Definisi
Turunan fungsi f adalah fungsi f ’ yang nilainya di c adalah
f ( c + h ) − f (c )
f ’ (c) = lim
h →0 h
asalkan limit ini ada.
Contoh 1
Jika f(x) = 3x2 + 2x +4, maka turunan f di x = 2 adalah
f (2 + h) − f (2)
f ’ (2) = lim
h →0 h
3(2 + h) 2 + 2(2 + h) + 4 − (3. 2 2 + 2. 2 + 4)
= lim
h →0 h
3( 4 + 4h + h ) + 4 + 2h + 4 − (12 + 4 + 4)
2
= lim
h →0 h
12h + 3 h + 2h
2
= lim
h →0 h
h(12 + 3 h + 2)
= lim
h →0 h
= lim(12 + 3h + 2)
h →0
= 14
dy
Jika y = f(x) turunan y atau turunan f dinotasikan dengan y ’, atau , atau f ’ (x), atau
dx
df ( x)
dx
Turunan Fungsi 38
Contoh 2
Jika f(x) = 3x2 + 2x +4, maka turunan f di sembarang x adalah
f ( x + h) − f ( x )
f ’ (x) = lim
h →0 h
3( x + h) 2 + 2( x + h) + 4 − (3 x 2 + 2 x + 4)
= lim
h →0 h
3( x + 2 xh + h ) + 2 x + 2h + 4 − (3x 2 + 2 x + 4)
2 2
= lim
h →0 h
6 xh + 3 h + 2h
2
= lim
h →0 h
h(6 x + 3 h + 2)
= lim
h →0 h
= lim(6 x + 3h + 2)
h →0
= 6x + 2
f ( x + h) − f ( x )
Bukti: f ’(x) = lim
h →0 h
k −k
= lim
h →0 h
=0
f ( x + h) − f ( x )
Bukti: f ’(x) = lim
h →0 h
( x + h) − x
= lim
h→0 h
h
= lim
h →0 h
= 1.
3. Jika f(x) = xn dengan n bilangan bulat positif, untuk setiap x, maka f ’(x) = nxn–1.
f ( x + h) − f ( x )
Bukti: f ’(x) = lim
h →0 h
( x + h) − x n
n
= lim
h →0 h
Turunan Fungsi 39
n(n − 1) n − 2 2
x n + nx n −1 h + x h + ... + nxh n −1 + h n − x n
= lim 2
h →0 h
⎛ n(n − 1) n − 2 ⎞
h⎜ nx n −1 + x h + ... + nxh n − 2 + h n −1 ⎟
= lim ⎝
2 ⎠
h →0 h
⎛ n(n − 1) n − 2 ⎞
= lim⎜ nx n −1 + x h + ... + nxh n − 2 + h n −1 ⎟
h →0
⎝ 2 ⎠
= lim nx n −1
h →0
= nx n −1
Contoh 3
Jika f(x) = x5, maka turunan f adalah f ’(x) = 5x4
2. Jika y = u + v maka y ’ = u ’ + v ’
3. Jika y = u – v maka y ’ = u ’ – v ’
4. Jika y = u v maka y ’ = u ’ v + u v ’
u u ' v − uv '
5. Jika y = maka y ’ =
v v2
Contoh 4
4. Jika f(x) = (3x5 + 2x)(4x + 7), maka f ’(x) = (15x4 + 2) (4x + 7) + (3x5 + 2x)4
Turunan Fungsi 40
6. Jika f(x) = x p dengan p bilangan bulat negatif maka f(x) = x –n dengan – n = p,
1 u
sehingga f(x) = n
. Dengan menggunakan turunan y = diperoleh
x v
0. x n − 1. nx n −1
f ’(x) =
(x n )2
− nx n −1
=
x 2n
= − nx n −1 x −2 n
= − nx − n −1
= px p −1
Aturan Rantai
Misalkan y = f(u) dan u = g(x) menentukan fungsi komposisi yang dirumuskan
dengan y = f(g(x)) = (f o g)(x). Jika g terdiferensialkan di x dan f terdiferensialkan di
u = g(x) maka y = (f o g)(x) terdiferensialkan di x dan
y ’ = (f o g) ’ (x)
= f ’(g(x)) g’(x)
atau
dy dy du
=
dx du dx
Penyelesaian:
du
Misalkan u = 3x4 + 7x – 8 → =12x3 + 7
dx
dy
y = u9 → = 9u8.
