LAPORAN PENDAHULUAN ASUHAN KEPERAWATAN PADA

PASIEN DENGAN HEPATITIS AKUT

A. Kons e p Das a r P e n ya k i t
1.

P en ge rt ia n
P en ya kit h ep a t it is akut m e ru pa kan p en ya kit inf eksi a kut d en ga n ge ja la ut am a

b e rh u bu n gan

e ra t

d en ga n

ad an ya

n ekro sis

pa da

se l-se l

ha t i

(K ap it a

Se le kta

K ed o kt e ra n, 2 00 5 ).
P rice

(1 99 5 ),

He pa t it is

vi ru s

a ku t

m eru pa kan

pe n ya kit

inf eksi

ya n g

p en yeb a ran n ya lua s d a la m t ub uh , wa lau pu n ef ek ya n g m en co lo k pa da h at i. B en t u k

h ep at it is ya n g pa lin g d iken a l a da lah he pa t it is A d an B.
Jad i ke simp u lan n ya , he pa t it is a ku t me rup a ka n su a tu pe n ya kit inf eksi a ta u
p e ra d an ga n ya n g t e rjad i pa da se l-se l ha t i at au he pa to sit ya n g dise ba b ka n o leh viru s
h ep at it is.
2.

I n sid e n si
No e r, S ja if oe llah (1 99 6 ), Ikt e ru s e p id em ik t e lah d ilap o rkan pe rt am a ka li o leh

Hip o cra te s. S e la n jut n ya te la h d ilap o rkan b an ya k e pid em ik, t e rut am a se wa kt u pe ra n g.

Da lam Pe ran g d un ia K e 2 t e lah d ila po rka n be rb a ga i e p id em ik ikte ru s, t e rut am a ya n g
t e rjad i d i Tim u r Ten gah d an I t a lia. K it a m en gen a l be be rap a m acam h ep a t it is vira l aku t,
d a ri

he pa t it is

sam pa i

d en ga n

he pa t it is

C.

Be rhu bu n ga n

de n ga n

ce p at n ya

p e rke mb a n gan te kn o lo gi ked o kt e ra n te ru ta ma dib ida n g mo le ku le r, da pa t d ipa st ikan

b ah wa a kiba t he pa t it is a ka n se ge ra be rt am ba h .
He pa t it is me nja d i m asa la h ke se h at a n ma sya ra ka t ya n g pe nt in g b ukan ha n ya d i
A me rika

te t ap i

d ise lu ru h

du n ia .

Le b ih

d a ri

60 .0 00

ka su s

d ilap o rkan

ke

P u sa t

P en ga wa san Ke seh a ta n di Ame rika , da n se t iap ta hu n jum lah n ya se ca ra b e rt a ha p

b e rta mb ah , wa la up u n m o rt il it a s d a ri he pa t it is vi ru s re la t i ve ren da h , m o rb id it a s da n
ke ru gia n ekon om i ya n g be sa r dih ub un gka n de n gan p en ya kit in i (P in ce , 19 95 ).
I n sid e n

h ep at it is

viru s

ya n g

te ru s

me n in gka t

se ma kin

m en ja d i

m asa la h

ke se h at a n d a la m m as ya ra kat . Pe n ya kit te rse bu t pe nt in g ka re na mu da h d it u la rka n ,

m em iliki mo rb id ita s ya n g t in g gi da n da pa t m en ye ba b kan p en de rit a n ya ab se n t d a ri
se ko la h at au da ri t em pa t ke rja d a la m wa ktu ya n g cu kup la ma .

E na mp u luh sam p a i 9 0% d a ri ka su s he pa t it is viru s d ip e rkira kan be rla n gsun g

t an pa d ilap o rkan . Ke ad a an ka su s su b klin is, ke t id a kb e rha sila n un tu k me n gen a li ka su s
ya n g rin gan d an ke sa la h an d ia gn o sis d ipe rki ra ka n t u ru t m en jad i pe n ye ba b p e la po ra n
ya n g ku ran g d a ri kea d aa n seb en a rn ya . Me skip un ku ra n g le b ih 50 % o ran g d e wa sa d i
A me rika te la h m em iliki an t ib od i t e rha da p vi ru s he pa t it is A, b an ya k o ra n g t id a k da pa t
m en gin ga t kem ba li e p iso d e a ta u ke ja d ia n se be lu mn ya ya n g m em pe rlih at ka n ge ja la
h ep at it is (B ru nn e r,d kk, 20 02 ).
3.

E t io lo g i

L ima jen is p en yeb ab p en ya kit h ep at it is viru s a ku t de n gan m ela lu i ra gam pe n ye ra n ga n,

ra ga m p e rm u la a n da n ma sa in ku ba si. Viru s in i u nt u k jen is pa ren t e ra l d an n on
p a re n te ra l seh u bu n gan d en ga n m eka n ism e t ra n sm isi (p e n ye ra n gan ).
Jen is n on - pa ren t e ra l : Hep a t it is A d an He p at it is E , pe n yeb a ra n viru s m ela lu i rut e o ra lf e ca l. Jen is p a re n te ra l : He p at it is B , He pa t it is C, da n He pa t it is D, pe n ye ra ba n n ya
m e la lu i t ran sf u si da rah me la lu i pe mb u lu h da rah ve n a d an hu bu n ga n se x.
a.

Hep a t it is A
Da hu lu

d ise bu t

ju ga

de n gan

he pa t it is

inf eksio sa.

P en ye b ab

ya n g

da pa t

m en jan gk it He p at it is A ke mu n gkin a nn ya a da la h viru s RNA da ri f am ili e nt e ro vi ru s.

K a ra kt e rist ik He pa t it is A a da lah sam a de n ga n sif at kh a s da ri s ynd ro ma viru s da n
se rin g ka li t ida k da pa t d ike n a li. P en ye b a ran He pa t it is A ad a la h me la lu i ja lu r f e ka l
o ra l te ru ta ma le wa t kon sum si m akan a n a ta u minu ma n ya n g t e rcem a r vi ru s h ep a t it is A,
a ir ya n g t id a k b e rsih me n ga n du n g su mb e r p en ya kit at au inf e ksi, ke ran g -ke ran g ya n g
d iam b il d a ri a ir ya n g te rce ma r. Viru s d ap at ju ga te rse ba r me la lu i a kt i vit a s se x o ra l a na l da n ka da n g- ka d an g me la lu i p em bu ka a n pe n ge lu ran f e ca l da lam Ru ma h S akit .
Da lam ka su s ya n g sam a, He p at it is A da pa t ju ga b e rt ran sm isi d a la m a lira n da rah .
P en ya kit in i se rin g te rja d i p ad a d ae rah ya n g sa n ita sin ya ku ra n g. Ma sa in kub a si
He pa t it is A a nt a ra 1 h in g ga 7 m in ggu d en ga n ra ta - rat a 3 0 ha ri. P e rja lan an pe n ya kit
d ap at b e rla n gsu n g lam a , d a ri 4 sam pa i d en a gn 8 m in g gu . Um um n ya h ep at it is A
b e rlan gsu n g leb ih la ma d an le b ih be ra t pa da pe nd e rita ya n g be ru sia d ia t a s 40 t ah un
(B ru nn e r, d kk, 2 00 2 ).
Viru s h ep at it is A ha n ya te rda p at d a la m wa kt u sin gka t did a la m se ru m. Pa da saa t
t e rjad in ya ikte ru s, ke mu n gkin an p asie n su da h t id a k inf e ksiu s la gi (B ru n ne r, dkk,
2 00 2 ).

b.

Hep a t it is B
B run n e r, d kk (2 00 2 ), Hep a t it is B d ise b ut ju ga se b a ga i se ru m h ep at it is. Dim an a
p en yeb ab n ya ad a la h viru s he pa t it is B (HV B ). Jen is pe nu la ra n HVB in i a da lah se ca ra
p e re n te ra l at au ko nt a k d en ga n ka rie r a ta u p en de rit a inf eksi aku t kon ta k se ksua l,
p en u la ra n

se ca ra

pe rina t a l

d a ri

ib u

kep ad a

b a yin ya,

da n

me rup a ka n

a ncam a n

ke se h at a n ke rja ya n g pe nt in g ba gi p et u ga s ke se ha t an . S e la in itu ju ga pe n ye ba ra nn ya
m e la lu i mu ko sa me mb ran d en ga n le wa t :

1 ) Ko nt a k de n gan ca iran t ub uh , se pe rt i : sem en , sa li va , da n d a ra h .

