-Gjenetik-

Tuesday, February 16, 2010

5:53 PM

1. Gjenotipi - tere matriali trashegues qe ka 1 organizem

2. Gjenomi - tere matriali trashegues qe gjendet ne gamete
3. Fenotipi - tere vecorit e jashtme qe ka nje organizem
Rregullat themelore te trashegimis jane:
1. Rregullat e vecimit
2. Rregullat e kombinimit te lire
Percaktimi apo percjellja e nje vecorie te orrganizmit paraqet kryqezimin monohibrid, 2 vecori 2
hibrd, 3 vecori 3hibrid.
-Gjenet- jane segmente te molekules se ADN-se te cilat jane te ndertuar prej nukleotideve.
Rradhitja e aminoacideve ne zinxhirin polipeptid eshte e kushtezuar apo e lidhur ngusht nga renditja
e nukleotideve ( tripletit ne gjenin perkates). Funksionet kryesore te gjenit jane: Reprodukimi i
vetvetes, ndryshimi i kohpaskohshem, si dhe kontrolli i krijimit te zinxhirit polipeptidik.
-Alelet- Me alele nenkuptojm kur i njejti gjene egziston ne forma te ndryshme. Nese ne
kromozomet homologe gjenden alele te njejta eshte fjala per gjendje homozigote. Nese ne
kromozomet homologe gjenden alele te ndryshme eshte fjala per gjendje heterozigote. Kur nje
vecori dominon ndaj nje vecorie tjeter fjala eshte per vecorit dominante por nese nje vecori me pak
vjen ne shprehje fjala eshte per vecori recesive. Mirpo ka raste edhe kur aktiviteti i dy alelevee vjen
ne shprehje dukuria e till kodominante.
- Ndikimi i gjeneve ne fenotip mund te vij ne shprehje permes dy fenomeneve:
1.-permes penatrebilitetit (deportueshmeris) dhe
2.-permes expresionit te gjeneve ( shprehjes se plot te aktivitetit te nje gjeni)
- Me expresion gjenetik nenkuptohet kur nje gjen me aktivitietin e vet plotesisht ndikon ne fenotip.
Kurse me penatribilitet nenkuptohet kur gjenet jane prezente ne strukturen gjenetike mirpo nuk
depertojn ne fenotip.
-Plejotropizmi- Me plojetropizem nenkuptojm kur disa gjene me aktivitetin e tyre sjellin nderrimin
e shume karakteristikave.
-Kromozomet - jane organele me te rendesishme ne kuader te berthames, kane aftesi me u ngjyros
me ngjyra te ndryshme bazike prej nga edhe e kane marr emrin. Secili organizem ka numer te
caktuar te kromozomeve. Kromozomet e ngjajshme ne qifte quhen kromozome homologe.
Kromozomet te cilet dallohen te individet e gjinive te ndryshme quhen kromozome te sexit, sepse e
percaktojn edhe sexin ( gjinin).
- Kromozomet te cilet dallojne te te dy gjinit quhen si kromozome autozomale. Te gjithe
kromozomet e nje organizmi paraqesin Kariotipin. Nese i verejm kromozomet me mikroskop dhe i
rradhisime ne baz te madhesis atehere paraqesin te ashtequajtuurin Kariogramin.
- Dhe nese kromozomet i paraqesim ne menyr skematike atehere paraqesin Idiogramin.
- Kromozomet te llojet e ndryshme kane madhesi te ndryshme. Te njeriu kromozomet me se miri
verehen ne metafaze, te njeriu kromozomet kane dimenzione gjate metafazes 1.5-10mikrona.
Kromozomet me te medhaja qe njihen me emrin si kromozome gjigante jane te gjendrat peshtymore
te larvave te mushkajes se veres deri ne 600mikrona dhe te misri.
-Struktura e kromozomit-
- Kromozomet krrijohen prej rrjetes kromatine e kjo
rrjet perbehet prej ADN-s dhe proteinave. Nje kromozom
eshte i ndertuar prej kraheve te tij qe quhen telomere si
dhe prej kinetohorit apo ndryshe quhet qendromera qe
ka rendesi ne orjentimin e kromozomeve gjate ndarjjes
qelizore shpesh ndodh qe ne nje kromozom te kete
shume qendromera. Pervec qendromeres ne shume
kromozome hasen edhe ngushticat sekondare qe quhen
satelit apo Trabant. Kromozomet tjera gjigante jane
kromozomet brushore qe gjenden ne Ovocite te
kurrizorve me dimenzione deri 800mikrona.
-Perberja kimike e kromozomeve- Ne kromozomet marrin pjes 4lloje te molekulave: ADN, Histone,
sidhe proteinat riziduale. Shkenctaret Xhoni dhe luisi kane konstatu se kromozomi i eukarioteve
permban 13-16% ARN , dhe 68-78% proteina. Mirpo ne baze te analizave te bera me nukleoproteina
eshte konstatu se raporti ADN-Histone eshte 1:1. Gjithashtu eshte kosntatuar se ne kromozome
egzistojn 14 enzime madje eshte konstatuar edhe prezenca e gjurmeve te lipideve qe shkenctaret
mendojn se jane me origjin prej membranes te berthames. Ne perberjen e kromozomeve ka edhe
jane te magnezit dhe kalciumit.
- Te njeriu jane 46 kromozom te cilat ndahen ne 7 grupe qe shohen me shkronja te medha te
alfabetit A,B,C,D,E,F,G.