du
dy dy du
= = 9u8(12x3 + 7)
dx du dx
= 9(3x4 + 7x – 8)8(12x3 + 7)
Contoh 6
dy
1. Tentukan dari fungsí yang dirumuskan dengan y – 2x3 – 8 = 0
dx
Penyelesaian:
Apabila kedua ruas y – 2x3 – 8 = 0 diturunkan terhadap x, maka diperoleh:
Turunan Fungsi 42
dy dy
– 6x2 = 0 ⇔ = 6x2
dx dx
dy
2. Tentukan dari fungsí yang dirumuskan dengan 2x3y – 7y – x2 + 1 = 0
dx
Penyelesaian:
Apabila kedua ruas 2x3y – 7y – x2 + 1 = 0 diturunkan terhadap x, maka diperoleh:
dy dy
6x2y + 2x3 –7 – 2x = 0
dx dx
dy
⇔ (2x3 – 7) = 2x – 6x2y
dx
dy 2x − 6x 2 y
⇔ =
dx 2x3 − 7
Contoh 7
Jika f(x) = 3x4 + 7x – 8, tentukan f ’’(x).
Penyelesaian:
f ’(x) = 12x3 + 7
untuk mencari f ’’(x) kita turunkan f ’(x):
d
f ’’(x) = (12 x 3 + 7)
dx
= 36x2
Contoh 8
Turunan Fungsi 43
Penyelesaian:
⎛d ⎞ ⎛d ⎞
f ’(x) = ⎜ (3 x 5 + 2 x) ⎟ (4x + 7) + (3x5 + 2x) ⎜ (4 x + 7) ⎟
⎝ dx ⎠ ⎝ dx ⎠
= (15x4 + 2) (4x + 7) + (3x5 + 2x)4
d
f ’’(x) = [(15x4 + 2) (4x + 7) + (3x5 + 2x)4]
dx
d d
= [(15x4 + 2) (4x + 7)] + [(3x5 + 2x)4]
dx dx
⎛d ⎞ ⎛d ⎞
= ⎜ (15 x 4 + 2) ⎟(4 x + 7) + (15 x 4 + 2)⎜ (4 x + 7) ⎟ +
⎝ dx ⎠ ⎝ dx ⎠
⎛d ⎞ ⎛d ⎞
⎜ (3 x + 2 x) ⎟4 + (3 x + 2 x)⎜ 4 ⎟
5 5
⎝ dx ⎠ ⎝ dx ⎠
= 60x3(4x + 7) + (15x4 + 2) 4 + (15x4 + 2) 4 + (3x5 + 2x).0
= 60x3(4x + 7) + (15x4 + 2) 4 + (15x4 + 2) 4
⎧ Fungsi Rasional
Fungsi Aljabar ⎨
⎩ Fungsi Irrasional
Fungsi
⎧ Fungsi Trigonometri
⎪ Fungsi Siklometri
⎪⎪
Fungsi Transenden⎨ Fungsi Logaritma
⎪ Fungsi Eksponensial
⎪
⎪⎩ Fungsi Hiperbolik
Turunan Fungsi 44
Contoh 9
n
Tentukan turunan y = x dengan n bilangan bulat positif
dx
Penyelesaian: y = n
x ⇔ x = y n sehingga = ny n–1
dy
dy
dx
=
1
dx
=
ny
1
n −1
1
= y 1− n =
n
1
n
( x)
n
1− n
=
n
( )
1 1n
x
1− n
=
1 1n −1
n
x
dy
Contoh 10
Tentukan turunan y = x3 + 4x
( )
1
Penyelesaian: y = x 3 + 4x = x3 + 4x 2
3x 2 + 4
=
2 x3 + 4x
Turunan Fungsi 45
Jadi, jika f(x) = cos x, maka f ’(x) = – sin x
Analog:
1− x2
dx
= cos y
dy
dy 1
= cos y = 1 − x 2
dx cos y