2 ) Ko nt am in a si de n gan lu ka ya n g te rb u ka
3 ) Pe ra la ta n d an pe rle n gka pa n ya n g t e rjan gkit
Co nt o h wa ktu t e rjad in ya t ra n sm isi (p en ye ba ra n ), a nt a ra la in :
1 ) Ja ru m su nt ik (se ca ra se n ga ja a ta u ke be t u lan )
2 ) Tra n sf u si da ra h ya n g te rko nt am in a si de n gan lu ka , go re san at au le cet
3 ) Mu lut a ta u m at a ya n g te rko nt a m in a si se la ma iri ga si lu ka a ta u su ct ion
4 ) P ro se du r b ed ah mu lut a ta u g ig i
Nu g roh o

(2 00 1 ),

Hep a t it is

d ap at

te rseb a r

me la lu i

hu bu n gan

se x

d an

khu su sn ya p a ra ga y (h om o se ksua l ). Viru s in i da pa t ju ga t e rse b a r d en ga n me la lu i

p en g gun a an

p e ra la t an

t e rkon ta m ina sin ya

t a to

d an

pe rle n gka pa n

p elu ba n g

p em ba gia n

da un
o ba t );

t e lin ga

be rciu ma n ;

p en ggu n aa n
da n

ya n g

pe rle n gkap a n

la in n ya . Se pe rt i : ca n gki r, pa sta g igi, d an ro ko k.

P e rja lan an pe n ya kit He pa t it is B san gat be ra gam . He pa t it is B ke mu n gkin an
m em pu n ya i se ra n gan t ip ua n d en ga n sin ya l ya n g lem ah da n se kum pu la n pe n ya kit at au
kom p lika si ya n g se riu s. Ma sa in ku b a si viru s h ep at it is B in i a da lah 28 sam pa i 16 0 ha ri
d en ga n ra t a -ra ta 7 0 sam pa i 8 0 h a ri (B run ne r, 20 02 ). Viru s HV B in i da pa t me n ye ran g
sem ua um u r de n gan mo rta lit a s se d ikit leb ih t in g gi da rip ad a h ep at it is A.
(P rice , 19 95 ).
c.

He pa t it is C
He pa t it is C ju ga se rin g d ise bu t de n gan h ep at it is n on A n on B. Pe n ye ba b
h ep at it is in i a da lah Viru s Hep a t it is C (HCV ). Viru s in i d ap at m en u la r me la lu i t ran sf u si
d a ra h d an p rod u k d a ra h ya n g t e rko n ta m in a si le wa t p e ra la ta n a ta u pe ra la ta n ob at .
Ma sa in ku ba si d a ri vi ru s h ep a t it is C in i a da la h 1 50 ha ri sam pa i d en ga n 16 0 h a ri

d en ga n ra t a -ra ta 5 0 h a ri. Pa da HV C in i se rin g te rja d i st a tu s krie r ya n g kron is p ad a

p en de rit a da n p en ya kit h at i ya n g kron is d ap at m en in gka t ka n re siko kan ke r ha t i
(B ru nn e r, 2 00 2 ).
d . He pa t it is D
He pa t it is D d ise b ab kan ka re na te rinf eksi HDV, vi ru s RNA ya n g t ida k se mp u rna
m em bu tu h ka n f un gsi p em ba nt u HB V. Pe nu la ran d a ri HV D in i a da lah sam a de n ga n
p en u la ra n HV B , de n gan ma sa in kub a si 2 1 sa mp a i 14 0 ha ri de n ga n ra t a -ra ta 3 5 ha ri.
Ha sil a kh ir da ri HV D a da lah se rup a de n gan HBV t et ap i ke mu n gkin a st at u s ka rie r,
h ep at it is a kt if ya n g kron is d an siro sis h ep at it is le b ih b esa r (B ru nn e r, d kk, 2 00 2 ).
e.

Hep a t it is E
B run n e r, d kk (2 00 2 ), He pa t it is E d iseb a b ka n o le h viru s he pa t it is E (HE V ). Ca ra
p en u la ra n HEV a da lah me la lu i ja lu r f e ka l- o ra l d an ko n ta k a nt a ra m an usia m eskipu n
re siko n ya ren d ah . Ma sa in ku b a si da ri HE V a da la h se lam a 1 5 h a ri sa mp a i 6 5 ha ri
d en ga n m asa ra ta -ra t a 42 h a ri. Ha sil akh ir ya n g da pa t d it im bu lka n o leh HE V se rup a
d en ga n HAV ke cua li sa n gat b e ra t pa da wa n it a h am il.

4.

P at of isio lo gi
L i ve r me mb uka se ju m la h a ge n se pe rt i vi ru s m asu k ke da la m h at i/ li ve r se h in gga

t e rjad i p e ra d an ga n pa da se l- se l ha t i/ li ve r/ li ve r m en jad i m em be sa r da n m en de sa k
d en ga n me ra d an gn ya se l- se l h at i d an be rt am ba hn ya ca ira n , se h in gga d a la m kua d ra n
kan a n a ta s t e ra sa sa kit , t id a k n yam an m ua l, d an an o re ksia . Ke ma ju an da n ke lan ju t an
d a ri p ro se s pe n ya kit he pa t it is in i ad a la h pe mb e la ha n se l- se l h at i ya n g no rma l b e ru b ah
m en jad i pe rad a n gan ya n g me lu a s, n ekro se da n re ge ne ra si se l- se l he pa r te rse bu t
m en ye b ab kan

t e rjad in ya

ke ga ga la n

h at i

u nt u k

me la ku kan

de to ksif ika si

seh in g ga

t e rjad i pe lep a san t o ksin da ri ha t i ya n g ru sa k d an p en in gka ta n kad a r S GP T da n SG O T.

A kiba t ke ja d ian t e rse bu t , te rja d i pu la pe rub ah a n p ad a sist em sirku la si se l he pa r ya it u
m asu k

da n

seh in g ga

b e rca mp u rn ya

te rja d i

sirku la si

pe n in gkat a n

d a ra h

t e ka na n

ke da la m

da lam

p em be lah a n

lin ta san

sirku la si

ja rin ga n
se l

he pa r

he pa r
ya n g

kem ud ia n me n yeb a b ka n u de m t e rut am a pa da sa lu ra n -sa lu ra n em pe du ha t i int ra he p at ik

a kiba t n ya t e rja d i ko le st a sis kro n ik ya n g m en imb u lkan b ili rub in t ot a l d an b ili rub in d ire ct
m en in gka t m e le b ih i ba ta s no rma ya n g me nimb u lkan m an if est a si ikte rik, p ru rit u s, u rin e
b e rwa rn a ge lap d an f eses p uca t.

G an g gu an m et ab o lisme za t g izi ju ga te rja d i t e rut am a p ad a me ta bo lism e p rot e in

d an lem a k se h in g ga pe nd e rit a h ep a t it is bia san ya t e rja d i ke lem a ha n a ta u mu da h le lah .
P ad a ka su s ya n g t an pa te rja d in ya ko mp lika si, f a se at au t ah ap pe n yem b uh an
d a ri h ep at it is su d ah m u la i pa da 1 a ta u 2 min g gu d a ri t imb u ln ya ikt e ru s d an a ka n
b e rlan gsu n g se la ma 2 sam pa i 6 min g gu . Yan g m an a ha l in i dit an d a i d en ga n akt if it a s
f a go sito sis, akt if it a s en zim -en zim p ad a ha t i ya n g n om ra l se rta pe rba ika n se l -se l h ep a r
(U NA I R, 2 00 2 ).

WOC

5.
a.

K la sif ika si

Hep a t it is vi ru s

1 ) Hep a t it is A
Dise b ab kan o le h vi ru s He p at it is A. P en u la ra nn ya akib at kon t a k d en ga n o ra n g ya n g
t e rinf eksi m ela lu i ko n ta m ina si f e ce s, pa da ma ka na n , m asa in ku ba sin ya 15 -4 5 ha ri.
2 ) Hep a t it is B
Dise b ab kan o le h vi ru s He p at it is B .
He pa t it is B t e rja d i pa da se mu a ke lom p o k u mu r, ke lom po k o ra n g t e rte n tu d an ora n g
ya n g me milik i ca ra h idu p te rt en tu ya n g be re siko t in g gi ke lom po k te rse bu t me nca kup :
-

Im ig ran d a ri da e ra h en do m is HB V

Pe n ggu n a o ba t in t ra ve n a ya n g se rin g b e rt u ka r ja ru m d an a la t su n t ik

Pe la ku h ub un ga n se ksua l d en ga n ba n ya k o ra n g a ta u d en ga n o ra n g t e rinf e ksi

P ria h om o se ksua l ya n g se ca ra se ksua l a kt if

Pa sien ru ma h sa kit jiwa

Na rap id an a p ria

Pa sien h em od ia lisis d an pe nd e rit a h em of ilia ya n g me ne rim a p rod u k te rt en t u d a ri

p la sm a

Ko nt a k se ru ma h de n ga n ka rie r HBV

Pe ke rja so sia l d ib id an g ke seh a ta n te ru ta ma ya n g ba n ya k ko n t ra k d en ga n d a rah

Ba yi b a ru lah ir da ri ib u t e rinf eksi

Ma sa in ku ba sin ya 3 0 -18 0 h a ri.

3 ) Hep a t it is C
Dise b ab kan o le h vi ru s He p at it is C. Me n ye ra n g ke lo mp o k o ra n g ya n g be rp rila ku se x
b eb a s

(be r gan t i

pa sa n ga n ),

t ran sf u si

d a ra h

a ta u

pe n ggu n aa n

ob at

IV

m asa

ob at .

