Anda di halaman 1dari 414

www.TodoEbook.

net
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

MARCO TULIO CICERÓN

EL ORADOR (A
MARCO BRUTO)

M. TVLLI CICERONIS
ORATOR AD M. BRVTVM

Texto latino de esta edición tomado de:


http://www.thelatinlibrary.com/cicero/brut.sh
tml
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

EN TORNO AL ORATOR: MODERNIDAD


DE CICERÓN

En este artículo el autor demuestra que la


escuela aticista de Roma no puede ser dis-
ociada de este movimiento neo-ático que se
dio en Grecia, Asia e Italia en ese siglo. Sus
pretensiones eran la imitación del arte ático
en su pureza original, estableciendo los mo-
delos que debían ser seguidos.

1. Composición del tratado: su estruc-


tura

En el año 46 a. C., apartado Cicerón de la


vida pública en un retiro forzoso bajo la dic-
tadura de César, escribe entre otras dos
obras fundamentales sobre teoría retórica: el
Brutus y el Orator, que junto con el De orato-
re, publicado nueve años antes, en el 55,
constituyen la trilogía fundamental en la teo-
ría ciceroniana de la elocuencia. Si en el De
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

oratore había compuesto un diálogo a la ma-


nera aristotélica donde plasmar sus plantea-
mientos sobre la mejor educación y cultura
del orador, y en el Brutus realiza un inteli-
gente repaso a la oratoria romana, analizan-
do sus principales figuras, en esta tercera
obra intenta indagar cuál es el orador ideal
(en el sentido platónico). Pero al mismo
tiempo la redacción de esta obra obedecía a
motivos más prácticos e inmediatos.
La corriente estética aticista, que había
recorrido Grecia, Asia e Italia en el siglo I a.
C. y que se había manifestado tanto en las
artes plásticas como en las literarias, amena-
zaba con imponerse en la oratoria romana1.
Los aticistas propugnaban una elocuencia
caracterizada por la sobriedad y la selección
de los modelos y sus acerbas críticas al estilo
del Arpinate nos son conocidas gracias al

1
Cf. Desmouliez, A., «Sur la polémique de Cicéron et
des atticistes», Revue des Études Latines, 30 (1952)
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

testimonio de Quintiliano2. En lugar de una


diatriba contra sus detractores, Cicerón escri-
bió un tratado en el que defendía su estilo y
sobre todo definía aquello que más lo carac-
terizaba, el ritmo en prosa3; además, la obra
debe entenderse también como un intento de
convencer al dedicatario, Bruto, buen amigo
de Cicerón y al que éste veía como su posible
sucesor en la oratoria romana, de que aban-
donase la escuela aticista y acogiese una
prosa más elaborada y con mayor fuerza,

2
Quintiliano (Inst. orat., XII, 10, 12) dice a propósito
de la opinión que los aticistas tenían de Cicerón: «tumi-
diorem et Asianum et redundantem et in repetitionibus
nimium et in salibus aliquando frigidum et in composi-
tione fractum, exultantem ac paene, quod procul absit,
uiro molliorem».
3
G.M.A. Grube (The Greek and Roman Critics, Lon-
don 1924, p.184) ha puesto de relieve que se debe en-
tender el Orator como una defensa de Cicerón ante los
ataques de los aticistas y que en este sentido hay que
comprender la extensa discusión sobre la prosa rítmica.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

aunque sus esfuerzos en este sentido fueron


vanos4.

La obra ha sido acusada en numerosas


ocasiones de anarquía compositiva. A ello han
contribuido en gran medida las frecuentes
repeticiones del texto, en el que incluso se
pueden hallar varias introducciones. Una ex-
plicación ingeniosa y elaborada a la aparente
desorganización de este tratado fue pro-
puesta por Remigio Sabbadini5. De los 236
parágrafos en que se divide la obra, los 97
últimos (140-236) corresponden a la teoría
del ritmo en prosa, y por lo tanto constituyen
una pieza aparte dentro de la estructura ge-
neral. Según Sabbadini, si dividimos los pri-

4
Así se lo comenta Cicerón a Ático (Ad Att., XIV, 20, 3):
«Cum ipsius precibus paene adductus scripsissem ad eum
de optimo genere dicendi, non modo mihi sed etiam tibi
scripsit sibi illud quod mihi placeret non probari».
5
En «La composizione dell’Orator ciceroniano», Rivista
di Filologia e d’Istruzione Classica, 44 (1916) 1-22.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

meros 139 en seis fragmentos6 y se supri-


men los pares nos encontramos con que se
eliminan las contradicciones y repeticiones;
estas tres partes encajarían perfectamente
en una hipotética carta a Bruto que consti-
tuiría la primera redacción de la obra. Poste-
riormente Cicerón habría añadido los otros
fragmentos para elaborar así un tratado so-
bre el mejor estilo oratorio; el ensamblaje de
distintas redacciones o la inclusión de nue-
vos temas habría originado la aparente des-
organización estructural. Esta teoría resulta
atractiva y por ello ha gozado de crédito
durante mucho tiempo, siendo recogida por
la mayoría de editores del Orator7.

6
Que serían: I=§§ 3-19; II=§§ 20-35; III=§§ 36-42;
IV=§§ 43-68; V=§§ 69-111; VI=§§ 112-139.
7
Así, por ejemplo, C. de Marchi-E. Stampini (Turín
1960), A. Yon (París 1964), A. Tovar-A.R. Bujaldón
(Barcelona 1967)…
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

Pero recientemente Sánchez Salor8 ha


puesto de relieve ciertas incongruencias en
la argumentación de Sabbadini. En primer
lugar, ha demostrado que el hilo conductor
de la obra es doble: por un lado el concepto
de decorum, por otro, la crítica a los neoáti-
cos. Las partes eliminadas en la supuesta
primera redacción evitan, es cierto, muchas
repeticiones, pero también gran parte de
los elementos que suponen la polémica con
los neoáticos, con lo que uno de dichos hilos
conductores queda truncado. Pero sobre todo
lo que le parece inaceptable son ciertas
agrupaciones y ciertos cortes, como el hecho
de que una parte, la segunda, termine con
una dedicatoria a Bruto, o que al partir los
fragmentos cuarto y quinto se separe el tra-
tamiento de la elocutio, quedando en uno la
de los filósofos, historiadores y poetas y en
otro la de los oradores. Según este autor, la

8
Cicerón, El orador, traducción, introducción y notas de
E. Sánchez Salor, Madrid 1991, pp.8-20.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

obra tiene una estructura que obedece al si-


guiente esquema: los §§1-19 corresponden al
prólogo y el resto (§§20-236) a la descrip-
ción del orador perfecto. Esta descripción se
establece en cinco apartados de desigual
extensión: §§20-32 en lo que se refiere al
estilo oratorio; §§33-42 en lo que se refiere
al género oratorio; §§43-112 en lo que se
refiere a los officia oratoris; §§113-139 en lo
que se refiere a los conocimientos del ora-
dor; §§140-236 en lo que se refiere al em-
pleo de la prosa rítmica.

La estructuración propuesta por Sánchez


Salor es congruente y convincente, pero no
lo son tanto sus críticas a Sabbadini. El
hecho de que en los fragmentos que se
habrían compuesto en primer lugar no hubie-
ra un enfrentamiento claro con los neoáticos
sólo supondría que entre ambas redacciones
se agrió la polémica por algún motivo, o
bien que en una originaria carta privada a
Bruto el Arpinate no juzgase adecuado incluir
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

esa crítica, que posteriormente sí sería incor-


porada. Por otra parte, que un fragmento
termine con una dedicatoria no es tan extra-
ño si se tiene en cuenta que es uno de los
incorporados en la hipotética segunda redac-
ción, cuando ya el autor tiene en mente la
trabazón definitiva. Lo mismo ocurre con la
separación del tratamiento de la elocutio: no
parece inverosímil que Cicerón hubiera
hablado en principio sólo de la del orador y
después, una vez concebido el plan final de la
obra, antepusiera la de los filósofos, historia-
dores y poetas. En definitiva, creemos que la
interpretación de Sánchez Salor es altamente
clarificadora y la compartimos, pero pensa-
mos que no invalida la tesis de Sabbadini de
la doble cronología en la redacción.

2. Filosofía y Retórica

Una vez aclarada la estructura del trata-


do, debemos preguntarnos qué es lo que
Cicerón trata en él. Como hemos apuntado al
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

principio, si seguimos la cronología de los


tres tratados ciceronianos de retórica más
importantes, podemos ver una clara evolu-
ción. En el De oratore el Arpinate es magis-
ter, nos enseña cuál debe ser la educación
del orador, cómo debe desenvolverse para
inventar, ordenar y redactar sus discursos.
En el Brutus es historicus que narra y juzga a
los representantes de la oratoria romana. En
el Orator, finalmente, se hace existimator,
crítico en busca de un ideal artístico, el tipo
eterno e inmutable que constituye la idea
platónica9. Cicerón lo expresa varias veces a
lo largo del tratado: «Recordemos...que voy a
actuar para dar la impresión de que soy un
crítico, no un maestro»10; «como dije más

9
Cf. de Marchi en la introducción a su edición del Orator
(Turín 1960), p. XII.
10
Orat., XXXI, 112: «meminerimus:...ita potius acturos,
ut existimatores videamur loqui, non magistri». Para las
citas del texto latino sigo la edición de Bernhard Kytzler
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

arriba, quiero ser un crítico, no un maes-


tro»11; «Pero, puesto que yo no busco un
orador al que instruir, sino un orador al que
aprobar...»12.

La evolución no sólo se constata en cuanto


a la postura de Cicerón (maestro, historiador
o crítico), sino al mismo tiempo en la bús-
queda del modelo de elocuencia o de hombre
elocuente. En el De oratore se nos ofrece una
imagen virtual de la perfección oratoria cen-
trada en la formación intelectual del orador:
ni Craso ni Antonio (los interlocutores del
diálogo, pertenecientes a una generación an-
terior a la del Arpinate) se tienen por elo-
cuentes, pero se apunta a una posibilidad

(München-Zürich 1988). Las traducciones están extraídas


de la de E. Sánchez (op. cit.).
11
Orat., XXXIII, 117: «...ut supra dixi, iudicem esse me,
non doctorem volo».
12
Orat., XXXV, 123: «Quoniam autem non quem do-
ceam quaero, sed quem probem,...»
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

futura que podría estar encarnada, aunque


nunca se nombre debido a la fecha dramáti-
ca de la acción (91 a. C.), por el propio Cice-
rón. En el Brutus (donde es el interlocutor
principal) ya se le ve como modelo que en-
carna el ideal oratorio. Finalmente en el Ora-
tor avanza un paso más: el modelo que se
busca no es ni Demóstenes (a quien alaba
constantemente como uno de los oradores
más completos) ni él mismo, sino la idea pla-
tónica del orador, inalcanzable, que nunca se
dará en la realidad13. Como dice De Marchi14,
he ahí el porqué del título de Orator, encar-
nación del ideal, al igual que Maquiavelo titu-
ló su obra el Príncipe. Este ideal es inalcanza-
ble, pero al ser comprehensible por la mente
sirve de estímulo para intentar acercarse a

13
Cf. Desmouliez, A., Cicéron et son goût. Essai sur
une définition d’une esthétique romaine à la fin de la
République, Bruxelles 1976, pp.476-479.
14
Cicerone, Orator, commento di C. de Marchi e E.
Stampini, Torino 1960, pp.XII-XIII.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

él. En palabras de Cicerón: « “Nunca”, dirás,


“existió uno así”. Pues que no haya existido.
Pero yo hablo de lo que es mi ideal, no de lo
que he visto, y me remito a aquella forma e
imagen platónica de que hablé, imagen que,
si bien no vemos, podemos sin embargo te-
ner en la mente»15. Esta postura de Cicerón,
más definitoria de un ideal que educadora, ha
sido contrapuesta a la de Quintiliano por Al-
berte16.
Sobre las relaciones entre filosofía y retó-
rica en la concepción ciceroniana de la elo-
cuencia se ha escrito mucho, pero sin duda el

15
Orat., XXIX, 101: « “Nemo is”, inquies, “umquam
fuit”.
Ne fuerit. ego enim quid desiderem, non quid viderim
disputo redeoque ad illam Platonis, de qua dixeram, rei
formam et speciem, quam, etsi non cernimus, tamen
animo tenere possumus».
16
Alberte González, A., «Cicerón y Quintiliano ante la
Retórica. Distintas actitudes adoptadas», Helmantica, 34
(1983) 249-266.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

autor a quien más se debe en este terreno es


Alain Michel17. El tema es demasiado comple-
jo para abordarlo aquí en profundidad, pero
nos gustaría mencionarlo someramente por-
que en las conclusiones finales volveremos a
hacer referencia a ello. Baste decir que con
Cicerón se unen estas dos disciplinas que se
habían separado e incluso nos atreveríamos
a decir enemistado desde Sócrates y los so-
fistas: una buscaba la verdad, la esencia, y
otra la opinión, la apariencia. Cicerón, en
cambio, que reclama la necesidad de una
profunda formación filosófica en el orador y
critica la desnudez ornamental del filósofo
ajeno a la elocuencia, proclama con orgullo
no haber sido formado en las escuelas de
los rétores sino en la Academia: «Y confieso
que soy un orador -si es que lo soy, o en la

17
Obra clave es Michel, A., Les rapports de la Rhétori-
que et de la Philosophie dans l’oeuvre de Cicéron. Re-
cherches sur les fondements philosophiques de l’art de
persuader, Paris 1960.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

medida en que lo sea- salido, no de los talle-


res de los rétores, sino de los paseos de la
Academia»18, pues no en vano había sido
discípulo del filósofo Filón de Larisa, aunque
algunos autores consideran que en esta afir-
mación exagera, por cuestiones de oportuni-
dad y conveniencia, su deuda con la Acade-
mia19.

3. El estilo oratorio

Dentro de este breve repaso que estamos


realizando a algunos puntos relevantes del
Orator no podemos pasar por alto uno de
los aspectos más importantes que en él tra-
ta Cicerón: nos estamos refiriendo a la teo-

18
Orat., III, 12: «et fateor me oratorem, si modo sim aut
etiam quicumque sim, non ex rhetorum officinis, sed ex
Academiae spatiis extitisse».
19
Cf. Leeman, A.D., Orationis ratio, Amsterdam 1963,
p.96.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

ría de los tres estilos20. Aquí se encuentra


seguramente la innovación más importante
del Arpinate en el terreno de la teoría retóri-
ca. Desde luego, la triple vertiente de los es-
tilos o genera dicendi no es en absoluto no-
vedosa, pues viene de la tradición retórica
helena y se remonta a Teofrasto; una altera-
ción que tampoco tiene excesiva relevancia
es la descomposición del estilo sublime en
“rudo” y “pulido” y del estilo humilde en “des-
cuidado” y “armonioso”21. Pero lo que sí su-

20
Como ha advertido muy bien J.W.H. Atkins (Literary
Criticism in Antiquity. A sketch of its development, vol. II,
London 1952, pp.29-30), la contribución ciceroniana será
clave importante en la formación de la doctrina de los
estilos literarios o “colores” en la Edad Media y Rena-
cimiento. Es cierto que el planteamiento del Arpinate
incluía sólo la oratoria, pero fue extendido a la literatu-
ra en general gracias en parte a la clasificación aristotéli-
ca de las formas poéticas.
21
Orat., V-VI, 20: «nam et grandiloqui, ut ita dicam,
fuerunt cum ampla et sententiarum gravitate et maiestate
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

pone una trascendental novedad es, como


ha puesto de relieve Douglas22, la relación
que se establece entre cada uno de los tres
estilos y cada una delas funciones del ora-
dor: el humilde, sutil o tenue para el docere,
el medio para el delectare o conciliare, el
grave, sublime o vehemente para el mouere.
En la Rhetorica ad Herennium puede descu-
brirse ya una relación entre los tres estilos
y las partes del discurso, pero no con los

verborum, vehementes varii copiosi graves, ad permo-


vendos et convertendos animos instructi et parati -quod
ipsum alii aspera tristi horrida oratione neque perfecta
atque conclusa consequebantur, alii levi et structa et
terminata-; et contra tenues acuti, omnia docentes et
dilucidiora, non ampliora facientes, subtili quadam et
pressa oratione limati; in eodemque genere alii callidi,
sed impoliti et consulto rudium similes et imperitorum,
alii in eadem ieiunitate concinniores, id est faceti, floren-
tes etiam et leviter ornati».
22
Douglas, A.E., «A Ciceronian Contribution to Rhetori-
cal Theory», Eranos, 55 (1957) 18-26.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

officia oratoris; pero no se trata de una rela-


ción explícitamente tratada como tal, sino
implícita, al ilustrar el estilo sublime con una
peroración, el medio con una argumentación
y el humilde con un fragmento narrativo23.
Es en el Orator donde encontramos por
vez primera esta vinculación entre las funcio-
nes aristotélicas del orador y los genera de
Teofrasto, en el siguiente pasaje: «Será,
pues, elocuente...aquel que en las causas
forenses y civiles habla de forma que pruebe,
agrade y convenza: probar, en aras de la
necesidad; agradar, en aras de la belleza; y
convencer, en aras de la victoria; esto últi-
mo es, en efecto, lo que más importancia
de todo tiene para conseguir la vistoria. Pero
a cada una de estas funciones del orador
corresponde un tipo de estilo: preciso a la
hora de probar; mediano a la hora de delei-

23
Cf. Ibíd., p.23.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

tar; vehemente, a la hora de convencer»24.


Es decir, que los métodos para alcanzar el
fin del orador, que es siempre la persuasión,
son las pruebas materiales, que se presentan
en un estilo sencillo y llano, la impresión cau-
sada por el carácter del hablante cuando em-
plea un estilo armonioso y bello, y la capaci-
dad de mover las pasiones del auditorio con
la vehemencia de su estilo más apasionado25.

¿Cuál es entonces el mejor estilo para el


orador perfecto que se intenta definir? Los
tres lo son, pues el mejor orador es el que los
sabe conjugar y emplear según convenga a la

24
Orat., XXI, 69: «Erit igitur eloquens...is, qui in foro
causisque civilibus ita dicet, ut probet, ut delectet, ut
flectat. probare necessitatis est, delectare suavitatis,
flectere victoriae; nam id unum ex omnibus ad obtinen-
das causas potest plurimum. sed quot officia oratoris, tot
sunt genera dicendi: subtile in probando, modicum in
delectando, vehemens in flectendo».
25
Cf. Grube, op. cit., pp.180-181.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

causa en cada momento. Cicerón considera


uno de sus mayores logros el ser capaz de
hablar bien en los tres genera dicendi, pu-
diendo cambiar de uno a otro según las exi-
gencias de cada caso, cosa que ningún otro
había conseguido en Roma:
«Así pues, encontramos que los oídos de
nuestros ciudadanos están ayunos de esa
oratoria multiforme e igualmente repartida
entre todos los estilos, y he sido yo el que
por primera vez, en la medida de mis posibi-
lidades, y por poco que valgan mis discursos,
me los he atraído a la increíble afición de
escuchar ese tipo de elocuencia»26.
De hecho, algunos autores como Kuma-

26
Orat., XXX, 106: «Ieiunas igitur huius multiplicis et
aequabiliter in omnia genera fusae orationis aures civita-
tis accepimus, easque nos primi, quicumque eramus et
quantulumcumque dicebamus, ad huius generis dicendi
audiendi incredibilia studia convertimus».
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

niecki27 han cifrado el éxito sin parangón del


Arpinate frente a la decadencia de Hortensio
porque este último se obstinaba en mantener
un estilo vehemente, asianista, que le había
reportado gran éxito en su juventud pero que
no convenía a un hombre maduro, mientras
que Cicerón, que en sus primeros discursos
no era muy diferente de Hortensio, había
alcanzado un alto grado de uarietas en su
oratoria, que le permitía cambiar de uno a
otro estilo según las exigencias del decorum.
Él mismo lo afirma en su tratado: «Y es que
ningún orador, ni siquiera los desocupados
griegos, escribieron tantos discursos como
yo, discursos que tienen precisamente esa
variedad que yo apruebo»28. El exhaustivo

27
Kumaniecki, K., «Tradition et apport personnel dans
l’oeuvre de Cicéron», Revue des Études Latines, 37
(1959) 171-183.
28
Orat., XXX, 108: «nemo enim orator tam multa en in
Graeco quidem otio scripsit, quam multa sunt nostra,
eaque hanc ipsam habent, quam probo, varietatem».
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

análisis estilístico que de sus discursos reali-


zó Laurand29 demuestra que la praxis de la
oratoria ciceroniana sigue de cerca sus pro-
pias teorías retóricas y que no se jacta en
vano de la variedad de estilos de que hizo
gala.

El eclecticismo entre los tres estilos es só-


lo aparente. Aunque las circunstancias de su
polémica con los aticistas le hacen tratarlos
por igual, no logra disimular su preferencia
por el estilo vehemente o sublime. Como se-
ñala Alain Michel, parece desprenderse de las
declaraciones de Cicerón que este estilo reú-
ne todas las cualidades: instruye como el
simple, deleita como el medio y además

29
Laurand, L., Études sur le style des discours de Cicé-
ron, avec une esquisse de l’histoire du «cursus» (3 vols.),
Paris 1928-1931.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

conmueve30. Si los ataques contra los vicios


del estilo elevado son más virulentos, esto
sólo se debe a la necesidad de defenderse de
las acusaciones de asianismo. Así, nos dice
que el que sólo se dedica al estilo llano y
nunca se eleva por encima de éste, si consi-
gue al menos la perfección en ese ámbito
será un buen orador, aunque no sea el me-
jor; y lo mismo ocurre con el que se entrega
a la práctica del estilo medio, que puede al-
canzar el éxito sin arriesgarse demasiado, ya
que de poca altura puede caer. En cambio,
el que sólo emplea el tono vehemente es
totalmente despreciable, pues al tratar de-
terminados temas poco importantes que no
exigen este estilo parecerá un loco o un
borracho tambalándose en medio de so-
brios31. Pero en otra parte del discurso, sin

30
Michel, A., «L’eloquenza romana», en Introduzione
allo Studio della Cultura Classica, Marzorati editore,
Vol. I: Letteratura, Milano 1972, pp.551-575 (p.560).
31
Cf. Orat., XXVIII, 98-99.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

disimular su simpatía hacia este genus di-


cendi apasionado, dice al hablar de la fuerza
patética (del pathos, del sentimiento arreba-
tado): «...es vehemente, encendida, impe-
tuosa, arrebata las causas y, cuando es lle-
vada impetuosamente, no puede de ninguna
forma ser resistida. Gracias a esto último,
yo, que soy un orador mediano o incluso me-
nos, pero que recurro siempre a esa gran
impetuosidad, he conseguido con frecuencia
que mis adversarios se tambaleen»32.

La forma de combinar los estilos, es decir,


de decidir cuándo emplear uno u otro, viene
determinada por el decorum, que, como ya
hemos dicho antes, constituye el hilo con-
ductor de la obra junto con la polémica co-

32
Orat., XXXVII, 128-129: «hoc vehemens incensum
incitatum, quo causae eripiuntur; quod cum rapide fer-
tur, sustineri nullo pacto potest. quo genere nos medio-
cres aut multo etiam minus, sed magno semper usi impe-
tu saepe adversarios de statu omni deiecimus».
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

ntra los neoáticos. «Es elocuente», dice Ci-


cerón, «el que es capaz de decir las cosas
sencillas con sencillez, las cosas elevadas
con fuerza, y las cosas intermedias con tono
medio»33.

4. Modernidad de Cicerón

Una vez vista la estructura de la obra y


tras una breve reflexión sobre la filosofía y la
teoría del estilo en el tratado ciceroniano, nos
resta tan sólo, para cerrar nuestra interven-
ción, aportar unos pequeños apuntes sobre
un tema que debería ser más a menudo obje-
to de nuestra atención: la modernidad de los
clásicos. Muchas veces latinistas y helenistas
olvidamos que los clásicos lo son precisa-
mente por no pasar de moda, o lo que es lo
mismo, por ser siempre modernos. El pensa-

33
Orat., XIX, 100: «is est enim eloquens, qui et humilia
subtiliter et magna graviter et mediocria temperate potest
dicere».
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

miento ciceroniano reflejado en el Orator es


un buen ejemplo de ello. Apenas echamos un
vistazo sorprende la palpable actualidad de
algunos de sus temas. Sin pretensiones de
exhaustividad hemos entresacado algunos
que merecen ser comentados:

Destacaremos en primer lugar su pragma-


tismo, si bien esta es una característica que
en general define a la cultura romana por
oposición a la griega. En el apartado 2, al
hablar de las relaciones entre filosofía y re-
tórica en su teoría oratoria, hemos señalado
el hecho de que Cicerón mismo nos cuenta
que su educación se basó más en los paseos
de la Academia que en las escuelas de réto-
res34. Aunque esto es comúnmente aceptado
como cierto por la mayoría de estudiosos,
nada lleva a pensar, como bien apunta Gru-
be35, que su concepción de la filosofía, o me-

34
Cf. nota 17.
35
Op. cit., p.174.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

jor dicho, del lugar de la filosofía dentro de


los estudios de formación del orador, pro-
venga de ninguna escuela filosófica.
En efecto, es difícil imaginar alguna de
ellas que entre sus enseñanzas incluyera el
subordinar la filosofía a la retórica, o bien que
potenciara la educación práctica a expensas
de la contemplativa. Lo que Cicerón propug-
na como modelo de enseñanza es la que él
mismo recibió, la encaminada a una forma-
ción “útil” con vistas a la práctica forense y
a la política, en definitiva, una más “romana”
que “griega”. Pero donde el pragmatismo
ciceroniano entronca más tristemente con la
realidad de nuestros tiempos modernos es
quizás en la necesidad de justificar los estu-
dios de filosofía e historia: «y sin una forma-
ción filosófica», argumenta el Arpinate, «no
podemos distinguir el género y la especie de
ninguna cosa, ni definirla, ni clasificarla, ni
juzgar lo que es verdadero y lo que es falso,
ni analizar las consecuencias lógicas, ver lo
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

contradictorio y distinguir lo ambiguo»36;


«desconocer qué es lo que ha ocurrido an-
tes de nuestro nacimiento es ser siempre un
niño. ¿Qué es, en efecto, la vida de un hom-
bre, si no se une a la vida de sus antepasa-
dos mediante el recuerdo de los hechos an-
tiguos?»37. Ante esta defensa de la utilidad
práctica de dos disciplinas como la filosofía y
la historia uno no puede menos de sorpren-
derse ante la inmediatez y la modernidad de
las palabras de Cicerón. ¡Cuán reciente te-
nemos en España la memoria del intento de
eliminar de los planes de estudio de bachille-

36
Orat., IV, 16: «nec vero sine philosophorum discipli-
na genus et speciem cuiusque rei cernere neque eam
definiendo explicare nec tribuere in partes possumus nec
iudicare, quae vera, quae falsa sint, neque cernere con-
sequentia, repugnantia videre, ambigua distinguere».
37
Orat., XXXIV, 120: «nescire autem quid ante quam
natus sis acciderit, id est semper esse puerum. quid enim
est aetas hominis, nisi ea memoria rerum veterum cum
superiorum aetate contexitur?».
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

rato la asignatura de filosofía, y la contro-


versia creada sobre su utilidad y la necesi-
dad de su mantenimiento!

La filosofía ciceroniana es menos elaborada


que la socrática, pero aún así ha conseguido
seguramente una mayor repercusión en el
mundo moderno, debido sin lugar a dudas a
que vivimos en una cultura pragmática con la
que conecta fácilmente. Los estudiosos Pe-
relman y Olbrechts38 distinguen entre filosofí-
as “primarias” y filosofías “regresivas”. Las
primarias parten de principios fundamentales
que constituyen la base de toda una cons-
trucción lógica que se elabora mediante de-
mostraciones de carácter lógico-matemático.
Las regresivas operan a través de la razón
argumentativa sin partir de términos precisos
fijados de una vez por todas. Tomando como

38
Perelman, C.-Olbrechts Tyteca, L., Rhetorique et phi-
losophie, Paris 1952, cap. IV.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

base estas definiciones, Barilli39 ha analizado


el pensamiento ciceroniano, llegando a la
conclusión de que lo que se había llamado
eclecticismo del Arpinate puede ser mejor
precisado como filosofía regresiva, estando
caracterizado todo su sistema por la preocu-
pación de remitirse a la communis opinio,
que constituye el punto de partida y el de
llegada de la filosofía ciceroniana. De esta
forma, entronca con el pragmatismo nor-
teamericano y la fenomenología husserliana,
filosofías también regresivas que asumen
como punto de partida, respectivamente, el
sentido común y la Lebenswelt, basándose
ambas en la praxis cotidiana40.

Esta referencia constante a la communis

39
Barilli, R., «La retorica di Cicerone», en Poetica e
Retorica, Torino 1969, pp.21-53.
40
Cf., Valenti Pagnini, V., «La retorica di Cicerone nella
moderna problematica cultural», Bolletino di Studi Latini,
7 (1977) 327-342.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

opinio y la moldeabilidad del estilo ante la


referencia del efecto buscado en el auditorio,
de la que hablamos anteriormente en el
apartado 3, permiten afirmar que también el
sistema teórico retórico de Cicerón puede
ser definido como pragmático, en el sentido
que tiene esta palabra en la semiótica de G.
Klaus como el efecto de signos lingüísticos
que alcanzan a los destinatarios41. No debe-
mos olvidar que entre las categorías que la
retórica toma en consideración se hallan mu-
chas que ofrecen un evidente interés para la
lingüística moderna. Al ocuparse de la per-
suasión, es decir, de un mensaje enunciado
por un hablante con una intencionalidad de-
terminada de actuar sobre el oyente, entra-
mos en el campo de la lingüística aplicada.
Como el efecto buscado repercute en la esfe-
ra emocional del auditorio, la psicolingüística
también se ve implicada. Además, el criterio

41
Cf. Spillner, B., Lingüística y Literatura, trad. esp. de
Elena Bombín, Madrid 1979, p.172.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

del decorum o adecuación del mensaje al


acto de comunicación en sí, variando según
los oyentes y la situación circunstancial (que
abarca tiempo, lugar, anteriores mensajes...)
entra de lleno en la pragmática lingüística y
en la sociolingüística42.

También tiene un sabor notable a moder-


nidad, o quizá sería mejor decir a problema
eterno de todos los tiempos, una cuestión
concreta de la diatriba ciceroniana con los
aticistas. Nos referimos a la cuestión del des-
tinatario del discurso. Los neoáticos, conti-
nuadores de la filosofía estoica, buscaban los
aplausos del público entendido, capaces de
comprender sus estructurados razonamien-
tos. Cicerón, en cambio, no desdeña, sino
que busca una elocuencia que agrade al pú-
blico llano, incluso al inculto; por este moti-
vo critica también a los neoteroi, cuyo arte

42
Cf. ibíd., pp.168-169.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

es demasiado sutil para poder ser popular.


Desmouliez43 ha planteado los problemas que
puede acarrear esta postura, pues al subordi-
nar el estilo al gusto del público se corre el
riesgo de hipotecar virtudes estéticas. El pro-
blema es tan antiguo como el arte; hoy en
día se plantea en los términos de someterse
a los dictámenes de la crítica o del público.
Pero, tal como apunta Desmouliez, el Arpina-
te no cree que sea necesario elegir entre
complacer al gran público o a los entendi-
dos, pues no tiene por qué haber desacuer-
do entre los gustos estéticos de ambos. La
naturaleza ha dotado a los hombres de un
instinto para apreciar la belleza, por lo que
todos pueden sentirla y deleitarse con ella;
los entendidos, además, pueden analizar los
recursos técnicos del artífice. Una vez más
se puede decir que la cuestión que subyace
en el fondo es el criterio del decorum: Cice-
rón considera necesario adecuar el estilo al

43
Cicéron et son goût, cit., pp.254-256.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

alma del oyente; al sentir predilección por el


genus grauis y estar éste relacionado, según
su propia teoría, con el mouere, es decir,
con el territorio de los sentimientos, del pat-
hos, era conclusión inevitable su concepto de
oratio, que por antonomasia era la oratio po-
pularis, es decir, la desarrollada ante la mul-
titud, principalmente en el foro. Los aticis-
tas, en cambio, que fundaban sus principios
en la filosofía estoica (que por principio re-
chaza los afectos como turbadores de la ra-
zón) no encontraban otro público apto que no
fuera la élite culta capaz de comprender ver-
dades en una formulación lógica desnuda de
pasión44. Punto fundamental de discrepancia
era que los aticistas sostenían que en el pue-
blo inculto sólo actuaba la persuasión por
medio del mouere, pues eran incapaces de
comprender las argumentaciones propias del
probare o docere, abandonando la razón y

44
Cf. Alberte González, A., Historia de la retórica latina,
Amsterdam 1992, pp.14-16.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

quedando a merced del vaivén de las emo-


ciones. Frente a esto, el Arpinate sostenía
que a través del mouere las clases populares
también percibían la trabazón lógica del pro-
bare. La cuestión ha adquirido un nuevo
significado en la actualidad, en España al
menos, con la polémica ley del jurado. Vién-
dose obligada gente no especialista en leyes
a determinar sobre cuestiones de complica-
dos matices, si tan sólo el ámbito de los sen-
timientos y la vehemencia de un abogado
pueden modelar una decisión tan trascenden-
tal, si los aticistas tenían razón en su diatriba
contra Cicerón, habría que plantearse de
nuevo la ética de la ley.

El alejamiento de las élites se percibe no


sólo en sus discursos, sino también en sus
obras de teoría retórica. Como ha señalado
acertadamente Atkins45, la elaboración del
material, tanto en el De oratore como en el

45
Op. cit., p.25.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

Brutus, se aparta del tratado para especialis-


tas, cuyo modelo sería Aristóteles, y se
aproxima más al diálogo platónico para el
público en general. En el caso del primero,
supo elegir los interlocutores entre los ora-
dores más prestigiosos de la generación an-
terior para dar un aire de credibilidad y au-
toridad romana a su obra; además, el diálo-
go permite una exposición que sin dejar de
ser ordenada se muestra mucho más viva.
En el Orator adopta la forma de la carta o
ensayo, pero el tratamiento sigue siendo
igualmente lúcido.

Finalizaremos nuestra intervención re-


flexionando sobre la rehabilitación que ha
experimentado la retórica en los últimos
años. El auge de las ciencias argumentativas
ha sido provocado, como apunta Valenti46,
por el debate filosófico que ha puesto de ma-
nifiesto la insuficiencia de la lógica formal y

46
Art. cit., pp.327-328.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

del razonamiento more geometrico. La pérdi-


da de seguridad en los presupuestos de las
ciencias basadas en la deducción matemática
o la inducción experimental (provocada al
mismo tiempo por la revisión constante de los
presupuestos que antes se creían axiomáti-
cos, inmutables) ha revalorizado esas otras
esferas del conocimiento tradicionalmente
relegadas al campo de lo irracional. Entre las
ciencias de la argumentación nació en los
años cincuenta la «Nueva Retórica». No deja
de constituir una cierta ironía47 el hecho de
que la rehabilitación de la retórica no fuera
promovida por filólogos clásicos ni por auto-
res de manuales de estilística, que siempre la
han manejado y la han tenido en cuenta, sino
por sus tradicionales enemigos, los filósofos,
con lo que se ha producido, dos mil años
más tarde, esa unión de filosofía y retórica
que propugnaba Cicerón. Schopenhauer, uno

47
Así lo hace notar V. Florescu (La rhétorique et la
néorhétorique, Paris 1982, p.4).
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

de los precursores de la revitalización de las


ciencias argumentativas, preconizó al mismo
tiempo la restauración de la retórica en su
acepción estrictamente literaria y criticó ese
estilo descuidado que había caracterizado
durante siglos a la filosofía. Nihil noui sub
sole, porque ya Cicerón había clamado contra
la mollis oratio philosophorum48.

