Yasamla

Yazsma
Albert Einstein

Albert Einstein cagnn yalnzca en b

uy
uk degil, en u
nl
u bilim adamyd da.
ste bu bilesim elinizdeki kitabn
Bunun da otesinde mektuplar yantlard. I
olusumunu saglamstr.
Bu bir yasam oyk
us
u degildir ve Einsteinn gor
uslerini acklamamaktadr.
Bol
umleri, baslklar, dizini, hatta ilk baksta temel bir plan ve snflamas
bile yoktur. Kitap b
uy
uk olcu
de Einsteinn yaynlamay d
usu
nmeksizin
yazdg ve simdiye kadar yaynlanmams mektup ve degerlendirmelerden
olusmaktadr. Burada metinleri daha ayrntl olarak anlatmaya gerek duymuyoruz, cu
nk
u bunlar yeterince acktr.
Metinlerin sralans rastlantsal degildir; zengin bir yasamn deneyimlerini bir d
uzen icinde aktarma sorununu yanstmaktadr: Her parca anszn yon
degistirmekte,onun kendine ozg
u mantgyla isleyen bellegi gibiyllarca
sonrasna ya da oncesine, bir andan buna yakn bir digerine atlamaktadr.

Einsteinla ilgili bir kitaba ayn anda u

c kural birden cigneyen bir yazyla
baslamak hic de uygunsuz degildir: birincisi Einsteinn yantlamadg bir
mektup soz konusudur; ikincisi uygulamamzn tersine buna dipnotlar ekledik; ve u
cu
nc
u olarak da bu yaz daha once yaynlanmstr. 1952 yaznda Einsteinn eski bir yasam oyk
us
u yazar Carl Seeling ona bir mektup yazarak kendisine ilk onursal doktorlugun verilisiyle ilgili ayrntlar sormustu. Einstein

yantnda dort yl once Ozel

Bagntllk Kuramn ortaya koymus olmasna
cre Patent B
karsn hala gecimini Berndeki Isvi
urosunda calsarak sagladg

1909 ylndaki olaylardan soz etmistir. 1909 yaznda Cenevre Universitesi

Calvin tarafndan kurulusunun 350. yldon
um
u kutlamalarnda y
uzden fazla
onursal doktorluk vermisti. Einstein bu konuda sunlar yazmstr:
Bern Patent B
urosundayken bir g
un b
uy
uk bir zarf
aldm, i
cinden g
uzel harflerle baslm
s (hatta sanrm
Latinceydi1 ), bana pek de sevimli ve ilgin
c gelmeyen
bir
seyler yazl
sk bir ka
gt
ckt ve hemen b
uronun ka
gt sepetine u
ctu. Sonradan bunun Calvin kut
lamalarna bir davet ve yan sra da Cenevre Universitesinden onursal doktorluk alaca
gm bildiren bir
yaz oldu
gunu
o
grendim.2 Anla
slan oradakiler suskunlu
gumu do
gru yorumlam
slar ve Bernde ya
sayan
dostum ve
o
grencim Cenevreli Chavana ba
svurmu
slar.
O da fazla bir a
cklamada bulunmakszn bunun pratik
olarak ka
cnlmaz oldu
gunu belirterek beni Cenevreye
gitmeye ikna etti.
B
oylece belirtilen g
unde yola
cktm ve ak
sam
kald
gmz motelin restorannda birka
c Z
urichli profes
orle kar
sla
stm... Her biri ne sfatla orada bulundu
gunu anlatmaya ba
slad. Sustu
gumu g
or
unce bana
da sordular ve en ufak bir bilgim olmad
gn itiraf
1

Gercekte belge Franszca kaleme alnmst.

Belgede Einsteinn davransn bilincds etkilemis olabilecek goze carpan bir basm hatas vard: Bilginin ismi Monsieur Einstein yerine Monsieur Tinstein olarak yazlmst.
2

etmek zorunda kaldm. Oysa di

gerleri durumdan haberliydiler ve bana da a
ckladlar. Ertesi g
un t
oren
alaynda y
ur
umem gerekiyordu ve yanmda yalnzca
hasr
sapkayla bir takm elbise vard. Bu i
sten syrlma

onerim kesinlikle reddedildi ve t

oren benim katlmm
a
csndan olduk
ca komik ge
cti.
T
oren t
um ya
sammda katld
gm en zengin ziyafetle
sonland. Sofrada yanmda oturan Cenevrenin ileri gelenlerinden birine dedim ki: Calvin h
al
a burada olsayd
ne yapard, biliyor musunuz? O bilmedi
gini s
oyleyip ne
d
u
su
nd
u
gu
m
u sordu
gunda ise
s
oyle dedim: Kocaman
bir odun y
gn hazrlar ve hepimizi g
unahk
arca savurganl
gmzdan dolay yakard. Adam bir daha a
gzn
a
cmad ve bu
onemli kutlamayla ilgili anm da b
oylece
sona erdi.
1936 sonlarnda Bern Dogay Arastrma Dernegi (Naturforschende Gesellschaft) ksa bir s
ure once kendisine verilmis olan bir diplomay Einsteina
gonderdi. 4 Ocak 1937de Einstein Princetondan su yant yazd:
Bern Do
gay Ara
strma Derne
ginin bu nazik
anmsay
snn beni ne kadar sevindirdi
gini bilemezsiniz. Bu adeta
cok gerilerde kalm
s gen
clik g
unlerinden bir mesaj gibiydi. Belle
gimde o zevkli ve ilgin
c
ak
samlar,
ozellikle de i
c hastalklar uzman Profes
or
Sahlinin konu
smalarda belirtmeyi al
skanlk edindi
gi

co
gu kez
sa
srtc g
or
u
sleri canland. Belgeyi hemen

cer
cevelettik ve bu t
ur takdirnamelerden yalnzca onu
Bern d
onemim ve oradaki dostlardan bir an olarak

cal
sma odama astm.
Sizden derne
ge i
cten te
sekk
urlerimi iletmenizi ve onlara bana g
osterdikleri yaknl
ga b
uy
uk de
ger verdi
gimi
s
oyleminizi rica ediyorum.
Burada ksa bir acklama yapmakta yarar var. Belge geldiginde Einstein soyle demisti: Bunu
cer
ceveletip duvara asaca
gm,
cu
nk
u onlar benimle ve d
u
su
ncelerimle hep alay etmi
slerdi. Elbette ki daha
pek cok onur belgesi almst, ancak hicbirini cerceveletip asmamst. Bunlar
bob
urlenme kosesi dedigi bir koseye koyard.

Einstein 1915de Berlinde, Birinci D

unya Savasnn ortasnda basyaptn,
Bagntllk
Genel Bagntllk Kuramn tamamlad. Bu kuram yalnzca Ozel
Kuramn genellestirmekle kalmayp, yeni bir cekim kuramn da iceriyordu.
Digerleri yannda kuram, sk snlarnn cekim nedeniyle saptgn bildiri
yordu, bu da Ingiliz
bilim adamlar, ozellikle de Arthur Eddington tarafndan
1919daki bir g
unes tutulmas srasnda kantland. Bu resmi kantlamayla
Einstein bir anda d
unya capnda u
n kazand. Kendisi bu duruma bir
t
url
u akl erdiremiyordu. Ayn yln Noelinde arkadas, Heinrich Zanggere
soyle yazyordu.
Do
grusu bu u
n giderek sabrm ta
sryor, aslnda
t
um
uyle sradan bir olgu. Ki
sinin ne oldu
guyla
ba
skalarnn onun hakkndaki kanlar ya da en azndan
s
oyledikleri arasndaki orantszlk fazlasyla b
uy
uk. Ancak buna espriyle bakmak gerek...
Einsteinn u
n
u s
urd
u ve onu alslmsn cok otesinde mektuba bogdu.
gin Washington, D.C.den bir u
Orne
niversite ogrencisi 3 Ocak 1943de ona
matematikte ortann biraz altnda oldugunu ve bu nedenle cogu arkadasndan
daha sk calsmas gerektigini yazmst. Einstein Princetondan 7 Ocak
1943de ona su yant yazyordu:
Matematikte kar
sla
st
gnz g
u
cl
ukler sizi kayglandrmasn; inann ki benim kar
sla
stklarm sizinkinden
de b
uy
uk.

(Orijinali Ingilizce)
Genc Einstein okula bir yl ara verdikten sonra 1895de Aaraudaki Aargau Kanton okulunun ogrencisi oldu. 7 Kasm 1896da Aargau okul yontemine su yasam oyk
us
un
u gonderiyordu:
14 Mart 1879da Ulmda do
gdum ve bir ya
smdayken
1894/1895 k
sna kadar kald
gm M
unihe ta
sndm.
Orada ilkokula ve 7. snfa kadar (bu snf hari
c) Luitpold kolejine devam ettim. Sonra ge
cen yln sonbaharna kadar e
gitimimi
ozel olarak s
urd
urd
u
gu
m Milanoda ya
sadm. Ge
cen sonbahardan beri Aaraudaki
Kanton okuluna devam etmekteyim ve
simdi kendimi olgunluk snav i
cin ba
svuracak yeterlikte g
ormek

teyim. Daha sonra Isvi

cre Teknik Universitesinin
5

6. b
ol
um
unde matematik ve fizik e
gitimi g
ormeyi
d
u
su
n
uyorum.
Yllar sonra, bu arada u
nl
u olmus Einsteinn yeniden bir yasam
oyk
us
u yazmas gerekecekti. Bu baz ilginc gor
usler icermekteydi.

Alman Imparatorluk
Leopold-Carolin Doga Bilimcileri Akademisi
(Kaiserlich-Leopoldinisch-Carolinische Deutsche Akademie der Naturforscher ) Leopoldina 1652de Hallede kurulmustu ve Goethe de u
yeleri
arasndayd. 17 Mart 1932de, Goethenin 100. ol
um yldon
um
unde akademi
Einstein u
yelige atamaya karar verdi. Einstein atanmay kabul ettiginde akademi baskan onaeski gelenege uygun olarakdokuz ana sorudan olusan bir
yasam oyk
us
u formu gonderdi. Yantlara ayrlan yer cok kstl oldugundan
Einstein sorular bir t
ur telgraf diliyle yantlad.
Gerci Nasyonal sosyalistler hen
uz iktidara gelmemislerdi, ancak Yahudi
karst propagandalar yine de oldukca y
uksek tondayd. Bu nedenle Einsteinn ilk soruya yant ozellikle ilginctir:
1. 14 Mart 1879da Ulmda Yahudi ana-babadan
do
gdum. Babam t
uccard, do
gumumdan ksa bir s
ure
sonra M
uhiche, 1893de de
ol
um
une kadar (1902)

kald
g Italyaya
g
o
ct
u. Erkek karde
sim yok, ancak
Italyada ya
sayan bir kzkarde
sim var...

Ikinci
ve u
cu
nc
u sorular gencligi ve egitimiyle ilgili ayrntlara yonelikti ve Einstein tarafndan geregince yantlanmst. Dord
unc
u soru kariyerine
iliskindi:
crede
IV. 1900den 1902ye kadar Isvi
ozel

o
gretmen, bir s
ure de evlerde
o
gretmen olarak c
al
stm
cre vatanda
ve Isvi
sl
gna alndm. 1902-1909 arasnda
cre Patent B
Isvi
urosunda bilirki
si (se
cici) olarak,

1909-1911 arasnda Z
urich Universitesinde profes
or

olarak g
orev yaptm. 1911-12de Prag Universites cre
inde kuramsal fizik profes
orl
u
gu
, 1912-14de Isvi

Teknik Universitesinde
yine kuramsal fizik profes
orl
u
gu
yaptm. 1914den beri Berlindeki Prusya
Bilim Akademisinin u
cretli u
yesiyim ve kendimi
t
um
uyle bilimsel ara
strmalara verebilmekteyim.
6

Besinci olarak arastrmalar ve yaynlar soruluyordu. Yanttaki baz ve gin Ozel

riler biraz karsktr: Orne

Bagntllk Kuramnn yl 1906 degil
1905dir, Genel Bagntllk Kuramnki ise 1916 degil, 1915dir. Einsteinin
ezberden yant vermis ve bu nedenle de yanlms olmas olasdr.
V. Yaymlarm hemen t
um
uyle fizik yllklarnda
ve Prusya Akademisinin tutanaklarnda c
km
s ksa
fizik ara
strmalarndan olu
smaktadr. En
onemlileri
a
sa
gdaki konulardadr:
Brown Hareketi (1905)
Planck Form
ul
u ve I
sk Kuantumlarnn Kuram
(1905-1917)

Ozel
Ba
gntllk Kuram ve Enerjinin Eylemsizli
gi
(1906)
Genel Ba
gntllk Kuram (1916) ve sonras
Ayrca Termik Hareketler (Thermische Schwankungen)
konusundaki
cal
smalara ve 1931de (E. yanlslkla 1917
yazmst) Prof. W. Maverle birlikte kaleme alnm
s

cekim g
uc
uyle elektri
gin bir oldu
gu konusundaki

cal
smaya de
ginilebilir.
Altnc soru bilimsel nitelikli gezilere yonelikti.

VI. Zaman zaman Fransa, Italya,

Japonya, Arjan
tin, Ingiltere, Birle
sik Devletlere yaplanPasadena
gezileri d
sndaaslnda ara
strmaya y
onelik olmayan
konferans gezileri.
Yedinci olarak calsmalarnn hedefleri soruluyordu.
VII. Ara
strmalarmn asl amac hep fizi
gin kuram sisteminin yalnla
strlmas ve standartla
strlmas
olmu
stur. Bu amaca mikroskopik olgularda yeterince
ula
stm, ancak kuantlar ve atomik yaplarla ilgili olgularda ula
samadm. Modern kuantum
o
gretisinin de
elde etti
gi b
uy
uk ba
sarlara kar
sn bu son sorunlar doyurucu bi
cimde c
o
zmekten hayli uzak oldu
gu
inancndaym.
Sekizinci soru aldg akademik u
nvanlara yonelikti.
7

VIII. Bir
cok bilim derne
ginin u
yesi oldum ve bana

bir
cok madalya, ayrca Leiden Universitesinde bir t
ur

misafir profes
orl
uk verildi. Oxford Universitesi
(Christ
Church College) ile de benzer bir ba
glantm var.
Burada Einsteinn 1921de aldg Nobel fizik od
ul
une deginmemesi
sasrtcdr, ancak bu kesinlikle unutkanlga baglanamaz.
Sonuncu soru birden onemsiz bir konuya geciyordu: Einsteinn tam
adresi soruluyordu.
Aaraudaki okulda Einstein Franszca ogreniyordu. Asagdaki kompozisyonu bu dilde yazmstr. O zamanlar Einstein onaltsndayd ve ogretmen
konuyu herhalde t
um snfa vermisti.
Gelecekle ilgili planlarm
Mutlu bir insan bug
un
unden gelecekten pek
kayglanmayacak kadar ho
snuttur. Ancak
ote yandan da y
urekli planlar kuranlar hep gen
c insanlardr.

Ustelik
ula
smak istedi
gi amac olabildi
gince kesin
bi
cimde belirlemek yalnzca ciddi bir gen
c adam i
cin
do
galdr. Snavm ba
saryla verebilirsem Z
urichdeki
cre Teknik Universitesine

Isvi
gidece
gim. Orada d
ort
yl matematik ve fizik okuyaca
gm. Bu do
gabilimi dallarnda profes
or olmay ve kuramsal alana y
onelmeyi
tasarlyorum.
Bu tasarlar a
sa
gdaki nedenlerden do
gdu: en

onemlisi soyut ve matematiksel d

u
su
nceye bireysel
yatknl
gmdan ve d
u
sg
uc
u ve pratik yetenekten yoksun

olmamdan. Ozlemlerim
de beni ayn karara y
oneltti. Bu
da
cok do
galdr, insan hep yetene
gi oldu
gu
seyleri yapmak ister. Ayrca bilimsel etkinlik
cok ho
sland
gm belli
bir ba
gmszlk sa
glamaktadr.
(Orijinali Franszca)
Yaynlanmams ksa bir yasam oyk
us
u taslagnda Einsteinn kzkardesi
Maja soz arasnda kardesinin genelde deger verilen ve zorunluluk olarak
gin soyle degor
ulen maddi seylere ilgi duymamasna deginmektedir. Orne
mektedir: Gencliginde sk sk soyle derdi:
8

G
un
un birinde yemek odamda yalnzca c
am
a
gacndan bir masa, bir bank ve birka
c iskemle olsun
isterdim.
1898de Z
urichde okurken Einstein kzkardesine soyle yazyordu:
Elbette ki beni en
cok zavall ebeveynimin ya
sad
g
k
ot
u g
unler u
z
uyor. Ayrca yeti
skin bir insan olarak en
k
u
cu
k bir
sey bile yapamadan seyirci kalmak da bana derin ac veriyor. Yaknlarm i
cin y
ukten ba
ska bir
sey
de
gilim. (...) Ger
cekten de hi
c ya
samasaydm daha iyiydi. Yalnzca her zaman elimden gelen her
seyi yapm
s
oldu
gum ve yllardr kendime e
gitimin sundu
gunun
d
snda hi
cbir zevk ve e
glence hakk tanmad
gm
d
u
su
ncesi beni h
al
a ayakta tutmakta ve zaman zaman
kapld
gm umutsuzluktan kurtarmaktadr.
Ksa s
ure sonra, yine 1898de, ebeveyninin parasal durumu biraz
d
uzeldiginde Einstein kz kardesine sunlar yazyordu:
Yapacak olduk
ca
sey var, yine de c
ok fazla de
gil,
oyle
ki arada bir Z
urichin g
uzel banliy
olerinde bir saat
cik
avarelik edecek zaman bulabiliyorum. Ayrca ebeveynimin en skntl g
unlerinin sona erdi
gini d
u
su
nd
uk
ce
de seviniyorum. Herkes b
oyle ya
sasayd (benim gibi)
ku
skusuz roman yazarl
g d
unyada asla var olamazd.
1918de, Einstein Prusya Bilim Akademisinin hen
uz genc bir u
yesi olarak
cre TekGenel Bagntllk Kuramn tamamladktan sonra, Z
urichdeki Isvi

nik Universitesi ona Berlinden ayrlp profesor olarak enstit

uye geri donmesi
onerisinde bulunmustur. Einstein bu konuda kz kardesine sunlar yazmstr:
Bana b
oylesine yaknlk g
osterilen Berlinde her
seyi
y
uz
ust
u brakmak, bunu yapamazdm. 18 yl
once Tek
nik Universitede
al
cakg
on
ull
u bir asistanlk elde edebilseydim ne kadar mutlu olurdum. Ama ba
saramadm:

D
unya bir tmarhane, u
n her
seyi de
gi
stirebiliyor: Iyi
ders veren ba
skalar da varama...
Einstein kz kardesine asagdaki mektubu cok sonralar, 31 Agustos
1935de yazyordu. Berlindeki ilk g
unlerinden bu yana cok sey olmustu.
9

Artk Princetondayd ve genel bagntllk kuramn birlestirilmis alan kuram halinde gelistirmeye calsyordu. Bu sralarda icg
ud
uleri onu diger bircok
fizikcinin kaytszlkla karsladg kuantum kuram alanndaki gelismeleri dik yandan fizik sorunlaryla ugrasmas d
katle izlemeye zorluyordu. Ote
unyada
olup bitenleri gormesini engellemiyordu.
C
ok
sey vaat eden bir ba
slang
ctan sonra
cal
smalar
yava
s ve zorlu gidiyor. Fizikteki ilke ara
strmalarnda
kimsenin bir ba
skasnn b
uy
uk umutlarla denemeye
giri
sti
gi
seylere g
uvenmedi
gi bir el yordamyla arama

d
onemindeyiz. Insan
kesin bi
cimde yelken a
cana dek
s
urekli gerilim i
cinde oluyor. Ancak yapt
gm belli ba
sl

seylerin bilimimizin do
gal varl
gna d
on
u
smesi bana
avuntu veriyor.
C
a
gmzn b
uy
uk siyasal olaylar
oylesine ylgnlk
verici ki insan kendisini kendi ku
sa
g i
cinde bile
t
um
uyle yalnzla
sm
s hissediyor. Sanki insanlar adalet ve onur tutkularn yitirmi
sler ve artk daha iyi
ku
saklarn b
uy
uk bir o
zveri ruhuyla elde etmi
s olduklar
seylere de
ger vermiyorlar...
T
um insani de
gerlerin temeli ahlaktr oysa. Musamzn ola
gan
ust
u b
uy
ukl
u
gu
, daha ilkel d
onemlerde
bunu a
ck
ca g
orm
u
s olmasdr. Bir de bug
unk
ulere bak!
1936da Einstein kz kardesine soyle yazyordu:
Salt mektup bor
clarm var, bir de hakl olarak bana
k
usk
un insanlar. Ancak tutkun bir insandan ba
ska
t
url
us
u beklenebilir mi? H
al
a gen
cli
gimdeki gibi derin gizleri a
c
ga c
karma umuduyla s
urekli oturup
d
u
su
n
uyor ve hesap yapyorum. B
uy
uklerin d
unyas denen
sey, yani insan etkinlikleri
cekicili
gini her zamankinden daha c
ok yitirmi
s durumda, insan her ge
cen g
un
kabu
guna daha
cok
cekiliyor.
Srada Einsteinn 1918 ilkbaharnda Berlinden Z
urichdeki dostu Heinrich Zanggere yazdg bir mektuptan bir bol
um var. Genel Bagntllk
Kuramn coktan ortaya koymustur, ancak bunun g
unes tutulmasyla
kantlanmas ve d
unya capndaki u
n hen
uz gerceklesmemistir. Einsteinn o
zaman ondort yasndaki b
uy
uk oglu teknige ve m
uhendislige yogun ilgi duymaya baslamstr bile:
10

Aslnda ben de teknisyen olmalydm. Ancak bulu

s
g
uc
un
u, ruhsuz sermaye belasna hizmet amacyla i
s
ya
samn daha da dakikle
stirecek
seylerde kullanma
d
u
su
ncesi benim i
cin
cekilmez bir
seydi. Salt d
u
su
nmek

i
cin d
u
su
nmek, m
uzik gibi! Uzerinde d
u
su
nmem gereken bir sorun yoksa
coktandr bildi
gim matematik ve
fizik teoremlerini yeniden t
uretmeyi ye
glerim. Yani burada bir ama
c s
oz konusu de
gildir, bu yalnzca kendini keyifli d
u
su
nme etkinli
gine brakvermek i
cin bir
frsattr.
20 Agustos 1949da Einstein bilimsel etkinligin gerekceleri konusundaki
bir soru u
zerine sunlar yazmstr:
Bilimsel c
al
smalarm do
gann gizlerini kavramaya
duydu
gum kar
s konulmaz iste
ge dayanmaktadr, bunda
ba
ska hi
cbir duygunun etkisi yoktur. Adalet sevgimin ve
insanlarn ya
sam ko
sullarn d
uzeltmek i
cin verdi
gim
m
ucadelenin bilimsel ilgilerimle hi
cbir ili
skisi yoktur.

