Anda di halaman 1dari 14

http://jaya-baya.blogspot.com/2006/05/sejarahe-aksara-jawa.

html
Sejarahe Aksara Jawa
Ing rubrik LSW JB No. 28 Minggu II sasi Maret 2006, Bapak Yusuf Asmara mundhut priksa bab
sejarahe akasara Jawa. Yen ora kleru sing dikersakake Bapak Yusuf Asmara iku aksara Jawa
anyar kanthi aksara legena cacah 20 wiwit HA nganti NGA. Yen bener mangkono, keparenga
penulis ngaturake tulisan bab sejarahe aksara Jawa kasebut, ringkesan saka sawatara buku-
buku kapustakan. Ing buku HA NA CA RA KA (Bp. Slamet Riyadi) babarane Yayasan Pustaka
Nusantara Yogyakarta diandharake manawa ngrembug sejarahe aksara Jawa anyar kang uga
diarani sastra sarimbagan utawa carakan iku ora bisa dipisahake karo rembug bab kelairan lan
pandhapuke aksara kasebut. Miturut Bp Slamet Riyadi ing bukune kang isi kelairan, penyusunan,
fungsi, lan maknane Ha-Na-Ca-Ra-Ka kasebut ana konsepsi cacah loro kanggo nlusur kelairane
aksara Jawa lan penyusunan abjad ha-na-ca-ra-ka, yaiku konsepsi secara tradisional lan
konsepsi secara ilmiah. KONSEPSI SECARA TRADISIONAL Adhedhasar konsepsi secara tradisional
laire aksara Jawa digathukake karo Legenda Aji Saka, crita turun-temurun awujud tutur tinular
(dari mulut ke mulut) bab padudon lan perang tandhinge Dora lan Sembada jalaran rebutan
keris pusakane Aji Saka sing kudune tansah padha direksa bebarengan ing pulo Majeti. Wusana
Dora lan Sembada mati sampyuh ngeres-eresi. Nalika arep angejawa, Aji Saka kang didherekake
para abdine sing jenenge Dora, Sembada, Duga, lan Prayoga lerem ing pulo Majeti sawatara
suwene. Sadurunge nerusake laku angejawa, Aji Saka ninggal pusaka awujud keris. Dora lan
Sembada kapatah ngreksa kanthi piweling wanti-wanti, aja pisan-pisan diwenehake wong
saliyane Aji Saka dhewe sing teka ing pulo Majeti njupuk pusaka kasebut. Aji Saka banjur
nerusake laku dikanthi Duga lan Prayoga. Dene Dora lan Sembada tetep ana pulo Majeti ngreksa
pusaka. Sawise sawatara lawase, Dora lan Sembada krungu kabar manawa Aji Saka wis dadi
ratu ing Medhangkamulan. Dora ngajak Sembada ninggalake pulo Majeti ngaturake pusaka
marang Aji Saka. Sarehne Sembada puguh ora gelem diajak awit nuhoni dhawuhe Aji Saka,
kanthi sesidheman si Dora banjur menyang Medhangkamulan tanpa nggawa keris. Marang Aji
Saka si Dora kanthi atur dora wadul warna-warna. Dora kadhawuhan bali maneh menyang pulo
Majeti. Gelem ora gelem Sembada kudu diajak menyang Medhangkamulan kanthi nggawa keris
pusaka. Dora banjur budhal. Jalaran panggah ora percaya marang kandhane si Dora, Sembada
puguh ora gelem diajak jalaran nuhoni dhawuhe bendarane, lan precaya manawa Aji Saka bakal
netepi janjine mundhut pusakane tanpa utusan. Lelorone padha padudon rebut bener, banjur
pancakara perang tandhing rebutan keris. Wasana Dora lan Sembada padha mati sampyuh
ketaman keris sing dienggo rebutan. Sawise sawatara suwe Dora ora sowan maneh ngajak
Sembada ngaturake keris pusaka, Aji Saka banjur utusan Duga lan Prayoga nusul menyang pulo
Majeti. Bareng tekan pulo Majeti saiba kagete Duga lan Prayoga meruhi Dora lan Sembada
padha mati ketaman pusaka sing isih tumancep ing dhadhane. Sawise ngupakara layone Dora
lan Sembada kanthi samesthine, Duga lan Prayoga banjur gegancangan marak ratu gustine
ngaturake pusaka lan pawarta bab patine Dora lan Sembada. Midhanget ature Duga lan
Prayoga, Aji Saka sakala ngrumangsani kalepyane dene ora netepi janji mundhut pribadi pusaka
sing direksa Dora lan Sembada. Minangka pangeling-eling, Aji Saka banjur ngripta aksara Jawa
legena cacah wong puluh wiwit saka HA nganti NGA. HA NA CA RA KA Ana caraka (utusan) DA
TA SA WA LA Padha suwala (padudon, pancakara) PA DHA JA YA NYA Padha dene digdayane MA
GA BA THA NGA Wasana padha dadi bathang Iku mau konsepsi secara tradisional bab kelairan
lan penyusunane aksara Jawa anyar. Pancen abjad aksara Jawa sing 20 cacahe lan disusun dadi
patang larik iku, mujudake guritan sing gampang diapalake lan dieling-eling (memoteknik),
mligine tumrap sing lagi wiwit sinau maca lan nulis aksara Jawa. Abjad sing kaya guritan lan
digathukake karo legenda Aji Saka mau saya narik kawigaten bareng dikantheni gambar
padudon, perang tanding lan mati sampyuhe Dora lan Sembada. KONSEPSI SECARA ILMIAH
Miturut Prof. Dr. Poerbatjaraka, sadurunge wong-wong India angejawa, wong Jawa durung
duwe aksara. Basa pasrawungane mung nggunakake basa lesan. Kanthi anane aksara kang
digawa saka India kasebut saka sethithik basa tinulis wiwit digunakake. Pancen aksara ora mung
dadi piranti komunikasi sarana tulisan, nanging luwih saka iku aksara uga dadi ukuran
kemajuane budaya sing ndarbeni aksara kasebut. Peradaban sing wis nggunakake basa tinulis
kanyatan luwih maju tinimbang sing ora/durung duwe aksara. Miturut Casparis, sajroning
sejarah peradaban etnik Jawa, tulisan sing paling tuwa ditemokake awujud prasasti kanthi
nggunakake aksara Pallawa, nuduhake tandha wektu sadurunge taun 700 Masehi. Sadurunge iku
etnis Jawa mung nggunakake basa lesan. Sawise ditemokake sawatara prasasti liyane, baka
sethithik ditindakake studi paleografi (ilmu kanggo nyinaoni aksara kuna). Miturut studi
paleografi sing ditindakake Casparis, ana limang periode aksara Jawa. Periode kapisan (aksara
Pallawa) dening Bp. Atmodjo diperang maneh dadi loro. Kanthi mangkono kabeh ana nem
periode, yaiku: 1. Aksara Pallawa tataran wiwitan, digunakake sadurunge taun 700 M. Contone
tinemu ing prasasti Tugu ing Bogor. 2. Aksara Pallawa tataran pungkasan, digunakake ing abad
VII lan tengahan abad VIII. Tinemu ing prasasti Canggal ing Kedu, Magelang. 3. Aksara Jawa
kuna kawitan, digunakake taun 750-925 M, contone tinemu ing prasasti Polengan ing Kalasan,
Yogyakarta. 4. Aksara Jawa kuna tataran pungkasan, digunakake taun 925-1250 M, tinemu ing
prasasti Airlangga. 5. Aksara Majapait, digunakake ing taun 1250-1450 M. tinemu ing prasasti