48
Cf. ibíd., pp.154-155.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

… Aquella trilogía ciceroniana a la que sue-


le denominársele rhetorica maior mereció
ser catalogada por su propio autor como obra
filosófica (Div. 2, 4: «Nuestros libros sobre
oratoria, a saber, los tres correspondientes al
De oratore, el cuarto, el Brutus y el quinto, el
Orator, deben ser incluidos dentro de dicho
catálogo»), el propio Cicerón nos ofrecería
otras dos vinculadas igualmente a temas re-
tóricos, pero de distinto tenor: Partitiones
oratoriae y Topica…

… «Orator»

Cicerón volverá a defender estas mismas


ideas poco después en el Orator, tratado so-
bre el orador ideal, que dirige precisamente a
Bruto (A. Yon, «Sur la composition de l'Orator
de Cicéron», BAGB, 17, 1958, págs. 70-84).
No es extraño que tras haber criticado en el
diálogo anterior el estilo ático por defecto y el
asiático por exceso cuestione ahora ante Bru-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

to cuál es el ideal oratorio (2: optima species


dicendi), cuál es el mejor estilo (3: eloquen-
tiaegenus summum et perfectissimum) y cuál
es, en definitiva, el orador ideal o el ideal de
la elocuencia. Evidentemente Cicerón en la
crítica contra los aticistas pretendía defender
su prestigio como orador.
Para desarrollar estas ideas se sirve de la
misma metodología que ya habíamos visto en
el De oratore donde Craso intentaba pergeñar
aquella imagen del orador perfecto (3, 71:
species oratoris perfecti) presentándola como
un producto mental: de ahí que utilizara el
verbo fingere para tal efecto (1, 118). Si-
guiendo esta misma línea, Cicerón en este
tratado no hablará de un género oratorio que
haya escuchado con sus propio oídos y que
pueda presentar como modelo, sino que nos
hablará de una species cogitata «cuya exis-
tencia, según Platón, es tan sólo racional y no
física» (10: eas-sc. gigni negat), «a la que se
puede acceder tan sólo por los ojos del en-
tendimiento» (9: sic perfectas eloquentiae
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

speciem animo videmus). En este tratado


Cicerón identifica el término species con la
idea platónica cuya comprensión tiene lugar
por la vía de la disputado, aplicándolo a los
distintas especies oratorias (10: «Todo lo que
se desarrolle por vía racional habrá de ser
dirigido a la idea de su propio género»).
Desde el punto de vista programático Cice-
rón va a desarrollar la quaestio inicial sobre
los estilos y géneros oratorios con objeto de
salir al paso de las críticas de los aticistas y
reafirmar su opinión sobre la elocuencia. A tal
efecto toma como punto de apoyo un hecho
históricamente incontestable, la elocuencia de
Demóstenes: así nos dice «que, mientras
algunos han podido destacar en alguno de los
tres genera dicendi, fueron muy pocos los
que dominaron los tres estilos» (20) y que la
elocuencia de Demóstenes, dominadora de
todos ellos, «es la que más se acerca a la
idea platónica de la perfección» (23).
Desde esta premisa del reconocimiento in-
discutible de la primacía de la elocuencia en
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

Demóstenes, critica a los llamados áticos por


tomar como modelos de su elocuencia no a
aquél sino a Lisias, a Tucídides o a Jenofonte.
A los seguidores de Lisias Cicerón les repro-
cha que si el criterio para definir el carácter
ático se limita a la «elegancia y sobriedad»
(28), puesto que el estilo de aquél se carac-
terizaba «por ser sencillo y sin adornos» (29:
genus tenue et inornatum), entonces queda-
rían excluidos Pericles, a quien nunca se le
hubiera concedido la primacía de la elocuen-
cia de su tiempo de haber usado un estilo
sencillo (29: genus tenue), y también Esqui-
nes o Demóstenes, por haber usado «un esti-
lo adornado, grave y copioso» (29). A los
adeptos de Tucídides les recrimina el tomar
como modelo a un hombre reconocido como
historiador pero «desconocido en el campo de
la oratoria» (32: numquam est numerates
orator) y el haber hecho un burdo remedo de
su estilo al sustituir las frases sentenciosas
por frases entrecortadas y mutiladas. A los
devotos de Jenofonte les recuerda que su
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

estilo nada tenía que ver con la agitación fo-


rense (32).
Tras esta critica contra los aticistas Cicerón
vuelve a plantearse la necesidad de pergeñar
ese orador ideal que Antonio no había conoci-
do (33) y, más concretamente, el modelo
literario más acabado (36). Partiendo del
principio de que cada modelo o ideal estilísti-
co está condicionado por el género corres-
pondiente (37: genera orationum), Cicerón
inicia la exposición con el género demostrati-
vo.
Del género demostrativo o epidíctico dice
que es la nodriza (37: nutrix) del orador ideal
por cuanto, al deber su origen al placer (37:
delectationis causa comparatum est), le facili-
ta todos los recursos productores del deleite
como son la abundancia léxica (copia verbo-
rum), el ritmo métrico (numerus) y la corres-
pondencia rítmica de los miembros de la frase
(concinnitas). Muestra a Isócrates como el
mejor representante de este género sin aho-
rrar elogios hacia su estilo (40: qui praeter
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

caeteros eiusdem generis laudatur semper a


nobis) y avala su superioridad frente a Lisias
apelando al criterio de autoridad de Sócrates
y Platón (41-42). Desde este punto de vista
Cicerón no sólo descalifica a los aticistas, co-
mo seguidores de Lisias, sino que además
señala que el orador ideal deberá iniciarse
con este género oratorio para pasar luego al
escenario politico (42: acies) a través del
género deliberativo y a la contienda judicial
(42: dimicatio) a través del género judicial.
Una vez que ha trasladado la oratoria al
campo politico, vuelve a asumir la pregunta
de Bruto, interesado por conocer no la inven-
tio ni la dispositio, sino el mejor estilo (52:
genes orationis optimum) y de nuevo vuelve
a recurrir al lenguaje platónico para referirse
a la summae eloquentiae species, esto es, al
modelo ideal de oratoria (61). Aquí Cicerón
apelando a la etimología de eloquentia, seña-
la que el orador es denominado con toda pro-
piedad eloquens, no inventor, compositor o
actor significando con ello que la característi-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

ca distintiva de la oratoria procede de la ins-


tancia elocutiva (C. Codoñer, «Eloquentia y
orator», E. clás, 88, 1984, págs. 297-302).
Desde tal punto de vista marca las diferencias
con relación a la filosofía, a la sofistica, a la
historia y a la poesía, como ya habíamos vis-
to en el De oratore.
Si el orador se caracteriza por su dominio
de la elocutio, desde ésta deberá responder
de aquellas funciones que le son propias, do-
cere, detectare y mouere. Por ello Cicerón
considera oportuno adscribirle a cada función
su correspondiente estilo (genus dicendi): el
sencillo a la función probatoria, el intermedio
a la del agrado y el vehemente a la del do-
blegamiento del ánimo (69). En consecuencia
fija las características del uir eloquens en los
siguientes términos (60): «Será pues elo-
cuente aquel que en el foro y en los tribuna-
les hable de tal modo que pruebe, agrade y
doblegue al auditorio... pero cuantas sean las
funciones tantas deberán ser los estilos, así el
estilo sencillo se utilizará en la función proba-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

toria, el intermedio en la del agrado y el ve-


hemente en la del doblegamiento del ánimo.»
Cicerón, al atribuirle estas tres funciones al
orador, estaba siguiendo la misma línea mar-
cada en el De oratore, pero ahora presenta
por primera vez esta correspondencia entre
estilos y funciones (cfr. G. L. Hendrickson,
«The origin and meaning of the ancient cha-
racters of style», AJPh, 26, 3, 1905, págs.
249-290; A. E. Douglas, «A Ciceronianas
Contribution to Rhetoriacal Theory», Eranos,
55, 1957, págs. 18-26).
Tras fijar estos tres estilos de acuerdo con
las tres funciones, pasa definitivamente a
tratar las características de cada uno de ellos
(75): empieza por atender al estilo llano y
sencillo (75: summissus et humilis), «llamado
por algunos ático» (74). Del estilo sencillo
señala que tiene todas aquellas virtudes re-
conocidas por Teofrasto, excepto el ornato: la
pureza, la claridad y el decoro (79). Con rela-
ción a la metáfora su uso sólo está permitido
docendi causa (82), esto es, cuando la lengua
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

carece del término propio. Del estilo interme-


dio (98: modicum et temperatum) dice que
da cabida a todos los procedimientos orna-
mentales (92: huic omnia dicendi ornamenta
conveniunt), tanto a los referidos a la palabra
aislada como a la composición de la frase:
este estilo habría salido de las escuelas de los
sofistas hacia el foro y seria el estilo prefe-
rentemente cultiva do en el género demostra-
tivo (96). Del estilo grave destaca no sólo los
adornos literarios, sino también la exuberan-
cia léxica (97: ornatum dicendi et copiam) y
a éste le confiere la capacidad de excitar toda
clase de emociones en el ánimo del oyente.
Tras exponer las características de cada
uno de estos estilos Cicerón vuelve a repetir
que el orador ideal, el hombre elocuente que
sólo podemos poseer en la mente (tenemus
sed in animo) y que Antonio no vio (100),
será aquel que sea capaz de dominar cada
uno de estos estilos sabiéndolos acomodar a
la naturaleza del asunto (100 y 101).
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

Aun cuando vuelva a repetir que este tipo


de orador ideal o este tipo de elocuencia res-
ponde a aquella idea platónica nunca realiza-
ble, pero sí contemplable con los ojos del
espíritu (ibid.: quam etsi non cernimus tamen
animo tenere possimus), Cicerón se muestra
a sí mismo como una respuesta a tal exigen-
cia de principios oratorios: así presenta el Pro
Caecina como modelo del genus humile, el De
lege Manilia como ejemplo del genus tempe-
ratum y el Pro Rabino como representante del
genus grave, a la vez que señala la variedad
de estilos contenida en muchos otros (103);
terminará diciendo que su elocuencia si no ha
alcanzado la perfección ha estado muy cerca
de ello (103: si non perfectio at conatus ta-
men atque adumbratio).
Cicerón en su afán por defender su presti-
gio como orador romano retorna la línea ex-
positiva del Brutus, señalando que él había
sido el primero en atraer la atención del pú-
blico hacia la oratoria (106), que él había
alcanzado la madurez oratoria, como se ob-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

serva en el Pro Cluentio, donde queda super-


arada aquella redundancia juvenil del Pro
Roscio Amerino, y en otros muchos otros dis-
cursos (107: «Con cuánto ímpetu siendo to-
davía un jovenzuelo dije todo aquello sobre
los tormentos de los parricidas: pronto me
daría cuenta de que todo aquello no había
fermentado suficientemente... Pero de aque-
lla misma materia habrían de fermentar estos
otros productos ya maduros: "esposa del
yerno, madrastra del hijo, rival de la hija"...
Aquella redundancia juvenil presenta ahora
las cosas de manera más sencilla, algunas
incluso de manera más desenfadada, como se
ve en el Pro Habito, en el Pro Cornelio y en
muchas otras»), que nadie ni siquiera en el
mundo griego había escrito tantas obras ora-
torias como él (108), que su obra presenta-
ba, por vez primera, la variedad que cada
momento y circunstancia exigía (106) y que
en el dominio de la función emotiva había
sido superior a cualquier otro romano (131-
133).
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

Será precisamente contra los aticistas co-


ntra los que defenderá la oratoria numerosa,
caracterizada por la concinnitas y las cláusu-
las métricas, tal como se muestra en sus dis-
cursos (171-210), apelando para ello a la
auctoritas de Aristóteles, seguida por sus
discípulos Teodectes y Teofrastro (172): co-
ntra dichos aticistas dirá que los rayos infla-
mados de Demóstenes no habrían alcanzado
el éxito oratorio de no haber sido lanzados
con efecto rítmico (234).
De todos modos, aun cuando Cicerón en
este tratado hace una clara apología de su
oratoria frente a aquella otra defendida por
los aticistas, confiriéndole a la elocutio aten-
ción predominante, no deja de seguir aque-
llos mismos criterios observados en el De
oratore y Brutus: exige del orador formación
filosófica (14) y, en este sentido, repite las
mismas ideas sobre la elocuencia de Pericles
y Demóstenes (14-15) y sobre la incidencia
de la escuela académica y peripatética en la
formación del orador, llegando a manifestar
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

algo ya apuntado en el De oratore, a saber,


su deuda como orador a las aulas académicas
(12); de igual modo volverá a repetir que
este orador ideal no podía ser un producto de
las escuelas retóricas (12), sino de una for-
mación universal, adquirida de la mano de los
mejores filósofos, juristas, historiadores y
oradores, perfeccionada por la propia expe-
riencia, en la que «el saber y el saber hablar
grata y conmovedoramente» marcan la dife-
rencia frente a rétores ignorantes, frente a
estoicos ajenos a toda gracia oratoria y frente
a aticistas incapaces de dominar todos los
registros estilísticos; presenta también al
orador como el hombre político (69), entre-
gado a la defensa de los intereses de sus
conciudadanos, capacitado para desarrollar
cualquier asunto, en el tono estilístico opor-
tuno.
Si en el De oratore había buscado la defi-
nición de su concepto de la elocuencia en
contraste con las escuelas retóricas y estoi-
cas, si en el Brutus lo había buscado espe-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

cialmente en contraste con el asianismo y


aticismo, lo mismo va a hacer ahora en el
Orator, donde toma como referente negativo
el estilo aticista para definir el estilo ideal, al
que Demóstenes y él estaban tan próximos
(E. Laughton, «Cicero and the Greek ora-
tors», AJPh., 82, 1961, págs. 27-29 y 33-49).
El Orator, en definitiva, viene a ser la cul-
minación del proceso que había quedado
abierto en el Brutus, pues todavía quedaba
pendiente el capítulo dedicado a su elocuen-
cia. En el Orator retomará la crítica contra los
aticistas, para demostrar la superioridad de
su elocuencia, capaz de atender a cualquier
función con su estilo adecuado, retomará la
crítica contra el asianismo para señalar la
superación de la redundantia iuvenilis: de
este modo presentará su elocuencia como la
culminación de la oratoria romana (M. L.
Clarke, «Ciceronian Oratory», Greece and
Rome, 14, 1945, págs. 72, 81).
[Fragmento citado de LITERATURA LATI-
NA, editorial CÁTEDRA (varios autores, coor-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

dinados por CARMEN CODOÑER: — Cicerón,


Escritos retóricos Etapa de madurez: De ora-
tore. Brutus. Orator. De optimo genere ora-
torum (capítulo a cargo de Antonio Alberte)
pág. 381-384]
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

Bibliografía de Cicerón

E. Ciaceri, Cicerone e i suoi tempi. 2nd ed.


2 vols. (Genova, Roma, Napoli 1939-1941).
C.J. Classen, Recht - Rhetorik - Politik
(Darmstadt 1985).
C.P. Craig, Form as Argument in Cicero's
Speeches: A Study of Dilemma. American
Classical Studies, 31 (Atlanta 1993).
V. Cucheval, Cicéron orateur, Analyse et
critique des discours de Cicéron. 2 vols.
(Paris 1901-1902).
G.A. Kennedy, The Art of Rhetoric in the
Roman World: 300 B.C.-A.D. 300 (Princeton
1972).
L. Laurand, Etudes sur le style des discours
de Ciceron, 3 vol. (Paris 1928).
W. Ludwig (ed.), Éloquence et Rhétorique
chez Cicéron, Entretiens sur l'Antiquité Clas-
sique, vol. 28 (Vandoeuvres-Genève 1982).
J. M. May, Trials of Character (Chapel Hill
1988).
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

E. Narducci, Modelli etici e società: Un'


idea di Cicerone (Pisa 1989).
-----, Introduzione a Cicerone (Roma/Bari
1992).
-----, Gli orizzonti dell'eloquenza: Retorica
e progetto culturale in Cicerone (forthco-
ming).
Chr. Neumeister, Grundsätze der forensis-
chen Rhetorik gezeigt an Gerichtsreden Cice-
ros. Langue et parole, Sprach- und Litera-
turstrukturelle Studien, 3. (Munich 1964).
W. Stroh, Taxis und Taktik (Stuttgart
1975).
A. Vasaly, Representations: Images of the
World in Ciceronian Oratory (Berkeley 1993).
F. Wieacker, Cicero als Advokat (Berlin
1965).
N. Wood, Cicero's Social and Political
Thought (Berkeley 1988).
Oratory and Rhetoric:
J. Axer, "Tribunal-Stage-Arena: Modelling
of the Communication Situation in Cicero's
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

Judicial Speeches," Rhetorica 7.4 (1989) 299-


311.
C.J. Classen, "Ciceros Kunst der Uberre-
dung," pp. 149-84 in W. Ludwig (ed.), Elo-
quence et Rhetorique chez Ciceron (1982).
C.P. Craig, "The Accusator as Amicus: An
Original Roman Tactic of Ethiclal Argumenta-
tion," TAPA 111 (1981) 31-7.
-----, "The Structural Pedigree of Cicero's
Speeches Pro Archia, Pro Milone and Pro
Quinctio," CP 80(1985) 136-37.
U. Heibges, "Religion and Rhetoric in
Cicero's Speeches," Latomus 28.4 (1969)
833-849.
A. Leen, "Cicero and the Rhetoric of Art,"
AJP 112 (1991) 229-245.
J.M. May, "The Rhetoric of Advocacy and
Patron-Client Identification. Variations on a
Theme," AJP 102 (1981) 308-315.
R. Preiswerk, De inventione orationum Ci-
ceronianarum (diss. Basel 1905).
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

A.M. Riggsby, "Appropriation and Reversal


as a Basis for Oratorical Proof," CP 90 (1995)
245-56.
F. Rohde, Cicero, quae de Inventione prae-
cepit, quatenus secutus sit in orationibus
generis iudicialis (diss. Regimonti Borussorum
1903).

Filosofía y religión:
U. Heibges, "Cicero, A Hypocrite in Relig-
ion?" AJP 90 (1969) 304-312.
M. Beard, "Cicero and Divination: the For-
mation of a Latin Discourse," JRS 76 (1986)
33-46.

Vida:
A. Afzelius, "Zwei Episoden aus dem Leben
Ciceros," Classica et Medievalia 5 (1942)
209-17.
H. J. Mette, "Der junge Anwalt Cicero,"
Gymnasium 72 (1965) 10-27.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

A.M. Riggsby, "Pliny on Cicero and Ora-


tory: Self-Fashioning in the Public Eye," AJP
116 (1995) 123-35.
M. N. Winkler, "Juvenal's Attitude Toward
Ciceronian Poetry and Rhetoric," RhM 131
(1988) 84-97.
Publicaciones:
W. C. McDermott, "Cicero's Publication of
His Consular Orations," Philologus 116 (1972)
277-84.
B. A. Marshall, "Excepta Oratio, The Other
Pro Milone and the Question of Shorthand,"
Latomus 46 (1987) 730-36.
C. Saunders, "The Consular Speeches of
Cicero," CW 10 (1917) 153-56.

De Oratore:
E. Fantham, E., "Ciceronian Conciliare and
Aristotelian Ethos," Phoenix 27 (1973) 262-
75.
W. W. Fortenbaugh,"Benevolentiam con-
ciliare and animos permovere: Some remarks
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

on Cicero's De Oratore 2.178-216," Rhetorica


6 (1988) 259-73.
-----, "Cicero's Knowledge of the Rhetorical
Treatises of Aristotle and Theophrastus," In
Cicero's Knowledge of the Peripatos, edited
by W. W. Fortenbaugh and P. Steinmetz, 39-
60. Rutgers University Studies in Classical
Humanities, 4 (New Brunswick 19 89).
G. Grube, "Educational, Rhetorical and
Literary Theory in Cicero," Phoenix 16 (1962)
234-57.
J. Hall, "Persuasive Design in Cicero's De
Oratore," Phoenix 48 (1994) 210-25.
T. Janson, Latin Prose Prefaces: Studies in
Literary Conventions (Stockholm, Göteborg,
Uppsala 1964).
W. Kroll, "Studien Über Ciceros Schrift De
Oratore,"RhM 58 (1903) 552-97.
A. D. Leeman and H. Pinkster. M. Tullius
Cicero, De Oratore Libri III, Kommentar. Vol.
1 (Heidelberg 1981) on I.1-165.
A. D. Leeman, H. Pinkster, and H. L. W.
Nelson. M. Tullius Cicero, De Oratore Libri III,
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

Kommentar. Vol. 2 (Heidelberg 1985) on


1.166-265; 2.1-98.
A. D. Leeman, H. Pinkster, and E. Rabbie.
M. Tullius Cicero, De Oratore Libri III, Kom-
mentar. Vol. 3 (Heidelberg 1989) on 2.99-
290.
P. MacKendrick, The Philosphical Books of
Cicero (London 1989).
E. Rawson, "Lucius Crassus and Cicero:
The Formation of a Statesman," Proceedings
of the Cambridge Philological Society 17
(1971) 75-88.
E. Schuetrumpf, "Platonic Elements in the
Structure of Cicero's De Oratore Book One,"
Rhetorica 6 (1988) 237-58.
F. Solmsen, "Aristotle and Cicero on the
Orator's Playing upon the Feelings," CP 33
(1938) 390-404. reprinted in Kleine Schriften
II (Hildesheim 1968) 216-230.

Disputationes Tusculanae:
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

S.A. White, "Cicero and the Therapists,"


pp. 219-46 of J.G.F. Powell, ed., Cicero the
Philosopher: Twelve Papers (Oxford 1995).

De Amicitia:
E. W. Leach, "Absence and Desire in
Cicero's De Amicitia," CW 87 (1993) 3-???.

De Republica:
W. Suerbaum, "Studienbibliographie zu
Ciceros De re publica," Gymnasium 85 (1978)
59-88.
J. E. G. Zetzel, ed. Cicero: De Re Publica,
Selections (Cambridge 1995).

Cartas:
R. Degl'Innocenti Pierini (ed., trans., no-
tes), Tullio Cicerone, Lettere dall'esilio (Firen-
ze:Casa Editrice Le Lettere 1996).

Discursos fragmentarios:
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

J. W. Crawford, ed. M. Tullius Cicero: The


Fragmentary Speeches, 2nd ed. (Atlanta
1994).

Pro Sex. Roscio Amerino:


A. Afzelius, "Zwei Episoden aus dem Leben
Ciceros," Classica et Medievalia 5 (1942)
209-17.
V. Buchheit, "Chrysogonus als Tyrann in
Ciceros Rede für Roscius aus Ameria," Chiron
5 (1975) 193-211.
-----, "Ciceros Kritik an Sulla in der Rede
für Roscius aus Ameria," Historia 24 (1975)
570-91.
A. R. Crittenden, ed. Cicero: Oration for
Sextus Roscius Amerinus (Boston, New York,
Philadelphia 1904).
E. H. Donkin, ed. M. Tullii Ciceronis pro
Sexto Roscio Amerino oratio ad Iudices. 2nd
ed. (London 1955); reprint of the 1916 edi-
tion.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

W. G. Gossrau, ed. M. Tullii Ciceronis pro


Sexto Roscio Amerino Oratio. (Quedlinburgi
1853).
R. Heinze, "Ciceros politische Anfänge,"
pp. 87-140 In Vom Geist des Römertums. 3rd
ed., edited by E. Burck, (Darmstadt 1960
[1909]).
A. A. Imholz, "Gladiatorial Metaphors in
Cicero's Pro Sex. Roscio Amerino," CW 65
(1972) 228-30.
T. Kinsey, "A Dilemma in the Pro Roscio
Amerino," Mnemosyne 19 (1966) 270-1.
-----, "The Dates of the Pro Roscio Amerino
and Pro Quinctio," Mnemosyne 20 (1967) 61-
7.
-----, "Cicero, Pro Roscio Amerino, 125,"
Mnemosyne 21 (1968) 290-2.
-----, "Cicero's Speech of Roscius of
Ameria," SO 50 (1975) 91-104.
-----, "Cicero's Case against Magnus,
Capito, and Chrosogonus in the Pro Sex. Ro-
scio Amerino and its Use for the Historian,"
AntCl 49 (1980) 173-90.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

-----, "A Problem in the Pro Roscio


Amerino," Eranos 79 (1981) 149-50.
-----, "The Political Insignificance of
Cicero's Pro Roscio," LCM 7 (1982) 39-40.
-----, "The Case against Sextus Roscius of
Ameria," AntCl 54 (1985) 188-96.
-----, "The Partitio of Cicero's Pro Roscio
Amerino," Mnemosyne 38 (1985) 387-8.
-----, "Criminal Courts at Rome under the
Sullan Regime," Hermes 115 (1987) 502.
-----, "Cicero, Pro Sex. Roscio Amerino, 2,"
Latomus 46 (1987) 847.
-----, "The Lacuna in Cicero's Pro Rexto
Roscio Amerino," RBPh 66 (1988) 78-9.
-----, "The Sale of the Property of Roscius
of Ameria. How Illegal was it?," AC 57 (1988)
296-7.
G. Landgraf, ed. Kommentar zu Ciceros
Rede Pro Sex. Roscio Amerino. 2nd ed. (Ber-
lin 1914).
E. Lincke, "Zur Beweisführung Ciceros in
der Rede für Sextus Roscius aus Ameria,"
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

Commentationes Fleckeisenianae 1 (1890)


187-98.
H. Nohl, ed. Ciceros Rede für den Sex.
Roscius aus Ameria. 2nd ed. (Leipzig 1897).
E. Osenbrüggen, ed. Cicero's [sic] Rede für
Sextus Roscius aus Ameria (Braunschweig
1844).
F. Richter and A. Fleckeisen, eds. Ciceros
Rede für Sex. Roscius. 4th ed. (Leipzig and
Berlin 1906), rev. G. Ammon.
W. B. Sedgwick, "Cicero's Conduct of the
Case Pro Roscio," CR 48 (1934) 13.
F. Solmsen, "Cicero's First Speeches: A
Rhetorical Analysis," TAPA 69 (1938) 542-
556.
S. Stock, ed. Cicero Pro Sexto Roscio Ame-
rino. 2nd ed. (Oxford 1901).
A. Vasaly, "The Masks of Rhetoric: Cicero's
Pro Roscio Amerino," Rhetorica 3 (1985) 1-
20.

Divinatio in Caecilium:
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

E. Badian, "Three Non-Trials in Cicero:


Notes on the Text, Prosopography and Chro-
nology of Divinatio in Caecilium 63," Klio 66
(1984) 291-309.
C. P. Craig, "Dilemma in Cicero's Divinatio
in Caecilium," AJP 106 (1985) 442-46.
Q. Fabbri, "Q. Cecilio e la Divinatio," His-
toria: studi storici per l'antichità classica 6
(1932) 292-96.
K. Hachtmann, ed. M.T. Ciceronis Divinatio
in Caecilium. Gotha: Bibliotheca Gothana,
1891.
W. E. Heitland and H. Cowie, eds. M.T.
Ciceronis in Q. Caecilium Divinatio et in C.
Verrem Actio Prima, 2nd ed. (Cambridge
1900).
W. Sternkopf, "Gedankengang und Glied-
erung der `Divinatio in Caecilium'," Gymna-
sium Dortmund Jahresbericht (1904-1905) 4-
17. reprinted in B. Kytzler, ed., Ciceros liter-
arische Leistung, Wege der Forschung vol.
240 (Darmstadt 1973) 267-299.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

É. Thomas, ed. Cicéron, Verrines: Divinatio


in Q. Caecilium et Actionis Secundae Libri IV
et V, De Signis et De Suppliciis. Paris:
Hachette, 1894.
L. A. Thompson, L. A., "The Relationship
between Provincial Quaestors and their Com-
manders-in-Chief," Historia 11 (1962) 339-
55.

Pro Q. Roscio Comoedo:


J. Axer, ed., Oratio pro Q. Roscio Comoedo
(Leipzig 1976).
-----, The Style and Composition of
Cicero's Speech Pro Roscio Comoedo, Origin
and Function = Studia Antiqua, 3. (Warsaw
1980).
T. Giaro, "La 'pro Roscio' interpretata,"
Index: Quaderni comerti di studi romanistici
12 (1983-1984) 566-69.

Pro Cluentio:
F. Charpin, "A propos de Pro Cluentio I,1,"
in Ciceroniana: Homages a Kazimierz Kuma-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

niecki, edited by A. Michel and R. Verdière


(Leiden 1975).
C. J. Classen, "Cicero, Pro Cluentio 1-11 im
Licht der rhetorischen Theorie und Praxis,"
RhM 108 (1965) 104-42.
----- . "Die Anklage gegen A. Cluentius
Habitus," ZSS 89 (1972) 1-17.
J. F. Davies, "Cicero's Speech for A. Cluen-
tius Habitus," Hermathena 2 (1876) 387-422.
G. Dörries, "Ciceros Rede für Cluentius,"
(diss. Münster 1957).
J. Granrud, "Was Cicero Successful in the
Art Oratorical?" CJ 8 (1913) 234-43.
H. Grose Hodge, ed. Murder at Larinum,
Being the Narrative Portions of Cicero's
Speech "Pro Cluentio" (Cambridge 1927).
G. Hoenigswald, "The Murder Charges in
Cicero's Pro Cluentio," TAPA 93 (1962) 109-
23.
J. Humbert, "Comment Cicéron mystifia les
juges de Cluentius," REL 16 (1938) 275-96.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

J. T. Kirby, The Rhetoric of Cicero's Pro


Cluentio = London Studies in CP 23 (Amster-
dam 1990).
W. Kroll, "Ciceros Rede für Cluentius,"
Neue Jahrbücher für das klassische Altertum
53 (1924) 174-84.
T. Maslowski, "On the Margin of Cicero, Pro
Cluentio 169 and 170," AJP 103 (1982) 325-
31.
P. Moreau, "Structures de parenté et d'alli-
ance à Larinum d'après le Pro Cluentio," In
Les Bourgeoisies municipales italiennes aux
IIe et Ier siècles av. J.C, edited by M. Cébeil-
lac-Gervasoni (Paris 1983).
W. Peterson, "Cicero, Pro Cluentio," CR 12
(1898) 294-96.
G. Pugliese, "Aspetti giuridici della pro
Cluentio di Cicerone," Iura 21 (1970) 155-81.
----- ed. L'orazione per Aulo Cluenzio Abito
(Milan 1972).
J. Stöcklein, "De iudicio Iuniano," In Com-
mentationes Philologicae, 196-201 (Munich
1891). NUC #NBO612448.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

Pro Lege Manilia:


P. Rose, "Cicero and the Rhetoric of Impe-
rialism: Putting the Politics Back into Political
Rhetoric," Rhetorica 13.4 (1995) 359-399.

Pro Murena:
C. Craig, "Cato's Stoicism and the Under-
standing of Cicero's Speech for Murena,"
TAPA 116 (1986) 229-239.
J. D'Arms, "Pro Murena 16 and Cicero's
Use of Historical Exempla," Phoenix 26
(1972) 82-4.
T. Kinsey, "Cicero, Pro Murena, 71," RBPh
43 (1965) 57-9.
A.D. Leeman, "The Technique of Persua-
sion in Cicero's Pro Murena," in Eloquence et
rhétorique chez Cicéron (Vandoeuvres-
Geneva 1982) 193-228.
P. Moreau, "Ciceron, Clodius, et la publica-
tion du Pro Murena," REL 58 (1980) 220-37.

De Lege Agraria:
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

A. Vasaly, "Ars dispositionis: Cicero's Sec-


ond Agrarian Speech," Hermes 116 (1988)
409-27.

Pro C. Rabirio Postumo:


W.B. Tyrrell, "The Trial of C. Rabirius in 63
B.C.," Latomus 32 (1973) 285-300.

In Catilinam:
Walter Allen Jr., "In Defense of Catiline,"
CJ 34 (1938-1939) 70-85.
W.W. Batstone, "Cicero's Construction of
Consular Ethos in the First Catilinarian," TAPA
124 (1994) 211-266.
R. W. Cape, "The Rhetoric of Politics in
Cicero's Fourth Catilinarian," AJP 116 (1995)
255-77.
C. P. Craig, "Three Simple Questions for
Teaching Cicero's First Catilinarian," CJ 88
(1993) 255-67.
T. Crane, "Times of the Night in Cicero's
First Catilinarian," CJ 61 (1965-1966) 264-
67.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

H. Draheim, "Die ursprunglische Form der


katilinarischen Reden Ciceros," Wochenschrift
für Klassische Philologie 1917 (1917) 1061-
72.
H. Fuchs, "Eine Dopplefassung in Ciceros
Catilinarischen Reden," Hermes 87 (1959)
463-69.
G. Goulet, "Introduction à la première Ca-
tilinaire," Les Études Classiques (1932) 438-
41.
E. S. Gruen, "Notes on the First Catili-
narian Conspiracy," CP 64 (1969) 20-24.
E. G. Hardy, "A Catilinarian Date," JRS 6
(1916) 56-58.
-----, "The Catilinarian Conspiracy in Its
Context: A Re-Study of the Evidence," JRS 7
(1917) 153-228.
L. Havas, "Crassus et `La Première Conju-
ration de Catilina'," Acta Classica Universitatis
Scientiarum Debrecenensis 6 (1970) 35-43.
-----, "Die Catilinarische Bewegung unter
dem Gesichtspunkt der Sogenannten Popu-
laren- und Optimatenpolitik," Acta Classica
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

Universitatis Scientiarum Debrecenensis 13


(1977) 11-21.
T. Rice Holmes, "Three Catilinarian Dates,"
JRS 8 (1918) 15-25.
C. John, "Die Enstehungsgeschichte der
Catilinarischen Verschwörung. Ein Beitrag zur
Kritik der Sallustius," Jahrbuch für klassische
Philologie 8 (1875-1876) 701-819.
-----, "Der Tag der ersten Rede Ciceros
gegen Catilina," Philologus 46 (1888) 650-65.
Charles Knapp, "Studies in the Catilinarian
Orations," CW 13 (1920) 193-96, 201-4.
D. Konstan, "Rhetoric and the Crisis of
Legitimacy in Cicero's Catilinarian Orations,"
pp. 11-30 in Rethinking the History of Rheto-
ric: Multidisciplinary Essays on the Rhetorical
Tradition, edited by T. Poulakos (Boulder
1993).
A. LaPenna, "L'Interpretazione Sallustiana
della Congiura di Catilina," Studi italiani di
filologia classica 31 (1959) 1-64, 127-68.
M.C. Leff, "Redemptive Identification:
Cicero's Catilinarian Orations," pp. 158-77 in
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

Explorations in Rhetorical Criticism, G.P.


Mohrmann et al., Eds. (Penn. State Univ.
Press 1973); reprinted in Critical Questions,
W. L. Nothstine et al., eds. (New Y ork 1994)
323-42.
D.A. March, "Cicero and the Gang of Five,"
CW 82 (1989) 225-234.
C. Loutsch, "L'exorde dit ex abrupto de la
première Catilinaire de Cicéron," REL 68
(1990) 31-49.
W. C. McDermott, "Cicero's Publication of
His Consular Orations," Philologus 116 (1972)
277-84.
E. J. Phillips, "Catiline's Conspiracy," His-
toria 25 (1976) 441-48.
F. H. Potter, "The Date of Cicero's First
Oration against Catiline," CJ 21 (1925-1926)
164-76.
A. Primmer, "Historisches und Oratorisches
zur ersten Catilinaria," Gymnasium 84 (1977)
18-38.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

M. P. Procacci, "La questione giuridica nel


processo di Catilina," Atene e Roma 2 9
(1928) 254-64.
A. Rabe, "Die Senatssitzung am 8 Novem-
ber des Jahres 63 v. Chr. und die Entstehung
der ersten catilinarischen Rede Ciceros," Klio
5 (1929) 74-87.
R. Seager, "The First Catilinarian Conspir-
acy," Historia 13 (1964) 338-47.
-----, "Iusta Catilinae," Historia 22 (1973)
240-48.
O. Seel, "Catilina," Der Altsprachliche
Unterricht 1 (1951) 5-35.
W. Stroh, "Über Absicht und Ablauf von
Ciceros ersten Catilinarie," Die Alten
Sprachen in Unterrricht 29, no. 1 (1982) 7-
15.
-----, "Ciceros erste Rede gegen Catilina,"
Mitteilungen des Deutsches Altphilologen-
Verbandes, Landesverband Niedersachsen 36,
no. 1 (1985) 2-15.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

J. von Ungern-Sternberg, "Ciceros erst


Catilinarische Rede und Diodor XL 5a," Gym-
nasium 78 (1971) 47-54.
K. H. Waters, "Cicero, Sallust and Catiline,"
Historia 19 (1970) 195-215.
Z. Yavits, "The Failure of Catiline's Con-
spiracy," Historia 12 (1963) 485-99.

Pro Archia:
S.P. Haley, "Archias, Theophanes, and
Cicero: The Politics of the Pro Archia," Classi-
cal Bulletin 59 (1983) 1-4.

Orationes Post Reditum:


E. Gabba, "Cicerone e la Falsificazione dei
Senatoconsulti," Studi Classici e Orientali 10
(1961) 89-96.
R. G. M. Nisbet, ed. M. Tulli Ciceronis De
Domo Sua ad Pontifices Oratio (Oxford 1939
[repr. 1979]).
A. Robinson, "Cicero's References to His
Banishment," CW 87.6 (1994) 475-480.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

W. J. Tatum, "The Lex Papiria de Dedica-


tionibus," CP 88 (1993) 319-28.

Pro Sulla:
E. Gabba, "Cicerone e la Falsificazione dei
Senatoconsulti," Studi Classici e Orientali 10
(1961) 89-96.
J. T. Ramsey, "Cicero, pro Sulla 68 and
Catiline's Candidacy in 66 BC," HSCP 86
(1982) 121-131.

Pro Sestio:
P. Boyance, "Cum Dignitate Otium," Revue
des Études Antiques 43 (1941) 172-91.
E. Evrard, "Le Pro Sestio de Cicéron: un
leurre," pp. 223-34 of Filologia e forme lette-
rarie (Festschrift della Corte), vol. 2 (Urbino
1987).
W.K. Lacey, "Cicero, Pro Sestio 96-143,"
CQ n.s. 12 (1962) 67-71.
C. Wirszubski, "Cicero's cum Dignitate
Otium: a Reconsideration," JRS 44 (1954) 1-
13.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

Pro Milone:
J. Axer, "Le Forum Romanum dans le plai-
doyer de Cicéron 'Pro Milone'," pp. 31-36 in
Travaux du Centre d'Archéologie Méditer-
ranéenne del'Académie Polonaise des Sci-
ences 30 (1989); Études et Travaux XV.
A. C. Clark, ed. M. Tulli Ciceronis pro T.
Annio Milone ad iudices oratio (Oxford 1895
[reprint Amsterdam 1967]).
M.E. Clark and J.S. Ruebel, "Philosophy
and Rhetoric in Cicero's Pro Milone," RhM 128
(1985) 57-72.
F. Donnelly, Cicero's Milo: A Rhetorical
Commentary (New York 1935).
B. A. Marshall, "Excepta Oratio, The Other
Pro Milone and the Question of Shorthand,"
Latomus 46 (1987) 730-36.
J. M. May, "The Ethica Digressio and
Cicero's Pro Milone: A Progression of Inten-
sity from Logos to Ethos to Pathos," CJ 74
(1979) 240-46.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

J. Ruebel, "The Trial of Milo in 52 B.C.: A


Chronological Study," TAPA 109 (1979) 231-
49.
A. Scaillet, "Cicéron, Pro Milone: La théorie
oratoire appliquée à l'exorde et à la narra-
tion," Les Études Classiques 59 (1991) 345-
47.
J. N. Settle, "The Trial of Milo and the
Other Pro MIlone," TAPA 94 (1963) 268-80.
A. M. Stone, "Pro Milone, Cicero's Second
Thoughts," Antichthon 14 (1980) 88-111.
E. Vereeke, "Le rythme binaire et terniare
dans l'argumentation. Cicéron, Pro Milone, 1-
31," Les Études Classiques 59 (1991) 171-78.

Pro Caelio:
R. G. Austin, ed. M. Tulli Ciceronis Pro M.
Caelio Oratio, 3rd ed. (Oxford 1960).
E. Ciaceri, "Il processo di M. Celio Rufo e
l'arringa di Cicerone," Atti della Reale Acca-
demia di Archeologia, Lettere e Belle Arti,
Napoli, n.s. 11 (1929-1930) 1-24.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

C. J. Classen, "Ciceros Rede für Caelius,"


ANRW I.3 (1973) 60-94.
C.P. Craig, "Reason, Resonance, and Di-
lemma in Cicero's Speech for Caelius," Rheto-
rica 7 (1989) 313-328.
T. A. Dorey, "Cicero, Clodia, and the Pro
Caelio," G+R 5 (1958) 175-80.
H. Drexler, "Zu Ciceros Rede pro Caelio,"
Nachrichten von der Akademie der Wissen-
schaften in Göttingen, Philologisch-
Historisches Klasse 1944 (1944) 1-32.
M. J.-C.Dumont, "Cicéron et le théàtre,"
pp. 424-30 in Actes du IXe Congrès de l'As-
sociation Guillaume Budé, Rome 13-18 avril,
1973 (Paris 1975).
W. G. Englert, ed. Cicero, Pro Caelio (Bryn
Mawr 1990).
K.A. Geffcken, Comedy in the Pro Caelio =
Mnemosyne Suppl. 18 (Leiden 1973).
H.C. Gotoff, "Cicero's Analysis of the
Prosecution Speeches in the Pro Caelio: An
Exercise in Practical Criticism," CP 81 (1980)
122-132.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

R. Heinze, "Ciceros Rede pro Caelio," Her-


mes 60 (1925) 193-258.
J. Linderski, "Ciceros Rede Pro Caelio und
die Ambitus- und Vereinsgezetsgebung der
ausgehenden Republik," Hermes 89 (1961)
106-19.
F. Lovera, "Questioni riguardanti il proces-
so de vi di M. Celio Rufo e l'orazione di Cice-
rone," Il Mondo Classico 6 (1936) 167-78.
G. Pacitti, "Cicerone al processo di M. Celio
Rufo," pp. 67-79 in Atti I Congresso Interna-
zionale di Studi Ciceroniani, vol. 2 (Roma
1961).
E.S. Ramage, "Clodia in Cicero's Pro
Caelio," pp. 201-11 in Classical Texts and
Their Traditions: Studies in Honor of C. R.
Trahman, ed. D.R. Bright and E.S. Ramage
(Chico 1984).
R. Reizenstein, "Ciceros Rede für Caelius,"
Nachrichten von der Akademie der Wissen-
schaften in Göttingen, Philologisch-
Historisches Klasse 1925 (1925) 25-32.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

M.R. Salzman, "Cicero, the Megalenses and


the Defense of Caelius," AJP 103 (1982) 299-
304.
M. Volpe, "The Persuasive Force of Humor:
Cicero's Defense of Caelius," Quarterly Jour-
nal of Speech 63 (1977) 311-323.
J. van Wageningen, ed. M. Tulli Ciceronis
Oratio pro M. Caelio. (Groningen 1908).