(Orijinali Ingilizce)
13 Subat 1934de Einstein mektuplastg ilgili bir amatore soyle yazyordu:
Ger
ce
gi aramaya gelince, ger
cekten o
nemli
seyleri
kavrama yolunda k
u
cu
k de olsa g
uvenilir bir adm atmann ne kadar g
u
c oldu
gunu kendi zorlu aray
smdan
ve katland
gm saysz
ozveriden bilmekteyim.
Einstein Berlinde bulundugu yllarda Hollandada dost oldugu bilim
adamlarn sk sk ziyaret ediyordu. Leydende kaldg bir srada 1913de Nobel fizik od
ul
un
u alms, d
usu
k s fiziginin onc
ulerinden biri olan profesor
Kammerlingh-Onnes icin bir an defterine bir yaz yazmst. Yaznn tarihi
11 Kasm 1922ydi:
Kuramsal
cal
san do
gabilimcinin imrenilecek bir
yan yoktur,
cu
nk
u do
ga ya da daha do
grusu deney,
cal
smasnn acmasz ve pek de dost olmayan
yargcdr. Bir kurama asla evet demez, olsa olsa
belki, ama c
o
gu kez de d
uped
uz hayr der. Bir deney kurama uyuyorsa, bu kuram a
csndan belki, uymuyorsa hayr demektir. Sanrm her kuram bir kez
11

hayr tadar,
co
gu kuram ise ortaya
ck
snn hemen
ardndan...
Coloradodan mektup yazan birinin sorularn Einstein 26 Mays 1936da
soyle yantlyordu:
Ki
sinin d
u
su
nce ve davran
sna y
on verebilecek d
s
olaylar ku
skusuz her ya
samda vardr. Ancak b
oyle
olaylar c
o
gunda etkisiz kalr. Benim ya
sammda ise
k
u
cu
k bir
cocukken babamn bana g
osterdi
gi minik
bir pusulann u
zerimdeki ola
gan
ust
u etkisi kesinlikle
rol oynam
str. Riemannn
cal
smalarn ancak genel
ba
gntllk kuramnn temel ilkelerinin
coktan a
ck
ca
tasarlanm
s oldu
gu bir d
onemde
o
grendim.
Einstein pusulay gord
ugu
nde kapldg olagan
ust
u birsey karssnda olma
duygusundan sklkla soz ederdi. Kuskusuz bu yasamndaki onemli bir olayd.
Riemannn deginilen calsmasndan Einstein genel bagntllk kuramna matematiksel dayanak olarak yararlanmstr, baz kisiler ise onun, calsmalarnn
fizik bulusunu daha en yaln haliyle bile yazya dokmedigi erken bir asamasn
buna dayandrdgn sanrlar. Dogal olarak Einstein baska yerlerde de bu noktay vurgulamaktadr.
17 Subat 1908de daha cok krgn denebilecek bir Einstein, Berndeki Pa ul
tent B
urosundan ilerde Nobel Od
u alacak olan Alman fizikci Johannes
Starka bir kart yazyordu:
S
ureduran kitle ve enerji arasndaki ili
ski konusundaki
onceli
gimi kabul etmemenizi biraz yadrgadm.
Bu, bu arada u
nl
u olmus E = mc2 denklemiyle ilgiliydi. 19 Subatta Stark
ayrntl ve icten dostluk ve hayranlgn dile getiren bir yantla patent bilirkisisi Einsteina kendisinden her frsatta olumlu bicimde soz ettigi, baska
seyler d
usu
n
uyorsa yanldg konusunda g
uvence veriyordu. Einstein ona 22
Subat 1908de su yant yazd:
Zaten daha mektubunuzu almadan gereksiz heyecana
kaplarak s
oz
u ge
cen konuda
oncelikle ilgili o s
ozleri
yazd
gm i
cin u
z
unt
u duyuyordum, ayrntl mektubunuz duyarll
gmn yersizli
gini daha da a
ck bi
cimde
g
osterdi. Bilimin ilerlemesine katkda bulunma
sansna
12

eri
smi
s insanlar hep birlikte
cal
smann u
r
unlerinden
duyduklar sevincin b
oyle
seylerle g
olgelenmesine izin
vermemeliler.
Ne yazk ki bu dostca mektuplasma pek de dostca s
urmedi. Pek cok
kisi gibi Stark da Nasyonal Sosyalistlerin palazlanmasyla Einstein ve
calsmalarnn amansz onyargl elestiricisi durumuna geldi.
1927 Martnda Einstein bir dinleyicinin stenoyla kaydettigi bir konferans vermisti. Bu kisi Die Naturwissenschaften (Doga Bilimleri) dergisinin
yaymcs Arnold Berlinere makaleyi yaynlamay onerdi. Berliner de Einsteina basvurdu ve asagdaki yant ald:
Konferans yeterince o
zg
un olmad
g i
cin baslma
sndan yana de
gilim. Insan her
seyden o
nce kendisine
ele
stirel bakabilmeli. Okunma istemi ancak t
um
onemsiz
seylerden olabildi
gince s
oz etmemekle ayakta tutulabilir.
Einstein 22 Subat 1949da asagdaki mektubu yazar Max Broda
yazmst. Brod bir elestirmenin Philipp Frankn kusursuz Einstein yasam
oyk
us
un
u degerlendirirken kendisinin bir kitabyla ilgili yanltc bir ifade
kullanmasna kzmst:
(Londra) Timesn Literary Supplementindeki (edebiyat eki) bir ele
stiri kar
ssnda kapld
gnz kutsal
ofke
beni tatl tatl keyiflendirdi. Adamn biri kalkp u

c be
s
kuru
s i
cin u
st
unk
or
u kitap kar
strarak olduk
ca akla
yakn gelen ve kimse tarafndan tam olarak okunmayacak bir
seyler yazyor. Bunu nasl ciddiye alabilirsiniz
ki. Benim hakkmda gazeteciler tarafndan uydurulmu
s
bir y
gn utanmazca yalan ve d
uzmece yaynlanm
str.
E
ger bunlar kendime dert edecek olsaydm
coktan
topra
gn altna girmi
stim. Ancak insan
sununla avunmaldr: Zamann arasndan
co
gu
onemli
seyin unutulmu
sluk denizine akp gitti
gi bir s
uzgeci vardr ve bu
ayklanmadan arta kalan da
co
gu kez h
al
a tatsz tuzsuz
ve berbattr...
Asagdaki anahtar c
umle Einsteinn arkadas Ehrenfeste yazdg 21 Mart
1930 tarihli mektupta bulunmaktadr:
13

Her vzlt bende trompet solosuna d

on
u
su
yor...
Yasam oyk
us
u yazan Carl Seelinge Einstein 25 Ekim 1953de soyle
yazyordu:
Eskiden a
gzmdan
ckan her s
oz
un yakalanp ka
gda
d
ok
ulebilece
gi aklma bile gelmezdi. Gelseydi s
um
ukl
ub
ocek kabu
gunda iyice siner kalrdm.

gin
Einstein Ingilizlerin
baz ozelliklerini biraz sasrtc bulurdu. Orne
Einsteinn sekreteri Helen Dukas 1930da Amerikaya bir gemi yolculugu

srasnda Southamptonda bir s

ure kaldklarnda bir Ingiliz
muhabirin kendisinden Einsteinla bir roportaj icin ricada bulundugunu anmsamaktadr.
Dukas Einsteinn isteklerini bildiginden reddetmis ve kendisini muhabirle
bir agz dalasna girmeye hazrlams. Oysa adam onu sasrtarak Hayr

tartsmakszn kabullenmis ve gitmis. Diger Ingiliz

muhabirler de ayn
bicimde davranmslar. Sekreter bunlar Einsteina aktarms, o da 3 Aralk
1930da gezi g
unl
ugu
ne sunlar not etmis:

Ingilterede
muhabirler bile
cekingen: Onur, onura
layk olanndr. Bir kez hayr demek yeterli. D
unyann
buradan daha
o
grenebilece
gi
cok
sey varancak benim
pek niyetim yok ve giyini
sime hi
c
ozen g
ostermiyorum,
hatta kutsal ak
sam yeme
gi t
oreninde bile.
Ardndan, sonralar Winston Churchillin bilim dansman olan profesor
F. A. Lindemann, Einstein Oxforda davet etti. Einstein dinsel torenleri
Oxforddaki diger Collegelerden pek de farkl olmayan Christ Church Collegede kalyordu. C
ogu gibi Christ Church de tam bir erkek kolejiydi. Odalar
soguktu. Her aksam besy
uz profesor ve ogrenci aksam yemegi icin, akademik
giysileriyle Latince bir yemek duasnn edildigi b
uy
uk salonda toplanyordu.
Einstein bu konuda gezi g
unl
ugu
ne su notu yazmstr:
Oxford, 2/3 Mays 1931:
H
ucrede buz kesilerek suskun bir ya
sam. Ak
samlar
fraklar i
cinde kutsal karde
sli
gin t
orensel ak
sam yemekleri.
Burada t
um
uyle farkl t
urden bir g
unl
uk notu:

14

10 Aralk 1931:
Bu geceki gibi bir frtna... hi
c g
ormemi
stim... Denizin g
or
un
u
su
tanmlanamayacak kadar g
orkemliydi,

ozellikle de u
zerine g
une
s d
u
st
u
gu
nde.
Sanki insan do
gann i
cinde eriyip gidiyor. Bireyin

onemsizli
gi her zamankinden daha da
cok hissediliyor
ve bu da keyif veriyor.
Hermann Struckun 1920lerde bir dostuna, Berlindeki doktor Hans
M
uhsama gonderdigi oyma bir portrenin altna Einstein sunlar yazmst:
Nesnel
ol
cu
ye vuruldu
gunda insann yo
gun c
aba sonucu ger
cekten koparabildi
gi
seyler s
oz
u edilemeyecek
kadar azdr. Ancak
cabalama bizi benli
gimizin boyunduru
gundan kurtarr ve en iyilere yolda
s eder.
Ayn bicimde kuramsal fizikci olan dostu Paul Ehrenfeste Einstein 15
Mart 1922 tarihli bir mektupta soyle yazyordu:
Kuramsal fizik
ci do
gann ve
o
grencilerinin kar
ssnda nasl da
caresiz kalyor!

15


Einstein Princetonda 1950 aralgnda Rutgers Universitynin
19 yasndaki
bir ogrencisinden elle yazlms uzun bir mektup almst, genc soyle yazyordu:

Insann
d
unyada olusunun amac nedir? Para kazanmak icin,
unl
u olmak icin ve baskalarna yardm etmek icin gibi yantlar bir yana
attktan sonra soyle devam ediyordu: Dogrusunu soylemek gerekirse, ben
neden u
niversiteye gittigimi ve m
uhendislik okudugumu bile bilmiyorum.
Insann varlgnn t
um
uyle amacsz oldugu duygusundayd ve Pascaln
Penseesinden (D
usu
nceler) kendi duygularn tam olarak ozetleyen asagdaki
c
umleleri aktaryordu:
Ne beni kimin d
unyaya getirdigini, ne d
unyann ne oldugunu
ne de kendimin kim oldugunu biliyorum; her konuda korkunc bir
bilgisizlik icindeyim; yasammn ne oldugunu, duyularmn, ruhumun ne oldugunu, hatta kendi soylediklerimi d
usu
nen, hersey ve
kendisi u
zerine kafa yoran ve kendisini diger seylerden daha iyi
tanmayan o bol
um
un ne oldugunu bilmiyorum.
Evrenin beni kusatan bu korkunc bosluklarn gor
uyor ve neden baska bir yere degil de tam buraya yerlestirildigimi ya da bana
yasam olarak verilmis ksa zaman aralgnn bana neden koskaca
sonsuzlugun, benden onceki ve beni izleyecek olan sonsuzlugun
baska bir noktasnda degil de bu noktasnda eslik ettigini bilmeksizin kendimi bu snrsz enginligin bu kosesine baglanms buluyorum. Her yanda yalnzca beni ancak bir an s
urecek ve bir
daha geri donmeyecek bir atom ve golge gibi kusatan sonsuzlugu
gor
uyorum. Bildigim tek sey, yaknda olmem gerektigi, ancak en
az tandgm sey de, kacamyacagm bu ol
um
un ta kendisi.

Universiteli
genc, Pascaln yant dinde buldugunu, kendisinin ise bula
madgn belirtiyordu. Insann
evrenle karslastrldgnda ne kadar onemsiz
kaldgn acklyor ve Einsteina dogru yolun ne oldugunu ve nedenini soruyordu: Sakn bana hosgor
ul
u davranmayn: Yoldan ckmssam, bunu bana
ackca soyleyin.

16

Einstein yantnda bu boynu b

uk
uk yardm cagrsna hic de bos bir avuntu
sunmuyordu. Mektubu aldktan birkac g
un sonra, 3 Aralk 1950de Princetondan soyle yantlyordu:
Bireyin ve t
um olarak insanl
gn ya
samnn anlamna y
onelik aray
snzdaki ciddilikten c
ok etkilendim. Kanmca soru b
oyle soruldu
gunda uygun bir yant
bulunamaz. Bir davran
sn anlam ve amacndan s
oz
ederken aslnda
su soruyu kastederiz: Bu davran
s ya da
sonu
claryla ne t
ur bir iste
gi ger
cekle
stirmemiz ya da
hangi istenmeyen sonu
clardan ka
cnlmas gerekmektedir? Elbette ki bireyin ait oldu
gu bir toplulu
gun bak
s
a
csndan bir davran
sn amacn a
ck
ca belirtebiliriz.
Bu durumda bir davran
sn amac, en azndan dolayl
olarak, bir toplumu olu
sturan bireylerin isteklerinin yerine getirilmesiyle de ili
skili olacaktr.
Bir b
ut
un olarak toplumun ya da bireyin ama
c veya
hedefinin ne oldu
gunu sordu
gumuzda soru anlamn
yitirmektedir. Genel olarak do
gann ama
c ya da anlamn sorgulad
gnzda ise ku
skusuz bu daha da belirginle
secektir. C
u
nk
u bu durumda istekleri olaylarla
ili
skili birinin varl
gn d
u
su
nmek mantksz de
gilse de
t
um
uyle ki
siye kalm
s gibidir.
S
u da var ki, kendimize ya
sammz nasl bi
cimlendirmemiz gerekti
gini sormamzn ger
cekten de

cok mantkl o
nemi oldu
gunu hepimiz hissetmekteyiz.
Kanmca bunun yant
s
oyle: Elden geldi
gince herkesin istek ve gereksinimlerini kar
slamak ve insanlararas ili
skilerde uyum ve g
uzelli
ge ula
smak. Bu b
uy
uk

ol
cu
de bilin
cli d
u
su
nme ve kendini e
gitme gerektirmektedir. Hi
c ku
sku yok ki, aydn Grekler ve bilge
Do
gulular bu
cok
onemli alanda bizim okul ve u
niversitelerimizde ula
st
gmzdan
cok daha y
uksek bir noktaya
ula
sm
slardr.

(Orijinali Ingilizce)
28 Ekim 1951de uzmanlk egitimi goren bir psikoloji ogrencisi cok g
uzel
grenci tek cocuktu
form
ule edilmis bir mektupla Einsteina akl dansyordu. O
ve bagnazca olmasa da Musevi olarak yetistirilmisti. Bir-bucuk yl once
genc bir Baptist kza ask olmustu. C
ift ayr dinden evliligin sorunlarnn
17

ve baskalarnn d
usu
ncesizce sozlerinin yaratabilecegi krgnlklarn t
um
uyle
bilincinde olarak arkadas ve tandklaryla toplumsal iliskilerini s
urd
urm
us
ve sevgilerinin sorunlarn u
stesinden gelebilecegini farketmisti. Genc kz
aile yasamna tutarl bir zemin saglamak amacyla kendiliginden Museviligi kabul etmeye hazr oldugunu belirtmisti. Genc adamn ebeveyni kzdan
hoslanmakla birlikte bu ayr dinden evlilikle ilgili kayglarn dile getirmisti.
Genc, kza duydugu sevgiyle ebeveyninden kopmama istegi arasnda bocalyordu. Mektupta insan yeni bir birlikte yasama t
ur
un
u goze aldgnda
esin ebeveynden once geldigi kansnda hakl olup, olmadgn soruyordu.
Einstein mektubun arkasna yalnzca Einstein arsivinde kalms olan bir yant
karalamst.
A
ck
ca s
oylemeliyim ki, ebeveynlerin c
ocuklarnn
kendi ya
samlarn y
onlendirmede alacaklar belirleyici
kararlar etkilemelerini onaylamyorum. B
oyle sorunlar herkes kendi ba
sna c

ozmelidir.
Ancak ebeveyninizin kabullenemeyece
gi bir karar verecekseniz kendinize
sunu sormalsnz: ruhsal a
cdan
kendi i
c dengemi yitirmeksizin ebeveynimin isteklerine
kar
s davranabilecek kadar ba
gmsz mym? E
ger bundan emin de
gilseniz ataca
gnz admn gen
c kzn yarar a
csndan da salk verilmesi olanaksz. Kararnz
yalnzca bunu g
oz
on
unde bulundurarak vermelisiniz.

8 Aralk 1952de Brown Universitesinden

20 yasndaki bir felsefe ogrencisi
Einsteina uzun, cosku dolu bir mektupta akl erdigi g
unden beri kendisine derin bir hayranlk duydugunu ve Einsteinla ilgili herseyinkuramlar,
gor
usleri, kisiligikendisini asr olcu
de b
uy
uledigini yazyordu. Einstein kendisine ksa bir not gonderemez miydi? Einstein kendisini tanmadgndan,
ogrenci kisisel bir yant bekleyemeyeceginin elbette ki bilincindeydi, ancak
yine de yantn kisisel t
urden bir bilgi ya da ifade icerecegini umuyordu.
9 Aralk 1952de Einstein ona su yant yazyordu:
Ya
sam boyunca ger
ce
gin k
u
cu
c
uk bir b
ol
um
un
u kavramak yolunda
caba harcam
s biri i
cin en g
uzel

od
ul, ba
skalarnn
cal
smalarn ger
cekten anlad
gn
ve bundan mutluluk duydu
gunu g
ormektir. Ben de
nazik satrlarnza te
sekk
ur ediyorum. Zamanm
cok
kstl oldu
gundan ksa bir notla yetinmem gerekiyor.
Ger
ce
gin ampirik bir temele dayanlmakszn kavranamyaca
g do
grudur. Ancak ger
ce
gin derinine indik
ce
18

ve kuramlarmz geli
sip daha kapsaml duruma geldik
ce
bu kuramlar ortaya koymak i
cin ampirik bilgiye duyulan gereksinim de azalacaktr.

(Orijinali Ingilizce)
Einstein 4 Ekim 1931de Berlin Planetariumunda bir konferans vermisti.
Konferansa gelemeyen bir mektup sahibi ertesi g
un gazetedeki bu konuyla ilgili haberi okumus ve k
up
ur
u Einsteina gondermis. Einsteinn sozleri yazda
soyle ozetlenmisti:
Bir kuram olu
sturmak i
cin kaydedilmi
s olgular

oylece biraraya getirmek asla yeterli de

gildir. Her zaman i
cin buna insan zekasnn olaylarn
oz
une inebilen yaratcl
gnn katlmas gerekir. Fizik
ci olgular

onemseyen salt g
or
ung
uc
u g
ozlemle yetinmeyip, varolu
s
bi
cimini ara
stran kurgusal y
onteme ula
smaldr.
Einsteinlarn Berlin yaknlarndaki Caputhda cok sevdikleri bir yazlklar
vard. Daha sonra buraya Nasyonal Sosyalistler tarafndan el konulacakt ve
daha 1932de gelecek hic de parlak gor
unm
uyordu. Caputhdaki komsulardan
birinin kz Einsteindan an defterine bir yaz yazmasn rica etmisti. Einstein
da ricasn yerine getirdi:
Gen
c insan, g
uzellik ve
ozg
url
uk dolu bir ya
sam i
cin
yanp tutu
san ilk gencin sen olmad
gn biliyor musun?
Ey gen
c, biliyor musun ki t
um atalarn da senin gibiyken kayg ve nefretin tutsa
g oldular?
Ayrca, yo
gun isteklerinin ancak insana, hayvana, bitkiye ve yldzlara sevgi ve anlay
s g
ostermeyi
ba
sarrsan ve her sevin
c senin sevincin, her ac senin acn olursa ger
cekle
sebilece
gini de biliyor musun?
G
ozlerini, y
ure
gini ve ellerini a
c ve atalarnn tarihten
ste o zaman d
hrsla so
gurduklar zehirden ka
cn. I
unya
senin olacak ve t
um yapp ettiklerin mutluluk getirecektir.

Insanlarn
hayvanlar aleminden sayldgn ogrendiklerinde cogu
ogrencisinin bunu yadrgamas, Ohiodaki bir besinci snf ogretmeninin dikkatini cekmisti. Bunun u
zerine cocuklara b
uy
uk insanlara mektup yazarak
bu konudaki d
usu
ncelerini sormalarn onermis ve 26 Kasm 1952de bu
19

mektuplardan sectiklerini Princetondaki Einsteina gondermisti. Einstein

17 Ocak 1953de yant verdi:
Sevgili
cocuklar,
Hayvan nedir, diye de
gil, ne t
ur varlklara hayvan diyoruz, diye sormalyz. S
imdi, baz
ozellikleri olan
seylere hayvan diyoruz. Bunlar besin alrlar,
yakla
sk ayn niteliklere sahip ebeveynlerden gelirler,
b
uy
ur, kendi ba
sna hareket eder ve zamann doldurduklarnda
ol
urler. Buna g
ore solucana, tavu
ga, k
ope
ge,
maymuna hayvan diyoruz. Ya biz insanlar? Gelin,
bu konuyu bu yakla
smla g
ozden ge
cirelim ve kendimizi hayvan olarak de
gerlendirmemizin do
gal olup olmad
gna kendimiz karar verelim.

