Kafkas niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi

Kafkas University Journal of the Institute of Social Sciences

Say Number 14, Sonbahar Autumn 2014, 97-120
DOI:10.9775/kausbed.2014.016
Gnderim Tarihi: 15.09.2014

Kabul Tarihi:28.11.2014

ARKEOLOJK ARATIRMALAR IIINDA

TUN AINDA ERBAA
In Consideration of Archaeologic Searches Erbaa in The Bronze Age

Hatice UYANIK
Ar. Gr. Atatrk niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits
hatice.yalcin@atauni.edu.tr

z
Orta Karadeniz Blgesinde yer alan Erbaa, Tokat ilinin nemli bir
ilesidir. le topraklar, Karadeniz sahilleri ile Anadolu arasnda geit
durumundadr. Ayn zamanda Dou Anadolu Blgesinden batya doru
uzanan Erzurum-Erzincan-Amasya gzerghnda yer almaktadr. Stratejik
konumunun yan sra lman bir iklime, bol akarsulara ve verimli bir ovaya
sahip olan Erbaa, tm bu zelliklerinden dolay tarih boyunca nemli bir
yerleim merkezi olmutur. En erken yerleim izlerinin Kalkolitik aa ait
olduu bilinen Erbaa, Tun anda ok youn bir iskna sahne olmutur.
Bunda, blgenin jeopolitik ve jeostratejik zelliklerinin yan sra, Kozlu
antik bakr maden yatann varl da etkili olmutur. Horoztepe Mezarl
kazlarnda ortaya karlan bakr-tun eserlerin bolluu, eitlilii ve
orijinallii blgenin Tun anda metalrjik faaliyetler bakmndan ok
ileri bir konumda olduunu gstermektedir.
Anahtar Kelimeler: Tun a, Horoztepe, Erbaa
Abstract
Erbaa, which is located in Middle Black Sea Region, is an important district
of Tokat. The land of the district is a gate way between Black Sea beacher
and Central Anatolia Region. Meanwhile, it is located in route of ErzurumErzincan-Amasya ranging from East Anatolian region to West. Besides its
strategic position, it has also mild climate, lots of streams and a fertile
plain, because of all these features, Erbaa has been an important centre of
population during history. Erbaa, known that the earliest habitation tracks
belongs to The Chalcolithic Period, had an intensive setting in The Bronze
Age. For that, besides geopolitics and geostrategic features of the region,
its having Kozlu ancient copper mineral deposit has been effective. In the
digs of Horoztepe graveyard, the wealth of copper- bronze works, variety
and originality have been shown that region had an improved position for
metallurgic movements in The Bronze Age.
Keywords: The Bronze Age, Horoztepe, Erbaa

98

Hatice UYANIK / KA Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 14- 2014, 97-120

Erbaa, Orta Karadeniz Blmnn i kesiminde yer alan Tokat iline

bal bir iledir. Doudan Tokatn Niksar ilesi, batdan Amasyann
Taova ilesi, kuzeyden Samsunun aramba lesi ile Ordunun Akku
ilesi, gneyden Tokat merkez ve gneybatdan Tokatn Turhal ilesi ile
komudur. Yzlm 1111 km olup, ile topraklar ksmen Tozanl Irma
olmak zere zellikle Kelkit Irma boyundaki bir ova ile bunu evreleyen
dalk alanlar iine alr1. (Harita 1) Erbaa, tarih ncesi alardan beri
kullanlan ticari ve askeri yol gzerghlar2 zerinde bulunmaktadr. Bu
durum, Erbaay, jeopolitik ve jeostratejik adan nemli klmtr.
lenin kuzeyinde Canik Da ierisinde deerlendirilen Karnca
Da, gneyinde Sakarat ve Boal Dalar, dou ve batsnda da bu dalarn
uzantlar yer almaktadr. Bu dalarn ortalama ykseltileri 1000-1250 m
arasnda olup, Karadeniz Blgesi ortalamasna gre olduka dktr. le
merkezinin deniz seviyesinden ykseklii ise 248 mdir3.
Erbaa, yer alt ve yerst su kaynaklar bakmndan zengin bir
blgedir. Yerst su kaynaklarndan en nemlileri ovann can damar olan
Kelkit ve Tozanl rmaklardr.
Kelkit rma, Niksar zerinden Erbaa topraklarna girerek Erbaa
Ovasn batanbaa kat ettikten sonra Boazkesen (Kaleboaz) denilen
mevkide Amasyadan gelen Tozanl ile birleerek Yeilrmak adn alr4.
(Foto 1-2) Bunlarn yan sra Karaku ay, mbat Deresi, Keeci Deresi,
Tanoba Deresi de blgeye hayat veren dier akarsulardandr5.
Erbaa lesi, Karadeniz Blgesi iklimi ile Anadolu Blgesi iklimi
arasnda bir gei zelliine sahiptir. Kuzey Anadolunun da silsilesi
burada etkisini kaybettiinden ve Yeilrmak Havzasnn batsnda rutubetli
1

http://www.erbaa.gov.tr 9.12.2014
Antik dnem yol gzerghlarn alan Munro tarafndan Paryadres (Canik)
Dalarnn etekleri ile Kelkitin sa yanndaki dzln arasndan geen,
Eupatoriadan (Erbaa), Kabeiraya (Niksar) kadar uzanan bir yol tespit edilmitir.
Erbaann zerinde yer ald antik yollar hakknda geni bilgi iin bkz. MUNRO, J.
A. R. 1901: Roads in Pontus, Royal and Roman, The Journal of Hellenic
Studies 21, 57.
3
GNGRD, E. 2006: Trkiyenin Corafyas, 403, Ankara.
4
KAPUSUZ, A.1994: Tarihi, Sosyal ve Kltrel Ynleriyle Tokat lelerimiz ve
Blgemiz, 25, Ankara; AHN, C. 2002: Trkiye Fiziki Corafyas, 91, Ankara;
http://www.kelkithavzasikalkinmabirligi.gov.tr 9.12.2014
5
YILMAZ, A.-AHN K.-AHN, M. H. 2013: Depreme Bal Yeri Deitirilen
Bir ehir: Erbaa, Tokat, Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi, C. 6, Say
24,vol 6, 418.
2