De Provinciis Consularibus:
P. Rose, "Cicero and the Rhetoric of Impe-
rialism: Putting the Politics Back into Political
Rhetoric," Rhetorica 13.4 (1995) 359-399.

Pro Plancio:
J. Adamietz, "Ciceros Verfahren in den
Ambitus-Prozessen gegen Murena und Plan-
cius," Gymnasium 93 (1986) 102-17.
H. W. Auden, ed. Cicero Pro Plancio (Lon-
don 1897).
G. B. Bonino, ed. L'Orazione di M. Tullio
Cicerone in Difesa di Cn. Plancio. (Torino
1923 [1886]).
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

C. P. Craig, "Cicero's Strategy of Embar-


rassment in the Speech for Plancius," AJP 111
(1990) 75-81.
R. W. Husband, "Election Laws in Republi-
can Rome," CJ 11 (1915-1916): 535-45.
R. C. B. Kerin and A. H. Allcroft, eds. Cice-
ro: Pro Plancio (London 1891).
E. Koepke, ed. Ciceros Rede für Cn. Plan-
cius, 3rd ed. (Leipzig 1887), rev. G. Landgraf.
W. Kroll, "Ciceros Rede für Plancius," RhM
86 (1937) 127-39.
L. R. Taylor, "Magistrates of 55 B.C. in
Cicero's Pro Plancio and Catullus 52," Athe-
naeum n.s. 42 (1968) 12-28.
C. Venturini, "L'Orazione pro Cn. Plancio e
la Lex Licinia de Sodaliciis," pp. 787-804 in
Studi in Onore di Cesare San Filippo, vol. 5
(Milano 1984).
E. Wunder, ed. M. Tulli Ciceronis Oratio pro
Cn. Plancio (Leipzig 1830).

Discursos cesarianos:
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

Bringmann, K., "Der Diktator Caesar als


Richter? Zu Ciceros Reden 'Pro Ligario' und
'Pro Rege Deiotaro'," Hermes 141 (1986) 72-
88.
Cipriani, G., "La Pro Marcello e il suo signi-
ficato come orazione politica," Atene e Roma
22 (1977) 113-25.
C.P. Craig, "The Central Argument of
Cicero's Speech for Ligarius," CJ 79 (1984)
193-99.
R.R. Dyer, "Rhetoric and Intention in
Cicero 'Pro Marcello,'" JRS 80 (1990) 17-30.
H. C. Gotoff, Cicero's Caesarian Speeches:
A Stylistic Commentary (Chapel Hill 1993).
K. Kumaniecki, "Der Prozess gegen Q. Li-
garius," Hermes 95 (1967) 434-57.
C. Loutsch, "Ironie et Libert&eactue; de
Parole: Remarques sur l'exorde ad Principem
du Pro Ligario de Cic&eactue;ron," REL 62
(1984) 98-110.
W. C. McDermott, "In Ligarianam," TAPA
101 (1970) 317-47.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

H.W. Montague, "Advocacy and Politics:


The Paradox of Cicero 'Pro Ligario,'" AJP
113.4 (1992) 559-574.
G. Petrone, "La parola e l'interdetto. Nota
alla Pro rege Deiotaro e alle orazioni cesaria-
ne," Pan 6 (1978) 85-104.
M. Rambaud, "Le Pro Marcello el l'insinua-
tion politique," Caesarodonum 19 (1984) 43-
56.
H. W. Ritter, "Caesars erstes Zusammen-
treffen mit Deiotarus," Historia 18 (1969)
255-56.
G. Walser, "Der Prozess gegen Q. Ligarius
im Jahre 46 v.
Chr," Historia 8 (1959) 90-96.

Philippicae:
D. R. Shackleton Bailey, ed. Cicero: Philip-
pics (Chapel Hill 1986).
S. Cerutti, "Further Discussion on the De-
livery and Publication of Cicero 'Second Phi-
lippic,'" Classical Bulletin, 70.1 (1994) 23-28.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

M. Delaunois, "Statistiques des Idées dans


le Cadre du Plan Oratoire des Philippiques de
Cicéron," Les Études Classiques 34 (1966) 3-
34.
J. Denniston, ed. M. Tulli Ciceronis in M.
Antonium orationes philippicae prima et
secunda (Oxford 1926).
J. R. Dunkle, "The Greek Tyrant and Ro-
man Political Invective of the Late Republic,"
TAPA 98 (1967) 151-71.
H. Frisch, Cicero's Fight for the Republic:
The Historical Background of Cicero's Philip-
pics (Copenhagen 1946).
W. Hauschiled, De Sermonis Proprietatibus
Quae in Philippicis Ciceronis Orationibus In-
veniuntur (diss. Halle 1886).
-----, "A "Paraklausithyron" in Cicero's Se-
cond Philippic," pp. 215-27 in Studies in Latin
Literature and Roman History VI, edited by
Carl Deroux, 215-27 = Collection Latomus,
217 (Bruxelles 1992).
W. K. Lacey, ed. Cicero: Second Philippic
(Warminster 1986).
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

W. Stroh, W., "Die Nachahmung des De-


mosthenes in Ciceros Philippiken," pp. 1-40 in
Éloquence et Rhétorique chez Cicéron, edited
by W. Ludwig, 1-31 (Vandoeuvres-Genève
1982).
L. A. Sussman, "Antony as a Miles Glori-
osus in Cicero's Second Philippic," Scholia 3
(1994) 53-83.
-----, "Antony The Meretrix Audax: Cicero's
Novel Invective in Philippic 2.44-46," Eranos
(1994).
C. W. Wooten, Cicero's Philippics and Their
Demosthenic Model (Chapel Hill 1983).

Imágenes
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

M. TVLLI CICERONIS ORATOR AD M.


BRVTVM

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18
19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32
33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46
47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60
61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74
75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88
89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101
102 103 104 105 106 107 108 109 110 111
112 113 114 115 116 117 118 119 120 121
122 123 124 125 126 127 128 129 130 131
132 133 134 135 136 137 138 139 140 141
142 143 144 145 146 147 148 149 150 151
152 153 154 155 156 157 158 159 160 161
162 163 164 165 166 167 168 169 170 171
172 173 174 175 176 177 178 179 180 181
182 183 184 185 186 187 188 189 190 191
192 193 194 195 196 197 198 199 200 201
202 203 204 205 206 207 208 209 210 211
212 213 214 215 216 217 218 219 220 221
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

222 223 224 225 226 227 228 229 230 231
232 233 234 235 236 237 238

I. [1] Vtrum difficilius Mucho he dudado,


aut maius esset ne- Bruto, si era más
gare tibi saepius idem difícil negarte lo que
roganti an efficere id tantas veces me
quod rogares diu pediste o hacer lo
multumque, Brute, que me rogabas. El
dubitavi. Nam et ne- negarme a quien
gare ei quem unice tanto quiero y que
diligerem cuique me tanto me ama, es-
carissimum esse sen- pecialmente en una
tirem, praesertim et petición tan justa,
iusta petenti et prae- me era muy duro, y
clara cupienti, durum el tomar a mi cargo
admodum mihi vide- una cosa tan impor-
batur, et suscipere tante que no sólo
tantam rem, quan- era difícil conseguir,
tam non modo facul- sino abarcar con el
tate consequi difficile pensamiento, me
esset sed etiam cogi- parecía digno de
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

tatione complecti, vix incurrir en la re-


arbitrabar esse eius prensión de los va-
qui vereretur repre- rones doctos y pru-
hensionem doctorum dentes. Habiendo
atque prudentium. entre los buenos
[2] Quid enim est oradores tanta de-
maius quam, cum semejanza, ¿quién
tanta sit inter orato- podrá juzgar cuál es
res bonos dissimilitu- el mejor estilo y
do, iudicare quae sit manera de decir?
optima species et Pero ya que tanto
quasi figura dicendi? me lo ruegas, lo
Quod quoniam me intentaré, no con la
saepius rogas, ag- esperanza de llevar-
grediar non tam per- lo a cabo, sino con
ficiendi spe quam la voluntad de pro-
experiendi voluntate; barlo. Más quiero
malo enim, cum stu- que me acuses de
dio tuo sim obsecu- falta de prudencia
tus, desiderari a te porque he accedido
prudentiam meam a tus deseos, que de
quam, si id non fece- falta de benevolen-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

rim, benevolentiam. cia por- que no lo he


hecho.

[3] Quaeris igitur Muchas veces me


idque iam saepius has preguntado qué
quod eloquentiae género de elocuen-
genus probem maxi- cia me agrada más
me et quale mihi vi- y cuál me parece el
deatur illud, quo nihil más perfecto y aca-
addi possit, quod ego bado, en términos
summum et perfec- que nada pueda
tissimum iudicem. In añadírsele. Pero
quo vereor ne, si id temo que si hago lo
quod vis effecero que deseas, y trazo
eumque oratorem la imagen del orador
quem quaeris expres- que buscas, retarde
sero, tardem studia los estudios de mu-
multorum, qui despe- chos que, perdiendo
ratione debilitati ex- toda esperanza, no
periri id nolent quod querrán intentar lo
se assequi posse dif- que desconfían de
fidant. [4] Sed par poder conseguir.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

est omnis omnia ex- Pero necesario es


periri, qui res magnas que lo prueben todo
et magno opere ex- los que se arrojan a
petendas concupive- grandes y difíciles
runt. Quod si quem empresas. Y si a
aut natura sua [aut] alguno le faltare
illa praestantis ingeni disposición natural o
vis forte deficiet aut condiciones de inge-
minus instructus erit nio, o estuviere poco
magnarum artium instruido en las ar-
disciplinis, teneat tes liberales, siga,
tamen eum cursum no obstante la ca-
quem poterit; prima rrera, hasta donde
enim sequentem pueda. Aunque
honestum est in se- siempre se desea el
cundis tertiisque con- primer lugar, no es
sistere. Nam in poetis vergonzoso quedar-
non Homero soli lo- se en el segundo o
cus est, ut de Graecis en el tercero. Entre
loquar, aut Archilocho los poetas (limitán-
aut Sophocli aut Pin- dome ahora a los
daro, sed horum vel griegos), no sólo
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

secundis vel etiam hay lugar para


infra secundos; [5] Homero, para Arquí-
nec vero Aristotelem loco, Sófocles o Pín-
in philosophia dete- daro, sino para los
rruit a scribendo am- segundos después
plitudo Platonis, nec de éstos, y aun para
ipse Aristoteles admi- los infe- riores des-
rabili quadam scientia pués de los segun-
et copia ceterorum dos. Ni a Aristóteles
studia restinxit. le apartó de escribir
de filosofía el amplio
estilo de Platón, ni
el mismo Aristóte-
les, a pesar de su
admirable ciencia y
riqueza de conoci-
mientos, atajó los
estudios de los que
vinieron después.

II. Nec solum ab op- Y no sólo acontece


timis studiis excellen- esto en las más al-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

tes viri deterriti non tas especulaciones y


sunt, sed ne opifices en las artes superio-
quidem se ab artibus res, sino que lo
suis removerunt, qui mismo sucede con
aut Ialysi, quem los artífices, aunque
Rhodi vidimus, non no logren imitar la
potuerunt aut Coae hermosura del Yaliso
Veneris pulchritudi- de Rodas o de la
nem imitari, nec si- Venus de Cos.
mulacro Iovis Olympii Ni el simulacro de
aut doryphori statua Júpiter Olímpico, ni
deterriti reliqui minus la estatua del Dori-
experti sunt quid effi- foro, fueron parte a
cere aut quo progredi que otros dejasen
possent; quorum tan- de probar hasta
ta multitudo fuit, tan- dónde podrían llegar
ta in suo cuiusque sus fuerzas, y hubo
genere laus, ut, cum tantos escultores, y
summa miraremur, de tanto mérito cada
inferiora tamen pro- uno en su género,
baremus. [6] In ora- que admirando lo
toribus vero, Graecis perfecto, no deja-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

quidem, admirabile mos por eso de


est quantum inter aplaudir lo inferior.
omnis unus excellat; De los oradores
ac tamen, cum esset griegos es de admi-
Demosthenes, multi rar cuánto sobresale
oratores magni et uno entre todos los
clari fuerunt et antea restantes. Este es
fuerant nec postea Demóstenes; pero
defecerunt. Qua re antes de el hubo
non est cur eorum muchos e ilustres
qui se studio elo- oradores, y después
quentiae dediderunt tampoco faltaron.
spes infringatur aut No hay razón para
languescat industria; que se pierda la es-
nam neque illud ip- peranza o para que
sum quod est opti- desmayen en el tra-
mum desperandum bajo los que se han
est et in praestan- dedicado al estudio
tibus rebus magna de la elocuencia. Ni
sunt ea quae sunt ha de desesperarse
optimis proxima. [7] de la perfección
Atque ego in summo misma, porque en
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

oratore fingendo casos tan difíciles,


talem informabo todavía es buen lu-
qualis fortasse nemo gar el que está cer-
fuit. Non enim quaero ca del primero. Yo
quis fuerit, sed quid me propongo hacer
sit illud, quo nihil un orador como qui-
esse possit praestan- zá no le hubo nun-
tius, quod in perpe- ca; no busco el ora-
tuitate dicendi non dor que ha existido,
saepe atque haud sino la idea de la
scio an numquam, in perfección suma,
aliqua autem parte que no sé si se ha
eluceat aliquando, logrado todavía en
idem apud alios den- el conjunto del dis-
sius, apud alios for- curso, por más que
tasse rarius. [8] Sed brille en algunas
ego sic statuo, nihil partes con más o
esse in ullo genere menos frecuencia o
tam pulchrum, quo rareza. Creo que
non pulchrius id sit nada hay y tan
unde illud ut ex ore hermoso en ningún
aliquo quasi imago género que no ceda
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

exprimatur; quod su hermosura a


neque oculis neque aquella idea de que
auribus neque ullo es imagen y que no
sensu percipi potest, puede percibirse ni
cogitatione tantum et por los ojos, ni por
mente complectimur. los oídos, ni por nin-
Itaque et Phidiae gún sentido, sino
simulacris, quibus sólo por el pensa-
nihil in illo genere miento y la inteli-
perfectius videmus, gencia. Todavía po-
et eis picturis quas demos concebir es-
nominavi cogitare tatuas más perfec-
tamen possumus pul- tas que las de Fi-
chriora; [9] nec vero dias, aunque sean
ille artifex cum éstas las más aca-
faceret Iovis formam badas que en su
aut Minervae, con- género hemos visto,
templabatur aliquem y pinturas más her-
e quo similitudinem mosas que las que
duceret, sed ipsius in nombré antes.
mente insidebat spe- Y por eso aquel artí-
cies pulchritudinis fice, cuando hacía la
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

eximia quaedam, estatua de Jove o de


quam intuens in ea- Minerva, no con-
que defixus ad illius templaba ningún
similitudinem artem modelo del cual to-
et manum dirigebat. mase la semejanza,
sino que habitaba en
su mente un admi-
rable dechado de
perfección, a cuya
semejanza, y sin
apartar de ella los
ojos, dirigía su arte
y su mano.

III. Vt igitur in formis Así como en las for-


et figuris est aliquid mas y en las figuras
perfectum et exce- hay algo perfecto y
llens, cuius ad cogita- excelente que sirve
tam speciem imitan- de regla para imitar
do referuntur eaque y juzgar los objetos
sub oculos ipsa [non] visibles, así lleva-
cadit, sic perfectae mos en la mente la
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

eloquentiae speciem idea de la perfecta


animo videmus, effi- elocuencia, y con los
giem auribus quaeri- oídos buscamos su
mus. [10] Has rerum imagen. A estas
formas appellat ideas formas de las cosas
ille non intellegendi llama ideas aquel
solum sed etiam di- sapientísimo autor y
cendi gravissimus maestro no sólo de
auctor et magister filosofía, sino de
Plato, easque gigni elocuencia, Platón, y
negat et ait semper dice que nunca na-
esse ac ratione et cieron, y que son
intellegentia contine- eternas y están con-
ri; cetera nasci occi- tenidas en la razón
dere fluere labi nec y en la inteligencia,
diutius esse uno et y que todo lo demás
eodem statu. Quic- nace, muere, corre,
quid est igitur de quo se desliza y nunca
ratione et via dispu- permanece en el
tetur, id est ad ulti- mismo ser y estado.
mam sui generis for- Cualquiera que sea
mam speciemque la materia de que se
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

redigendum. dispute, ha de refe-


rirse siempre a !a
última forma y es-
pecie de su género.

[11] Ac video hanc Pero veo que este


primam ingressionem preámbulo mío no
meam non ex orato- está tomado de las
riis disputationibus disputas oratorias.
ductam sed e media sino de lo más hon-
philosophia repeti- do de la filosofía, y
tam, et eam quidem tanto por antigua
cum antiquam tum como por oscura ha
subobscuram aut de merecer repren-
reprehensionis aliquid sión o a lo me- nos
aut certe admirationis admiración de parte
habituram. Nam aut de muchos. Se ad-
mirabuntur quid haec mirarán algunos
pertineant ad ea quae diciendo que esto no
quaerimus—quibus pertenece al asunto
satis faciet res ipsa de que tratamos,
cognita, ut non sine pero ya les desen-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

causa alte repetita gañará la cosa mis-


videatur—aut repre- ma. y comprenderán
hendent, quod inusi- por qué hemos traí-
tatas vias indagemus, do de tan lejos el
tritas relinquamus. principio. Otros nos
[12] Ego autem et reprenderán porque
me saepe nova videri abrimos inusitadas
dicere intellego, cum vías, y dejamos las
pervetera dicam sed comunes y trilladas.
inaudita plerisque, et Yo, sin embargo,
fateor me oratorem, creo decir cosas
si modo sim aut nuevas cuando repi-
etiam quicumque to las antiguas y ya
sim, non ex rhetorum desconocidas para
officinis sed ex Aca- muchos, y confieso
demiae spatiis exsti- que como orador (si
tisse; illa enim sunt es que lo soy), y sea
curricula multiplicium cualquiera el valor
variorumque ser- de mi oratoria, no
monum, in quibus he salido de las ofi-
Platonis primum sunt cinas de los retóri-
impressa vestigia. cos, sino de los jar-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

Sed et huius et retóricos, sino de los


aliorum philosopho- jardines de la Aca-
rum disputationibus demia.
et exagitatus maxime En todo lo que allí se
orator est et adiutus; dice se ve todavía
omnis enim ubertas impresa la huella de
et quasi silva dicendi Platón; su doctrina y
ducta ab illis est nec la de los demás filó-
satis tamen instructa sofos inflaman y
ad forensis causas, ayudan mucho al
quas, ut illi ipsi dicere orador. Ellos agota-
solebant, agrestiori- ron, digámoslo así,
bus Musis reli- toda la riqueza y
querunt. [13] Sic descuajaron toda la
eloquentia haec selva oratoria; pero
forensis spreta a phi- dejaron las causas
losophis et repudiata forenses para musas
multis quidem illa más agrestes y me-
adiumentis mag- nos cultas, como
nisque caruit, sed ellos mismos solían
tamen ornata verbis decir. Así la elo-
atque sententiis iac- cuencia forense,
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

tationem habuit in
populo nec paucorum
iudicium reprehen-
sionemque pertimuit:
ita et doctis eloquen-
tia popularis et diser-
tis elegans doctrina
defuit.

IV. [14] Positum sit Establezcamos ante


igitur in primis, quod todo (y esto se en-
post magis in- tenderá mejor des-
tellegetur, sine phi- pués) que sin la filo-
losophia non posse sofía nadie puede
effici quem quaeri- ser elocuente; no
mus eloquentem, non porque en la filosofía
ut in ea tamen omnia se encuentre todo,
sint, sed ut sic adiu- sino porque ayuda al
vet ut palaestra his- orador como la pa-
trionem; parva enim lestra al histrión, si
magnis saepe rectis- es lícito comparar
sime conferuntur. las cosas pequeños
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

Nam nec latius atque con las grandes. Sin


copiosius de magnis la filosofía, nadie
variisque rebus sine puede discurrir ni
philosophia potest hablar de grandes y
quisquam dicere;— variadas cosas con
[15] si quidem etiam extensión y abun-
in Phaedro Platonis dancia.
hoc Periclem praesti- Por eso en el Fedro
tisse ceteris dicit ora- de Platón dice Só-
toribus Socrates, crates que Pericles
quod is Anaxagorae aventaja a los de-
physici fuerit auditor; más oradores, por
a quo censet eum, haber sido oyente
cum alia praeclara del físico Anaxágo-
quaedam et mag- ras, del cual apren-
nifica didicisse tum dió muchas y exce-
uberem et fecundum lentes cosas, y en
fuisse gnarumque, cuya escuela adqui-
quod est eloquentiae rió riqueza, fecundi-
maximum, quibus dad y buen gusto en
orationis modis quae- el estilo, lo cual es
que animorum partes el principal mérito
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

pellerentur; quod de la elocuencia, y


idem de Demosthene el arte de atraer los
existimari potest, ánimos a donde
cuius ex epistulis in- quería.
tellegi licet quam fre- Lo mismo puede
quens fuerit Platonis decirse de Demós-
auditor;—[16] nec tenes, pues vemos
vero sine philosopho- por sus epístolas
rum disciplina genus que fue asiduo dis-
et speciem cuiusque cípulo de Platón. Y
rei cernere neque en verdad que sin la
eam definiendo expli- ciencia de los filóso-
care nec tribuere in fos no podemos dis-
partis possumus nec tinguir el género y la
iudicare quae vera especie de cada co-
quae falsa sint neque sa, ni definirla, ni
cernere consequen- dividirla, ni separar
tia, repugnantia lo verdadero de lo
videre, ambigua falso, ni rechazar lo
distinguere. Quid di- inconsecuente, re-
cam de natura rerum, pugnante y ambi-
cuius cognitio mag- guo. ¿Y qué diré del
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

nam orationi suppedi- estudio de la natu-


tat copiam, de vita, raleza, que tantos
de officiis, de virtute, tesoros proporciona
de moribus? Satisne al discurso?
sine multa earum ¿Qué puede saberse
ipsarum rerum disci- de la vida, de los
plina aut dici aut in- deberes, de la vir-
tellegi potest? tud, de las costum-
bres, sin un grande
estudio de la filoso-
fía?

V. [17] Ad has tot A todo esto se han


tantasque res ad- de añadir innumera-
hibenda sunt orna- bles ornatos de dic-
menta innumerabilia; ción, que antes en-
quae sola tum qui- señaban sólo los
dem tradebantur ab filósofos. De aquí
eis qui dicendi nume- que nadie consiga la
rabantur magistri; verdadera y absolu-
quo fit ut veram illam ta elocuencia, por-
et absolutam elo- que una es la cien-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

quentiam nemo con- cia del razonar y


sequatur, quod alia otra la del bien de-
intellegendi alia di- cir, y unos buscan la
cendi disciplina est et doctrina de las cosas
ab aliis rerum ab aliis y otros la de las pa-
verborum doctrina labras. Así Marco
quaeritur. [18] Ita- Antonio, a quien
que M. Antonius, cui nuestros padres
vel primas eloquen- concedieron la pal-
tiae patrum nostro- ma de la elocuencia,
rum tribuebat aetas, varón de ingenio
vir natura peracutus muy agudo y pru-
et prudens, in eo li- dente, dícenos en el
bro quem unum reli- único libro que nos
quit disertos ait se dejó, que había vis-
vidisse multos, elo- to muchos oradores
quentem omnino ne- disertos, pero nin-
minem. Insidebat guno elocuente. Y es
videlicet in eius men- que había en su en-
te species eloquen- tendimiento un mo-
tiae, quam cernebat delo de elocuencia
animo, re ipsa non que veía con los
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

videbat. Vir autem ojos del alma, pero


acerrimo ingenio—sic no en el mundo real.
enim fuit—multa et in Aquel varón de tan
se et in aliis deside- extremado ingenio
rans neminem plane echaba de menos
qui recte appellari muchas cualidades
eloquens posset vi- en sí y en los otros,
debat; [19] quod si y no veía a nadie a
ille nec se nec L. quien con justicia
Crassum eloquentem pudiera llamar elo-
putavit, habuit pro- cuente. Y si no se
fecto comprehensam tuvo por elocuente a
animo quandam for- sí propio, ni tuvo a
mam eloquentiae, cui Lucio Craso, es por-
quoniam nihil deerat, que había concebi-
eos quibus aliquid aut douna forma de la
plura deerant in eam elocuencia a la cual
formam non poterat nada faltaba y en la
includere. Investige- cual no podía incluir
mus hunc igitur, Bru- a los que carecían
te, si possumus, de alguna o de mu-
quem numquam vidit chas cualidades.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

Antonius aut qui om- Investiguemos,


nino nullus umquam pues, Bruto, quién
fuit; quem si imitari era ese orador que
atque exprimere non nunca vió Antonio, y
possumus, quod idem que quizá no existió
ille vix deo conces- nunca, y si no po-
sum esse dicebat, at demos imitarle y
qualis esse debeat expresar su imagen,
poterimus fortasse porque esto, según
dicere. él decía, solo a Dios
está concedido, po-
dremos decir a lo
menos cómo debe
ser este orador per-
fecto.

VI. [20] Tria sunt Tres son los princi-


omnino genera di- pales estilos, y en
cendi, quibus in sin- cada uno de ellos
gulis quidam florue- han florecido insig-
runt, peraeque au- nes oradores; pero
tem, id quod volu- muy pocos han des-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

mus, perpauci in om- collado por igual en


nibus. Nam et grandi- todos, que es lo que
loqui, ut ita dicam, buscamos. Ha habi-
fuerunt cum ampla et do oradores grandi-
sententiarum gravita- locuentes, fogosos,
te et maiestate ver- variados, graves,
borum, vehementes ricos y majestuosos
varii, copiosi graves, en las palabras,
ad permovendos et hábiles para conmo-
convertendos animos ver y arrastrar los
instructi et parati— ánimos, otros dentro
quod ipsum alii aspe- del mismo estilo,
ra tristi horrida ora- han sido ásperos,
tione neque perfecta tristes, hórridos, y
atque conclusa con- sin corrección ni
sequebantur, alii levi acabamiento; otros,
et structa et termina- en el estilo sencillo
ta—, et contra tenues se han mostrado
acuti, omnia docentes agudos, lúcidos,
et dilucidiora, non más atentos a la
ampliora facientes, claridad que a la
subtili quadam et magnificencia, lima-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

pressa oratione lima- en todos, que es lo


ti; in eodemque ge- que buscamos. Ha
nere alii callidi, sed habido oradores
impoliti et consulto grandilocuentes,
rudium similes et fogosos, variados,
imperitorum, alii in graves, ricos y ma-
eadem ieiunitate con- jestuosos en las
cinniores, id est face- palabras, hábiles
ti, florentes etiam et para conmover y
leviter ornati. [21] arrastrar los ánimos,
Est autem quidam otros dentro del
interiectus inter hos mismo estilo, han
medius et quasi tem- sido ásperos, tristes,
peratus nec acumine hórridos, y sin co-
posteriorum nec ful- rrección ni acaba-
mine utens superio- miento; otros, en el
rum, vicinus ambo- estilo sencillo se han
rum, in neutro exce- mostrado agudos,
llens, utriusque parti- lúcidos, más atentos
ceps vel utriusque, si a la claridad que a la
verum quaerimus, magnificencia, lima-
potius expers; isque dos, sutiles y tersos
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

uno tenore, ut aiunt,


in dicendo fluit nihil
adferens praeter faci-
litatem et aequabili-
tatem aut addit ali-
quos ut in corona
toros omnemque ora-
tionem ornamentis
modicis verborum
sententiarumque dis-
tinguit. [22] Horum
singulorum generum
quicumque vim in
singulis consecuti
sunt, magnum in ora-
toribus nomen hab-
uerunt. Sed quaeren-
dum est satisne id
quod volumus effece-
rint.

VII. Videmus enim Vimos a algunos que


www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

fuisse quosdam qui


idem ornate et gravi-
ter, idem versute et
subtiliter dicerent.
Atque utinam in
Latinis talis oratoris
simulacrum reperire
possemus! Esset
egregium non
quaerere externa,
domesticis esse con-
tentos. [23] Sed ego
idem, qui in illo ser-
mone nostro qui est
eitus in Bruto multum
tribuerim Latinis, vel
ut hortarer alios vel
quod amarem meos,
recordor longe omni-
bus unum me ante-
ferre Demosthenem,
quem velim accom-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

modare ad eam quam ya por amor a los


sentiam eloquentiam, nuestros, ya por
non ad eam quam in alentarlos, me
aliquo ipse acuerde que sobre
cognoverim. Hoc nec todos pongo a De-
gravior exstitit quis- móstenes, por haber
quam nec callidior sabido acomodar su
nec temperatior. Ita- elocuencia a la idea
que nobis monendi de perfección que yo
sunt ei quorum tengo, y a la que en
sermo imperitus in- otros he visto y co-
crebruit, qui aut dici nocido. Nunca ha
se desiderant Atticos habido ninguno más
aut ipsi Attice volunt grave, ni más inge-
dicere, ut mirentur nioso, ni más tem-
hunc maxime, quo ne plado. Y por eso
Athenas quidem ipsas debo advertirá los
magis credo fuisse que por el desaliño
Atticas; quid enim sit de su estilo quieran
Atticum discant elo- ser llamados áticos,
quentiamque ipsius o pretenden hablar
viribus, non imbecilli- áticamente, que
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

tate sua metiantur. admiren este de-


[24] Nunc enim tan- chado de perfección,
tum quisque laudat el cual fue más ático
quantum se posse que la misma Ate-
sperat imitari. Sed nas. Aprendan en él
tamen eos studio lo que es estilo áti-
optimo iudicio minus co, y midan la elo-
firmo praeditos doce- cuencia por las fuer-
re quae sit propria zas de Demóstenes,
laus Atticorum non y no por su propia
alienum puto. debilidad. Ahora
cada uno alaba tan
sólo lo que tiene
esperanza de poder
imitar. Sin embargo,
no juzgo inoportuno
para los que tienen
grande estudio, pero
juicio poco firme,
explicar en qué con-
siste el mérito pro-
pio de los áticos.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

VIII. Semper orato- Siempre fue norma


rum eloquentiae mo- del estilo de los ora-
deratrix fuit audito- dores la cultura de
rum prudentia. Om- los oyentes. Todos
nes enim qui probari los que quieren ser
volunt voluntatem alabados, tienen en
eorum qui audiunt cuenta la voluntad
intuentur ad eamque del auditorio, y a
et ad eorum arbi- ella y a su arbitrio y
trium et nutum totos gusto lo amoldan
se fingunt et accom- todo. Así la Caria, la
modant. [25] Itaque Frigia y la Misia, por
Caria et Phrygia et ser menos cultas y
Mysia, quod minime elegantes, adopta-
politae minimeque ron cierto género de
elegantes sunt, asci- dicción abundante,
verunt aptum suis aunque pingüe y
auribus opimum craso, el cual nunca
quoddam et tam- aceptaron sus veci-
quam adipatae dic- nos los Rodios (se-
tionis genus, quod parados de ellos por
eorum vicini non ita tan poco espacio de
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

lato interiecto mari mar), ni los Griegos


Rhodii numquam pro- mucho menos, y
baverunt [Graecia que los Atenienses
autem multo minus], rechazaron del todo,
Athenienses vero porque su recto y
funditus repudiave- seguro criterio no
runt; quorum semper les permitía oír nada
fuit prudens since- que no fuera elegan-
rumque iudicium, te y severo. Esclavo
nihil ut possent nisi de este respeto el
incorruptum audire et orador, no se atre-
elegans. Eorum reli- vía a usar ninguna
gioni cum serviret palabra insolente ni
orator, nullum ver- odiosa.
bum insolens, nullum Por eso aquel de
odiosum ponere au- quien decimos que
debat. [26] Itaque se aventajó a todos
hic, quem praestitisse los restantes, en su
diximus ceteris, in illa admirable discurso
pro Ctesiphonte ora- en defensa de Tesi-
tione longe optima fon empieza en tono
summissius a primo, muy sencillo; des-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

deinde, dum de legi- pués se va animan-


bus disputat, pres- do al hablar de las
sius, post sensim leyes, y final- men-
incendens iudices, ut te, cuando va a los
vidit ardentis, in reli- jueces conmovidos,
quis exsultavit auda- procede con ardoro-
cius. Ac tamen in hoc sa elocuencia. Y sin
ipso diligenter exa- embargo, en este
minante verborum mismo orador que
omnium pondera re- pesaba tan bien el
prehendit Aeschines valor de todas las
quaedam et exagitat palabras, reprende y
inludensque dura censura Esquines
odiosa intolerabilia algunas cosas, y las
esse dicit; quin etiam tiene por duras e
quaerit ab ipso, cum intolerables. Y al
quidem eum beluam llamarle bestia, pa-
appellat, utrum illa rece dudar si aque-
verba an portenta llas palabras son
sint; ut Aeschini ne monstruosas; de
Demosthenes quidem suerte que, en con-
videatur Attice dice- cepto de Esquines,
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

re. [27] Facile est ni el mismo Demós-


enim verbum aliquod tenes fue verdade-
ardens, ut ita dicam, ramente ático. Fácil
notare idque restinc- es notar alguna pa-
tis iam animorum labra demasiado
incendiis inridere. vehemente (digá-
Itaque se purgans moslo así) y burlar-
iocatur Demosthenes: se de ella cuando ya
negat in eo positas está apagado el in-
esse fortunas cendio en los áni-
Graeciae, hocine an mos. ¿De qué modo
illo verbo usus sit, se hubiera tolerado
hucine an illuc en Atenas a un Misio
manum porrexerit. o a un Frigio, cuan-
Quonam igitur modo do hallaban que re-
audiretur Mysus aut prender en el mismo
Phryx Athenis, cum Demóstenes?
etiam Demosthenes ¿Quién hubiera po-
exagitetur ut dido sufrir al que
putidus? Cum vero comenzase a hablar
inclinata ululantique a la manera de los
voce more Asiatico asiáticos, con voz
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

canere coepisset, indignada y aullan-


quis eum ferret aut te?
potius quis non iube-
ret auferri?

IX. [28] Ad Atticorum Han de llamarse,


igitur auris teretes et pues, áticos los que
religiosas qui se ac- en el decir se aco-
commodant, ei sunt modan a los oídos
existimandi Attice severos y ejercita-
dicere. Quorum gen- dos de los Áticos. Y
era plura sunt; hi hay muchos géneros
unum modo quale sit de aticismo, aunque
suspicantur. Putant éstos imitadores
enim qui horride in- sólo saben la exis-
culteque dicat, modo tencia de uno. Se
id eleganter enucle- equivocan en creer
ateque faciat, eum que es solo: no se
solum Attice dicere. equivocan en creer
Errant, quod solum; que es ático.
quod Attice, non fal- A juicio de éstos, si
luntur. [29] Istorum solo el estilo que
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

enim iudicio, si solum ellos ensalzan fuese


illud est Atticum, ne ático, no lo hubiera
Pericles quidem dixit sido el mismo Peri-
Attice, cui primae cles, a quien sin
sine controversia controversia otorga-
deferebantur; qui si ban todos la prima-
tenui genere utere- cía. Si se hubiera
tur, numquam ab contentado con el
Aristophane poeta estilo sencillo, nunca
fulgere tonare per- hubiera podido decir
miscere Graeciam de él el poeta Aris-
dictus esset. Dicat tófanes que tronaba,
igitur Attice venustis- relampagueaba y
simus ille scriptor ac confundía la Grecia.
politissimus Lysias— Sea en buen hora
quis enim id possit ático el elegante y
negare?—, dum in- cultísimo Lisias.
tellegamus hoc esse ¿Quién lo puede
Atticum in Lysia, non negar? Pero enten-
quod tenuis sit atque demos que el ati-
inornatus, sed quod cismo de Lisias no
[non] nihil habeat consiste en ser sen-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

insolens aut ineptum; cillo y poco adorna-


ornate vero et do, sino en no tener
graviter et copiose palabra alguna des-
dicere aut Atticorum usada o impropia. El
sit aut ne sit Aeschi- hablar con ornato,
nes neve Demosthe- majestad y abun-
nes Atticus. [30] Ecce dancia será también
autem aliqui se Thu- ático, o no lo serán
cydidios esse ni Esquines ni De-
profitentur: novum móstenes. Algunos
quoddam imperito- hay que se dicen
rum et inauditum imitadores de Tucí-
genus. Nam qui Ly- dides: nuevo e in-
siam sequuntur, cau- audito género de
sidicum quendam ignorancia, porque
sequuntur non illum al menos los que
quidem amplum siguen a Lisias, si-
atque grandem, sub- guen a un abogado,
tilem et elegantem no por cierto arreba-
tamen et qui in foren- tado ni grandilo-
sibus causis possit cuente, sino elegan-
praeclare consistere. te y agudo, y tal que
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

Thucydides autem res en las causas foren-


gestas et bella narrat ses puede ser buen
et proelia, graviter modelo. Pero Tucí-
sane et probe, sed dides narra las bata-
nihil ab eo transferri llas y demás hechos
potest ad forensem militares y políticos
usum et publicum. con admirable estito
Ipsae illae contiones ciertamente, pero
ita multas habent que ninguna aplica-
obscuras abditasque ción tiene a la prác-
sententias vix ut in- tica forense o al
tellegantur; quod est juicio público. Sus
in oratione civili vit- mismos discursos
ium vel maximum. tienen muchas sen-
[31] Quae est autem tencias oscuras y
in hominibus tanta recónditas que ape-
perversitas, ut in- nas se entienden, lo
ventis frugibus cual es vicio grande
glande vescantur? An en un orador civil.
victus hominum ¿No sería un absur-
Atheniensium benefi- do en los hombres
cio excoli potuit, ora- que, después de
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

tio non potuit? Quis inventado el alimen-


Porro umquam Grae- to, comiesen todavía
corum rhetorum a bellotas? ¿Pudo per-
Thucydide quicquam feccionarse el ali-
duxit? "At laudatus mento, y no habrán
est ab omnibus." podido los Atenien-
Fateor; sed ita ut ses perfeccionar el
rerum explicator pru- discurso? ¿Quién de
dens severus gravis; los retóricos griegos
non ut in iudiciis ver- aprendió nada de
saret causas, sed ut Tucídides? Y sin em-
in historiis bella bargo le alaban to-
narraret; [32] itaque dos, lo confieso;
numquam est nu- pero le alaban como
meratus orator, nec expositor prudente,
vero, si historiam non severo y grave de
scripsisset, nomen las cosas; no como
eius exstaret, cum orador judicial, sino
praesertim fuisset como narrador de
honoratus et nobilis. historias y de gue-
Huius tamen nemo rras. Por eso ni aun
neque verborum ne- le cuentan en el
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

que sententiarum número de los ora-


gravitatem imitatur, dores. No quiero
sed cum mutila decir con esto que
quaedam et hiantia su nombre no viviría
locuti sunt, quae vel aunque no hubiese
sine magistro facere escrito historia, por-
potuerunt, germanos que siempre hubiera
se putant esse Thu- sido notable y cele-
cydidas. Nactus sum brado personaje.
etiam qui Xenophon- Nadie imita su gra-
tis similem esse se vedad de palabras y
cuperet, cuius sermo sentencias; pero hay
est ille quidem melle algunos que apenas
dulcior, sed a forensi han dicho cuatro
strepitu remotis- frases mutiladas e
simus. incoherentes, como
pudieran hacerlo sin
maestro, ya se
creen hermanos de
Tucídides. No falta
asimismo quien pre-
tenda imitar a Jeno-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

fonte, cuyo estilo es


más dulce que la
miel, pero muy
apartado del estré-
pito forense.