25 Subat 1952de Ingilteredeki

bir kolejin Sixth Form Society (Altnc
Snf Dernegi) temsilcileri cosku icinde Einsteina kendisini oybirligiyle
grup baskanlgna sectiklerini yazyorlard. Elbette ki, bu gorev beraberinde herhangi bir y
uk
uml
ul
uk getirmiyordu, u
stelik yonetmelikler grubun bir baskan olmasna zaten izin vermiyordu. Ancak ogrenciler, Einsteinn bu jesti, ediminin b
uy
ukl
ugu
ne duyduklar saygnn bir gostergesi
olarak degerlendirebilecegine inanyorlard. 17 Mart 1952de Einstein soyle
yantlyordu.
Eski bir
o
gretmen olarak grubunuzun ba
skanl
gna
atanmaktan b
uy
uk sevin
c ve onur duydum. Ya
sl
bir
cingene olmama kar
sn, ya
sllar sayg g
ormekten ho
slanrben de
oyle. Yine de sizlere atanmamn
benim onaym alnmakszn yaplm
s oldu
gu ger
ce
gi
kar
ssnda biraz (ancak pek de fazla de
gil)
sa
srd
gm
s
oylemem gerek.

(Orijinali Ingilizce)
Einsteinn mektubu cerceveleterek Sixth Form Societynin bulusma yeri
olan okul k
ut
uphanesine asld. Belki bug
un de hala oradadr.
New York Citydeki bir pazar okulunun altnc snfndan bir kz ogrenci
ogretmeninin de y
ureklendirmesiyle 19 Ocak 1936da Einsteina yazarak bilim adamlarnn dua edip etmediklerini ve ediyorlarsa nedenini sormustu.
Einstein mektubu 24 Ocak 1936da yantlad:
20

Sorunu elimden geldi

gince yaln bi
cimde yantla
maya c
al
stm. I
ste yantm: Bilimsel ara
strmann
temelinde t
um olaylarn, bu arada insanlarn davran
slarnn da do
ga yasalar tarafndan belirlendi
gi
d
u
su
ncesi yatar. Bu nedenle bir ara
strmac olaylarn
bir duadanyani do
ga
ust
u bir varl
ga belirtilen bir
istektenetkilenebilece
gine inanmaya pek de yatkn
de
gildir.
Ancak bu yasalarla ilgili ger
cek bilgilerimizin hen
uz
yarm yamalak oldu
gu da kabul edilmelidir,
oyle ki
sonu
cta kesin nihai yasalarn var oldu
gu kans da
yine bir t
ur inanca dayanmaktadr. Yine de bu inan
c
b
uy
uk
ol
cu
de bilimlerin bug
une kadarki ba
sarlaryla gerek
celendirilebilmektedir.
Ancak o
te yandan da bilim kendisiyle ciddi
bi
cimde u
gra
san herkesin i
cini, d
unyann d
uzenlili
ginde, kar
ssnda k
uc
u
c
uk g
uc
um
uzle boynumuzu
b
ukmek zorunda kald
gmz, insannkinden kat kat
u
st
un bir zekann kendini g
osterdi
gi inancyla doldurmaktadr. Bu durumda da bilimle u
gra
smak kendine

ozg
u, ancak
ozde safdil insann dindarl
gndan
cok
farkl bir din duygusuna yol a
cmaktadr.
Bu mektubun Heisenbergin belirsizlik kuramn ortaya koyusundan
ve kuantum mekaniginin kat belirlenimciligi reddeden olaslckla yorumlansndan on yl sonra yazldgn belirtmek gerek.
ki Einstein tarafndan 20 Aralk 1935de Princetondan gonderilen
Iyi
asagdaki mektup bir acklama gerektirmemektedir, cu
nk
u hangi kosullarn
yazlmasna neden oldugu kaydedilmemistir. Mektup sozl
u bir sorunun yant
olabilir:
Sevgili
cocuklar!
Bayram kutlamak u
zere siz
cocuklarn Noel

sklarnn parltsnda biraraya geli

sinizi keyifle
g
oz
um
un o
n
une getiriyorum. Bu bayramla do
gumunu
kutlad
gnz ki
sinin
o
gretisini de anmsayn! Bu
o
greti

oylesine yaln ki; ancak yine de yakla

sk 2000 yldr

kendini insanlara kabul ettiremedi. Insanlar

arasndaki
bo
s m
ucadelelerden de
gil, dostlarnzn mutluluk ve sevin
clerinden mutluluk duymay
o
grenin! E
ger i
cinizde
21

bu do
gal duyguya yer verirseniz bu ya
samn her
t
url
u y
uk
u size hafif ya da en azndan
cekilir gelecek ve
siz de rahat ve korkusuzca yolunuzu bularak her yana
ne
se sa
cacaksnz.
Bir cocugun annesi tarafndan iletilen sozl
u sorusuna Einstein 19 Haziran
1951de su yant yazyordu:
D
unya bir milyar yldan biraz daha fazla bir s
uredir
vardr. Sonunun ne olaca
g sorusuna gelince,
onerim:
Bekleyelim ve g
orelim!
Einstein mektuba bir de dipnot eklemistir:
Koleksiyonun i
cin birka
c pul koyuyorum.

(Orijinali Ingilizce)

22

Kendisini politikac Adler okulundan bir psikoterapist olarak tantan Dresdendeki bir h
uk
umet gorevlisi onemli kisilerin psikanalizine dayanan bir kitap yazmay tasarlyordu. Bu baglamda 17 Ocak 1927de Berlindeki Einsteina yazarak kendisini psikanalize alp alamyacagn sordu.
Einsteinn yant gercekten gonderip gondermedigi bilinmemektedir, ancak mektubun u
zerinde Einsteinn elyazsyla asagdaki yant taslag bulunmaktadr:
Analizden ge
cmemi
s olmann karanl
gnda kalmay
ye
gledi
gimden istedi
ginize olumlu yant veremedi
gim
i
cin u
zg
un
um.
Einstein baslarda Freudun calsmalarna pek de olumlu bakmyordu; ancak sonradan tutumunu degistirdi. Einsteinn ellinci dogum g
un
unde Freud
da diger pek cok kisi gibi bir kutlama yazs gondermisti. Kutlamasnda Einsteina Ey sansl kisi diye hitap etmisti, Einsteinda merak uyandran bir
soz. Einstein 22 Martta Berlinden su yant yazd:
Saygde
ger u
stat:
Beni unutmad
gnz i
cin size y
urekten te
sekk
ur ediyorum. Neden benim
sansl olu
sum u
zerinde duruyorsunuz? Pek c
ok insann, hatta insanl
gn, ci
gerini
okumu
s olan sizin benimkini okumaya hi
c frsatnz olmad ki:
En derin sayglarm ve i
cten dileklerimle.
Freud buna acklama olarak, fizigi cok iyi bilmeyen hic kimsenin Einsteinn calsmalarn degerlendirmeye kalksamyacag, oysa kendi
calsmalarnn ruhbiliminden anlasn anlamasn herkesin yarglamasna katlanmak zorunda oldugu yantn verdi.
20 Ocak 1921de cagdas sanat konulu bir Alman dergisinin yaymcs Berlindeki Einsteina her cagn sanatsal gelismeleriyle bilimsel u
r
unleri arasnda
23

sk bir iliskinin bulunduguna inandgn yazyordu. Einsteindan da dergisinde yaynlanmak u

zere bu konuda birkac paragraf yazmasn rica ediyordu.
Einstein 27 Ocak 1921de yant verdi:
Belirtti
giniz konuda de
gil baslmaya de
ger,
ozg
un
bir
seyler bile s
oyleyebilece
gim iddiasnda bulunmakszn, salt size iyi niyetimi kantlamak amacyla
ekte
ozdeyi
s niteli
gindeki yazy g
onderiyorum. M
urekkebim bu kadar kaln olmasayd sevimli mektubunuzda
dile getirdi
giniz iste
gi daha zengin bir kompozisyonla
yerine getirebilirdim.
Dergide yaynlanan ozdeyis niteligindeki yaz soyleydi:
Sanat ve bilim ya
samndaki ortak yanlar
D
unyann ki
sisel umutlara, dileklere ve isteklere
sahne olu
sunun sona erdi
gi, bizlerin ona
ozg
ur varlklar
olarak hayranlkla, sorgulayarak, bakarak yakla
st
gmz
yerde, i
ste orada sanat ve bilim
alemine girmi
s oluruz. Ya
sanan ve g
or
ulen mantk diliyle yanstlrsa,
yapt
gmz bilimdir, aralarnda bilin
cli d
u
su
nceyle
ula
slamayan, ancak sezgisel olarak anlaml g
or
ulen
ili
skiler bulunan yollardan aktarlrsa, yapt
gmz sa
nattr. Ikisinin
ortak yan, kendini ki
sisel olann
u
st
unde, isteklerin
otesindeki
seylere aday
str.
Bir ekleme: Nasyonal Sosyalistler iktidara geldiginde derginin Yahudi olmayan yayncs, Almanyadan kacmaya calst. Snrda durduruldugunda da
yasamna son verdi.
Einstein asagdaki iki ozdeyisi 1937de Huntington, N.Y.da yazmstr.
B
uy
uk olaslkla yukardaki yazdan etkilenmemis olmalarna karsn yine de
onunla iliskilidirler:
Beden ve ruh iki farkl
sey de
gil, yalnzca ayn

seyi alglamakta iki farkl tutumdur. Benzer bi

cimde
fizik ve ruhbilimi da yalnzca, deneyimlerimiz arasnda
sistematik d
u
su
n yoluyla ba
glant kurmak i
cin iki farkl
t
ur giri
simdir.

24

Politika anar
siyle despotluk arasnda s
urekli yenilenen yanlsamalarla canlandrlan bir gidi
s geli
stir.
Asagdaki ozdeyis, bunu mektuplarndan birinde kullanan G
uney Amerikal bir yazar tarafndan Einsteina maledilmistir. Einsteinn konusmalarnda
sklkla belirttigi d
usu
nceleri aynen yansttgndan gercek oldugu kabul edilebilir.

Milliyet
cilik bir c
ocukluk hastal
gdr. Insan
rknn
kzam
g.
17 Temmuz 1953de Baptist din gorevlisi olarak atanms bir kadn Eins
teina scak, duyarl, dindar bir mektup yazmst. Kadn bircok yerde Incilden
alntlar yaparak Einsteina ol
ums
uz ruhuyla bunun yaratcs arasndaki
iliski u
zerinde d
usu
n
up d
usu
nmedigini ve ol
umden sonra Tanryla sonsuz
bir yasamn kesinligini hissedip etmedigini soruyordu.
Yantn gonderilip gonderilmedigi bilinmemektedir, ancak mektup Einstein arsivinde bulunmaktadr ve u
zerinde Einsteinn elyazsyla asagdaki
c
umle yazldr:
Bireyin
ol
ums
uzl
u
gu
ne inanmyorum ve ahlak,
ardnda hi
cbir insan
ust
u otoritenin bulunmad
g, kesinlikle insana ili
skin bir konu olarak de
gerlendiriyorum.

(Orijinali Ingilizce)
Einstein 1954 ya da 1955de, evrende zekann onemi konusundaki
sozlerinden biriyle, tannms bir evrimcinin herhalde onunkine karst olan
gor
usu
n
u karslastran bir mektup almst. Asagdaki yant taslagnn gonderilip gonderilmedigi bilinmemektedir.
Buradaki yanl
s anlama Almanca bir metnin
k
ot
u
cevrilmesinden,
ozellikle de mystical (mistik) s
ozc
u
gu
n
un kullanlmasndan kaynaklanmaktadr.
Do
gaya asla bir niyet ya da ama
c y
uklemedim, hele
antropomorfizm y
on
unde yorumlanabilecek hi
cbir
sey.
Do
gada g
ord
u
gu
m, bizlerin ancak
cok yetersiz bi
cimde
kavrayabildi
gi ve akl ba
snda bir insann i
cini Humility (al
cakg
on
ull
ul
uk) duygusuyla doldurmas gereken
g
orkemli bir yaplanmadr. Bu, mistisizmle hi
cbir ilgisi
olmayan, ger
cek dinsel bir duygudur.
25

Einstein Berlindeyken 1921 Subatnda Viyanal bir kadndan, ruhun ve

bununla ol
umden sonra bireysel, kisisel bir gelisimin olup olmadg sorusuyla
yakars dolu bir mektup almst. Mektup bu t
ur daha pek cok soru iceriyordu.
Iste yanttan bir bol
um:
C
a
gmzdaki kendini
ozellikle teosofi ve ispiritizma
denen
seylerin t
uremesiyle g
osteren mistik akm bana
g
ore yalnzca bir zayflk ve
sa
sknlk belirtisidir.
Ruhsal ya
santlarmz duyumsal izlenimlerin yeniden u
retim ve bile
simlerinden olu
stu
guna g
ore, bedensiz
bir ruh kavram bana bo
s ve anlamsz geliyor.
Amerikan McGraw-Hill yaynevinin bir subesinin temsilcisi American
Library Associationn yllk konferasnda acs konusmasn yapacaktr. 1
Nisan 1948de bir mektupla Einsteindan yardm ister. Gerek kitapclarn
gerekse yaynclarn halka yonelik bilimsel kitaplara ilginin azalmasndan
kayglandklarn yazmaktadr. Einsteina bu ilgi azalmasnn nedenlerini
neye bagladgn sormakta ve benzer mektuplarn diger u
nl
u bilim adamlarna ve basvuru kitab yazarlarna da gonderilmis oldugunu belirtmektedir.
Uzun s
uredir bilimin herkesin anlayacag bicime indirgenmesi konusunda cok
amansz gor
usleri olan Einstein hemen asagdaki mektubu yazar:
Bana g
ore durum
s
oyledir: Amat
orler tarafndan
anla
slma davasndaki bilim u
zerine c
o
gu kitap, okuyucuya temel ama
c ve y
ontemleri a
cklamak yerine
onu etkilemeyi ama
clamaktadr, (hu
su i
cinde, nerelere gelmi
siz!) E
ger zeki bir amat
or
un eline bu t
ur
birka
c kitap ge
cmi
sse t
um
uyle ylgnl
ga kaplmaktadr.
C
kard
g sonu
c
sudur: Ben
cok mankafaym ve bu
i
sten vazge
cmeliyim. Buna ek olarak, t
um anlatm

co
gunlukla sansasyonel olmaktadr ki bu da akl ba
snda
amat
orlere itici gelmektedir.
S
oz
un ksas: Su
c okuyucularda de
gil, yazar ve

yaymclardadr. Onerim:
Bu t
ur hi
cbir kitap zeki ve
ele
stirebilen bir amat
or tarafndan anla
slp de
gerlendirildi
gi saptanmadan yaymlanmamaldr.
Anlasldg kadaryla bu mektup hic yaynlanmamstr. Einsteinn Po
pular Science Monthly dergisine 28 Ocak 1952de gonderdigi Ingilizce
bir mektubun basn burada aktarmak yerinde olacak: Mektup bu dergide yaynlanmstr. Yaync, okuyucunun ifadesine gore Einsteinn evrenin
26

srlarn acklayacak dedigi arastrmalar konusunda bilgi almak isteyen, cok

etkilenmis bir okuyucudan bir mektup almstr. Simdi Einsteindan okuyucunun sorusunu yantlamasn rica etmektedir. Einstein bu istegi yaln, abartsz
sozlerle yerine getirdi. Ancak mektubun basnda asagdaki gor
usleri belirtmeden de edemedi:
Konunun yabancs olan ki
silerin
cal
smalarmn

onemine ili
skin b
oylesine abartlm
s d
u
su
ncelere
kaplmalarnda benim su
cum yok. Bu daha
cok bu
konular halkn anlayaca
g bi
cime sokanlardan ve
ozellikle de her
seyi olabildi
gince sansasyonel bir havada
aktaran gazetecilerden kaynaklanmaktadr.
Srada birbirleriyle iliskili oldugunu d
usu
nd
ugu
m
uz iki yaz var. Einstein
ister istemez b
uy
uk bilimsel onem tasyan d
usu
ncelere sahip olduklarna ina ste
nan kisilerden pek cok mektup alyordu. Bazan da sabr t
ukeniyordu. I
boyle bir durum: Einstein 7 Temmuz 1952de New York Cityde bir sanatcdan mektup almst. 10 Temmuz 1952de Princetondan su yant yazd:
7 Temmuz tarihli mektubunuza
cok te
sekk
urler. Bu
u
lkede aydnlar arasnda moda olan t
um bo
s s
ozlerin
canl bir deposu gibisiniz. Diktat
or olsaydm t
um bu
u
gursuz zevzeklikleri yasaklardm.

(Orijinali Ingilizce)
22 Mart 1954de kendi cabasyla bir yerlere gelmis biri Princetondaki

Einsteina elle yazlms uzun bir mektupIngilizce

olarak dopdolu dort
sayfagondermisti. Bu kisi Einstein gibi d
usu
ncelerini ackca soyleme y
urekliligini gosterebilen cok az kisi bulundugundan yaknmakta ve kendi kendine
en iyisi d
unyay yeniden hayvanlara brakmak degil mi? diye sormaktayd.
Mektubunu sanrm, kim oldugumu bilmek istersiniz, diye s
urd
ur
uyor

ve dokuz yasndayken Italyadan Birlesik Devletlere gelisini, on yasnda

calsmaya baslaysn ve onyedisinde bir aksam okuluna gidisini ayrntlaryla
anlatyordu; simdi ise makine kontrolor
u olarak iyi bir meslegi, kendi isi
ve adna kaytl birkac patenti varms. Ateist oldugunu belirtiyor ve gercek
egitimin kitap okumaya dayandgn soyl
uyordu. Sonra Einsteinn dinle ilgili
gor
usleri konusundaki bir yazdan alntlar yapyor ve yaznn dogruluguyla
ilgili kuskularn dile getiriyordu. Resmi dinin cesitli yonlerinden, ornegin pek
cok dilde Tanrya dua eden milyonlarca insandan asaglayarak soz ediyor ve
Tanrnn bunlarn t
um g
unahlarn dakikas dakikasna izleyebilmek icin cok
27

b
uy
uk sayda din gorevlisine sahip olmas gerektigini belirtiyordu. Mektu
bunu Italya
ve Birlesik Devletlerin toplumsal ve siyasal sistemlerini ele alan,
burada ayrntlarna girilemiyecek uzun bir tartsmayla bitiriyordu. Adam
ayrca Einsteinn hayr islerinde kullanmas icin bir de cek gonderiyordu.
24 Mart 1954de Einstein su yant verdi:
Y
uzlerce ve y
uzlerce mektup almaktaym, ancak sizinki kadar ilgin
c enderdir. Kanmca toplumumuzla ilgili
g
or
u
sleriniz olduk
ca mantkl.
Dinsel inan
clarm konusunda okuduklarnz elbette
ki yalan, sistemli bi
cimde yinelenen bir yalan. Bireysel bir tanrya inanmam ve bunu hi
cbir zaman
yadsmadm, tersine a
ck
ca dile getirdim. Dindar denebilecek bir yanm varsa, bu da bilmimizin [bilimimizin] ortaya koyabildi
gi kadaryla d
unyann yapsna
duydu
gum sonsuz hayranlktr. G
onderdi
giniz paray
uygun bir alcya aktarmam olanaksz. Bu nedenle onu
iyi y
ureklili
ginizi ve iyi niyetinizi takdirle geri g
onderiyorum. Mektubunuz bana bilgeli
gin okul e
gitiminin
de
gil, buna ula
smak i
cin ya
sam boyu
caba harcamann
sonucu oldu
gunu da g
osterdi.

(Orijinali Ingilizce)
Einstein 1920 Eyl
ul
unde bir konferans vermek u
zere Stuttgarta gitmisti.
Burada kaldklar srada kars Elsa t
um kuzen ve kuzinlerini bir gezintiye davet etmis, ancak ne yazk ki bunlarn cocuklarn, bu arada da sekiz yasndaki
Elisabeth Neyi cagrmay unutmustu. Kzn sakadan anladgn bilen Einstein 30 Eyl
ul 1920de ona asagdaki kartla soyle taklyordu:
Sevgili Bn. Ney,
Elsadan
o
grendi
gime g
ore, Einstein amcay g
orememek keyfini ka
crm
s. Bu y
uzden neye benzedi
gimi sana
anlataym: Solgun bir y
uz, uzun sa
clar ve k
u
cu
k
capta
bir g
obek. Buna ek olarak kaba saba bir y
ur
uy
u
s ve e
ger
purosu varsa a
gznda bir puro, cebinde ya da elinde bir
dolmakalem. Ancak
carpk bacaklar ve benleri yok, yani

cok
sirin biri, c
o
gu
cirkin adam gibi ellerinde kllar da
yok. Yani yine de beni g
orememen yazk oldu.
Einstein amcandan y
urek dolusu selamlar.
28

12 Nisan 1950de uzak bir akrabas Einsteina Parisden oglunun hen

uz
fizik ve kimya egitimine basladgn ve ailenin en u
nl
uu
yesinden birkac satr
almann onu onurlandracagn yazmst.
Einstein mektuba 18 Mays 1950de yant verdi ve soze minik bir siirle
baslad:
S
imdi durum b
oyleyken,
cekingenim olduk
ca,
E
ger rahip olsaydm, ederdim hayrdua!
Hem sizden haber ald
gm, hem de o
glunuzun fizikle u
gra
smak istedi
gini o

grendi
gim i
cin sevin
cliyim.
Ancak bunun, e
ger insan y
uzeysel sonu
clarla yetinmek istemiyorsa zorlu bir i
s oldu
gunu belirtmeden edemiyece
gim. Sanrm en iyisi, i
cteki
ozlemle

mesle
gi olabildi
gince birbirinden ayrmak. Insann
g
unl
uk ge
ciminin Tanrnn ola
gan
ust
u l
utfuna ba
gl olmas iyi bir
sey de
gil.
Yllar gecer ve akrabas bu arada olup bitenleri anlatmak u
zere 1
Mart 1954de bir kez daha Einsteina yazar. Oglu Einsteinn mektubunu
cerceveletmis ve odasna, yatagnn u
zerine asmstr. Akrabasna gore, Einsteinn sozleri sanki b
uy
u etkisi yapms, cu
nk
u oglu bitirme snavn snf
birincisi olarak vermis. Kendisine secmesi icin bir od
ul, ornegin kayak yapabilecegi bir tatil ya da para onerildiginde, ogul cekingenlikle u
nl
u yol gostericisi
ve idealinin imzal bir fotografna sahip olup olamyacagn sormus.
Einstein imzal fotograf hemen gonderir.
11 Temmuz 1947de Idahodan bir ciftci Einsteina ogluna Albert adn
verdigini yazyordu; acaba Einstein b
uy
uy
unce oglunu ozendirmek icin
tlsm olarak saklyabilecegi birkac sozc
uk yazamaz myd. 30 Temmuz
1947de Einstein su yant verdi:
Ger
cekten de
gerli her
sey kayna
gn hrs ya da g
orev
duygusundan de
gil, insanlara ya da nesnel konulara duyulan sevgi ve ba
gllktan alr.
Gogs
u kabarms baba yantna k
ucu
k Albertinin bir fotografn da ekler
ve Einsteina saygsn gostermek u
zere bir cuval Idaho patatesi gonderecegini
yazar. Gelen epeyce b
uy
uk bir cuvaldr.
29

Einsteinla Belcika Kral Albert ve Kralice Elisabeth arasnda dikkate deger

bir dostluk kurulmustur; bu dostluk ksmen Br
ukseldeki bir dizi bilimsel
nitelikte tarihsel toplantya, ksmen m
uzige duyduklar ortak sevgiye ve
herseyden once de karslkl saygya dayanmaktayd. Dostlugun t
ur
u Einsteinn 1931de Br
ukselden esi Elsaya yazdg ve saraya bir ziyaretini anlattg bir mektuptan alnms asagdaki bol
umlerde canl bicimde ortaya
ckmaktadr:
... burada insan duygulandran bir i
ctenlikle
kar
slandm. Bu iki insanck
cok az bulunur bir saflk

ve iyilikteler. Once
bir saat sohbet ettik. Sonra bir

Ingiliz
m
uzisyen hanm geldi ve birka
c saat b
uy
uk keyifle d
ortl
u ya da u

cl
u olarak m
uzik yaptk (yanmzda
m
uzikten anlayan bir sarayl hanm da vard). Sonra
hepsi gittiler ve ben tek ba
sma Kral ve Krali
ceyle
yeme
ge kaldm; servis yapacak kimse olmakszn, salt
sebze. Ispanakl yumurta ve patates, o kadar. (Kalmam

onceden planlanmam
st). Oradan
cok
cok ho
slandm ve
bu duygunun kar
slkl oldu
gundan eminim.
Belcika Kral ailesiyle dostluk s
urd
u ve derinlesti. Kralice Elisabeth Almanyadaki Einsteina yazdg 30 Temmuz 1932 tarihli bir mektuba kendi
cektigi fotograflarn eklemistir ve kendisiyle sohbet etmekten ve parkta gezinti yapmaktan cok b
uy
uk zevk aldgndan soz etmektedir; ayrca nedensellik
ve olasclk kuramlar konusundaki aydnlatc acklamalarn unutmadgn
yazmaktadr. 19 Eyl
ul 1932de Einstein mektuba yant verir:
Size fizikte kar
sla
st
gmz srlardan s
oz etmek be
nim i
cin b
uy
uk mutluluktu. Insan
olarak ancak olmakta olan kar
ssnda d
u
su
nsel yetersizli
gimizi kavrayabilecek kadar akla sahibiz. Bu haddini bili
s herkese yanstlabilseydi insanlarn d
unyas daha g
uzel bir
g
or
un
um kazanabilirdi.
30

9 Subat 1931de Einstein Kraliceye Kaliforniyadan, Santa Barbaradan

yazyordu:
g
Iki
und
ur r
uzg
ar, scak ve so
guk nedir bilinmeyen
bu kaygszlar beldesindeyim. D
un bana birka
c yl
once
ne
seli ve sakin birka
c g
un ge
cirdi
ginizi s
oyledikleri kuytuda bir villay g
osterdiler.