Hatice UYANIK / KAU Journal of the Institute of Social Sciences 14- 2014, 97-120

99

rzgrlara maruz kaldndan lman bir iklim grlmektedir. Bu sebeple

klar yal ve lktr.
lenin en nemli ovas, zerine kurulduu Erbaa Ovasdr. Bir
knt ovas olan Erbaa Ovas, Kelkit Irmann Tepekla nnde ald
yerden balayp, Kale Boazna kadar devam eder. Dou-bat
dorultusunda Kelkit Irma boyunca 32 km uzunlua, kuzey-gney
dorultusunda ise 10 km genilie sahip elips biimli bir ovadr6.
Erbaa Ovas, alvyonlu topraklar ve yetitirdii rnler ile
kendisinden ok byk olan ovalardan daha fazla bir verimlilie sahiptir.
Tokat ilinin bitkisel retim deerinin % 25'i Erbaa'dan salanmaktadr. Bu
nedenle Erbaa, hem Tokat hem de Trkiye tarm ekonomisinde ayr bir yere
sahiptir.
Denizden ykseklii 195 mye kadar inen Erbaa Ovasnda,
turungiller dnda orta iklim kua bitkilerinin hemen hemen tamam
yetitirilebilmektedir. Ovada incir ve yabani zeytin aalar gze arpar.
Ttn, afyon, keten, zm, hububat, baklagiller, sebzeler, meyve eitleri
retilmektedir. Hatta ovada pamuk yetitirmek imkn dhilindedir. 7
Eskialarda da Erbaa Ovasnn verimli bir ova zelliine sahip
olduunu antik yazar Strabon u szlerle dile getirmektedir:
.Sidene ve Themiskyra, Pharnakiaya
yakndr ve bunlarn st tarafnda Pontosun en iyi ksm
olan Phanaroia bulunur. Buras zeytin aalar, pek ok
balar ve bir lkenin sahip olabilecei btn dier
nimetlere sahiptir. Dou tarafnda Paryadres (Canik
Dalar)8 Da tarafndan korunur ve lkenin uzun taraf
bu daa paralel durumdadr; bat tarafnda Lithros ve
Ophlimos Dalar vardr. Bunlar olduka geni ve uzun
bir vadi meydana getirirler ve Armeniadan akan Lykos
(Kelkit)9 Nehri ile Amaseia yaknndaki dar geitten akan
ris (Yeilrmak)10 nehri lkeyi batanbaa keser. ki
nehir hemen hemen vadinin ortasnda kavuurlar ve
6

1998 Tokat l Yll: 105.

http://www.erbaarehberi.com 9.12.2014
8
OLSHAUSEN, E.-BILLER, J. 1984: HistorischGeographische Aspekte der
Geschichte des Pontischen und Armenischen Reiches, Teil 1, Untersuchungen zur
Historischen Geographie von Pontos unter den Mithradatiden, 35, Wiesbaden.
9
OLSHAUSEN, E.-BILLER, J. 1984: 217.
10
OLSHAUSEN-E.-BILLER, J.1984: 242.
7

100

Hatice UYANIK / KA Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 14- 2014, 97-120

bunlarn birletii yerde bir kent kurulmutur ki burasn

ele geiren kimse kendi ismine izafeten Eupatoria adn
vermi.11.
Strabonun yukardaki ekilde tanmlad Phanaroia Ovas,
Taovada dhil olmak zere Niksarn dousuna kadar uzanan blgeye
lokalize edilmektedir12. Corafi olarak, Taova ve Erbaa Ovalarndan
olumaktadr13.
Erbaa topraklarnn % 50'lik bir ksm ormanlarla kapldr. Eskiden
daha geni alan kaplayan bu ormanlarn nemli bir blm insanlar
tarafndan tahrip edilmitir.14.
Erbaa, Trkiyenin en nemli fay hatlarndan biri olan Kuzey
Anadolu Fay hatt zerinde yer aldndan tarihte birok kez deprem
geirmitir. 1939, 1940, 1942 ve 1943 depremleriyle byk bir ykma
uram olduundan, 1944 ylnda Bakanlar Kurulu kararyla ilenin yeri
deitirilmitir.
le merkezi, kum, akl gibi alvyonlarn yer tuttuu eski rk
araziden alnarak 1-2 km gneyde mbat Deresinin bat yakasndaki
Ardlk denilen, nispeten salam yapl arazide yeni Erbaa planl olarak
kurulmutur15.
Erbaa Blgesinde yaplm arkeolojik aratrmalarn says maalesef
azdr. Blgede ilk arkeolojik aratrma 1836 ylnda W. J. Hamilton16
11

STRABON: Geographika, 556/30.

HAMILTON, W. J. 1842: Researches in Asia Minor, Pontus and Armenia
with some Accaunt of Their antiquities and Geology, Vol 1, 342, London;
MUNRO,1901: 57; ANDERSON, J.G.C. 1903: Studia Pontica I A Journey of
Exploration in Pontus, 56, Bruxelles; OLSHAUSEN, E.-BILLER, J. 1984: 155;
Arkeolojik aratrmalarda Erbaada zeytin presi arlk talarna rastlanlmas
(ANDERSON, J.G.C 1903: 55), gnmzde de Taovadan Niksara kadar yabani
zeytin aalarna rastlanlmas (SARAOLU, H. 1990: Bitki rts, Akarsular
ve Gller, 49, Ankara; GNGRD, E. 2006: 416), Erbaann baclk asndan
mehur bir blge olmas, Yeilrmak (ris) ile Kelkit (Lykos) Nehrinin Erbaa
Ovasnda birlemesi, antik Phanarioa Ovasnn Taovadan Niksara kadar
uzand grnn kantlardr.
13
KARAYAKA, N. 1988: Eskia Tarihinde Tokat, Yaynlanmam Yksek
Lisans Tezi, 10, stanbul.
14
http//www.erbaarehberi.com 9.12.2014
15
YILMAZ, A.-AHN K.-AHN, M. H. 2013: 422.
16
HAMILTON, W. J. 1842: 340-342.
12

Hatice UYANIK / KAU Journal of the Institute of Social Sciences 14- 2014, 97-120

101

tarafndan yaplmtr. 1890l yllarda J.A.R. Munro17 antik yollar, J.G.C.