Ma sa

in kub a sin ya 1 5 -15 0 h a ri.

4 ) Hep a t it is D
Dise b ab kan

o le h

vi ru s

he pa t it is

me n ye ran g

ke lo mp o k

p e ca nd u

in kub a sin ya 3 0 -18 0 h a ri.

5 ) Hep a t it is E
Dise b ab kan o le h vi ru s he pa t it is E d ae rah kum uh m asa in kub a si 15 -6 0 h a ri.
6 ) Hep a t it is F & G
I n i ja ra n g t e rjad i.

b.

Hep a t it is to ksikum / to ksik

Terja d i se te la h te rpa p a r su a tu sub sta n si (o ba t -o ba ta n ) da pa t te rja d i ne kro sis 2 -3 h a ri
se ja k p em ap a ran t e rh ad a p su b st an si t o ksik. Ge ja lan ya m un cu l 2 -3 m in g gu .

c.

He pa t it is a kt if kro n is
Me n ye b ab kan inf la ma si h ep a t ik, n ekro sis h ep at ik d an f ib ro sis ya n g p ro gre sif . B an ya k
t e rjad i p ad a wa n ita d an an ak- an ak m ud a.

d . He pa t it is a lko h o lik
Me ru pa kan inf lam a si live r aku t d an kron ik.

6.

Tan d a d an Ge ja la

Me nu ru t B ru n ne r, d kk (20 02 )
a.

Hep a t it is A
He pa t it is A d ap a t t e rjad i d en ga n at au ta np a ge ja la, sa kit m irip de n gan f lu .

1 ) Pa da f ase P re ikh te rik ya it u Sa kit ke pa la , ma la ise , f at iqu e , a no re ksia da n f e bris.

2 ) Pa da f ase ikh t e rik ya it u u rine b e rwa rn a ge lap se p e rt i te h, ge ja la ikht e ru s pa da skle ra
d an ku lit , n ye ri te kan pa da ha t i.
b.

Hep a t it is B
Da pa t te rja d i ta np a ge ja la. Nam un d ap at ju ga te rja d i a rta lg ia da n ru am pa da ku lit .

c.

He pa t it is C
S e ru p a d en ga n HB V, t id a k b e git u be at da n a n ikh t e rik.

d . He pa t it is D
Tan d a da n ge ja la ya n g d it im bu lka n o le h HDV ad a la h se rup a de n gan ta nd a d an ge ja la
HB V.
e.

Hep a t it is E
S e ru p a d en ga n ta nd a d an ge ja la HAV n am un aka n sa n gat b e ra t jika te rja d i pa da
wa n it a ya n g se da n g h am il.
Me nu ru t S e le kt a Ka p ita (20 05 ), ma nif e sta si klin ik ya n g d it im b u lka n o leh vi ru s he pa t it is
a da lah

1 ) St ad iu m p re ikh t e rik b e rlan gsu n g se la ma 4 sam p a i 7 ha ri. Pa sien me n ge lu h sa kit

kep a la , lem ah , a no e ksia , m ua l, m un ta h , su b f e bris, n ye ri ot ot , d an n ye r i d ipe ru t kan a n
a ta s. Urin e m en jad i le b ih co kla t.

2 ) St ad iu m in kt e rik ya n g b e rlan gsu n g se lam a 3 sa mp a i 6 m in ggu . I kh t e ru s m ula -m u la

t e rlih at

p ad a

skle ra ,

ke mu d ia n

pa da

ku lit

d an

se lu ru h

tu bu h.

K e lu ha n -ke luh a n

b e rku ra n g na mu n klien ma sih lem a, an o re ksia , d an m un ta h. Tin ja mu n gkin b e rwa rn a

ke lab u at au ku n in g m ud a. Hat i m em be sa r da n n ye ri te kan
3 ) St ad iu m pa sca kh t e rik ( re ko n va le sen si). I kt e ru s m ere da , wa rna u rin e d an t in ja me n ja d i
n o rm a l kem ba li. Pe n ye mb u ha n pa da an ak- an ak le b ih cep a t da rip ad a o ran g d e wa sa
ya itu p ad a a kh i r bu lan ked ua ka ren a pe n ye ba b ya n g b ia sa n ya be rb ed a.
G am ba ra n klin is pa da h ep at it is vi ru s b ia sa n ya b e rva r ia si, mu la i d a ri ya n g t ida k
m e ra sa ka n ap a -ap a a ta u ha n ya me mp un ya i ke luh a n sed ikit sa mp a i ke ad a an ya n g
b e ra t , ba hka n kom a da n kem at ia n da lam be be ra pa ha ri sa ja .
P ad a he pa t it is an ikte rik, ke lu ha n san gat rin ga n da n sa ma r -sam a, um um n ya
a no re ksia d an ga n ggu a n pa da pe nce rna a n. Urin e se ca ra m akro skop is be r wa rna
sep e rt i t eh tu a d an ap ab ila d iko co k aka n m em pe rlih a t ka n bu sa b e rwa rn a ku n in g
keh ija u an .
P ad a he pa t it is akut ikht e rik, p a lin g se rin g d ite mu kan da lam klin is. B ia san ya
p e rja la n an jin a k d an aka n sem b uh da lam wa kt u kira -kira 8 min ggu .
7.

P em e riksaa n f isik

Me la lu i

pe me riksa an

f isik

d ida pa t kan

jau n d ice ,

e rite ma ,

skle ra

t am pa k

kun in g

(ikt e ru s), a sit e s, te rda p at be be rap a sp ide r va sku le r d ipu n g gun g. L im pa da pa t te ra ba

p ad a pe ru t kua d ran ka na n a ta s t e rd a pa t n ye ri t e ka n, he pa to me ga l i, sp le n om e ga li.
P e rku si p ad a tu lan g iga ka n an ba wah seb e lah be la kan g a kan me n im bu lka n n ye ri
b e rta mb ah .
8.

P em e riksaa n pe nu n ja n g/ d ia gno st ik

a.

Pe me riksa an la bo ra to riu m

Tes f un gsi ha t i : ab no rm a l

SG OT /S G PT me n in gka t

Da rah len gka p : se l da ra h m e ra h me nu run

Le u ko pe n ia: t rom bo sit o pe n ia m un gkin a da (sp le n om e ga li)

A lb um in se ru m : m en u ru n

B iliru b in se rum : m en in gka t

An t i HAV I gM : po sit if p ad a t ip e A

Hb sA G : Da pa t po sit if (t ipe B ) at au ne ga t if (Tip e A)

Pa da pe me riksa an f e se s : wa rn a t an ah lia t , st ea t o rea .

Urin a lisa : p en in gka ta n ka da r b ili rub in , pro te in / he ma tu r ia d ap at t e rjad i

b.

Rad io lo gi
X -Ra y da pa t d it em u kan pe mb e sa ra n li ve r da pa t d ia ta s ba gia n ab do m in a l.
9.

Dia gn o sis

P ad a st ad iu m p ra ikte rik, h ep at it is d ap at d ika ca u ka n de n gan pe n ya kit inf eksi a ku t la in

sep e rt i a pp en d iksit is aku t / ga st ro e nt e rit is a ku t .
10.
a.

P en at a la ksa n aa n

Tira h ba rin g (b ed re st )
Tirah

b a rin g

me rup a ka n

pe na ta la ksan a an

ya n g

d ire kom en da sika n

ta np a

m em pe rh itu n gka n be nt u k t e rap i ya n g la in sa mp a i ge ja la h ep at it is su d ah m e re d a.

S e la n ju tn ya a kt ivit a s b a ru d iba ta si sa mp a i ge ja la p em be sa ra n ha t i da n ken a ikan kad a r
b iliru b in se rt a en zim -en zim h at i d a la m se ru m sud a h kem ba li no rma l (B ru nn e r, d kk,
2 00 2 ).
b.

Die t
Jika p a sie n m ua l, t ida k n ap su m akan , a ta u mu nt ah - mu nt ah , seb a ikn ya d ib e rikan inf u s.
Jika su da h t ida k m ua l la g i, d ibe rika n m akan an ya n g cu kup ka lo ri ya it u 3 0 -35 ka lo ri/ kg
B B. P asie n he pa t it is da pa t d ibe r ikan d ie t ha t i II - II I (Ka p ita S e le kt a, 2 00 5 ).
Me nu ru t Est e r (20 0 2 ) se ca ra u mu m, pa sie n d en ga n he pa t it is dia n ju rka n d ie t se imb a n g
t in gg i ka rb oh id ra t da n ren d ah le ma k. Ma kan a n ha ru s d ibe ria kn d a la m po rsi ke cil d an
d ibe rika n 4 sam pa i 6 ka li se ha ri.

c.

Me d ikam en t o sa

1 ) Ko rt iko ste ro id t id a k d ib e rikan b ila un tu k me mp e rce p at p en u ru na n b iliru b in d a ra h .