-Nderrimet ne kromozome-Sigurimi i variabilitetit gjenetik-

Monday, February 15, 2010
7:32 PM

- Nderrimet ne kromozome perfshine:

1. Nderrimet ne strukturen e kromozomeve dhe
2. Nderrimet ne numrine e kromozomeve
Nderrimet ne strukturen e kromozomeve- jane :
1. Krosingoveri dhe kombinimi i kromozomeve homologe,
2. Duplikimet dhe delecionet(dyfishimi ose humbja e pjeseve te kromozomeve homologe)
3. Translokacionet-jane kombinime te pjeseve ne mes kromozomeve homologe
4. Inversionet- jane nderrime ne rradhitjen e gjeneve ne te njejtein kromozome dhe
mutacionet jane nderrime ne strukturen e kromozomeve.
-Krosingoveri- eshte proces i cili ndodh ne profazen e pare te ndarjes mejotike vet fjala krosinge e
ka kuptimin e shkembimit d.m.th gjate krosingoverit vjen deri te shkembimi i matrialit gjenetik.
-Duplikacionet dhe delecionet- paraqesin 2fishimet rrespektivisht humbje te segmentit te caktuar
ne kromozome. Keto ndodhin kur krosingoveri eshte jo i plot gjate ndarjes jo qelizore me c'rast njeri
kromozom homolog segmenti i tij i dyfishohet , kurse kromozomi tjeter homolog i segmentit humb.
Delecionet(humbjet) e disa segmenteve jane shume te demshme sepse shpesh perfundojn me
vdekje. Mirpo duhet cekur se delecionet mund te ken edhe efekt pozitive sepse vjene deri te rritja
graduale e molekules se ADN-s e cila e dyfishon segmentin.
Translokacionet-jane nderrime te cilat manifestohen me shkembimin e pjeseve ne mes
kromozomeve jo homologe. Translokacionet mund te jene mes te njerit kromozom homolog fjala
eshte per translokacione heterozigote. Nese translokacioni perfshin te dy kromozomet homologe
ateher eshte fjala per translokacione homozigote.
-Inversionet- paraqesin nderrime ne rradhitjen e gjeneve ne te njeejtin kromozom apo mund te
quhen edhe si nderrime te vendeve te gjeneve ne kromozom. Nese kjo ndodh ne regjionin e
qendromeres fjala eshte per inverzionin pericentrik. Nese inverzioni perfshin regjionin jashte
qendromeres ky quhet inverzionin paracentrik. Duhet cekur se inverzionet dhe translukacionet
paraqesin nderrime pozicionale te segmenteve egzistuese te kromozomeve.
-Mutacionet- paraqesin nderrime te matrialit trashegues si dhe te struktures se gjeneve prej nga
edhe shpesh quhen si mutacione gjenome. Shkenctari Simpsoni mutacionet i definon si "Nderrime
ne njeren prej karakteristikave e cila nuk eshte trasheguar nga prinderit por trashegohet ne
pasardhes.
- Mutacionet ndahen ne Makromutacione dhe Mikromutacione.
-Makromutacionet- jane nderrime qe perfshin njerin prej gjeneve i cili me aktivitetin e tij
kontrollon proceset metabolike. Efektet e makromutacioneve mund te kete veprim te demshem ne
zhvillimin e organizmit. Mutacionet munden me qene letale d.m.th vdekjepruese sepse te shpiejn
deri te vdekja e hershme ne gjendje heterozigote, kjo vdekje njihet me emrin si vdekje gjenetike
sepse manifestohet me c'rregullime te proceseve para periudhes se repredukimit. Mutacionet
munden me qene subletale te cilat manifestohen me zvoglimin e aftesis adaptuese te organizmit
shpesh ndodhi qe edhe keto mutacione te sjellin deri te vdekja e hershme, nje shembull te till e kemi
mutacionin e gjenit ne kromozomin (x) te njeriu i cili te mashkulli te shpie te smundja e hemofilis (
Hemofilia eshte smundje e cila c'rregullon kuagullimin e gjakut). Mutacionet letale te kushtezuar
jane nderrime qe perfshin c'rregullime te sintezes se materieve te nevojshme per metabolizmin e
organizmit.
-Mikromutacionet- Duhet cekur se shume karakteristika fenotipore jane nenkontroll te shume
gjeneve gjenet e tilla quhen poligjene, ndersa nderrimet ne keto i quajm si mikromutacione.
 - Quhen mikromutacione jo se paraqesin nderrime te vogla po pershkak se veshtire manifestohen
ne nivelin e karakteristikave te komplikuara te organizmit. Mutacionet mund te perfshin edhe qelizat
reproduktive apo gametet, mutacionet e tilla njihen me emrin si mutacione te gjenit mirpo
mutacionet mund te perfshin edhe qeliza trupore qe quhen mutacione somatike.
-Faktoret qe ndikojn ne shkallen e mutacioneve- Faktoret te cilet ndikojn ne mutacione ndahen
ne: 1. faktore gjenetik, 2. faktoret e ambientit te jashtem ( vendi, hapsira ku jeton organizmi) dhe 3.
mutagjenet fizik dhe kimik. Faktore tjeter qe ndikon ne mutacione eshte pa dyshim edhe plakja.