Anderson18 ise antik kentler zerine Erbaa ve evresinde aratrma yapmtr.
Antik kentler zerine daha sonra E. Olshausen ve J. Biller19 aratrmalarda
bulunmutur.
Blgede prehistorik almalar ilk balatan 1944 ylnda . Kkten20
olmutur. 1955 ylnda C. Burney21, Sakarya Havzasndan, douda Sivasa
kadar olan geni bir sahada yzey aratrmas yapm, bunlardan Tokat ve
Sivas dndaki sonular yaynlamtr. Burneyin Tokat ve Sivas
kesimindeki yerlemelerden toplad keramikleri ise G.E. S. Durbin22
yaynlamtr. T. zg ve M. Akok23 tarafndan 1957 ylnda Horoztepede
ksa sreli bir kaz yaplmtr.
1972-1974 ve 1977 yllarnda MTA24 tarafndan Erbaa-Kozluda
maden arama almalar esnasnda kazlar yaplmtr. 1988 ylnda Tokat
li Yzey Aratrmalar kapsamnda M. zsait25, 1997-1998 yllarnda
Orta Karadeniz Blgesi Yzey Aratrmas kapsamnda ise . Dnmez 26,
Erbaa ve evresinde yzey aratrmas yapmtr.
Bugne kadar yaplan tarihi ve arkeolojik almalarda Kelkit
17

MUNRO, J. A. R. 1901: 57-58.

ANDERSON, J. G. C. 1903: 51-59.
19
OLSHAUSEN, E.-BILLER, J. 1984: 27- 44.
20
KKTEN, . K. 1944: Orta, Dou ve Kuzey Anadoluda Yaplan Tarih
ncesi Aratrmalar, Belleten, 8/32, 659-680.
21
BURNEY, C.A. 1956: Northern Anatolia Before Classical Times, AS 6, 179203.
22
DURBIN, E. S. 1971: Iron Age Pottery From the Provinces of Tokat and
Sivas, AS 21, 99-124.
23
ZG T.- AKOK M. 1958: Horoztepe Eski Tun Devri Mezarl ve skn
Yeri/ An Early Bronze Age Settlement and Cemetery, Ankara.
24
GILES, D. L.-KUIJPERS, E. P. 1974: Reports, Stratiform Copper Deposit,
Northen Anatolia, Turkey: Evidence For Early Bronze I (2800 BC) Mining
Activity, Science, 186, 823-825; KAPTAN, E. 1982: Trkiye Madencilik
Tarihine Ait Tokat Blgesini Kapsayan Yeni Buluntular, MTA Dergisi 93/94,
150-164.
25
ZSAT, M. 1994: 1988 yl Tokat-Erbaa evresi Tarih ncesi
Aratrmalar, XI. Trk Tarih Kongresi 5-9 Eyll 1990, Kongreye Sunulan
Bildiriler, C. I, 113-117; ZSAT, M. 2000: Orta Karadeniz Blgesi Yzey
Aratrmalar, Trkiye Arkeolojisi ve stanbul niversitesi (Ed. O. Belli), 335341, Ankara.
26
DNMEZ, . 2000: Orta Karadeniz Blgesi Yzey Aratrmas, Trkiye
Arkeolojisi ve stanbul niversitesi (Ed. O. Belli), 330-334, Ankara.
18

102

Hatice UYANIK / KA Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 14- 2014, 97-120

Havzas zerinde yer alan Erbaa Ovasnn Kalkolitik adan itibaren

srekli yerleim grd, Tun a yerlemeleri asndan da olduka
zengin verilere sahip olduu tespit edilmitir27.
Yaplan arkeolojik aratrmalarda blgede tespit edilen Tun a
merkezleri ise unlardr. (Harita 2)
ernik (Blcek) Hyk
Hyk, Tokat li Erbaa lesi Blcek Kynn 1 km
gneydousundaki ernik mevkiinde, 70x100 m boyutlarnda ve 1 m
yksekliindedir. Sulak bir arazide bulunan hyk, nemli lde tahribata
uramtr.
zsait, hyk yzeyinde yapm olduu incelemelerde Kalkolitik
adan II. bin yla kadar kesintisiz yerlemelere ait keramikler bulduunu
ifade etmitir.28
Hacpazar Hyk
Erbaa-Taova yolundaki Hacpazar Kynn hemen dousundadr.
Hyk 200x100 m boyutlarnda ve 5 m kadar yksekliindedir. Hyn
dousunda bir de tmls vardr. M.. II. binyl ve Demir a
keramiklerine rastlanlmtr29.
Horoztepe Hyk
Erbaann gneyinde, mbat Deresinin hemen yannda yer alr.
Horoztepe Mezarlnn 400 m kuzeybatsnda, dereye doru uzanan burnun
zerinde yer alan kk bir hyktr. Hykte lk Tun a ile II. binyl
keramikleri bulunmutur30. Hyk evresinde yaplan yol almalar ve
erozyondan dolay meydana gelen kesitlerde, keramik paralar ve kltr
tabakalarn grmek mmkndr31. (Foto 3-4)
Horoztepe Mezarl ve Yerlemesi
Erbaa le merkezinin yaklak 2 km gneydousunda yer alan Dere
Mahallesi Mezarlnda kaak kazlar esnasnda bulunan madeni eserlerin
1954 ylnda Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesine getirilmesi zerine,
27

DNMEZ, . 2008: Tun anda Orta Karadeniz Blgesi ve Kelkit

Havzas Yerlemeleri, Belleten, 264/LXXII, 419.
28
ZSAT, M. 1994: 116.
29
DURBIN, E. S. 1971: 118.
30
KKTEN, . K. 1944: 679; ZG, T.- AKOK, M. 1958: 3,4; ZG, T. 1964:
New Finds from Horoztepe-Yeni Horoztepe Eserleri, Anatolia/Anadolu VIII,
23.
31
YETKN, G. -EN, S.-TEKSARI, Y. 2010: Tokat Merkez ve leleri
Tanmaz Kltr ve Tabiat Varlklar Envanteri, 264,Tokat.