K o rt iko st e ro id d ap at d igu na kan a pa b ila ko le sta sis t e rjad i b e rke pa n jan gan , d im an a
t ra n sm ina se se rum su da h kem ba li no rma l te t ap i bili rub in ma sih t in g gi. Pa da kea d aa n
in i d ap at d ib e rika n p re dn iso n 3 x 1 0 m g se la ma 7 h a ri.
2 ) Be rika n ob at -o ba t ya n g m elin du n gi ha t i
3 ) Be rika n krim lip id da n e mo lie n u nt u k pe na ta la ksan a an p ru rit u s
4 ) An t iem et ik un tu k me n go n t ro l m ua l d an m un ta h, te ta p i go lo n ga n f en ot ia zid t ida k
d igu na ka n ka ren a a gen s in i d ib io t ran sf o rm a sikan d ih e pa r seh in g ga be rpo t en si u nt u k
m en jad i t o ksik.

5 ) Vita m in

pa ren t e ra l

d ap at

d ibe rika n

p ad a

pa sie n

de n gan

ma sa

p ro t rom b in

m em an jan g.

B. Konse p Da sa r As k e p He pa ti ti s Ak u t
1.

P en gka jia n
P en gka jia n m e ru pa kan pe m ikiran da sa r da ri p ro se s kep e ra wa t an ya n g be rt u ju a n

u nt u k m en gum pu lka n d at a te nt a n g klie n a ga r da pa t m en gid en t if ika si, m en gen a li

m asa lah , ke b ut uh a n ke seh at a n d an ke p e ra wa t an klie n b a ik f isik, m en ta l, so sia l d an
lin gku n ga n .
P en gka jia n ya n g sist em a t is d ala m ke pe ra wa ta n d iba g i d a la m 4 ke g ia ta n, ya it u :
p en gu mu la n d at a , a na lisa da ta , sist em at ika da ta d an pe ne nt ua n ma sa la h (Effe nd y,
1 99 5 ).
P en gka jia n ya n g m un cu l p ad a klie n de n gan h ep at it is a ku t me nu ru t Do en ge s
(2 00 0 ) a da lah :
a.

Da sa r Da ta P en gka jia n Pa sien

Da ta t e rga nt u n g pa da pe n ye ba b da n b e ra t n ya ke ru sa kan / ga n ggu an h at i.

b.

Akt i vit a s/I st ira h at

G e ja la : Ke lem ah an , ke le la ha n , m a la ise um um

c.

S irku la si
Tan d a :

B ra d ika rd ia (h ip e rb iliru b ine m ia b e ra t )

I kt e rik p ad a skle ra , ku lit , me mb ran m uko sa

d . E lim ina si
G e ja la :
-

Urin e ge lap

Dia re / ko n st ip a si, f ese s wa rna t an ah lia t

Ad an ya /b e ru la n gn ya he mo d ia lisa

e.

Ma ka na n / Ca iran
G e ja la :

Hila n g n af su m akan (a no re ksia ), pe nu ru na n be rat b ad an at au m en in gkat (e de ma ).

Mua l/ mu n ta h
Tan d a : Asit e s

f.

Neu ro sen so ri
G e ja la :

K ra m ab do me n, n ye ri t e ka n pa da ku a d ra n ka n an at a s

Mia lg ia, a rt ra lgia , sa kit kep a la

Ga ta l (p ru rit u s)
Tan d a : Ot o t t e gan g, ge lisah

g.

Pe rn ap a sa n
G e ja la : Tida k m in a t/ e n gga n me ro ko k (pe ro ko k)

h.

Ke am an an
G e ja la : Ad an ya t ra n sf usi d a ra h /p ro du k d a ra h
Tan d a :

Dem am

Urt ika ria , le si m aku lop a pu la r, e rit em a ta k be ra tu ra n

Eksa se rba si je ra wa t

An gio ma

ja rin g- ja r in g,

e rit em a

pa lma r,

g ine kom a st ia

(kad an g -kad a n g

a da

p ad a

p en ya kit h ep a r akib a t Alko ho lik )

i.

Se ksua lit a s
G e ja la : Po la h id up / pe ri la ku me nin gka t kan ris iko t e rp a jan (co n to h h om ose ksua l akt if
b ise ksu a l wa n it a ).
A da n ya inf eksi sep e rt i f lu p ad a p e rna pa san a ta s

j.

Pe me riksa an Dia gn o st ik
Tes f un gsi h at i : Ab no rm a l (4 -10 ka li da ri n o rm a l). Cat a ta n : Me ru pa kan b at a sa n n ila i
u nt u k mem be da kan h ep at it is viru s- no n viru s.
A ST (S G OT )/A LT(SG P T) : Awa l m en in gka t. Da p at me nin gka t 1 -2 m in g gu seb e lum
ikt e rik.
Da lam da rah le n gka p : S DM m en u run se hu bu n ga n de n gan pe nu run a n h id up S DM
( gan g gu an e n zim ha t i) at au m en ga kiba t pe rda ra h an .
L eu kop en ia : Trom bo sit o pe n ia m un gkin a da (sp le no me ga li)
Dif e re n sia l d a rah len gka p : L eu ko sito sis, mo no sit o sis, lim f o sit a nt ip ika l. Dan se l
p la sm a.
A lka li f o st at a se; Aga k m en in gka t (ke cua li ad a ko le st a sis be ra t )
Fe se : Warn a t an ah lia t , st ea t o re a (pe nu ru n an f un gsi h at i).

A lbu m in se rum : Me n u run

G u la d a ra h : Hip e rgl ikem ia t ra n sien / h ipo g likem ia (ga n g gua n f un gsi h at i).
A nt i- HAV I gM : Po sit if pa da t ip e A
Hb sA G : Dap a t po sit if (t ip e B ) a ta u ne ga t if (t ip e A). Cat a t : me rup a kan d ia gn o st ik
seb e lum t e rjad i ge ja la klin ik.
Ma sa pro t rom b in : Mun gk in m em an jan g (d isf un gsi h at i)
B ili rub in se rum : Di a ta s 2 ,5 m g/ 10 0 m l (b ila d ia ta s 2 00 m g/ m l, p ro gn o sis bu ru k
m un gkin b e rh ub un gan de n gan p en in gka ta n ne kro sis se lu le r.
Tes ekskre si B SP : K ad a r da ra h m en in gka t
B iop si h at i : me nu n ju kka n d ia gno sis d an lua sn ya n ekro sis
S kan ha t i : Me mb an t u p e rkira an , be ra tn ya ke ru sa ka n pa ren kim
Ur ina lisa : Pe n in g gia n ka da r b ili rub in ; p ro te in / he ma t u ria d ap a t t e rjad i
Me nu ru t B run n e r, d kk (2 00 2 ) pe n gka jia n p ad a klie n de n gan he pa t it is a ku t
a da lah :
a.

Pe n gka jian p ad a klie n de n gan he pa t it is A

B an ya k klie n t id a k t am pa k ikt e rik ge ga la . K et ika ge ja la m un cu l, be nt u kn ya b e ru pa
inf eksi sa lu ran p e rn af asan a ku t rin ga n se pe rt i f lu da n d em am su b f e b ris, a no re ksia ,
wa rna u rin e ge la p da n ikt e ru s.
G e ja la disp ep sia d ap at te rja d i d a la m be rba ga i d e ra ja t ya n g d ita nd a i d en ga n n ye ri
e p iga t rium , mu a l, d an f lat ue n si, d an pe mb e sa ra n h at i.

b.

Pe n gka jian p ad a klie n de n gan he pa t it is B

G e ja la d an ta nd a h ep at it is B da pa t sa ma r d an be r va ria si. Ge ja la ya n g m un cu l b e ru pa
d em am d an d ispn ea , a rt ra lgia , ru a m/ p ru rit u s, pe nu run a n na p su m aka n, disp ep sia ,
n ye r i a bd om en , t ida k en ak ba da n da n lem ah . G e ja la ikt e ru s, wa rn a f e se s ce ra h, wa rn a
u rin e ge la p , p em be sa ran lie n d an he pa r. Nye r i te kan p ad a h at i.

2.
a.

Dia gn o sa K ep e ra wa t an

I nt o le ran akt ivit a s be rh ub un ga n d en ga n ke le ma h an u mu m, p en u run an ke kua t an ,

m a la ise da n la te r gi

b.

P e ru b ah an nu t risi ku ra n g da ri ke bu t uh an tu bu h be rh ub un ga n d en ga n ke ga ga lan
m asu ka n un tu k m eme nu h i ke b ut uh a n m et ab o lik, an o re ksia , mu a l/ mu n ta h .

c.

Ke ru sa ka n in t e grit a s ku lit b e rhu bu n ga n d en ga n ikte ru s da n e de ma

d.

Risiko t in ggi te rha d ap ke ku ra n gan vo lu me ca ira n b e rh u bu n gan d en ga n ke h ilan ga n

b e rleb ih an me la lu i dia re , a sit e s, ga n ggu a n pro se s p em be kua n .

e.

Ha r ga

d iri

re n da h

sit ua sio na l

be rhu b un ga n

d en ga n

ge ja la

jen gke l/ m a ra h ,

t e rku ru n g/ iso la si, sa kit ya n g la m /p e rio de pe n ye mb uh a n.

f.