[33] Referamus nos Volvamos a la mate-


igitur ad eum quem ria empezada, y
volumus incohandum hablemos de esa
et ea demum elo- elocuencia perfecta
quentia informandum que en nadie pudo
quam in nullo cogno- encontrar Antonio.
vit Antonius. X. Mag- Obra grande y difícil
num opus omnino et acometemos, Bruto;
arduum, Brute, co- pero nada hay difícil
namur; sed nihil diffi- para el amor que
cile amanti puto. Amo tengo y tuve siem-
autem et semper pre a tu ingenio,
amavi ingenium stu- estudios y costum-
dia mores tuos. In- bres.
cendor porro cotidie Cada día me encien-
magis non desiderio do más, no sólo en
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

solum, quo quidem


conficior, congressus
nostros, consuetudi-
nem victus, doctissi-
mos sermones requi-
rens tuos, sed etiam
incredibili fama virtu-
tum admirabilium,
quae specie dispares
prudentia coniungun-
tur. [34] Quid enim
tam distans quam a
severitate comitas?
Quis tamen umquam
te aut sanctior est
habitus aut dulcior?
Quid tam difficile
quam in plurimorum
controversiis diiudi-
candis ab omnibus
diligi? Consequeris
tamen ut eos ipsos
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

quos contra statuas difícil que ser amado


aequos placatosque por todos cuando se
dimittas. Itaque effi- juzgan controversias
cis ut, cum gratiae de muchos? Y tú
causa nihil facias, consigues dejar con-
omnia tamen sint tentos a los mismos
grata quae facis. Ergo contra quienes sen-
omnibus ex terris una tencias. De suerte
Gallia communi non que, no haciendo
ardet incendio; in qua nada por gracia,
frueris ipse te, cum in resulta agradable
Italiae luce cognosce- todo lo que haces.
ris versarisque in Por eso de todas las
optimorum civium vel tierras sólo la Galia
flore vel robore. Iam es la que no partici-
quantum illud est, pa hoy del común
quod in maximis oc- incendio.
cupationibus num- ¿Y cuánto no es de
quam intermittis estimar el que, en
studia doctrinae, medio de las mayo-
semper aut ipse res ocupaciones,
scribis aliquid aut me nunca interrumpes
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

vocas ad scribendum! los estudios y siem-


[35] Itaque hoc sum pre escribes algo o
adgressus statim me convidas a es-
Catone absoluto cribir?
quem ipsum num- Por eso he comen-
quam attigissem zado este libro ape-
tempora timens in- nas acabé la defen-
imica virtuti, nisi tibi sa de Caton, la cual
hortanti et illius nunca hubiera em-
memoriam mihi prendido por ser
caram excitanti non estos tiempos tan
parere nefas esse enemigos de la vir-
duxissem—, sed tes- tud, si tú no me
tificor me a te roga- hubieras exhortado
tum et recusantem y su sagrada memo-
haec scribere esse ria no me diera vo-
ausum. Volo enim ces, pareciéndome
mihi tecum commune nefando desoírlas.
esse crimen, ut, si Pero testifico que, a
sustinere tantam ruegos tuyos y co-
quaestionem non ntra mi voluntad,
potuero, iniusti oneris me he arrojado a
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

impositi tua culpa sit, escribir, esto. Quie-


mea recepti; in quo ro compartir contigo
tamen iudici nostri este crimen, para
errorem laus tibi dati que, si no puedo
muneris compen- defender- me de la
sabit. acusación, sea tuya
la culpa de haberme
impuesto tan pesada
carga, mía la de
haberla aceptado.
Así podré disculpar
el error de mi juicio
con el mérito de
haberme dado tú
este encargo.

XI. [36] Sed in omni En todas las cosas


re difficillimum est es muy difícil expo-
formam, qui charak- ner la forma, o co-
ter Graece dicitur, mo dicen los Grie-
exponere optimi, gos, el carácter de
quod aliud aliis vide- lo perfecto, porque a
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

tur optimum. Ennio unos les parece per-


delector, ait fecta una cosa y a
quispiam, quod non otros otra. A mí me
discedit a communi deleita Ennio, dice
more verborum; uno, porque no se
Pacuvio, inquit alius: aparta del común
omnes apud hunc modo de hablar; a
ornati elaboratique mí Pacuvio, respon-
sunt versus, multo de otro, porque to-
apud alterum ne- dos sus versos son
glegentius; fac alium cultos y bien traba-
Accio; varia enim jados, al paso que el
sunt iudicia, ut in otro tiene muchas
Graecis, nec facilis negligencias. Otros
explicatio quae forma preferirán a Accio,
maxime excellat. In porque los juicios
picturis alios horrida son varios, lo mismo
inculta, abdita et entre los bárbaros
opaca, contra alios que entre los Grie-
nitida laeta conlustra- gos, ni es fácil expli-
ta delectant. Quid est car cuál es la mejor
quo praescriptum de las formas. En la
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

aliquod aut formulam pintura, a unos


exprimas, cum in suo agrada lo horrible,
quidque genere inculto y opaco; a
praestet et genera otros lo terso, alegre
plura sint? Hac ego y brillante.
religione non sum ab ¿Cómo se ha de
hoc conatu repulsus encontrar un pre-
existimavique in om- cepto o una fórmula
nibus rebus esse ali- común, cuando cada
quid optimum, etiam uno es excelente en
si lateret, idque ab eo su género, y los gé-
posse qui eius rei neros son tantos?
gnarus esset iudicari. Este temor no me
[37] Sed quoniam ha retraído, sin em-
plura sunt orationum bargo, de mi inten-
genera eaque diversa to, porque creo que
neque in unam for- en todas las cosas
mam cadunt omnia, hay un grado de
laudationum [scrip- perfección aunque
tionum] et historia- esté oculto, y que,
rum et talium suasio- de él puede juzgar
num, qualem Isocra- todo el que sea inte-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

tes fecit Panegyricum ligente. Pero como


multique alii qui sunt son tantos y tan
nominati sophistae, diversos los géneros
reliquarumque scrip- del discurso, y no se
tionum [rerum] for- pueden reducir to-
mam, quae absunt a dos a una forma,
forensi contentione prescindiré ahora de
eiusque totius generis las alabanzas y vi-
quod Graece epideik- tuperios, de las sua-
tikon nominatur, quia sorias y de otros
quasi ad inspicien- escritos semejantes:
dum delectationis vg., del Panegírico
causa comparatum de Isócrates y otras
est, non complectar muchas obras de los
hoc tempore; non sofistas, y de todos
quo neglegenda sit; los demás géneros
est enim ilia quasi que nada tienen que
nutrix eius oratoris ver con la contro-
quem informare vo- versia forense, por
lumus et de quo mo- ejemplo, el que los
limur aliquid exquisi- Griegos llaman epi-
tius dicere. díctico, que sirve
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

sólo para la recrea-


ción y deleite. Y no
prescindo de estos
géneros porque
sean despreciables,
antes creo que con
ellos puede educar-
se el orador que
vamos formando.

XII. Ab hac et verbo- Así adquirirá copia


rum copia alitur et de palabras y se
eorum constructio et ejercitará en su
numerus liberiore construcción, y po-
quadam fruitur licen- drá usar con más
tia. [38] Datur etiam libertad del número
venia concinnitati y ritmo. Allí se per-
sententiarum et argu- mite más la excesi-
ti certique et cir- va sutileza en las
cumscripti verborum sentencias y se con-
ambitus conceduntur, cede mayor artificio
de industriaque non en lis palabras, y
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

ex insidiis sed aperte este artificio no


ac palam elaboratur, oculto y disimulado,
ut verba verbis quasi sino claro y patente,
demensa et paria de suerte que las
respondeant, ut cre- palabras respondan
bro conferantur pug- unas a otras, y pe-
nantia comparentur- leen entre sí, y ter-
que contraria et ut minen de igual mo-
pariter extrema ter- do y con el mismo
minentur eundemque sonido los extremos
referant in cadendo de la cláusula; todo
sonum; quae in veri- lo cual, en una cau-
tate causarum et ra- sa verdadera hace-
rius multo facimus et mos más rara vez y
certe occultius. In con más disimulo.
Panathenaico autem Isócrates confiesa
Isocrates ea se stu- haber buscado de
diose consectatum intento esa armonía
fatetur; non enim ad en el Panatenaico,
iudiciorum certamen, porque no había
sed ad voluptatem escrito para conven-
aurium scripserat. cer a los jueces,
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

[39] Haec tractasse sino para deleitar los


Thrasymachum Cal- oídos.
chedonium primum et Dicen que en tratar
Leontinum ferunt esto fueron los pri-
Gorgiam, Theodorum meros Trasímaco
inde Byzantium mul- Calcedonio y Gor-
tosque alios, quos gias Leontino, y des-
logodaidalous appel- pués Teodoro de
lat in Phaedro Socra- Bizancio y muchos
tes; quorum satis otros, a quienes
arguta multa, sed ut Sócrates en el Fedro
modo primumque llama logodédalos:
nascentia minuta et en todos los cuales
versiculorum similia hay muchas cosas
quaedam nimiumque agudas, pero dema-
depicta. Quo magis siado pueriles, afec-
sunt Herodotus Thu- tadas y que parecen
cydidesque mirabiles; versecillos. Por eso
quorum aetas cum in son más admirables
eorum tempora quos Herodoto y Tucídi-
nominavi incidisset, des, que habiendo
longissime tamen ipsi florecido al mismo
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

a talibus deliciis vel tiempo que los antes


potius ineptiis afue- nombrados, distan
runt. Alter enim sine tanto de esas deli-
ullis salebris quasi cias, o mejor dicho,
sedatus amnis fluit, inepcias. El uno flu-
alter incitatior fertur ye como un río
et de bellicis rebus tranquilo y sin nin-
canit etiam quodam gún tropiezo; el otro
modo bellicum; es más arrebatado,
primisque ab his, ut y entona, digámoslo
ait Theophrastus, así, un canto gue-
historia commota est, rrero: entrambos,
ut auderet uberius como dice Teofrasto,
quam superiores et fueron los primeros
ornatius dicere. en dar brío a la his-
toria y hacerla más
copiosa y elocuente
que la habían hecho
los anteriores.

XIII. [40] Horum Sucedió a éstos Isó-


aetati successit Is- crates, a quien entre
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

ocrates, qui praeter todos los de su gé-


ceteros eiusdem nero me habrás oído
generis laudatur elogiar siempre, no
semper a nobis, non sin alguna repug-
numquam, Brute, nancia tuya, Bruto;
leniter et erudite re- pero fíjate bien en lo
pugnante te; sed que de él alabo.
concedas mihi for- Pareciéndole dema-
tasse, si quid in eo siado concisos Tra-
laudem cognoveris. símaco y Gorgias,
Nam cum concisus ei que fueron los pri-
Thrasymachus meros en enlazar
minutis numeris con algún arte las
videretur et Gorgias, palabras, y encon-
qui tamen primi tra- trando a Tucídides
duntur arte quadam harto duro y no bas-
verba iunxisse, Theo- tante rotundo, di-
dorus autem prae- gámoslo así, fue el
fractior nec satis, ut primero en dilatar y
ita dicam, rotundus, henchir con palabras
primus instituit di- y blando número las
latare verbis et mol- sentencias. Y
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

lioribus numeris ex- habiendo instruído a


plere sententias; in los que, parte en el
quo cum doceret eos decir, parte en el
qui partim in dicendo escribir, sobresalie-
partim in scribendo ron, su casa fue
principes exstiterunt, considerada como
domus eius officina una oficina de elo-
habita eloquentiae cuencia.
est.

[41] Itaque ut ego, Y así como yo, cuan-


cum a nostro Catone do nuestro Caton
laudabar, vel repre- me alababa, sufría
hendi me a ceteris con. paciencia que
facile patiebar, sic los demás me re-
Isocrates videtur tes- prendiesen; así pa-
timonio Platonis alio- rece que Isócrates,
rum iudicia debere contento con el
contemnere. Est en- aplauso de Platón,
im, ut scis, quasi in despreciaba el juicio
extrema pagina de todos los restan-
Phaedri his ipsis ver- tes. Acuérdate de lo
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

bis loquens Socrates: que en la última


Adulescens etiam página del Fedro
nunc, o Phaedre, Iso- dice Sócrates: «Oh
crates est, sed quid Fedro, todavía es
de illo augurer libet joven Isócrates,
dicere. Quid tandem? pero quiero decirte
Inquit ille. Maiore lo que de él auguro.
mihi ingenio videtur Su ingenio me pare-
esse quam ut cum ce, mayor que el
orationibus Lysiae que resplandece en
comparetur, las oraciones de
praeterea ad virtutem Lisias. Su propen-
maior indoles; ut sión a la virtud es
minime mirum futu- todavía mayor, y no
rum sit si, cum aetate será de admirar
processerit, aut in que, adelantando en
hoc orationum genere años, venza en el
cui nunc studet tan- mismo género a que
tum quantum pueris ahora se dedica, no
reliquis praestet om- sólo a los jóvenes,
nibus qui umquam sino a todos los que
orationes attigerunt alguna vez han
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

aut, si contentus his compuesto discur-


non fuerit, divino ali- sos; o si no se con-
quo animi motu tenta con esto,
maiora concupiscat; arrebatado por un
inest enim natura divino impulso, ape-
philosophia in huius tezca cosas todavía
viri mente quaedam. mayores. En el en-
Haec de adulescente tendimiento de este
Socrates auguratur. hombre hay una
[42] At ea de seniore filosofía natural e
scribit Plato et scribit ingénita.» Esto pre-
aequalis et quidem dijo Sócrates de él,
exagitator omnium cuando todavía era
rhetorum hunc mira- joven. Esto escribió
tur unum; me autem de él Platón, perpe-
qui Isocratem non tuo enemigo de to-
diligunt una cum dos los retóricos, y
Socrate et cum Pla- lo escribió cuando
tone errare patiantur. ya Isócrates había
Dulce igitur orationis llegado a la vejez.
genus et solutum et Los que no gustan
fluens, sententiis ar- de Isócrates, con-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

gutum, verbis sonans Isócrates, consién-


est in illo epidictico tanme errar en
genere quod diximus compañía de Sócra-
proprium sophista- tes y de Platón. El
rum, pompae quam estilo dulce, suelto y
pugnae aptius, gym- afluente, agudo en
nasiis et palaestrae sentencias, resonan-
dicatum, spretum et te de palabras, es
pulsum foro. Sed propio del género
quod educata huius epidíctico y de los
nutrimentis eloquen- sofistas, más aco-
tia [est] ipsa se post- modado a la pompa
ea colorat et roborat, que a la pelea. útil
non alienum fuit de para el gimnasio y la
oratoris quasi incu- palestra, pero ex-
nabulis dicere. Verum cluido del foro. Mas
haec ludorum atque como la elocuencia
pompae; nos autem educada con este
iam in aciem dimica- alimento va toman-
tionemque veniamus. do después color y
fuerza, no me ha
parecido inoportuno
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

tratar de estas niñe-


ces del orador. Esto
por lo que toca a los
juegos y a la pom-
pa: vengamos ahora
a la lid y a la bata-
lla.

XIV. [43] Quoniam Dijimos que en el


tria videnda sunt ora- orador había que
tori: quid dicat et quo considerar tres co-
quidque loco et quo sas: lo que dice,
modo, dicendum om- cómo lo dice, y
nino est quid sit op- cuando. Explique-
timum in singulis, sed mos cuál es lo más
aliquanto secus atque excelente en cada
in tradenda arte dici género, pero de
solet. Nulla praecepta manera algo diversa
ponemus, neque en- de como suele en-
im id suscepimus, señarse en los tra-
sed excellentis elo- tados del arte. No
quentiae speciem et pondré ningún pre-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

formam adumbrabi- cepto, ni es este mi


mus; nec quibus re- propósito, pero de-
bus ea paretur expo- clararé la idea y
nemus, sed qualis forma de la más
nobis esse videatur. excelente elocuen-
[44] Ac duo breviter cia, sin decir cómo
prima; sunt enim non se adquiere, sino
tam insignia ad maxi- cómo la entiendo y
mam laudem quam concibo. De los dos
necessaria et tamen primeros puntos
cum multis paene trataré con breve-
communia. Nam et dad, porque pro-
invenire et iudicare piamente. no estriba
quid dicas magna illa en ellos la gloria del
quidem sunt et tam- orador, aunque sean
quam animi instar in necesarios y comu-
corpore, sed propria nes a muchos. La
magis prudentiae invención, y el esco-
quam eloquentiae: ger lo que se va a
qua tamen in causa decir, es más propio
est vacua prudentia? de la prudencia que
Noverit igitur hic de la elocuencia. ¿Y
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

quidem orator, quem en qué causa puede


summum esse volu- faltar la prudencia?
mus, argumentorum Conozca, pues, el
et rationum locos. orador que ya supo-
[45] Nam quoniam, nemos perfectas las
quicquid est quod in fuentes de los ar-
controversia aut in gumentos y razo-
contentione versetur, nes. Porque en toda
in eo aut sitne aut controversia o dis-
quid sit aut quale sit puta se pregunta si
quaeritur:—sitne, es, o qué es, o cómo
signis; quid sit, defi- es. A la pregunta si
nitionibus; quale sit, es, se responde con
recti pravique los signos; a la pre-
partibus; quibus ut gunta qué es, con
uti possit orator, non las definiciones; y a
ille vulgaris sed hic la de cómo es, con
excellens, a propriis las calificaciones de
personis et tempori- bueno o malo; para
bus semper, si usar de las cuales,
potest, avocet con- debe el orador, (no
troversiam; latius el vulgar, sino el
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

enim de genere quam excelente) no redu-


de parte disceptare cir, siempre que
licet, ut quod in uni- pueda, la controver-
verso sit probatum id sia a particulares
in parte sit probari personas y tiempos.
necesse;--[46] haec Más ancho campo
igitur quaestio a pro- ofrece el disputar
priis personis et tem- sobre el género que
poribus ad universi sobre la parte, y lo
generis rationem tra- que se prueba en
ducta appellatur the- general queda pro-
sis. In hac Aristoteles bado en particular.
adulescentis non ad Esta cuestión parti-
philosophorum cular, reducida a
morem tenuiter dis- general, se llama
serendi, sed ad tesis. En esta ejerci-
copiam rhetorum in taba Aristóteles a
utramque partem, ut los jóvenes, no di-
ornatius et uberius sertando asidua-
dici posset, exercuit; mente al modo de
idemque locos—sic los filósofos, sino
enim appellat—quasi defendiendo en-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

argumentorum notas trambas partes con


tradidit unde omnis in ornato y abundan-
utramque partem cia, y él mismo indi-
traheretur oratio. có ciertos lugares o
notas de los argu-
mentos para defen-
der una y otra par-
te.

XV. [47] Faciet igitur Fácilmente podrá


hic noster—non enim nuestro orador, que
declamatorem ali- no ha de ser ningún
quem de ludo aut declamador de es-
rabulam de foro, sed cuela ni rábula de
doctissimum et per- foro, sino el más
fectissimum quaeri- docto y perfecto de
mus—, ut, quoniam los oradores posi-
loci certi traduntur, bles, recorrer todos
percurrat omnis, uta- los lugares comu-
tur aptis, generatim nes, usarlos oportu-
dicat; ex quo ema- namente, y apren-
nent etiam qui com- der de dónde ema-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

munes appellantur nan. No prodigará


loci. Nec vero utetur toda esta riqueza,
imprudenter hac co- sino que hará uso
pia, sed omnia ex- de ella con elección
pendet et seliget; y parsimonia, por-
non enim semper nec que no siempre y en
in omnibus causis ex todas las causas
isdem locis eadem convienen los mis-
argumentorum mo- mos argumentos. El
menta sunt. [48] juicio dirigirá, no
Iudicium igitur sólo la intención,
adhibebit nec inveniet sino también la
solum quid dicat sed elección. Nada hay
etiam expendet. Nihil más feraz que los
enim est feracius in- ingenios, sobre todo
geniis, eis praesertim cuando han recibido
quae disciplinis excul- algún cultivo. Pero
ta sunt. Sed ut sege- así como las mieses
tes fecundae et ube- fecundas y ricas no
res non solum fruges sólo producen espi-
verum herbas etiam gas, sino también,
effundunt inimicissi- hierbas muy daño-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

mas frugibus, sic in- sas a la cosecha, así


terdum ex illis locis también de los ar-
aut levia quaedam gumentos hay que
aut causis aliena aut descartar muchas
non utilia gignuntur. cosas pueriles, o
[49] Quorum ab ora- ajenas a la causa, o
toris iudicio dilectus inútiles: en lo cual
nisi magnus adhibebi- está el juicio y dis-
tur, quonam modo creción del orador.
ille in bonis haerebit De otra suerte,
et habitabit suis aut ¿cómo ha de insistir
molliet dura aut oc- en los argumentos
cultabit quae dilui que tienen realmen-
non poterunt atque te fuerza?
omnino opprimet, si ¿Cómo ha de suavi-
licebit, aut abducet zar lo duro u ocultar
animos aut aliud ad- lo que no puede
feret, quod opposi- destruir?
tum probabilius sit ¿Cómo ha de con-
quam illud quod obs- mover o regir a su
tabit? [50] Iam vero arbitrio los ánimos,
ea quae invenerit qua o presentar un ar-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

diligentia conlocabit? gumento que parez-


Quoniam id secun- ca, más probable
dum erat de tribus. que el más fuerte de
Vestibula nimirum los argumentos con-
honesta aditusque ad trarios?
causam faciet inlus- Y una vez hallado lo
tris; cumque animos que va a decir, ¿có-
prima adgressione mo lo colocará? Por-
occupaverit, infirma- que este era el se-
bit excludetque con- gundo punto de los
traria; de firmissimis tres. Espléndido
alia prima ponet alia vestíbulo y entrada
postrema inculcabit- para la causa es el
que leviora. apoderarse de los
ánimos en la prime-
ra agresión, debili-
tando y destruyendo
las pruebas contra-
rias, y colocando
algunos de los ar-
gumentos más fir-
mes al principio,
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

otros al fin, e inter-


polados con ellos los
más leves.

XVI. [51] Atque in Esto baste sobre las


primis duabus dicendi dos primeras partes.
partibus qualis esset Ya he dicho que,
summatim breviter- aunque sean de
que descripsimus. grande importancia,
Sed, ut ante dictum requieren menos
est, in his partibus, arte y trabajo que la
etsi graves atque tercera. Una vez
magnae sunt, minus hallado lo que se va
et artis est et laboris; a decir, y cuándo,
cum autem et quid et resta saber cómo se
quo loco dicat inven- dice. Solía afirma
erit, illud est longe nuestro Carneades
maximum, videre que Clitómaco decía
quonam modo; sci- siempre las mismas
tum est enim, quod cosas, y que Cár-
Carneades noster madas las decía
dicere solebat, Cli- siempre del mismo
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

tomachum eadem modo. Y si en la


dicere, Charmadam filosofía, donde se
autem eodem etiam atiende a las cosas y
modo dicere. Quod si no a las palabras,
in philosophia tantum importa tanto el
interest quem ad modo de decir, ¿qué
modum dicas, ubi res sucederá en las cau-
spectatur, non verba sas, donde todo
penduntur, quid tan- consiste en las pala-
dem in causis existi- bras?
mandum est quibus
totis moderatur ora- Según infiero de tus
tio? [52] Quod cartas, Bruto, lo que
quidem ego, Brute, deseas saber de mí,
ex tuis litteris sentie- no es a quién tengo
bam, non te id scisci- por perfecto orador
tari, qualem ego in en la invención y en
inveniendo et in la colocación, sino
conlocando summum qué género de ora-
esse oratorem toria me parece pre-
vellem, sed id mihi ferible. Cosa difícil,
quaerere videbare, oh Dioses inmorta-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

quod genus ipsius les, por no decir la


orationis optimum más difícil de todas.
iudicarem: rem diffi- Pues siendo la pala-
cilem, di immortales, bra tan blanda y
atque omnium difficil- flexible que se la
limam. Nam cum est puede llevar a don-
oratio mollis et ten- de uno quiera, sin
era et ita flexibilis ut embargo, la varie-
sequatur quocumque dad de costumbres y
torqueas, tum et caracteres crearon
naturae variae et muchos géneros y
voluntates multum estilos diversos en-
inter se distantia ef- tre sí. Unos gustan
fecerunt genera del arrebatado río
dicendi: [53] flumen de las palabras, y
aliis verborum volu- ponen en la rapidez
bilitasque cordi est, el mérito de la elo-
qui ponunt in ora- cuencia; a otros
tionis celeritate elo- agradan los largos
quentiam; distincta períodos y las dila-
alios et interpuncta tadas pausas. ¿Qué
intervalla, morae res- cosas puede haber
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

pirationesque delec- más distintas? Y, no


tant: quid potest esse obstante, cada una
tam diversum? puede ser excelente
Tamen est in utroque en su género. Tra-
aliquid excellens. bajan otros en un
Elaborant alii in leni- estilo llano e igual, y
tate et aequabilitate en un puro y cándi-
et puro quasi quodam do modo de decir.
et candido genere Algunos afectan du-
dicendi; ecce aliqui reza y severidad en
duritatem et severi- las palabras, y dan a
tatem quandam in la oración un aire de
verbis et orationis tristeza. En suma, la
quasi maestitiam se- división que antes
quuntur; quodque hicimos del estilo,
paulo ante divisimus, en grave, humilde y
ut alii graves alii templado, es aplica-
tenues alii temperati ble a los oradores,
vellent videri, quot porque los hay de
orationum genera tantas clases, cuan-
esse diximus totidem tos son los mismos
oratorum reperiuntur. estilos.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

XVII. [54] Et quo- Y ya que he comen-


niam coepi iam cu- zado a satisfacer
mulatius hoc munus ampliamente, lo que
augere quam a te me pedías; pues
postulatum est—tibi preguntándome tú
enim tantum de ora- solamente de la elo-
tionis genere quae- cución, te he habla-
renti respondi etiam do además, aunque
breviter de invenien- brevemente, de la
do et conlocando—, invención y de la
ne nunc quidem so- disposición, diré
lum de orationis mo- ahora algo de la
do dicam sed etiam acción, para que así
de actionis: ita prae- no quede omitida
termissa pars nulla ninguna parte, ex-
erit, quando quidem ceptuando la memo-
de memoria nihil est ria, de la cual se
hoc loco dicendum, habla en muchos
quae communis est tratados.
multarum artium. En la acción y en la
[55] Quo modo au- elocución estriba el
tem dicatur, id est in modo de decir las
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

duobus, in agendo et cosas.


in eloquendo. Est Es la acción una
enim actio quasi cor- cierta elocuencia del
poris quaedam elo- cuerpo, como que
quentia, cum constet consta de voz y mo-
e voce atque motu. vimiento. Las in-
Vocis mutationes flexiones de la voz
totidem sunt quot son tantas como los
animorum, qui afectos del ánimo.
maxime voce com- Por eso el perfecto
moventur. Itaque ille orador, cuando
perfectus, quem iam quiera mostrarse
dudum nostra indicat apasionado y con-
oratio, utcumque se mover el ánimo de
adfectum videri et los oyentes, escoge-
animum audientis rá un tono qué res-
moveri volet, ita cer- ponda bien a la pa-
tum vocis admovebit sión. De esto podría
sonum; de quo plura decir mucho si fuera
dicerem, si hoc prae- ocasión o tú me lo
cipiendi tempus esset preguntaras. Diría
aut si tu hoc quaere- también algo del
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

res. Dicerem etiam gesto y del ademán.


de gestu, cum quo Es increíble cuánto
iunctus est vultus; importa el buen em-
quibus omnibus dici pleo de estos recur-
vix potest quantum sos al orador, hasta
intersit quem ad mo- tal punto que los
dum utatur orator. niños, por sólo el
[56] Nam et infantes mérito de la acción,
actionis dignitate elo- lograron muchas
quentiae saepe fruc- veces el fruto de la
tum tulerunt et diser- elocuencia, al paso
ti deformitate agendi que muchos orado-
multi infantes putati res elocuentes pare-
sunt; ut iam non sine cieron niños, por
causa Demosthenes faltarles el gesto y
tribuerit et primas et ademán; de suerte
secundas et tertias que no sin causa
actioni; si enim elo- concedió Demóste-
quentia nulla sine nes el primero, se-
hac, haec autem sine gundo y tercer lugar
eloquentia tanta est, a la acción. Sin ac-
certe plurimum in ción no hay elo-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

dicendo potest. Volet cuencia; y la acción


igitur ille qui eloquen- tiene por sí sola, y
tiae principatum pe- sin el auxilio de la
tet et contenta voce palabra extraordina-
atrociter dicere et ria fuerza. El que
summissa leniter et aspire, pues, a la
inclinata videri gravis perfección oratoria,
et inflexa miserabilis; diga con tono es-
[57] mira est enim pantado y misterio-
quaedam natura vo- so las cosas atroces,
cis, cuius quidem e con voz blanda y
tribus omnino sonis, suave las sencillas,
inflexo acuto gravi, con dignidad y repo-
tanta sit et tam sua- so las graves, y en
vis varietas perfecta humilde y quejum-
in cantibus. XVIII. Est broso estilo las dolo-
autem etiam in di- rosas. Admirable es
cendo quidam cantus la naturaleza de la
obscurior, non hic e voz humana, que
Phrygia et Caria rhe- con tres tonos, agu-
torum epilogus paene do, grave y circun-
canticum, sed ille flejo, produce tanta
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

quem significat De- y tan agradable va-


mosthenes et Aeschi- riedad en el canto.
nes, cum alter alteri Hay en el decir un
obicit vocis flexiones; tono más oscuro, no
dicit plorare etiam el de los retóricos de
Demosthenes istum Frigia y Caria, que
quem saepe dicat es casi una canturia,
voce dulci et clara sino aquel de que
fuisse. hablan Demóstenes
y Esquines, cuando
se echan mutua-
mente en cara las
flexiones de la voz.
Demóstenes afirma
muchas veces que
Esquines era de voz
dulce y clara; y aquí
se me ocurre una
observación digna
de tenerse en cuen-
ta, acerca de la sua-
vidad de la voz.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

[58] In quo illud La misma naturale-


etiam notandum mihi za, como si quisiera
videtur ad studium modular la voz
persequendae suavi- humana, puso en
tatis in vocibus: ipsa toda palabra un
enim natura, quasi acento agudo, ni en
modularetur homi- la primera, ni en la
num orationem, in última sílaba, para
omni verbo posuit que así siguiera el
acutam vocem nec arte a la naturaleza
una plus nec a misma en el deleitar
postrema syllaba ci- los oídos.
tra tertiam; quo El tener buena voz
magis naturam no está en nuestra
ducem ad aurium mano, pero si el
voluptatem sequatur educarla y mejorar-
industria. [59] Ac la. Lo mismo debe
vocis quidem bonitas hacer el perfecto
optanda est; non est orador, recorriendo
enim in nobis, sed todos los tonos, así
tractatio atque usus altos como bajos, y
in nobis. Ergo ille ejercitándose en el
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

princeps variabit et movimiento y en el


mutabit: omnis so- gesto. La postura
norum tum intendens será en pié y con la
tum remittens perse- cabeza levantada; el
quetur gradus. Idem- adelantarse hacia
que motu sic utetur, los oyentes ha de
nihil ut supersit. In ser raras veces y no
gestu status erectus a largos pasos; to-
et celsus; rarus in- davía han de ser
cessus nec ita más raros los mo-
longus; excursio vimientos a derecha
moderata eaque rara; é izquierda; no esta-
nulla mollitia cervi- rán en continua mo-
cum, nullae argutiae vilidad y agitación el
digitorum, non ad cuello y los dedos,
numerum articulus ni éstos irán si-
cadens; trunco magis guiendo el compás,
toto se ipse moder- sino que ha de
ans et virili laterum haber en toda la
flexione, bracchii figura cierta majes-
proiectione in conten- tad varonil, levan-
tionibus, contractione tándose o bajándose
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

in remissis. [60] Vul- el brazo, según que


tus vero, qui secun- la oración sea mas
dum vocem plurimum elevada o más remi-
potest, quantam ad- sa.
feret tum dignitatem ¿Y cuánta dignidad y
tum venustatem! In gracia no añade al
quo cum effeceris ne semblante, y sobre
quid ineptum sit aut todo la expresión de
vultuosum, tum ocu- los ojos, que son
lorum est quaedam intérpretes del alma,
magna moderatio. y que ora mostrarán
Nam ut imago est alegría, ora tristeza,
animi vultus, sic indi- según las cosas de
ces oculi; quorum et que se trate?
hilaritatis et vicissim
tristitiae modum res
ipsae de quibus
agetur temperabunt.

XIX. [61] Sed iam Lleguemos ya a la


illius perfecti oratoris idea del consumado
et summae eloquen- orador y de la per-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

tiae species expri- fecta elocuencia. El


menda est. Quem hoc nombre mismo indi-
uno excellere [id est ca que la elocución
oratione], cetera in ha de ser su princi-
eo latere indicat no- pal mérito. No se te
men ipsum; non enim llama inventor,
inventor aut composi- compositor o actor,
tor aut actor qui haec sino en griego rhe-
complexus est omnia, tor, y en latín elo-
sed et Graece ab elo- cuente. De todas las
quendo rhetor et La- demás condiciones
tine eloquens dictus que en el orador
est; ceterarum enim hay, todos pueden
rerum quae sunt in reclamar alguna
oratore partem ali- parte; pero solo a él
quam sibi quisque se concede el lauro
vindicat, dicendi au- de la elocuencia,
tem, id est eloquendi,
maxima vis soli huic
conceditur.

[62] Quamquam en- pues aunque algu-


www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

im et philosophi qui- nos filósofos han


dam ornate locuti escrito con elegan-
sunt—si quidem et cia, tanto que Teo-
Theophrastus a divi- frasto alcanzó por
nitate loquendi no- esto el renombre de
men invenit et Aristo- divino, y Aristóteles
teles Isocratem ip- reprendió al mismo
sum lacessivit et Isócrates, y por la
Xenophontis voce voz de Jenofonte
Musas quasi locutas dicen que hablaron
ferunt et longe om- las Musas, y Platón
nium quicumque se aventajó en gra-
scripserunt aut locuti vedad y elegancia a
sunt exstitit et suavi- todos los que escri-
tate et gravitate prin- bieron o hablaron
ceps Plato—, tamen antes que él; sin
horum oratio neque embargo, su discur-
nervos neque aculeos so no tiene nervio ni
oratorios ac forensis aguijón oratorio o
habet. [63] Loquun- forense. Hablan con
tur cum doctis, quo- doctos, y quieren
rum sedare animos sosegar sus ánimos
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

malunt quam incita- más bien que con-


re, et de rebus placa- moverlos. Hablan de
tis ac minime turbu- cosas tranquilas y
lentis docendi causa nada turbulentas, y
non capiendi loquun- hablan para ense-
tur, ut in eo ipso, ñar, no para so-
quod delectationem prender; y hasta
aliquam dicendo au- cuando logran pro-
cupentur, plus non ducir agrado, paré-
nullis quam necesse celes a algunos que
sit facere videantur. han pasado los lími-
Ergo ab hoc genere tes de su ciencia. No
non difficile est hanc es difícil distinguir
eloquentiam, de qua esta elocuencia de la
nunc agitur, secerne- que ahora estamos
re. [64] Mollis est explicando. El estilo
enim oratio philosop- de los filósofos es
horum et umbratilis sencillo y reposado;
nec sententiis nec no tiene ni senten-
verbis instructa popu- cias ni palabras po-
laribus nec vincta pulares, ni esta su-
numeris, sed soluta jeto a número, sino
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

liberius; nihil iratum libre y suelto. Nada


habet, nihil invidum, tiene de airado, de
nihil atrox, nihil mise- envidioso, de atroz,
rabile, nihil astutum; de admirable ni de
casta, verecunda, astuto: es siempre
virgo incorrupta quo- casto, ruboroso,
dam modo. Itaque virgen, digámoslo
sermo potius quam así. Más bien debe
oratio dicitur. Quam- llamarse conversa-
quam enim omnis ción que discurso.
locutio oratio est, Porque aunque toda
tamen unius oratoris alocución sea dis-
locutio hoc proprio curso, sólo a los del
signata nomine est. orador se aplica con
propiedad este
nombre.

[65] Sophistarum, de Hay que hacer ex-


quibus supra dixi, cepción de los sofis-
magis distinguenda tas, que usan las
similitudo videtur, qui mismas flores que
omnes eosdem volunt emplea el orador en
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

flores quos adhibet las causas civiles.


orator in causis per- Pero se diferencian
sequi. Sed hoc diffe- en que su propósito
runt quod, cum sit his no es perturbar los
propositum non per- ánimos, sino entre-
turbare animos, sed tenerlos: no tanto
placare potius nec persuadir como de-
tam persuadere leitar; y lo hacen
quam delectare, et con más frecuencia
apertius id faciunt y más a las claras
quam nos et crebrius, que los otros, bus-
concinnas magis sen- can sentencias bri-
tentias exquirunt llantes más que
quam probabilis, a re probables, se apar-
saepe discedunt, in- tan muchas veces
texunt fabulas, verba del asunto, mezclan
altius transferunt fábulas, hacen tras-
eaque ita disponunt laciones de palabras
ut pictores varieta- y las disponen a la
tem colorum, paria manera que los pin-
paribus referunt, ad- tores varían el color,
versa contrariis, sae- y oponen antitéti-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

pissimeque similiter camente las pala-


extrema definiunt. bras, o hacen que
los períodos se co-
rrespondan en su
cadencia.

XX. [66] Huic generi A este género se


historia finitima est, parece la historia,
in qua et narratur en la cual se narra o
ornate et regio saepe se describe con ele-
aut pugna describi- gancia una región o
tur; interponuntur una batalla, se in-
etiam contiones et tercalan oraciones y
hortationes, sed in exhortaciones, todo
his tracta quaedam et en estilo corriente y
fluens expetitur, non fluido, no vigoroso y
haec contorta et acris encendido. La elo-
oratio. Ab his non cuencia que busca-
multo secus quam a mos debe distinguir-
poetis haec eloquen- se de la historia po-
tia quam quaerimus do menos que de la
sevocanda est. Nam poesía. También los
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

etiam poetae quaes- poetas han suscita-


tionem attulerunt, do la cuestión de en
quidnam esset illud qué se distinguen de
quo ipsi differrent ab los oradores. Antes
oratoribus: numero la diferencia estaba
maxime videbantur en el número y en el
antea et versu, nunc verso, pero ya los
apud oratores iam oradores van
ipse numerus incre- haciendo gran cau-
bruit. [67] Quicquid dal del número.
est enim quod sub Todo lo que pueden
aurium mensuram medir los oídos,
aliquam cadit, etiam aunque no sea verso
si abest a versu— (porque esto en la
nam id quidem ora- prosa sería un vi-
tionis est vitium— cio), se llama núme-
numerus vocatur, qui ro, y entre los grie-
Graece rhythmos gos rhitmo. Y por
dicitur. Itaque video eso han creído algu-
visum esse non nullis nos que la locución
Platonis et Democriti de Platón y de De-
locutionem, etsi absit mócrito, aunque no
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

a versu, tamen quod sea verso, sin em-


incitatius feratur et bargo, por el calor
clarissimis verborum del estilo y por las
luminibus utatur, lumbres y matices
potius poema putan- de palabra, debía
dum quam comi- ser tenida por un
corum poetarum; poema, con más
apud quos, nisi quod razón que las obras
versiculi sunt, nihil de los poetas cómi-
est aliud cotidiani cos, entre los cua-
dissimile sermonis. les, aparte de los
Nec tamen id est po- versos, nada hay
etae maximum, etsi que difiera de la
est eo laudabilior conversación ordina-
quod virtutes oratoris ria. Es tanto más
persequitur, cum laudable que el poe-
versu sit astrictior. ta procure lograr los
[68] Ego autem, mismos efectos que
etiam si quorundam el orador, cuanto
grandis et ornata vox que procede sujeto
est poetarum, tamen por las cadenas del
in ea cum licentiam metro.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

statuo maiorem esse Pero aunque sea


quam in nobis facien- magnífico y elocuen-
dorum iungendorum- te el estilo de los
que verborum, tum poetas, creo que
etiam non nulli eorum tienen más libertad
voluntati vocibus que nosotros para
magis quam rebus formar y componer
inserviunt; nec vero, palabras, y que a
si quid est unum inter veces atienden más
eos simile—id autem al deleite de los oí-
est iudicium electio- dos que a la sustan-
que verborum—, cia de las cosas. Y
propterea ceterarum aunque haya entre
rerum dissimilitudo ellos y nosotros este
intellegi non potest; punto de semejan-
sed id nec dubium est za, es decir, el juicio
et, si quid habet y elección de las
quaestionis, hoc palabras, no por eso
tamen ipsum ad id ha de negarse la
quod propositum est desemejanza en
non est necessarium. otras cosas. En esto
Seiunctus igitur ora- no cabe duda, y si
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

tor a philosophorum alguna cuestión pu-


eloquentia, a sophis- diera haber, el re-
tarum, ab histori- solverla no es nece-
corum, a poetarum sario para nuestro
explicandus est nobis propósito. Separado,
qualis futurus sit. pues, el orador de la
elocuencia de los
filósofos, de los so-
fistas, de los histo-
riadores y de los
poetas, réstanos
explicar cómo ha de
ser.