-Nderrimet ne numrine e kromozomeve - Monday, February 15, 2010

Te te gjithe organizmat te cilet shumezohen ne menyre sekuale ne qelizat e tyre trupore kan 2
garnitura te kromozomeve ( d.m.th jane 2 polare) per kunder ketyre qelizat seksuale-gamete kane
nga nje garnitur te kromozomeve d.m.th jane haploide, mirpo duhet cekur se shpesh ne gamete si
rezultat i ndarjes jo te barabart te kromozomeve gjate anafazes se ndarjes mejotike nje qelize
seksuale ti kete 2 garnitura te kromozomeve. Dukuria kur ne qelizat seksuale rrespektivisht ne
gamete ka me teper garnitura te kromozomeve njihet me emrin si " Poliploidia". Kurse organizmat te
cilet krijohen prej qelizave te tilla njihen me emrin si organizmat poliploid.
- Organizmat poliploid te cilet krijohen prej gameteve qe kane shume garnitura te kromozomeve te
te njejtit lloj njihen me emrin si organizma autopoliploid ndersa dukuria autopoliploidi.
- Mirpo shpesh ndodh qe organizmat polipoid te krijohen prej gameteve qe kane garnitura te
shumefishta te kromozomeve te llojeve te ndryshme atehere keta organizma shenohen si aloploid
dukuria njihet me emrin si Aloploidi. Poliploidia si dukuri me se tepermi eshte e shprehur te
organizmat bimor cka eshte konstatuar se organizmat bimor qe kane me se shume garnitura te
kromozomeve japin rendimente me te larta dhe me lehte ju adaptohen rrethanave dhe kushteve te
ambientit te jashtem. Nderrim tjeter ne strukturen e kromozomeve eshte edhe Aneuploidia apo
Heteroploidia. Kjo ndodh kur qeliza permban 1,2,3 ose me teper kromozome ne krahasim me
numrine normal te kromozomeve. Qelizat trupore gjithmon kane nga 2garnitura te kromozomeve
dhe njihet si 2zomike (2somike) mirpo nese permbajne nje kromozom me teper ateher shenohen si
polisomike por shpehs ndodh te kete edhe nje garnitur me pak ateher eshte monosomike. Dukuria
kur ne qelizat trupore ka me teper garnitura te kromozomeve te te njejtit lloje shenohen si hiper
poliploidi kurse kur ka me pak garnitura te kromozomeve te te njejtit lloje njihet me emrin si
hipopoliploidi.
-Nderrimet jasht kromozomike- Deri me tash jemi njohur me ndrrimet qe ndodhen ne kuader te
kromozomeve d.m.th nderrimet brenda kromozomike, kurse tash do njihemi me nderrimet
jashtekromozomike te cilat jane ato nderrime qe ndodhin nen veprimin e faktoreve te ambientit te
jashtem. Si nderrime te tilla vlen t'i permendim fenokopjet te cilat jane nderrime qe shkaktohen nen
veprimin e faktoreve te ambientit te jashtem te cilet na i perkujtojne mutacionet ndersa nuk
trashegohen ne kushte normale d.m.th keto nderrime rrall trashegohen ne pasardhes.
-Tipet e ARN-ve - Dime se egzistojne 3 tipe te ARN-ve: Informative, transportuese dhe ribozomale.
Secili tip i ARN-se e ka strukturen dhe funksionin e vet. ARN-iinformative prej 2 te tjereve ka rendesi
me te madhe sepse eshte sherbetore e ADN, nuk mund te mendohet funksioni normal i qelizes pa
prezencen e ARN-ve informative. Dy tipet tjera te ARN-ve kane rendesi te madhe mirpo
instrukcionet per biosintezen e proteinave i marrin nga ARN-informative d.m.th pa i dhene
informatat ARN-ja informative nuk ka mundesi te kryhet biosinteza e proteinave.
ARN-ribozomale krijohet ne berthamez ne Nukleolus dhe perfaqesojn 30% ne qelize ne ARN-
ribozomale.
-Replikimi-
Tuesday, February 16, 2010

- Egzistojne 3 tipe te replikimit:

1. Modeli konzervativ
2. Gjysem konzervativ
3. Disperziv
- Te modeli konzervativ zinxhiri i ri krijohet perball zinxhirit te vjeter tek i cili nuk zgjidhet por vetem
shkeputen lidhjet hidrogjenore. Te modeli gjysem konzervativ vjen deri te zgjidhja e plot e zinxhirve
te vjeter me c'rast krijohet vargu i ri qe eshte identik. Modeli disperziv ndodh atehere kur molekula e
ADN-se shkeputet apo fragmentohet ne shume vende ku pastaj perall tyre krijohen fragmente te
reja. Per me ndodh replikimi pervec enzimeve qe kemi permend rol te rendesishem kane edhe
enzimet: helikaza dhe topizomeraza.
- Enzimet helikaza bejn shkeputjen e lidhjeve hidrogjenore si dhe largun e spirales kurse
Topizomerazat largojn perfundimish zinxhiret.
- Me gjinandromorfizem nenkuptojm kur i njejti individ gjysmen e karakteristikave i ka te mashkullit
gjysmen tjeter te femeres.
-Modifikimet e vazhduara -
-Me modifikime te vazhduara nenkuptojm te gjitha nderrimet ne fenotip nen ndikimin e faktoreve
te ambientit te jashtem te cilat edhe me nderprejen e vendimit te faktoreve te ambientit te jashtem
trashegohen ne nje shkall me te vogel ne gjenerata te ardheshme per kete arsye ndryshe njihen
edhe si modifikime vijuse.

 Mitoza
Monday, February 15, 2010
6:40 PM

Te gjitha pjeset e gjalla te qelizes kane aftesi te shumimit. Organelet qelizore shumezohen duke u
ndar, ndarjes se qelizes i paraprin ndarja e berthames qe njihet me emrin si kariokineza.
Dallojm ndarjen direkte dhe ndarjen indirekte.
Ndarja direkte e berthames njihet me emrin si Amitoze. Gjate amitozes vjene deri te shtrengimi i
berthames e cila pas disa momenteve do te shkeputet plotesisht me c'rast krijohen dy berthama.

Ndarja indirekte njihet me emrin si Mitoze.