Re siko

te rh ad ap

inf eksi

b e rh ub u n gan

d en ga n

p e rta ha n

p rim e r

t ida k

ad e ku a t,

le kop en ia , pe ne kan an re spo n in f la ma si, da n d ep re si imu n .

g.

N ye ri a kut b e rh ub u n gan d en ga n ref le ks sp a sm e o to t se ku nd e r te rh ad ap h ep a r.

h.

Ris iko te rh ad ap pe rub a ha n suh u tu bu h b e rh u bu n gan de n gan t id a k ef e kt if n ya :

t e rm o re gu la si se ku nd e r te rh ad ap inf eksi.

i.

K u ra n g p en ge t ah ua n (keb u tu ha n be la ja r ) te n ta n g kon d isi, p ro gn o sis, da n keb u tu h an

p en go ba t an

be rhu bu n a gn

de n gan

ku ra n g

te rpa ja / me n gin ga t ,

sa la h

in te rp re t a si

in te rp re t a si in f o rma si, t id a k me n gen a l su mb e r inf orma si.

3.
a.

Re n ca na t ind a kan ke p e ra wa t an

I nt o le ran akt ivit a s be rh ub un ga n d en ga n ke le ma h an u mu m, p en u run an ke kua t an ,

m a la ise da n la te r gi.
Tuju an :

Se te la h dila ku ka n t in da ka n ke pe ra wat a n, klie n me n yat a kan pe ma ha ma n situ a si da n

p ro gra m p en go b at an

K lien me nu n ju kka n p rila ku ya n g m am pu me la ku kan akt i vit a s ke mb a li

K lien me lap o rkan kem am pu an m ela kua kn pe n in gka t an to le an si a kt ivita s.

Re n ca na :
Ma nd ir i :

1 ) Tin gka t ka n t ira h ba ris/ d ud u k. Be rika n lin gku n ga n te na n g; ba ta si pe n gu n jun g se su a i

kep e rlu an .
Ra sio na l

Men in gka t ka n

ist ira h at

da n

ke t en an ga n .

Me n ye d ia ka n

en e rgi

ya n g

d igu na ka n u nt u k pe n yem b uh an a kt i vit a s da n p o sisi du du k te ga k d iya kin i m en u ru n kan

a lira n da rah ke ka ki, ya n g m en ce gah sirku la si o pt ion a l ke h at i.
2 ) Uba h po sisi de n gan se rin g. B e rika n pe ra wa t an ku lit ya n g b a ik
Ra sio na l : Men in gka t ka n f u n gsi p e rn a pa san da n mem in im a lkan te kan an pa da a rea
t e rte n tu un tu k m en u ru n ka n risiko ke ru sa kan ja rin ga n.
3 ) La ku ka n t u ga s de n gan cep at d an se sua i t o le ran si
Ra sio na l : Mem un gkin ka n p e riod e ta mb ah an ist ira ha t ta np a ga n ggu an

4 ) Tin gka t ka n a kt ivit a s se sua i to le ran si, ba nt u m ela ku ka n lat ih an ren t an g ge ra k sen d i
p asif / a kt if
Ra sio na l : Tira h b a rin g la ma d ap at me nu run kan ke ma mp ua n d ap at te rja d i ka ren a
ke te rb at a san a kt i vit a s ya n g m en ga n ggu p e rio d e ist ira h at .
5 ) Do ron g p en g gu na an t ekn ik ma na jem e n st re s, co nt o h re la ksa si p ro g re sif , visua slisa si,
b imb in ga n im a jina si. B e rikan akt i vit a s h ib u ran ya n g t ep a t co nt o h m en on to n TV, rad io ,
m em ba ca .
Ra sio na l : Men in gka t ka n re la ksa si d an pe n ghe ma ta n en e rgi, m em usa t ka n ke mb a li
p e rh a t ian , da n d ap at me n in gka t kan kop in g.
6 ) Awa si t e ru la n gn ya a no re ksia da n n ye ri te kan pe mb e sa ra n ha t i.
Ra sio na l : Men un ju kkan ku ran gn ya re so lu si/ e ksa se rba si p en ya kit m em e rlu ka n ist ira h at
la n jut , me n gga nt i p ro gra m te rcap a i.
K o la b o ra si
1 ) Be rika n an t id o t a ta u ba nt u d a la m p ro sed u r se su a i ind ika si (con t oh la va se , ka ta rs is,
h ipe r ve nt ila si ) te r gan t un g pa da pe ma jan an .
Ra sio na l : Mem bu an g a ge n pe n ye ba b pa da he pa t it is to ksik d an mem ba ta si d e ra ja t
ke ru sa ka n ja rin ga n .
2 ) Be rika n o ba t se su a i ind ika si : se d at if , a ge n an t ian sie ta s, co nt oh d ia zep am (Valium ),
la ra zep am (A t iva n )
Ra sio na l : Mem ba nt u d a la m ma na jem e n ke b ut uh a n t id u r, ca t a ta n : Pe n ggu b aa n
b a rb it u ra t da n t ran qu il ize r sep e rt i Co mp a . .. da n Th ora zine , d ikon t ra in d ika sika n
seh u bu n ga n d en ga n ef ek h ep at o to ksik.
3 ) Awa si kad a r e n zim ha t i
Ra sio na l : Mem ba nt u m en en tu ka n ka d a r a kt i vit a s t ep a t, se ba b p en in gka ta n p rem at u r
p ad a p ot en sia l ris iko b e ru la n g.
b.

P e ru b ah an nu t risi ku ra n g da ri ke bu t uh an tu bu h be rh ub un ga n d en ga n ke ga ga lan
m asu ka n un tu k m eme nu h i ke b ut uh a n m et ab o lik, an o re ksia , mu a l/ mu n ta h .
Tuju an :

Men un ju kkan p e rila ku p e ru ba h an po la hid up un tu k m en in gka t ka n/ me mp e rt ah an ka n

b e ra t ba da n ya n g se su a i

Men un ju kkan pe n in gka t an be rat ba da n me nca pa i tu jua n d en ga n n ila i la bo ra to r ium

n o rm a l da n b eb a s t an da m aln ut ris i

Re n ca na :
Ma nd ir i
1 ) Awa si p em asu kan d ie t / jum la h ka lo ri. Be rika n ma ka n se d ikit da lam f reku en si se rin g
d an ta wa rkan m akan pa gi pa lin g b esa r.
Ra sio na l : Ma ka n ba n ya k su lit un tu k m en ga tu r b ila pa sie n an o re ksi. An o re ksi ju ga
p a lin g bu ru k se la ma sian g ha ri, me mb ua t ma su kan m akan an ya n g su lit p ad a so re ha ri.
2 ) Be rika n pe ra wa t an mu lu t seb e lum m akan
Ra sio na l : Men gh ila n gka n ra sa ta k en a k d ap at m en in gkat ka n n af su ma ka n
3 ) An ju rkan m akan p ad a p osisi du du k te ga k
Ra sio na l

Men u run kan

ra sa

p en uh

pa da

a bd om en

d an

d ap at

me nin gka t kan

p em asu kan
4 ) Do ron g p em a su kan sa ri je ru k, m inu ma n ka rb on at d an pe rme n be rat sep an ja n g h a ri.
Ra sio na l : ba ha n in i m eru pa kan ekst ra ka lo ri d an d ap at leb ih m ud ah d ice rna / to le ra n
b ila ma ka na n la in t ida k.
K o la b o ra si
1)

K on su l pa da ah li d iet , du kun ga n t im bu t risi u nt u k me mb e rika n d ie t se sua i ke bu tu h an

p asie n , d en ga n ma su kan lem a k da n p rot e in se sua i t o le ra n si.
Ra sio na l : Be rgu n a d a la m m em bu at p ro gra m d iet u nt tu k m em en uh i keb ut u ha n in d ivid u.
Me t ab o lisme le ma k be rva r ia si t e rga nt u n g p ad a p ro d u ksi d an p en ge lua ra n e mp ed u da n
p e rlun ya p em ba ta san ma su kan le ma k bila te rja d i d ia re . B ila t o le ran , m asu ka n n o rm a l
a ta u le b ih pro te in a ka n m em ba nt u re gen e ra si ha t i. Pe mb at a sa n p ro te in d iind ika sika n
p ad a

pe n ya kit

b e rat

(co n to h

h ep at it is

kron is)

ka ren a

a ku mu la si

pro du k

a kh ir

m et ab o lisme p rot e in d ap a t m en ce t u ska n he pa t ik/e n sef a lop a t i.

2)

A wa si glu ko sa d a ra h
Ra sio na l

Hipe r glike m ia/ h ipo g likem ia

d ap a t

te rja d i,

m em erlu kan

pe rub a ha n

d iet / pe mb e ria n in su lin .