Singosari lan Malang, sarta ing lontar (ron tal) Kunjarakarna. 6. Aksara Jawa anyar, digunakake
taun 1500 M nganti saiki. Tinemu ing Kitab Bonang lan buku-buku sabubare iku. Lair lan
ngrembakane aksara Jawa raket sesambungane karo lair lan ngrembakane basa Jawa. Aksara
Jawa anyar lair sawise basa Jawa anyar digunakake kanthi resmi ing sajroning pamarentahan,
saora-orane wiwit taun 1500 M. Wektu kasebut punjere pamarentahan ing Jawa ana ing Demak.
Mula ana sing duwe panemu manawa aksara Jawa anyar wiwit digunakake kanthi resmi nalika
jaman Demak. Panemu iki disengkuyung antara liya karo bukti awujud naskah kanthi tulisan
aksara Jawa anyar yaiku Kitab Bonang. Bab taun kelairane aksara Jawa iki padha karo
andharane Bp. Moch. Choesni ing majalah JAMBATAN edisi khusus babaran Lembaga Javanologi
Surabaya kang didumake marang para peserta Kongres Basa Jawa II ing Batu, Malang sasi
Oktober taun 1996. Nanging beda versine. Bapak Moch. Choesni nggathukake kelairane aksara
Jawa anyar karo tekane muhibah utawa kunjungan persahabatan saka Tiongkok menyang tanah
Jawa (Majapait) kang dipandhegani Laksamana/Jendral Cheng Ho (Jeng Ho) kanthi ngirid
wadyabala pirang-pirang ewu cacahe sikep gegaman. Ing rubrik Opini koran Jawa Pos Senen, 15
Agustus 2005, kanthi irah-irahan Cheng Ho dan Nebula China, Dr. Asvi Warman Adam (ahli
peneliti LIPI Jakarta) nyebutake ekspedisi kapisan numpak prau cacah 300 kanthi penumpang
27.000. Ma Huan, penerjemah sing wis ngrasuk agama Islam, uga melu dadi penumpang. Bp.
Moch. Choesni nyangga-runggekake (meragukan) apa bener tekane caraka kanthi sandiyuda Sam
Poo Kong sing diwerdeni tiga perkasa pembalas dendam samono akehe iku ‘kunjungan
persahabatan’ kang tulus? Apa ora ana gandheng-cenenge karo pangrabasane wadya bala
Tiongkok kang sumedya nguwasani Singasari sing digagalake dening Raden Wijaya lan Arya
Wiraraja dhek taun 1293? Ma-ga-ba-tha-nga alias “mangga batangen”, mangkono pepuntoning
andharan sawise ngonceki kanthi njlimet surasane ha-na-ca-ra-ka (ana utusan), da-ta-sa-wa-la
(tanpa peperangan), lan pa-dha-ja-ya-nya (padha jayane, kasembadan sedyane). Ing ngarep wis
diaturake, secara tradisional urutan abjad ha-na-ca-ra-ka digathuk-gathukake karo legenda Aji
Saka. Nanging data literer nuduhake menawa naskah utawa teks sing ngemot urutan utawa
abjad ha-na-ca-ra-ka ora mesthi digathukake karo legenda kasebut. Upamane Serat Sastra
Gendhing, Serat Centhini, Serat Sastra Harjendra, Serat Saloka Jiwa, lan Serat Retna Jiwa.
Kabeh serat (buku/tulisan) kasebut isi abjad ha-na-ca-ra-ka kagandhengake karo filsafat utawa
ngelmu kasampurnan. Ing buku HA NA CA RA KA (Bp. Slamet Riyadi), ing perangan kang
ngrembug bab makna filosofis ha-na-ca-ra-ka, dibabar ora kurang saka 20 warna filsafat ha-na-
ca-ra-ka miturut daya nalar, wawasan, lan tujuane sing gawe makna filosofis dhewe-dhewe. Ing
majalah Jambatan kasebut ing ngarep ana nem jinis makna filosofis. Durung kalebu sing ana
makalah-makalah liyane. Beda karo kang kasebut ing Serat Manikmaya, Serat Aji Saka, lan
Serat Momana sing padhadene nggathukake karo legenda Aji Saka. Ing buku-buku kasebut abjad
ha-na-ca-ra-ka diarani sastra sarimbagan. Jalaran larikan kapisan abjad Jawa anyar iku unine
ha-na-ca-ra-ka, mula luwih dikenal kanthi jeneng carakan kaya ing Sundha lan Bali. Miturut
panalitine Prof. Dr. Poerbatjaraka, Serat Manikmaya dikarang dening Kartamursadah ing jaman
Kartasura, ing taun 1740 Jawa utawa taun 1813 Masehi. Dene abjad Jawa sing luwih tuwa
diarani ka-ga-nga, awit manut wewaton abjad Devanagari ka-kha-ga-gha-nga. Serat Manikmaya
ditedhak (disalin) dening Panambangan, punggawa Mangkunagaran, lan ing taun 1981 dibabar
dening Departemen Pendidikan dan Kebudayaan kanthi irah-irahan Manikmaya. Apa ana naskah
liyane isi legenda Aji Saka sing luwih tuwa tinimbang Serat Manikmaya, durung kaweruhan, awit
miturut Wiryamartana naskah-naskah saliyane Serat Manikmaya sing ana abjad hanacaraka-ne
keh-kehane ditulis ing wiwitane abad XIX. Yen ta Serat Manikmaya mujudake naskah sing paling
tuwa, bisa dipesthekake manawa anane abjad ha-na-ca-ra-ka wiwit jaman Kartasura. Miturut
Uhlenbeck, abjad ha-na-ca-ra-ka digunakake sawise adoh lete karo wektu sedane Sultan Agung
(1645 M) utawa antarane jaman Amangkurat I lan Amangkurat II. Bisa uga ing jaman Sultan
Agung wis ana gagasan bab abjad kasebut. Bab iki adhedhasar data literer anane restrukturisasi
(pemugaran) kabudayan Jawa ing jaman Sultan Agung. Upamane, salah siji sing tumekane saiki
bisa kita rasakake, yaiku anane pananggalan Jawa. Pananggalan kasebut mujudake gabungan
antarane kalender taun Saka karo kalender taun Hijriah. Kajaba saka iku, ing naskah-naskah
sadurunge jaman Sultan Agung ora ana abdjad ha-na-ca-ra-ka. Ora bisa kita selaki aksara Jawa
kanthi abjad ha-na-ca-ra-ka sing umure wis atusan taun kasebut wis akeh lelabuhane. Cundhuk
karo saya majune panalaran lan wawasane sing duwe kabudayan, aksara Jawa minangka
perangane kabudayan Jawa, minangka fungsi literer uga tau ngalami owah gingsir mligine ing
bab wewaton panulise basa Jawa nganggo aksara Jawa. Sadurunge Kongres Basa Jawa I ing
Semarang sasi Juli 1991, wis ana ada-ada ngruwat abjad ha-na-ca-ra-ka. Patine Dora lan
Sembada kanthi memelas amarga dadi korban pemimpin sing mencla-mencle ora netepi janji,
dianggep ora cocok karo alam Indonesia Membangun sing mbudidaya ngundhakake
pembangunan lair lan batin. Sawatara pemakalah ing Kongres Basa Jawa III ing Yogyakarta Juli
2001, malah gawe ada-ada owah-owahan bab tata panulise basa Jawa nganggo aksara Jawa.
Kepriye babaring lelakon aksara Jawa sateruse, iki pancen dadi PR-e sapa bae kang pancen isih
padha ngrumangsani melu handarbeni, hangopeni, lan hangrungkebi budaya Jawa. Ature: M.
Soemarsono JB 40/LX, 4-10 Juni 2006