Hatice UYANIK / KAU Journal of the Institute of Social Sciences 14- 2014, 97-120

103

Tahsin zg ve Mahmut Akok tarafndan 1957 ylnda mezarlk alannda

kaz almas yaplmtr.
Kaz almalar mezarla zarar vermeden mezarlar arasndaki bo
alanlarda ve mezarln kuzeyindeki toprak ky yolunun olduu yerde alan
birka amada gerekletirilmitir. Dere Mahallesi Mezarlnn altnda lk
Tun ana ait dz bir iskn yeri ve extramural karakterde kral
mezarlarnn bulunduu tespit edilmitir. Bu yerleme arkeoloji literatrne
Horoztepe Eski Tun Devri Mezarl ve skn Yeri olarak gemitir32. (Foto
5-6)
Horoztepede yaplan kazlarda oda mezar tipinde iki mezar ortaya
karlmtr. Mezarlardan biri kaak kaz yapanlar tarafndan soyulmutur.
Dieri ise fazla tahribata uramamtr. Mezarlardan l hediyesi olarak
nitelendirilen altn, gm, elektron, bakr, tun gibi madeni eserlerin yan
sra az sayda keramik eserler de gn yzne karlmtr33.
Altn buluntular az olup zeri bezemeli bir bilezik ve bir balktan
ibarettir. Bakr veya tuntan eserler; birisi dkm olan iki masa, gen
delikli bir meyvelik, gaga azl testi, sepet kulplu aydanlk, iri anak,
ksa boyunlu anaklar, basit ve kulpsuz anaklar, sa, fincan, ayna, kurs, iki
alpara, kurs, kirmen, kemer tokasna benzeyen bir nesne, sava aletleri,
bebeini emziren anne heykeli34 ve boa heykelcikleri sistrum, ile aa veya
tahta eya balklarndan oluur.
Gm eserler baldahin, asa saplar ve balktr. Elektron buluntular
ise mercimek bal bir kirmen, baa benzeyen bir alet, damga mhrlere
benzeyen be elektron nesnedir. Keramik eserler ise iki fincan, bir vazo, bir
marapadr35. Horoztepe kazlarndan kan bu eserler bugn Anadolu
Medeniyetleri Mzesinde sergilenmektedir. (Foto 13-16)
Horoztepe mezarlarndan kan bu madeni eserler boa, kadn
heykeli, baldahin ve asa balar hari bklm ve kullanlmaz bir hale
32

ZG, T.-AKOK M. 1957: Horoztepe Eserleri, Belleten XXI/82, 202;

ZG, T-AKOK, M. 1958:3-5.
33
Horoztepenin zengin madeni eserlerinden oluan koleksiyonlar ve tek eserler
eitli mzelere dalm bulunmaktadr. Bu koleksiyonlardan biride H. Kocabaa
aittir. Bu koleksiyondaki eserler tun marapa, gm vazo, elektron vazo, gm
fincan, gm alpara, mercimek bal altn ine ve tun mzrak ucudur. zg, bu
eserlerin 1957 ylnda kaz yapm olduklar mezarlarn dnda baka mezarlara ait
olabileceini ileri srmtr. (ZG, T. 1964: 19-23)
34
ZG, T. 1958 : The Statuette from Horoztepe, Anatolia III, 53-56.
35
ZG, T-AKOK, M. 1958: 8-24.

104

Hatice UYANIK / KA Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 14- 2014, 97-120

getirildikten sonra mezara konulmutur. zg ve Akok, Horoztepe

mezarlarn 2.100e tarihlemektedir36.
Horoztepe mezarlar, lk Tun ann son evresindeki l gmme
geleneklerinde, Alacahyk kral mezarlarndan baka mezarlarn da var
olduunu kantlamas asndan nemlidir. Alacahyk standartlarnn
Horoztepe dnda hibir yerde benzeri yoktur37. Alacahyk ve Horoztepe
eserleri btn zellikleriyle yerli Anadoluya has bir medeniyeti temsil
etmektedir38. Bu mezarlar Hatti uygarlnn en aal dneminde olaanst
gmt armaanlar ile ynetici snfa ait olduu dnlen zengin
mezarlardr.
Horoztepe, nndeki Yeilrmak Vadisi boyunca sralanan tarlalara
hkim bir noktadadr. Muhtemelen bu arazilerin, ormanlarn ve maden
atlyelerinin sahibi olan yneticiler burada oturmaktayd39.
Horoztepe Yerlemesinde yaplan sondaj almalarnda Kalkolitik
ve lk Tun a anak mleklerine rastlanlmtr. lk Tun a anak
mlei elde yaplm olup ii ve d krmz astarl, akl ve bir ksm
siyahtr. Omuzlar ve gvdeleri birbirine paralel izgiler ve kertiklerle ssl
olanlar vardr. Da dnk azl anaklar ve siyah astarl, kulpsuz, ince
cidarl vazolar yaygndr40. (Foto 17)
Horoztepe Mezarl ve Yerlemesi, 1996 ylnda Birinci Dereceden
Arkeolojik Sit Alan olarak tescillenmesine ramen, gnmzde tarm
arazisi olarak kullanlmaktadr41. (Foto-7)
Hyktepe
Yasstepe Hyde denilmektedir. Erbaa ilesi Aa andr Ky
snrlar ierisinde bulunmaktadr. Hyn zerinde halen tarm
yaplmaktadr. Ky Hizmetleri l Mdrlnce taban kesiminde tesviye
almalar yaplmtr. Bu almalar srasnda lk Tun a, Hitit ve Frig
dnemine ait keramiklere rastlanlmtr42. (Foto 8)
Kaleky Hyk
36

ZG, T-AKOK, M. 1958: 31.

