cilin nuk prcaktohej se cilat vilajete
do t bashkohen dhe nuk emrtohej me
emrin Vilajeti Autonom
i Shqipris (si ishte
parapar n programin
e par), por prdorej
nocioni
Vilajete
t
Njsuara
(Tevhid-i
vilayat) q aludonte
n vilajetet shqiptare,
e q sipas ksaj del
se n versionin e
programit t par kemi
t bjm me krkesn
e qart pr bashkimin e
vilajeteve shqiptare dhe
autonomin e Shqipris,
ndrsa n versionin
e dyt krkohej nj
autonomi e prgjithsuar
e vilajeteve shqiptare.
Megjithat, edhe pse
versioni i par ishte
miratuar nga komiteti i
Stambollit, autori nuk ka
gjetur t dhna pr miratimin e tij n ndonj
mbledhje t kuvendit t Lidhjes, ndrsa si
sht e njohur versioni i dyt sipas S. Kyle
dhe G. Shpuzs ishte miratuar n mbledhjen
e Kuvendit t Lidhjes m 15 qershor 1878.
Sipas autorit,para miratimit t kararnames
(aktvendimit) n mbledhjen e Kuvendit t
Lidhjes m 17 qershor, si pasoj e presionit
t mytesarifit t Prizrenit dhe prkrahsve
t tij, edhe versioni i programit t par edhe
versioni i dyt u anashkaluan duke u ln
anash shtja e autonomis s Shqipris
territoriale-administrative edhe shtja e
msimit dhe prdorimit t gjuhs shqipe n
institucionet arsimore dhe administrative,
221
gj e cilapr shkak t anashkalimit t
3 neneve kryesore t versionit t par,
kararnameja nuk u nnshkrua nga Haxhi
Ymer Prizreni, Abdyl Frashri e as nga
prfaqsuesit e komunitetit katolik. N t
njjtn koh, sipas tij (autorit), kararnameja
nuk paraqiste kurrfar programi politik,
madje edhe Talimati i 2 korrikut t vitit
1878, m tepr paraqisteaktvendime ligjore
pr formimin dhe mobilizimin e njsive
t armatosura vullnetare pr mbrojtjen e
territoreve n kuadr t Vilajetit t Kosovs
ku administrativisht bnin pjes edhe
sanxhakui Novi Pazarit dhe ai Tashllxhes.
Ndrsa sa i prket karakterit ideo-politik
t lidhjes, autori nnvizon se pavarsisht se
n kararname thuhet se Lidhja krkon q
territoret e saj do t mbrohen nn sovranitetin
e Sulltanit, kundr pretendimeve t
shteteve ortodokse ballkanike nuk mund t
konsiderohet se Lidhja kishte karakter fetar.
Prkundrazi, nj etiketim i till me qllim
shantazhi ishte br nga konsujt grek, rus
dhe austriak t cilt gjendeshin n Shkodr

dhe ushqenin pretendime ekspansioniste
ndaj Ballkanit e sidomos ndaj Shqipris e
cila me pozitn e saj gjeostrategjike ishte
port e prshtatshme pr dalje n Adriatik.
Autori prfundon se, pr shkak t nj
politike dhe diplomacie t verbr t Ports
s Lart e cila sipas sugjerimeve t Fuqive
t Mdha, e sidomos t Rusis, pas tre vitesh
arriti ta shuaj Lidhjen dhe luftn e saj pr
autonomi.
N fund, mund t thuhet se vepra e Prof.
dr. Iljaz Rexhs, e pasuruar me referenca
nga burimet e kohs osmane dhe europiane,
sht punuar dhe trajtuar n mnyr
sintetike dhe analitike. Prandaj, si e till,
padyshim q sht edhe nj kontribut me
vler pr opinionin shkencor dhe e pasuron
historiografin shqiptare.
Agron ISLAMI
Instituti pr shkencat humane Ibni Sina

Revista shkencore
HIKMET
9
Abstraktet n gjuhn angleze i prktheu
Senad Gushlla
Korrektor:
Autort e punimeve
Adresa: Rruga Rrustem Statovci, Nr. 29, kati I. Prishtin,

Kosov.
Email: instituti-ibnisina@hotmail.com
instituti.ibnisina@yahoo.com
Prishtin, 2015

Revista Hikmet Nr.9

Diunggah oleh

Informasi Dokumen

Hak Cipta

Format Tersedia

Bagikan dokumen Ini

Bagikan atau Tanam Dokumen

Opsi Berbagi

Apakah menurut Anda dokumen ini bermanfaat?

Apakah konten ini tidak pantas?