Mitoza-(kariokineza) zhvillohet ne konin vegjetative te renjes te kercellit te indeve meristematike
zhvillohen sipas progresionit gjeometrik: 2, 4, 8, 16…..etj.
Si rezultat i mitozes do te krijohen dy kromatide prej te cilave njera do ti takoj qelizes bije kurse njera
tjetres qelize.
Mitoza realizohet permes ketyre fazave:
1. Interfaza
2. Profaza
3. Metafaza
4. Anafaza dhe
5. Telofaza
Interfaza- Ne kete faze ndodhin keto ndryshime ne qelize: Behet replikimi i ADN-se , sinteza e
proteinave Histone, sinteza e proteinave qe hyjne ne ndertimin e boshtit akromatik ( boshtit te
ndarjes) si dhe sinteza e ATP-se qe eshte makromolekul e pasur me energji qe mundeson realizimin
e procesit te ndarjes.
- Interfaza kalon neper 3 perioda : 1) perioda parasintetike (G1), 2) perioda sintetike(S) dhe 3)
perioda possintetike(G2)
Profaza- karakterizohet me keto ndryshime ne qelize: nga kromatina krijohen kromozome, ne te dy
polet e qelizes krijohet boshti akromatik dhe ndryshim tjeter ne profaz eshte zhdukja e
berthamezes(Nukleolus)
Metafaza- Ne metafaze ndodhin keto ndryshime kromozomet shkurtohen dhe cdo kromozom
ndahet ne 2 kromatide ( kromozome te rinje), ndryshim tjeter kromozomet vendosen ne qender te
berthames duke formuar rrafshin ekuatorial. Ne kete faze zhduket membrana berthamore me cka
matriali i berthames perzihet me te citoplazmes qe formohet miksoplazma. Nga miksoplazma
formohet boshti akromatik ku per secilen fije te boshtit akromatike lidhen kromozomet permes
qendromeres. Ne metafaze kromozomet me se miri verehen me mikroskop. Ne fund te metafazes
prej cdo kromozomi formohen 2 kromatide te pavarur apo kromozome te rinje.
Anafaza- Gjate anafazes ndodhin keto ndryshime: kromozomet fillojn me udhetu ka polet ashtu qe
tellomeret apo krahet e kromatideve jane te kthyer ka qendra e qelizes kurse qendromera udheton
kah polet. Ne fund te anafazes gjysma e kromatideve arrine ne njerin pol, gjysma tjeter ne polin
tjeter.
Telofaza- eshte faza e fundit e mitozes ne telofaz ndodhin keto ndryshime: prej kromozomeve te
rinje riformohet kromatina, shfaqet berthameza, krijohet perseri membrana berthamore dhe ne
fund te telofazes formohen 2 berthama bija qe jan identike me berthamem e qelizes mem. Me
mitoze ndahen qelizat trupore dhe te indeve krijuse.

Endomitoza- Kjo ndodh per raste kur nuk krijohet boshti akromatike. Si rezultat i endomitozes
krijohen crregullime te nivelit te poliploidise ,tetrapoliploidise...etj.
Mejoza - Ndarja Reduksonale Monday, February 15, 2010
Fjala mejoz rrjedh prej fjales greke qe d.m.th mejozis - pakesim ose reduktim.
Si rezultat i mejozes krijohen qeliza sexuale te cilat jane te afta permbarsim. Qelizat te cilat krijohen
me mejoz kane nr. Te pergjysmuar te kromozomeve per kete arsye mejoza e ka mar edhe emrin
ndarje reduksionale.
Si rezultat i mejozes qeliza ndahet 2her me c'rast formohen 4 qeliza qe njihen me emrin si Tetrada.
Mejoza realizohet neper mes dy ndarjeve: Ndarjes se pare qe quhet Ndarje Reduktive dhe
ndarjes
se dyte qe quhet Ndarje Ekuaciolnale ( eshte ndarje identike me metafazen)
-Ndarja e pare kalon nper keto faza:
1. Profaze
2. Metafaze
3. Anafaze
4. Telofaze
-1.Profaza- gjate kesaj faze berthama kalon neper disa
nenfaza:1)Leptonema,2)Zigonema,3)Pakinema, 4) Diplonema dhe 5) Diakineza.
-Leptonem- Gjate leptonemes nga kromatina krijohen kromozomet. Ne kete nenfaz kromozomet
jane ne form te fijeve te holla prej nga edhe emrin e kan mar lepto-e holle nemos -fije.
-Zigonema- Gjate kesaj nenfaze kromozomet vendosen 2 nga 2 prej nga e kan marr emrin zigo -
cift
-Pakinema- Ne kete nenfaze kromozomet shkurtohen dhe trashen , pastaj fillojn te takohen ne
disa vende me c'rast formohen urat apo kiazmet ( vende qe mundesojn mu kry krosingoveri)
-Diplonema- Gjate kesaj nenfaze kromozomet homologe shkurtohen edhe me tutje fillojn te
largohen njeri me tjetrin por prap jane te lidhura njeri me tjetrin permes kiazmeve. Ne kete nenfaze
kromozomet e kan formen e X.
-Diakineza- Ne kete nenfaze kromozomet homologe largohen njeri me tjetrin per shkak se vjen
deri te zgidhja e kijazmeve (urave). Tash ne kete nenfaze kromozomet homologe te cilet jan ndar
njeri me tjetrin kane fitu kombinime te reja. Me diakinezen perfundon profaza.
- 2.Metafaza- Gjate metafazes berthama i pesone keto ndryshime: Zhduket membrana
berthamore dhe fillojn te formohet boshti akromatik dhe kromozomet vendosen ne bosht
ekuatorial.
3.Anafaza- Gjate anafazes kromozomet fillojn te udhetojn kah polet. Ne fund pas anafazes ndodh
telofaza me c'rast formohen 2 beethama rrespektivisht 2 qeliza qe njihen me emrin si Diada ku kane
numer te pergjysmuar te kromozomeve. Nese si reszultat i mejozes krijohen 4 qeliza atehere eshte
fjala per tetrada. Me mejoz ndahen qelizat seksuale(gametet) , kokrrat e polenit si dhe spore.
Karakterisik e mejozes eshte se qelizat te cilat krijohen me mejoz kane nr. Te pergjysmuar te
kromozomeve krahas nga berthama apo qeliza mem prej se ciles jan krijuar.
Koha e mejozes te llojet e ndryshme eshte e ndryshme madje ndryshon te individet ne kuader te te
njejtit lloj. Ne procesin e mejozes rol shume te rendesishem kane faktoret e ambientit te jashtem si
dhe gjendja fiziologjike e organizmit. Eshte konstatu se kokrra e polenit te bima Trandescantia
Zebina zgjat 30ore. Mejoza dallon prej mitozes sepse zhvillohet ne faza te caktuara te zhvillimit per
dallim prej mitozes e cila ndodh fjate gjith jetes te qelizat te cilat kan aftesin e ndarjes.
 Sunday, February 28, 2010