BLG, . 2001: Protohistorik ada Orta Karadeniz Blgesi Madencileri
Hind-Avrupallarn Anavatan Sorununa Yeni Bir Yaklam, 20, stanbul.
38
ZG, T-AKOK, M. 1958: 32.
39
ZG, T-AKOK, M. 1958: 32.
40
ZG, T.-AKOK, M. 1958: 33.
41
http://erbaaninsesi.com 9.12.2014.
42
YETKN, G.-EN, S.-TEKSARI, Y. 2010: 266.
37

Hatice UYANIK / KAU Journal of the Institute of Social Sciences 14- 2014, 97-120

105

Hyk, Kelkit ile Tozanlnn birletii blgededir. Yeilrmakdan

kubak grlen kyn (Kaleky) bitiiindedir. 100x75m boyutlarnda ve
5m yksekliindedir. lk Tun a, II. binyl, Demir a ve Klasik Dnem
keramiklerine rastlanlmtr43
Karayaka (obantepe) Hyk
Hyk, Erbaann 9 km kuzeydousunda yer alan Karayakann 1
km kadar gneybatsndadr. 150x150 m boyutlarnda ve 6 m
yksekliindedir44.
Yaplan arkeolojik aratrmalarda Hykte lk Tun a, II. bin yl
ve Demir a keramiklerine rastlanlmtr. Blgede tespit edilen lk Tun
ana ait keramiklerin zellikleri ise el yapm olup ounlukla hamurlar
kahverengi, ince tak, kire, mika ve bitki katkl, iyi pimi, i ve d
yzeyleri kahverengi ya da krmz boya astarl ve akldr. D siyah, ii
kahverengi boya astarl olanlar da vardr 45.
Kzlubuk Hyk
Erbaann Kzlubuk Kynn 1,5 km kuzeyinde Kelkit Irmana
ok yakn konumdadr. lk Tun a keramiklerine rastlanlmtr. Hyk
125x125 m boyutlarnda ve 5 m yksekliindedir46.
Kozlu Buluntular
a)
Gmlk Eski Madenlik Mevkii
Gmlk Eski Madenlik Mevkii olarak bilinen maden yata, Tokat
il merkezinin kuzeyinde Erbaa lesine yaklak 28 km uzaklkta olup
Erbaann gneyindeki Kozlu Bucann 9 km gneybatsndadr. Gmlk
Eski Madenlik Mevkii, MTA Enstitsnde grevli Birlemi Milletler
Ekibinin47 1972-1974 yllarnda Kuzey Anadolu Blgesinde yeni maden
yataklarnn bulunmasna ynelik yaptklar almalarnda tespit edilmitir.
Gmlk Eski Madenlik Mevkiini ieren byk bir alan grgen ve
kayn aalar ile kapldr. Kuzeyden gneye doru ok dik olmayan bir
yama ile byk knt olarak adlandrlan alana doru uzanan bir
topografyaya sahiptir. Byk knt olarak tanmlanan alan ise 350-400 m
boyutlarnda ve aasz bir alandr.
Yaplan kaz almalarnda yzeyden 45-50 cm derinde eski bir
43

DURBIN, E. S. 1971: 119.

KKTEN, . K. 1944: 679; DURBIN, E.S. 1971: 118.
45
ZSAT, M. 1994: 115.
46
DURBIN, E. S. 1971: 119.
47
GILES, D.L.-KUIJPERS, E. P. 1974: 823-825.
44

106

Hatice UYANIK / KA Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 14- 2014, 97-120

maden galerisinin (slfrl bakr yatann) izleri ortaya kmtr. Byk

knt olarak adlandrlan alanda alan maden arama kuyusunun
birinde ise yzeyden 7 m derinde eski maden ktkleri paralar
bulunmutur. Bu maden ktklerinin Finlandiya Jeoloji Aratrma Enstits
laboratuvarlarnda yaptrlm olan C-14 analiz sonularnn verdii tarih
M.. 2800dr48.
Blgede almalara devam eden Kaptan, C 1 maden arama
kuyusunda yzeyden 8.2 m derinde baka ktk paralarna rastlamtr. Bu
ktklerin ODT Fizik Blmnde yaplan C-14 analiz sonularnn verdii
tarih ise 3789 109dur49.
Madencilerin yaadklar dnlen alanda yaplan kazlar
sonucunda yerleme alannn 1892 m2 olduu saptanmtr. Ancak blgede
M.. 2 yzyla ve M.S. 3 yzyla ait anak mlek paralar bulunmutur50.
Kozlu maden yatanda yaplan aratrmalarda, bu maden yatann
bakr retimi iin Son Kalkolitik adan itibaren kullanlmaya balad
MS 4. yzyla kadar, bakr retiminin devam ettii tespit edilmitir51.
Tun anda Tokat ve evresinin nemli bakr retim
merkezlerinden biri olduu bilinmektedir. Bu nedenle zg, Asur Ticaret
Kolonileri anda Hattuaa gelen tccarlarn maden almak iin TokatNiksar-Erbaa blgesine de uradklarn ileri srmtr52. zcan ise Kozlu
maden yatann Tun anda nemli bir ticaret yolu oluturduunu,
Hattua, ile Kozlu balantsnn Sebastapolis (Sulusaray/Tokat) ve Bolus
(Aktepe/Tokat) zerinden salandn, buradan da kiztepe/Samsun
zerinden Karadenize ulaldn dnmektedir53.
b)
Ezeba Maden Buluntu Yeri
Ezeba (Azaba) Ky, Erbaann yaklak 21 km
gneybatsndadr. Kozlu Maden Yatandan 3-4 km kuzeydedir. Ezeba
Kyndeki cruf deposu ise kyn kuzeydousunda Aa Mahalle olarak

48

GILES, D.L.-KUIJPERS, E. P. 1974: 823-825.