Insann
kimi kez hayran kald
g, kimi kez de
yadrgyarak kafa sallad
g bu kar
stlklar ve s
upriz
ler u
lkesine geleli iki ay oldu. Insan
t
um sknt ve
aclaryla ya
sl Avrupay sevdi
gini farkediyor ve yeniden d
onmeyi
ozl
uyor. Sizi ve sayn e
sinizi Br
ukselde
ge
cirdi
gimiz g
uzel saatlerin ho
s ansyla selamlarm.
yl sonra, 19 Subat 1933de, Einstein Kraliceye yine Santa Barbaradan
Iki
k
ucu
k bir dal ve asagdaki dortl
ugu
gonderiyordu:
Bir a
ga
c manastr bah
cesinde duran
Dikilmi
sti tarafnzdan,
Selam olarak bir dalck g
onderiyor,
C
u
nk
u orada kalmas gerekiyor.
Kralice bunu 15 Mart 1933de Leakendeki saraydan yantlyordu. O
sralarda Nasyonal Sosyalistler iktidara gelmisler, Einsteinn mal varlgna
el koymuslar ve kendisini her yerde yasads ilan etmislerdi. Kralice siirinin
sonunda bunu anstrmakta ve Einstein adyla da oynamaktadr. (Einstein
sozc
ugu
ayrldgnda Ein-Stein, yani bir-tas olmaktadr. C
ev. notu):
Dalck iletti selam bana
Kalmas gereken a
ga
ctan orada,
Dosttan da, onu koparan
Ve b
oylece beni
cok mutlu klan.
Te
sekk
urler diyorum binlerce kez,
A
sarak da
g, vadi ve deniz
Ve diliyorum,
T
um ta
slar sallanrken
simdilerde,
Hi
c olmazsa bir ta
s kalsn sa
g salim diye!
1934 Ocagnda artk s
urekli Princetonda kalan Einsteinlar Beyaz Sarayda Baskan Roosevelt ve esinin konugu olmuslard. Sohbet srasnda
31

Kralice b
uy
uk sevgiyle anld. Einstein Kralicenin bunu ogrenmesini istedi
ve Baskana ovg
u olarak asagdaki dizeleri yazd. Tarih 25 Ocak 1934d
ur ve
dizeler Beyaz Saraya ait kagda yazlms olarak Kraliceye gonderilmistir.
Gururlu g
orkemin ba
skentinde
Yazgnn belirlendi
gi yerde
Sava
syor ne
seyle onurlu bir adam
C

oz
um getirebilecek olan.
Konu
surken d
un gece
Andk sizi i
ctenlikle
Bildirmem gerekiyordu bunu
Bu y
uzden g
onderiyorum bu selam.
Einsteinlarn 1933de, Nasyonal sosyalistlerin iktidara gecisinden ksa
s
ure sonra Pasadenadan Avrupaya dond
uklerinde, Atlantikteki minik Le
Coq-sur mere sgnmalar t
um
uyle rastlant degildi. C
u
nk
u Le Coq Belcikaya
aitti. Kral Albert ve Kralice Elisabeth Einsteinn g
uvenligi konusunda cok
kayglydlar. Ortalkta Nasyonal Sosyalistlerin Einsteinn yakalanmas icin
od
ul koyduklar dedikodular dolasyordu ve Kral Albert de iki muhafz
ktasnn gece g
und
uz onu korumasn emretmisti.
Einsteinn Princetondan gonderilmis ve Kraliceye yonelik asagdaki mektubunun tarihi biraz daha sonraya aittir ve dostlugun diger yon
un
u gostermektedir. Mektup Barjanskylara ksaca deginmektedir. Mr. ve Mrs. Barjansky hem Binsteinla hem de Belcika Kraliyet ailesiyle dosttular. Mr. Barjansky Kralicenin kuartetinde cello calyordu, heykeltras olan esi ise Kraliceye
ders veriyordu. Asagdaki mektubun yazlmas Barjanskylarn girisimiyle
olmustur. Olaylar soyle gelismisti: 1934 ilkbaharnda Kral Albert dagclk yaparken kaza gecirerek olm
ust
u, ertesi yln sonbaharnda ise Elisabethin gelini, yeni Kralice Astrid otuz yasnda bir araba kazasnda yasamn yitirmisti.
uste gelen bu iki darbe Elisabethi derinden sarsmst. Ruhsal acdan
Ust
t
um
uyle donmus kalmst. Kendisini toparlayp kuartetle m
uzik yapmay ya
da heykelleri u
zerinde calsmay bile basaramyordu, bu da yaknlarn dehsete
d
usu
r
uyordu.
Mrs. Barjansky, Einsteina bunlar yazarak mektup yazmasnn Kraliceye
yardmc olabileceginden soz etti. Einsteinn mektubunun tarihi 20 Marttr.
Yl yazlmamstr, ancak 1936 olmas hemen hemen kesindir.
Sayn Krali
ce,
Ilkbahar g
une
si bu yl ilk kez bug
un kendini g
osterdi
ve beni bilimsel c
al
smalarn bizim gibileri soktu
gu
32

tekd
uze d
u
s durumundan uyandrd. O zaman da eski,
renkli ya
santyla, bu arada da Br
ukselde ya
sanm
s
g
uzel anlarla ilgili anlar canland.
Bayan Barjansky bana, ya
samn size ne kadar a
gr
geldi
gini ve
cekti
giniz dayanlmaz acnn sizi ne b
uy
uk
ylgnl
ga d
u
su
rd
u
gu
n
u yazd.
Ancak yine de ba
sarl verimli etkinlikler g
osterdikten sonra g
uc
un
un doru
gundayken bizden ayrlm
s ve
ya
sam g
orevlerini tam anlamyla yerine getirme mutlulu
guna eri
smi
s olanlarn ardndan a
glamamalyz.
Ya
sl insanlar canlandrp diriltebilecek
sey,
gen
clerin etkinliklerinden duyduklar sevin
ctir, ne
var ki bu kar
sk g
unlerde kayg verici sezgilerle
g
olgelenmekte bu sevin
c. Ama yine de ilkyaz g
une
si
eskisi gibi ya
sam tazeliyor ve bizler bundan mutluluk
duyabilir, bu ya
samn geli
smesine katkda bulunabiliriz
ve Mozart h
al
a hep oldu
gu ve olaca
g gibi g
uzel ve
duygu doludur. Yine de yazgnn elinin ve insann t
um
g
oz
u d
onm
u
sl
u
gu
n
un ula
samyaca
g
ol
ums
uz bir
seyler
vardr. Ve bu
ol
ums
uz
seyler ya
sl insanlara korku
ve umut arasnda gidip gelen gen
c insanlardan daha
yakndr. G
uzel ve ger
cek olan en arnm
s bi
cimiyle
ya
samak bizlere
ozg
ud
ur.
Hi
c La Rochefoucauldnun
ozdeyi
slerini okudunuz mu;
cok kat ve karamsar g
or
unmelerine kar
sn
insan do
gasn ve a
sr insanca nitelikleri nesnelle
stirmeleriyle garip bir rahatlama sa
glamaktadrlar.
Burada do
gann ya
sam yolunda srtna y
ukledi
gi a
gr
tutku y
uk
unden kurtulmas hi
c de kolay olmam
s
biri sonunda yakasn syrmaktadr. Bu kitap en iyi
bi
cimde dost Barjanskylar gibi, gemileri c
ok frtnalar
atlatm
s ki
silerle birlikte okunur. Arada bu okyanus olmasayd ben de size katlmay
cok isterdim.
Burada, Princetonda baz bakmlardan Laekendeki

sirin saray bah

cesine benzeyen bir yazg adasnda (Schicksalsinsel) ya
sama
sansna sahibim. Bu k
uc
u
c
uk u
niversite kentine insano
glunun m
ucadelesinin patrts
hemen hi
c ula
smyor. Herkes sava
sr ve ac
cekerken
b
oylesine erin
c i
cinde ya
samaktan neredeyse utan
c duyuyorum. Ancak sonu
cta yine de en iyisi
ol
ums
uz
seyler
i
cin
caba harcamak;
cu
nk
u insanl
g yeniden erin
c ve
33

mutlulu
ga kavu
sturabilecek o bilince yalnzca bunlar
kaynaklk edebilir.
Baharn size de dingin bir sevin
c getirmesini ve sizi
i
c a
cc etkinliklere
ozendirmesini y
urekten umarken
sizi en iyi dileklerimle selamlyorum.

34

 ceriginden bunun 1933

Asagdaki yaz hakknda pek birsey bilinmemektedir. I
yaznda, Einstein Le Coqdayken kaleme alndg sonucu ckarlabilmektedir.
Bana Potsdam polisinin gizlenmi
s silahlar aramak u
zere yazlk evime baskn yapt
gn
o
grendi
gimde
neler d
u
su
nd
u
gu
m
u soruyorsunuz.
Aklma
su Alman atas
oz
u geldi: Herkes
ol
cu
y
u kendi
ayakkabsna g
ore alr.
Einstein bir keresinde fener bekciligi gibi sakin ve tek basna yaplan bir
isin, d
usu
ncelere dalms bir bilim adam ya da kuramsal fizikci icin ideal
oldugunu soylemisti. Peki ya baskalarnn boylesine zor kosullar altnda ilerliyebilecegini varsaymasna ne demeli? Burada da aklnza o Alman atasoz
u gelebilir.
Asagdaki iki yaznn Nasyonal Sosyalistlerin iktidara gectigi o karanlk
g
unlerde her birinin kendi tarznda Einsteina moral verdiginden kusku
yoktur. Hollandal gokbilimci W. de Sitter, Einsteinn Almanyadaki mal
varlgna el kondugunu ogrendiginde kendi ve arkadaslar adna Einsteina
yazarak ona parasal destek onermisti. 5 Nisan 1933de Einstein su yant
yazd:
B
oyle zamanlarda insan ger
cek dostlarn tanma
frsat buluyor. Yardm
onerinize y
urekten te
sekk
ur
ederim. Ancak ger
ce
gi s
oylemek gerekirse durumum
yalnzca ailemi de
gil, ba
skalarn da ge
cindirebilecek
kadar iyi. Ama hakkmda vatana ihanet gerek
cesiyle
dava a
cld
gndan herhalde Almanyadan hemen hi
cbir

sey kurtaramyaca
gm. Bir keresinde fizyolog (Jacques)
L
ob konu
sma arasnda bana, aslnda t
um siyasal liderlerin patolog olmas gerekti
gini,
cu
nk
u normal bir
insann karar ve eylemlerinin sonu
clarn yeterince
kestiremiyece
ginden b
oylesine b
uy
uk bir sorumlulu
gu
35

ta
syamyaca
gn s
oylemi
sti. Bu biraz abartlm
s olsa da
g
un
um
uz Almanyas i
cin tam anlamyla ge
cerlidir. Garip olan yalnzca s
ozde aydn aristokrasisinin t
um
uyle
etkisiz kalmasdr.
1933 ylnda, Almanyay bir daha donmemek u
zere terketmesinden
sonra, New Jersey, Princetondaki Institute for Advanced Studiesde goreve

baslamak u
zere Birlesik Devletlere gitmesinin hemen oncesinde Ingiltereye
yaptg bir ziyaret srasnda Einstein, fizik konusundaki bilgileri icin pek de
gin bu kisi kendi
kapsaml denemiyecek bir kisiden bir mektup almst. Orne
anlaysna gore d
unyann hareketsiz gor
unecek kadar hzl hareket ettigini
yazyordu. Ayrca ciddi ciddi yercekimi nedeniyle insann bazan ayakta bazan da basu
st
u, bazan d
unyann sag kosesinde, bazan da kendi deyimiyle sol
kosesinde durdugunu yazyordu. Ardndan da yoksa insanar baslarnn
u
zerinde dururken mi ask oluyor ve baska clgnlklar yapyorlar diye soruyordu. Bilindigi kadaryla mektup yantlanmamstr. Ancak Einstein mektubun u
zerine asagdaki sozleri not etmistir:
A
sk olmak hi
c de insann yapt
g en aptalca
sey
de
gildirancak yer
cekimi bundan sorumlu tutulamaz.
Princetona gelisinden ksa s
ure sonra Einsteindan birinci somestr
ogrencilerinin dergisi The Dink bir yaz rica eder. Yant 1933 Aralgnda
yaynlanr:
Siz gen
c ve ne
se dolu insanlarn arasnda ya
syaca
gma seviniyorum. Eski bir
o
grencinin sizlere s
oyliyebilece
gi ksaca
sudur: Y
uksek
o
grenimi asla bir g
orev
olarak g
ormeyin, kendi mutlulu
gunuz a
csndan ve gelecekteki etkinliklerinizin ait olaca
g toplum yararna
d
u
su
nsel alandaki
ozg
urle
stirici g
uzelli
gi tanmak i
cin
imrenilecek bir frsat sayn.
24 Mart 1951de Kaliforniyadan bir u
niversite ogrencisi Princetondaki Einsteina oradaki k
ucu
k gozlemevinin aclsn yaptgn anmsayp
anmsamadgn soruyor ve kendisine akl dansyordu. Uzun s
uredir astronomiyle ilgilenmekteydi ve gokbilimci olmak istiyordu. Ancak iki hocas
gereginden cok gok bilimdi bulundugunu ve zaten kendisinin de bu alanda
basarl olabilecek kadar iyi olmadgn soylemisti. Genc kz matematikte pek
de parlak olmadgn kabul ediyor ve Einsteina astronomiye mi devam etmesi
36

yoksa baska birseye mi yonelmesi gerektigini soruyordu. Einsteinn yant

soyleydi:
Bilim, e
ger insan ge
cimini bu yolla sa
glamak zo
runda de
gilse ola
gan
ust
u g
uzel bir i
stir. Insan yapabilece
ginden emin oldu
gu bir i
sten ge
cimini sa
glamal.
Ki
si ancak o zaman bu y
uzden kimseye hesap vermeksizin bilimsel
cal
smadan mutluluk duyabilir.
Bu ogu
d
un ozellikle Einsteinn hemen hic tanmadg bir u
niversite
ogrencisine yonelik olmasna karsn Einstein bunu temel ve genelde uygulanabilir nitelikte gor
uyordu. Birinden s
urekli yeni d
usu
nceler beklendiginde
kisinin icinde bulundugu stresi bilmekteydi. Bir kez Berline davet edildiginde
kendisini s
urekli yumurtlamak zorunda olan bir tavuga benzetmisti. Sk sk
bilime gon
ul vermis kisilerin ya da bilim adamlarnn gecimlerini ayakkabclk
gibi gosterissiz bir meslekten saglamalar gerektigini one s
urerdi, boylece
yaratma etkinliginin verdigi mutlulugu bozan ve kisinin y
uzeysel sonuclar
yaynlamasna yol acan yayn zorunlulugunun basksndan kurtulunabilirdi.
Sonucta Einsteinn cok deger verdigi b
uy
uk filozof Spinoza da ekmegini
mercek yontucusu olarak kazanmst ve kendisi de en onemli kesiflerinden
birkacn yaptg Berndeki patent b
urosunda calstg donemi sk sk ozlem
dolu bir zevkle anmsard.
Asagdaki yaz bu konuyla ilgili diger bir acklamadr. 14 Temmuz 1953de
Delhiden bir Hintli, Einsteina yardm isteyen uzun bir mektup yazmstr.
Mektubu gonderen kisi, bu dallarda korkunc zayf oldugunu itiraf etmekle
birlikte yasamnn geri kalann salt matematik ve fizik arastrmalarna adamak isteyen otuziki yasnda bekar biriydi. Tek kurusu yoktu, bu mektuba
pul yapstrmamasndan da belliydi. Genclik yllarndaki parasal g
ucl
ukler
bu dallara yogun ilgi duymasna karsn bilim ve matematikte iyi bir temel
egitim gormesini engellemisti. Ailenin kosullar onu egilimlerine ters d
usen
bir meslege girmeye ve yasamn kazanmaya zorlamst. Bereket versin, bir yl
once k
ucu
k bir kavga sonucu isten ckarlmst, yani simdi gercek egilimlerine
gore davranabilecek durumdayd, ancak yasamn s
urd
urebilecek hicbir geliri
yoktu. Yardm gorse de gormese de yasamnn sonuna kadar bu yolda gidecekti, ancak k
ucu
k bir parasal destek yasamn kolaylastrabilirdi ve Einsteinn kendisine yardm edecegini umuyordu. 28 Temmuz 1953de Einstein
ilginc yan yalnzca kibarlg olmayan, oldukca ayrntl bir mektupla yant
verdi:
Mektubunuzu aldm ve fizik e
gitimi yapma konusundaki yo
gun iste
ginizden
cok etkilendim. Ancak iti37

raf etmeliyim ki tutumunuzu kesinlikle onaylamyorum.

Hepimiz ya
sammz t
urde
slerimizin
cal
smalaryla
s
urd
urmekteyiz ve bunun bedelini de d
ur
ust
ce
odemeliyiz, u
stelik yalnzca kendimize doyum sa
glamak i
cin
se
cti
gimiz i
slerle de
gil, genel kanya g
ore t
urde
slerimize
yararl olabilecek i
slerle de. Yoksa insan, beklentileri
ne kadar al
cakg
on
ull
u olursa olsun asalak durumuna
d
u
ser. Bu
ozellikle de i
cinde bulundu
gu kalknma m
ucadelesi d
oneminde e
gitimli ki
silerin
cal
smalarna iki kat
gereksinim duyulan u
lkeniz i
cin de ge
cerlidir.
Bu konunun bir y
on
u. Ancak etkinli
ginizi o
zg
urce
se
cebilmek yeterince paranz olsa bile g
oz
on
unde bulundurulmas gereken ba
ska bir y
on
u daha var. Bilimle
u
gra
srken ger
cekten de
gerli bir
seyler elde etme
sans

cok yetenekli ki
siler i
cin bile
cok d
u
su
kt
ur, bu durumda
da ileri ya
slarnzda d
u
s krkl
gna u
gramanz olasl
g
hep y
uksek kalacaktr.
Yalnzca bir
ckar yol vardr: Zamannzn
co
gunu

o
gretmen olarak ya da yetene
ginize uygun ba
ska bir
alanda yapaca
gnz uygulamal
cal
smaya harcayn, geri
kalan zaman ise ara
strmayla ge
cirin. B
oylece kesinlikle normal ve uyumlu bir ya
sam s
urebilecek duruma
gelirsiniz, hem de esin perilerinin o
zel l
utuflar olmakszn.