3)

B e rikan o ba t se su a i ind ika si:

a)

A nt ie me t ik, co n to h m et a lop ra m id e (Re gla n ); t rim e to b en zam id (Tigan )

Ra sio na l : Dibe rika n jam seb e lum ma ka n , d ap at m en run kan m ua l da n m en in gka t ka n
t o le ra n si pa da m akan an . Cat a ta n : Co mp a zin e d iko n t ra in d ika sikan pa da pe n ya kit h at i.

b)

A nt a sida , co n to h Mylan t a, Tit ra la e

Ra sio na l : Ke rja pa da asa m ga st e r, d ap at me nu ru n ka n i rit a si/ risiko pe rda ra h an .

c)

Vita m in con t oh B ko mp le k, C, t am ba ha n die t la in se su a i in d ika si

Ra sio na l : Mem pe rb a iki ke ku ra n gan d an mem ba nt u p ro se s pe n yem b uh an .

d ) Tera p i

ste ro id ,

co nt oh

P red n ison

(De lt a so n e )

tu n gga l

a ta u

ko mb in a si

de n gan

a za t io p rin (Im u ran )

Ra sio na l : St e ro id d ikon t ra ind ika sikan ka ren a me nin gka t kan risiko b e ru la n g/ te rja d in ya
h ep at it is kro n is pa da pa sie n d en ga n he pa t it is kron is p ad a p asie n de n ga n he pa t it is
viru s. Na mu n , ef e k an t i inf lam a si m un gkin

be rgu na

pa da h ep at it is akt if kro n is

(kh u su sn ya id io pa t ik) u nt u k m en u run kan m ua l/m un t ah da n m em am pu kan pa sien u nt u k

m en gko n su m si ma ka na n da n ca ira n. S te ro id da pa t m en u ru n kan am ino t ra n sf e ra se
se rum d an ka da r b iliru b in , t e ta p i t ida k me mp en ga ruh i ne kro sis ha t i at au re gen e ra si.
K om b in a si te ra p i me mp un ya i ef ek sam p in g leb ih sed ikit .
4)

B e rikan t am ba ha n m aka na n /n ut r isi d ukun ga n to t a l bila d ib u tu h ka n

Ra sio na l : Mun gkin p e rlu u nt u k me me nu h i ke bu tu h an ka lo ri b ila t an da ke kru a n gan
t e rjad i/ ge ja la me ma n ja n g.

c.

Ke ru sa ka n in t e grit a s ku lit b e rhu bu n ga n d en a gn ikte ru s da n e de ma

Tuju an :

Men un ju kkan p e rb a ikan ja rin ga n / ku lit , be ba s e ksko ria si

Me lap o rkan pe nu ru na n p ru rit u s/ le ce t

Re n ca na :
Ma nd ir i

1 ) Gu na kan a ir m an d i d in gin da n so da ku e at au m an di kan ji da ri sab un a lka li. Be rika n

m in ya k ke la m in se su a i ind ika si.
Ra sio na l : Men ce gah ku lit ke rin g be rle b iha n . Me mb e rika n p en gh ila n ga n ga t a l.
2 ) An ju rkan me n ggu na kan bu ku - bu ku ja r i u nt u k m en gga ru k t id a k te rko n t ro l. Pe rt ah an ka n
ku ku ja ri t e rpo ro n g pa da p asie n kom a at au se lam a ja m t id u r. An ju rka n lep a s p aka ian
ke ta t . B e rikan sp re i ka t un lem bu t .
Ra sio na l : Men u run kan p ot en sia l ced e ra ku lit
3 ) Be rika n ma sa se p ad a wa kt u t idu r
Ra sio na l : Be rma nf aa t d a la m m en in gka t ka n t id u r de n gan m en u ru n ka n irit a si ku lit .
4 ) Hind a ri kom e nt a r te n ta n g p en am p ilan pa sien
Ra sio na l : Mem in im a lkan st re s psiko lo gis se hu bu n ga n d en ga n pe rub a ha n ku lit .
K o la b o ra si

1 ) Be rika n ob at se su a i in d ika si :
a)

A nt ih ist am in , co nt o h m et d ila zin (Taca ryl); d if en h id ra m in (B en a d ryl)

Ra sio na l : Men gh ila n gka n ga t a l. Cat a ta n : G un a ka n t e ru s m en e ru s p ad a p en ya kit
h ep at ik b e ra t

b)

A nt il ipe m ik, co nt oh ko let ra m in (Q u e st ra n )

Ra sio na l

Mun gkin

d igun a kan

u nt u k

a sa m

em pe du

pa da

u su s

da n

me nce gah

a bso rp sin ya . Cat a ta n : Ef ek sam p in g mu a l d an ko n st ipa si.

d.

Risiko t in ggi te rha d ap ke ku ra n gan vo lu me ca ira n b e rh u bu n gan d en ga n ke h ilan ga n

b e rleb ih an me la lu i dia re , a sit e s, ga n ggu a n pro se s p em be kua n .
Tuju an :
Me mp e rta h an kan hid ra si a de kua t d ibu kt ika n o le h t an da vit a l st ab il, tu r go r ku lit b a ik,
p en gis ian kep ile r, na d i p e rif e r ku at , da n h a lu a ra n u rin e in d ividu se su a i.
Re n ca na :
Ma nd ir i

1 ) Awa si m asu ka n da n h a lu a ran , ba nd in gka n de n ga n be ra t b ad an h a ria n .

Ca ta t keh ila n ga n m e la lu i u su s, co n to h m un ta h da n d ia re
Ra sio na l : Mem be rika n inf o rm a si t en ta n g ke b ut uh a n pe n gga n t ian /e f e k t e ra p i. Ca ta t an :
Dia re da pa t be rh ub un ga n d en ga n re spo n s te rh ad a p inf e ksi d an m un gkin te rja d i
seb a ga i m asa lah ya n g le b ih se riu s da ri o b st ru ksi a lira n da rah p o rt a l de n gan kon ge st i
va sku le r p ad a t ra ktu s G I a ta u se ba ga i ha sil pe n ggu n aa n ob at (ne om icin ) la kt u lo sa
u nt u k me nu run kan kad a r am on ia se ru m p ad a a da n ya e nse lof a lop a t i he pa t ik.
2 ) Ka ji t an da vit a l, n ad i p e rif e r, pe n gisia n kap ile r, tu r go r ku lit , d an me mb ran mu ko sa
Ra sio na l : In d ika t o r vo lu me sirku la si/p e rf u si
3 ) Pe riksa a site s at au p em be nt u ka n ed em a. Uku r lin gka r a bd om en se su a i in d ika si
Ra sio na l : Men u run kan kem un gk in ka n pe rda ra ha n ke d ala m ja rin ga n
4 ) B ia rka n pa sien me n ggu na ka n la p ka tu n / sp on d an pe mb e rsih m u lu t un tu k sika t g igi
Ra sio na l : Men gh in da ri t ra um a da n p e rd a rah an gu si
5 ) Ob se rva si ta nd a p e rd a ra ha n, con t oh h em at u ria/ me le na , e kim o sis, pe rda ra ha n te ru s
m en e ru s d a ri gu si/b e ka s in je ksi
Ra sio na l : Ka da r p rot ro mb in me nu ru n d an wa kt u ko a gu la si me ma n ja n g b ila a b so rp si
vit am in

t e rga n ggu

m em pe n ga ruh i h at i

p ad a

t ra ktu s

Gi

da n

sin te sis

p ro t rom b in

m en run

ka re n a

K o la b o ra si
1 ) Awa si n ila i lab o ra to riu m , con t oh Hb / Ht, Na + a lbu m in, d an wa kt u p em be kua n
Ra sio na l : me nu n ju kkan hid ra si d an m en gid e nt id ika si re t en si na t rium ka da r p ro t e in
ya n gd a pa t me nimb u lkan p em be nt u ka n ed em a. Def isit pa da pe mb eku an po te n sia l
b e risiko pe rda ra ha n .
2 ) Be rika n ca ira n IV b ia san ya glu ko sa ), e le kt ro lit :
Ra sio na l : Mem be rika n ca ira n da n p en g gan t ian e le kt ro lit
3 ) P ro t e in h id ro lisat
Ra sio na l : Mem pe rb a iki ke ku ra n gan a lb u m in / p rot e in d ap a t m em ba nt u me n ge mb a lika n
ca ira n d a ri ja rin ga n ke siste m si rku la si.
4 ) Vita m in K
Ra sio na l

Ka ren a

a bso rp si

t e rga n ggu ,

pe na mb ah an

d ap a t

me nce ga h

ma sa la h

koa gu la si, ya n g da pa t te rja d i bila f a kt o r pe mb e ku an / wa kt u p ro t rom b in dit e ka n .

5 ) An ta sid a at au re se p to r H 2 a nt o go n is, con t oh sime t id ik (Tagam e t )
Ra sio na l

Men et ra lis ir/ me nu ru n ka n

se kre si

ga st e r

un tu k

m ere nd ah ka n

ris iko

ir ita si/ p e rda ra ha n ga st e r.