XXI. [69] Erit igitur Será elocuente,


eloquens—hunc enim pues (ya que bus-
auctore Antonio camos al orador
quaerimus—is qui in perfecto siguiendo
foro causisque civili- las huellas de Anto-
bus ita dicet, ut pro- nio) el que en el
bet, ut delectet, ut foro y en las causas
flectat. Probare ne- civiles hable de tal
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

cessitatis est, delec- manera que pruebe,


tare suavitatis, flec- deleite y convenza.
tere victoriae: nam id El probar es de ne-
unum ex omnibus ad cesidad; el deleitar
obtinendas causas de utilidad. En el
potest plurimum. Sed convencer está la
quot officia oratoris, victoria final de toda
tot sunt genera causa. Cuantos son
dicendi: subtile in los oficios del ora-
probando, modicum dor, tantos son los
in delectando, vehe- modos de decir.
mens in flectendo; in Sutil en el probar,
quo uno vis omnis templado en el de-
oratoris est. [70] leitar, vehemente en
Magni igitur iudici, el persuadir: aquí
summae etiam facul- está toda la fuerza
tatis esse debebit del orador. Grande
moderator ille et qua- ingenio, maravillo-
si temperator huius sas facultades ha de
tripertitae varietatis; tener el que modere
nam et iudicabit quid y temple esta triple
cuique opus sit et variedad. Sólo él
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

poterit quocumque juzgará lo que es


modo postulabit cau- oportuno en cada
sa dicere. Sed est circunstancia, y po-
eloquentiae sicut reli- drá hablar del modo
quarum rerum fun- más acomodado a la
damentum sapientia. causa. El fundamen-
Vt enim in vita sic in to de la elocuencia
oratione nihil est dif- es la sabiduría. Así
ficilius quam quid en la vida como en
deceat videre. Prepon el discurso, nada es
appellant hoc Graeci, más difícil que atinar
nos dicamus sane con lo que conviene.
decorum; de quo Llaman a esto los
praeclare et multa griegos Prepon no-
praecipiuntur et res sotros podemos lla-
est cognitione dignis- marlo decoro. Sobre
sima; huius ignora- él se han dado mu-
tione non modo in chos preceptos, y es
vita sed saepissime cosa muy digna de
et in poematis et in saberse. Por igno-
oratione peccatur. rarle, se peca a me-
[71] Est autem quid nudo, no sólo en la
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

deceat oratori viden- vida sino en los


dum non in sententiis poemas y en el dis-
solum sed etiam in curso, Así en las
verbis. Non enim sentencias, como en
omnis fortuna, non las palabras, ha de
omnis honos, non guiarse el orador
omnis auctoritas, non por el decoro. No
omnis aetas nec vero toda fortuna, no
locus aut tempus aut todo honor y autori-
auditor omnis eodem dad, no todo lugar,
aut verborum genere tiempo ú oyente,
tractandus est aut pueden ser tratados
sententiarum sem- con el mismo género
perque in omni parte de palabras o de
orationis ut vitae quid sentencias, y siem-
deceat est consider- pre, y en toda parte
andum; quod et in re del discurso, ha de
de qua agitur posi- guardarse el decoro
tum est et in personis de la persona que
et eorum qui dicunt habla y de las que
et eorum qui audiunt. oyen.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

[72] Itaque hunc lo- Esta materia larga y


cum longe et late variada suelen tra-
patentem philosophi tarla los filósofos en
solent in officiis trac- la moral (no cuando
tare—non cum de disputan de lo recto
recto ipso disputant, en sí, porque éste es
nam id quidem unum uno solo); los gra-
est—, grammatici in máticos al tratar de
poetis, eloquentes in la poesía; los orado-
omni et genere et res en todo género y
parte causarum. parte de la causa.
Quam enim inde- ¡Cuán extraño no
corum est, de stilli- sería usar de expre-
cidiis cum apud unum siones magníficas y
iudicem dicas, am- lugares comunes al
plissimis verbis et hablar de una causa
locis uti communibus, de Stillicidio, y por
de maiestate populi el contrario, tratar
Romani summisse et en humilde y senci-
subtiliter! XXII. Hic lla frase de la ma-
genere toto, at per- jestad del pueblo
sona alii peccant aut romano! Esto en
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

sua aut iudicum aut general.


etiam adversariorum, Algunos pecan por
nec re solum sed sa- faltar a la considera-
epe verbo; etsi sine ción debida a su
re nulla vis verbi est, propia persona o a
tamen eadem res los jueces o a los
saepe aut probatur adversarios; que no
aut reicitur alio atque sólo se peca en las
alio elata verbo. [73] cosas, sino en las
In omnibusque rebus palabras, pues aun-
videndum est quate- que sin las cosas no
nus; etsi enim suus tengan fuerza algu-
cuique modus est, na las palabras, sin
tamen magis offendit embargo una misma
nimium quam parum; cosa suena mejor o
in quo Apelles pic- peor según que se
tores quoque eos diga con unas u
peccare dicebat qui otras expresiones.
non sentirent quid En todo importa
esset satis. Magnus mucho la modera-
est locus hic, Brute, ción: todo tiene su
quod te non fugit, et medida; pero ofende
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

magnum volumen ofende más lo mu-


aliud desiderat; sed cho que lo poco. Por
ad id quod agitur illud eso Apeles censura-
satis. Cum hoc de- ba a algunos pinto-
cere—quod semper res que no observa-
usurpamus in omni- ban el justo medio.
bus dictis et factis, Gran materia es
minimis et maximi— esta y que exigiría
cum hoc, inquam, un largo volumen,
decere dicimus, illud pero que tú conoces
non decere, et id perfectamente, oh
usquequaque quan- Bruto.
tum sit appareat in A nuestro propósito
alioque ponatur al- baste con decir que
iudque totum sit, este decoro que
utrum decere an aplicamos a todos
oportere dicas; [74] los hechos y pala-
oportere enim perfec- bras grandes y pe-
tionem declarat offici, queñas no ha de
quo et semper uten- confundirse en mo-
dum est et omnibus, do alguno con la
decere quasi aptum conveniencia. Esta
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

esse consentaneum- ofende más lo mu-


que tempori et per- cho que lo poco. Por
sonae; quod cum in eso Apeles censura-
factis saepissime tum ba a algunos pinto-
in dictis valet, in res que no observa-
vultu denique et ban el justo medio.
gestu et incessu, con- Gran materia es
traque item dede- esta y que exigiría
cere; quod si poeta un largo volumen,
fugit ut maximum pero que tú conoces
vitium, qui peccat perfectamente, oh
etiam, cum probi ora- Bruto.
tionem adfingit im- A nuestro propósito
probo stultove sapi- baste con decir que
entis; si denique pic- este decoro que
tor ille vidit, cum in aplicamos a todos
immolanda Iphigenia los hechos y pala-
tristis Calchas esset, bras grandes y pe-
tristior Vlixes, maere- queñas no ha de
ret Menelaus, obvol- confundirse en mo-
vendum caput Aga- do alguno con la
memnonis esse, quo- conveniencia. Esta
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

niam summum illum


luctum penicillo non
posset imitari; si
denique histrio quid
deceat quaerit, quid
faciendum oratori
putemus?—Sed cum
hoc tantum sit, quid
in causis earumque
quasi membris faciat
orator viderit: illud
quidem perspicuum
est, non modo partis
orationis sed etiam
causas totas alias alia
forma dicendi esse
tractandas.

XXIII. [75] Sequitur Resta señalar las


ut cuiusque generis notas y caracteres
nota quaeratur et de cada estilo: obra
formula: magnum a la verdad grande y
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

opus et arduum, ut
saepe iam diximus;
sed ingredientibus
considerandum fuit
quid ageremus, nunc
quidem iam quocum-
que feremur danda
nimirum vela sunt. Ac
primum informandus
est ille nobis quem
solum quidem vocant
Atticum. [76] Sum-
missus est et humilis,
consuetudinem imi-
tans, ab indisertis re
plus quam opinione
differens. Itaque eum
qui audiunt, quamvis
ipsi infantes sint, ta-
men illo modo confi-
dunt se posse dicere.
Nam orationis subtili-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

tas imitabilis illa qui- Ante todo, hablemos


dem videtur esse del estilo que vul-
existimanti, sed nihil garmente y por ex-
est experienti minus. celencia llaman áti-
Etsi enim non plurimi co. El humilde y
sanguinis est, habeat sencillo imita el tono
tamen sucum ali- de la conversación,
quem oportet, ut, y difiere más en
etiam si illis maximis realidad que en apa-
viribus careat, sit, ut riencia del lenguaje
ita dicam, integra común. Por eso, los
valetudine. [77] Pri- que le oyen, aunque
mum igitur eum tam- sean niños, se ima-
quam e vinculis nu- ginan que también
merorum eximamus. ellos podrían hablar
Sunt enim quidam, ut de aquella manera.
scis, oratorii numeri, Y, sin embargo, na-
de quibus mox age- da hay más difícil de
mus, observandi ra- imitar. Aunque no
tione quadam, sed tenga este estilo
alio in genere oratio- mucha sangre, ni
nis, in hoc omnino gran nervio, ha de
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

relinquendi. Solutum tener algún jugo e


quiddam sit nec íntegra salud. Ante
vagum tamen, ut todo, está libre de la
ingredi libere, non ut esclavitud del ritmo.
licenter videatur er-
rare. Verba etiam En cualquier otro
verbis quasi coag- género de oratoria
mentare neglegat. tiene mucha impor-
Habet enim ille tam- tancia el número; en
quam hiatus et con- ésta, ninguno: ha de
cursus vocalium mo- ser suelto y libre,
lle quiddam et quod pero no vago y des-
indicet non ingratam cuidado. Tampoco
neglegentiam de re ha de ponerse gran-
hominis magis quam de esfuerzo en el
de verbis laborantis. encadena miento de
[78] Sed erit viden- las palabras. Admite
dum de reliquis, cum el hiato y concurso
haec duo ei liberiora de vocales, que indi-
fuerint, circuitus con- ca una no desagra-
glutinatioque verbo- dable negligencia,
rum. Illa enim ipsa como de hombre
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

contracta et minuta que se cuida más de


non neglegenter trac- las cosas que de las
tanda sunt, sed palabras. Si tanta
quaedam etiam ne- libertad hay en
glegentia est diligens. cuanto a la coloca-
Nam ut mulieres esse ción de las palabras,
dicuntur non nullae veamos cómo se ha
inornatae, quas id de proceder en lo
ipsum deceat, sic restante. Cabe en
haec subtilis oratio las cosas pequeñas
etiam incompta de- y menudas cierta
lectat; fit enim quid- negligencia elegan-
dam in utroque, quo te. Así como a algu-
sit venustius, sed non nas mujeres les
ut appareat. Tum sienta bien la falta
removebitur omnis de adorno, así delei-
insignis ornatus quasi ta a veces en este
margaritarum, ne género de oraciones
calamistri quidem cierto aparente des-
adhibebuntur; [79] aliño. El arte no de-
fucati vero medica- be faltar nunca, pe-
menta candoris et ro ha de estar ocul-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

ruboris omnia repe- to. Exclúyase todo


llentur; elegantia aparato de joyas y
modo et munditia piedras preciosas;
remanebit. Sermo exclúyase hasta el
purus erit et Latinus, adorno del pelo y los
dilucide planeque afeites del rostro:
dicetur, quid deceat siempre quedarán la
circumspicietur; elegancia y la lim-
XXIV. unum aberit, pieza.
quod quartum nu-
merat Theophrastus
in orationis laudibus: Sea la lengua pura y
ornatum illud, suave latina, clara y llana:
et adfluens. Acutae no se olvide jamás
crebraeque senten- el decoro. Añádase a
tiae ponentur et ne- esto el que Teofras-
scio unde ex abdito to pone en cuarto
erutae; ac—quod in lugar entre los méri-
hoc oratore tos del discurso: el
dominabitur verecun- ornato suave y
dus erit usus orato- afluente: agudas y
riae quasi supellec- copiosas sentencias
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

tilis. que esmalten ines-


peradamente el dis-
curso.

[80] Supellex est Ha de ser moderado


enim quodam modo el uso de las figuras,
nostra, quae est in ya de pensamiento,
ornamentis, alia re- ya de palabra. El
rum alia verborum. ornato de las pala-
Ornatus autem ver- bras es doble, según
borum duplex: unus que se las considere
simplicium alter con- separadas o en
locatorum. Simplex construcción. Han
probatur in propriis de preferirse siem-
usitatisque verbis, pre las palabras
quod aut optime so- propias y más usa-
nat aut rem maxime das, que mejor sue-
explanat; in alienis nen y más bien de-
aut translatum et claren el concepto.
factum aliunde ut También pueden
mutuo, aut factum ab usarse las traslada-
ipso ac novum aut das o tomadas de
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

priscum et inusi- otra parte, o presta-


tatum; sed etiam das o forjadas de
inusitata ac prisca nuevo, o arcaicas y
sunt in propriis, nisi desusadas. Y de
quod raro utimur. éstas las hay entre
[81] Conlocata autem las propias, aunque
verba habent or- rara vez las em-
natum, si aliquid con- pleamos. La coloca-
cinnitatis efficiunt, ción de las palabras
quod verbis mutatis tiene por sí algún
non maneat manente ornato, que desapa-
sententia; nam sen- rece en variando
tentiarum ornamenta esas palabras, aun-
quae permanent, que la sentencia
etiam si verba mu- permanezca la mis-
taveris, sunt illa ma. Las elegancias
quidem permulta, sed de sentencia son
quae emineant pau- muchas, pero las
ciora. Ergo ille tenuis que sobresalen po-
orator, modo sit ele- cas. Así, pues, el
gans, nec in faciendis orador elegante y
verbis erit audax et in sencillo no será au-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

transferendis vere- daz en la composi-


cundus et parcus et ción de las palabras,
in priscis in reliquis- y procederá con
que ornamentis et mucha moderación
verborum et senten- en las traslaciones,
tiarum demissior; ea en el empleo de vo-
translatione fortasse ces arcaicas y en los
crebrior, qua fre- demás ornamentos
quentissime sermo de palabras y sen-
omnis utitur non mo- tencias. De las tras-
do urbanorum, sed laciones hará uso
etiam rusticorum: si más frecuente, por-
quidem est eorum que a menudo se
gemmare vitis, sitire emplean, no sólo en
agros, laetas esse el lenguaje urbano,
segetes, luxuriosa sino en el de los
frumenta. [82] Nihil rústicos. Así oímos
horum parum audac- decir a éstos: los
ter, sed aut simile est campos tienen sed,
illi unde transferas, las mieses están
aut si res suum nu- alegres, la vegeta-
llum habet nomen, ción es lujosa. Todas
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

docendi causa sump- sa. Todas estas figu-


tum, non ludendi vi- ras pueden usarse
detur. Hoc ornamento sin tacha ni atrevi-
liberius paulo quam miento, cuando sea
ceteris utetur hic gran- de la seme-
summissus, nec tam janza, de la cosa
licenter tamen quam trasladada o cuando
si genere dicendi ute- ésta no tenga nom-
retur amplissimo; bre propio y la tras-
XXV. itaque illud in- lación parezca hecha
decorum, quod quale por causa de utili-
sit ex decoro debet dad, y no de placer.
intellegi, hic quoque Aunque esta figura
apparet, cum verbum pueda emplearse en
aliquod altius trans- el estilo sencillo con
fertur idque in oratio- alguna más libertad
ne humili ponitur que las restantes,
quod idem in alia nunca tanto como
deceret. en otro estilo, modo
de decir más amplio.
Por eso se nota una
falta de decoro o de
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

conveniencia cuando
la metáfora es traída
de muy lejos y se
pone en una oración
de género humilde
lo que sólo conven-
dría en otra de más
elevado tono.

[83] Illam autem También aquella


concinnitatem, quae elegancia que ilumi-
verborum conlocatio- na la colocación de
nem inluminat eis las palabras con las
luminibus quae Grae- lumbres y matices
ci quasi aliquos ges- llamados por los
tus orationis schema- Griegos schemas
ta appellant, quod (nombre que aplican
idem verbum ab eis también a las figu-
etiam in sententia- ras de sentencia),
rum ornamenta cabe en el estilo
transfertur, adhibet sutil (que con pro-
hic quidem subtilis, piedad llaman ático,
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

quem nisi quod solum aunque no es el solo


ceteroqui recte qui- estilo ático); pero
dam vocant Atticum, cabe con modera-
sed paulo parcius; ción. Porque en un
nam sic ut in epula- convite, aunque se
rum apparatu a mag- huya de la magnifi-
nificentia recedens cencia, ha de mos-
non se parcum solum trarse la elegancia
sed etiam elegantem unida a la sobrie-
videri volet, et eliget dad. Figuras hay
quibus utatur; [84] que caben en el es-
sunt enim pleraque tilo templado de que
apta huius ipsius ora- venimos hablando.
toris de quo loquor Claro es que ha de
parsimoniae. Nam illa huirse de las antíte-
de quibus ante dixi sis y de las conclu-
huic acuto fugienda siones semejantes y
sunt: paria paribus de las similicaden-
relata et similiter cias y de las altera-
conclusa eodemque ciones de letras,
pacto cadentia et para que no se vea
immutatione litterae demasiado claro el
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

quasi quaesitae ve- artificio y la inten-


nustates, ne elabora- ción de hacer efecto.
ta concinnitas et También las repeti-
quoddam aucupium ciones de palabras,
delectationis manifes- cuando llevan consi-
to deprehensum ap- go demasiado aire
pareat; [85] itemque de disputa y clamor,
si quae verborum deben excluirse de
iterationes contentio- este género templa-
nem aliquam et cla- do: las demás figu-
morem requirent, ras podrán usarse
erunt ab hac sum- indistintamente,
missione orationis siempre que el en-
alienae; ceteris pro- cadenamiento de los
miscue poterit uti, periodos sea fácil y
continuationem ver- libre, y las palabras
borum modo relaxet muy usadas, y las
et dividat utaturque traslaciones no vio-
verbis quam usitatis- lentas, y las figuras
simis, translationibus de sentencia no de-
quam mollissimis; masiado brillantes.
etiam illa sententia- No hará hablar a la
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

rum lumina adsumet, república, ni resuci-


quae non erunt ve- tará los muertos, ni
hementer inlustria. juntará, ni acumula-
Non faciet rem publi- rá los apóstrofes
cam loquentem nec para hacer efecto.
ab inferis mortuos Todo esto ni ha de
excitabit nec acerva- buscarse ni pedirse
tim multa frequen- en el género de que
tans una complexione vamos a hablar.
devinciet. Valentio- Nuestro orador ha
rum haec laterum de ser más humilde,
sunt nec ab hoc, así en la voz como
quem informamus, en el discurso. Pero
aut exspectanda aut caben aun en medio
postulanda; erit enim de esta sencillez de
ut voce sic etiam ora- estilo, muchas de
tione suppressior. las figuras y recur-
[86] Sed pleraque ex sos oratorios, con
illis convenient etiam tal que se usen mo-
huic tenuitati, quam- deradamente. Añá-
quam isdem orna- dase a esto una ac-
mentis utetur horri- ción no trágica ni
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

dius; talem enim in- histriónica, en que


ducimus. Accedet sea mayor la expre-
actio non tragica nec sión del rostro que
scaenae, sed modica el movimiento del
iactatione corporis, cuerpo.
vultu tamen multa
conficiens; non hoc
quo dicuntur os duce-
re, sed illo quo signi-
ficant ingenue quo
sensu quidque pro-
nuntient.

XXVI. [87] Huic ge- Admite también este


neri orationis asper- género algunas sa-
gentur etiam sales, les, que son de ad-
qui in dicendo ni- mirable efecto en el
mium quantum va- decir. Las hay de
lent; quorum duo dos géneros: facecia
genera sunt, unum y dicacidad: una y
facetiarum, alterum otra puede usarse;
dicacitatis. Vtetur la primera en las
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

utroque; sed altero in narraciones, la se-


narrando aliquid ve- gunda para poner
nuste, altero in ia- alguna cosa en ridí-
ciendo mittendoque culo. Los géneros
ridiculo, cuius genera son muchos, pero
plura sunt; sed nunc ahora no tratamos
aliud agimus. [88] de eso. Sólo advier-
Illud admonemus to que el ridículo no
tamen ridiculo sic ha de ser demasiado
usurum oratorem ut frecuente, para que
nec nimis frequenti no caiga en truha-
ne scurrile sit, nec nesco ni obsceno,
subobsceno ne mimi- para que no parezca
cum, nec petulanti ne mímico o petulante,
improbum, nec in para que no descu-
calamitatem ne in- bra mala intención;
humanum, nec in ni ha de recaer en
facinus ne odii locum calamidades, porque
risus occupet, neque sería inhumano; ni
aut sua persona aut en crímenes, para
iudicum aut tempore que la risa no ocupe
alienum. haec enim el lugar del odio; ni
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

ad illud indecorum ha de desdecir de la


referuntur. [89] Vita- propia persona de la
bit etiam quaesita de los jueces, o de
nec ex tempore ficta, la ocasión, porque
sed domo adlata, todo esto sería inde-
quae plerumque sunt coroso. Han de evi-
frigida. Parcet et ami- tarse asimismo las
citiis et dignitatibus, interrogaciones,
vitabit insanabilis que, cuando no son
contumelias, tantum espontáneas, sino
modo adversarios preparadas en casa,
figet nec eos tamen casi siempre pare-
semper nec omnis cen frías. Respeta-
nec omni modo. Qui- rásela amistad y la
bus exceptis sic ute- dignidad; se deste-
tur sale et facetiis, ut rrará del discurso
ego ex istis novis toda afrenta y opro-
Atticis talem cogno- bio; sólo se perse-
verim neminem, cum guirá a los adversa-
id certe sit vel maxi- rios, y no a todos
me Atticum. [90] siempre y de la
Hanc ego iudico for- misma manera. Fue-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

mam summissi orato- ra de esto, pueden


ris, sed magni tamen derramarse a manos
et germani Attici; llenas las sales y los
quoniam quicquid est chistes, lo cual yo
salsum aut salubre in no he visto hacer a
oratione, id proprium ninguno de estos
Atticorum est. E qui- nuevos áticos, por
bus tamen non om- más que sea muy
nes faceti: Lysias propio del estilo áti-
satis et Hyperides, co. Esta es, a mi
Demades praeter entender, la forma
ceteros fertur, De- que ha de elegir el
mosthenes minus orador de estilo sen-
habetur; quo quidem cillo, pero grande y
mihi nihil videtur ur- legítimamente ático,
banius, sed non tam porque todo lo que
dicax fuit quam face- es agudo y gracioso
tus; est autem illud en el discurso es
acrioris ingeni, hoc propio de los áticos.
maioris artis. Y no todos tienen la
misma gracia: Lisias
é Hipérides, bastan-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

te; Démades, más


que los otros; De-
móstenes pasa por
inferior en esto;
pero a mí nada me
parece más gracioso
que él, aunque tiene
más de dicaz que de
faceto. Lo primero
requiere un ingenio
más agudo; lo se-
gundo, mayor arte.

[91] Vberius est aliud Hay otro estilo algo


aliquantoque robus- más rico y robusto
tius quam hoc humile que éste de que
de quo dictum est, venimos hablando,
summissius autem pero menos esplén-
quam illud de quo dido que aquel de
iam dicetur amplissi- que hablaremos en
mum. Hoc in genere seguida. Tiene éste
nervorum vel mini- segundo más ele-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

mum, suavitatis au- gancia que nervio,


tem est vel pluri- es más lleno que el
mum. Est enim ple- primero, y menos
nius quam hoc enu- adornado y copioso
cleatum, quam autem que el tercero.
illud ornatum copio-
sumque summissius.

XXVII. [92] Huic om- A este género con-


nia dicendi ornamen- vienen todos los
ta conveniunt pluri- adornos de estilo, y
mumque est in hac no es poca la ele-
orationis forma suavi- gancia que en esta
tatis. In qua multi forma del discurso
floruerunt apud Grae- cabe. En ella flore-
cos, sed Phalereus cieron muchos ora-
Demetrius meo iudi- dores griegos, pero,
cio praestitit ceteris, a juicio, Demetrio
cuius oratio cum se- Falereo se aventajó
date placideque liqui- a los restantes. Su
tur, tum inlustrant modo de decir es
eam quasi stellae plácido y tranquilo,
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

quaedam translata y a trechos le es-


verba atque immuta- maltan, como estre-
ta. Translata dico, ut llas, metáforas, si-
saepe iam, quae per nécdoques y meto-
similitudinem ab alia nimias. Llamo metá-
re aut suavitatis aut foras a las traslacio-
inopiae causa trans- nes fundadas en la
feruntur; immutata, semejanza y nacidas
in quibus pro verbo ya de la necesidad,
proprio subicitur aliud ya del agrado. En
quod idem significet las sinécdoques y
sumptum ex re aliqua metonimias se usa,
consequenti. [93] en vez de la palabra
Quod quamquam propia, otra que
transferendo fit, ta- significa lo mismo, y
men alio modo trans- que se toma de algo
tulit cum dixit Ennius consiguiente. Lo
arce et urbe orba cual, aunque sea
sum, alio modo, [si traslación, es trasla-
pro patria arcem ción de diverso gé-
dixisset; et] horridam nero, vg., cuando
Africam terribili tre- dice Ennio: «dejas
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

mere tumultu [cum huérfana la ciudad y


dicit pro Afris immu- el alcázar,» donde el
tate Africam]: hanc alcázar está tomado
hypallagen rhetores, por la patria; o
quia quasi summu- cuando escribe: «la
tantur verba pro ver- horrible Africa se
bis, metonymian estremece con feroz
grammatici vocant, tumulto:» aquí se
quod nomina transfe- toma el Africa por
runtur; [94] Aristote- los Africanos.
les autem translationi A esta figura llaman
et haec ipsa subiungit los retóricos hypála-
et abusionem nem, ge, porque en ella
quam katachresin se sustituyen unas
vocat, ut cum minu- palabras a otras. Los
tum dicimus animum gramáticos la apelli-
pro parvo; et abuti- dan metonimia, por-
mur verbis propin- que es una trasla-
quis, si opus est vel ción de nombres.
quod delectat vel Aristóteles incluye
quod decet. Iam cum en la traslación la
fluxerunt continuo figura llamada cata-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

plures translationes, crésis, que consiste


alia plane fit oratio; en usar de palabras
itaque genus hoc semejantes, vg.,
Graeci appellant alle- menudo por peque-
gorian: nomine recte, ño, ya por elegan-
genere melius ille qui cia, ya por necesi-
ista omnia translatio- dad y conveniencia.
nes vocat. Haec fre- Cuando hay muchas
quentat Phalereus traslaciones segui-
maxime suntque dul- das, resulta lo que
cissima; et quam- los Griegos llaman
quam translatio est alegoría, aunque
apud eum multa, ta- quizá fuera mejor
men immutationes llamarlas a todas
nusquam crebriores. traslaciones. Falereo
[95] In idem genus hace grande uso de
orationis—loquor en- ellas, y son muy
im de illa modica ac agradables.
temperata—verborum En el mismo estilo
cadunt lumina omnia, severo y templado,
multa etiam senten- aunque elegante,
tiarum; latae erudi- cabe mucho esplen-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

taeque disputationes dor de palabras y de


ab eodem explica- sentencias, largas y
buntur et loci com- eruditas controver-
munes sine conten- sias, y lugares co-
tione dicentur. Quid munes, siempre que
multa? E philosop- no degeneren en
horum scholis tales disputa. ¿Qué mu-
fere evadunt; et nisi cho que así suceda,
coram erit compara- si este modo de de-
tus ille fortior, per se cir salió de las es-
hic quem dico proba- cuelas de los filóso-
bitur. [96] Est enim fos? Hay también un
quoddam etiam in- estilo brillante, flori-
signe et florens ora- do y variado, en que
tionis pictum et expo- se unen todos los
litum genus, in quo primores de palabra
omnes verborum, y sentencia. Este
omnes sententiarum género pasó de los
inligantur lepores. sofistas al foro; pero
Hoc totum e sophis- rechazado igual-
tarum fontibus de- mente por los escri-
fluxit in forum, sed tores de estilo senci-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

spretum a subtilibus, llo y por los de estilo


repulsum a gravibus grave, vino a quedar
in ea de qua loquor en esta medianía de
mediocritate conse- que ahora hablar-
dit. nos.

XXVIII. [97] Tertius El tercer estilo es


est ille amplus copio- amplio, copioso,
sus, gravis ornatus, grave, elegante y de
in quo profecto vis poder extraordina-
maxima est. Hic est rio. Esta es la elo-
enim, cuius ornatum cuencia que ha
dicendi et copiam asombrado a las
admiratae gentes naciones y ha sido
eloquentiam in civita- reina y señora de las
tibus plurimum valere ciudades; esta, la de
passae sunt, sed grande, potente y
hanc eloquentiam, arrebatado curso;
quae cursu magno esta, la que todos
sonituque ferretur, contemplan, la que
quam suspicerent todos admiran y
omnes, quam admi- desconfían de poder
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

rarentur, quam se alcanzar, la que


adsequi posse diffide- conmueve los áni-
rent. Huius eloquen- mos, la que los tem-
tiae est tractare ani- pla, la que arranca
mos, huius omni mo- las viejas opiniones
do permovere. Haec y persuade las nue-
modo perfringit, mo- vas.
do inrepit in sensus; Hay mucha diferen-
inserit novas opinio- cia entre este géne-
nes, evellit insitas. ro y los anteriores.
[98] Sed multum El que ha trabajado
interest inter hoc di- en el estilo sutil y
cendi genus et supe- agudo hasta conse-
riora. Qui in illo subti- guir la perfección,
li et acuto elaboravit sin proponerse otra
ut callide arguteque cosa, será en su
diceret, nec quic- línea grande orador,
quam altius cogitavit, ya que no admira-
hoc uno perfecto ble, y no correrá
magnus orator est, et peligro de resbalar-
si non maximus; mi- se ni de caer. El
nimeque in lubrico orador de estilo me-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

versabitur et, si se- dió y templado no


mel constiterit, num- temerá los peligros,
quam cadet. Medius escollos y dificulta-
ille autem, quem mo- des de la oración, y
dicum et temperatum si a veces (y esto
voco, si modo suum con frecuencia suce-
illud satis instruxerit, de) no brilla tanto,
non extimescet anci- por lo menos el pe-
pites dicendi incer- ligro no es grande,
tosque casus; etiam ni puede caer de
si quando minus suc- mucha altura. Pero
cedit, ut saepe fit, este nuestro orador,
magnum tamen peri- grave, acre y ar-
culum non adibit: alte diente, si para esto
enim cadere non po- sólo ha nacido, si
test. [99] At vero hic sólo en esto se ha
noster, quem princi- ejercitado, sin tem-
pem ponimus, gravis plar la riqueza de su
acer ardens, si ad hoc estilo con los otros
unum est natus aut in dos géneros, será
hoc solo se exercuit muy digno de des-
aut huic generi stu- precio. Al orador de
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

duit uni nec suam estilo sencillo básta-


copiam cum illis duo- le para ser declara-
bus generibus tempe- do bueno el decir
ravit, maxime est con agudeza y ter-
contemnendus. Ille sura; al de estilo
enim summissus, medio, bástale la
quod acute et vetera- elegancia; el de es-
torie dicit, sapiens tilo copioso, si no
iam, medius suavis, tiene buen gusto,
hic autem copiosissi- parecerá un loco o
mus, si nihil aliud est, delirante. El que
vix satis sanus videri nada puede decir
solet. Qui enim nihil con tranquilidad y
potest tranquille, nihil reposo, con claridad,
leniter, nihil partite distinción y orden,
definite distincte fa- por más que la cau-
cete dicere, praeser- sa o algunas de sus
tim cum causae par- partes lo exijan; el
tim totae sint eo mo- que se proponga
do partim aliqua ex inflamar a los oyen-
parte tractandae si is tes cuando los oídos
non praeparatis auri- de éstos no se
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

bus inflammare rem hallan preparados,


coepit, furere apud ha de parecer nece-
sanos et quasi inter sariamente un loco
sobrios bacchari vinu- entre sanos, o un
lentus videtur. beodo entre sobrios.

[100] Tenemus igitur, Ya hemos alcanza-


Brute, quem quaeri- do, Bruto, lo que
mus, sed animo; nam buscábamos, pero
manu si prehendis- sólo lo hemos alcan-
sem, ne ipse quidem zado con el enten-
sua tanta eloquentia dimiento. Porque si
mihi persuasisset ut yo pudiera asir con
se dimitterem. XXIX. la mano a este ora-
Sed inventus profecto dor perfecto, ni él
est ille eloquens, mismo con toda su
quem numquam vidit elocuencia podría
Antonius. Quis est persuadirme a que
igitur is? Complectar le soltara. Digo que
brevi, disseram pluri- hemos encontrado
bus. Is est enim elo- al varón elocuente
quens, qui et humilia que nunca logró ver
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

subtiliter et alta gra- Antonio. ¿Y dónde


viter et mediocria está esa maravilla?
temperate potest Lo diré en pocas
dicere. Nemo is, in- palabras, para de-
quies, umquam fuit. clararlo luego más
Ne fuerit. [101] Ego extensamente. Es
enim quid desiderem, elocuente el que
non quid viderim dis- puede decir con
puto redeoque ad agudeza las cosas
illam Platonis de qua humildes, con rique-
dixeram rei formam za y esplendidez las
et speciem, quam de más alta impor-
etsi non cernimus, tancia, y en estilo
tamen animo tenere templado las media-
possumus. Non enim nas.
eloquentem quaero Dirás que nunca ha
neque quicquam existido semejante
mortale et caducum, orador. Sea en hora
sed illud ipsum, cuius buena, pero yo dis-
qui sit compos, sit puto, no da lo que
eloquens; quod nihil he visto, sino de lo
est aliud nisi eloquen- que deseo ver, y
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

tia ipsa, quam nullis vuelvo a aquella


nisi mentis oculis vi- idea y forma de Pla-
dere possumus. Is tón, que no se con-
erit igitur eloquens, templa con los ojos
ut idem illud itere- sino con el entendi-
mus, qui poterit par- miento. No busco
va summisse, modica nada mortal y cadu-
temperate, magna co, sino aquello cu-
graviter dicere. [102] ya posesión hace al
Tota mihi causa pro hombre elocuente,
Caecina de verbis es decir, la elocuen-
interdicti fuit: res cia misma, que sólo
involutas definiendo podemos ver con los
explicavimus, mus, ojos del alma.
ius civile laudavimus, Toda mi defensa de
verba ambigua dis- Cecina versó sobre
tinximus. Fuit ornan- las palabras del in-
dus in Manilia lege terdicto: tuve que
Pompeius: temperata explicar y definir las
oratione ornandi co- cosas embrolladas,
piam persecuti su- hacer el elogio del
mus. Ius omne reti- derecho civil, distin-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

nendae maiestatis guir las palabras


Rabiri causa contine- ambiguas. En la ley
batur: ergo in ea Manilia, elogié a
omni genere amplifi- Pompeyo, y tuve
cationis exarsimus. que usar un estilo
[103] At haec inter- rico y elegante,
dum temperanda et aunque templado.
varianda sunt. Quod En la causa de Rabi-
igitur in accusationis rio iba envuelto el
septem libris non derecho de majes-
reperitur gentis? tad; por eso recurrí
Quod in Habiti? Quod a todo linaje de en-
in Corneli? Quod in cendida amplifica-
plurimis nostris de- ción.
fensionibus? Quae Pero todo esto a las
exempla selegissem, veces hay que tem-
nisi vel nota esse plarlo y variarlo.
arbitrarer vel ipsi ¿De qué estilo no se
possent legere qui halla alguna mues-
quaererent. Nulla est tra en mis siete li-
enim ullo in genere bros de acusación
laus [oratoris] cuius contra Vérres, o en
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

in nostris orationibus Vérres, o en la de-


non sit aliqua si non fensa de Avito, o en
perfectio, at conatus la de Cornelio, o en
tamen atque adum- muchas otras de las
bratio. [104] Non mías, de las cuales
adsequimur; at quid podría entresacar
sequi deceat vide- ejemplos, si no cre-
mus. Nec enim nunc yera que son bas-
de nobis, sed de re tante conocidos o
dicimus; in quo tan- que puede elegirlos
tum abest ut nostra el que quiera? No
miremur, et usque eo hay género, estilo o
difficiles ac morosi primor oratorio del
sumus, ut nobis non cual en mis oracio-
satis faciat ipse De- nes no se vea algún
mosthenes; qui conato y sombra, ya
quamquam unus emi- que la perfección
net inter omnis in nunca. Pero aunque
omni genere dicendi, no la consigamos,
tamen non semper bástanos tener la
implet auris meas; ita idea de ella, y tan
sunt avidae et capa- lejos estoy de admi-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

ces et saepe aliquid Vérres, o en la de-


immensum infinitum- fensa de Avito, o en
que desiderant. la de Cornelio, o en
muchas otras de las
mías, de las cuales
podría entresacar
ejemplos, si no cre-
yera que son bas-
tante conocidos o
que puede elegirlos
el que quiera? No
hay género, estilo o
primor oratorio del
cual en mis oracio-
nes no se vea algún
conato y sombra, ya
que la perfección
nunca. Pero aunque
no la consigamos,
bástanos tener la
idea de ella, y tan
lejos estoy de admi-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

rar las cosas mías,


que soy tan difícil de
contentar, que ni el
mismo Demóstenes
me satisface, y por
más que en todo
estilo lleve la palma
a todos, no siempre
llena mis oídos: tan
ávidos y capaces
son, que siempre
desean algo inmen-
so e infinito.