Kaaturake dening: Minggon Jaya Baya | 5/28/2006 02:35:00 PM


Titikanipun:

karangan menika kalebet narasi, inggih menika ngandharaken bab sejarahe aksara Jawa
kasebut, ringkesan saka sawatara buku-buku kapustakan. Ing buku HA NA CA RA KA. Lan bab
patine Dora lan Sembada. Midhanget ature Duga lan Prayoga, Aji Saka sakala ngrumangsani
kalepyane dene ora netepi janji mundhut pribadi pusaka sing direksa Dora lan Sembada.
Minangka pangeling-eling, Aji Saka banjur ngripta aksara Jawa legena cacah wong puluh wiwit
saka HA nganti NGA. HA NA CA RA KA Ana caraka (utusan) DA TA SA WA LA Padha suwala
(padudon, pancakara) PA DHA JA YA NYA Padha dene digdayane MA GA BA THA NGA.

http://www.jonggringsaloka.org/js/?pilih=news&aksi=lihat&id=22
Kakawin Ramayana
Prabu Dasaratha saking negari Ngayodya kagungan putra sekawan; Rama, Bharata, Laksmana
saha Satrughna. Satunggaling dinten wonten resi anami Wiswamitra ingkang nuwun tulung Sri
Paduka Dasarata mb?basaken patapanipun saking para raksasa. Lajeng Rama saha Laksamana
tindhak.
Ing patapan mrika, Rama kaliyan Laksmana mejahi sedaya raksasa lajeng nuju negari Mithila
amargi wonten mriku wonten sayembara. Sok sintena ingkang menang saged angsal putri raja
anami D?wi Sita. Lajeng para pasarta dipunk?n ngrentangaken gandh?wa panah ingkang nyertani
wiyosanipun sang Sita. Mboten wonten ingkang saged kajawi Rama, lajeng kakalihipun krama
lajeng wangsul dhateng Ngayodya.

Ing Ngayodya Rama bakal dipunangkat dados ratu, amargi piyambakipun lar? mbarep. Anging
Kaikeyi, salah satunggiling garwa prabu Dasarata ingkang san?s ibu Rama sanjang menawi sri
paduka nat? ngandika menawi Barata ingkang bakal dados raja. Lajeng mawi abot manahipun
raja Dasarata nulusaken panyuwunipun awit panc?n nat? janji mekaten. Lajeng Rama, Sita
kaliyan Laksmana tindhak nilar kedhaton. Sasampun pinten wanci, prabu Dasarata s?da lajeng
Barata madosi. Piyambakipun rumaos mboten pantes dados raja lajeng nuwun supados Rama
kersa wangsul. Anging Rama nampik lajeng nyukani sandhalipun (basa Sansekreta: pāduka)
marang Barata kados lambang kakuwasanipun.

Lajeng Rama, Sita saha Laksmana wonten alas Dandaka. Ing mriku wonten raksasi anami
Surpanakha ingkang kasengsem remen kaliyan Laksmana lajeng mindha dados wanodya ayu.
Anging Laksmana mboten saged dipunrayu, malahan wusananipun pucuk irungipun keiris.
Surpanakha nepsu lajeng pradul kaliyan kangmasipun sang Rawana. Piyambakipun saged
mbujuki saha ngek?n Rawana nyulik Sita kaliyan ngep?k dados s?mahipun.