6 ) Ob at - ob at a nt id ia re, m isa l : d if e no ksila t da n a t rip in (L om o t il)
Ra sio na l : Men gu ra n gi ke h ilan ga n ca ira n /e le kt ro lit da ri sa lu ran G I
7 ) P la sma b eku se ga r (f re sh f ro ze n p la sm a/ FFP )
Ra sio na l : Mun gkin d ipe rlu ka n u nt u k me n gga nt ika n f a kto r p em be kua n p ad a ad an ya
d ef e k ko a gu la si.
e.

Ha r ga

d iri

re n da h

sia t ua sio na l

b e rh u bu n gan

d en ga n

ge ja la

jen gke l/m a rah ,

t e rku ru n g/ iso la si, sa kit ya n g la ma / pe rio d e p en yem bu h an

Tuju an :
-

Men g ide n t if ika si p e ra sa an d an me to de un tu k kop in g t e rha da p pe rsep si d iri ne ga t if .

Men ya ta kan p en e rim a an d iri, da n la ma n ya p en ye mb u ha n / keb u tu h an iso la si

Men ga ku i d iri seb a ga i o ran g ya n g b e rgun a , b e rta n ggu n g ja wa b p ad a d iri se nd ir i

Re n ca na :
Ma nd ir i :

1 ) Ko nt ra k d en ga n p asie n me n ge n a i wa kt u u nt u k me nd en ga r
Ra sio na l : Pe n ye d ia a n wa ktu m en in gkat ka n h ub un ga n sa lin g pe rca ya .
2 ) Do ron g d isku si pe ra saa n/ ma sa lah

Ra sio na l : Ke se mp a ta n un tu k me n ge ksp re sika n p e ra sa an me mu n gkin kan pa sien u nt u k

m e ra sa le b ih me n go n t ro l situ a si. P en gu n gka pa n me nu run ka n cem a s da n d ep re si da n
m em ud ah kan p e rila ku ko p in g po sit if . Pa sie n mu n gkin p e rlu me n ge ksp re sikan pe ra sa an
t en t an g m en jad i sa kit ; la ma n ya p e ra wa ta n da n b ia ya ; ke mu n gkin an inf eksi p ad a o ra n g
la in d an b e ra t n ya p en ya kit , ta kut ma t i. Dap at me n ja d i m asa lah t en t an g st igm a
p en ya kit.
3 ) Hind a ri m em bu at p en ila ian m ora l te n ta n g p o la h id up (p en g gu na an a lkoh o l/p ra kt ik
se ksu a l)
Ra sio na l : Pa sien me ra sa m e ra h / ke sa l d an m en ya la h ka n d iri; pe n ila ia n d a ri o ran g la in
a ka n me ru sa k h a rga d iri le b ih la n ju t.
4 ) Disku sikan h a ra pa n pe n yem b uh an
Ra sio na l : Pe rio de pe n ye mb uh a n m un gkin lam a (leb ih d a ri 6 bu lan ) po te n sia l st re s
ke lua r ga / situ a si da n m em e rlu ka n p e re n can aa n , d u ku n gan d an e va lua si.
5 ) Ka ji ef ek pe n ya kit p ad a f a kt o r eko no m i pa sien / o ra n g t e rde ka t
Ra sio na l : Ma sa la h f in an sia l da pa t te rja d i ka re na keh ila n ga n pe ran f un gsi p a sie n pa da
ke lua r ga / p en yem bu ha n lam a.
6 ) Tawa rkan a kt ivit a s sen g ga n g be rd a sa rka n t in gka t en e rgi
Ra sio na l : Mem am pu kan pa sien u nt u k m en ggu n a ka n wa kt u d an e ne rg i p ad a ca ra
kon st ru kt if ya n g m en in gkat ka n h a rga d iri da n m em in im a lkan cem a s d an de p re si.
7 ) An ju rkan p asie n m en g gun a kan wa rn a me rah t e ra n g a ta u b iru / h ita m d a ripa da kun in g
a ta u hija u .
Ra sio na l : Men in gka t ka n p en am p ilan , ka ren a ku lit kun in g d ipe rje la s o leh wa rn a
kun in g/ h ija u . I kte r ik b ia sna ya me mu nca k da lam 1 -2 m in g gu ke mu d ian se ca ra be rt ah a p
m em ba ik leb ih da ri 2 -4 min ggu .
K o la b o ra si
-

Bu at ru ju ka n ya n g t ep a t u nt u k mem ba nt u , se sua i keb u tu h an , co n to h p e ren can aa n

p u la n g, pe la ya n an m as ya ra ka t , d an /a t au lem b a ga ko mu n ita s la in.
Ra sio na l : Da p at m em ud ah ka n pe me cah an m asa la h da n m em ba nt u me liba t kan ind i vid u
u nt u k me n ga t a si situ a si leb ih ef e kt if

f.

Re siko t in g gi t e rha da p inf e ksi be rh ub un ga n de na gn p e rt a ha n p rim e r t id a k ad eku at ,

le u ko pe n ia , p en e ka na n re sp on inf lam a si, d an de p re si im un
Tuju an :

Men ya ta kan p em ah am an pe n ye ba b in d i vid u/ f a kt o r risiko

Men un ju kkan te kn ik; me la ku a kn pe rub a ha n po la h idu p u nt u k me n gh in d a ri inf e ksi

u lan g/ t ra sm isi ke o ran g la in .
Re n ca na :

1 ) La ku ka n t e kn ik iso la si u nt u k inf eksi e nt e rik d an pe rna p a sa n se sua i keb ija ka n ru ma h

sa kit : t e rm a su k cu ci ta n ga n ef ekt if
Ra sio na l : Men ce gah t ra n sm isi p en ya kit vi ru s ke o ra n g la in . Me la lu i cu ci ta n gan ef ekt if
d a la m m en ce gah t ran sm isi viru s. Tipe A (inf eksi) d it ra n sm isika n m e la lu i o ra l-re kta l, a ir
t e rkon ta m ina si, su su da n m aka na n , khu su sn ya ikan ya n g dima sa k ta k ma ta n g. Tip e B
(se ru m ) dit ra n sm isika n me la lu i p rod u k da rah / da ra h t e rkon t am ina si, t u su kan ja rum ,
lu ka te rb u ka da n ko n ta k d en ga n sa liva , u rin e , d an sem en , ju ga d it ra n sm isika n me la lu i
t e rpa ja n p ad a d a ra h /p ro du d a ra h . I nd id en HB V d an HCV te la h m en in gka t d ian t a r
p et u ga s ru ma h sa kit da n pa sien risiko t in gg i. Ca ta t an : He p at it is to ksin d an a lkoh o lik
t ida k m en u la r d an t id a k me me rlu ka n t in d a ka n/ iso la si.
2 ) Awa si/ ba t a si pe n gun ju n g se su a i ind ika si
Ra sio na l : Pa sien te rpa ja n t e rh ad a p p ro se s inf eksi (khu su sn ya re sp ira to riu s) p ot en sia l
ris iko ko mp lika si se ku nd e r.
3 ) Awa si/ ba t a si pe n gun ju n g se su a i ind ika si
Ra sio na l : Pa sien t e rp a jan t e rh ad a p p ro se s inf eksi (kh u su sn ya re spa t o riu s) p ot en sia l
ris iko ko mp lika si se ku nd e r.
4 ) Je la skan p ro se du r iso la si p ad a p asie n /o ra n g te rd e ka t
Ra sio na l : Pe ma ha ma n a la sa n un tu k pe rlin d un ga n d iri me re ka sen d iri da n o ran g la in
d ap at m en gu ran g i pe ra saa n iso la si d an st i gma . I so la si da pa t be ra kh i r 2 -3 m in g gu da ri
t imb u ln ya p en ya kit , te r gan t un g pa da t ip e / la ma n ya ge ja la .
5 ) Be rika n in f o rma si t en ta n g a da n ya gam a glo bu lin , IS G , HBI G , va ksin he pa t it is B
(re co mb i va x HB , En ge ri x- B ) me la lu i d ep a rte me n ke se ha ta n at au d okt e r ke lu a rga
Ra sio na l

Ef e kt if

d a la m

m en ce gah

he pa t it is

viru s

pa da

o ra n g

ya n g

te rp a jan ,

t e rga nt u n g t ipe he pa t it is da n p e riod e in ku ba si.

6 ) Be rika n ob at se su a i in d ika si :
a)

O ba t an t iviru s: vid a ra lun (Vora -A ), asiklo vir (Zo vi ra x); in t e rf e ro n a lf a -2b (I nt ro n -A )

Ra sio na l : Be rgu n a p ad a p en go ba t an h ep at it is a kt if kro n is

b ) An t ib io t ik t ep an u nt u k a ge n p en ce gah a n (co n to h , g ram ne ga t if , ba kt e ri a na e rob ) a ta u

p ro se s se ku nd e r
Ra sio na l : Ee kt if p ad a p en go b at an p en ya kit h at i seh u bu n gan d en ga n HCV
c)

An t ib io t ik te pa t u nt u k a gen pe nce ga ha n (co nt oh , g ram be ga t if , ba kte ri a na e ro b ) a ta u

p ro se s se ku nd e r
Ra sio na l : pe n gob at a n he pa t it is b a kt e ria l, a ta u u nt u k me nce ga h /m em ba ta si inf eksi
se ku n de r

g.