(Orijinali Ingilizce)
Einsteinn akademik u
retim basksna duydugu antipati k
urs
u kapmak
icin verilen koltuk m
ucadelesini de kapsyordu. 27 Mays 1927de bilim

d
unyasnda Planckn Berlin Universitesindeki
k
urs
us
un
u kimin devralacag
tartslrken, Einstein Hollandadaki dostu Paul Ehrenfeste soyle yazyordu:
C
ok
su
k
ur uzaktaym ve artk u
st
un zekalar ko
susuna katlmama gerek yok. Buna katlmak bana her zaman
en az para ya da iktidar hrs kadar berbat bir k
olelik
gibi gelmi
stir.
Einsteinn elyazsyla bir irdelemesi Kud
usteki Siyonizm arsivinde bulunmustur. Tarihi 3 Ekim 1933d
ur; o g
un Londradaki Albert Hallda
Almanyadan kacan bilim adamlarn desteklemek amacyla baska seckin

38

kisilerin yansra Einsteinn da konustugu b

uy
uk bir toplant yaplmst. Bun
dan ksa s
ure sonra da Einstein Ingiltereden bir daha Avrupaya donmemek
u
zere Birlesik Devletlere goc etmisti. Mesajn kime gonderildigi bilinmemektedir. Burada Nasyonal sosyalistler tarafndan Yahudi bilim adamlarna isten
el cektirilmesine bir tepki gozlenmektedir:
Yahudili
gin de
geri
ozellikle kendisinin ve her bir Yahudinin d
u
su
nsel ve ahlaki enginli
gindedir. Bu nedenle
ara
strma hakl olarak o
teden beri aramzdaki yeteneklilerin kutsal u
gra
s olmu
stur. Ancak bu, ne yazk ki pek

co
gumuzda s
oz konusu oldu
gu gibi, ge
ciminizi d
u
su
nsel
etkinlikten sa
glamamz gerekti
gi anlamna gelmez. Bu
zorlu g
unlerde d
u
su
nsel alana duydu
gumuz sevgiden ve
ara
strmalardan vazge
cmeksizin pratik zorunluluklara
uyum sa
glamak i
cin elimizden geleni yapmalyz.
Princetondaki Einsteina, 30 Mart 1935 tarihli bir mektup gonderen kisi,
New York Herald Tribuneda Einsteina ait oldugu belirtilen su sozleri aktaryordu: Alman Yahudi yoktur; Rus Yahudi yoktur; Amerikal Yahudi
yoktur; yalnzca Yahudi vardr. Mektup sahibi Einsteindan yanls alnt
yapldg izlenimindeydi ve bu baglamda Musevi dininden kisilerin Alman,
Rus ve Amerikan ordularnda savastklarn ve her birinin kendi devletlerinin
davasn savunduklarn vurguluyordu.
Einstein 3 Nisan 1935de mektubu yantlad:

Ozde
herkes insandr, Amerikals da, Alman da,
Yahudisi de Yahudi olmayan da. E
ger bu tek onurlu
bak
s a
csyla yetinmek m
umk
un olsayd
cok mutlu
bir insan olurdum. Bug
unk
u uygulamada uyrukluk ve
k
ult
ur gelene
gine g
ore yaplan ayrmlarn b
oylesine

onemli rol oynamas bana

cok u
z
uc
u geliyor. Ancak
bunu de
gi
stirmek olanaksz oldu
guna g
ore ger
ce
gi kabul etmekten ba
ska
care yoktur.
Eski geleneksel bir topluluk olu
sturan Yahudili
ge gelince, bunun c
ile dolu tarihitarih
ci g
oz
uyle
bakld
gndaYahudi olmann siyasal topluluklardan
olmaktan daha g
u
cl
u etkiler yapt
gn g
ostermektedir.

Orne
gin Alman Yahudileri Almanyadan s
ur
uld
uklerinde Alman olmay brakmakta, dillerini ve siyasal uyrukluklarn de
gi
stirmekte, ancak Yahudi olmay
39

s
urd
urmektedirler. Bunun neden b
oyle oldu
gu ku
skusuz
zor bir sorudur; ben ana nedeni rkn
ozelliklerinde
de
gil, kesinlikle dinsel alanla snrl kalmayan, k
okl
u geleneklerde g
ormekteyim: Yahudilerin belli devletlerin
yurtta
slar olarak bunlarn sava
slarnda canlarndan olmalar bu ger
ce
gi hi
cbir bi
cimde de
gi
stiremez.
Yukardaki mektupta Siyonizme ayrca deginilmemektedir; ancak
bu Einsteinn yaklasmnda onemli bir rol oynamaktayd. 1919 yl
baslarndaGenel Bagntllk Kuramnn 29 Maystaki g
unes tutulmasyla
dogrulanmasndan ve boylece de Einsteinn d
unya capnda u
n kazanmasndan onceSiyonizmin resmi savunuculardan biri, Kurt Blumenfeld
yl sonra ise Blumenfeld Einstein, Chaim
kendisine bu konuyu acmst. Iki

Weizmannn Kud
uste bir Ibrani
u
niversitesi kurmak icin kaynak saglamak
u
zere Birlesik Devletlere ortak bir gezi yapma davetini kabul etmeye ikna ediyordu. D
unya Siyonist hareketinin bas olan Weizmann da bilim adamyd

sonradan Israil
devletinin ilk devlet baskan olacakt. Atlantikte yaptklar
ortak gemi yolculuguyla ilgili olarak sunlar anlatmst: Einstein bana kuramn her g
un yeniden anlatyordu ve vardgmzda onun bu kuram tamamiyle kavrams oldugundan kesinlikle emindim.
ste Einsteinn 14 Mart 1921de dostu Heinrich Zanggere yazdg mekI
tuptan bir bol
um:
Cumartesiye Amerika gezisi ba
slyor, ama u
niversitelerde konu
smak i
cin de
gil (herhalde arada o da olacak), Kud
usde bir Yahudi u
niversitesi kurulmas i
cin.
Bu konuda bir
seyler yapmay
cok gerekli g
or
uyorum.
Ve asagda da dostu fizikci Paul Ehrenfeste yazlms 18 Temmuz 1921
tarihli mektuptan bir bol
um:
Siyonizm ger
cekten de Yahudi halkna yeniden
ya
sama sevinci verebilecek yeni bir yahudi ideali
olu
sturmaktadr... Weizmannn davetini kabul etti
gim
i
cin
cok mutluyum.
Bircok Yahudi icin Einstein olagan
ust
u simgesel onemi olan bir kisi

olmustu. 1923de Ibrani Universitesinin kurulacag yer olan Scopusu ziyaret ettiginde ikibin yldr sizi bekleyen k
urs
uden konusmas rica edildi.

Paul Ehrenfeste 12 Nisan 1926 tarihli bir mektupta Einstein Ibrani

Universitesi ile ilgili sunlar yazyordu:
40

Kanmca bu i
s giderek
cok g
orkemli bir duruma gelecek; Yahudi y
ure
gim sevin
cle
carpyor.
Yahudi bir Siyonizm karstna Einsteinn yant soyledir (b
uy
uk olaslkla
1946 Ocagnda):
Kanmca Siyonist hareketi milliyet
ci olarak
yarglamak hakszlktr. Theodor Herzldaha o
nce
kat
sksz bir kozmopolitkenParisdeki Dreyfus davas
srasnda birden bire Bat u
lkelerindeki Yahudilerin durumunun ne kadar g
u
c oldu
gunu t
um a
ckl
gyla farkedince g
orevini kavrad. Ve y
ureklilikle gerekli sonu
clar

ckard. Musevi dininden Alman, Fransz, Amerikal

vs. oldu
gumuz i
cin de
gil, d
uped
uz Yahudi oldu
gumuz
i
cin hakszl
ga u
gruyor ya da
old
ur
ul
uyoruz. Siyonizm Alman Yahudilerini yok edilmekten pek koruyamam
str, ancak sa
g kalanlara ykma
ozg
uvenlerini yitirmeden onurla dayanacak y
urek g
uc
un
u vermi
stir.
Unutmayn ki, g
un
un birinde sizin
cocuklarnz da ayn
bahtszl
ga u
grayabilir!
Ve 1955 Martnda, ol
um
unden bir aydan daha az bir s
ure once, Einstein
kendisine Siyonizmi aslams olan yukarda soz
u gecen Kurt Blumenfelde
soyle yazyordu:
Yahudilik ruhunu hissetmemde yardmc oldu
gunuz
i
cin size bir kez daha te
sekk
ur ediyorum.
Sam Gronemann pek cok isi bir arada y
ur
uten bir adamd: Berlinde

hukukcu, yazar, oyun yazar ve Israile yerlesmek u

zere Nasyonal Sosyalist Almanyay terkeden onde gelen bir Siyonistti. 13 Mart 1949da Einsteinn yetmisinci dogum g
un
un
u kutlamak icin Tel Avivden asagdaki dizeleri iceren bir mektup gonderdi:
Tam olarak anlamasa da ki
si
Ba
gntllk
o
gretisini
Ve vermemi
s olsa da zarar
Ona asla koordinatlar,
Onun i
cin de
ckar ortaya,
E
ger insan gen
cse yetmi
sinde h
al
a,
41

O zaman kantlanr ger

cekten bununla
Bu
o
greti uygulamada.
Ve ba
snza u

su

su
rken bug
un
Kutlayanlar akn akn,
Durmak istemedim ben de geri
Kutlamaktan bizi ve sizi.
Ku
skusuz aittir o bize

Halkyla Israil
u
lkesine.
Einstein hemen yant verdi:
Ba
skalarnn kederlendi
gi
seylere
Yakla
smay biliyorsun espriyle
D
u
su
nd
u
gu
nden herhalde
B
oyle yaratm
s bizi Tanr diye.
Haksz yere kalkan
o
c almaya
O, kendisi yaratt zayflklar da
Bizlerin yenik d
u
st
u
gu
savunmaszca
Zaferlerde de, skntda da.
Yarglamak yerine kat bir ciddiyetle
Ferahlk getiriyorsun
siirinle
Imanszlar da, iman edenler de
Hepsi kendi hesabn yapsn diye.
Einstein arsivinde Coloradadan bir bankacnn Berlindeki Einsteina
sozlerden
yazdg 5 Agustos 1927 tarihli bir mektup bulunmaktadr. Ilk
Aylar once size soyle yazmstmEinsteinn daha onceki bir mektubu
yantsz braktg anlaslmaktadr. Bankac cogu bilim adam ve benzer kisinin
Tanry sakall, sevecen, meleklerle cevrili bir baba fig
ur
u olarak d
usu
nmeyi
braktgn gozlemistir; oysa pek cok icten kisi boyle bir Tanrya tapnmay ve
dua etmeyi yegliyecektir. Tanrnn ne oldugu sorusu bir edebiyat cevresindeki
bir tartsma srasnda ortaya ckms ve gruptan baz kisiler seckin kisilerden
yaynlanmak u
zere bu konuda yazmalarn rica etmeye karar vermislerdir.
Mektup sahibi bu istege yant vermis yaklask iki d
uzine Nobel od
ul
u sahibinin ismini sayyor ve Einsteinn da artk karar verecegi umudunu dile
getiriyordu. Einstein mektubun u
zerine asagdaki yazy yazms. Bir yant
gonderip gonderilmedigi ise bilinmemektedir.
42

Her bir yarat

gnn davran
slarn do
grudan etkileyen ya da yarattklarn do
grudan yarglayan ki
sisel bir
tanr d
u
su
nemiyorum. C
a
gda
s bilim mekanik
ci nedenselli
ge bir
ol
cu
ye kadar ku
skuyla bakyor olsa da bunu
yapamyorum. Benim dindarl
gm, kendini ger
ce
gin
g
u
cs
uz ve yetersiz aklmzla kavrayabildi
gimiz k
u
cu
c
uk
b
ol
um
unde g
osteren
cok u
st
un zekaya duydu
gum derin
hayranlktr. Ahlak c
ok
onemli bir konudur, ancak bizim
i
cin, Tanr de
gil.
ste Einsteinn Cornelius Lanczosa yazdg 24 Ocak 1938 tarihli mektupI
tan bir bol
um. Bu konuyla iliskisi acsndan cok anlamladr:
K
utlesel
cekim sorunu yakla
sk Mach t
ur
u ku
skucu
g
org
uc
ul
ukten yola
ckarak beni inan
cl bir aklcya
d
on
u
st
urd
u, yani ger
ce
gin g
uvenilir tek kayna
gn matematiksel yalnlkta g
oren birine.
Einstein burada k
utlesel cekimden soz ederken on yllk esin dolu
calsmasnn u
r
un
u olan (1905-1915) Genel Bagntllk Kuramn kastetmektedir. Bu calsmaya estetik acdan duydugu hosnutsuzluk yol acmst. 1905de
ortaya koydugu ozel bagntllk kuramna gore d
uzg
un hareket bagntlyd.
Einsteina gore yalnzca ozel bir tip bagntl hareketin bulunmas cirkin
birseydi. D
uzg
un hareket bagntl olduguna gore t
um hareketlerin de boyle
olmas gerekirdi. Oysa g
undelik deneyim d
uzg
un olmayan hareketin mutlak
oldugunu ackca gosteriyordu. Boylesine bir apacklk karssnda sradan bir
adam omuz silker ve bu estetik kusuru kabullenmesi gerektigine karar verirdi. Ama bu Einsteina gore degildi. Estetik bir zorunluluk hissederek g
unl
uk
deneyimi yeniden ele ald ve sasknlk ve sevinc icinde gercekten de t
um hareketlerin bagntl olarak yorumlanabilecegini gord
u. Burada bunu kavramann
onu nasl cekimle ilgili deney
ust
u g
uzellikteki denklemlere got
urd
ugu
n
un
ayrntsna giremiyecegiz. Ancak Einsteinn Lanczosa mektubunda inancl
bir aklcya, g
uzellik olarak gord
ugu
matematiksel yalnlg arayan birine
don
ust
ugu
n
u yazarken ne d
usu
nd
ugu
n
u anlayabiliriz.

Inan
cl sozc
ugu
bizi sasrtmasn! Einstein daha Genel Bagntllk Kuramn gelistirmeden cok once evrendeki g
uzelligi aryordu; bu kuramn
estetik bir hosnutsuzluktan dogmus olmas gercegi ackca ortaya koymaktadr. Evrenin yalnlgna, g
uzelligine ve y
uceligine inancdinsel inanc
bilimindeki baslca esin kaynagyd. O bilimsel kuramlar kendi kendine eger
Tanr olsaydm evreni boyle mi yaratrdm, diye sorarak degerlendiriyordu.
43

Asagda Einsteinn Princetondan Lanczosa yazdg iki mektubun ozeti

bulunmaktadr. 14 Subat 1938de:
Elektri
gin bu temel sorunuyla 20 yldan fazladr u
gra
sp duruyorum ve iyiden iyiye umutsuzlu
ga kapldm,
ama vazge
cemiyorum da. Yepyeni bir esin gelmesi gerekti
ginden eminim, ayrca istatisti
ge s
gnmann yalnzca i
sin
oz
une inemeyen, ge
cici bir
c
oz
um yolu olarak
de
gerlendirilmesi gerekti
gi kansndaym.
21 Mart 1942de:
Siz tand
gm, fizi
ge yakla
sm benimkiyle ayn olan
tek ki
sisiniz, bu da ger
ce
gin mantksal a
cdan yaln
ve bir
seyler aracl
gyla kavranabilece
gine inan
ctr...
Tanrnn elini g
ormek
cetin bir i
s. Ancak (bug
unk
u kuantum kuramnn kendisine yak
strd
g gibi) onun zar
att
gna ve telepatik yollara ba
svurdu
guna bir an bile
inanamam.
Burada Einsteinn kuantum kuramn degerlendirmede ve bu kuramn
gerekirciligi reddedisi ve istatistiksel, olashkc tahminlerle snrl kals
karssnda duydugu hosnutsuzlugu dile getirmedeki esprili tarzn gormekteyiz. Einstein kuantum kuramnn gelistirilmesindeki onc
ulerden biri olmasna
karsn hep farkl bir yorum bulunmas gerektigi kansndayd. Bir t
url
u kurtulamadg d
us krklgn Paul Ehrenfeste yazdg 12 Temmuz 1924 tarihli
bir mektupta soyle dile getiriyordu.
Pe
slerinden ko
stuk
ca bu kuantlar daha iyi saklanyorlar.
Dinsel acdan Bagntllk Kuramnn Sezinlendirdikleri konusunda bir
konusma yapan Sikagodan bir haham 20 Aralk 1939da konuyla ilgili baz
sorular sormak icin Princetondaki Einsteina bir mektup yazar. Einsteinn
yant soyledir:
Ba
gntllk kuramnn temel d
u
su
ncelerinin dinsel alanla bilimsel anlay
s d
snda ba
ska herhangi
bir bi
cimde ili
skili olabilece
gi kansnda de
gilim. Bu
ili
skiyi de nesnel d
unyadaki derin ba
glarn mantksal
44

a
cdan yaln d
u
su
ncelerle kavranabilmesinde g
ormekteyim. Ku
skusuz bu durum ba
gntllk kuramnda
ozellikle yetkin boyutta s
oz konusudur.
Derindeki ili
skilerin mantkla kavranabilirli
gi deneyiminin uyandrd
g dinsel duygu, genelde dindarlk
diye tanmlanan duygudan biraz farkl t
urdendir. Bu
daha
cok, kendini nesnelerde g
osteren akl kar
ssnda
ortaya
ckan, ancak kendimizi o
rnek alarak tanrsal
bir ki
silikbizden istemlerde bulunan ve bireysel varolu
sumuzla ilgilenen bir ki
silikyaratmaya g
ot
urmeyen derin bir sayg duygusudur. Bunda ne bir istek, ne
bir ama
c ne de bir y
uk
uml
ul
uk vardr, tersine yalnzca
bir varolu
su i
cerir.
Bu nedenle bizler ahlaki konular salt insana
ozg
u bir
sorunancak insan etkinli
ginin en
onemli sorunu
olarak g
ormekteyiz.
Einsteinn asagdaki gor
us acklamas Eyl
ul 1937 tarihlidir. Preaching
Mission (Vaaz misyonu) ile ilgisinin dsnda kaleme alnsna yol acan ne
denler bilinmemektedir. Belki de bu Princetondaki Ilahiyat
Fak
ultesinin bir
u
yesinin kisisel basvurusuna yanttr, ancak bu yalnzca bir tahmindir.
C
a
gmz bilimsel anlay
s ve kazanlan bilgileri teknikte kullanma alanlarnndaki ola
gan
ust
u ba
sarlarla
karakterize olunur; buna kim sevinmez ki? Bu arada
bilgi ve becerinin tek ba
sna insanlar onurlu ve
mutlu bir ya
sama ula
stramayaca
gn da unutma
malyz. Insanlk y
uksek ahlaki norm ve de
gerleri savunanlar nesnel ger
ce
gi ke
sfedenlerden u
st
un tutmakta

yerden g
o
ge hakldr. Insanl
gn Buda, Musa ve Isa
gibi ki
silere bor
clu oldu
gu
seyler bence ara
strc ve
yapc (konstruktiv) beyinlerin t
um ba
sarlarndan daha

de
gerlidir. Insan
soyunun onurunu, kendine g
uvenini ve varolu
stan duydu
gu sevinci yitirmemesi i
cin bu
u
st
un ki
silerin arma
ganlarn korumal ve canl tutmaya
cal
smalyz.
Asagdaki taslak Einsteinn 1932/33 ksnda son kez kaldg Pasadenadan
Le Coqa getirilen bir ygn kagt arasnda bulunuyordu. Kagtta ne bir tarih
ne de kaleme alns nedenini gosterecek bir sey vardr. Bu bir kisi ya da bir
45

grubun mektubuna yant olabilir; ama Nasyonal Sosyalistlerin bob

urlenmelerinin yol actg bir ozdeyis de olabilir. Her ne olursa olsun baska bir acklama
gerektirmeyen ve hepimize bir mesaj niteligi tasyabilecek birseydir:
Y
uzyllar i
cinde sizin bir katknz olmakszn
topraklarnzda do
gmu
s olan birka
c
onemli ki
siyle

ov
unmeyin. Bunun yerine her birine zamannda nasl
davrand
gnz ve
o
gu
tlerine ne kadar uydu
gunuzu
d
u
su
n
un.
Einstein Berlinde iken 25 Subat 1931de cagn teknolojik mucizelerinin
yarattg coskunun cabucak son
usu
nden soz eden ve bircok insan icin yasamn
ac bir d
us krklg oldugunu belirten cok karamsar bir mektup almst. Mektup sahibi kendine insanlgn hala u
remeyi s
urd
urmesinin anlaml olup olmadgn sormaktayd. Einstein 7 Nisan 1931de su yant verdi:
Sizinle ayn fikirde de
gilim. Kendi ya
samm her zaman ilgin
c ve ya
sanmaya de
ger bulmu
sumdur ve genel olarak insanlarn ya
samn ya
sanlas klacak olanak ve umudun bulundu
guna kesinlikle inanmaktaym.
Bence bunun i
cin gerekli t
um nesnel ve ruhsal olanaklar
vardr.
Elbette ki Einstein acnn yasamn bir parcas oldugunun bilincindeydi.
Torunlarndan ya da cocuklarndan birini yitirmis olan bir doktor cifte 26 Nisan 1945de asagdaki bassaglg mektubunu yazmstr. Doktor bey Nasyonal
Sosyalizm doneminde m
ultecilere yardm org
ut
unde etkinlik gostermisti.
B
oylesine anszn ve beklenmedik bir anda ba
snza
gelen korkun
c felaketi
o
grendi
gimde
cok sarsldm. Bu,
ya
sl insanlarn ba
sna gelebilecek en a
gr
sey ve daha
binlerce insann da ayn yazgyla ac
cekmesi teselli
de
gil. Sizleri teselli etmeye kalk
samam, ancak kendimi sizlere acnz derinden payla
st
gm, benimle birlikte sevecenli
ginize tank olmu
s herkesin de ayn durumda oldu
gunu s
oylemek zorunda hissediyorum.
Biz insanlar genellikle bildik g
or
unen fiziksel ve insanca bir
cevrede bir g
uvenlik ve kendimizi evimizde
hissetme aldatmacas i
cinde ya
sarz. Ancak umulan
ola
gan gidi
s bozuldu
gunda, a
ck denizde be
s para etmez
46

bir kalasn u
zerinde durmaya
cal
san ve nereden geldiklerini unutmu
s olan, nereye s
ur
uklendiklerini ise bilmeyen kazazedelere benzedi
gimizi farkederiz. Ama insan
bunu bir kez ger
cekten i
cine sindirdikten sonra ya
samak

cok daha kolayla

sr ve artk d
u
s krkl
gna u
gramaz.

Uzerinde
y
uzd
u
gu
m
uz kalaslarn yaknda yeniden
kar
sla
smas umuduyla sizleri y
urekten selamlarm...
Asagdaki c
umle Einsteinn 9 Temmuz 1952de Cornelius Lanczosa
gonderdigi bir mektupta bulunmaktadr:

Insan
bir manda s
ur
us
unde do
gmu
s gibi ve vaktinden
once ayaklar altnda c
i
gnenmezse mutlu olmal.
Botanikci A. V. Fric Cordilleralann en y
uksek dorugundaki ince atmosferde o zamana kadar tannmayan, k
ucu
k, cicek acan bir kakt
us bitkisi
bulmustu. Fric buna cok g
uzel hazrlanms bir bildiride Einsteinia adn
verdi ve bildirinin bir kopyasn da Einsteina gonderdi. 9 Eyl
ul 1933de Einstein Le Coqdan su yant yazyordu:
C
ok sayn bay:
G
on
ul alc ince davra
snzla beni
cok sevindirdiniz.
Isim, yalnzca bitkici
gin de
gil benim de y
uksek doruklarda rahat braklmamam a
csndan yerindedir.
Sevimli jestinize te
sekk
urlerimi sunuyorum...
Asagdaki dizeler Einsteinn elyazsyla 1927deki eski bir dostu, Mrs.
Cornelia Wolfa gonderdigi bir fotografnn altna yazlmstr:
Gitti
gim ve bulundu
gum her yerde
Kar
sla
syorum hep bir resminle,
Yaz masasnn u
st
unde, duvarda
Siyah bir kordonla asl boyunlarda.
Adam ve kadnca
gzlar garip bi
cimde
Istiyorlar birka
c s
ozc
uk elyazs ile,
Hepsinde de olmal kargack burgack bir yaz
Bu all
ame c
ocu
gun yazd
g.
Bazan soruyorum t
um bu mutluluk i
cinde
Bir ayrlk annda kendime:
47

Sen mi oynattn akln

Yoksa di
ger danalar m?