1
=
1− x2
Jadi, 1
jika y = arc sin x, maka y ’ =
1− x2
Turunan Fungsi 46
Analog:
1
jika y = arc cos x, maka y ’ = –
1− x2
1
jika y = arc tg x, maka y ’ =
1+ x2
1
jika y = arc ctg x, maka y ’ = –
1+ x2
1
jika y = arc sec x, maka y ’ =
x x2 −1
1
jika y = arc cosec x, maka y ’ = –
x x2 −1
Turunan Fungsi 47
x
⎛ h ⎞h
ln⎜1 + ⎟
= lim ⎝
x⎠
h →0 x
x
⎛ h ⎞h
lim ln⎜1 + ⎟
=
h→0
⎝ x⎠
lim x
h →0
x
⎛ h ⎞h
Mengingat (1) lim ln f ( x) = ln lim f ( x) dan (2) lim ⎜1 + ⎟ = e
h→0 h→0 h →0
⎝ x⎠
Sehingga diperoleh:
x
⎛ h ⎞h
lim ln⎜1 + ⎟
f ’(x) =
h→0
⎝ x⎠
lim x
h →0
x
⎛ h ⎞h
ln lim ⎜1 + ⎟
=
h →0
⎝ x⎠
lim x
h →0
ln e
=
x
1
=
x
Jadi, 1
jika f(x) = ln x, maka f ’(x) =
x
Turunan Fungsi 49
3.8.7 Turunan Fungsi Hiperbolik
Definisi
e x − e−x 1 e x + e−x
sinh x = coth x = = x
2 tanh x e − e−x
e x + e−x 1 2
cosh x = sech x = = x
2 cosh x e + e −x
sinh x e x − e−x 1 2
tanh x = = x csch x = = x
cosh x e + e −x sinh x e − e−x
Jika f(x) = sinh x, maka dengan menggunakan turunan fungsi eksponensial diperoleh
d ⎛ e x − e−x ⎞
f ' ( x) = ⎜ ⎟⎟
dx ⎜⎝ 2 ⎠
e x − ( −e − x )
=
2
e + e−x
x
=
2
= cosh x.
Turunan Fungsi 50
dy dy dt dy dy 1
Diperoleh = atau =
dx dt dx dx dt dx
dt
sehingga dy dy dt
=
dx dx dt
SOAL
dy
Carilah untuk yang berikut
dx
1
1. y = (3x4 + 2x2 + x)(x2 + 7) 5. y =
4 x − 3x + 9
2
x −1
2. y = (x3 + 3x2)(4x2 + 2) 6. y =
x +1
1 2 x 2 − 3x + 1
3. y = 7. y =
3x 2 + 1 2x + 1
2
4. y =
5x − 1
2
dy
Dengan aturan rantai tentukan untuk yang berikut
dx
8. y = (2 – 9x)15
⎛ 3x − 1 ⎞
9. y = (5x2 + 2x – 8)5 15. y = sin ⎜ ⎟
⎝ 2x + 5 ⎠
1 ⎛ x2 −1⎞
10. y = 16. y = cos ⎜⎜ ⎟⎟
(4 x − 3x + 9) 9
2
⎝ x + 4 ⎠
11. y = sin (3x2 + 11x) 17. 4
y = arcsin (3x – 11x)
12. y = cos (3x4 – 11x) 18. y = arctg (3x4 – 11x)8
13. y = sin3 x 19. y = ln (5x2 + 2x – 8)
⎛ x −1⎞
4
Turunan Fungsi 51
dy
Tentukan untuk fungís parameter berikut
dx
31. y = 2 – 9t 34. x = ln (2t – 9)
x = sin t y = (t2 + 7)3
Turunan Fungsi 52