Lajeng sang Rawana ndhawuhi Marica, satunggiling raksasa kangg? nyulik Sita. Marica pados
upaya mindha dados kidang emas ingkang ?ndhah. Sita katarik lajeng nyuwun garwanipun
supados mbedhog kidang punika. Rama nilar Sita kalih Laksmana, tindhak piyambak ngoyak si
kidang emas. Si kidang emas gesit sanget, mboten saged dipuntangkep. Wusananipun Sri Rama
anyel lajeng dipunpanah. Si kidang emas njerit kesakitan lan ?wah malih dados raksasa, lajeng
pejah. Sita ingkang wonten tebih nginten ingkang njerit punika Rama lajeng ngek?n Laksamana
madosi. Laksmana mboten purun anging wusananipun purun sasampunipun dipunl?haken kaliyan
dipuntedhah Sita ajeng ngep?k piyambakipun. Wusananipun Sita dipuntilar piyambakan lajeng
saged dipunculik Rawana.

Jeritanipun sang Sita karungu d?ning peksi sang Jatayu ingkang nat? dados r?ncangipun prabu
Dasarata, lajeng usaha nulungi Sita. Anging Rawana langkung kiyat, saged ngalahaken Jatayu.
Jatayu ingkang sekarat taksih saged nyukani laporan marang Rama saha Laksmana menawi Sita
dipunbekta marang Lengka, ing kedhaton sang Rawana.
Lajeng Rama saha Laksmana dhumateng ing kedhatonipun Rawana. Ing satunggiling tlatah
manggihi para wanara saha ratunipun ingkang anami Bali. Bali punika nyulik s?mahipun
kangmasipun. Wusananipun Bali saged dipunpejahi lajeng s?mahipun dipunwangsulaken marang
Sugriwa. Sugriwa sumedya nulungi sang Rama. Wusananipun mawi wadya bala wanara kalih
s?napatinipun Hanuman, satunggiling keth?k pethak, sedaya saged mejahi Rawana kaliyan
mb?basaken Sita. Sita saged dipunboyong wangsung menyang Ngayodya lajeng sang Rama dados
raja.

Kakawin Rāmāyaṇa punika kakawin ingkang isinipun wiracarita Ramayana. Kakawin punika
dipunserat mawi basa Jawa Kina, dipunidhep para pakar dipundamel ing Jawa Tengah
pungkasan abad kaping 9 M, kirang langkung kiwa tengenipun taun 870.

Kajupuk saking http://jv.wikipedia.org/wiki

Katrangan:

Karangan menika saged dipunwastani narasi amargi nyariossaken kedadosan ing jaman Prabu
Dasaratha saking negari Ngayodya kagungan putra sekawan; Rama, Bharata, Laksmana saha
Satrughna.

http://www.sinarharapan.co.id/hiburan/budaya/2005/0528/bud2.html

Epik Ramayana dalam Berbagai Narasi

Oleh Nur Mursidi

Sudah dua puluh empat abad yang lalu (tepatnya sekitar abad ke-4 SM) kisah Ramayana ditulis
Walmiki. Tetapi epik klasik itu seperti tak ditikam waktu. Cerita the path of Rama itu, selain
terus hidup sepanjang zaman, juga menjadi dongeng yang tak mengenal basi. Tidak berlebihan,
kalau hampir semua orang mengenal kisah Ramayana dan mengagumi tokoh utamanya—Rama
dan Sita.

Akan tetapi, entah karena ”kesalahan sejarah” atau kreatitivas para pujangga yang kemudian
menjadikan kisah Ramayana bisa tak bersifat tunggal. Tapi yang jelas, setelah Walmiki tiada,
kisah Ramayana lalu menjelma menjadi ilham bagi para pujangga untuk menyalin serta
menyadurnya dalam cerita yang terus memikat sepanjang zaman. Dalam kepustakaan zaman
Sansekerta, misalnya, ada buah karya Raghuvamsha (Kalisada), Setubanda (Pravasasena),
Janakiharana (Kumarasada), Uttaramacarita (Bhavabuti), Prasannaraghava (Joyadeva), serta
Anargharaghava (Nurari). Malah, saat bahasa India mengalami perkembangan, kisah Ramayana
pun kian masyhur dengan buah karya semisal Kumban Ramayana (dalam bahasa Tamil),
Ranganata Ramayana (bahasa Telegu), Krittivasa (bahasa Bengali), Balaramdasa Ramayana
(bahasa Oriya), Ramacaritamanasa (bahasa Hindi), Adhyatma Ramayana (bahasa Malayalam),
Tovare Ramayana (bahasa Kanari) dan Bhavaratha Ramayana (bahasa Marathi).
Karena lahir dua puluh empat abad lalu serta ditulis dalam berbagai bahasa dan menyebar ke
penjuru dunia, tak pelak Ramayana kemudian ditemukan dalam berbagai versi. Selain itu,
Ramayana yang semula berbentuk sajak juga mengalami perkembangan dalam ”lintas genre”,
semisal, ditulis dalam bentuk kakawin, naskah drama, naskah film dan bahkan novel.

Novel Karya Narayan

Salah satu sastrawan India, Narayan dapatlah disebut sebagai novelis yang ”menghidupkan
kembali” Ramayana dalam bentuk novel. Dengan mendasarkan pada versi karya Kamban—
pujangga besar Tamil abad ke-11—Narayan mencurahkan talenta yang dimilikinya untuk
menyuguhkan kembali cerita Ramayana. Pilihan dengan merujuk karya Kamban berbahasa
Tamil, karena menurut Narayan, bahasa Tamil merupakan bahasa suku Dravida yang purba,
selain memiliki nilai sastra dan budaya sendiri, juga dipeluk lebih empat puluh juta penduduk
India.