KAPTAN, E. 1982: 156, 157.
50
KAPTAN, E. 1982:158.
51
GILES, D.L.-KUIJPERS, E. P.1974: 823-825; KAPTAN, E. 1982:154,161.
52
ZG, T. 1978: Maat Hyk Kazlar ve evresindeki
Aratrmalar/Excavatons at Maat Hyk and Investgatons n Its Vicinity,
36, Ankara.
53
ZCAN, B. 1991: Sulusaray-Sebastopolis Antik Kenti, Mze Kurtarma
Semineri I, 263, Ankara.
49

Hatice UYANIK / KAU Journal of the Institute of Social Sciences 14- 2014, 97-120

107

anlan mevkidedir54. Ezeba Kyndeki bakr crufu ierisinde madenciler

tarafndan kullanld dnlen ok ukurlu ta havan, ok ukurlu ezme
ta ve sap delikli eki aletlere rastlanlmtr. ok ukurlu ta havan,
andezitten yaplm olup, bu havann iki yz de madencilik aktivitelerinde
kullanlmtr. n yzde 33, arka yzde 9 tane krma ukuru vardr55. ok
ukurlu ezme ta da andezitten yaplmtr. Cevherin ezilerek 0,5 cmden
daha kk boyutlara getirildii el tadr. Cevher krma ukurlarnn
derinlikleri 3-4 mmdir. Sap delikli eki, sap iin ayrlm ksmndan iki
paraya blnmtr. Uzunluu 6 cm, muhtemel uzunluu da 12 cmdir56.
(Foto 18-20)
Kaptan, Ezeba bakr ergitmesinin bakr cevherlerinin yaklak 3
km gneybatdaki Gmlk Eski Madenlik antik bakr iletmesinden
salanm olabileceini dnmektedir57.
Blgede yaplan almalarda Ezeba cruf deposu iinde, lk Tun
ann son evresi ile II. bin balarna tarihlenen keramikler bulunmutur.
Ayn zamanda cruf deposunun 150 m kuzeydousunda bulunan Harman
Yeri Dibi ve Pnarba olarak bilinen mevkide yaplan aratrmalarda da Son
Tun ana ait olduu dnlen keramiklere de rastlanlmtr58.
Kmlk/Gmlk
eyh Hasan adn da tayan Kmlk (Gmlk) Kayas,
Erbaann 5 km kadar kuzeyindedir. Esas yerleme Erbaa-Karayaka yolunun
ikiye ayrd Kmlkn batda kalan ksmndadr. Blgede ok sayda
lk Tun a keramii bulunmutur. Blge keramiklerinin zellikleri ise
ince cidarl, hamurlar genellikle ince tack ve bitki katkl, orta pikinlikte
olup ii ve d kuruni ve siyah renkli, iyi akldr. Blgede Demir ana
ait keramiklere de rastlanlmtr59.
Kyn Yama Yerlemesi
Erbaann 12 km kuzeybatsnda yer alan Hacpazar Kynn 300
m kadar gneydousunda, Erbaa-Taova yolunun ise 200 m gneyinde
54

KAPTAN, E. 1986: Ancient Mining in the Tokat Province, Anatolia: New

Findings, Anatolica XIII, 27; KAPTAN, E. 1992: Eski Anadolu Madenciliine
Ait yeni Tarihlenen Buluntular, 7. Arkeometri Sonular Toplants, 96, Ankara.
55
KAPTAN, E. 1986: 28; KAPTAN, E.1990: Trkiye Madencilik Tarihine Ait
Buluntular, MTA Dergisi 111,182; KAPTAN, E. 1992: 96.
56
KAPTAN, E. 1992: 98.
57
KAPTAN, E. 1992: 98.
58
KAPTAN, E. 1992: 96.
59
ZSAT, M. 1994: 115.

108

Hatice UYANIK / KA Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 14- 2014, 97-120

bulunmaktadr. 40x70 m boyutlarna sahip olan yerleim yeri, tarm

nedeniyle tahrip olmutur. Yerlemede lk Tun a ve Orta Demir a
keramiklerine rastlanlmtr. lk Tun a keramiklerinin hamurlar ince
kire, bitki ve mika katkl, orta pikinlikte, i yzeyleri kahverengi, krmz
bazlarnda kuruni, d yzeyleri genellikle siyah ve iyi akldr60.
Tanoba Hyk
Erbaann Tanoba Kasabasnn giriinde eimli bir ova zerinde
bulunmaktadr. Hyk, 8-10 m yksekliinde ve 200x250 m apndadr.
Hyk yzeyinin ormandan tarlaya evrilmesi ve tarla olarak
kullanlmasndan dolay, st tabakalar yok olmutur. Hyk yzeyinde
yaplan aratrmalarda Hitit, Frig ve bol miktarda Roma dnemine ait
keramiklere rastlanlmtr61. (Foto 9-10)
Tepecik Hyk
Tepecik Tepeside denilen Tepecik Hy, Erbaa lesi Karayaka
Kasabasnda, yeni Erbaa-Karayaka yolunun dousunda yer almaktadr.
Yaklak 80x100 m apnda, 15 m yksekliindeki hykte yaplan kaak
kazlarda, mimari kalntlar ortaya kmtr. Yaplan yzey aratrmalarnda
lk Tun a62, Frig ve Roma dnemi keramiklere rastlanlmtr63.
(Foto.11-12)
Teveri/Koak Hyk
Koak Kynn 3 km kuzeybatsnda, Yalama Srtnn kuzey
eteklerinde ve Erbaa-Akko-Tanoba yolunun 100 m gneyindeki
Teveri/Kurugl mevkiindedir. 50x80 m boyutlarnda ve 1 m
yksekliindedir. Hyn yzeyinde tarm yapldndan byk bir tahribat
sz konusudur. Hyk yzeyinde Kalkolitik adan, II bin ylna kadar
olan yerlemelere ait keramiklere rastlanlmtr. Hykte bulunan lk Tun
a keramikleri iyi bir kalite ve iilie sahiptir64.
Toni Hyk
Erbaa-Tanoba yolunun hemen kuzeyinde, Akko Kynn 1 km
kuzeyindedir. 100x100 m boyutlarnda, 5 m yksekliinde olan hykte
yaplan incelemelerde, lk Tun a, II. Binyl ve Demir a keramikleri
tespit edilmitir65.
60

ZSAT, M. 1994: 116.