Bu ithafla ilintili ilginc bir oyk

u vardr. Mrs. Wolf Ikinci
D
unya Savas
srasnda gemiyle Havanaya ve oradan da Kaliforniyaya gidecekti. Gemi Tr
inidada ugradgnda Ingiliz
bir gorevli kendisini sorgulamaya (Alman pasa
portu vard) ve esyalarn aramaya baslad. Ingilizlerin,
yolcularn yanlarnda
fotograf ya da mektup tasmalarna izin vermediklerini bilmesine karsn Mrs.
Wolfun gonl
u Einsteinn resmini geride brakmaya raz olmamst. Gorevli
fotograf gor
unce hemen sorgulamay kesti ve cok nazik bir bicimde siiri kopya
etmek ve arkadaslarna gostermek u
zere resmi od
unc alp alamayacagn
sordu. Mrs. Wolf resmi alkoyup koymamann t
um
uyle onun elinde oldugunu
soylediginde ise gorevli onu ertesi g
un, gemi yola ckmadan geri getirecegi
yantn verdi. Ve gercekten de bunu cok b
uy
uk bir nezaketle yerine getirdi,
bir daha da sorgulama ve bagaj aramas olmad.

48

Einstein keman calmaya tutku derecesinde d

usk
und
u ve kemann hep
yannda tasrd. Gozdeleri onsekizinci y
uzyl bestecileriydi. Bach ve Mozartn m
uzigini severdi. Beethovene sevgiden cok hayranlk duyard, daha
uyle birlikte yasamnn t
gec bestecilerle ise pek ilgisi yoktu. Un
um yanlarna duyulan yogun ve cogu kez de usandrc ilgi artyordu. Bu durumda
da Einsteinn ornegin haftalk bir Alman dergisinin 1928de kendisine Berline gonderdigi Johann Sebastian Bachla ilgili bir anketi yantlamamasna
sasmamaldr. Yaymc bir s
ure beklemis ve 24 Martta ikinci bir anket formu
gondermistir. Bu kez Einstein hemen ayn g
uno zamanlar posta daha
hzlymsasagdaki sert sozlerle yant vermistir:
Bachn yaptlar hakknda s
oyleyeceklerim: Dinlemeli,
calmal, sevmeli, sayg duymal ve
ceneyi tutmal.
Ayn yl daha ileri bir tarihte baska bir dergi Einsteina diger bir besteciyle
ilgili gor
usu
n
u sordugunda Einstein 10 Kasm 1928de su yant verdi:
Schubertle ilgili yalnzca
sunu
C
almal, sevmeli ve
ceneyi tutmal!

s
oyleyebilirim:

Yaklask on yl sonra, yine baska birinden Einsteinn m

uzik zevkiyle
ilgili, daha ayrntl bir anket geldi ve bu kez yant da daha ayrntlyd.
Anlasldg kadaryla sorular kaybolmustur, ancak Einsteinn yalnzca 1939
tarihini tasyan yantlarndan sorular az cok kestirilebilmektedir.

(1) Bach, Mozart, birka

c eski Italyan
ve Ingiliz
besteci m
uzikteki g
ozdelerimdir. Beethoveni olduk
ca az,
ama Schuberti hayli severim.
(2) Benim i
cin Bachin m yoksa Mozartn m daha

onemli oldu
gunu s
oylemem olanaksz. M
uzikte mantk
aramam, tersine t
um
uyle bilgisizimdir, kuramlar bilc b
mem. I
ut
unl
u
gu
n
u duygusal olarak kavrayamad
gm
bir yapt asla sevemem. (Mimari)
49

(3) Handeli hep iyi, hatta kusursuz, ama belli bir

y
uzeysellikte bulmu
sumdur. Beethoven ise bana a
sr
dramatik ve ki
sisel gelir.
(4) Schubert ola
gan
ust
u yetkin duygusal anlatm ve
ezgi a
csndan b
uy
uk yaratcl
g nedeniyle en sevdiklerimden biridir. Ancak daha b
uy
uk yaptlarnn mimariden biraz yoksun olu
su beni rahatsz eder.
(5) Schumann bana k
u
cu
k yaptlardaki
ozg
unl
u
gu
ve
duygu zenginli
gi nedeniyle
cekici gelir, ancak form olarak b
uy
ukl
ukten yoksun olu
su t
um
uyle zevk almam engeller. Mendelssohnda ise bi
cimsel a
cdan b
uy
uk yetenek, ancak
co
gu kez bayal
ga varan, tanmlayamad
gm
bir derinlik eksikli
gi g
ormekteyim.
(6) Brahmsn birka
c Liedini ve oda m
uzi
gi
yaptlarn, kompozisyon a
csndan da ger
cekten
onemli
buluyorum. Ancak bana g
ore c
o
gu yaptlarnn
ozde
hi
cbir inandrclk g
uc
u yoktur. Neden bunlar yazma
gere
gini duydu
gunu anlayamyorum.
(7) Wagnerin yaratcl
gna hayranlk duyuyorum,
ancak dekadanlara
ozg
u mimari yap eksikli
gini hissediyorum. Ayrca m
uzikal ki
sili
gini de
oylesine sevimsiz
buluyorum ki, onu
co
gunlukla ancak antipatiyle dinleyebiliyorum.
(8) Straussu yetenekli, ancak i
ctenlikten yoksun ve
yalnzca d
s etkiyi g
ozetir buluyorum. Modern m
uzi
ge
hi
c
onem vermedi
gimi s
oyleyemem. Debussyyi zarif
(feinfarbig), ancak yapdan yoksun buluyorum. B
oyle

seylere pek hayranlk duyamam...

Yani doneminin cagdas bestecilerinin yaptlar genel olarak Einsteina pek
cekici gelmiyordu. Ancak Ernest Blocha kisisel olarak cok deger veriyordu ve
15 Kasm 1950de, anlasldg kadaryla bir soruya yant olarak soyle yazmst:
C
a
gda
s m
uzikle ilgili bildiklerim
cok kstldr. Ancak
bir noktadan eminim. Ger
cek sanat yaratc sanat
cdaki
kar
s konulmas olanaksz bir tutkuyla karakterizedir.
Bu tutkuyu ge
c d
onem m
uzik
cilerinin pek aznda ve Ernest Blochda hissedebilmekteyim.

(Orijinali Ingilizce)

50

B
uy
uk orkestra sefi Arturo Toscaniniye 1938 Ocaknda American Hebrew Medal (Amerikan Musevileri Madalyas) verildiginde, Einstein herhalde
toren srasnda okunmus olan asagdaki sozleri yazmst:
Ancak kendini bir i
se t
um g
uc
u ve ruhuyla adayan
ki
si ger
cek bir usta olabilir. Bu nedenle ustalk tam
bir insan olmay gerektirir. Toscanini bunu t
um davran
slaryla ortaya koymaktadr.
1928 Ekiminde bir mektup sahibi, Berlindeki Einsteina diger seyler
yannda m
uzik etkinliginin, m
uzikten boylesine farkl asl calsma alanna
bir etkisi olup olmadgn soruyordu. Einstein 23 Ekim 1928de su yant veriyordu.
M
uzik ara
strma
cal
smalarn etkilememektedir tersine her ikisi de ayn
ozlem kayna
gndan beslenmekte
ve sa
gladklar rahatlama ile birbirlerini tamamlamaktadrlar.

51

Einsteinn bir arkadas, Dr. Otto Juliusburger psikiyatrist idi ve Berlinde muayenehanesi vard. Ayn zamanda da bir t
ur Spinoza ve Schopenhauer uzmanyd. Yahudi olarak Nasyonal Sosyalist Almanyadaki artan tehlikenin bilincindeydi. 1937de iki cocugunu pespese Birlesik Devletlere gondermeyi basarmst ve Yahudilerin sistemli olarak gaz odalarnda
yok edilmesinden ksa s
ure once de anne-baba cocuklarnn pesinden gelebilmislerdi. Burada Einsteinn Juliusburgere yazdg cesitli konular iceren
mektuplardan baz bol
umleri ve Juliusburgerin Einsteina bir mektubundan bir bol
um yaynlyoruz. 28 Eyl
ul 1937de Einstein Princetondan hala
Berlinde olan Juliusburgere oglunun Birlesik Devletlere gelmis olmasna
cok sevindigini ve kznn kabul
uyle ilgili y
ureklendirici sozler duydugunu
yazyordu. Baska konulardaki acklamalarn ardndan da arastrmalarnda
k
utlesel cekimle elektro-manyetizmay birlestirecek tek bir alan kuramna
ste bu mektuyonelik uzun araysla ilgili s
urekli cabalarndan soz ediyordu. I
bun son bol
um
u:
H
al
a 10 yl
onceki sorunlarla u
gra
syorum.
Ba
sard
gm
onemsiz, ancak zaman zaman elle tutulacak kadar yakla
sr g
or
unmesine kar
sn h
al
a asl
amaca ula
samyorum. Durum zor ama yine de mutluluk verici, zor,
cu
nk
u ama
c, g
uc
um
u
cok a
smakta,
ancak mutluluk verici,
cu
nk
u ki
sisel ya
samn tatsz
olaylarna kar
s ba
g
sklk kazandrmakta.
Buradaki insanlarn d
unyasna uymaya
cal
syorum,
zaten daha buraya geldi
gimde bu i
s i
cin c
ok
ya
slydm veaslnda durum Berlinde ve daha
once
credeyken de bundan farkl de
Isvi
gildi. M
unzevilik
daha do
gu
stan geliyor. Siz de b
oyle biri oldu
gunuzdan
bunu anlarsnz.
2 Agustos 1941debu arada Juliusburger ailesi sag salim Birlesik Devletlere gelmistiEinstein soyle yazmaktayd:

52

Bunca yl sonra sizleri burada selamlayabilmekten mutluluk duyuyorum. Barbaristana yazaca

gm her
satr alclar tehlikeye sokaca
gndan kendimi suskunlu
ga zorlam
stm. Sevgili Schopenhaueriniz bir keresinde insanlarn zavallklaryla trajediye ula
smay
ba
saramayp, trajikomedide taklp kalmaya mahkum
olduklarn s
oylemi
s. Ne kadar da do
gru ve bu izlenime
oylesine sk kapldm ki! D
un ilahla
strlandan
bug
un nefret edilip y
uz
une t
uk
ur
ul
uyor, yarn unutulacak,
ob
ur g
un ise azizli
ge y
ukseltilecek. T
um bunlar ancak mizahla a
slabilir, soluk ald
gmz s
urece buna skca
sarlmalyz.
Einsteinn Juliusburgere yazdg asagdaki mektup 30 Eyl
ul 1942 tarih
lidir. Ilk bol
umdeki kutlamalar herhalde Yahudilerin yeni yl bayramlaryla
ilgilidir.
De
gerli satrlarnz beni
cok duygulandrd ve ben
de sizi i
ctenlikle kutluyorum. Bu kadar
ovg
uy
u kesinlikle hak etmedi
gimi biliyorum, ancak s
ozc
uklerinizde

sldayan i
ctenlik bana sevin
c veriyor.
Sanrm artk yaplan korkun
c hakszl
gn kefaretinin biraz olsun
odenece
gi g
unlere tank olmay
umut edebiliriz. Ancak
cekilen onca acnn, umutsuzlu
gun, onca insan ya
samnn anlamszca yok edili
sinin onarlmas olanaksz. Ama yine de yalan ve
zul
um
un s
urekli olarak u
st
un gelemeyece
ginin en k
unt
yaratklarn bile kafalarna iyice sokulaca
gn umabiliriz.
Ger
ce
gi aray
sn insana nasl sarslmaz bir dayanma
g
uc
u verebildi
gini sizde g
ozlemek m
umk
un. Ben de tek
ger
cek doyumu bu tutuma bor
cluyum. Bu t
ur insanlarn zamandan ba
gmsz toplulu
gunda, insan
caresizlik
ve umutsuzca yanlzla
sma duyusuna frsat vermeyen bir
t
ur s
gnak buldu
gunu hissediyor.
Princetondaki Einsteina 1942 Eyl
ul
unde yazdg bir mektupta Juliusburger, Einsteinn kaynvalidesinin yaklask onbes yl onceki cenaze torenini
anmsatyordu; mezardan ayrlrken Einstein kendisine soyle demisti:
G
uzel bir dua olan Tanr verdi, Tanr ald,
Kalmlya
su
k
urler olsun!un son s
ozleri hep veren ve
53

sonra yeniden vermek u

zere alan ya
samn zenginli
gini
dile getiriyor.
11 Nisan 1946da Einstein Juliusburgere soyle yazyordu:
Hitlerin sorumlulu
gu konusunda kesin tavr alyorsunuz. Aslnda ben hukuk
cularn doktorlara zorla kabul
ettirdikleri bu ince ayrmlara asla inanmadm. Nesnel
olarak
ozg
ur irade yok ki. Yaptklar nasl tanmlanrsa
tanmlansn, ba
skalar i
cin tehlike olu
sturan insanlardan kendimizi korumamz gerekti
gi d
u
su
ncesindeyim.
Bu durumda sorumluluk o
l
cu
t
une ne gerek var ki?
Insanlarn ahlaki tutumlarndaki korkun
c ykmn

oncelikle ya
sammzn mekanikle
smesi ve ki
silikten yoksun duruma gelmesiyle ilgili oldu
gu kansndaym
bilimsel-teknik alandaki ilerlemenin ykc bir yan
u
r
un
u. Nostra culpa! (Su
clu biziz!) Bu u
gursuz kusurun

u
stesinden gelmenin yolunu bilmiyorum. Insan
u
zerinde durdu
gu gezegenden daha hzl so
gumakta.
Ve 29 Eyl
ul 1947de:
Bir
cok dosttan sizin bu g
unlerde (hi
c inanasm gelmiyor!) 80. do
gum g
un
un
uz
u kutlayaca
gnz o

grendim.
Ger
ci sizin ve benim gibi insanlar herkes gibi
ol
ur,
ancak ya
sadklar s
urece hi
c ya
slanmazlar. Demek istedi
gim, siz de h
al
a ortasna braklverdi
gimiz koca
bilmeceye
cocuklar gibi merakla bakyorsunuz. Bu
da insanlk ortamndaki t
um yetersizliklere belli bir
uzaklktan bakmay sa
glyorve bu da az de
gil. Sabahlar N.Y. Timesin yutturmacalarndan midem buland
gnda hep bunun yine de g
u
c bela k
ok
u kaznan
Hitlercilikten daha iyi oldu
gunu d
u
su
n
ur
um.
Bu mektup Einsteinn cok daha eski bir degerlendirmesini
anmsatmaktadr. Profesor Federigo Enriques Bolognada Einsteinn
da katldg bilimsel bir kongre d
uzenlemisti. Einstein orada profesor
un kz
Adrianaya rastlamst. Belki de kz ondan kendisi icin birseyler yazmasn
rica etti. Sonucta Einstein ona 1921 Ekiminde sunlar yazd:

54

E
gitim ve genel olarak ger
ce
ge ve g
uzelli
ge ula
sma

cabas t
um ya
sammz boyunca
cocuk kalabilece
gimiz bir
alandr.
1921 Ekimindeki tan
smamz ansna Adriana Enriquese.
Einsteinn Juliusburgere 11 Nisan 1946 tarihli mektubu ol
um cezasn
ele alan asagdaki iki mektuptan ikincisiyle iliskilidir.
3 Kasm 1927 tarihli bir mektupta Einstein Berlinli bir yayncya bu
konuda daha onceki sozleriyle baglantl olarak soyle yazmst:
um cezasnn kaldrlmasnn iyi bir
Ol
sey olaca
g
kansna... vardm. Gerek
ce:
1) Hukuksal bir hata durumunda onarlmasnn olanakszl
g,

2) Idam i
sleminin idamla do
grudan ya da dolayl
olarak ili
skisi bulunan ki
sileri moral a
cdan olumsuz etkilemesi.
Einstein 4 Kasm 1931de Pragda yasayan u
z
unt
u icindeki genc bir
ste mektuptan bir
adamn mektubunu yantlarken bu konuya donmektedir. I
bol
um:
Sava
s ve
ol
um cezas hakknda ne mi d
u
su
n
uyo
rum? Ikincisini yantlamak daha kolay. Aslnda cezadan de
gil, yalnzca topluma ve onun korunmasna hizmet eden
onlemlerden yanaym. Temelde bu anlamda
de
gersiz ya da hatta zararl bireylerin
old
ur
ulmesine de
kar
s olmazdm; kar
s olu
sumun tek nedeni insanlara,
yani mahkemelere g
uvenmemem. C
u
nk
u do
gada kurallara uygunlu
gun kendini tek varlk kar
ssnda daha u
st
bir ger
ceklik olarak ortaya koyu
su gibi ben de ya
samda
niteli
ge nicelikten daha b
uy
uk de
ger veririm.
1 Subat 1954de bir mektup sahibi Einsteinn insanlarn d
usu
nce
ozg
url
ugu
n
u korumak ve savasa kars ckmak icin gerekirse hapse girmeyi goze almalar gerektigi savn aktardktan sonra karsnn buna, Einsteinn kendisinin Nasyonal Sosyalistler iktidara gectiginde Almanyada kalp,
d
usu
ncesini soylemek ve tutuklanmay goze almak yerine hemen u
lkeyi terk

55

ettigini soyleyerek kars cktgn yazyordu. Esi bu tutumu, u

lkesini terketmeyi reddeden ve m
ucadelesini sonuclandrmak u
zere kalan Sokratesinkiyle karslastryormus. Ayrca u
nl
u kisilerin gor
uslerini soylemelerinin
daha kolay oldugunu da belirtiyormus.

6 Subat 1954de Einstein Ingilizce

olarak yant veriyordu. Mektubun Almanca taslag ise soyleydi:
E
sinizin s
oylediklerini hi
c de ge
cersiz bulmuyorum. Kamuoyu
on
unde belli bir u
n
u olan ki
sinin
daha az tannm
s bir ki
siden daha az tehlikede oldu
gu
ama halkn tand
do
grudur. Iyi
g bir ki
si isminden gerekli g
ord
u
gu

seyleri zaman zaman kamuoyu
on
unde
a
ck
ca s
oylemekten daha iyi nasl yararlanr ki? Sokratesle kar
sla
strma
su a
cdan uygun d
u
smemektedir:
onun i
cin Atina d
unya demekti, oysa ben asla belli bir
u
lkeyle
ozde
sle
smedim, hele hele, aslnda Prusya Akademisindeki g
orevim ve
cocukken
o
grendi
gim dilden
ba
ska hi
cbir ba
glantm olmayan politik Almanyayla hi
c.

Inan
cl bir demokrat olmakla birlikte, e
ger iyi niyetli ve d
ur
ust insanlardan olu
san bir aznlk, inan
clar
u
gruna
ozveride bulunmazsa insanl
gn kilitlenip kalaca
gn bilmekteyim. S
u sralarda bu
ozellikle gerekli.
Ku
skusuz bunu ayrca gerek
celendirmeme gerek yok.
Einstein federal yargc Louis D. Brandeisa cok deger verirdi. Asagda
onun 19 Ekim 1931de Brandeisn yetmisbesinci dogum g
un
un
u kutlayan
Bostonda yaynlanan The Jewish Advocate adl gazeteye gonderdigi ksa
yazdan bir bol
um aktarlmaktadr:

Insanl
gn ger
cek ilerlemesi yaratc beyinlerden
cok
Brandeis gibi adamlarn vicdanlarna dayanmaktadr.
10 Kasm 1936da ise Einstein asagdaki mektubu Princetondan Bran
deisn kendisine yolluyordu. Mektubun elyazma orijinali Louisville Universitesi hukuk bol
um
undeki, Brandeis Papers arasnda bulunmaktadr.
80. Do
gum g
un
un
uzde derin sayg ve sempatiyle elinizi skyorum. B
oylesine g
uc
l
u bir zekay tam bir
ozveriyle birle
stiren, ya
samnn t
um anlamn herkese sessizce hizmette bulan ba
ska birini daha tanmyorum.
56

Ba
sardklarnz ve g
osterdi
giniz etkinlikler i
cin size
te
sekk
ur etmemizin
otesinde hepimiz kendimizi ger
cek
ki
siliklerin
cok az oldu
gu
ca
gmzda b
oyle bir adamn
bulunmas nedeniyle mutlu sayyoruz.
Saygyla selamlarm...
National Association for the Advancement of Colored People (Renkli
Halk Gelistirme Dernegi) sekreteri Walter Whiten yalnz ismi degil, rengi
de beyazd. Beyaz olarak tannmak isteseydi isi cok kolaylasr ve o zamanlar
toplumumuzda zenciler icin bug
unk
unden cok daha kacnlmaz olan t
um o
g
ucl
uk ve izlenmelerden kurtulurdu. Ama o, bedelini kendi cekecegi aclarla
odemek zorunda kalacagnn t
um
uyle bilincinde olarak siyah kardeslerinin
haklar icin m
ucadele etmeye karar verdi. 1947de Zenci Kalmamn Nedeni
baslkl dokunakl bir makale yazd ve bu 11 Ekimde The Saturday Review of
Literatureda yaymland. Makale Einsteinn asagdaki okuyucu mektubunu
yazmasna neden oldu:
Whiten makalesini okurken insan
sunun do
grulu

gunu iyice kavryor: Insan

ger
cek y
uceli
ge ula
stran
tek bir yol varaclar okulundan ge
cen yol. E
ger
ac, geleneklere ba
gl bir toplumun ruhsal k
orl
u
gu
nden
ve k
untl
u
gu
nden ileri geliyorsa, g
u
cs
uzleri g
oz
u kapal kine iter, g
u
cl
uleri ise genelde insann kolay kolay
ula
samayaca
g ahlaki bir u
st
unl
u
ge ve y
uce g
on
ull
ul
u
ge
y
uceltir.
Sanrm her duyarl okuyucu benim gibi Walter Whiten yazsn ger
cek bir minnettarlk duygusuyla elinden brakmayacaktr. O inandrclk g
uc
u son derece
y
uksek, yaln biyografik bir anlatyla insan y
uceli
gine
giden aclarla dolu yolda kendisine e
slik etmemizi
sa
glam
str.
Einstein asagdaki mektubu 4 Kasm 1942de Brezilyadaki bir yazsma
arkadasna yollamst. Mektup baskaca bir acklamaya gerek gostermemektedir:

Oneriniz
temelde mantkl g
or
unmektedir: Ekonominin, yaratc ve g
u
cl
u olduklar ve ko
sullarn d
uzeltilmesi i
cin hi
cbir
ckar g
ozetmeksizin u
gra
stklar belirlenmi
s az saydaki insan tarafndan
org
utlenmesi. Buna
57

kar
slk testlerle se
cme y
onteminizi hi
c tutmadm.