Selain itu, Narayan juga tidak meragukan reputasi Kamban, mengingat Kamban oleh banyak
kalangan dikenal sebagai pujangga besar (India) setelah Walmiki. Apalagi, Kamban (secara
analitis) dibantu para ilmuwan mempelajari karya Walmiki di setiap malam dan kemudian
menulisnya dalam bentuk puisi di siang hari. Tak pelak, jika kisah Ramayana versi Kamban dan
Narayan tak jauh menyimpang dari apa yang ditulis Walmiki.
Dalam Ramayana karya Narayan (New York: Penguin Books, 1972), konon diceritakan jika di
negeri Ayodya, ada raja yang adil, bernama Dasarata. Ia memiliki tiga istri dan dari tiga istri itu
lahir empat putra, antara lain; Rama, Barata, Laksmana dan Strugna. Rama merupakan putra
mahkota yang selain dikenal sakti, juga berbudi luhur. Kesaktian Rama terbukti, tatkala diajak
begawan Wismamitra ke hutan ia berhasil membasmi kejahatan dan dalam sebuah sayembara,
Rama bisa mengangkat gandewa dan mematahkan sehingga Rama mendapat hadiah menikahi
Sita.

Rama lalu pulang ke Ayodya. Sebab raja sudah udzur, maka Rama hendak dinobatkan jadi raja.
Tetapi, mendengar berita itu, Kekayi —istri termuda— menggugat dengan menuntut Barata
(putra kandungnya) untuk dijadikan raja dan meminta Rama dibuang ke hutan selama 14 tahun.
Raja tak bisa berkutik karena pernah menjanjikan pada Kekayi dua janji. Dengan ditemani Sita
dan Laksmana, Rama akhirnya hidup di hutan. Berbagai cobaan dilalui dan Sita malah diculik
Rahwana —hendak dijadikan permaisuri.
Tapi Sita bersikeras menolak. Rama akhirnya tiba ke Alengka dan bisa mengalahkan Rahwana.
Meski Sita sempat diuji dengan dibakar, Sita toh tetap tak apa-apa karena ia memang masih
suci. Akhirnya ia dibawa pulang ke Ayodya dan Rama dinobatkan menjadi raja setelah
menunggu 14 tahun. Setelah itu Rama dan Sita hidup bahagia.

Versi dalam Uttarakanda Sampai di situ, sebenarnya tamat sudah kisah Ramayana. Tetapi,
dalam Uttarakanda didapati kelanjutan cerita yang sangat mengharukan (sad ending).
Dalam Uttarakanda dikisahkan, bahwa sepulang ke Ayodya, rakyat masih meragukan kesucian
Sita. Tak mau ambil pusing, Rama lalu mengusir Sita dari istana —masuk ke hutan. Untung, Sita
akhirnya dibawa istri para pertapa ke pondokan Walmiki dan ia dianggap sebagai anak. Tak
lama kemudian Sita melahirkan dua anak kembar Kusa dan Lawa. Kedua anak itu, selain diajar
dan dididik Walmiki tentang kesaktian juga diajarkan kidung Ramayana. Suatu ketika, dua anak
itu bertikai dalam sebuah peperangan (akibat upacara Asmaweda) melawan Bharata, Laksmana
dan Strugna. Juga dengan Rama. Tapi semua bisa dikalahkan sehingga Kusa dan Lawa dipanggil
ke istana dan setelah menyanyikan kidung Ramayana, Rama lalu tahu Kusa dan Lawa adalah
anaknya. Sita lalu dipanggil ke istana. Namun setelah Sita datang masih juga dituntut untuk
membuktikan kesucian. Tak mau menderita untuk kedua kalinya, ia lalu memilih masuk ke
bumi. Rama akhirnya sadar dan ditikam sedih, lalu memilih menceburkan diri ke Sungai Serayu.
Tetapi, cerita versi Uttarakanda ini tidak populer dan tak dianggap autentik. Cerita ini adalah
cerita yang ditambahkan di kemudian hari kepada versi Walmiki.

Dekonstruksi Epik Ramayana Harus diakui bahwa Ramayana tak sekedar jadi cerita yang
terbatas di dalam negeri tanah lahirnya, tetapi tersebar ke penjuru dunia —termasuk ke negeri
kita. Datangnya ke negeri kita mula-mula berbentuk kakawin abad ke-10 lalu berkembang
dalam bentuk cerita biasa abad ke-15. Setelah itu, tersebar di seluruh Tanah Air hingga
sekarang sebagai epik klasik yang bisa dinikmati dalam berbagai versi. Dalam bentuk serat,
Jasodipuro menulis Serta Ramayana (Jakarta: Balai Pustaka, 1925) serta dalam bahasa
Indonesia, Usman Effendi telah menulis Ramayana (Jakarta: J.B. Woltera, 1954).
Berbeda dengan Josodipuro dan Usman Effendi, Seno Gumira Adjidarma bisa dikategorikan
menulis cerita Ramayana dengan ”versi lain”. Dalam Kitab Omong Kosong (Yogyakarta: Bentang
Pustaka, 2004), Seno tak saja membongkar alur cerita Ramayana dan coba menjadikan kisah
Ramayana sebagai entry point, untuk merangkai peristiwa demi peristiwa tapi juga
memberikan sisipan cerita dengan menambahkan dua tokoh sentral, Maniken dan Satya.
Bertutur tentang malapetaka serbuan balatentara Sri Rama dalam aksi Persembahan Kuda
untuk menaklukkan dunia yang telah memporak-porandakan anak benua, Maniken dan Satya
adalah dua orang rakyat jelata yang jadi korbannya. Maniken yang dikenal sebagai pelacur,
terpaksa melayani lelaki seluruh kota setelah kuda persembahan melompat dari jendela dan
menempel di punggungnya.

Tak mau mati, akibat melayani banyak lelaki, ia lalu melarikan diri. Namun, usaha itu tetap
saja tak membebaskan dirinya dari maut. Sebab Maniken selalu dihadang marabahaya. Untung,
ia diselamatkan Satya setelah ia sendiri mengalami nasib pahit akibat serbuan tentara Rama
yang telah mengobrak-abrik kampungnya. Lalu keduanya berniat mencari Walmiki (ke arah
senja), untuk menanyakan ”takdir/jalan cerita” yang ditulisnya.
Tapi belum sempat ketemu Walmiki, keduanya malah menemukan peta yang memberi petunjuk
di mana Kitab Omong Kosong (ditulis Hanoman) bisa digunakan untuk membangun kembali
peradaban dunia yang hancur akibat Persembahan Kuda. Dengan peta itu, keduanya
mengembara ke selatan—tak jadi mencari Walmiki. Namun pada akhirnya, kedua orang itu
menemukan Walmiki dan bisa bebas dari pena nasib yang ditulis Walmiki. Selain itu keduanya
juga berhasil menemukan Kitab Omong Kosong dan setelah mempelajarinya, jadilah orang
berpengetahuan yang tak lagi bisa ditindas dan disewenang-wenangi.