DURBIN, E. S. 1971:119;YETKN, G.-EN, S.-TEKSARI, Y. 2010: 273.
62
ZCAN, B. 1991: 264, dpn. 9.
63
YETKN, G. - EN, S. - TEKSARI, Y. 2010: 275.
64
ZSAT, M. 1994: 116,117.
65
DURBIN, E. S.1971: 119.
61

Hatice UYANIK / KAU Journal of the Institute of Social Sciences 14- 2014, 97-120

109

SONU
Gnmze kadar yaplan arkeolojik aratrmalara dayanarak
Erbaada, en erken yerleim izlerinin Kalkolitik aa ait olduunu,
blgenin Tun anda ise youn bir iskn grdn syleyebiliriz.
Erbaann Tun anda youn bir ekilde iskn grmesinde
jeopolitik ve jeostratejik neminin yan sra blgedeki Kozlu maden
yatann da rol yadsnamaz66.
Bu maden yata bakr retimi iin Son Kalkolitik adan itibaren
kullanlmtr. Bu tarih Orta Karadeniz Blmnde yeralt madenciliinin
bu kadar erken bir dneme gittiini gstermesi asndan ayrca nemlidir.
Horoztepe Mezarl kazlarnda ortaya karlan bakr-tun eserlerin
bolluu, eitlilii ve orijinallii blgenin Tun anda metalrjik
faaliyetler bakmndan ok ileri bir konumda olduunu gstermektedir.
Nitekim Horoztepe, lk Tun a metal iiliinin en gzel rneklerini
veren Anadoludaki sayl merkezlerden biridir.
Erbaa Ovasna ve yollara hkim konumda olan Horoztepede,
muhtemelen bu zengin ovann, ormanlarn ve maden yatann idarecisi olan
beyler oturmaktayd. Dolaysyla zengin l hediyelerinin bulunduu
mezarlarda onlara aitti.
Erbaa blgesinde tespit edilen yerlemelere baktmzda blgenin
Tun a boyunca nemini koruduunu grmekteyiz. Erbaada, Hitit
keramiklerine ve yerlemelerine rastlanlmas, blgedeki Hitit hkimiyetin
varln gsteren nemli kantlardr.
Blge, Hitit kaynaklarnda Hititlerin amansz dmanlar olan
Gakalar ile mcadele iinde olduklar yerlerden bir olarak tanmlanmtr.
Erbaa ve evresinde ileride yaplacak olan sistemli kaz ve yzey
aratrmalar sayesinde, blgedeki Tun a yerlemelerinin saysnn
olduka artaca, yeni bulgular nda blgenin Orta Karadeniz Blm
tarihi asndan neminin ve ayrcalnn ortaya kaca kanaatindeyiz.

66

Tokat ve Amasya, lk Tun a IIIden itibaren Anadolu bata olmak zere

geni bir alann metal ihtiyacn karlamaktayd. (KOAK, . 2006: Eskiada
Orta Karadeniz Blm Madencilii, Karadeniz Aratrmalar Sempozyum
Bildirileri 16-17 Nisan 2004-Black Sea Studies Symposium Prooceedings, 2).

110

Hatice UYANIK / KA Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 14- 2014, 97-120

KAYNAKLAR
ANDERSON, J. G. C. 1903: Studia Pontica I A Journey of Exploration in
Pontus, Bruxelles.
BLG, . 2001: Protohistorik ada Orta Karadeniz Blgesi Madencileri
Hind-Avrupallarn Anavatan Sorununa Yeni Bir Yaklam, stanbul.
BURNEY, C. 1956: Northern Anatolia Before Classical Times, AS 6, 179-203.
DNMEZ, . 2000: Orta Karadeniz Blgesi Yzey Aratrmas, Trkiye
Arkeolojisi ve stanbul niversitesi (Ed. O. Belli), 330-334, Ankara.
DNMEZ, . 2008: Tun anda Orta Karadeniz Blgesi ve Kelkit Havzas
Yerlemeleri, Belleten, 264, C. LXXII, 413-430.
DURBIN, E. S. 1971: Iron Age Pottery From the Provinces of Tokat and
Sivas, AS 21, 99-124.
GLES, D. L. -KUIJPERS, E. P. 1974: Reports, Stratiform Copper Deposit,
Northen Anatolia, Turkey: Evidence For Early Bronze I (2800 BC)
Mining Activity, Science, 186, 823-825.
GNGRD, E. 2006: Trkiyenin Corafyas, Ankara.
HAMILTON, W. J. 1842: Researches in Asia Minor, Pontus and Armenia with
some Accaunt of Their antiquities and Geology, Vol 1, London.
KAPTAN, E. 1982: Trkiye Madencilik Tarihine Ait Tokat Blgesini
Kapsayan Yeni Buluntular, MTA Dergisi 93/94:150-164.
KAPTAN, E. 1986: Ancient Mining in the Tokat Province, Anatolia: New
Findings, Anatolica XIII, 19-36.
KAPTAN, E.1990: Trkiye Madencilik Tarihine Ait Buluntular, MTA Dergisi
111, 175-186.
KAPTAN, E. 1992: Eski Anadolu Madenciliine Ait yeni Tarihlenen
Buluntular. 7. Arkeometri Sonular Toplants, 95-106, Ankara.
KAPUSUZ, A. 1994: Tarihi, Sosyal ve Kltrel Ynleriyle Tokat lelerimiz ve
Blgemiz, Ankara.
KARAYAKA, N. 1988: Eskia Tarihinde Tokat, Yaynlanmam Yksek Lisans
Tezi, stanbul.
KOAK, . 2006: Eskiada Orta Karadeniz Blm Madencilii,
Karadeniz Aratrmalar Sempozyum Bildirileri 16-17 Nisan 2004-Black
Sea Studies Symposium Prooceedings,1-38.
KKTEN, . K. 1944: Orta, Dou ve Kuzey Anadoluda Yaplan Tarih ncesi
Aratrmalar, Belleten, 8/32, 659-680.
MUNRO, J. A. R. 1901: Roads in Pontus, Royal and Roman, The Journal of
Hellenic Studies 21, 52-66.
OLSHAUSEN, E.- BILLER, J. 1984: Historisch Geographische Aspekte der
Geschichte des Pontischen und Armenischen Reiches, Teil 1,
Untersuchungen zur Historischen Geographie von Pontos unter den
Mithradatiden,Wiesbaden.
ZCAN, B. 1991: Sulusaray-Sebastopolis Antik Kenti, Mze Kurtarma
Semineri I, 261-307, Ankara.
ZG, T. 1958 : The Statuette from Horoztepe, Anatolia III, 53-56.