Definicione
 Qeliza bimore perbehet prej 2 pjeseve: pjeses se gjalle qe quhet protoplast dhe pjeses se
vdekur qe quhet paraplast.
 -Protoplasti- perbehet prej krejt organeleve qelizore.
 -Paraplasti- perbehet prej pjeses jot e gjalle ku bene pjese muri qelizore dhe vakola.
 Qelizen e zbuloi Robert Huku ne vitin 1665
 Teorin qelizore e formuloi Shfani dhe Shllajderi
 Teoria Qelizore thot “Cdo qenie e gjalle eshte e nderuar prej qelizes”
 Qeliza bimore e ka te zhvilluar murin qelizore, ka plastide dhe nuk ka centrozom
 Qeliza shtazore nuk e ka te zhvilluar murin qelizor,nuk ka plastide por ka centrozom.
 Qeliza prokaryote nuk ka berthame te diferencuar, matriali I berthames eshte i zhytur ne
citoplazm(qe quhet nukleoplazm) ku bejne pjese Algat Blu te Gjelberta (Cianophitat) dhe
bakteriet.
 Qeliza eukaryote e ka te zhvilluar mir berthamen bejne pjes te gjith organizmat ne
perjashtim te algave blu te gjelberta dhe bakteriet.
 Tonoplasti paraqet membrane e vakoles.
 Hijaloplazma paraqet citoplazmen pa asnje organelle qelizore.
 Organizmat nje qelizore quhen protozoa,kurse organizmat shume qelizore metazoan.
 Qelizat parenkimatike krejta dimenzionet i kane te peraferta(gjatesia,gjersia,lartesia).
 Qelizat prozenkimatike nuk i kane dimenzionet te njejta (gjatesine,gjersine,lartesine).
 Membrana qelizore eshte semipermabile (gjysem leshuese) i leshon materiet cka jane te
nevojshme per qelizen.
 Membrana qelizore ka ndertim lipoproteinik
 Kur uji del prej qelizes shkaktohet plazmoliza, kurse kur uji hyn ne qelize shkaktohet
deplazmoliza.
 Membrana citoplozmatike –plazmalema ka diameter 70-120 oA(angstrem)
 Lidhja e citoplazmes me ujin njihet me emrin plazmasol
 Largimi i citoplazmes nga molekulat e ujit njihet me emrin plazmagel
 Karboni,oksigjeni dhe hidrogjeni marrin pjes 75% ne perberje te citoplazmes se bashku me
Azotin,Sulfurin dhe Fosforin marrin pjes 95%,kurse vetem oksigjeni merr pjes 60%
 Kaliumi,kalciumi,magnezi dhe hekuri marrin pjes ne sasi shume te vogla por jane te
domosdoshem per qelizen
 Proteinat marrin pjes mbi 50% d.m.th citoplazma ka natyr proteinike
 Ne citoplazm ka karbohidrate,lypide,enzyme,hormone dhe kripra minerale
 Ne citoplazm ne gjendje active ka 60-90%uje.
 Nje qelize me qelizen tjeter lidhet perms plazmodesmeve
 Hapsirat nder qelizore njihen me emrin Intercelular
 Dallojm 3 lloje te levizjeve te citoplazmes te qelizat pa mur qelizor : 1) levizja ameboide
2)levizja metabolike dhe 3)levizja me kerbac.
 Te qelizat qe kane mur qelizor dallojm 2 tipe te levizjeve qelizore: 1) levije rrethore (
rrotacionare) dhe 2) levizja rrjedhese (cirkulatore)
 Plastidet krijohen prej paraplastideve
 Kepurdhat nuk kan plastide
 Madhesia e nje plastidi eshte prej 1 deri ne 3 mikrometra
 Numeri ne nje qelize eshte 20-100 plastide
 Plastidet ndahen ne : Kloroplaste me ngjyre te gjelbert, Kromoplaste me ngjyre te
verdh,tkuqe,portokalli, dhe Leokoplaste pa ngjyre.
 Fotosinteza kryhet ne Kloroplaste
 Oksigjeni qe lirohet gjate fotosintezes ka origjin prej ujit
 Ne nje kloroplast ka 20-200grana
 Ne kloroplastet e bimeve te larta ka klorofil A,B karotine dhe ksantofine
 Ngjyra e gjelbert kloroplasteve i vjen pi Klorofilit A dhe B
 Ne kloroplaste ka Amidon
 Klorofili A e ka formulen C55H72O5N4Mg , kurse per atomin e tret te karbonit e ka te lidhur
grupen metile (CH3)
 Klorofili B e ka formulen C55H70O6N4Mg per karbonin e tret e ka te lidhur grupen aldehide
COOH.
 Klorofili A ka ngjyr te gjelbert te mbyllur kurse klorofili B te gjelbert te qelet.
 Raporti proporcional eshte 3:1 ne favor te klorofilit (A)
 Karotinat e kane formulen (C40H56) kane ngjyre portokalli jane zbuluar te karrotat
 Ksantofinet kane formul (C40H56O2) kane ngjyre te verdh
 Per sintezen e klorofilit jane te nevojshme drita,temperatura,hekuri dhe magnezi
 Temperatura me e mire per sintezen e klorofilit eshte 20-35oC
 Ne munges te hekurit ne bime paraqitet kloroza
 Ndryshimet ne bime ne munges te drites njihen me emrin si etiolman, bimet njihen me
emrin si bimet e etioluara.
 Leokoplastet jane pa ngjyre funksoni i tyre eshte deponues nese deponohen proteinat
quhen proteoplaste nese deponohen yndyrnat quhen oleoplaste e nese deponohet amidoni
quhen amiloplaste