Hikmah dari Ramayana Pelajaran apa yang bisa dipetik dari kisah Ramayana, mengingat epik itu
ditulis dua puluh empat abad yang lalu dan kini terdapat banyak versi?
Setidaknya, meski terdapat perbedaan jalan cerita, antara satu versi dengan versi yang lain,
tetap saja inti dari kisah Ramayana (karya Walmiki) tak terkurangi. Pesan dan nilai pelajaran
itu, setidaknya bentuk keteladanan tokoh utama yang bisa dijadikan cermin dalam menjalani
hidup ini. Sebab, di tengah ”krisis” keteladanan sekarang ini, figur Rama, Sita (juga Maniken
dan Satya) telah memberikan gambaran akan sifat-sifat seorang kesatria, raja dan istri yang
baik. Apalagi, ”gelembung kejahatan” Rahwana —meminjam istilah Seno— sampai kapan pun
membumbung terus sebelum bumi ini kiamat, dan tugas kesatria adalah menumpas kejahatan,
berlaku adil dan bijak.***

Penulis adalah cerpenis dan esais, tinggal di Yogyakarta.

Katrangan:

Karangan menika saged dipunwastani narasi amargi nyariossaken kisah Ramayana, inggih
menika kisah Rama lan Sinta.
Wayang

Wayang iku pagelaran nganggo boneka kang umume katon endah ing wewayangane lan
dilakoake dening dhalang kanti iringan gamelan. Boneka kasebut bisa kang awujud 2 dimensi
utawa awujud 3 dimensi. Umume, kang wujud 2 dimensi, kagawe saka kulit (walulang), kang
biyasane kulit sapi, utawa wedhus. Lan kang wujud 3 dimensi, lumrah digawe saka kayu kang
direnggani penganggo saka kain kang maneka warna adhedasar karakter wayang kasebut.
Nanging ing sawatara tlatah, uga ana kang gawe wayang saka suket, lan kerdus, ananging
wayang jinis ngene iki ora pati akeh ditemoni.

dhalang lan wayangé ing Australia

Crita kang dilakonake dijupuk saka epos Mahabharata lan Ramayana kang uga sinebut Wayang
Purwa. Uga ana kang nggelar lakon crita-crita 1001 malam saka tanah Arab. Wayang kang ngene
iki diarani Wayang Menak. Pagelaran iki misuwur ing tanah Jawa.

Ing pagelaran iku wayang ditanjepke ing debog ing sisih tengen lan kiwane dhalang. Ing tengah,
critane digelar. Sedina sewengi lakon diwedar.

Wayang iki ora mung sumebar ing Jawa wae, nanging uga ing tlatah liya ing Nuswantara.
Pertunjukan wayang wis diakoni karo UNESCO ing tanggal 7 November 2003, sebagai karya
kabudayan kang edi peni ing babagan crita dongeng lan warisan sing berharga banget
(Masterpiece of Oral and Intangible Heritage of Humanity).

Sejarah

Para ahli durung ana kang bisa mesteake kapan wayang wiwit ana ing Indonesia. Nanging yen
ndeleng prasasti lan tinggalan jaman kepungkur, wayang kira-kira wis ana sadurunge agama
Hindu mlebu. Nalika kuwi lakon wayang durung nganggo crita-crita kang dijupuk seka India.
Pagelaran iki dienggo srana nyembah marang roh leluhur.

Sawetara anggitan sastra jaman Mataram anyar akeh kang nulis perkara sejarah wayang.
Nanging, para ahli sejarah ora sarujuk marang apa kang tinulis ing kono amarga ora cocok
marang cathetan lan tinggalan sejarah kang wis ana.

Prasasti paling kuno ana ing abad IV Masehi. Prasasti ngemot ukara mawayang kanggo pagelaran
pahargyan sima utawa bumi perdhikan. Katrangan kang luwih trewaca ing prasasti Balitung,
udakara 907 Masehi. Ing kono tinulis si galigi mawayang bwat Hyang macarita bimma ya
kumara. Artine kira-kira: Si Galigi ndhalang kanggo Hyang kanti lakon Bimma Sang Kumara."

Agama Hindu kang mlebu ing Nusantara gawe crita wayang beda karo asline. Crita Ramayana
lan Mahabharata wiwit dienggo kanggo dakwah agama. Ing panguwasaning Dharmawangsa
Teguh (991-1016), akeh crita seka India kang mlebu lan digawe gagrag jawane. Wayang wiwit
nyebar ing ngendi-ngendi nalika Majapahit nguwasani Nusantara.
Crita-crita kang asline seka India iku pungkasane wis geseh karo maune. Para pujangga Jawa
gawe crita dhewe kanggo mepaki apa kang wis ana. Ing Pedhalangan, crita-crita iki sinebut
lakon carangan.

Jaman Islam mlebu, Walisanga uga nganggo wayang ing panyebarane. Ing jaman iki wiwit ana
Wayang Menak. Gagrag-gagrag tambah akeh ngepasi Mataram anyar. Walanda kang digdaya
gawe kraton Surakarta ngracik akeh crita wayang kanggo nglelipur ati.

Indonesia merdhika uga nyumbang gagrag wayang kang maneka warna. maneka warna wayang
mau ana kang tetep digelar ana kang mung urip ing jamane dhewe. Wayang kang paling akeh
dienggo yaiku wayang kulit purwa.

Wayang Bali

Sebutan Wayang

Yen dijupuk seka ukarane, wayang kuwi seka wewayangan, amarga pagelarane ana ing wayah
wengi lan nganggo lampu. Nanging katrangan iki wis ora bisa diugemi maneh. Wayang dadi ora
mligi boneka kang ana wewayangane. Wayang golek kang digawe seka kayu ora ngandhelake
wewayangan. Ukara wayang wis dadi pagelaran boneka kang digelar dening dhalang.

Umume, sebutan wayang tinuju marang wayang kulit purwa. Wayang iki digawe seka tatahan
kulit kewan kanti lakon seka Mahabharata lan Ramayana.