Bu Insan makine de
gildir bi
cimindeki s
oz
un
uze
hi
c de uygun d
u
smeyen tipik bir m
uhendis d
u
su
ncesidir. Ayrca
sunu da d
u
su
nmenizi rica ediyorum:
En uygun on ki
siyi bulup
ckarmak yeterli de
gildir.
Halklarn onlarn yapacaklar d
uzenlemelere uymalar da sa
glanmaldr. Bunun nasl ger
cekle
stirilece
gi
konusunda ise hi
cbir fikrim yok. Bu sorun uygun
ki
silerin se
cilmesinden
cok daha g
uc
t
ur. C
u
nk
u olduk
ca sradan ki
siler bile bu i
si bug
unk
u ve bug
une kadar s
uregelen durumla kar
sla
strld
gnda olduk
ca iyi
bi
cimde ger
cekle
stirebilir. Aslna baklrsa
simdiye kadar ba
stakiler iktidarlarn kendi d
u
su
nme ve karar
verme yeteneklerine de
gil, ba
skalarn ikna etme, onlar etkileme ve zayflklarndan yararlanma becerilerine bor
clu olmu
slardr.
Hep ayn sorun: Yetenekli ve iyi niyetli ki
sileri
insanlarn ba
sna ge
cirebilmek i
cin ne yaplmaldr?
S
imdiye kadar bu yolda g
osterilen t
um c
abalar sonu
csuz

kalm
str. Uzg
un
um ama bence siz de bunu
c
ozecek bir
yol bulmu
s de
gilsiniz.
Einstein asagdaki mektubu Birinci D
unya Savas srasnda, 6 Aralk
1917de Berlinden Z
urichdeki Heinrich Zanggere yazmst. Bu sozler hala
g
uncelliklerinden hicbir sey yitirmemislerdir:
Nasl oluyor da uygarl
ga de
ger veren bu c
a
g b
oylesine i
gren
c bi
cimde ahlakd
s olabiliyor? Giderek insan
sevgisi ve
ozgecilik d
snda her
seye daha az de
ger vermeye ba
slyorum... Teknikteki t
um o g
oklere
ckarlan
ilerlemelerimiz, hatta t
um
uyle uygarlk, hasta ruhlu caninin elindeki baltaya benziyor.
Einstein 1934de Amerikadaki bir dergi icin hosgor
u konusunda bir
makale yazmst. Yaymclar kendisinin kabul etmedigi degisiklikler yapmak
ste yazdan birkac bol
isteyince Einstein vazgecti ve yaz yaynlanmad. I
um:
Ho
sg
or
un
un aslnda ne oldu
gu konusunu d
u
su
n
urken aklma n
ukteci Wilhelm Buschun
su komik pehriz
tanm geliyor:
58

Pehriz zevk almaktr

Elde edemedi
giniz
seylerden.
Ben de
s
oyle diyece
gim: Ho
sg
or
u di
ger bireylerin
kendi al
skanlklarmz, inan
clarmz ve zevkimizle
ba
gda
smayan
ozellik, yakla
sm ve hareketlerine
ozgecilikle anlay
s g
ostermektir. Yani ho
sg
or
u di
ger ki
si ya
da ki
silerin duygu ve davran
slarna kaytsz kalmak demek de
gildir; bu anlay
s ve e
sduyum da gerektirir...

Ister
sanat yapt isterse yaratcl
ga dayanan

onemli bilimsel bir yapt olsun, y

uce ve soylu
seyler
yalnz bireyin u
r
un
ud
ur. R
onesans bireye
ozg
urce
geli
sme olanaklar sa
glad
gnda Avrupa k
ult
ur
u ruhsuz
donuklu
gundan kurtulup en
onemli atlmn yapm
st.
Bu nedenle en
onemli ho
sg
or
u t
ur
u toplum ve devletin bireye g
osterece
gi ho
sg
or
ud
ur. Ku
skusuz devlet bireyin geli
smesini g
uvence altna almak i
cin gereklidir,
ancak devlet en
onemli
sey ve birey de onun iradesiz arac durumuna geldi
ginde, o zaman t
um
ozen gerektiren de
gerler yitip gider. Nasl u
zerinde a
ga
clarn
yeti
sebilmesi i
cin
once kayann hava ko
sullar ve zamanla ufalanmas ve bereket sa
cabilmesi i
cin
once
topra
gn kabartlmas gerekiyorsa, insan toplumu da,
ancak bireyin yeteneklerini
ozg
urce geli
stirmesine olanak verecek
ol
cu
de yuma
sad
gnda, de
gerli yaptlar filizlenecektir.
Bazen de Einsteinn hosgor
us
u ciddi bicimde snanmaktayd. Asagda
sert bir taslamayla ofkesini bosaltmaktadr. Einsteinn bagntllk kuram
gibi boylesine b
uy
uk olcu
de teknik ve g
uc anlaslabilir birseyin siyasal
saldrlara hedef olabilmesi sasrtcdr. Sklkla da saldrlar cok kot
u niyetliydi. Almanyada Nasyonal Sosyalistler, kuram Yahudi ve kom
unist isi olarak
lanetliyorlar ve Alman biliminin kaynagn zehirledigini soyl
uyorlard. Elbette
ki bilim adamlarnn bagntllk kuramn ogretmeleri yasaklanmst. Ancak
birkac y
urekli bilim adam bu emre uymamay goze alyordu, onlar da kuram
Einsteindan soz etmeksizin ya da bagntllk sozc
ugu
n
u kullanmakszn
aktarmak gibi hilelere basvurmak zorunda kalyorlard.
Buna karslk Sovyetler Birligi Einsteinn kuramnn kom
unist bir kuram
oldugundan hic de o kadar emin degildi. Gercekte bagntllk kuramna kars
Rus tutumu, kuramn diyalektik materyalizmle birlestirilebilecegi konusundaki bir tartsma nedeniyle karmasklasmst. Daha sonra Sovyet bilim adam59

lar icin kuram savunmak tehlikesiz bir sey olmaktan ckt. Zamanla durum
daha d
uzelmistir, ancak 1952 Nisannda SSCB Bilim Akademesinin bir u
yesi
hala Einstein fizigi idealizmin batagna s
ur
uklemekle ve s
ubjektivizmle
sucluyor, buna karslk diyalektik materyalizmin maddenin nesnelligine dayandgn soyl
uyordu. Akademi u
yesi ayrca kuram desteklemekle sucladg
iki Rus bilim adamn ackca ve isimlerini belirterek elestiriyordu. Saldryla
ilgili haber Associated Press araclgyla her yana yayld ve Londral eski bir
arkadas Berlinde yaynlanms konuyla ilgili bir yazy Einsteina gonderdi.
Asagdaki yaynlanmams yergi nitegindeki yorum Einsteinn miras
arasnda bulunmustur. Yaznn ellili yllarn basndan kaldg ve b
uy
uk
olaslkla genelde Sovyetlerin tutumu ve ozel olarak da yukarda belirtilen
olay nedeniyle yazlms oldugu sanlmaktadr.
Her
seye kadir Tanr ebedi do
ga yasalarn koyarken
onu sonralar da kafasndan atamad
g bir kaygdr ald:
Ya diyalektik materyalizmin y
uksek otoriteleri ilerde bu
yasalardan birka
cn ya da hatta hepsini birden yasad
s
ilan ederlerse ne gibi g
uc
l
ukler do
gabilirdi?
Daha sonra diyalektik materyalizmin peygamber ve
bilgelerini yaratmaya koyuldu
gunda da az
cok benzer
bir kayg gizliden gizliye zihninde dolanmaya ba
slad.
Ancak hemen ardndan bu peygamber ve bilgelerin asla
diyalektik materyalizmin
o
gretilerinin akl ve ger
ce
ge
ters d
u
st
u
gu
sonucuna varmayacaklarna g
uvenebilece
gi
inancyla i
ci rahatlad.

Einstein Almanyadayken Ingiltereden

ilk kez Edison tarafndan sorulmus
um doseginde yasamnz gozden gecirseydiniz, yaptgnz
bir soru ald: Ol
hangi islere bakarak bunun basarl olup olmadgna karar verirdiniz?
12 Kasm 1930da Einstein su yant verdi:
Ne
ol
um d
o
se
ginde ne de daha
once kendime b
oyle
bir soru sormayaca
gm. Do
ga m
uhendis ya da giri
simci
de
gildir ve ben kendim de do
gann bir par
casym.

60

13 Kasm 1950de N.Y. Brooklynden bir papaz Einsteina yazmst. Papaz soz arasnda yaklask yirmialt yl once, kolej ogrencisiyken Einsteinn
o zamandan beri ozenle sakladg, imzal bir fotografn satn aldgn da
anlatyordu. Sonra da Hitlerin iktidara gecisinin hemen ardndan Einsteinn kaleme aldg bir acklamay k
urs
uden sk sk aktardgn belirtiyordu.
Simdi de resimle birlikte cerceveletmek u
zere Einsteinn bu acklamadan iki
bol
um
u kendi elyazs ile yazarak gonderip gonderemeyecegini ogrenmek istiyordu.
Papaz asalak sanlmak istemedigini soyleyerek mektuba bir de cek eklemistiel yazmas bir belgenin satn alnamayacagn bildiginden yaznn bedeli olarak degil, Einsteinn diledigi gibi kullanacag bir armagan ve tesekk
ur
olarak. Ayr bir sayfaya da belirtilen bol
um kopya edilmisti:
url
Ozg
u
gu
sevdi
gimden Almanyadaki iktidar
de
gi
sikli
ginden sonra u
niversitelerin kar
s koyacaklarna inanyordum;
cu
nk
u her zaman kendilerini
ger
ce
ge adamakla
o
gu
nd
uklerini biliyordum; oysa
u
niversiteler hemen susturuldu. Sonra ge
cmi
s yllarda
ate
sli ba
syazlarnda
ozg
url
u
ge duyduklar sevgiyi sergileyen b
uy
uk gazete yazarlarna bel ba
gladm; ama onlar
da u
niversiteler gibi birka
c hafta i
cinde susturuldu.
Ardndan Almanyann edebi
onderleri olarak
ca
gda
s
ya
samda
ozg
url
u
gu
n de
geri u
zerine pek
cok kez ve pek

cok
sey yazm
s olan baz yazarlara g
uvendim; ancak
onlar da suskundu.
Yalnzca kilise Hitlerin ger
ce
gi ayaklar altna alma
kampanyasna kar
s
ckt. S
imdiye kadar kiliseyle hemen hi
c ilgilenmemi
stim; ancak
simdi yalnzca kilise
d
u
su
nsel ger
ce
gi ve ahlaki
ozg
url
u
gu
savunma y
ureklilik ve kararll
gn g
osterdi
ginden ona b
uy
uk sempati ve
hayranlk duyuyorum. Bir zamanlar k
uc
u
msedi
gim
seyi

simdi kaytsz ko
sulsuz o
vd
u
gu
m
u itiraf etmeliyim.
61

14 Kasm 1950de Einstein su yant veriyordu:

11 Kasm tarihli mektubunuzdaki g
uzel ve soylu hitap bi
ciminizden
cok etkilendim. Ancak yine de beni biraz g
uc
durumda braktnz: Aktard
gnz a
cklama bu
metniyle bana ait de
gildir. Almanyada Hitlerin iktidara geli
sinden ksa s
ure sonra bir gazeteci ile bu sorunlar u
zerine sohbet ettim. O zamandan beri de s
ozlerim
neredeyse tannmayacak kadar
carptld ve abartld.
Benim oldu
gunu belirterek g
onderdi
giniz g
or
u
su
i
c rahatl
gyla yazya d
okmem olanaksz.
Ben de ayn sizin gibi resmi kilisenin tarihi boyunca g
osterdi
gi etkinliklere,
ozellikle de siyasal etkinliklere b
uy
uk
ol
cu
de ele
stirel bakt
gmdan, durum benim
a
cmdan daha da tatszla
smaktadr. Bu nedenle o zamanki tavr al
sm (ayrntsyla anmsayamad
gm) asl
metnine d
on
u
st
ur
ulse bile genel tutumumla ilgili yanl
s
bir izlenim yaratacaktr.
Ancak nasl bir
sey olabilece
gini belirtirseniz size
amacnza uyabilecek ba
ska bir
sey yazmaya hazrm.

(Orijinali Ingilizce)
16 Kasm 1950de papaz yantnda, acklamann dogru olmamasna sevindigini, cu
nk
u kendisinin de genel olarak kilisenin tarihsel rol
u konusunda
kuskular oldugunu belirtiyordu. Bu konudaki gor
uslerini t
um ayrntsyla
uzun uzadya anlattktan sonra da anszn vaaz verdigi icin oz
ur diliyordu.
El yazmas metinle ilgili karar Einsteina braktgn soyl
uyor, Einsteinn
peygamberleri andrr gor
un
usu
n
u ov
uyor ve mektubunu hayr duasyla bitiriyordu.
20 Kasm 1950de Einstein su satrlar gonderdi:
Ahlakl davranma
cabas insanlarn en
onemli

cabasdr. Insann i
c dengesi hatta varolu
su buna
ba
gldr. Yalnzca ahlakl davranmak ya
sama g
uzellik ve
onur verebilir.
Bunu gen
clere a
slamak ve t
um a
ckl
gyla ortaya
koymak ku
skusuz e
gitimin temel g
orevidir. Moral ideallerin olu
sturulmas i
cin bir mitosa ba
gl olmak ya da
bunu bir otorite ile birle
stirmek gerekmez; yani mitosa
62

ya da otoritenin hakll
gna kar
s beslenen ku
sku, do
gru
yarg ve davran
slarn temelini tehdit etmez.
27 Ocak 1947de Einstein Hristiyan ve Museviler Ulusal Konferansndan
bir telgraf almst. Telgrafta oldukca ack bicimde Einsteindan American
Brotherhooda duydugu sempatinin gostergesi olarak gonderilmek u
zere 2530 sozc
ukl
uk bir yaz isteniyordu. Bu bir takm tatszlklara yol acabilecek ve
adeta zorlayc bir konuydu, ancak Einstein tuzaga d
usmedi. Gor
usu
n
u soyle
belirtti:
E
ger g
un
um
uzdeki dinlere inananlar bu dinlerin kurucular do
grultusunda d
u
su
nmek, yarglamak ve davranmak i
cin ciddi bi
cimde
caba harcayacak olsalard,

ce
sitli dinlere inananlar arasnda inanca dayal hi
cbir
d
u
smanlk kalmazd. Hatta bunun da
otesinde inan
clar
arasndaki kar
stlklarn
onemsiz oldu
gu ortaya c
kard.
Ayn yln 14 Ekiminde Einstein, 19 Ekimde New Yorkda Varsova gettosundaki savasn kahramanlar ve Avrupada old
ur
ulen alt milyon Yahudi
icin dikilecek bir antn temel atma toreninde diplomatlarn ve diger onde
gelen kisilerin konusacagn bildiren uzun bir telgraf ald. Einstein da onur
konugu olarak katlmak u
zere davet edilmisti. Telgrafta gelememesi durumunda toreni bir mesajla onurlandrabilecegi bildiriliyordu.
Einsteinn bunun icin zorlanmasna gerek yoktu: bu onun gonl
unde yatan
bir konuydu. Asagdaki 19 Ekim 1947 tarihli mesaj gonderdi:
Bug
unk
u t
orenin derin bir anlam vardr. C
a
gda
s tarihin kaydetti
gi en korkun
c kitle cinayetinin, fanatik
bir kitle tarafndan de
gil, so
gukkanllkla hesaplanarak
i
slenmi
s bir su
cun u
zerinden ancak birka
c yl ge
cmi
stir.
Alman zulm
unden kurtulan kurbanlarn yazgs insanlk
vicdannn ne kadar zayflad
gnn kantdr.
Bug
unk
u toplant d
uzeyli insanlarn ya
sanan korkun
c olaylar ses c
karmadan sineye
cekmek niyetinde
olmadklarnn kantdr. Bireyin onurunu ve do
gal haklarn g
uvence altna alma iste
gi bu toplantya ruh
vermi
stir. Bu toplant insanlar i
cin katlanlabilir bir
ya
samnhatta salt ya
samn
ol
ums
uz ahlaki de
gerlere
skca sarlmaya ba
gl oldu
gu anlay
sna kefillik etmektedir.
63


Insan
ve Yahudi olarak bu tutuma takdir ve
te
sekk
urlerimi sunuyorum.

64

3 Agustos 1946da bir Amerikan silebinin basmakinisti Amerikadaki Einsteina cok sevimli bir mektup yazmst. Adam gemide gecen bir olay anlatyordu: Tayfayla marangoz Almanyada aclktan olmek u
zere olan bir kedicik bulmuslar, gemiye getirerek bakp beslemislerdi, Hayvan da kendisini
evlat edinenlere cok baglanmst. Ancak bir g
un kendisiyle oynayan bir denizciyi trmalaynca adam bu deli diye haykrms. Kedicigin u
n
un
u korumak isteyen tayfa da onun Almanyay terkedip Birlesik Devletlere gitme aklllgn
gosteren Einstein kadar deli oldugunu soylemis. Bu tartsmann ardndan kedicige denizciler tarafndan resmen Profesor Albert Einstein ad verilmis.
10 Agustosta Einstein su yant veriyordu:
Sevimli ve ilgin
c haberiniz i
cin y
urekten te
sekk
urler.
Ada
sma i
cten selamlarm g
onderiyorum,
oyk
uyle
cok
ilgilenen ve hatta kendi ad Kaplan olan kendi kedimizin selamlarn da; Einstein ailesiyle akrabal
gn sizin
kedinizin ad gibi dile getirmedi
ginden biraz kskan
clk

cekiyor. Size, ada

sm evlat edinenlere ve ada
sma candan selamlar...

(Orijinali Ingilizce)

Asagda Einsteinn Princetondan Ingilteredeki

Gertrud Warschauere
gonderdigi iki mektup bulunmaktadr. Gertrud Warschauer Berlinli bir
hahamn dul esiydi ve mektuplar ylbas armaganlarna tesekk
ur olarak

yazlmst. Ikinci
mektupta deginilen Michael Faradaydan ksaca soz edelim: Faraday okula gitmeden kendi kendini yetistirmis bir deha, cana yakn
bir insan ve gelmis gecmis deneysel fizikcilerin en b
uy
uklerinden biriydi.
Elektromanyetizma alanndaki kesifleri ve devrimci d
usu
nceleri bagntllk
mektubun tarihi 2 Ocak
kuramnn gelistirilmesinde belirleyici olmustu. Ilk
1952dir:
Sevgili Gertrud,
Bana g
onderdi
giniz sevimli cetvel
on
umde duruyor. S
imdiye kadar elimden
ckan
seyin d
uz ya da
65

e
gri, ko
sut ya da e
gik olmas sezgiye kalm
st. Ancak
g
or
uyorum ki siz, olabildi
gince i
si Tanrya brakmamay
ye
gliyorsunuz (cetveli b
oyle yorumladm).
Einstein ikinci mektubu 27 Aralk 1952de yazmst:
G
onderdi
giniz Faraday kitap
c
gna
cok sevindim. Bu
adam gizemli do
gay bir a
s
gn uzaklardaki sevgiliyi sevmesi gibi sevmi
s. O zamanlar hen
uz ba
ga g
ozl
ukleri
ve b
uy
uklenmeleri ile
siirselli
gi mahveden canskc uzmanlk kurumu yokmu
s.
Asagdaki dortl
uk Einsteindan kalan belgeler arasnda bulunmustur. Tarihi ve hangi nedenle yazldgna iliskin hicbir bilgi yoktur ve sanrz simdiye
kadar hic yaynlanmamstr:
Huzursuz eder beni hep biz s
ozc
u
gu

Ba
ska bir hayvanla anla
smak olanaksz c
u
nk
u.
Vardr ardnda t
um uzla
smalarn
Hep kapatlmas gereken bir u
curum.
Asagdaki satrlar okurken bir anekdotun da anmsanmas gerek: Titian,

V. Karln portresini yaparken frcas yere d

usm
us. Imparator,
Titiann bir
imparator tarafndan hizmet edilmeye layk oldugu sozleriyle frcay yerden
alms.
Tannms bir Alman sanatc sonunda bir kitap halinde yaynlamak u
zere
u
nl
u kisilerin portrelerini yapmst. O sralarda bir Amerikan dergisinden
Einsteinn da portresini yapmasn rica eden bir telgraf ald, portreyi dergide yaynlandktan sonra kitabna eklemeyi d
usu
nd
u. 12 Kasm 1931 tarihli
bir mektupla Einstein poz vermek icin ikna etmeye calst. Basvurdugu politikaclarn reklama gereksinim duyduklar icin hep kabul ettiklerini, ancak
Einsteinn kars ckacagn bildigini soyl
uyordu. V. Karln bile birkac kez Titiana poz vermis oldugunu ekleyerek, Einsteindan kendisinin cok u
st
undeki
kisiligi nedeniyle frcasn yerden kaldrmasn beklemeyecegine soz veriyordu!
17 Kasm 1931de Einstein su yant verdi:
E
ger Titian kendisinin
on
une hergelenin (jeder
Piefke) on feni
ge satn alabilece
gi bir kartpostaln
yapyor olsayd, imparator Karln b
oylesine hevesli
66

olabilece
gine ger
cekten inanyor musunuz? Kanmca,
Titiann fr
casn yine ayn ne
seyle yerden almakla birlikte kendisini, en azndan sa
gl
gnda, bu kadar ortaya
d
okmemesini rica ederdi.
Bu durumda benim de ayn duygular i
cinde olmama
darlmayn. Ayrca birka
c g
un sonra Kaliforniyaya gidiyorum ve yapacak bir y
gn i
sim var.
Not.: Aziz Florian, evime kyma, di
gerlerini ate
se
ver!
1955 ylnda, Einsteinn Berndeki Patent B
urosunda calsrken

gelistirdigi Ozel
Bagntllk Kuramnn 50. yldon
um
un
u kutlamak u
zere
Bernde yaplacak bilimsel bir kongre tasarlanyordu. Dostu Max von Laue,
Einstein onur konugu olarak katlmak u
zere davet etti. Ancak bu srada
Einstein yetmis yasn gecmistiyaklask iki ay sonra da old
u. Von Laueye
1955 Subatnda su yant yazd:
Ya
sllk ve hastalk b
oyle olaylara katlmam olanaksz klyor, bu yazgnn beni kurtaran bir yannn da
oldu
gunu itiraf etmeliyim. C
u
nk
u bir k
ult haline gelmi
s

seylerle herhangi bir bi

cimde ilgili her
sey bana her zaman sknt vermi
stir.
Asagdaki c
umleler Einsteinn 27 Aralk 1949da sanatc bir dostuna
yazdg bir mektuptan alnmstr:

Insan
i
sini b
oylesine
clgnca ciddiye almaya iten

seyin ne oldu
guna akl erdirmek olanaksz gibi. Kimin i
cin? Kendisi i
cin mi?Yaknda gidecek i
ste.
C
a
gda
slar i
cin mi? Yoksa sonraki ku
saklar i
cin mi?
Hayr, bu hep bir bilmece olarak kalacak.