 Karakteristikat e plastideve jane: 1) kane origjine prej paraplastideve,2) shumohen me
ndarje te thjesht, 3) kane shtratin pa ngjyre, 4) nderrojne poziten ne qelize dhe 5) nje lloje
mund te shendrohet ne llojin tjeter.
 Ne mitokondrie kryhet frymarrja qelizore
 Frymarrjen e mundesojne enzimet Citokrom Oksidaza
 Ne mitokondrie kryhet cikli i Krebsit
 Ne ribosome kryhet biosinteza e proteinave
 Shume ribosome formojne te ashtequajturen poliribozomet
 Retikulumi endoplazmatike ka funksion ne transportimin brenda dhe jashte qelizore.
 Aparati i Golxhit ka rendesi te madhe ne procesin sekretues si dhe forminin e mureve
qelizore
 Lizosomet kane rendesi te madhe ne tretjen e substancave te huaja permes enzimeve
hidrolitike
 Sferozomet marrin pjese ne proceset e frymarrjes qelizore.
 Mikrotubulat jane gypa neper te cilat levize uji si dhe kromozomet gjate ndarjes qelizore.
 Berthamen e ka zbuluar Robert Braun ,funksioni kryesore i berthames eshte ne kontrollimin
e proceseve metabolike,reprodukimit si dhe rritjen e organizmit.
 Pjeset kryesore te berdhames jane: membrane berthamore, kromatina,lengu berthamor dhe
berthameza.
 Perberja kimike e berthames-Ne berthame ka ADN , ARN,histone…etj
 Krosingoveri ndodhe ne profaze
 Replikimi ndodhe ne interfaze,kurse krijimi i qelizes se re ndodhe ne telefaze
 Kromozomet me se miri verehen ne metafaze
 Me mitoze ndahen qelizat e konit vegjetativ te rrenjes dhe te kercellit
 Me mejoze ndahen gametet dhe kokerrat e polenit.
 Mitoza ndodhe gjate gjithe jetes, mejoza vetem ne faza te caktuara.
 Amidoni e ka formulen C6H18O5N
 Histologjia merret me studimin e indeve
 Indet ndahen ne: indet krijuese,mbrojtese,mekanike absorbuese, te fotosintezes, percuese,
te ajrosjes dhe sekretuese.
 Indet mbrojtese jane: epiderma, qimet , levozhgat, kutikulat etj.
 Indet mekanike – kolengima dhe sklerenkima
 Indet absorbuese – ndahen ne indet e absorbimit te ujit dhe te materieve organike. Indet e
absorbimit te ujit jane qimet thithese.
 Indet e fotosintezes-jane indi gardhor dhe ai sfungjeror
 Indet percuese – jane tufat percuese trakejet, trakeidet, gypat me shosha dhe qelizat
shoqeruese.
 Tufat percuese me te rendesishme jane ksilema dhe floema
 Ksilema barte materiet minerale dhe ujin prej rrenjes kah gjethet, kurse floema barte
materiet organike prej gjethit kah rrenja.
 Indet e deponimit jane indet e deponimit te ujit(Hidrenkima) dhe ato te deponimit te
materieve organike.
 Ne indet e ajrosjes bejne pjese gojezat(stomet) dhe lenticelet
  Indet e sekretimit ndahen ne indet e sekretimit te ujit, rreshires, nektarit dhe te vajrave
eterike
 Bimet e larta i kane te zhvilluara organet vegjetative rrenjes kercellit dhe gjethet.
 Bimet e ulta nuk i kane te zhvilluara organet vegjetative, trupi i tyre eshte ne forme te nje
peni per kete arsye quhen tulophyta.
 Organet reprodhuese te bimet jane: lulja, fryti dhe fara
 Lulja eshte e ndertuar prej mbeshtjellsit te lules, sepaleve dhe petaleve
 Ne lule dallojme edhe pjeset e lules telulat e mundesojne shumezimin e bimeve, ato jane
theket, qe jane organe seksuale mashkullore dhe pistili- organet seksuale femrore.
 Kur nje lule ka edhe theke edhe pistil quhet lule dyseksore.
 Kur nje lule ka vetem thek ose vetem pistil quhet njeseksore
 Pistili eshte i ndertuar prej krezes, shtyllezes dhe vezores.
 Ne brendi te vezores ka ovula ku nga ovula formohet fara, kurse nga vezorja formohet fryti.
 Polenizimi eshte process gjate te cilit vjen deri te bartja e kokerrzave te polenit prej antereve
te thekut ne krezen e pistilit.
 Dallojme dy tipe te polenizimit- autogamia dhe alogamia
 Autogamia-ndodhe ne kuader te te njejtes lule kurse,
 Alogamia- ndodhe ne kuader te luleve te ndryshme.
 Polenizimi mund te kryhet me ane te eres ( anemofilia) me ane te insekteve ( entomofilia),
me ane te ujit (hidrofilia) dhe me ane te shpendeve (ornitofilia).
 Dallojme edhe polenizimin artificial
 Frytet ndahen ne : fryte te thata dhe te lengshme
 Shperndarja e fareve dhe e fryteve munde te behet edhe me ndihmen e vete bimes qe njihet
me emrin si autohoria.
 Alohoria eshte shperndarja me ndihmen e faktoreve te jashtem.
 Anemohoria eshte me ndihmen e eres, zoohoria me ndihmen e kafsheve,autropohoria me
ndihmen e njeriut, hidrohoria me ndihmen e ujit.