Maneka Warna Wayang

Wayang ing tanah Jawa

• Wayang Beber.
• Wayang Kulit.
• Wayang Klithik
• Wayang Golek
• Wayang Gedhog
• Wayang Menak
• Wayang Kancil
• Wayang Wahyu
• Wayang Pancasila
• Wayang Sejati
• Wayang Jemblung
• Wayang Wong
• Wayang Sandosa
• Wayang Ukur
• Wayang Jawa
• Wayang Topeng
• Wayang Potehi
• Wayang Revolusi

Wayang ing tlatah liya

• Wayang Betawi
• Wayang Sundha
• Wayang Palembang
• Wayang Banjar
• Wayang Bali
• Wayang Sasak

Lakon Wayang

• Wayang Purwa
• Crita Menak
• Crita Panji
• Babad Tanah Jawa

Gagrag ing Tanah Jawa

Pagelaran wayang kang sumrambah ing tanah Jawa agawe variasi kang maneka warna. variasi
utawa jenis iku kang asring sinebut gagrag. Gagrag wayang ing tanah Jawa antara liya:

• Wayang Kulit Gagrag Ngayogjakarta


• Wayang Kulit Gagrag Surakarta
• Wayang Kulit Gagrag Banyumasan
• Wayang Kulit Gagrag Cirebon
• Wayang Kulit Gagrag Jawa Wetan
• Wayang Kulit Gagrag Madura

Katrangan:

Karangan menika saged dipunwastani narasi amargi nyariossaken kedadosan ing jaman islam,
salah setunggalipun dakwah ingkang dipun lampahi kaliyan wayang.
http://www.petra.ac.id/eastjava/culture/pandawa.htm

TOKOH PANDAWA DALAM KESENIAN WAYANG

oleh
Sutini, BA

Dalam Nawasari Warta Edisi II telah disebutkan bahwa salah satu jenis wayang adalah wayang
Purwa. Di Museum Mpu Tantular Wayang Purwa dipamerkan di Ruang VII yaitu Ruang Koleksi
Kesenian.

Untuk mengenal lebih dekat dengan wayang Purwa, maka kita harus mencoba untuk mengenal
para pelaku dari wayang tersebut. Biasanya wayang Purwa ceriteranya berkisar antara ceritera
Mahabarata atau Ramayana. Dalam ceritera Mahabarata ada pihak PANDAWA dan pihak
KURAWA. Untuk kali ini hanya membahas tentang TOKOH PANDAWA.

Asal Usul

Prabu Pandu Dewanata mempunyai dua orang isteri yaitu Dewi Kuntitalibrata dengan Dewi
Madrim. Prabu Pandu adalah putra Raden Abiyasa raja dari Astina, sedangkan Dewi
Kuntitalibrata adalah putri dari Prabu Kuntibojo raja Mandura, dan Dewi Madrim adalah putri
dari Prabu Mandrapati raja Mandraka.

Dari perkawinan Pandu dengan Kunti menghasilkan 3 putra yaitu: Puntadewa, Bratasena dan
Arjuna, sedangkan dari perkawinannya dengan Madrim menghasilkan 2 putra, yaitu: Nakula dan
Sadewa, yang dilahirkan kembar. Tetapi kedua anak kembar ini mulai kecil diasuh oleh ibu
Kunti karena ditinggal mati ayah dan ibunya (Madrim).

Ketika mengasuh anak Kunti tidak pernah membedakan antara satu dengan lainnya, atau antara
anak tiri dengan anak kandung yang dididik dengan cinta kasih seorang ibu sampai menjadi
dewasa. Kunti adalah pencerminan seorang IBU yang patut diteladani.