XXX. [105] Sed ta- Pero ya que tú co-


men, quoniam et noces perfectamente
hunc tu oratorem a este orador, y no
cum eius studiosissi- le sueltas de la ma-
mo Pammene, cum no, desde que en
esses Athenis, totum Atenas, y bajo la
diligentissime cogno- enseñanza de Pam-
visti nec eum dimittis meno, tan apasio-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

e manibus et tamen nado tuyo, te dedi-


nostra etiam lectitas, caste a su estudio, y
vides profecto illum como lees además
multa perficere, nos con frecuencia nues-
multa conari, illum tros escritos, has
posse, nos velle quo- podido ver que él
cumque modo causa llevó a la perfección
postulet dicere. Nam muchas cosas y que
ille magnus et suc- yo he intentado mu-
cessit ipse magnis et chas; que él pudo, y
maximos oratores yo he querido,
habuit aequalis; nos hablar siempre del
minus. modo más acomo-
dado a la causa.

Magnum fecissemus, El fue grande orador


si quidem potuisse- porque sucedió a
mus quo contendimus oradores grandes, y
pervenire in ea urbe lo fueron también
in qua, ut ait Anto- sus contemporá-
nius, auditus elo- neos. Yo no pude
quens nemo erat. llegar a esa perfec-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

[106] Atqui si Antonio ción por haber naci-


Crassus eloquens do en una ciudad
visus non est aut sibi donde, como escribe
ipse, numquam Cotta Antonio, nunca se
visus esset, num- había oído a ningún
quam Sulpicius, varón elocuente. Y
numquam Horten- si a Antonio no le
sius; nihil enim ample pareció elocuente
Cotta, nihil leniter Craso, ni él mismo
Sulpicius, non multa se tuvo por tal, ve-
graviter Hortensius; rosímil cosa es que
superiores magis ad tampoco se lo
omne genus apti, hubieran parecido
Crassum dico et An- nunca Sulpicio, Cota
tonium. Ieiunas igitur y Hortensio. Nunca
huius multiplicis et usó del estilo amplio
aequabiliter in omnia Cota; nunca del
genera fusae oratio- templado Sulpicio;
nis auris civitatis ac- pocas veces del gra-
cepimus, easque nos ve Hortensio. Los
primi, quicumque dos anteriores, es
eramus et quantu- decir, Craso y Anto-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

lumcumque diceba- nio, se acomodaron


mus, ad huius gene- mejor a todo estilo.
ris [dicendi] audiendi Encontré, pues, los
incredibilia studia oídos de esta ciu-
convertimus. [107] dad, no avezados a
Quantis illa clamori- este modo de decir
bus adulescentuli múltiple y variado, y
diximus [de supplicio yo fui el primero
parricidarum], quae que, en cuanto es-
nequaquam satis de- tuvo en mi poder,
fervisse post aliquan- desperté increíble
to sentire coepimus: afición a decir y a
Quid enim tam com- oír este linaje de
mune quam spiritus discursos. ¡Qué cla-
vivis, terra mortuis, mores no excitó
mare fluctuantibus, aquella mi declama-
litus eiectis? Ita vi- ción juvenil sobre el
vunt, dum possunt, suplicio de los parri-
ut ducere animam de cidas! Y, sin embar-
caelo non queant; ita go, mirándola des-
moriuntur ut eorum pacio, conocí luego
ossa terram non tan- que no tenía bastan-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

gant; ita iactantur te calor. «¿Qué cosa


fluctibus ut numquam hay tan común co-
adluantur; ita post- mo el espíritu a los
remo eiciuntur ut ne vivos, la tierra a los
ad saxa quidem mor- muertos, el mar a
tui conquiescant, et los náufragos, la
quae sequuntur; sunt costa a los que arro-
enim omnia sic ut ja la tormenta? Pero
adulescentis non tam los parricidas de tal
re et maturitate manera viven, que
quam spe et exspec- no pueden respirar;
tatione laudati. Ab de tal manera mue-
hac etiam indole iam ren, que no cubre la
illa matura: "Vxor tierra sus huesos;
generi, noverca filii, de tal modo son
filiae paelex." [108] agitados por las
Nec vero hic erat olas, que nunca se
unus ardor in nobis ut ahogan, y, finalmen-
hoc modo omnia di- te, cuando son arro-
ceremus. Ipsa enim jados a la costa y se
illa [pro Roscio] iuve- estrellan en los pe-
nilis redundantia mul- ñascos, ni siquiera
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

ta habet attenuata, después de muertos


quaedam etiam paulo encuentran reposo.»
hilariora, ut pro Habi- Todo esto es como
to, pro Cornelio com- de un joven, y si
pluresque atiae. Ne- merece elogio, no es
mo enim orator tam por la madurez, sino
multa ne in Graeco por la esperanza.
quidem otio scripsit Del mismo género
quam multa sunt es aquella frase, ya
nostra, eaque hanc más madura: «Mu-
ipsam habent quam jer de su yerno,
probo varietatem. madrastra de su
hijo, corruptora de
su hija.» No siempre
tenía yo, el mismo
ardor, ni decía de
igual modo todas las
cosas. La misma
defensa de Roscio,
con ser juvenil y
redundante, tiene
muchas cosas de
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

estilo templado, y
aun alegre, y lo
mismo la de Avito,
la de Cornelio y mu-
chas otras, porque
no ha habido ningún
orador, aun entre
los Griegos, tan
ocioso que haya
escrito más que yo
ni con más variedad
de estilos.

XXXI. [109] An ego ¿Había de conceder


Homero, Ennio, reli- yo a Homero, a En-
quis poetis et maxi- nio y a los demás
me tragicis concede- poetas, sobre todo a
rem ut ne omnibus los trágicos, el va-
locis eadem conten- riar a cada paso de
tione uterentur cre- tono y acercarse a
broque mutarent, non veces a la conversa-
numquam etiam ad ción familiar, y no
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

cotidianum genus había de apartarme


sermonis accederent: yo alguna vez del
ipse numquam ab illa tono acre de la dis-
acerrima contentione puta? ¿Pero a qué
discederem? Sed quid recurrir a los poetas
poetas divino ingenio de divino ingenio?
profero? Histriones Basta fijarnos en los
eos vidimus quibus más consumados
nihil posset in suo histriones, que no
genere esse praes- sólo agradan en di-
tantius, qui non so- versos papeles, sino
lum in dissimillimis a veces el cómico en
personis satis facie- la tragedia y el trá-
bant, cum tamen in gico en la comedia.
suis versarentur, sed ¿No he de trabajar
et comoedum in tra- yo en lo mismo? Y
goediis et tragoedum cuando digo yo, en-
in comoediis admo- tiendo hablar así
dum placere vidimus: mismo de ti, Bruto,
ego non elaborem? porque yo ya dí todo
[110] Cum dico me, el fruto que podía
te, Brute, dico; nam esperarse. Pero tú
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

in me quidem iam ¿defenderás del


pridem effectum est mismo modo todas
quod futurum fuit; tu las causas, o recha-
autem eodem modo zarás algún género
omnis causas ages? de ellas, o conserva-
Aut aliquod causarum rás sin intermisión el
genus repudiabis? mismo aliento en
Aut in isdem causis todo el discurso?
perpetuum et eun- Demóstenes mismo,
dem spiritum sine cuya estatua de
ulla commutatione bronce vi hace poco
obtinebis? Demost- en tu casa del Tus-
henes quidem, cuius culano al lado de las
nuper inter imagines de tus mayores,
tuas ac tuorum, quod prueba insigne de lo
eum credo amares, mucho que le admi-
cum ad te in Tuscula- ras, nunca cedió en
num venissem, ima- sutileza a Lisias, ni
ginem ex aere vidi, en lo agudo a Hipé-
nil Lysiae subtilitate rides, ni en dulzura
cedit, nihil argutiis et o en esplendor de
acumine Hyperidi, nil palabras a Lisias.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

levitate Aeschini et Hay muchos oracio-


splendore verborum. nes suyas de tem-
[111] Multae sunt plada elegancia, vg.,
eius totae orationes la que pronunció,
subtiles, ut contra contra Leptines;
Leptinem; multae muchas de estilo
totae graves, ut grave, como las Filí-
quaedam Philippicae; picas, y otras de
multae variae, ut estilo vario, como la
contra Aeschinem de la Falsa Legación
falsae legationis, ut o la de la Corona
contra eundem pro contra Esquines.
causa Ctesiphontis. Cuando quiere, pasa
Iam illud medium rápida y fácilmente
quotiens vult arripit al estilo medio des-
et a gravissimo dis- de el grave; pero
cedens eo potissi- con este solo arran-
mum delabitur. Cla- ca los aplausos y
mores tamen tum logra el triunfo más
movet et tum in di- alto de la elocuen-
cendo plurimum effi- cia.
cit, cum gravitatis Pero dejemos esto,
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

locis utitur. [112] Sed ya que hablamos del


ab hoc parumper género y no del
abeamus, quando hombre, y expli-
quidem de genere, quemos la índole y
non de homine quae- poder de la elocuen-
rimus: rei potius, id cia. Y no olvidemos
est eloquentiae vim nunca lo que antes
et naturam explice- dijimos, que no va-
mus. Illud tamen mos a hablar como
quod iam ante dixi- preceptores y maes-
mus meminerimus, tros, sino como
nihil nos praecipiendi oyentes y críticos. Y
causa esse dicturos en esto me extende-
atque ita potius actu- rá más, porque co-
ros ut existimatores nozco que no has de
videamur loqui, non ser tú, que conoces
magistri. In quo ta- estas cosas mejor
men longius saepe que yo que pretendo
progredimur, quod enseñarlas, el único
videmus non te haec lector de este libro,
solum esse lecturum, sino que con la re-
qui ea multo quam comendación y pa-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

nos qui quasi docere ción y patrocinio de


videmur habeas no- tu nombre, es nece-
tiora, sed hunc librum sario que corra y se
etiam si minus nostra divulgue.
commendatione, tuo
tamen nomine divul-
gari necesse est.

XXXII. [113] Esse El ser perfecto ora-


igitur perfecte elo- dor consiste, no sólo
quentis puto non eam en tener las faculta-
tantum facultatem des propias del bien
habere quae sit eius decir, sino también
propria, fuse lateque la ciencia de los dia-
dicendi, sed etiam lécticos, que es ve-
vicinam eius ac fini- cina y hermana del
timam dialecticorum arte oratorio. Aun-
scientiam adsumere. que una cosa parez-
Quamquam aliud vi- ca la oración y otra
detur oratio esse la disputa, y no sea
aliud disputatio, nec lo mismo hablar que
idem loqui esse quod decir, sin embargo,
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

dicere, ac tamen
utrumque in disse-
rendo est: disputandi
ratio et loquendi dia-
lecticorum sit, orato-
rum autem dicendi et
ornandi. Zeno qui-
dem ille, a quo disci-
plina Stoicorum est,
manu demonstrare
solebat quid inter has
artis interesset; nam
cum compresserat
digitos pugnumque
fecerat, dialecticam
aiebat eius modi es-
se; cum autem de-
duxerat et manum
dilataverat, palmae
illius similem elo-
quentiam esse dice-
bat. [114] Atque
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

etiam ante hunc Aris- de la mano abierta y


toteles principio artis extendida. Y antes
rhetoricae dicit illam que él, Aristóteles,
artem quasi ex altera al principio de su
parte respondere Retórica, dice que
dialecticae, ut hoc esta arte correspon-
videlicet differant de en su mayor par-
inter se quod haec te a la dialéctica,
ratio dicendi latior sit, pero con esta dife-
illa loquendi contrac- rencia: en la prime-
tior. Volo igitur huic ra, es el arte de de-
summo omnem quae cir más extenso, y
ad dicendum trahi en la segunda, es el
possit loquendi ratio- de hablar más reco-
nem esse notam; gido. Quiero, pues,
quae quidem res, que el orador per-
quod te his artibus fecto conozca de la
eruditum minime fa- dialéctica todo lo
llit, duplicem habuit que pueda adornar-
docendi viam. Nam et se con las galas del
ipse Aristoteles tradi- bien decir. A ti, que
dit praecepta plurima eres tan erudito en
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

disserendi et postea estas disciplinas, no


qui dialectici dicuntur se te ocultará que
spinosiora multa pe- para esto hay dos
pererunt. [115] Ego caminos. Porque el
eum censeo qui elo- mismo Aristóteles
quentiae laude duca- dio muchos precep-
tur non esse earum tos, y después los
rerum omnino rudem, llamados dialécticos
sed vel illa antiqua los dieron mucho
vel hac Chrysippi dis- más espinosos y
ciplina institutum. difíciles. Creo que
Noverit primum vim, quien aspire al lauro
naturam, genera ver- de la elocuencia no
borum et simplicium debe ser entera-
et copulatorum; de- mente rudo e igno-
inde quot modis rante de estas co-
quidque dicatur; qua sas, sino que edu-
ratione verum fal- cado en la antigua
sumne sit iudicetur; doctrina o en la
quid efficiatur e quo- nueva de Crisipo, ha
que, quid cuique con- de conocer primero
sequens sit quidve el valor, naturaleza
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

contrarium; cumque y género de las pa-


ambigue multa dican- labras, lo mismo
tur, quo modo quid- simples que com-
que eorum dividi ex- puestas, y ha de
planarique oporteat. saber de cuántas
Haec tenenda sunt maneras puede de-
oratori —saepe enim cirse una cosa, y
occurrunt—, sed quia cómo se distingue lo
sua sponte squalidio- verdadero de lo fal-
ra sunt, adhibendus so, cuáles son las
erit in his explicandis relaciones de causa
quidam orationis ni- y efecto, de conse-
tor. cuencia y contrarie-
dad, y cómo se ha
de dividir y explanar
cada una de las co-
sas ambiguas. Todo
esto debe observar-
lo el orador, porque
a cada paso ocurre;
pero él tiene que
añadir, además, el
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

esplendor y brillan-
tez del estilo.

XXXIII. [116] Et quo- Y como en todo lo


niam in omnibus que depende del
quae ratione docen- razonamiento debe
tur et via primum empezarse por defi-
constituendum est nir la materia de
quid quidque sit—nisi que se trata, porque
enim inter eos qui si no están de
disceptant convenit acuerdo los que dis-
quid sit illud quod putan sobre el valor
ambigitur, nec recte de la cosa contro-
disseri umquam nec vertida, nunca pue-
ad exitum perveniri de llegarse a un re-
potest—, explicanda sultado; es necesa-
est saepe verbis rio las más de las
mens nostra de qua- veces explicar y de-
que re atque involuta finir la cosa tal como
rei notitia definiendo la entendemos, por-
aperienda est, si qui- que la definición es
dem est definitio ora- un modo de decir
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

tio, quae quid sit id que muestra breví-


de quo agitur osten- simamente lo que es
dit quam brevissime; aquello de que se
tum, ut scis, explica- trata. Explicado el
to genere cuiusque género, hay que ver
rei videndum est sus especies o par-
quae sint eius generis tes y dividir en ellas
sive formae sive par- el discurso.
tes, ut in eas tribua- El elocuente orador,
tur omnis oratio. cuya idea vamos
[117] Erit igitur haec trazando, sabrá de-
facultas in eo quem finir, y no seca y
volumus esse elo- brevemente, como
quentem, ut definire suele hacerse en las
rem possit nec id disputas filosóficas,
faciat tam presse et sino con más ampli-
anguste quam in illis tud y riqueza y de
eruditissimis disputa- un modo más aco-
tionibus fieri solet, modado al juicio
sed cum explanatius común y la inteli-
tum etiam uberius et gencia popular.
ad commune iudicium Cuando el asunto lo
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

popularemque inte- pida, dividirá el gé-


llegentiam accommo- nero en especies, de
datius; idemque tal modo que no
etiam, cum res pos- sobre ni falte ningu-
tulabit, genus univer- na: cuándo y cómo
sum in species cer- ha de hacerlo, no
tas, ut nulla neque me corresponde
praetermittatur ne- enseñarlo; ya dije
que redundet, partie- que quiero ser juez
tur ac dividet. Quan- y no maestro.
do autem id faciat aut
quo modo, nihil ad
hoc tempus, quo- Y no solo quiero que
niam, ut supra dixi, esté instruido en la
iudicem esse me, non dialéctica, sino que
doctorem volo. [118] conozca todas las
Nec vero a dialecticis partes de la filoso-
modo sit instructus et fía. Porque sin esta
habeat omnis philo- ciencia, nada de lo
sophiae notos ac que pertenece a la
tractatos locos. Nihil religión, a la muer-
enim de religione, te, a la sociedad, al
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

nihil de morte, nihil amor de la patria, a


de pietate, nihil de las virtudes o a los
caritate patriae, nihil vicios, a las obliga-
de bonis rebus aut ciones, al dolor, al
malis, nihil de virtuti- deleite, a las pasio-
bus aut vitiis, nihil de nes y afectos del
officio, nihil de dolo- alma, puede tratar-
re, nihil de voluptate, se con majestad,
nihil de perturbatio- amplitud y riqueza.
nibus animi et errori-
bus, quae saepe ca-
dunt in causas et
ieiunius aguntur,
nihil, inquam, sine ea
scientia quam dixi
graviter ample copio-
se dici et explicari
potest.

XXXIV. [119] De ma- De la materia del


teria loquor orationis discurso hablo aho-
etiam nunc, non de ra, no del estilo y
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

ipso genere dicendi. modo de decir.


Volo enim prius Quiero que el orador
habeat orator rem de tenga un asunto
qua dicat, dignam digno de los oídos
auribus eruditis, eruditos, antes que
quam cogitet quibus piense qué palabras
verbis quidque dicat ha de usar y cómo.
[aut quo modo]— Cuanto más grande
quem etiam, quo sea el orador y más
grandior sit et quo- se acerque a la per-
dam modo excelsior, fección (como antes
ut de Pericle dixi su- dije de Pericles),
pra, ne physicorum más le exigiré que
quidem esse ignarum no ignore nada, ni
volo. Omnia profecto, siquiera la ciencia de
cum se a caelestibus los físicos. Así,
rebus referet ad cuando descienda de
humanas, excelsius las cosas celestiales
magnificentiusque et a las humanas, lo
dicet et sentiet. [120] dirá y sentirá todo
Cum illa divina cog- con más grandeza y
noverit, nolo ignoret magnificencia. Y si
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

ne haec quidem conociere lo divino,


humana. Ius civile tampoco debe igno-
teneat, quo egent rar lo humano.
causae forenses coti- Aprenda el derecho
die. Quid est enim civil, que cada día se
turpius quam legiti- necesita en las cau-
marum et civilium sas forenses. ¿Pues
controversiarum pa- qué cosa hay más
trocinia suscipere, torpe que encargar-
cum sis legum et civi- se de controversias
lis iuris ignarus? Cog- legales y civiles,
noscat etiam rerum cuando se ignoran
gestarum et memo- las leyes y el dere-
riae veteris ordinem, cho civil? Conozca
maxime scilicet nos- además la historia,
trae civitatis, sed sobre todo la de
etiam imperiosorum nuestra ciudad y la
populorum et regum de los imperios más
inlustrium; quem poderosos y reyes
laborem nobis Attici más ilustres, cuyo
nostri levavit labor, trabajo nos facilitó
qui conservatis nota- nuestro Ático, reco-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

tisque temporibus, giendo en un libro


nihil cum inlustre las Memorias de
praetermitteret, an- setecientos años,
norum septingento- con indicación preci-
rum memoriam uno sa de los tiempos,
libro conligavit. Nes- sin omitir nada se-
cire autem quid ante ñalado. El ignorar lo
quam natus sis acci- que sucedió antes
derit, id est semper de nacer nosotros,
esse puerum. Quid es como ser siempre
enim est aetas homi- niños. ¿Qué es la
nis, nisi ea memoria edad humana si por
rerum veterum cum memoria de las co-
superiorum aetate sas antiguas no se
contexitur? Comme- enlaza con las eda-
moratio autem anti- des anteriores? El
quitatis exemplorum- recuerdo de los
que prolatio summa hechos de la anti-
cum delectatione et güedad añade, a la
auctoritatem orationi vez que sumo delei-
adfert et fidem. [121] te, mucho crédito y
Sic igitur instructus autoridad al discur-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

veniet ad causas, so. Venga, pues, el


quarum habebit ge- orador armado y
nera primum ipsa dispuesto para la
cognita. Erit enim ei causa, y ante todo
perspectum nihil am- conozca los géneros
bigi posse in quo non de ella.
aut res controversiam Toda controversia
faciat aut verba: res estriba, o en el
aut de vero aut de hecho o en las pala-
recto aut de nomine, bras. Las controver-
verba aut de ambiguo sias de hecho pue-
aut de contrario. Nam den ser acerca de lo
si quando aliud in verdadero, lo recto,
sententia videtur es- o el nombre. Las de
se aliud in verbis, palabras pueden ser
genus est quoddam de ambigüedad o de
ambigui quod ex contrariedad. Porque
praeterito verbo fieri cuando una cosa
solet, in quo quod est quieren decir las
ambiguorum pro- palabras y otra sue-
prium res duas signi- nan, resulta un gé-
ficari videmus. nero de ambigüedad
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

en que se significan
dos cosas con una
misma palabra.

XXXV. [122] Cum Siendo tan pocos los


tam pauca sint gene- géneros de las cau-
ra causarum, etiam sas, tampoco son
argumentorum prae- muchas las reglas
cepta pauca sunt. que se dan sobre los
Traditi sunt e quibus argumentos. Señá-
ea ducantur duplices lanse dos clases de
loci: uni e rebus ipsis, fuentes de donde
alteri adsumpti. Trac- tomarlos: o nacen
tatio igitur rerum de las cosas mis-
efficit admirabilem mas, o son extrínse-
orationem; nam ipsae cos. El modo de tra-
quidem res in perfaci- tar las cosas es lo
li cognitione versan- que hace admirable
tur. Quid enim iam el discurso, porque
sequitur, quod qui- el conocimiento de
dem artis sit, nisi las cosas es muy
ordiri orationem, in fácil. ¿Qué resta ya,
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

quo aut concilietur ni qué puede exigir


auditor aut erigatur el arte sino que se
aut paret se ad dis- haga el exordio tra-
cendum; rem breviter tando de conciliar el
exponere et probabi- ánimo de los oyen-
liter et aperte, ut tes o de prepararlos
quid agatur intellegi a oír: que se expon-
possit; sua confirma- ga el asunto con
re, adversaria everte- brevedad y llaneza y
re, eaque efficere non en términos proba-
perturbate, sed sin- bles; que se confir-
gulis argumentationi- men los argumentos
bus ita concludendis, propios y se destru-
ut efficiatur quod sit yan los del adversa-
consequens eis quae rio, y que todo esto
sumentur ad quam- se haga no confu-
que rem confirman- samente, sino ce-
dam; post omnia pe- rrando de tal mane-
roratione inflamman- ra cada una de las
tem restinguentemve argumentaciones,
concludere? Has par- que la consecuencia
tis quem ad modum se deduzca lógica-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

tractet singulas diffi- se deduzca lógica-


cile dictu est hoc lo- mente de las premi-
co; nec enim semper sas, y que se corone
tractantur uno modo. todo con una pero-
[123] Quoniam au- ración ardiente é
tem non quem do- impetuosa? Cómo
ceam quaero, sed ha de tratarse cada
quem probem, pro- una de estas partes,
babo primum eum difícil es declararlo
qui quid deceat vide- aquí, porque no
rit. Haec enim sa- siempre se tratan
pientia maxime ad- del mismo modo.
hibenda eloquenti Pero como no busco
est, ut sit temporum a quién enseñar sino
personarumque mo- a quién aplaudir,
derator. Nam nec alabaré sobre todo a
semper nec apud quien guarde el de-
omnis nec contra coro y conveniencia
omnis nec pro omni- de tiempos y perso-
bus nec cum omnibus nas. Porque no
eodem modo dicen- siempre ni ante to-
dum arbitror. XXXVI. dos, ni contra todos,
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

Is erit ergo eloquens


qui ad id quodcum-
que decebit poterit
accommodare oratio-
nem. Quod cum sta-
tuerit, tum ut quid-
que erit dicendum ita
dicet, nec satura
ieiune nec grandia
minute nec item co-
ntra, sed erit rebus
ipsis par et aequalis
oratio.

[124] Principia vere- Los exordios serán


cunda, nondum elatis modestos, no tejidos
incensa verbis, sed de palabras altiso-
acuta sententiis vel nantes sino de agu-
ad offensionem ad- das sentencias, ya
versarii vel ad com- en ofensa del adver-
mendationem sui. sario, ya en reco-
Narrationes credibiles mendación de la
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

nec historico sed pro- propia persona. Las


pe cotidiano sermone narraciones serán
explicatae dilucide. creíbles, y no se
Dein si tenuis causa harán en estilo his-
est, tum etiam argu- tórico sino familiar y
mentandi tenue filum corriente. Si la cau-
et in docendo et in sa es de poca im-
refellendo, idque ita portancia, también
tenebitur, ut quanta será leve el hilo de
ad rem tanta ad ora- los argumentos, así
tionem fiat accessio. en la confirmación
[125] Cum vero cau- como en la refuta-
sa ea inciderit in qua ción, procurándose
vis eloquentiae possit siempre que las pa-
expromi, tum se la- labras sean fiel es-
tius fundet orator, pejo de la idea.
tum reget et flectet Cuando la causa sea
animos et sic adficiet tal, que en ella pue-
ut volet, id est ut da desplegarse todo
causae natura et ra- el poder de la elo-
tio temporis postula- cuencia, hará el
bit. Sed erit duplex orador vistoso alar-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

eius omnis ornatus de de sus recursos,


ille admirabilis, prop- rendirá y doblegará
ter quem ascendit in los ánimos, consi-
tantum honorem elo- guiendo todo lo que
quentia. Nam cum quiera, es decir, lo
omnis pars orationis que la naturaleza de
esse debet laudabilis, la causa y el tiempo
sic ut verbum nullum pidan. Este ornato y
nisi aut grave aut gala de la elocuencia
elegans excidat, tum será doble, pues,
sunt maxime lumino- además de la per-
sae et quasi actuosae fección que exige
partes duae: quarum cada parte del dis-
alteram in universi curso, de tal modo
generis quaestione que no baya palabra
pono, quam, ut supra alguna que no sea
dixi, Graeci appellant grave o elegante, ha
thesin, alteram in de haber dos partes
augendis amplifican- más luminosas y
disque rebus, quae más de resalto que
ab isdem auxesis est todo lo demás: una,
nominata. [126] en las cuestiones de
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

Quae etsi aequabiliter género universal,


toto corpore orationis que los Griegos lla-
fusa esse debet, ta- man tesis; otra, en
men in communibus la amplificación, que
locis maxime exce- ellos mismos nom-
llet; qui communes bran auxesis. Y
sunt appellati eo aunque una y otra
quod videntur multa- deben estar igual-
rum idem esse cau- mente derramadas
sarum, sed proprii en todo el cuerpo
singularum esse de- del discurso, brillan
bebunt. At vero illa más en los lugares
pars orationis, quae comunes, llamados
est de genere univer- así porque son los
so, totas causas sae- mismos en muchas
pe continet. Quicquid causas, por más que
est enim illud in quo deben de ser pro-
quasi certamen est pios de cada una.
controversiae, quod Aquella parte del
Graece krinomenon discurso que versa
dicitur, id ita dici pla- sobre el género uni-
cet, ut traducatur ad versal, contiene mu-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

perpetuam quaestio- chas veces toda la


nem atque uti de causa. Sea cual fue-
universo genere dica- re el asunto sujeto a
tur, nisi cum de vero controversia, que los
ambigitur, quod Griegos llaman chri-
quaeri coniectura nomenon, conviene
solet. [127] Dicetur siempre enlazarle
autem non Peripateti- con una cuestión
corum more—est en- perpetua y univer-
im illorum exercitatio sal, a no ser que se
elegans iam inde ab dispute sobre la
Aristotele constituta— verdad, porque en-
, sed aliquanto ner- tonces hay que acu-
vosius et ita de re dir a las conjeturas.
communia dicentur, Se hablará, pues, no
ut et pro reis multa al modo de los peri-
leniter dicantur et in patéticos, cuya ele-
adversarios aspere. gante manera de
Augendis vero rebus discusión ordenó
et contra abiciendis Aristóteles, sino con
nihil est quod non mal nervio, y de tal
perficere possit ora- manera se aplicarán
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

tio; quod [et] inter los argumentos,


media argumenta comunes, que se
faciendum est quo- trate siempre con
tiescumque dabitur blandura al reo y
vel amplificandi vel con aspereza al ad-
minuendi locus, et versario. En la am-
paene infinite in pe- plificación o dismi-
rorando. nución por hipérbo-
le, nada hay que no
pueda conseguir el
orador, y deberá
hacerlo aun en me-
dio de los argumen-
tos, siempre que se
presente ocasión de
ensalzar o deprimir
un objeto.

XXXVII. [128] Duo Pero sobre todo,


restant enim, quae puede hacerlo am-
bene tractata ab ora- pliamente en la pe-
tore admirabilem elo- roración: dos cosas
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

quentiam faciunt. son las que bien


Quorum alterum est, tratadas por el ora-
quod Graeci ethikon dor hacen más ad-
vocant, ad naturas et mirable el discurso;
ad mores et ad om- una lo que los Grie-
nem vitae consuetu- gos llaman ética, es
dinem accommoda- decir, el estudio de
tum; alterum, quod la naturaleza huma-
idem pathetikon no- na, de las costum-
minant, quo pertur- bres y de la vida:
bantur animi et con- otra lo que llaman
citantur, in quo uno patético, es decir, el
regnat oratio. Illud arte de mover los
superius come iucun- afectos. El primer
dum, ad benevolen- género es elegante,
tiam conciliandam agradable, propio
paratum; hoc vehe- para conciliar la be-
mens incensum inci- nevolencia; el se-
tatum, quo causae gundo, vehemente,
eripiuntur: quod cum encendido, arreba-
rapide fertur, sustine- tado e irresistible.
ri nullo pacto potest. Tal recurso me valió
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

[129] Quo genere a mí, orador media-


nos mediocres aut no, y quizá ni aun
multo etiam minus, esto, para confundir
sed magno semper en más de una oca-
usi impetu saepe ad- sión a mis adversa-
versarios de statu rios. Yo en la defen-
omni deiecimus. No- sa de un reo hice
bis pro familiari reo enmudecer al gran-
summus orator non de Hortensio. Yo en
respondit Hortensius; el Senado reduje al
a nobis homo auda- silencio al audacísi-
cissimus Catilina in mo Catilina; y en
senatu accusatus una causa privada
obmutuit; nobis pri- pero de grande im-
vata in causa magna portancia, en que
et gravi cum coepis- había empezado a
set Curio pater res- responderme Curion
pondere, subito ad- el padre, tuvo que
sedit, cum sibi vene- sentarse e inte-
nis ereptam memo- rrumpió su discurso,
riam diceret. [130] diciendo que algún
Quid ego de misera- filtro le había quita-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

tionibus loquar? Qui- filtro le había quita-


bus eo sum usus plu- do la memoria.
ribus quod, etiam si ¿Y qué diré del mo-
plures dicebamus, do de excitar la
perorationem mihi compasión de que
tamen omnes relin- yo he hecho tanto
quebant; in quo ut uso, que hasta
viderer excellere non cuando hablábamos
ingenio sed dolore varios dejaban
adsequebar. Quae siempre a mi cargo
qualiacumque in me la peroración? Triun-
sunt—me [enim] ip- fos que debí no al
sum paenitet quanta ingenio sino a la
sint—, sed apparent pasión.
in orationibus, etsi Todas estas cualida-
carent libri spiritu illo, des, valgan lo que
propter quem maiora valieren (y del resul-
eadem illa cum agun- tado no me arre-
tur quam cum legun- piento) aparecen en
tur videri solent. mis oraciones, aun-
que carezcan éstas
de aquella vida que
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

hace parecer mayo-


res las cosas cuando
se oyen que cuando
se leen.

XXXVIII. [131] Nec Y no sólo ha de mo-


vero miseratione so- verse a compasión
lum mens iudicum el ánimo de los jue-
permovenda est—qua ces, como hice yo
nos ita dolenter uti en una ocasión le-
solemus ut puerum vantando en mis
infantem in manibus brazos a un niño en
perorantes tenueri- otra causa llenando
mus, ut alia in causa de lamentaciones el
excitato reo nobili, foro, sino que ade-
sublato etiam filio más hemos de hacer
parvo, plangore et que el juez, se eno-
lamentatione comple- je, se calme, admi-
rimus forum—, sed re, desprecie, ame,
est faciendum etiam aborrezca, se hastíe,
ut irascatur iudex tema, espere, se
mitigetur, invideat alegre, se entristez-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

faveat, contemnat ca. De todo esto se


admiretur, oderit dili- hallarán ejemplos en
gat, cupiat fastidiat, mis acusaciones o
speret metuat, laete- en mis defensas,
tur doleat; qua in porque ningún me-
varietate duriorum dio de cuantos pue-
accusatio suppedita- den sosegar o con-
bit exempla, mitio- mover los ánimos he
rum defensiones dejado de poner en
meae. [132] Nullo práctica. Diría que
enim modo animus en este género
audientis aut incitari había yo alcanzado
aut leniri potest, qui la perfección, si así
modus a me non lo creyera, y no te-
temptatus sit,— miese incurrir en el
dicerem perfectum, si vicio de arrogancia.
ita iudicarem, nec in Pero, como antes
veritate crimen arro- dije, no la fuerza de
gantiae extimesce- mi ingenio, sino la
rem; sed, ut supra de mi alma, es la
dixi, nulla me ingeni que me arrastra y
sed magna vis animi domina, y nunca
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

inflammat, ut me ipse podría inflamarse el


non teneam; nec ánimo del que oye si
umquam is qui audi- no llegase a él en-
ret incenderetur, nisi cendida y vehemen-
ardens ad eum per- te la palabra. Citaría
veniret oratio. Vterer ejemplos propios si
exemplis domesticis, tú no los hubieras
nisi ea legisses, ute- leído: los citaría ex-
rer alienis vel Latinis, tranjeros o latinos si
si ulla reperirem, vel los encontrase, o
Graecis, si deceret. griegos si convinie-
Sed Crassi perpauca ra. Pero de Craso
sunt nec ea iudicio- hay muy pocos dis-
rum, nihil Antoni, cursos, y éstos no
nihil Cottae, nihil Sul- judiciales. Nada de
pici; dicebat melius Antonio, nada de
quam scripsit, Hor- Cota, nada de Sulpi-
tensius. [133] Verum cio. Hortensio habla-
haec vis, quam quae- ba mejor que escri-
rimus, quanta sit sus- bía.
picemur, quoniam Sospechemos y vis-
exemplum non habe- lumbremos tan sólo
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

mus, aut si exempla el poder extraordi-


sequimur, a Demost- nario de la elocuen-
hene sumamus et cia que buscamos, y
quidem perpetuae caso de citar ejem-
dictionis ex eo loco plos, tomemos los
unde in Ctesiphontis de Demóstenes en
iudicio de suis factis, el juicio de Ctesifon,
consiliis, meritis in cuando empieza a
rem publicam ad- hablar de sus
gressus est dicere. Ea hechos, consejos y
profecto oratio in méritos para con la
eam formam quae república. Esta ora-
est insita in mentibus ción entra de tal
nostris includi sic modo en la idea que
potest, ut maior elo- yo tengo en el en-
quentia ne requiratur tendimiento, que
quidem. apenas puedo con-
cebir mayor elo-
cuencia.

XXXIX. [134] Sed Resta sólo la forma


iam forma [ipsa] res- y el carácter. Por lo
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

tat et charakter ille que llevamos dicho


qui dicitur; qui qualis se habrá compren-
esse debeat ex his dido cómo ha de
quae supra dicta sunt ser. Hemos hablado
intellegi potest. Nam del esplendor y ele-
et singulorum verbo- gancia de las pala-
rum et conlocatorum bras, ya separadas,
lumina attigimus; ya unidas, el cual ha
quibus sic abundabit, de ser tal que no
ex ore nullum nisi aut salga de la boca del
elegans aut grave orador ninguna frase
exeat, ex omnique que no sea elegante
genere frequentissi- o majestuosa; y se
mae translationes hará frecuente uso
erunt, quod eae de traslaciones de
propter similitudinem todos géneros que
transferunt animos et por la semejanza
referunt ac movent hacen volar el pen-
huc et illuc, qui mo- samiento de una
tus cogitationis cele- parte a otra: movi-
riter agitatus per se miento y agitación
ipse delectat. Et reli- del ánimo que por sí
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

qua ex conlocatione mismo deleita.


verborum quae su- Grande ornato co-
muntur quasi lumina munican al discurso
magnum adferunt las figuras que es-
ornatum orationi; triban en la coloca-
sunt enim similia illis ción de las palabras.
quae in amplo ornatu Aseméjanse a cier-
scaenae aut fori ap- tos ornatos de la
pellantur insignia, escena o del foro
non quia sola ornent, que no sólo embe-
sed quod excellant. llecen, sino que por
[135] Eadem ratio sí mismos son be-
est horum quae sunt llos. Lo mismo suce-
orationis lumina et de con éstos mati-
quodam modo insig- ces y lumbres del
nia: cum aut dupli- discurso, vg.: el
cantur iteranturque duplicar las pala-
verba aut leviter bras, o el repetirlas
commutata ponuntur, con pequeña varia-
aut ab eodem verbo ción, o el colocar el
ducitur saepius oratio mismo vocablo al
aut in idem conicitur principio y al fin, o
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

aut utrumque, aut cualquier otro géne-


adiungitur idem itera- ro de repetición, o el
tum aut idem ad ex- uso de una misma
tremum refertur aut voz en dos distintas
continenter unum acepciones, o la se-
verbum non in eadem mejanza de caden-
sententia ponitur; aut cias o desinencias, o
cum similiter vel ca- las antítesis, o la
dunt verba vel desi- gradación, o la diso-
nunt; aut cum sunt lución y el suprimir
contrariis relata con- las conjunciones, o
traria; aut cum gra- la pretericion, que
datim sursum versus consiste en omitir
reditur; aut cum algo diciendo por
demptis coniunctioni- qué, o la corrección
bus dissolute plura de lo que nosotros
dicuntur; aut cum mismos hemos di-
aliquid praetereuntes cho, o las exclama-
cur id faciamus os- ciones de admira-
tendimus; aut cum ción y queja, o el
corrigimus nosmet declinar un nombre
ipsos quasi reprehen- por varios casos.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

dentes; aut si est


aliqua exclamatio vel
admirationis vel
questionis; aut cum
eiusdem nominis ca-
sus saepius commu-
tantur.

[136] Sed sententia- Las figuras de pala-


rum ornamenta bra son mucho más
maiora sunt; quibus importantes, y como
quia frequentissime las usa tanto De-
Demosthenes utitur, móstenes, piensan
sunt qui putent idcir- algunos que este es
co eius eloquentiam el principal mérito
maxime esse laudabi- de su elocuencia. Y
lem. Et vero nullus en realidad nunca
fere ab eo locus sine deja de dar alguna
quadam conformatio- forma al pensamien-
ne sententiae dicitur; to, ni es otra cosa el
nec quicquam est arte del bien decir
aliud dicere nisi om- sino iluminar con
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

nis aut certe pleras- algún esplendor de


que aliqua specie forma todas o casi
inluminare senten- todas las sentencias.
tias: quas cum tu Si tú, Bruto, com-
optime, Brute, te- prendes bien esto,
neas, quid attinet ¿para qué es añadir
nominibus uti aut nombres o ejem-
exemplis? Tantum plos? Basta con
modo notetur locus. apuntarlo de pasa-
da.