N ye ri a kut b e rh ub u n gan d en ga n ref le ks sp am e o to t se ku nd e r te rh ad ap h ep a r

Tuju an :

Men ya ta kan n ye ri hila n g/ t e rko n t ro l

Men g ikut i p ro gra m te rap e ut ik

Men un ju kkan p en g gun aa n me to de ya n g me n gh ila n gka n n ye ri

Re n ca na :

1 ) Ka ji ska la n ye ri (0 -1 0 ), se lid iki ke luh an n ye ri

Ra sio na l : Mem ud ah kan kit a da lam pe mb e rian t ind a ka n
2 ) Pe rt ah an ka n t ira h ba rin g
Ra sio na l : Men u run kan ra sa m et ab o lik d an ran gsa n ga n/ se kre si GI
3 ) Be rika n pilih a n t in da kan n ya ma n
Do ro n g pe n ggu n aa n te kn ik re la ksa si at au a kt i vit a s h ib u ran
Ra sio na l : Men in gka t ka n re la ksa si d an m em am pu ka n p asie n un tu k me mf oku skan
p e rh a t ian , da pa t m en in gka t ka n ko p in g
4 ) Ko lab o ra si da lam p em be ria n a na lge t ik
Ra sio na l : Men gu ra n gi ra sa n ye ri
h.

Ris iko

te rh ad ap

pe rub a ha n

suh u

tu bu h

b e rh u bu n gan

t e rm o re gu la si se ku nd e r te rh ad ap inf eksi.
Tuju an :
-

Men de mo n t ra sikan su h u d a la m ba ta s no rma l.

Be ba s da ri ke d in gina n .

Tida k m en ga lam i kom p lika si ya n g b e rh u bu n ga n.

Re n ca na :

1 ) Pa nt a u suh u pa sien

de n gan

t id a k

ef e kt if n ya

Ra sio na l: su hu m en in gka t me nu n ju kka n p ro se s inf eksi. Po la d em am da pa t m em ba nt u

d a la m d ia gn o sis.
2 ) Pa nt a u suh u lin gku n gan , ba ta si, t am ba h ka n line n te mp at t idu r se su a i ind ika si.
Ra sio na l: su h u ru an gan , ju m lah se lim u t h a ru s d iub ah u nt u k m em pe rt ah an ka n su hu
m en de kat i n o rm a l.
3 ) Be rika n ko mp re s ma nd i ha n ga t.
Ra sio na l : da pa t me mb an tu me n gu ran g i de ma m.
4 ) Ko lab o ra si da lam p em be ria n a nt ip ire t ik.
Ra sio na l

di gun a ka n

un tu k

me n gu ran g i

de ma m

d en ga n

a ksi

sen t ra ln ya

pa da

h ipo t a la mu s.
i.

K u ra n g p en ge t ah ua n (keb u tu ha n be la ja r ) te n ta n g kon d isi, p ro gn o sis, da n keb u tu h an

p en go ba t an

be rhu bu n ga n

de n gan

ku ra n g

te rpa ja n /m en g in ga t,

sa la h

int e rp re ta si

inf o rm a si, t id a k m en ge na l sum b e r in f o rma si.

Tuju an :
-

Men ya ta kan p em ah am an p ro se s pe n ya kit da n p en go ba t an

Men g ide n t if ika si hu bu n ga n ta nd a / ge ja la pe n ya kit d an h ub un ga n ge ja la d en ga n f a kt o r

p en yeb ab

Me la ku kan p e ru ba ha n pe rila ku da n b e rp a rt isip a si pa da pe n gob a ta n

Re n ca na
Ma nd ir i

1 ) Ka ji t in gka t pe ma ha ma n p ro se s p en ya kit , h a ra p an / p ro gno sis, ke mu n gkin an p iliha n

p en go ba t an
Ra sio na l

Men gid e nt if ika si

a re a

ke ku ra n ga n

pe n get a hu an /

sa lah

in f o rma si

da n

m em be rika n ke se mp at a n un tu k mem be rika n inf o rm a si t am ba ha n se su a i kep e rlu an .

Ca ta t an : Tra n sf u si. .m un gk in d ipe rlu ka n p ad a ad an ya p en ya kit b e ra t ga ga l h at i.
2 ) Be rika n in f o rma si khu su s te nt an g pe nce ga ha n /p en u la ran p en ya kit , con to h ko n ta k ya n g
m em e rlu ka n ga m a g lob u lin , m asa lah p rib ad i t ak p e rlu d iba g i, te kan kan cu ci ta n gan
d an sa n it a si pa ka ia n, cu ci p irin g, da n f a silit a s ka ma r m an d i b ila en zim h at i m asih
t in gg i. Hin d a ri ko nt a k in t im , se pe rt i cium an , kon t a k se ksu a l d an t e rp a jan pa da inf eksi,
khu su sn ya inf eksi sa lu ra n ke m ih (I S K ).
Ra sio na l : Ke bu tu h an / re ko me n da si akan be r va ria si ka ren a h ep at it is (a gen pe n ye ba b )
d an situ a si ind i vid u

3 ) Ren can a kan m em u la i akt i vit a s se su a i t o le ra n si, d en ga n pe rio de ist irah a t a de ku a t.

Disku sika n pe mb at a sa n me n ga n gka t be rat , lat ih an ke ra s/ o lah ra ga
Ra sio na l : In i ta k p e rlu u nt u k m en un g gu sa mp a i b iliru b in se rum ke mb a li n o rm a un tu k
m em u la i a kt i vit a s (me me rlu ka n wa ktu b e rb u lan - bu lan ), te t ap i a kt ivit a s ke ra s p e rlu
d iba t a si sam pa i ke mb a li ke uku ran n o rm a l. B ila p asie n m ula i m e ra sa b a ik, ia pe rlu
m em ah am i t en t an g p en t in gn ya ist ila h a de kua t la n ju t an da lam m en ce gah ke kam bu ha n .
(t e rja d i pa da 5%- 25 % o ra n kg de wa sa ).
Ca ta t an : En e rgi m em e rlu ka n 3 -6 bu lan u nt u k kem ba li no rma l.

4 ) Ba nt u pa sien m en gid en t if ika si akt i vit a s pe n ga lih

Ra sio na l : akt ivit a s ya n g da pa t d in ikma t i a ka n me mb an tu me n gh ind a ri p em usa ta n
p ad a p en yem bu ha n pa n ja n g.
5 ) Do ron g ke sina mb u n gan d iet se im ba n g
Ra sio na l : Men in gka t ka n ke se ha ta n um um da n m en in gkat ka n p en yem bu ha n / re gen e ra si
ja rin ga n .
6 ) Id en t if ika si ca ra u nt u k m em pe rt ah an ka n f u n gsi usu s b ia san ya , co nt oh m asu ka n ca ira n
a de kua t /d ie t se ra t , a kt ivita s/ la t iha n se da n g se su a i to le ra n si
Ra sio na l : Pe nu ru na n t in gka t akt i vit a s, p e ru b ah an p ad a p em asu ka n ma ka n an / ca i ran
d an mo t ilit a s u su s d ap at m en ga kiba t kan kon st ipa si.
7)

Disku sikan ef ek sa mp in g da n ba ha ya m in um ob at ya n g d iju a l b eb as/ d ire sep kan

(co n to h

a se ta m ino f e n,

a sp ir in ,

su lf o na m id ,

b eb e rap a

a ne ste t ik)

da n

pe rlu n ya

m e la po rka n ke pe mb e ri pe ra wat a n t en t an g dia gn o sa .

Ra sio na l : Be be ra pa o ba t m eru pa kan to ksik u nt u k h at i, b an ya k la in d im et a bo lism e
o leh ha t i da n ha ru s d ih ind a ri pe n ya kit h at i be rat ka re na me n yeb ab ka n ef e k t oksik/
h ep at it is kro n is
8 ) Disku sikan p em ba ta san d on at u r da rah
Ra sio na l : Men ce gah pe n ye ba ra n pe n ya kit in f e ksi. Ke ba n ya ka n un da n g- un da n g ne ga ra
b a gian m en e rim a do no r ya n g me mp un ya i ri wa ya t be rba ga i t ip e h ep a t it is.
9 ) Tekan ka n p en t in gn ya m en ge va lu a si pe me riksa an f isik d an e va lua si la bo ra to riu m
Ra sio na l : P ro se s pe n ya kit da pa t m em aka n wa ktu b e rb u lan - bu lan un tu k m em ba ik. B ila
ge ja la a da le b ih lam a da ri 6 b io p si h at i d ip e rlu ka n u nt u k m ema st ikan a da n ya pe n ya kit
kro n is.

10 )

K a ji u lan g p e rlu n ya me n gh in d a ri a lkoh o l se lam a 6 -1 2 bu lan m in im um at au le b ih lam a

se su a i t o le ra n si ind i vid u
Ra sio na l : Men in gka t ka n irit a si he pa t ik d an mem pe rce pa t pe mu lih an .