Hak Cipta:

Format Tersedia

Revista Hikmet Nr.9

Diunggah oleh

Hak Cipta:

Format Tersedia

HIKMET

Revista shkencore Hikmet sht nj publikim i specializuar i

Boton: Instituti pr shkencat humane Ibni Sina

Kshilli shkencor ndrkombtar:

Pasqyra e Lnds / Contents

Salih Okumu Halime Bar

Okumu dhe Halime Bar si koautore, ku rrfehet ndikimi i teknologjis n

Kozmologjia tradicionale si urti:

Ky punim prvijon disa divergjenca baz ndrmjet vshtrimit t

T shihet seksioni Zotat e modernitetit n William C. Chittick, Shkenc e kozmosit, shkenc

Revista Hikmet, Nr.9, Prishtin - 2015

Nj kontrastim me kozmografin moderne

kulminacioni, drejt t cilit paskan prparuar dijet e qytetrimeve tradicionale,

Revista Hikmet, Nr.9, Prishtin - 2015

njeriun nga kufizimet e ekzistencs toksore. Ato e lidhin dijen parimore

Revista Hikmet, Nr.9, Prishtin - 2015

Nj kontrastim me kozmografin moderne

shkallt prkatse bott q i rrin sipr.

Rreth metafiziks n lidhjen e saj me prshpirtshmrin, t shihet F. Schuon, Rsum de

Revista Hikmet, Nr.9, Prishtin - 2015

Nj kontrastim me kozmografin moderne

totale t gjrave apo ideologji, duke refuzuar t shqyrtoj pikpamje tjetr ve

jshmris s hipotezs s Zotit nga kozmologjia moderne jan m t fresktat n vazhdn e

ergo sum i t cilit v vetdijen individuale njerzore e jo Qenien si kriter t

Nj kontrastim me kozmografin moderne

t natyrs dhe shprfillur aspektet cilsore18 e simbolike t ekzistencs.

tradicionale se do nivel i siprm i realitetit i prmban parimisht nivelet nn t.

Revista Hikmet, Nr.9, Prishtin - 2015

Nj kontrastim me kozmografin moderne

n thjesht materie t strukturuar.

Revista Hikmet, Nr.9, Prishtin - 2015

trthorazi, me instrumente) e ksisoj jotrupore.25 Nj trup i ndijuar nga njeriu

Si ka vn n dukje mprehtsisht themeluesi i mekaniks kuantike, Werner Heisenberg,

Revista Hikmet, Nr.9, Prishtin - 2015

Nj kontrastim me kozmografin moderne

Tipari shpirtror i shkencave tradicionale e njeh tejdukshmrin metafizike

Po t flasim rigorozisht, nuk ka kozmologji moderne, megjith keqprdorimin e gjuhs,

Revista Hikmet, Nr.9, Prishtin - 2015

hartuesi i teorive - shprfillet krejtsisht, pr shkak t presupozimit se gjetjet e

Nj kontrastim me kozmografin moderne

njeriut, q pasqyron nj aspekt t vet realitetit t tij ontologjik. Ndaj dhe

strapoluese absolutiste mbi gjithsin, n hapsir dhe koh.

Revista Hikmet, Nr.9, Prishtin - 2015

Parimin - Realitetin Absolut e t Pafund apo Tej-Qenien,33 q sht matan

prototipin e mbar krijimit.

Nj kontrastim me kozmografin moderne

Libri i Shpalosur (el-kitb el-mbin) pikrisht ti je/n grmat e t cilit

Revista Hikmet, Nr.9, Prishtin - 2015

t rizbulimit t asaj q sht ditur gjithmon por q sht harruar, jo t asaj

Nj kontrastim me kozmografin moderne

paprkufizuar dhe i paprcaktuar deri n vdekje,42 fal cilsive t pakufizuara

Revista Hikmet, Nr.9, Prishtin - 2015

e integrimit pr tu plotsuar vet dhe realizuar unitetin e thell t krejt

ne pr njerzit [me kt luft]. Ather, ai foli:

Nj kontrastim me kozmografin moderne

kozmik zotron nj qllimshmri thelbsore, q e bn at njhersh sakral

sht tregues i arritjeve mendore apo shkathtsis shqisore, t matshme nga

Revista Hikmet, Nr.9, Prishtin - 2015

Nj kontrastim me kozmografin moderne

dhe uniteti, gj q e thuajson subjektin njohs edhe m tepr nga natyra

Revista Hikmet, Nr.9, Prishtin - 2015

Nj kontrastim me kozmografin moderne

Traditional Cosmology as Wisdom: Vis-a-Vis Modern Cosmography

In traditional civilizations, the study of the cosmos was not seen