-Lengjet Trupore-
Lengjet trupore me te rendesishme jane: Hidrolimfa, Kemolimfa, Gjaku dhe Limfa
Hidrolimfa haste te shumica e pakurrizoreve, nuk eshte prodhim i organizmit por qarkullon
vazhdimisht ne raport ambient i jashtem organizem dhe anasjelltas.
Gjendet te grykoret dhe te krimbat e ulet. Te keta organizma pjesen kryesore te trupit e zen ne
lukth. Hidrolimfa me e thjesht eshte te shpuzoret. Me ndertim me te nderlikuar eshte
kemolimfa e cila ka perberje specifike kimike eshte karakteristike per krimbat,butaket dhe
insektet. Ne shkalle me te lart prej lengjeve trupore eshte gjaku.
Gjaku eshte inde i thjesht lidhor ka perberje te caktuar organike dhe ineorganike qarkullon
neper system te mbyllur. Gjeku perbehet prej plazmes dhe elementeve te gjakut.
Ne Elementet e gjakut bejne pjese:
1. Rruzat e kuqe te gjakut (eritrocitet)
2. Rruzat e bardha te gjakut ( leokocitet )
3. Pllakezat e gjakut ( trombocitet)
Duhet cekur se elementet e gjakut notojn mbi plazme, dhe roporti i elementeve te gjakut ndaj
plazmes se gjakut qendron 45%-55%.
Sa i perket perberjjes kimike te gjakut me se shumti ka uje 77%-82% materie organike 17%-
22%.
Ndarja e elementeve te gjakut ndaj plazmes se gjakut quhet Hematokrit.
Ngjyra e gjakut i vjen nga hemaglobina qe vjen nga rruzat e kuqe te gjakut . Gjaku qe
qarkullon neper arterje eshte i pasur me O2 dhe ka ngjyr te kuqe ne te qelt, kurse gjaku venoz
qe qarkullon neper vena eshte i pasur me CO2 dhe ka ngjyr te kuqe te mbyllt. Shum rendesi te
madhe ka shtypja osmotike e gjakut.
Eritrocitet- quhen rruza te kuqe te gjakut te cilat ngjyra e kuqe u vjen nga hemaglobina.
Rruzat e kuqe te gjakut te peshqit,ujtokesoret,zvarraniket dhe shpezet kane bertham te gjitaret
nuk kane berthame ne perjashtim te deves. Te njeriu ne 1mm3 ka 5miljon eritrocite.
Dimenzionet e eritrociteve jane 7mikrona. Mungesa e berthames te gjitaret u mundeson
furnizimin me te mire me O2. Ndarja apo sedimentimi te njeriu normal ndodh 4-10 mm/h.
Rruzat e kuqe te gjakut krijohen ne palcen e eshtrave jetojn 2-3muaj apo 120dite pastaj
shkatrrohen ne shpnetk apo melci. Nga eritrocitet e shkaktruara largohet hemaglobina prej se
ciles nxirret hekuri ku krijohet vneri.
Hemaglobina- eshte materie organike ne aspektin kimik kromoprotein. Pjesa proteinike e
hemaglobines eshte globina qe eshte protein e thjesht, kurse pjesa jo proteinike eshte Hemi qe
eshte formuar nga hekuri i bashkuar me unazat porfirine, 9-10% te eritrociten e perben
hemaglobina, roli kryesor i saj eshte ne transportine e oksigjenit me c;rast formohet
oksihemaglobina me cka i bart ne qeliza.
Rruzat e bardha te gjakut (leokocitet)- kane ngjyr te bardh ne form te rrumbullaket dhe
jane pa pigmente bejne levizje ameboide, cka shume leht mund te depertojne prej kapilave
neper indeve, dukuria e till njihet diabetis.
Numri i tij sillet prej 6muj-8muj varsisht prej nevojave fiziologjike , sepse gjate infektimeve
nr. I tyre rritet ne 10000. Krijohen ne nyjet limfatike dhe palcen e eshtrave. Funksioni i tyre
eshte mbrojtes i organizmave prej bakterieve, viruseve permes fagocitozes.
Pllakezat e gjakut ( trombocitet)- jane elemente te gjakut te cilat kane rendesi te madhe per
kuagullimin e gjakut e pengojn gjakderdhjen. Ne pjesen e lenduar te trupit pllakezat e gjakut
afrohen njera me tjetren dhe ndikojne ne mbylljen e plageve. Numri i tyre sillet prej 200-
250mije ne 1mm3.Plazma e gjakut eshte lenge shume i rendesishem e cila permban uje dhe
kripa te ndryshem ineorganik protein te gjakut dhe produkte qe transportohen neper gjak ne
produktet e trejtjes dhe metabolizmit qelizor.
Kuagullimi i gjakut – eshte process shume i rendesishem qe e pengon gjakderdhjen gjate
lendimeve te ndryshme . Kuagullimi i gjakut eshte process biokimik gjate te cilit vjen deri te
shendrimi i proteins se tretshme te plazmes fibrinogjenit ne fibrin te patretshem, fibrin eshte
pa ngjyre.
Gjate kuagullimit te gjakut vjen edhe deri te shendrimi i protrombines ne thrombin. Qe te