XL. [137] Sic igitur El orador, cuya ima-


dicet ille, quem expe- gen trazamos, ha de
timus, ut verset sae- tratar de muchos
pe multis modis ea- modos una misma
dem et una in re hae- cosa, detenerse a
reat in eademque veces en una misma
commoretur senten- sentencia, a veces
tia; saepe etiam ut atenuarla, otras bur-
extenuet aliquid, larse, o alejarse algo
saepe ut inrideat; ut del asunto, o propo-
declinet a proposito ner lo que va a de-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

deflectatque senten- cir, o hacer una de-


tiam; ut proponat finición, o rectificar,
quid dicturus sit; ut, o insistir en lo que
cum transegerit iam dijo, o cerrar los
aliquid, definiat; ut se argumentos, o inter-
ipse revocet; ut quod rogar y responderse
dixit iteret; ut argu- a sí mismo, o querer
mentum ratione con- que se entiendan
cludat; ut interrogan- sus palabras de un
do urgeat; ut rursus modo contrario de
quasi ad interrogata como suenan, o
sibi ipse respondeat; manifestar dudas
ut contra ac dicat sobre lo que ha de
accipi et sentiri velit; decir y cómo, o divi-
ut addubitet ecquid dir en partes, o pa-
potius aut quo modo sar en silencio algo,
dicat; ut dividat in o prevenirse con
partis; ut aliquid re- tiempo, o echar al
linquat ac neglegat; adversario la culpa
ut ante praemuniat; de lo que a él mismo
ut in eo ipso in quo se le acusa, o deli-
reprehendatur cul- berar muchas veces
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

pam in adversarium con los que oyen y


conferat; [138] ut alguna vez con el
saepe cum eis qui adversario, o descri-
audiunt, non num- bir las costumbres y
quam etiam cum ad- remedar las pala-
versario quasi delibe- bras de los hom-
ret; ut hominum ser- bres, o introducir
mones moresque hablando a seres
describat; ut muta mudos e inanima-
quaedam loquentia dos, o apartar los
inducat; ut ab eo ánimos del objeto
quod agitur avertat que se trata, convir-
animos; ut saepe in tiéndolo todo en
hilaritatem risumve hilaridad y risa, o
convertat; ut ante anticiparse a las
occupet quod videa- objeciones que se le
tur opponi; ut com- puedan hacer, o
paret similitudines; ut usar ejemplos, sími-
utatur exemplis; ut les y comparacio-
aliud alii tribuens nes, o acudir a la
dispertiat; ut interpe- distribución, o con-
llatorem coerceat; ut testar a una interpe-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

aliquid reticere se lación, o valerse de


dicat; ut denuntiet reticencias, o apelar
quid caveant; ut libe- al temor de un peli-
rius quid audeat; ut gro próximo, o fingir
irascatur etiam, ut algún atrevimiento,
obiurget aliquando; o enojarse, o re-
ut deprecetur, ut prender, o rogar, o
supplicet, ut medea- suplicar, o jurar, o
tur; ut a proposito abandonar el propó-
declinet aliquantum; sito comenzado, o
ut optet, ut exsecre- usar de la optación
tur; ut fiat eis apud o de la exageración,
quos dicet familiaris. o hacerse familiar a
[139] Atque alias los oyentes. Y aun
etiam dicendi quasi ha de hacerse estu-
virtutes sequetur: dio de otras cualida-
brevitatem, si res des de estilo: la
petet; saepe etiam brevedad, si el
rem dicendo subiciet asunto lo pide: mu-
oculis; saepe supra chas veces el poner,
feret quam fieri pos- digámoslo así, las
sit; significatio saepe cosas delante de los
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

erit maior quam ora- ojos: otras veces


tio: saepe hilaritas, encarecerlas en
saepe vitae natura- cuanto es posible. A
rumque imitatio. XLI. veces se dará a en-
Hoc in genere—nam tender más de lo
quasi silvam vides— que se dice; otras
omnis eluceat oportet convendrá excitar la
eloquentiae magnitu- risa; otras imitar la
do. vida y costumbres
humanas. En este
género, donde hay
una verdadera selva
de figuras, es donde
ha de brillar todo el
poder de la elocuen-
cia;

[140] Sed haec nisi pero si no están


conlocata et quasi oportunamente co-
structa et nexa verbis locadas y no se en-
ad eam laudem quam tretejen bien con las
volumus aspirare non palabras, en vano
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

possunt. De quo cum aspirarán a la gloria


mihi deinceps vide- que pretendemos. Al
rem esse dicendum, ir a tratar yo de esta
etsi movebant iam materia, convidá-
me illa quae supra bame por una parte,
dixeram tamen eis pero por otra me
quae sequuntur per- detenía, una consi-
turbabar magis. Oc- deración que voy a
currebat enim posse exponer. Ocurría-
reperiri non invidos seme que podrían
solum, quibus referta encontrarse no sólo
sunt omnia, sed fau- envidiosos, de los
tores etiam laudum cuales está lleno
mearum, qui non todo, sino también
censerent eius viri admiradores míos,
esse, de cuius meritis que no creyesen
senatus tanta iudicia propio de un varón
fecisset comprobante de cuyos méritos
populo Romano habían hecho tanta
quanta de nullo, de estimación el Sena-
artificio dicendi litte- do y pueblo romano
ris tam multa manda- cuanta de ningún
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

re. Quibus si nihil otro, escribir tanto


aliud responderem sobre el arte de bien
nisi me M. Bruto ne- decir. Y aunque no
gare roganti noluisse, respondiera otra
iusta esset excusatio, cosa sino que había
cum et amicissimo et yo querido satisfacer
praestantissimo viro a Marco Bruto, que
et recta et honesta con ahinco lo solici-
petenti satis facere taba, bastante excu-
voluissem. [141] Sed sa sería el haber
si profiterer—quod querido complacer a
utinam possem!—Me un tan grande y ex-
studiosis dicendi celente amigo mío y
praecepta et quasi que pedía cosa tan
vias quae ad elo- recta y justa.
quentiam ferrent tra- Pero si prometo
diturum, quis tandem (ojalá pudiera cum-
id iustus rerum exis- plirlo) enseñar a los
timator reprehende- estudiosos los pre-
ret? Nam quis um- ceptos y el camino
quam dubitavit quin que lleva a la elo-
in re publica nostra cuencia, ¿qué justo
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

primas eloquentia elocuencia, ¿qué


tenuerit semper ur- justo estimador de
banis pacatisque re- las cosas podrá re-
bus, secundas iuris prenderme? ¿Quién
scientia? Cum in alte- dudó nunca de que
ra gratiae, gloriae, en nuestra repúbli-
praesidi plurimum ca, en tiempos pací-
esset, in altera praes- ficos y tranquilos,
criptionum cautio- tuvo siempre la elo-
numque praeceptio, cuencia el primer
quae quidem ipsa lugar, y sólo el se-
auxilium ab eloquen- gundo la ciencia del
tia saepe peteret, ea derecho civil? Por-
vero repugnante vix que en la una estri-
suas regiones finis- ba la gloria, la sal-
que defenderet. vación y la defensa,
[142] Cur igitur ius y la otra da reglas
civile docere semper para perseguir y
pulchrum fuit homi- defenderse, para lo
numque clarissimo- cual muchas veces
rum discipulis florue- tiene que pedir auxi-
runt domus: ad di- lio a la elocuencia, y
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

cendum si quis acuat


aut adiuvet in eo iu-
ventutem, vitupere-
tur? Nam si vitiosum
est dicere ornate,
pellatur omnino e
civitate eloquentia;
sin ea non modo eos
ornat penes quos est,
sed etiam iuvat uni-
versam rem publi-
cam, cur aut discere
turpe est quod scire
honestum est aut
quod posse pulche-
rrimum est id non
gloriosum est docere?

XLII. [143] "At alte- Se dirá que lo uno


rum factitatum est, está autorizado por
alterum novum." Fa- la costumbre y que
teor; sed utriusque lo otro es nuevo. Lo
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

rei causa est. Alteros


enim respondentes
audire sat erat, ut ei
qui docerent nullum
sibi ad eam rem tem-
pus ipsi seponerent,
sed eodem tempore
et discentibus satis
facerent et consulen-
tibus; alteri, cum
domesticum tempus
in cognoscendis com-
ponendisque causis,
forense in agendis,
reliquum in sese ipsis
reficiendis omne con-
sumerent, quem
habebant instituendi
aut docendi locum?
Atque haud scio an
plerique nostrorum
oratorum [contra
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

atque nos] ingenio mésticos o en los


plus valuerint quam forenses y en res-
doctrina; itaque illi ponder a las consul-
dicere melius quam tas de sus clientes,
praecipere, nos co- consagraban al des-
ntra fortasse possu- canso el resto de su
mus. [144] "At digni- tiempo, ¿cómo les
tatem docere non había de quedar
habet." Certe, si qua- espacio para la en-
si in ludo; sed si mo- señanza? Y aun creo
nendo, si cohortando, que la mayor parte
si percontando, si de ellos valían más
communicando, si por el ingenio que
interdum etiam una por la doctrina, y
legendo, audiendo, podían hablar mejor
nescio [cur] cum do- que dar preceptos: a
cendo etiam aliquid nosotros, quizá nos
aliquando [si] possis suceda lo contrario.
meliores facere, cur Dirán que no tiene
nolis? An quibus ver- dignidad el enseñar.
bis sacrorum alienatio Ciertamente, si se
fiat docere honestum hace como por jue-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

est, [ut est]: quibus espacio para la en-


ipsa sacra retineri señanza? Y aun creo
defendique possint que la mayor parte
non honestum est? de ellos valían más
[145] "At ius profi- por el ingenio que
tentur etiam qui nes- por la doctrina, y
ciunt; eloquentiam podían hablar mejor
autem illi ipsi qui que dar preceptos: a
consecuti sunt tamen nosotros, quizá nos
ea se valere dissimu- suceda lo contrario.
lant." Propterea quod Dirán que no tiene
prudentia hominibus dignidad el enseñar.
grata est, lingua sus- Ciertamente, si se
pecta. Num igitur aut hace como por jue-
latere eloquentia po- go; pero si se hace
test aut id quod dis- amonestando, ex-
simulat effugit aut est hortando, pregun-
periculum ne quis tando, y a veces
putet in magna arte leyendo y oyendo
et gloriosa turpe esse juntos el que apren-
docere alios id quod de y el que enseña,
ipsi fuerit honestissi- ¿por qué no has de
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

mum discere? [146] espacio para la en-


Ac fortasse ceteri señanza? Y aun creo
tectiores; ego semper que la mayor parte
me didicisse prae me de ellos valían más
tuli. Qui enim pos- por el ingenio que
sem, cum [et] afuis- por la doctrina, y
sem domo adules- podían hablar mejor
cens et horum studio- que dar preceptos: a
rum causa maria nosotros, quizá nos
transissem et doctis- suceda lo contrario.
simis hominibus re- Dirán que no tiene
ferta domus esset et dignidad el enseñar.
aliquae fortasse ines- Ciertamente, si se
sent in sermone nos- hace como por jue-
tro doctrinarum notae go; pero si se hace
cumque vulgo scripta amonestando, ex-
nostra legerentur, hortando, pregun-
dissimulare me didi- tando, y a veces
cisse? Quid [erat cur] leyendo y oyendo
probarem nisi quod juntos el que apren-
parum fortasse profe- de y el que enseña,
ceram? ¿por qué no has de
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

querer mejorar el
gusto de alguno,
cuando esto sea
posible? Si no se
tiene por desdoro el
enseñar las fórmulas
de la enajenación de
las cosas sagradas,
¿por qué ha de serlo
o explicar el modo
de conservar y de-
fender las cosas
mismas?
Enseñan el derecho
los mismos que lo
ignoran: la elocuen-
cia sólo pueden en-
señarla los que la
han conseguido y
aun éstos disimulan
su valer en ella,
porque la prudencia
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

es grata a los hom-


bres: la palabra es
sospechosa. ¿Es
posible que la elo-
cuencia pueda ocul-
tarse, o ha de tener
nadie por deshonra
el enseñar los pre-
ceptos de un arte
tan excelente y glo-
rioso, que a él mis-
mo le estuviera muy
bien entender?
Otros serán quizá
más disimulados: yo
siempre me precié
de lo que había
aprendido. ¿Y cómo
no, si en mi juven-
tud viajé tanto, y
pasé el mar por
causa de estos es-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

tudios, y tuve siem-


pre llena mi casa de
hombres doctísimos,
y presentan mis
escritos indudables
señales de haber
estudiado, y estos
escritos los lee todo
el mundo? ¿Qué
había de probar con
mi disimulo, sino
que quizá no había
aprendido bastante?

XLIII. Quod cum ita Y siendo esto así,


sit, tamen ea quae puede decirse, no
supra dicta sunt plus obstante, que lo que
in disputando quam hasta ahora venimos
ea de quibus dicen- tratando es materia
dum est dignitatis de más noble ense-
habuerunt. [147] De ñanza que lo que
verbis enim compo- vamos a decir aho-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

nendis et de syllabis ra. Hablaremos de la


prope modum dinu- composición de las
merandis et dime- palabras y del modo
tiendis loquemur; de contar y medir
quae etiam si sunt, las sílabas, lo cual,
sicuti mihi videntur, aunque sea, como a
necessaria, tamen mí me lo parece,
fiunt magnificentius necesario, parece,
quam docentur. Est con todo eso, más
id omnino verum, at grande y espléndi-
proprie in hoc dicitur. do, ejecutado que
Nam omnium magna- explicado. Verdad es
rum artium sicut ar- esto; pero en las
borum altitudo nos artes sucede lo que
delectat, radices stir- en los árboles: su
pesque non item; sed altura nos deleita,
esse illa sine his non las raíces y los tallos
potest. Me autem no tanto; pero lo
sive pervulgatissimus uno no puede existir
ille versus, qui vetat sin lo otro. Yo, per-
artem pudere prolo- suadido por aquel
qui quam factites, verso que todos co-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

dissimulare non sinit nocen y que prohíbe


qui delecter, sive «avergonzarse del
tuum studium a me arte que se profe-
hoc volumen expres- sa,» y obligado,
sit, tamen eis quos además, por tu em-
aliquid reprehensuros peño en recibir este
suspicabar respon- volumen, juzgué
dendum fuit. [148] conveniente, sin
Quod si ea quae dixi embargo, defen-
non ita essent, quis derme de los que en
tamen se tam durum algo pudieran acu-
agrestemque praebe- sarme.
ret qui hanc mihi non Y si esto no fuera
daret veniam, ut cum así, ¿quién habría de
meae forenses artes ánimo tan duro y
et actiones publicae agreste que no me
concidissent, non me concediera esta re-
aut desidiae, quod creación y entrete-
facere non possum, nimiento, ahora que
aut maestitiae, cui no puedo dedicarme
resisto, potius quam al foro ni a los nego-
litteris dederem? cios públicos? Yo no
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

Quae quidem me an- puedo entregarme al


tea in iudicia atque in ocio, y temo más la
curiam deducebant, tristeza que las le-
nunc oblectant domi; tras. Lo que antes
nec vero talibus mo- me aprovechaba
do rebus qualis hic para los juicios y la
liber continet, sed curia, ahora me de-
multo etiam graviori- leita en casa. Y no
bus et maioribus; sólo me ocupo en
quae si erunt perfec- cosas tales como las
tae, profecto maximis que este libro con-
rebus forensibus nos- tiene, sino en otras
tris [et externis] in- mucho más graves y
clusae [et domesti- mayores, y si logro
cae] litterae respon- verlas terminadas,
debunt. Sed ad insti- pienso que mis ocios
tutam disputationem domésticos iguala-
revertamur. rán a mis defensas
judiciales. Pero vol-
vamos al propósito
comenzado.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

XLIV. [149] Conloca- Se colocarán, las


buntur igitur verba, palabras de suerte
aut ut inter se quam que tengan entre sí
aptissime cohaereant estrecha relación las
extrema cum primis últimas con las pri-
eaque sint quam sua- meras, siendo ele-
vissimis vocibus, aut gantísimos los voca-
ut forma ipsa concin- blos, o de modo que
nitasque verborum la misma forma y
conficiat orbem elegante disposición
suum, aut ut com- de las palabras haga
prehensio numerose el período armonio-
et apte cadat. Atque so y rotundo. Ante
illud primum videa- todo, exige mucha
mus quale sit, quod diligencia la estruc-
vel maxime desiderat tura del período,
diligentiam, ut fiat aunque no ha de ser
quasi structura quae- excesiva y pueril-
dam nec tamen fiat mente laboriosa; lo
operose; nam esset cual en una sátira
cum infinitus tum de Lucilio censura
puerilis labor; quod Scévola en Albucio:
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

apud Lucilium scite


exagitat in Albucio
Scaevola:

quam lepide lexis ¿Qué hermosamente


compostae ut tesse- dispuesta la lexis
rulae omnes (los giros) de su
arte pavimento at- discurso,
que emblemate ver- como pequeñas
miculato! teselas en un
pavimento delicado!
*

[150] Nolo haec tam No quiero que pa-

*
Son los versos 84-85 de la sátira II de C. Lucilio (según
la numeración de F. Marx: C. Lucilii carminum reliquiae.
Recensuit, enarrauit Fridericus Marx, Leipzig, I vol.
Prolegomena, testimonia, Fasti Luciliani, Carminum
reliquiae, Indices, 1904; II vol. Comentarius, 1905), que
sigue siendo la edición fundamental para este autor.
[NOTA DEL ESCANEADOR]
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

minuta constructio rezca esta construc-


appareat; sed tamen ción demasiado me-
stilus exercitatus effi- nuda, aunque la
ciet facile formulam pluma ejercitada
componendi. Nam ut fácilmente hallará el
in legendo oculus sic modo de componer.
animus in dicendo Pues así como en la
prospiciet quid se- lectura los ojos, así
quatur, ne extremo- el entendimiento en
rum verborum cum el discurso verá lo
insequentibus primis que sigue, para evi-
concursus aut hiulcas tar que el encuentro
voces efficiat aut as- de las últimas pala-
peras. Quamvis enim bras con las prime-
suaves gravesque ras produzca hiatos
sententiae tamen, si y asperezas. Aunque
in condite positis ver- las sentencias sean
bis efferuntur, offen- elegantes y graves,
dent auris, quarum si las palabras son
est iudicium super- desaliñadas, ofende-
bissimum. Quod qui- rán los oídos, cuyo
dem Latina lingua sic juicio es inapelable,
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

observat, nemo ut y esto se observa


tam rusticus sit qui tanto en la lengua
vocalis nolit coniun- latina, que nadie
gere. [151] In quo hay tan rústico que
quidam etiam Theo- no sepa unir bien las
pompum reprehen- vocales. Y en esto
dunt, quod eas litte- es digno de repren-
ras tanto opere fuge- sión Teopompo, por
rit, etsi idem magis- haber huido tanto
ter eius Isocrates de estas letras,
fecerat; at non Thu- aunque lo mismo
cydides, ne ille qui- hizo su maestro Isó-
dem haud paulo crates. Pero no Tu-
maior scriptor Plato cídides, y Platón,
nec solum in eis ser- que todavía fue más
monibus qui dialogoi admirable escritor
dicuntur, ubi etiam que él, y no sólo en
de industria id fa- sus diálogos, donde
ciendum fuit sed in hubo de hacerlo de
populari oratione, intento, sino en la
qua mos est Athenis oración popular con
laudari in contione que es costumbre
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

eos qui sint in proeliis en Atenas alabar a


interfecti; quae sic los que mueren en
probata est, ut eam el combate, la cual
quotannis, ut scis, illo fue tan alabada, que
die recitari necesse se estableció, como
sit. In ea est crebra sabes, la costumbre
ista vocalium concur- de recitarla todos
sio, quam magna ex los años en el mis-
parte ut vitiosam fu- mo día. En ella es
git Demosthenes. frecuente el concur-
so de vocales, que
Demóstenes evitó
en gran parte como
viciosa.

XLV. [152] Sed Grae- Pero hagan los Grie-


ci viderint; nobis ne gos lo que quieran:
si cupiamus quidem nosotros forzosa-
distrahere voces con- mente hemos de
ceditur. Indicant ora- contraer las vocales.
tiones illae ipsae Lo indican las mis-
horridulae Catonis, mas desaliñadas
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

indicant omnes poe- oraciones en Caton;


tae praeter eos qui, lo muestran todos
ut versum facerent, los poetas, fuera de
saepe hiabant, ut los que para com-
Naevius: pletar un verso
hacían el hiato, vg.,
Nevio:

vos, qui accolitis Vos qui accolitis His-


Histrum trum
fluvium atque algi- fluvium atque Algi-
dam dum.
et ibidem: Y en otra parte:
quam numquam vo- Quam nunquam
bis Grai atque barba- vobis Graii atque
ri. Barbari.
At Ennius saepe Ennio dice una vez:
Scipio invicte, Scipio invicte.
et semel quidem Y yo he escrito:
nos: Hou motu radiantis
hoc motu radiantis Etesiae in vada pon-
etesiae in vada ponti. ti.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

[153] Hoc idem nostri Nunca hubieran to-


saepius non tulissent, lerado los nuestros
quod Graeci laudare lo que en los Grie-
etiam solent. Sed gos es tan frecuente
quid ego vocalis? Si- y les parece tan
ne vocalibus saepe bien. ¿Qué digo las
brevitatis causa con- vocales? Aun sin
trahebant, ut ita dice- vocales hacían mu-
rent: multi' modis, in chas veces los Lati-
vas' argenteis, palmi' nos la contracción
crinibus, tecti' fractis. por causa de breve-
Quid vero licentius dad, diciendo, vg.:
quam quod hominum Multimodis, vas'ar-
etiam nomina contra- genteis, palm'et
hebant, quo essent crinibus, tecti'fractis.
aptiora? Nam ut due- ¿Y qué mayor licen-
llum bellum, [et] duis cia que la de contra-
bis, sic Duellium cum er los nombres de
qui Poenos classe personas para que
devicit Bellium nomi- sonasen mejor?,
naverunt, cum supe- pues así como se
riores appellati essent dice Duellum (gue-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

semper Duellii. Quin rra) y Duis (dos), así


etiam verba saepe a Duellio, el que
contrahuntur non ganó la batalla naval
usus causa sed au- contra los Cartagi-
rium. Quo modo enim neses, le llamaron
vester Axilla Ala fac- Bellio, siendo así
tus est nisi fuga litte- que todos sus ante-
rae vastioris? Quam pasados se habían
litteram etiam e llamado siempre
maxillis et taxillis et Duellios. A veces se
paxillo et vexillo con- contraen las pala-
suetudo elegans Lati- bras no por abre-
ni sermonis evellit. viar, sino por el
[154] Libenter etiam agrado del oído.
copulando verba iun- ¿Cómo Axilla ha
gebant, ut sodes pro venido a convertirse
si audes, sis pro si en Alla, sino por la
vis. Iam in uno capsis pérdida de una letra
tria verba sunt. Ain áspera, que también
pro aisne, nequire ha desterrado la
pro non quire, malle lengua latina de
pro magis velle, nolle Maxillis, Taxillis,
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

pro non velle, dein Vexillo y Paxillo?


etiam saepe et exin También gustaban
pro deinde et pro de juntar las pala-
exinde dicimus. Quid, bras, diciendo, vg.:
illud non olet unde Sodes, por si audes;
sit, quod dicitur cum sis en vez de si vis.
illis, cum autem nobis En la palabra Capsis
non dicitur, sed no- hay otras tres, y se
biscum? Quia si ita dice ain' en vez de
diceretur, obscaenius aisne: nequire por
concurrerent litterae, non quire; manlle
ut etiam modo, nisi por magis belle;
autem interposuis- nolle por non belle;
sem, concurrissent. dein por deinde;
Ex eo est mecum et exin por exinde. ¿Y
tecum, non cum me por qué se dice cum
et cum te, ut esset illis y no se dice cum
simile illis nobiscum nobis, sino nobis-
atque vobiscum. cum? Porque si así
se dijese, resultaría
una frase obscena
del concurso de las
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

letras. Por lo mismo


se dice mecum y
tecum, no cum me
ni cum te, para
guardar la analogía
de vobiscum, y no-
biscum.

XLVI. [155] Atque Algunos quieren


etiam a quibusdam enmendar a los an-
sero iam emendatur tiguos, y no les si-
antiquitas, qui haec guen en esto. Y así,
reprehendunt. Nam en vez de decir: pro
pro deum atque deum atque homi-
hominum fidem deo- num fidem, dicen
rum aiunt. Ita credo deorum. ¿Pero igno-
hoc illi nesciebant: an raban esto los anti-
dabat hanc consuetu- guos, o era que la
do licentiam? Itaque costumbre les daba
idem poeta qui inusi- licencia? Y así el
tatius contraxerat: mismo poeta que
con menos frecuen-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

cia hizo contraccio-


nes, dice

patris mei meum : patris mei meun


factum pudet factum pudet,
pro meorum facto- en vez de meorum
rum, et factorum,
texitur, exitium exa- y exitium examen
men rapit rapit

pro exitiorum, non , en vez de exitio-


dicit liberum, ut ple- rum: no dice libe-
rique loquimur, cum rum, como casi to-
cupidos liberum aut dos decimos, sino
in liberum loco dici- como quieren estos:
mus, sed ut isti vo-
lunt:

neque tuom um- Neque tuum un-


quam in gremium quam in gremium
extollas liberorum ex extollas liberorum
te genus, ex te genus.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

et idem: Y él mismo escribe:

namque Aesculapi namque aesculapi


liberorum. liberorum.

At ille alter in Chryse Y aquel otro poeta


non solum: en la tragedia Chry-
se, no sólo dice:

cives, antiqui amici Cives, antiqui, amici


maiorum meum, maiorum meum,

quod erat usitatum, que era lo más usa-


sed durius etiam: do, sino que añade
todavía con mayor
dureza:

consilium socii, au- Consitium augurium


gurium atque extum atque exturm inter-
interpretes; pretes.

idemque pergit: Y el mismo prosi-


gue:
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

postquam prodigium Postquam prodiqium


horriferum, porten- orriferum, porten-
tum pavos; tum pavos,

quae non sane sunt lo cual no es muy


in omnibus neutris usado en los neu-
usitata. Nec enim tros. Y no me atre-
dixerim tam libenter vería yo a escribir:
armum iudicium,— armum judicium,
etsi est apud eun-
dem:

nihilne ad te de iudi- en vez de armorum,


cio armum accidit? por más que lo diga
el mismo poeta.

[156] quam centu- Pero me atrevo a


riam fabrum et pro- decir, como está en
cum, ut censoriae las tablas censorias,
tabulae loquuntur, fabrum, y procum,
audeo dicere, non en vez de fabrorum
fabrorum aut proco- y procorum. Nunca
rum; planeque duo- digo duorum viro-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

rum virorum iudicium rum judicium, o


aut trium virorum trium virorum cavi-
capitalium aut decem talium, o decem
virorum stlitibus iudi- virorum litibus judi-
candis dico num- candis. Y eso que
quam. Et quid dixit dijo Accio:
Accius?

video sepulcra duo video sepulcra dua


duorum corporum; duorum corporum.

idemque Y también:

mulier una duum mulier una duum


virum. virum.

Quid verum sit inte- Sé cuál es la verda-


llego; sed alias ita dera palabra, pero
loquor ut concessum unas veces me val-
est, ut hoc [vel] pro go de la licencia,
deum dico vel pro vg., al decir proh
deorum, alias ut ne- deum, en vez de pro
cesse est, cum trium deorum; otras veces
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

virum, non virorum, me someto a la ne-


et sestertium num- cesidad, vg., al decir
mum, non sestertio- trium virum y no
rum nummorum, virorum; sextertium
quod in his consuetu- nummum, y no
do varia non est. nummorum, porque
en esto no varía el
uso.

XLVII. [157] Quid ¿Por qué prohíben


quod sic loqui, nosse, que se diga nosse y
iudicasse vetant, no- judicasse en vez de
visse iubent et iudi- novisse y judicavis-
cavisse? Quasi vero se, como si no su-
nesciamus in hoc piéramos que está
genere et plenum bien usada la pala-
verbum recte dici et bra entera y tam-
imminutum usitate. bién la contracción,
Itaque utrumque Te- y que las dos se
rentius: encuentran en Te-
rencio?

eho tu, cognatum eho tu, cognatum


www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

tuom non noras? Post tuom non noras? Y


idem Stilponem in- más adelante Stil-
quam noveras. Sient ponem inquam no-
plenum est, sint im- veras. Sient es la
minutum; licet utare palabra entera, sint
utroque. Ergo ibidem: la abreviada, y de
quae quam sint cara las dos se puede
post carendo intelle- usar indistintamen-
gunt, quamque atti- te. Y no reprenderé
nendi magni domina- a los que dicen
tus sient. Nec vero scripsere, aunque
reprehenderim scrip- me agrada más
sere alii rem et scrip- scripserunt; pero
serunt esse verius creo que algo debe
sentio, sed consuetu- concederse al delei-
dini auribus indulgen- te de los oidos.
ti libenter obsequor. El mismo campo
isdem campus habet tiene…*

inquit Ennius; et in así dijo Ennio, co-

*
Annales 77 (Remains I, p. 52)
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

templis: EIDEM PRO- mo: in templis is-


BAVIT; at isdem erat dem, en vez de eis-
verius, nec tamen dem o de iisdem,
eisdem ut opimius; que hubiera sonado
male sonabat isdem: mal. La costumbre
impetratum est a ha permitido incurrir
consuetudine ut pec- en algún defecto
care suavitatis causa gramatical por causa
liceret. Et posmeri- de elegancia. Yo
dianas quadrigas diría mejor pomeri-
quam postmeridianas dianas quadrigas
quadriiugas libentius que postmeridianas,
dixerim et me hercule y mehercule en lu-
quam me hercules. gar de mehercules.
Non scire quidem Non scive, parece
barbarum iam vide- palabra bárbara;
tur, nescire dulcius. nescive es más dul-
Ipsum meridiem cur ce. ¿Por qué se dice
non medidiem? Cre- meridiem y no me-
do, quod erat insua- didiem? Sin duda
vius. [158] Vna prae- porque esto último
positio est abs, quae era más duro. La
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

nunc tantum in ac- preposibión abs sólo


cepti tabulis manet ac se conserva en cier-
ne his quidem om- tos documentos ju-
nium, in reliquo ser- rídicos, y se ha per-
mone mutata est; dido en el resto del
nam amovit dicimus lenguaje.
et abegit et abstulit, Así decimos amovit,
ut iam nescias a'ne abegit, abstulit, sin
verum sit an ab an que pueda determi-
abs. Quid si etiam narse muchas veces
abfugit turpe visum si es compuesto de
est et abfer nolue- ab o de aps. ¿Y por
runt, aufugit et aufer qué les pareció mal
maluerunt? Quae abfugit y abfer, y
praepositio praeter prefirieron decir
haec duo verba nullo aubfugit y abfer, la
alio in verbo reperie- cual preposición sólo
tur. Noti erant et navi se encuentra en
et nari, quibus cum estas dos palabras?
IN praeponi oporte- De la misma mane-
ret, dulcius visum est ra, en vez de ante-
ignotos, ignavos, ig- poner la preposición
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

naros dicere quam ut in a las palabras


veritas postulabat. Ex noti, navi y nari, les
usu dicunt et e re pareció más dulce
publica, quod in alte- decir ignoti, ignavi,
ro vocalis excipiebat, ignari. Se dice ex
in altero esset asperi- uso por evitar el
tas, nisi litteram sus- encuentro de voca-
tulisses, ut exegit, les, y se dice por el
edixit; refecit, rettu- contrario e republica
lit, reddidit: adiuncti porque resultaría
verbi prima littera áspera la frase sino
praepositionem se suprimiese una
commutavit, ut sube- letra. En exegit,
git, summovit, sustu- edixit, offecit, extu-
lit. lit, edidit, se alteró
la primera letra al
añadirse una prepo-
sición, y resultó su-
begit, summovit,
sustulit.

XLVIII. [159] Quid in ¿Y qué diremos de


www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

verbis iunctis? Quam las palabras juntas?


scite insipientem non ¿Por qué se dice
insapientem, iniquum insipientem y no
non inaequum, trici- insapientem, ini-
pitem non tricapitem, quum y no inae-
concisum non con- quum, tricipitem y
caesum! Ex quo qui- no tricapitem, conci-
dam pertisum etiam sum y no concae-
volunt, quod eadem sum? Algunos quie-
consuetudo non pro- ren que se diga
bavit. Quid vero hoc también pertisum,
elegantius, quod non pero el uso no lo
fit natura, sed quo- aprueba. ¿Y qué
dam instituto? Indoc- cosa hay más ele-
tus dicimus brevi gante que lo que no
prima littera, insatius se hace por casuali-
producta, inhumanus dad, sino con cierto
brevi, infelix longa. artificio, diciendo
Et, ne multis, quibus (vg.) inclytus e in-
in verbis eae primae humanus con la
litterae sunt quae in primera sílaba bre-
sapiente atque felice, ve, e insanus, e in-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

producte dicitur, in feliz con la primera


ceteris omnibus bre- larga? En suma: se
viter; itemque com- alarga la primera
posuit, consuevit, sílaba en aquellas
concrepuit, confecit. palabras donde las
Consule veritatem: primeras letras son
reprehendet; refer ad las mismas que en
auris: probabunt. sapiente y en felice.
Quaere cur ita sit: En todas las demás
dicent iuvare. Volup- se pronuncia breve.
tati autem aurium Cuando se dice
morigerari debet ora- composuit, consue-
tio. [160] Quin ego vit, concrepuit, con-
ipse, cum scirem ita fecit, aunque esto
maiores locutos esse, en realidad sea re-
ut nusquam nisi in prensible, el juicio
vocali aspiratione de los oídos lo
uterentur, loquebar aprueba. ¿Por qué?
sic, ut pulcros, Cete- preguntarás. Porque
gos, triumpos, Carta- así les agrada, y
ginem dicerem; ali- porque al deleite de
quando, idque sero, los oídos debe ajus-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

convicio aurium cum tarse el discurso.


extorta mihi veritas Yo mismo, sabiendo
esset, usum loquendi que los antiguos
populo concessi, apenas usaban de la
scientiam mihi reser- aspiración, sino en
vavi. Orcivios tamen las vocales, decía
et Matones, Otones, siempre pulcros,
Caepiones, sepulcra, Cetegos, Triunpos,
coronas, lacrimas Cartaginem, y sólo
dicimus, quia per más tarde, y por no
aurium iudicium licet. ofender los oídos,
Burrum semper En- consentí en hablar
nius, numquam Pyrr- como el pueblo, re-
hum; vi patefecerunt servándome yo la
Bruges, non Phryges, ciencia del bien
ipsius antiqui decla- hablar. Digo, no
rant libri. Nec enim obstante, Orcivios y
Graecam litteram Matones, Otones,
adhibebant, nunc Cepiones, Sepulcra,
autem etiam duas, et Coronas, Lacrymas,
cum Phrygum et porque los oídos lo
Phrygibus dicendum consienten. Ennio y
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

esset, absurdum erat otros antiguos escri-


aut etiam in barbaris ben siempre Burro y
casibus Graecam lit- no Pirro, Bruges y
teram adhibere aut no Phryges. Enton-
recto casu solum ces no usaban nin-
Graece loqui; tamen guna letra griega;
et Phryges, et Pyrr- ahora usamos dos,
hum aurium causa aunque es absurdo
dicimus. [161] Quin el aplicar una letra
etiam, quod iam su- griega a los casos
brusticum videtur, de una lengua bár-
olim autem politius, bara, o el introducir
eorum verborum, entera la palabra,
quorum eaedem tal como la usan los
erant postremae Griegos.
duae litterae, quae Ahora se tiene por
sunt in optimus, pos- rusticidad lo que en
tremam litteram de- otra tiempo pasaba
trahebant, nisi vocalis por elegancia, es
insequebatur. Ita non decir, quitar la últi-
erat ea offensio in ma letra no seguida
versibus quam nunc de vocal en las pa-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

fugiunt poetae novi. labras cuyas dos


Sic enim loquebamur: últimas letras son
qui est omnibu' prin- las mismas que en
ceps non omnibus Optumus. Así se,
princeps, et: vita illa evitaba en los ver-
dignu' locoque non sos un tropiezo, que
dignus. Quod si in- no evitan los poetas
docta consuetudo modernos. Así de-
tam est artifex suavi- cíamos: qui est om-
tatis, quid ab ipsa nibu princeps, en
tandem arte et doc- vez de omnibus
trina postulari puta- princeps. Vita illa
mus? [162] Haec dixi dignu, locoque, en
brevius quam si haec vez de dignus. Si la
de re una disputa- cosmtumbre indocta
rem—est enim locus produce tales ele-
hic late patens de gancias, ¿qué no
natura usuque verbo- podrá esperarse del
rum—longius autem arte y de la doctri-
quam instituta ratio na?
postulabat. Dije esto con más
brevedad que si de
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

esto sólo tratará


(porque es materia
larga la de la natu-
raleza y uso de las
palabras): así y todo
me he dilatado más
de lo que a mi pro-
pósito convenía.

XLIX. Sed quia rerum Pero así como el


verborumque iudi- juicio de las pala-
cium in prudentia est, bras y de las cosas
vocum autem et nu- corresponde a la
merorum aures sunt prudencia, así de las
iudices, et quod illa voces y de los nú-
ad intellegentiam meros es el único
referuntur, haec ad juez el oído. Si lo
voluptatem, in illis uno ser refiere a la
ratio invenit, in his inteligencia, lo otro
sensus artem. Aut al deleite: de lo uno
enim neglegenda fuit es árbitro la razón,
nobis voluntas au- de lo otro el sentido.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

rium, quibus probari Investiguemos,


nitebamur, aut ars pues, el modo de
eius conciliandae re- producir este delei-
perienda. [163] Duae te.
sunt igitur res quae Dos son las cosas
permulceant auris, que halagan los oí-
sonus et numerus. De dos: el sonido y el
numero mox, nunc de número. Del número
sono quaerimus. Ver- hablaremos des-
ba, ut supra diximus, pués; ahora del so-
legenda sunt potissi- nido. Han de elegir-
mum bene sonantia, se palabras bien
sed ea non ut poetae sonantes, pero no
exquisita ad sonum, buscadas con exqui-
sed sumpta de me- sito esmero como
dio. los poetas, sino to-
madas del habla
común.