Kelima anak Prabu Pandu itulah yang disebut dengan PANDAWA

1. PUNTADEWA.
adalah raja negara Amarta atau Indrapasta. Setelah perang Baratayuda Puntadewa
menjadi raja Astina yang bergelar Prabu Kalimataya. Nama lain yang dipakai adalah:
Darmawangsa, Darmakusuma, Kantakapura, Gunatalikrama, Yudistira, Sami Aji
(sebutan dari Prabu Kresna). Sifatnya: jujur, sabar, hatinya suci, berbudi luhur, suka
menolong sesama, mencintai orang tua serta melindungi saudara-saudaranya.
Pusakanya bernama: Jamus Kalimasada, yang mempunyai kekuatan sebagai
perlindungan dan petunjuk pada kebenaran serta kesejahteraan. Mempunyai dua isteri
yaitu: Dewi Drupadi dan Dwi Kuntulwilaten.
2. BRATASENA.
Setelah dewasa bernama Werkudara. adalah ksatria Jodipati dan Tunggulpamenang.
Pernah menjadi raja di Gilingwesi, dengan gelar Prabu Tuguwasesa. Nama lain yang
dipakai adalah: Bima, Bayusutu, Dandun Wacana, Kusuma Waligita. Sifatnya: jujur,
tidak sombong, jiwanya suci, sangat patuh kepada guru-gurunya (terutama dengan
Dewa Ruci), mencintai ibunya serta menjaga saudara-saudaranya. Bila berperang
semboyannya adalah menang, bila kalah berarti mati. Bratasena adalah merupakan suri
tauladan kehidupan dengan sifat yang jujur dan jiwanya suci.
Pusakanya adalah: Kuku Pancanaka di tangan kanan dan kiri sangat ampuh, sangat kuat
dan tajam. Selain kuku pancanaka Werkudara juga mempunyai kekuatan angin (lima
kekuatan angin), serta dapat membongkar gunung. Mempunyai dua permaisuri yaitu:
Arimbi dan Nagagini. Dengan Arimbi mendapatkan putra bernama Gatotkaca, yang
dapat terbang tanpa sayap. Dari perkawinannya dengan Nagagini memperoleh putra
bernama Antasena yang dapat masuk ke dalam bumi dan menguasai samodra.
Bratasena pada waktu lahir dalam keadaan bungkus. Yang menyobek bungkus tersebut
adalah Gajah Situ Seno. Pada waktu itu Gajah Situ Seno masuk ke dalam tubuh
Bratasena, sehingga mempunyai kekuatan luar biasa dan bisa menyobek bungkus
tersebut.
3. ARJUNA.
adalah ksatria Madukara, juga menjadi raja di Tinjomoya. Nama lain yang dipakai
sangat banyak, antara lain: Janaka, Parta, Panduputra, Kumbawali, Margana, Kuntadi,
Indratanaya, Prabu Kariti, Palgunadi, Dananjaya. Sifatnya: Suka menolong sesama,
gemar bertapa, cerdik dan pandai, ahli dibidang kebudayaan dan kesenian.
Arjuna adalah ksatria yang sakti mandraguna, kekasih para Dewa, ia adalah titisan
Dewa Wisnu. Istri Arjuna banyak sekali, ia dijuluki lelananging jagad, parasnya sangat
tampan dan tidak ada tandingannya. Permaisurinya di arcapada adalah Wara Sumbadra
dan Wara Srikandi. Selain itu masih banyak lagi istri-istrinya antara lain: Rarasati,
Sulastri, Gandawati, Ulupi, Maeswara, dsbnya.
Permaisuri di kahyangan antara lain Dewi Supraba, Dewi Dersanala pada bidadari di
Tinjomaya. Arjuna berjiwa ksatria, berjiwa luhur, suka menolong, serta kesayangan
para Dewa. Tetapi ada kelemahan yang tidak boleh diteladani dan ditrapkan pada
jaman sekarang yaitu beristri banyak.
4. NAKULA.
adalah anak ke empat Prabu Pandu Dewanata dengan Dewi Madrim yang lahir kembar
dengan Sadewa. Ayah dan ibunya (Madrim) meninggal pada waktu si kembar masih
kecil, oleh karena itu sejak kecil mereka diasuh oleh ibu Kunti dengan tidak
membedakan antara satu dengan lainnya.
Setelah perang Bratajuda Nakula dan Sadewa menjadi raja di Mandraka dengan
Sadewa. Nama lain adalah Raden Pinten. Nakula adalah ahli dalam bidang Pertanian.
Pada waktu perang Baratayuda, Nakula dan Sadewa yang bisa meluluhkan hati Prabu
Salya (dari pi- hak Kurawa). Sebab Prabu Salya adalah saudara Dewi Madrim, selain itu
sebenarnya dalam hatinya memihak pada kebenaran yaitu Pandawa. Akhirnya Prabu
Salya memberitahukan kepada Nakula dan Sadewa bahwa yang bisa mengalahkannya
hanyalah Puntadewa, karena Puntadewa berdarah putih.
5. SADEWA.
adalah anak kelima Prabu Pandu dengan Madrim, dilahirkan kembar dengan Nakula.
Setelah perang Baratayuda Sadewa menjadi raja dengan Nakula di Mandraka. Nama
kecil Sadewa adalah raden Tangsen. Sadewa adalah ahli dalam bidang peternakan.
Ia kawin dengan Endang Sadarmi, anak Bagawan Tembangpetra dari Pertapaan
Parangalas, dan mempunyai putra bernama Sabekti.

Dengan adanya sifat-sifat Pandawa yang seperti tersebut diatas maka dapat disimpulkan bahwa
dengan adanya Pandawa, kerajaan Amarta menjadi kerajaan yang kuat, aman, adil dan
makmur. Hal ini dapat dibuktikan selain dengan sifat-sifat mereka yang jujur, membela
kebenaran dan sebagainya, juga berkat kemampuan disegala bidang. Puntadewa adalah ahli
dalam bidang kerohanian, ahli dalam hal bertapa, ia berdarah putih, tokoh ini mementingkan
perdamaian, persatuan, kesejahteraan bersama.
Werkudara adalah tokoh yang menguasai keamanan, kekuatannya tidak tertanding, apalagi
dengan kehadiran kedua putranya dimana Gatotkaca menguasai keamanan samodra (laut) dan
darat. Arjuna adalah tokoh yang sakti, pemanah yang ulung, suka menolong sesama, rasa
kemanusiaannya tinggi, tutur katanya lembut, ahli dalam bidang kebudayaan dan kesenian, ahli
dalam bidang bertapa. Tetapi ada satu hal kelemahannya yaitu terlalu banyak istri. Pada jaman
dulu istri merupakan lambang kehormatan, bisa juga sebagai upeti waktu memenangkan
perang, berbeda halnya dengan sekarang apalagi dengan adanya PP. 10 th. 1983 yang mengatur
tentang perkawinan.
Si Kembar Nakula dan Sadewa adalah tokoh yang mencerminkan tingkah laku untuk mencapai
kesejahteraan/kemakmuran hidup, karena Nakula adalah ahli dan tekun dalam bidang
pertanian, sedangkan Sadewa ahli dan tekun dalam bidang peternakan.
Sebenarnya Pandawa masih mempunyai saudara tua yang bernama Adipati Karno, semasa kecil
dinamakan Suryatmaja. Suryatmaja adalah putra Dewi Kunti dengan Dewa Surya sebelum
menikah dengan Pandu. Ini disebabkan adanya perbuatan serong Dewa Surya yang bisa
mengakibatkan Kunti menjadi hamil. Akhirnya Dewa Surya ber tanggung jawab atas
perbuatannya itu dengan jalan, pada waktu melahirkan bayi (Suryatmaja) keluar lewat telinga,
dengan demikian maka Kunti dianggap masih suci.

Bayi yang diberi nama Suryatmaja kemudian dilarung (dihanyutkan) disungai Yamuna yang
kemudian diketemukan oleh Prabu Radeya di Petapralaya (dibawah kokuasaan Astian). Karena
merasa dibesarkan dan mukti wibawa di Astina, maka pada waktu perang Baratayuda Adipati
Karna berjuang dengan gagah berani untuk membela negaranya. Ia menjadi senapati perang di
pihak Astina, tetapi akhirnya karna gugur oleh adiknya sendiri yaitu Arjuna.
Adipati Karna adalah suri tauladan sebagai pahlawan yang gigih membela negara, meskipun
rajanya (Astina) dipihak yang salah tetapi bagaimanapun juga negaranya harus dibela dari
kehancuran, yang dibuktikan sampai titik darah penghabisan.
Sumber : buku Nawasari warta edisi III pebruari 1996

Katrangan:

Karangan menika saged dipunwastani narasi amargi nyariossaken kisah Mahabarata ingkang
bahas tokoh-tokoh Pandawa.

Anda mungkin juga menyukai