Hatice UYANIK / KAU Journal of the Institute of Social Sciences 14- 2014, 97-120

111

ZG, T. 1964: New Finds from Horoztepe-Yeni Horoztepe Eserleri,

Anatolia/Anadolu VIII, 19-25.
ZG, T. 1978: Maat Hyk Kazlar ve evresindeki AratrmalarExcavatons at Maat Hyk and Investgatons in Its Vicinity, Ankara.
ZG T.-AKOK M. 1957: Horoztepe Eserleri, Belleten XXI/82, 201-219.
ZG T.- AKOK M. 1958: Horoztepe Eski Tun Devri Mezarl ve skn
Yeri/An Early Bronze Age Settlement and Cemetery, Ankara.
ZSAT, M. 1994: 1988 yl Tokat-Erbaa evresi Tarih ncesi Aratrmalar,
XI. Trk Tarih Kongresi 5-9 Eyll 1990, Kongreye sunulan Bildiriler I,
113-117.
ZSAT, M. 2000: Orta Karadeniz Blgesi Yzey Aratrmalar, Trkiye
Arkeolojisi ve stanbul niversitesi (Ed. O. Belli), 335-341, Ankara.
SARAOLU, H. 1990: Bitki rts, Akarsular ve Gller, Ankara.
STRABON: Geographika XII-XIII-XIV.
AHN, C. 2002: Trkiye Fiziki Corafyas, Ankara.
YETKN, G.- EN, S.-TEKSARI, Y. 2010: Tokat Merkez ve leleri
Tanmaz Kltr ve Tabiat Varlklar Envanteri, Tokat.
YILMAZ, A.- AHN, K. - AHN, M. H. 2013: Depreme Bal Yeri
Deitirilen Bir ehir: Erbaa, Tokat, Uluslararas Sosyal Aratrmalar
Dergisi, C. 6, Say 24,Vol 6, 414-425.
http://www.kelkithavzasikalkinmabirligi.gov.tr
http://www.erbaa.gov.tr
http://www.erbaarehberi.com.
http://erbaaninsesi.com
1998 Tokat l yll

Hatice UYANIK / KA Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 14- 2014, 97-120

112

EKLER

Harita 1. Tokat li Corafi Yaps (http://www.tokat.gov.tr)

Harita 2. Erbaa Arkeolojik Yerleimleri

Hatice UYANIK / KAU Journal of the Institute of Social Sciences 14- 2014, 97-120

Foto 1. Erbaa-Kaleky-Kaleboaz, Yeilrmak ve Kelkit Irmann Birleimi

Foto 2. Erbaa-Kaleky, Yeilrmak ve Kelkit Irmann Birleimi ve Erbaa Ovas

Foto 3. Horoztepe Hyk (Yetikin, G.-en, S.-Teksar,Y.2010:264)

113

114

Hatice UYANIK / KA Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 14- 2014, 97-120

Foto 4. Horoztepe Hyk (Yetikin, G.-en, S.-Teksar,Y.2010:264)

Foto 5. Horoztepe Mezarl ve Yerlemesi (Yetikin, G.-en, S.-Teksar,Y.2010:265)

Foto 6. Horoztepe Mezarl ve Yerlemesi (Yetikin, G.-en, S.-Teksar,Y.2010:265

Hatice UYANIK / KAU Journal of the Institute of Social Sciences 14- 2014, 97-120

Foto 7. Horoztepe Mezarl ve Yerlemesi

Foto 8. Hyktepe/Yasstepe (Yetikin, G.-en, S.-Teksar,Y.2010:266)

Foto 9. Tanoba Hyk (Yetikin, G.-en, S.-Teksar,Y.2010:273)

115

116

Hatice UYANIK / KA Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 14- 2014, 97-120

Foto 10. Tanoba Hyk (Yetikin, G.-en, S.-Teksar,Y.2010:273)

Foto 11. Tepecik Hyk (Yetikin, G.-en, S.-Teksar,Y.2010:275)

Foto 12. Tepecik Hyk (Yetikin, G.-en, S.-Teksar,Y.2010:275)

Hatice UYANIK / KAU Journal of the Institute of Social Sciences 14- 2014, 97-120

117

Foto 13. Horoztepe Mezarl, Gaga Azl Testi, alpara, Kirmen, Ayna, Gne Kursu,
anak

118

Hatice UYANIK / KA Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 14- 2014, 97-120

Foto 14. Bebeini emziren anne heykeli ve madeni ineler

Foto 15. Horoztepe Mezarl, sistrum

Hatice UYANIK / KAU Journal of the Institute of Social Sciences 14- 2014, 97-120

119

Foto 16. Horoztepe Mezarl, keramik eserler (zg, T.-Akok, M. 1958: Lev./Plate XV)

Foto 17. Horoztepe Yerlemesi, Kalkolitik ve lk Tun a keramikleri (zg, T.-Akok,

M. 1958:Lev. XVI)

120

Hatice UYANIK / KA Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 14- 2014, 97-120

Foto 18. Ezeba ok ukurlu Ta Havan (Kaptan, E. 1992:100)

Foto 19. Ezeba Sap Delikli eki (Kaptan, E. 1992:101)

Foto 20. Ezeba ok ukurlu Ezme Ta (Kaptan, E. 1992:101)