67

Einsteinn 14 Mart 1929daki ellinci dogum g

un
u t
um d
unyadan gelen armagan ve kutlamalarla ve kendisiyle roportaj yapmak isteyen bir
ygn gazeteciyle b
uy
uk bir olayd. Basna bunlarn gelecegini bilen Einstein,
Berlindeki evinden kacms ve t
um bu patrtdan uzak kalmay basarmst.
Dogum g
un
u gectiginde ise Einstein kendisini kutlayan t
um dostlara tesekk
ur
etme sorunuyla kars karsyayd. O da bir siir yazarak faksimile olarak
cogalttrd ve kopyalarcogu kez de kisisel bir selam ekleyerekdostlarna
gonderdi:
Herkes g
osteriyor bug
un bana
Kendini en iyi yanyla
Ve uzaktan yakndan sevenler
Yazm
slar bana dokunakl
seyler
Ve arma
gan etmi
sler her
seyi
Bir keyif ehlinin d
u
su
nebilece
gi
Bu kocam
s adama
Yarayabilecek olan h
al
a.
Herkes yakla
syor tatl s
ozlerle
G
un
um
u g
uzelle
stirsin diye.
Hatta saysz dilenci
Adyor bana madrigalini.
Bu y
uzden keyifli hissediyorum kendimi
Gururlu kartallar gibi.
S
imdi g
un bulurken ak
sam
Yapaym size komplimanm,
Yaptnz her
seyi g
uzelce
G
ul
uyor sevgili g
une
s de.
A. Einstein
Peccavit 13.III.29.
Einsteinn ellinci dogum g
un
unde aldg mektuplar arasnda Nobel
od
ul
u sahibi Fritz Haberinki de vard, iste mektuptan bir bol
um: ... Nasl
bug
un 17. y
uzyl sonlar deyince kimileri Ondord
unc
u Louisnin savaslarn,
kimileri ise Isaac Newton anmsyorsa, birkac y
uzyl boyunca, sradan bir
adam cagmz d
unya savas donemi olarak tanyacak, aydnlar ise y
uzyln
ilk ceyregini adnzla birlestireceklerdir...
On yl sonra, Einsteinn altmsnc dogum g
un
unde, Einsteinn kendisine
cok yakn hissettigi Nobel od
ul
u sahibi Max von Laue Princetona su satrlar
yazyordu:
68

ste, artk g
... I
uvenliktesin, o nefretin ulasamayacag bir
yerde; seni tandgm kadaryla, icinde de bunun u
stesinden
gelmis ve yazgnn u
zerine ckmssndr. Hele yaptlarn hicbir
tutkunun ulasamyacag bir yerdedir ve boyle kalacaktr ve
yery
uz
unde uygar bir insanlk var oldukca bu boyle s
urecektir...
1 Mays 1936da u
nl
u bir Amerikal yaync Einsteina yazarak ondan
bir ricada bulundu. Villasna yeni bir k
ut
uphane yapmay tasarlyordu ve
temeline sonraki kusaklar icin arkeolojik acdan ilginc yazlar koyabilecegi
gin orada
hava gecirmeyen metalik bir mahfaza yerlestirmek istiyordu. Orne
New York Timesn ozel olarak cok uzun s
ure dayanabilecek kagda baslms
bir n
ushas bulunabilecekti. Yaync Einsteindan bir seyler yazmasn rica
ediyordu ve bu amacla Einsteina en az bin yl dayanacagna g
uvence verdigi
ozel bir yaprak kagt gondermisti.
4 Mays 1936da Einstein herhalde uzun s
ure dayanacak bu ozel kagda
daktilo ile yazp su mesaj gonderdi:
Sevgili sonraki ku
sak!
Bizden, daha do
grusu olmu
s oldu
gumuzdan daha
adil, daha bar
s
c ve hele daha mantkl olmazsanz cehenneme kadar yolunuz var.
T
um sayglaryla bu dindarca dilekte bulunmu
s olan
(bir zamanlarki)
imza Albert Einstein

Bir mektup sahibi Einsteina iki soru soruyordu. Once

Einsteinn kur
gusal denen felsefeye birsey borclu olup olmadgn soruyordu. Ikinci
soru
ise oldukca ayrntya giriyordu: acaba Einstein da mekan, zaman, nedensellik, evrenin snrlar ve baslangc son konularnda yaplmakta olan fizik arastrmalaryla bu bilimin, yani kurgusal felsefenin anlamsz duruma
geldigi gor
usu
nde miydi, ya da bilim adam R.C. Tolmann felsefenin salt bu
amacla uydurulmus bir terminolojinin sistematik kot
uye kullanm oldugu
gor
usu
n
u paylasyor muydu?
28 Eyl
ul 1932de Einstein Berlinden su yant veriyordu:
Felsefe di
ger t
um bilimleri do
gurmu
s ve donatm
s
olan bir anneye benzer. Bu nedenle
cplakl
g ve yoksullu
gu y
uz
unden k
u
cu
msenmemeli, tersine zevksizlik

69

i
cinde yozla
smamalar i
cin Don Ki
sot
ca ideallerinin biraznn da
cocuklarnda varl
gn s
urd
urmesi dilenmelidir.
1957de Albert Einsteinn mirasn yoneten kisinin Einsteinla ilgili ilginc
belgeleri topladgn duymus olan bir mektup sahibi basvurarak yedi yl once
tasarlanms Son iki dakikam nasl gecirirdim isimli bir televizyon programyla ilgili bir oyk
u anlatt. Herhalde gor
usu
len kisiler soz konusu son iki
dakikayla ol
umden hemen onceki dakikalarn kastedildigini biliyorlard. Eleanor Roosevelt ve Albert Schweitzer gibi u
nl
u kisilere basvurulmustu ve mektup sahibi Einsteina da bir davetiye gondermisti. Konu cekici geliyordu
ste
ama ancak ilk baksta. Einstein ise daha derinlemesine bakyordu. I
1950de yazdg yant:
Kendimi tasarlad
gnz Son iki dakika isimli televizyon programna katlacak durumda hissetmiyorum. Nihai kurtulu
stan
onceki son iki dakikann nasl
ge
cirilece
gi bana pek o kadar
onemli gelmiyor.

(Orijinali Ingilizce)
Mektup sahibi sunu da ekliyordu: Bunun yasamm b
uy
uk olcu
de
degistirdigini soylememe sanrm gerek yok.
Einstein giyim konusundaki kaytszlgyla tannmst; cogunlukla oldukca ozensiz giyinirdi. 1955 Martnn baslarnda New Yorktaki bir
ilkokulun besinci snf ogrencileri yalnzca Einsteinn onemli bir kisi
oldugunu ogrenmekle kalmayp, onun birkac g
un sonra yetmisaltnc dogum
gretmenlerinin destegiyle 10 Martta
g
un
un
u kutlayacagn da farkettiler. O
Einsteina bir mektup gondererek daha nice yllar yasamasn dilediler.
C
ocuklar armagan olarak mektupla birlikte bir kravat ignesi ve bir cift kol
d
ugmesi de yolladlar. Bu Einsteinn son dogum g
un
u olacakt.
26 Mart 1955de Einstein su yant yazd:
Sevgili
cocuklar,
Incelik g
osterip g
ondermi
s oldu
gunuz do
gum
g
un
u arma
gan ve kutlama mektubu i
cin hepinize
te
sekk
ur ederim. Arma
gannz gelecekte
simdikinden
daha
sk olmam i
cin yerinde bir
ozendirme olacak.
C
u
nk
u kravat i
gneleri ve man
setler bana artk
cok eski
anlar gibi geliyor.
70


(Orijinali Ingilizce)

G
uney Afrika, Cape Towndaki bir yatl okuldan bir Ingiliz
kz ogrenci Princetondaki Einsteina 10 Temmuz 1946da cocuksu bir sevimlilikle uzun bir
ste
mektup yazarak kendisi icin elyazs ile birseyler yazmasn rica etmisti. I
mektuptan bir bol
um: Aslnda size cok daha once yazardm, ama hala sag
oldugunuzu bilmiyordum. Tarih ilgimi cekmiyor, sizin de onsekizinci y
uzyl
ya da o civarda yasadgnz sanyordum. Sizi Sir Isaac Newton ya da baska
biriyle karstrms olmalym.
Sonra da bir arkadas ve kendisinin astronomiyle cok ilgilendiklerini ve
birkac kez yakalanp ceza alms olmalarna karsn geceleri yldz ve gezegenleri gozlemek icin nobetciye gor
unmeden gizlice ack havaya cktklarn

yazyordu. Ogrenci uzayn b

uk
ul
usu
n
u kafasnda canlandramadgn da itiraf ediyordu. Mektubunun sonunda yurtseverce duygularla soyle yazyordu:

Amerikan yurttas olmanza yazk oldu. Ingilterede

olmanz yeglerdim.
25 Agustos 1946da Einstein yanlslkla mektubun bir erkek cocuktan
geldigini sanarak su yant yazd:
Sevgili gen
c adam,
10 Temmuz tarihli mektubunuza y
urekten te
sekk
urler. H
al
a ya
sayanlar arasnda doland
gm i
cin

oz
ur dilemeliyim. Ancak herhalde bunun da c
aresine
baklacaktr.

Uzayn b
uk
ulmesi sizi huzursuz etmesin. Ilerde
bunun uzayn alabilece
gi en yaln olas durum oldu
gunu
kavrayacaksnz. B
uk
ulm
u
s s
ozc
u
gu
do
gru anlamda
kullanld
gnda g
unl
uk kullanmdakiyle tam tamna
ayn anlama gelmez. Umarm, sizin ve arkada
snzn
astronomik ara
strmalarnz bir daha okul y
onetiminin
g
oz
u ve kula
g tarafndan ke
sfedilmez. C
o
gu iyi yurtta
s,
y
onetimlerine kar
s sizinki gibi bir tutum i
cindedir ve
bunda hakl olduklar g
or
u
su
ndeyim.
Y
urekten selamlar

(Orijinali Ingilizce)
Einsteinn kendisini alslmams ismi nedeniyle yanlp erkek sanmasna
karsn kz ogrenci elle yazlms bu mektubu aldg icin cok heyecanlanmst. 19
Eyl
ul 1946 tarihli yantnda soyle yazyordu: Size kz oldugumu... soylemeyi
71

unuttum. Gercekten kzm. Buna hep u

z
uld
um, ancak artk kabullendim.

Daha sonra da soyle diyordu: Ictenlikle soyl

uyorum, hala yasyor olmanz
boylesine k
usk
unl
uk yaratmamal.
Einsteinn yant soyleydi:
Kz olman benim i
cin hi
c farketmez, ama asl
onemlisi, senin a
cndan da bir
sey farketmemesi. Bunun farketmesi i
cin hi
cbir neden yok.

(Orijinali Ingilizce)

72

Einstein asagdaki yazy sanldgna gore 1935de Princetonda yazmstr.

Yaz yaynlanmad notunu tasmaktadr. Einsteinn ol
um
unden sonra Otto
une EinsNathan ve Heinz Norden tarafndan Einstein on Peace (Bars Ust
tein) adl kitapta yaynlanmstr. Burada olagan
ust
u sert bir tavr als soz
konusudur ve belki de Einstein yazy bu nedenle yaynlamak istememistir.
Ama yine de bunu yazmak kendisini rahatlatms olmaldr.
Avrupann g
obe
ginde ya
sanmakta olanlar t
um
acklh
gna kar
sn Almanya i
cin sonusuza dek y
uz karas olacak ve kendilerine uygar insanlk diyen uluslar toplulu
gu a
csndan da utan
c verici nitelikte grotest
bir g
osteridir.
Y
uzyllardr Alman halkna s
urekli yenilenen bir

o
gretmen ve astsubay s
ur
us
u tarafndan hem harl harl

cal
sma ve
ce
sitli bilgiler hem de k
ole gibi boyun e
gme,
askerlik ve acmaszlk
o
gretilmektedir. Sava
s sonras
d
oneminin cumhuriyet
ci demokratik anayasas bu halka

si
sman amcann giysisinin k
u
cu
k Hansa uydu
gu kadar
uymu
stur. Sonra buna herkesi korku ve gerilim i
cinde
ya
satan enflasyon ve o berbat kriz yllar eklemi
stir.
Bu srada ortaya yoksullardan biri havasnda, hi
cbir
i
se yaramayan, do
ga ve yazg tarafndan kendisinden daha fazla kayrlm
s g
or
unen herkese kar
s
kskan
clk ve hn
c dolu Hitler diye biri
ckt. Ya
sam
ko
sullarn mantkl bir d
uzeye getirmek i
cin m
ucadele veren emek
cilerden nefret edecek kadar snf kibrine sahip bir k
u
cu
k burjuva ailesinin o
gluydu. Ama
en fazla da umutsuzca yoksun oldu
gu yetilerden, zeka
ve k
ult
urden nefret ediyordu. Bu
caresizlik i
cinde karmakar
sk, nefret y
ukl
u konu
smalarnn durumlar ve
d
u
su
nce bi
cimleri kendisininkine benzeyen y
gnlar tarafndan b
uy
uk co
skuyla kar
sland
gn farketti. Sokaklarda, meyhanelerde b
oyle umutsuz ki
sileri bularak
73


cevresine toplad. B
oylece de politikac oldu.
F
uhrer olmasn belirleyen ise, d
s u
lkelere ve
savunmasz bir aznl
ga Alman Yahudilerine kar
s
duydu
gu yo
gun nefretti. Bunlardan, pek de haksz
saylamayacak bi
cimde Almanlkla ba
gda
smaz g
ord
u
gu
,
kendisine korku veren bir d
u
su
nce g
uc
un
un temsilcileri
olarak o
zellikle nefret ediyordu.
Bu iki t
ur d
u
smana kar
s ard arkas gelmeyen nefret y
ukl
u konu
smalar, parlak zaferler ve
bir altn
ca
g vaat edilen kitleleri fethetti. Bu
arada y
uzyllardr sk askeri e
gitim g
orm
u
s kitlelerin al
skanlk niteli
gindeki yo
gun y
ur
uy
u
se ge
cme,
k
or
uk
or
une boyun e
gme, emretme ve zul
um isteklerini
de ama
clar do
grultusunda ustaca kulland. Ve b
oylece
F
uhrer oldu. Kendisine
cok b
uy
uk miktarda para
aktlyordu,
ozellikle de onu halkn cumhuriyet d
oneminde bir
ol
cu
de ba
slam
s olan toplumsal ve ekonomik

ozg
url
u
gu
ne kavu
smasn engelleyecek bir ara
c olarak
g
oren varlkl snf tarafndan. Halk ise sava
s
oncesi
d
onemden al
sageldi
gi o romantik yurtseverlik edebiyat
ve Yahudi d
u
smanlar tarafndan
ozel ama
clar i
cin uydurulmu
s Ari ya da Cermen rknn u
st
unl
u
gu
yalanlaryla pohpohluyordu. Kafas kar
sk oldu
gundan
hi
c dilinden d
u
su
rmedi
gi bu sa
cmal
ga kendisinin
ne
ol
cu
de inand
gn de
gerlendirmem olanaksz. Oysa

cevresine toplanp b
uy
uk dalgayla yukarlara s
ur
uklenmeyi ba
saranlarn
co
gu, ara
clarnn d
uzmece oldu
gunun
t
um
uyle bilincinde, ahlaksz kiniklerdi.
Leo Baeck, Berlindeki Yahudi cemaatinin hahambas ve t
um d
unyada
tannan bir bilim adamyd. Nasyonal Sosyalistler iktidara geldiginde Almanya dsndan pek cok parlak gorev onerisi almst ve bu yolla Nasyonal
Sosyalistlerin Yahudi d
usman teror
unden kurtulabilirdi. Oysa o hepsini reddetti ve Almanyadaki Yahudi kardesleriyle birlikte tehlikelere gogu
s germeyi
yegledi. Bir cok kez hapse girdikten sonra Alman ordusunun cok
usu
ne kadar
kalacag ve Rus askerleri tarafndan kurtarlacag Theresienstadtdaki toplama kampna got
ur
uld
u.
1953 Maysnda Einstein, Princetondan Leo Baeckin sekseninci dogum
g
un
u nedeniyle dokunakl bir yaz yazd:
Bu adamn Almanyada tutsak ve kesin bir yok olu
sla
74

kar
s kar
sya olan karde
sleri i
cin ne anlama geldi
gini,
g
uvenlik i
cinde bulunma duygusuyla ya
sayp gidenler
tam olarak kavrayamaz. O karde
slerine sonuna kadar
destek olmak i
cin bu al
cak
ca zul
um u
lkesinde kalp dayanmay do
gal g
orevi saym
str. Hi
c
cekinmeden tehlikeye atlarak al
cak katillerden olu
san bir h
uk
umetin temsilcileriyle tart
sm
s ve her ko
sulda kendi ve
halknn onurunu korumu
stur.
Einsteindan haham Baeck onuruna ckarlacak kitap icin bir yaz istendiginde 23 Subat 1953de sunlar yazmstr:
G
uzel giri
siminize katkda bulunma iste
gime kar
sn
saygde
ger ve sevgili dostumuzun alannda bir yaz yazacak yeterlikte olmad
gmdan aklma garip bir fikir
geldi; kendi deneyimlerimden dostumuzu biraz olsun
e
glendirebilecek baz
seyleri hap bi
ciminde bir araya getirece
gim, ancak yalnzca ilk hap onunla do
grudan ilgili
olabilecek.
Haplarn cogunlukla igneleyici ozdeyisler oldugu anlasld, asagda bunlara bir ornek:
Bir koyun s
ur
us
une tam u
ye olabilmek i
cin her

seyden
once koyun olmak gerekir.
Einstein haplarn basna asagdaki selam koymustu:
Ya
samda s
urekli yardm ederek ilerleyen, korku
dir bilmeyen ve her t
url
u saldrganlk ve kincili
gin

bancs olan o adama ne mutlu. Insanl

ga kendi
ratt
g ac durumlarda teselli veren ideal ki
siler bu
murdan yo
grulmu
stur.

neyayaha-

17 Mart 1954de haham Baeck Einsteina yetmisbesinci dogum g

un
u icin
su mektubu yazyordu:
Ahlak konusundaki kuskulara yantlarn hep olumsuzmus gibi
gor
und
ugu
ya da insanlga yonelik bu araysn bile kuskunun gerisinde kaldg g
unlerde sizi d
usu
n
urd
um ve icimi bir huzur ve
olumluluk kaplard. Boyle anlarda karsmda durur ve benimle
konusurdunuz.
75

Einstein 18 Nisan 1955de Princetonda old

u. 26 Nisan 1955de Cornelius
Lanczos, Einsteinn kz Margotya asagdaki satrlar gonderiyordu:
Beethoven gibi kisilerin asla olmeyisi gibi, insan boyle bir insann da sonsuza dek yasayacag duygusuna kaplyor. Yokluguna
katlanmay g
uclestiren sey, yasama g
uc
un
un varlgnn boylesine
ayrlmaz bir parcas olusu ve akln bu olagan
ust
u alcakgon
ull
u ve
gosteristen uzak insann artk aramzda bulunmadg d
usu
ncesini bir t
url
u kabul edememektir. O benzersiz yazgsnn ve
b
uy
ukl
ugu
n
un bilincindeydi. Ancak ozellikle de bu y
uceligin boylesine u
st d
uzeyde olusu onu alcakgon
ull
u ve kibirsiz yapmst, u
stelik bu durum gostermelik degil, icten gelen bir gereksinim sonucuydu.
Einstein 1933 baslarnda, sanldgna gore M
unihde yasayan profesyonel
bir m
uzisyenden bir mektup almst. M
uzisyen kaygl, umutsuz ve issizdi;
ancak herhalde Einsteinla benzer gor
uslere sahip biriydi. Elde yalnzca Einsteinn yant bulunmaktadr. Yant 5 Nisan 1933 tarihini tasdgndan b
uy
uk
olaslkla Le Coqdan gonderilmistir. Burada bir ozeti verilecektir. Burada
gozlenen derin umutsuzluk zamanszdr ve ancak Einsteinn karanlkla m
uca c
deleden asla vazgecmedigi gercegiyle hafifletilebilmektedir. Ilk
umlede isim
kullanlmamas dikkat cekicidirbu yolla alc daha g
uvenlikte olacakt.
Ben Bel
cika Akademisi kanalyla yazd
gnz ki
siyim... Gazete okumayn, birka
c kafadar bulun ve
eski d
onemlerin e
ssiz yazarlarn, Kant, Goetheyi,
Lessingi ve yabanc klasikleri okuyun ve M
unih

cevresinin ola
gan
ust
u do
gasnn tadn
ckarn. S
urekli
olarak, diyelim ki, Marsta yabanc yaratklar arasnda
ya
sad
gnz d
u
su
n
un ve bu yaratklarn yaptklaryla
fazlaca ilgilenmeyi brakn. Birka
c hayvanla dostluk
kurun. O zaman yeniden ne
senize kavu
sacaksnz ve
hi
cbir
sey sizi huzursuz edemeyecek. Di
gerlerinden
daha duyarl ve soylu insanlarn s
urekli yalnz olduklarn ve olmalar gerekti
gini, buna kar
slk da kendi
ortamlarnn lekesizli
ginin tadn
ckarabileceklerini
d
u
su
n
un.
Sizi dostlukla selamlyor ve i
ctenlikle elinizi skyorum.
E.
76

Einstein, doneminin en b
uy
uk bilim adamyd. Ama bu nasl bir donemdi
ki, bir Einstein bile mektubunu salt bir E ile imzalamak zorunda kalyordu!

77