realizohhet kuagullimi i gjakut jane te nevojshme jonet e Ca.
Protrombina sintetizohet ne melci dhe per sintezen e saj jane te nevojshme vitaminat K qe
eshte substance antihemoragjike.
Roli i gjakut – Gjaku ka role te shumefishta mirpo 4 prej tyre funksioneve jane me te
rendesishmet: 1) funksioni transportues, 2) funksioni i lidhjes humorale, 3) funksioni
termorregullues, dhe 4) mbrojtes.
-Roli transportues i gjakut mbeshtetet ne transportin e materieve ushqyese prej pareteve te
zorreve ne drejtim te qelizave dhe indeve. Mirpo gjaku ka rol transportues edhe te oksigjenit
dhe te CO2. E mer O2 prej alveoleve te mushkrive dhe e qon ne qeliza dhe inde, kurse ne anen
tjeter CO2 prej qelizave dhe indeve e qon ne drejtim te alveoleve dhe mushkrive. Nga kjo
shohim se gjaku organizmit ja siguron materiet e nevojshme per jet dhe i menjanon materiet e
pa nevojshme per organizmin.
-Roli kordinues humoral bazohet ne lidhjen e organeve dhe sistemeve te organeve permes
hormoneve. Dime shume mire se shume gjendra produktet e veta i qesin ne gjak e pastaj i
bartin ne qeliza dhe inde.
-Gjaku ka rol termorregullues sidomos te organizmat homeoterm shpendet dhe gjitaret dmth
ne rregullimin e temperatures trupore.
-Roli mbrojtes i gjakut bazohet ne funksionin qe kane leokocitet dhe antitrupthat. Gjaku ka
edhe system puferik dhe mundeson ruajtjen e vleres se pH. Vlera e pH e gjakut eshte prej 7.3-
7.5 .
Limfa- eshte leng trupor qe qarkullon neper ene te posacme limfatike. Eshte leng pa ngjyre
me perberje te ngjajshme me plazmen e gjakut, prej elementeve te gjakut limfa ka vetem
leokocite. Nyjet limfatike me te rendesishme jane: ato te vendosura ne regjionin e qafes nen
sqetulla , ne bazen e mushkrive, ne gropezen e barkut.
-Organet me te rendesishme limfatike jane : Shpnetka dhe Bajamet.
Sistemi i imunitetit- Me imunitet apo qendrueshmeri nenkuptojme aftesin e organizmit per
tju mos nenshtruar smundjeve te ndryshme,ne dim se organizmi vazhdimisht ju ekspozohet
veprimit te substancave te huaja,si dhe mikroorganizmave te ndryshem.Kto organizma te huaj
kur hyn ne brendin e organizmit ton provokojn rruzat e bardha te gjakut dhe antitrupthat,ket
funksion rruzat e bardha te gjakut e realizojn permes fagicitozes dhe diapetezes.Me fagocitoz
nenkuptojm aftesin e leukociteve per ti gelltitur trupat e huaj me ndihmen e fermenteve.Kurse
me diapedes nenkuptojm levizjen ameboidale te rruzave te bardha qe te kalojn neper kapilaret
e gjakut dhe te vin ne kontakt me trupat e huaj.Dmth rruzat e bardha te gjakut permes limfes
arrin deri te vatrat e infektimit.Per ket arsye ne rastet e infektimit rriten apo zmadhohen nyjet
limfatike.Antitrupthat jan materje active kimike te cialt i takojn proteinave te
gamaglobulinave te cilat krijohen ne gjak apo ne organizem kunder trupave te
huaj.Substancat te cilat stimulojn krijimin e antitrupthave quhen antigjene.Antirupthat
krijohen ne organizem ne sistemin retikuloendotelilal dmth ne shpnetk ne melci ne palcen e
eshtrave dhe nyjet limfatike.Kjo eshte argumentuat ne menyr eksperimentale psh.nese njeriut
u hiqet shpnetka ai nuk do te vdes por tek ai do te zvoglohet imunitet apo qendrueshmeria
ndaj smundjeve te ndryshme.Imuniteti mundet me qen natyral dhe i fituar.
-Imuniteti natyral eshte ather kur organizmi lind me qendrueshmeri te madhe duke iu
falenderuar antitrupthave qe i merr prej gjakut te nenes.Kurse Imuniteti i fituar eshte ather
kur organizmi fiton qendrueshmeri gjat jetes ndaj smundjeve te caktuara.Imuniteti i fituar
ndryshe quhet pasiv.Per fitimin e imunitetit aplikohet metoda e vaksionimit,mirpo shpesh
ndodh qe imuniteti i fituar te rritet nese njeriut i jepet gjak i imunizuar prej ndonje kafshe
tjeter.Keshtu psh:dhenja e serumit te kalit njeriut duke e pasur parasysh qe kali mundet me
dhen sasi te medha te gjakut.Vaksinimi eshte metod shum e rendesishme per rritjen e
rezistences se organizmave ndaj trupthave te huaj.
-Grupet e gjakut dhe transfuzioni-