Qua pontus Helles, Qua pontus Helles,


[supera Tmolum ac supera Tmolum ac
Tauricos: locorum Taurinos es un verso
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

splendidis nominibus brillante por sus


inluminatus est ver- espléndidos nom-
sus, sed proximus bres de lugar, pero
inquinatus insuavis- el verso que viene a
sima littera: finis fru- continuación es un
gifera et efferta arva verso manchado por
Asiae tenet. una desagradable
[164] Qua re bonitate letra: finis frugifera
potius nostrorum ver- et efferta arva Asiae
borum utamur quam tenet. Utilicemos,
splendore Graeco- pues, nuestro buen
rum, nisi forte sic vocabulario latino
loqui paenitet: qua antes que las bri-
tempestate Helenam llantes palabras
Paris et quae sequun- griegas, si es que no
tur. Immo vero ista nos da vergüenza
sequamur asperita- decir: qua tempes-
temque fugiamus: tate Helenam Paris y
habeo istanc ego per- lo que sigue. ¡Que
terricrepam itemque: no nos dé vergüen-
versutiloquas mali- za! Sigamos este
tias. modelo y evitemos
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

la rudeza de habeo
istanc ego perterri-
crepam…

Nec solum compo- Y no sólo ha de


nentur verba ratione, atenderse a la com-
sed etiam finientur, posición de las pala-
quoniam id iudicium bras, sino también
esse alterum aurium al modo de terminar
diximus. Et finiuntur los períodos, ya por
aut ipsa compositione la composición mis-
et quasi sua sponte, ma y como espon-
aut quodam genere táneamente, ya por
verborum, in quibus casos semejantes,
ipsis concinnitas in- ya por correspon-
est; quae sive casus derse palabras igua-
habent in exitu similis les o contrarias,
sive paribus paria todo lo cual produce
redduntur sive oppo- una cláusula nume-
nuntur contraria, rosa, aunque la ar-
suapte natura nume- monía no se busque
rosa sunt, etiam si de propósito. En
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

nihil est factum de este género de ele-


industria. [165] In gancia dicen que fue
huius concinnitatis el primero Gorgias.
consectatione Gor- Al mismo género
giam fuisse principem pertenece aquel
accepimus; quo de pasaje de nuestra
genere illa nostra Miloniana: «Hay, oh
sunt in Miloniana: Est jueces, una ley no
enim, iudices, haec escrita sino innata,
non scripta, sed nata que no hemos
lex, quam non didi- aprendido ni leído,
cimus, accepimus, sino tomado de la
legimus, verum ex misma naturaleza, y
natura ipsa arripui- en la cual no hemos
mus, hausimus, ex- sido educados, sino
pressimus, ad quam imbuidos.» Aquí
non docti, sed facti, parece que el núme-
non instituti, sed im- ro no se ha buscado,
buti sumus. Haec sino que se ha se-
enim talia sunt, ut, guido. Lo mismo
quia referuntur eo acontece con las
quo debent referri, antítesis, que no
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

intellegamus non sólo hacen numero-


quaesitum esse nu- sa la oración, sino
merum, sed secutum. que a veces convier-
[166] Quod fit item in ten la frase en ver-
contrariis referendis, so, vg.: eam, quam
ut illa sunt quibus nihil accusas, dam-
non modo numerosa nas. Para evitar el
oratio sed etiam ver- verso sería preciso
sus efficitur: eam decir condemnas,
quam nihil accusas quien intentara no
damnas condemnas hacer un verso —
dixisset qui versum bene quam meritam
effugere vellet—, be- esse autumas [dicis]
ne quam meritam male merere? Id
esse autumas [dicis] quod scis prodest
male merere? Id nihil; id quod nescis
quod scis prodest obest? La propia
nihil; id quod nescis colocación simétrica
obest? Versum efficit de los contrarios
ipsa relatio contrario- hace el verso. Eso
rum. Idem esset in mismo, en prosa,
oratione numerosum: produciría ritmo:
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

Quod scis nihil pro- en prosa, produciría


dest; quod nescis ritmo: Quod scis
multum obest. nihil prodest; quod
nescis multum
obest.

L. Semper haec, quae Ya antes de Isócra-


Graeci antitheta no- tes se deleitaban
minant, cum contra- mucho los Griegos
riis opponuntur con- en las antítesis, y
traria, numerum ora- especialmente Gor-
torium necessitate gias. Yo también las
ipsa efficiunt etiam he usado con fre-
sine industria. [167] cuencia, vg. en este
Hoc genere antiqui pasaje de la cuarta
iam ante Isocratem acusación contra
delectabantur et Verres: «Comparad
maxime Gorgias, esta paz con aquella
cuius in oratione ple- guerra; la llegada de
rumque efficit nume- este pretor con la
rum ipsa concinnitas. victoria de aquel
Nos etiam in hoc ge- general; la cohorte
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

nere frequentes, ut
illa sunt in quarto
accusationis: Confer-
te hanc pacem cum
illo bello, huius prae-
toris adventum cum
illius imperatoris vic-
toria, huius cohortem
impuram cum illius
exercitu invicto, huius
libidines cum illius
continentia: ab illo
qui cepit conditas, ab
hoc qui constitutas
accepit captas dicetis
Syracusas.

[168] Ergo et hi nu- Tiempo es ya de


meri sint cogniti et explicar el tercer
genus illud tertium género de estilo
explicetur quale sit, armonioso; y en
numerosae et aptae verdad que los que
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

orationis. Quod qui


non sentiunt, quas
auris habeant aut
quid in his hominis
simile sit nescio.
Meae quidem et per-
fecto completoque
verborum ambitu
gaudent et curta sen-
tiunt nec amant re-
dundantia. Quid dico
meas? Contiones
saepe exclamare vidi,
cum apte verba ceci-
dissent. Id enim exs-
pectant aures, ut
verbis conligetur sen-
tentia. "Non erat hoc
apud antiquos." Et
quidem nihil aliud
fere non erat; nam et
verba eligebant et
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

sententias gravis et que les faltaba, por-


suavis reperiebant, que sabían elegir
sed eas aut vincie- palabras y senten-
bant aut explebant cias graves y ele-
parum. [169] "Hoc gantes, pero no
me ipsum delectat" acertaban a enlazar-
inquiunt. Quid si an- las ni a dar a la ora-
tiquissima illa pictura ción un corte armo-
paucorum colorum nioso.
magis quam haec iam Dirán algunos que
perfecta delectet, illa esto mismo les de-
nobis sit credo repe- leita. ¿Y porque nos
tenda, haec scilicet deleite aquella anti-
repudianda! Nomini- quísima pintura de
bus veterum glorian- pocos colores más
tur. Habet autem ut que esta ya perfec-
in aetatibus auctori- ta, hemos de volver
tatem senectus, sic in a la antigua y re-
exemplis antiquitas, chazar la nueva? Así
quae quidem apud como los viejos tie-
me ipsum valet plu- nen siempre autori-
rimum. Nec ego id dad, así hace fuerza
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

quod deest antiquitati en todo el ejemplo


flagito potius quam de los antiguos, y no
laudo quod est; prae- dejo yo de estimarlo
sertim cum [ea] en mucho. Más bien
maiora iudicem quae que lamentarlo que
sunt quam illa quae les falta, alabo lo
desunt. Plus est enim que tienen, sobre
in verbis et in senten- todo porque es de
tiis boni, quibus illi mayor importancia
excellunt, quam in que aquello de que
conclusione senten- carecen. Más valor
tiarum, quam non doy a las palabras y
habent. a las sentencias en
que sobresalen, que
a la conclusión de
los períodos en que
ellos no pararon
mientes.

LI. Post inventa con- Si entonces se


clusio est, qua credo hubiera conocido
usuros veteres illos ese arte, no hubie-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

fuisse, si iam nota ran dejado de usarle


atque usurpata res aquellos antiguos,
esset; qua inventa así como vemos que
omnis usos magnos después lo han em-
oratores videmus. pleado todos los
[170] Sed habet no- grandes oradores.
men invidiam, cum in Algunos tienen por
oratione iudiciali et sospechoso el bus-
forensi numerus [La- car en una oración
tine, Graece rhyth- judicial y forense lo
mos] inesse dicitur. que los Latinos lla-
Nimis enim insidia- man número y los
rum ad capiendas Griegos ritmo. Paré-
auris adhiberi vide- celes una añagaza
tur, si etiam in dicen- para sorprender los
do numeri ab oratore oídos. Y llevados de
quaeruntur. Hoc freti esta idea, hablan de
isti et ipsi infracta et una manera cortada
amputata loquuntur y seca, y reprenden
et eos vituperant qui a los que son cuida-
apta et finita pronun- dosos de la armonía.
tiant; si inanibus ver- Si ésta recae sobre
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

bis levibusque sen- vanas palabras y


tentiis, iure; sin pro- frívolas sentencias,
bae res, lecta verba, tienen razón. Pero si
quid est cur claudere los pensamientos
aut insistere oratio- son felices y las pa-
nem malint quam labras están bien
cum sententia pariter escogidas, ¿por qué
excurrere? Hic enim prefieren ir cojeando
invidiosus numerus o tropezando, más
nihil adfert aliud nisi bien que deslizarse
ut sit apte verbis majestuosamente
comprehensa senten- siguiendo el curso
tia; quod fit etiam ab de las ideas? Ese
antiquis, sed plerum- ritmo que tanto cen-
que casu saepe natu- suran, sirve para
ra; et quae valde amoldar bien el pen-
laudantur apud illos, samiento a la pala-
ea fere quia sunt bra, lo cual hacían
conclusa laudantur. también los anti-
[171] Et apud Grae- guos, pero casi
cos quidem iam anni siempre por casuali-
prope quadringenti dad o por disposi-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

sunt cum hoc proba- ción natural, y lo


tur; nos nuper agno- que en ellos se ala-
vimus. Ergo Ennio ba más, es precisa-
licuit vetera contem- mente por estar
nenti dicere: bien concluido. En-
versibus, quos olim tre los Griegos tiene
Fauni vatesque cane- este arte cerca de
bant, cuatrocientos años
mihi de antiquis eo- de antigüedad: en-
dem modo non lice- tre nosotros es muy
bit? Praesertim cum moderno. Y si Ennio
dicturus non sim ante osó despreciar los
hunc, ut ille, nec versos que anti-
quae sequuntur: Nos guamente cantaban
ausi reserare;—legi los faunos y profe-
enim audivique non tas, ¿por qué no nos
nullos, quorum prope ha de ser lícito hacer
modum absolute con- lo mismo con los
cluderetur oratio. antiguos oradores,
Quod qui non pos- aunque sin la arro-
sunt, non est eis satis gancia de exclamar
non contemni, laudari como él: nos ausi
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

etiam volunt. Ego reservare? He leído


autem illos ipsos lau- y oído, que son per-
do idque merito, quo- fectos en este linaje
rum se isti imitatores de armonía. En
esse dicunt, etsi in cuanto a los que no
eis aliquid desidero, consiguen tanto,
hos vero minime, qui básteles no ser des-
nihil illorum nisi vi- preciados, pero no
tium sequuntur, cum pretendan alabanza.
a bonis absint longis- Yo alabo a los maes-
sime. tros de quienes ellos
se dicen imitadores,
por más que en los
maestros mismos
echo de menos algo.
De los discípulos no
hago ninguna cuen-
ta, porque imitan
sólo los vicios de sus
modelos.

[172] Quod si auris Y ya que sus oídos


www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

tam inhumanas tam- son tan ásperos y


que agrestis habent, rudos, ¿no les con-
ne doctissimorum vence a lo menos la
quidem virorum eos autoridad de tantos
movebit auctoritas? varones doctos?
Omitto Isocratem Omito a Isócrates y
discipulosque eius a sus discípulos Efo-
Ephorum et Naucra- ro y Naucrates,
tem, quamquam ora- aunque deben ser
tionis faciendae et tenidos por grandes
ornandae auctores oradores y por artí-
locupletissimi summi fices consumados en
ipsi oratores esse la construcción y
debebant. Sed quis ornato del discurso.
omnium doctior, quis ¿Pero quién fue más
acutior, quis in rebus docto que Aristóte-
vel inveniendis vel les? ¿quién más
iudicandis acrior Aris- agudo en la inven-
totele fuit? Quis porro ción y en el juicio, ni
Isocrati est adversa- quién más enemigo
tus infensius? Is igi- de Isócrates? Y sin
tur versum in oratio- embargo, prohibe
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

ne vetat esse, nume- que haya versos en


rum iubet. Eius audi- la oración, pero
tor Theodectes in manda que haya
primis, ut Aristoteles número. Lo mismo
saepe significat, poli- preceptúa su discí-
tus scriptor atque pulo Teodectes, a
artifex hoc idem et quien el mismo Aris-
sentit et praecipit; tóteles cita muchas
Theophrastus vero veces como escritor
eisdem de rebus cultísimo. Esta mis-
etiam accuratius. ma es la opinión de
Quis ergo istos ferat, Teofrasto. ¿Qué
qui hos auctores non hemos de decir a los
probent? Nisi omnino que desprecian a
haec esse ab eis estos autores o ig-
praecepta nesciunt. noran que dieron
[173] Quod si ita tales preceptos? Y
est—nec vero aliter dado caso que sea
existimo—quid, ipsi así, ¿tan torpes son
suis sensibus non sus oídos que no
moventur? Nihilne eis distinguen lo malso-
inane videtur, nihil nante, lo desaliñado,
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

inconditum, nihil cur- lo redundante o lo


tum, nihil claudicans, que claudica? Una
nihil redundans? In sílaba larga o breve
versu quidem theatra en un verso hace
tota exclamant, si fuit que los espectado-
una syllaba aut bre- res prorrumpan en
vior aut longior; nec gritos y exclamacio-
vero multitudo pedes nes, y eso que la
novit nec ullos nume- muchedumbre no
ros tenet nec illud conoce los pies mé-
quod offendit aut tricos, ni tiene idea
curat aut in quo of- del número, ni sabe
fendit intellegit; et por qué lo ofende lo
tamen omnium longi- que realmente le
tudinum et brevita- desagrada. Pero la
tum in sonis sicut naturaleza ha colo-
acutarum gravium- cado en nuestros
que vocum iudicium oídos el juez infali-
ipsa natura in auribus ble de los sonidos
nostris conlocavit. largos y breves, de
las voces agudas y
graves.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

LII. [174] Visne igi- ¿Quieres que te ex-


tur, Brute, totum plique, Bruto, esta
hunc locum accura- materia con más
tius etiam explicemus extensión que me la
quam illi ipsi, qui et enseñaron mis
haec et alia nobis maestros? ¿Crees
tradiderunt, an his que podemos con-
contenti esse quae ab tentarnos con lo que
illis dicta sunt pos- ellos dijeron? Inútil
sumus? Sed quid es preguntarte si
quaero velisne, cum quieres, cuando por
litteris tuis eruditis- tus eruditísimas car-
sime scriptis te id vel tas veo que lo de-
maxime velle pers- seas ardientemente.
pexerim? Primum Explicaré primero el
ergo origo, deinde origen, después la
causa, post natura, causa, luego la na-
tum ad extremum turaleza, y, final-
usus ipse explicetur mente, el uso del
orationis aptae atque estilo elegante y
numerosae. numeroso.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

Nam qui Isocratem Los que tanto ala-


maxime mirantur, ban a Isócrates,
hoc in eius summis cuentan por su prin-
laudibus ferunt, quod cipal mérito haber
verbis solutis nume- sido el primero en
ros primum adiunxe- dar armonía a la
rit. Cum enim videret prosa. Pues viendo
oratores cum severi- que a los oradores
tate audiri, poetas se les escuchaba
autem cum voluptate, con severidad, y a
tum dicitur numeros los poetas con agra-
secutus, quibus etiam do, buscó cierto
in oratione uteretur, número oratorio
cum iucunditatis cau- para que la variedad
sa tum ut varietas reparase el cansan-
occurreret satietati. cio. Tienen razón los
[175] Quod ab eis que esto dicen, pero
vere quadam ex par- sólo hasta cierto
te, non totum dicitur. punto, porque si
Nam neminem in eo hemos de confesar
genere scientius ver- que nadie venció a
satum Isocrate confi- Isócrates en este
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

tendum est, sed prin- género, cierto es


ceps inveniendi fuit también que el pri-
Thrasymachus, cuius mero en inventarle
omnia nimis etiam fue Trasímaco, como
exstant scripta nume- lo muestran sus
rose. Nam, ut paulo obras armoniosa-
ante dixi, paria pari- mente escritas.
bus adiuncta et simi- Cierto que Gorgias
liter definita itemque había hecho ya
contrariis relata con- grande uso de las
traria, quae sua similicadencias y de
sponte, etiam si id las antítesis, que
non agas, cadunt por sí mismas sue-
plerumque numerose, len resultar numero-
Gorgias primum in- sas aunque la armo-
venit, sed eis est nía no se busque de
usus intemperatius. propósito, pero
Id autem est genus, también, lo es que
ut ante dictum est, Gorgias hizo uso
ex tribus partibus inmoderado de ellas.
conlocationis alterum. Uno y otro fueron
[176] Horum uterque anteriores a Isócra-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

Isocratem aetate tes, que los venció


praecurrit, ut eos ille en la moderación,
moderatione, non no en la invención.
inventione vicerit. Est Así como tiene me-
enim, ut in transfe- jor gusto que ellos
rendis faciendisque en las traslaciones y
verbis tranquillior sic en la formación de
in ipsis numeris seda- palabras nuevas, así
tior. Gorgias autem también en la armo-
avidior est generis nía y en el número.
eius et his festivitati- Templó la intempe-
bus sic enim ipse rancia de Gorgias,
censet—insolentius aunque había recibi-
abutitur; quas Isocra- do sus lecciones en
tes tamen, cum audi- Thesalia siendo to-
visset adulescens in davía muy joven.
Thessalia senem iam Conforme fue en-
Gorgiam, moderatius trando en años (lle-
temperavit. Quin gó casi a los ciento)
etiam se ipse tantum hízose menos su-
quantum aetate pro- persticioso de la
cedebat—prope enim armonía, como él
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

centum confecit an-


nos—relaxabat a ni-
mia necessitate nu-
merorum, quod de-
clarat in eo libro
quem ad Philippum
Macedonem scripsit,
cum iam admodum
esset senex; in quo
dicit sese minus iam
servire numeris quam
solitus esset. Ita non
modo superiores sed
etiam se ipse co-
rrexerat.

LIII. [177] Quoniam Ya que sabemos


igitur habemus aptae cuáles fueron los
orationis eos princi- inventores de este
pes auctoresque quos arte, y hemos averi-
diximus et origo in- guado su origen,
venta est, causa resta indagar sus
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

quaeratur. Quae sic causas. Las cuales


aperta est, ut mirer son tan claras, que
veteres non esse me admiro de que
commotos, praeser- los antiguos no re-
tim cum, ut fit, fortui- parasen en ellas,
to saepe aliquid con- sobre todo cuando
cluse apteque dice- fortuitamente cerra-
rent. Quod cum ani- ban bien un período
mos hominum auris- y podían juzgar, de
que pepulisset, ut la impresión que
intellegi posset id hacían en los oídos y
quod casus effudisset en el ánimo de los
cecidisse iucunde, hombres.
notandum certe ge- Porque los oídos, o
nus atque ipsi sibi el alma por medio
imitandi fuerunt. Ip- de los oídos, contie-
sae enim aures vel ne en sí cierta me-
animus aurium nuntio dida natural de to-
naturalem quandam das las voces, y juz-
in se continet vocum ga de lo que es de-
omnium mensionem. masiado largo o
[178] Itaque et lon- demasiado breve, y
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

giora et breviora iudi- natural de todas las


cat et perfecta ac voces, y juzga de lo
moderata semper que es demasiado
exspectat; mutila largo o demasiado
sentit quaedam et breve, y se compla-
quasi decurtata, qui- ce en lo perfecto y
bus tamquam debito moderado, y tropie-
fraudetur offenditur, za en las frases cor-
productiora alia et tas y mutiladas,
quasi immoderatius como si se le de-
excurrentia, quae fraudase de lo que
magis etiam asper- se le debe, y re-
nantur aures; quod prueba así mismo,
cum in plerisque tum los períodos dema-
in hoc genere nimium siado largos y de
quod est offendit ve- inmoderada exten-
hementius quam id sión, pues en este
quod videtur parum. género ofende más
Vt igitur poeticae ver- lo redundante que lo
sus inventus est ter- escaso, y así como
minatione aurium, la poética y los ver-
observatione pruden- sos se inventaron
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

tium, sic in oratione natural de todas las


animadversum est, voces, y juzga de lo
multo illud quidem que es demasiado
serius, sed eadem largo o demasiado
natura admonente, breve, y se compla-
esse quosdam certos ce en lo perfecto y
cursus conclusiones- moderado, y tropie-
que verborum. za en las frases cor-
tas y mutiladas,
como si se le de-
fraudase de lo que
se le debe, y re-
prueba así mismo,
los períodos dema-
siado largos y de
inmoderada exten-
sión, pues en este
género ofende más
lo redundante que lo
escaso, y así como
la poética y los ver-
sos se inventaron
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

siguiendo el juicio
del oído y la obser-
vación de los varo-
nes prudentes, así
mostró también la
experiencia que hay
en la prosa cierto
ritmo, aunque más
libre y vago.

[179] Quoniam igitur Ya que hemos expli-


causam quoque os- cado la causa del
tendimus, naturam número, mostremos
nunc—id enim erat ahora su naturaleza,
tertium—si placet aunque esta cues-
explicemus; quae tión no pertenece a
disputatio non huius nuestro objeto, sino
instituti sermonis est, a lo más íntimo del
sed artis intimae. arte. Puede pregun-
Quaeri enim potest, tarse cuál es el nú-
qui sit orationis nu- mero de la oración,
merus et ubi sit posi- y en qué consiste, y
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

tus et natus ex quo, de qué nace, y si es


et is unusne sit an uno o dos o más, y
duo an plures quaque cuándo se adquiere,
ratione componatur y cómo ha de apli-
et ad quam rem et carse, y en qué se
quando et quo loco et funda el deleite que
quem ad modum ad- produce. Pero en
hibitus aliquid volup- esta materia, como
tatis adferat. [180] en casi todas, pue-
Sed ut in plerisque den seguirse dos
rebus sic in hac du- caminos: uno más
plex est considerandi largo, otro más bre-
via quarum altera est ve y claro.
longior, brevior alte-
ra, eadem etiam pla-
nior.

LIV. Est autem lon- La primera cuestión


gioris prima illa que se presenta es
quaestio sitne omnino si realmente hay
ulla numerosa oratio; armonía en el dis-
quibusdam enim non curso. A algunos les
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

videtur, quia nihil parece que no, por-


insit in ea certi ut in que no tiene una ley
versibus, et quod fija como en los ver-
ipsi, qui adfirment sos, y eso que los
esse eos numeros, que tal afirman no
rationem cur sint non saben dar la razón
queant reddere. De- íntima del número
inde, si sit numerus poético. Admitido
in oratione, qualis sit que le haya también
aut quales, et e poe- en la prosa, resta
ticisne numeris an ex saber si es uno o
alio genere quodam muchos, y si es del
et, si e poeticis, quis mismo género que
eorum sit aut qui; los poéticos y a cuál
namque aliis unus de ellos se parece.
modo aliis plures aliis Hay quien sostiene
omnes idem videntur. que el número ora-
Deinde, quicumque torio es uno solo,
sunt sive unus sive otros dicen que son
plures, communesne muchos, algunos
sint omni generi ora- defienden que todas
tionis—quoniam aliud las armonías poéti-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

genus est narrandi cas caben en la pro-


aliud persuadendi sa. Luego falta ave-
aliud docendi an dis- riguar si son comu-
pares numeri cuique nes a todo el discur-
orationis generi ac- so o si los hay di-
commodentur; si versos para la na-
communes, qui sint; rración, para la per-
si dispares, quid in- suasión y para la
tersit, et cur non ae- enseñanza, y dado
que in oratione atque que sean diversos,
in versu numerus en qué se diferen-
appareat. [181] De- cian, y por qué la
inde, quod dicitur in armonía no se sien-
oratione numerosum, te tanto en la prosa
id utrum numero so- como en el verso, y
lum efficiatur, an si esta armonía de-
etiam vel compositio- pende sólo del nú-
ne quadam vel gene- mero o también de
re verborum; an sit la composición y
suum cuiusque, ut elección de las pala-
numerus intervallis, bras, o si son cosas
compositio vocibus, distintas, de suerte
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

genus ipsum verbo- que el número con-


rum quasi quadam sista en intervalos, y
forma et lumine ora- la elección de las
tionis appareat, sit- palabras sea como
que omnium fons la forma y luz del
compositio ex eaque discurso, y la com-
et numerus efficiatur posición como la
et ea quae dicuntur fuente de la cual
orationis quasi for- procede el número y
mae et lumina, quae, todos los priores y
ut dixi, Graeci vocant excelencias orato-
schemata. [182] At rias, que los Griegos
non est unum nec llaman schemas.
idem quod voce iu- Todas estas cosas
cundum est et quod tienen relación con
moderatione absolu- el número, pero este
tum et quod inlumi- existe por sí, y la
natum genere verbo- composición difiere
rum; quamquam id de él en que atiende
quidem finitimum est sólo a la gravedad y
numero, quia per se elegancia de las pa-
plerumque perfectum labras. Esto es lo
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

est; compositio au- que puede pregun-


tem ab utroque dif- tarse sobre la natu-
fert, quae tota servit raleza de la cosa.
gravitati vocum aut
suavitati. Haec igitur
fere sunt in quibus rei
natura quaerenda sit.

LV. [183] Esse ergo Que hay en la prosa


in oratione numerum cierta armonía, no
quendam non est es difícil conocerlo.
difficile cognoscere. Lo mismo acontece
Iudicat enim sensus; en los versos, los
in quo est iniquum cuales tienen cierta
quod accidit non ag- natural armonía, de
noscere, si cur id ac- cuya observación
cidat reperire ne- procedió el arte.
queamus. Neque en- Esta armonía es más
im ipse versus ratio- clara que en la pro-
ne est cognitus, sed sa, aunque a veces
natura atque sensu, depende del canto,
quem dimensa ratio sobre todo en el
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

docuit quid accideret. mejor de los poetas


Ita notatio naturae et líricos griegos, cuyos
animadversio peperit versos, separados
artem. Sed in versi- de la música, pare-
bus res est apertior, cen pura prosa. Lo
quamquam etiam a mismo acontece con
modis quibusdam algunos de los nues-
cantu remoto soluta tros, vg., este verso
esse videtur oratio del Tyestes. Quem-
maximeque id in op- nam te esse dicam?
timo quoque eorum qui tarda in senectu-
poetarum qui lyricoi a te,lo cual, si pres-
Graecis nominantur, cindimos del acom-
quos cum cantu spo- pañamiento de la
liaveris, nuda paene flauta, es prosa pu-
remanet oratio. [184] ra. También los ver-
Quorum similia sunt sos senarios de los
quaedam etiam apud poetas cómicos, por
nostros, velut illa in su semejanza con el
Thyeste: quemnam lenguaje de su con-
te esse dicam? Qui versación, son tan
tarda in senecta rastreros que a ve-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

et quae sequuntur; ces no es fácil dis-


quae, nisi cum tibicen tinguir en ellos la
accessit, orationis medida ni el ritmo.
sunt solutae similli- De dos partes se
ma. At comicorum compone el discur-
senarii propter simili- so. Las palabras son
tudinem sermonis sic como la materia, el
saepe sunt abiecti, ut número como la
non numquam vix in forma. En todas las
eis numerus et ver- cosas la necesidad
sus intellegi possit. fue antes que el
Quo est ad invenien- deleite: por eso,
dum difficilior in ora- muchos siglos antes
tione numerus quam que se pensara en la
in versibus. [185] armonía ni en el
Omnino duo sunt deleite de los senti-
quae condiant oratio- dos, existió una ora-
nem, verborum nu- toria ruda y seca,
merorumque iucundi- pero bastante para
tas. In verbis inest expresar los afectos
quasi materia quae- y las ideas. Todavía
dam, in numero au- Herodoto y su tiem-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

tem expolitio. Sed ut po carecieron de


ceteris in rebus ne- esta armonía, o no
cessitatis inventa la alcanzaron sino
antiquiora sunt quam por casualidad, y los
voluptatis. [186] escritores más anti-
[Itaque et Herodotus guos nada dijeron
et eadem superiorque del número, entre
aetas numero caruit tantos preceptos
nisi quando temere como nos dejaron
ac fortuito, et scripto- sobre el discurso.
res perveteres de Porque lo más fácil y
numero nihil omnino, lo más necesario es
de oratione praecepta siempre lo que se
multa nobis relique- conoce primero.
runt.] —Nam quod et
facilius est et magis
necessarium, id sem-
per ante cognoscitur

LVI. ita translata aut Las traslaciones, la


facta aut coniuncta formación y la com-
verba facile sunt cog- posición de palabras
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

nita, quia sumeban- fueron conocidas y


tur e consuetudine estudiadas pronto,
cotidianoque sermo- porque se tomaban
ne. Numerus autem del lenguaje familiar
non domo deprome- y cotidiano. No así el
batur neque habebat número, y por ese
aliquam necessitudi- fue conocido más
nem aut cognationem tarde, y vino a dar
cum oratione. Itaque la última perfección
serius aliquanto nota- y las últimas líneas
tus et cognitus quasi al discurso. Si hay
quandam palaestram frases estrechas y
et extrema liniamen- concisas y otras
ta orationi attulit. amplias y difusas,
[187] Quod si et an- depende esto, no de
gusta quaedam atque la naturaleza de las
concisa et alia est letras, sino de la
dilatata et fusa ora- variedad de pausas
tio, necesse est id largas y breves que
non litterarum acci- tejen la trama del
dere natura, sed in- discurso. La armonía
tervallorum longorum misma hace correr,
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

et brevium varietate; y deslizarse el pe-


quibus implicata at- ríodo hasta llegar al
que permixta oratio fin y reposar en él.
quoniam tum stabilis Es claro, por tanto,
est tum volubilis, que la prosa ha de
necesse est eius modi estar sujeta a cierto
vi naturam numeri número, pero no ha
contineri. Nam circui- de tener versos.
tus ille, quem saepe
iam diximus, incita-
tior numero ipso fer-
tur et labitur, quoad
perveniat ad finem et
insistat. Perspicuum
est igitur numeris
astrictam orationem
esse debere, carere
versibus.

[188] Sed hi numeri Se pregunta si estos


poeticine sint an ex números son del
alio genere quodam mismo género que
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

deinceps est viden- los poéticos, o si son


dum. Nullus est igitur distintos. No hay
numerus extra poeti- más números que
cos, propterea quod los poéticos y no
definita sunt genera pueden pasar de
numerorum. Nam tres. Porque es ne-
omnis talis est, ut cesario que una par-
unus sit e tribus. Pes te del pié sea igual a
enim, qui adhibetur la otra, o doble que
ad numeros, partitur la otra, o vez y me-
in tria, ut necesse sit dia mayor que la
partem pedis aut ae- otra. Igual es el
qualem esse alteri dáctilo, doble el
parti aut altero tanto yambo, vez y media
aut sesqui esse maio- mayor el peon. Es-
rem. Ita fit aequalis tos pies han de en-
dactylus, duplex iam- trar forzosamente
bus, sesquiplex en el discurso, y
paean; qui pedes in oportunamente co-
orationem non cadere locados tienen que
qui possunt? Quibus hacerle armonioso.
ordine locatis quod Se pregunta cuál de
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

efficitur numerosum estos pies ha de


sit necesse est. [189] usarse con prefe-
Sed quaeritur quo rencia. La prueba de
numero aut quibus que todos ellos pue-
potissimum sit uten- den entrar es que a
dum. Incidere vero veces por descuido
omnis in orationem hacemos versos en
etiam ex hoc intellegi la prosa, lo cual es
potest, quod versus grave defecto, naci-
saepe in oratione per do de no atendernos
imprudentiam dici- ni oírnos nosotros
mus. Est id vehemen- mismos. Debemos
ter vitiosum, sed non evitar los versos
attendimus neque senarios y los hipo-
exaudimus nosmet nacteos. En gran
ipsos; senarios vero parte el discurso
et Hipponacteos effu- consta de yambos,
gere vix possumus; pero estos versos
magnam enim par- los conoce fácilmen-
tem ex iambis nostra te el auditorio, por-
constat oratio. Sed que son de los más
tamen eos versus usados. A veces por
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

facile agnoscit audi- imprudencia trope-


tor; sunt enim usita- zamos en otros me-
tissimi; inculcamus nos conocidos, pero
autem per impruden- que al fin son ver-
tiam saepe etiam sos: grave defecto
minus usitatos, sed que debemos evitar
tamen versus: vitio- con todo cuidado.
sum genus et longa En todos los libros
animi provisione fu- de Isócrates sólo
giendum. [190] Elegit pudo encontrar el
ex multis Isocrati ilustre peripatético
libris triginta fortasse Jerónimo treinta
versus Hieronymus versos, casi todos
Peripateticus in pri- senarios y algunos
mis nobilis, plerosque anapestos (lo cual
senarios, sed etiam suena pésimamen-
anapaestos; quo quid te), aunque es cierto
potest esse turpius? que en la elección
Etsi in legendo fecit procedió con mali-
malitiose; prima enim cia, porque quitando
syllaba dempta ex la primera sílaba de
primo verbo senten- la primera palabra
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

tiae postremum ad de la sentencia, unió


verbum primam rur- a la última palabra
sus syllabam adiunxit la primera sílaba de
insequentis senten- la siguiente. Así re-
tiae; ita factus est sultó el anapesto
anapaestus is qui que llaman aristofá-
Aristophaneus nomi- nico, el cual ni es
natur; quod ne acci- fácil ni tampoco ne-
dat observari nec cesario evitar. Por
potest nec necesse cierto que al mismo
est. Sed tamen hic corrector, en el mis-
corrector in eo ipso mo lugar en que
loco quo reprehendit, reprende a Isócra-
ut a me animum ad- tes, se le escapa un
versum est studiose verso senario. Que-
inquirente in eum, de, pues, estableci-
immittit imprudens do que en la prosa
ipse senarium. Sit hay número, y que
igitur hoc cognitum in los ritmos oratorios
solutis etiam verbis son los mismos que
inesse numeros eos- los poéticos.
demque esse orato-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

rios qui sint poetici.

LVII. [191] Sequitur Resta averiguar qué


ergo ut qui maxime ritmo es el que con-
cadant in orationem viene mejor al dis-
aptam numeri viden- curso. Algunos creen
dum sit. Sunt enim que el yámbico, que
qui iambicum putent, es el más semejante
quod sit orationis a la prosa, por lo
simillimus, qua de cual se le usa en las
causa fieri ut is potis- comedias para me-
simum propter simili- jor imitación de la
tudinem veritatis ad- verdad, al paso que
hibeatur in fabulis, el ritmo dactílico se
quod ille dactylicus acomoda mejor a la
numerus hexametro- grande elocuencia
rum magniloquentiae de los exámetros.
sit accommodatior. Eforo, orador me-
Ephorus autem, levis diano pero de muy
ipse orator et profec- buena escuela, pre-
tus ex optima disci- fiere el peon o el
plina, paeana sequi- dáctilo, huye del
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

tur aut dactylum, espondeo y del tro-


fugit autem spon- queo. Porque como
deum et trochaeum. el peon tiene tres
Quod enim paean sílabas breves y el
habebat tris brevis, dáctilo dos, parece
dactylus autem duas, que las palabras se
brevitate et celeritate deslizan más suave
syllabarum labi putat y libremente, al re-
verba proclivius con- vés de lo que suce-
traque accidere in de en el espondeo y
spondeo et trochaeo; en el troqueo, pues
quorum quod alter e constando el uno de
longis constet alter e largas y el otro de
brevibus, fieri alte- breves, hace el pri-
ram nimis incitatam mero demasiado
alteram nimis tardam tardo el discurso, y
orationem, neutram el segundo excesi-
temperatam. [192] vamente acelerado.
Sed et illi priores A mi juicio, los que
errant et Ephorus in sostienen la primera
culpa est. Nam et qui opinión se equivo-
paeana praetereunt, can, y tampoco Efo-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

non vident mollissi- ro acierta. Porque


mum a sese nume- los que prescinden
rum eundemque am- del peon no ven que
plissimum praeteriri. renuncian a una
Quod longe Aristoteli armonía dulce y
videtur secus, qui llena. Muy de otra
iudicat heroum nu- manera le parece a
merum grandiorem Aristóteles, que juz-
quam desideret solu- ga el ritmo heroico
ta oratio, iambum demasiado altiso-
autem nimis e vulgari nante para la prosa,
esse sermone. Ita y el yambo dema-
neque humilem et siado vulgar. En su
abiectam orationem concepto, el discur-
nec nimis altam et so ni ha de ser
exaggeratam probat, humilde y rastrero
plenam tamen eam ni demasiado alto y
vult esse gravitatis, pomposo, sino lleno
ut eos qui audient ad de gravedad, de
maiorem admiratio- suerte que mueva a
nem possit traducere. admiración el ánimo
[193] Trochaeum de los que oyen.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

autem, qui est eodem Parece que el coreo


spatio quo choreus, o troqueo carece de
cordacem appellat, dignidad por lo muy
quia contractio et breve y acelerado.
brevitas dignitatem Por eso aprueba el
non habeat. Ita peon y dice que de
paeana probat eoque él usan todos sin
ait uti omnis, sed conocerlo. Los pri-
ipsos non sentire cum meros de quienes
utantur; esse autem hablé, atendieron
tertium ac medium sólo a la comodidad
inter illos, et ita fac- y no a la dignidad
tos eos pedes esse, del estilo. Por lo
ut in eis singulis mo- mismo que el yambo
dus insit aut sesqui- y el dáctilo son tan
plex aut duplex aut frecuentes en verso,
par. Itaque illi de deben evitarse en la
quibus ante dixi tan- prosa: nada hay
tum modo commodi- más enemigo de la
tatis habuerunt ratio- prosa que los ver-
nem, nullam dignita- sos. El peón es poco
tis. [194] Iambus a propósito para los
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

enim et dactylus in versos, y por eso


versum cadunt maxi- entra bien en la pro-
me; itaque ut versum sa.
fugimus in oratione,
sic hi sunt evitandi
continuati pedes;
aliud enim quiddam
est oratio nec quic-
quam inimicius quam
illa versibus; paean
autem minime est Eforo ni aun llegó a
aptus ad versum, quo entender que el es-
libentius eum recepit pondeo, del que
oratio. Ephorus vero huye, es igual al
ne spondeum qui- dáctilo, que tanto le
dem, quem fugit, agrada. Creyó que
intellegit esse aequa- los pies se medían
lem dactylo, quem por sílabas y no por
probat. Syllabis enim intervalos, y lo mis-
metiendos pedes, mo hace con el tro-
non intervallis existi- queo, que en tiem-
mat; quod idem facit pos y en pausas es
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

in trochaeo, qui tem- igual al yambo, pero


poribus et intervallis más vicioso que él si
est par iambo, sed eo se pone al fin del
vitiosus in oratione, si período, porque los
ponatur extremus, períodos acaban
quod verba melius in mejor en sílabas
syllabas longiores largas. Esto que
cadunt. Atque haec, Aristóteles dice del
quae sunt apud Aris- peon lo repiten Teo-
totelem, eadem a frasto y Teodectes.
Theophrasto Theo-
decteque de paeane Por mi parte, creo
dicuntur. [195] Ego que en la prosa es-
autem sentio omnis tán confundidos y
in oratione esse quasi mezclados todos los
permixtos et confusos pies, y que es cen-
pedes, nec enim ef- surable el usar
fugere possemus siempre los mismos,
animadversionem, si pues el discurso no
semper isdem utere- debe ser numeroso
mur, quia nec nume- como un poema, ni
rosa esse, ut poema, carecer tampoco de
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

neque extra nume- tampoco de número


rum, ut sermo vulgi, como el lenguaje del
esse debet oratio— vulgo. Lo uno pare-
alterum nimis est cería hecho de in-
vinctum, ut de indus- tento, lo otro desali-
tria factum appareat, ñado y trivial; lo
alterum nimis disso- primero no agrada-
lutum, ut pervagatum ría, y lo segundo
ac vulgare videatur; causaría tedio.
ut ab altero non de- Guárdese, pues, un
lectere, alterum ode- justo medio, sin
ris—; [196] sit igitur, excluir ningún ritmo,
ut supra dixi, permix- ni menos el peón, ya
ta et temperata nu- que tanto le reco-
meris nec dissoluta mienda el mejor
nec tota numerosa, autor de estas co-
paeane maxime, quo- sas.
niam optimus auctor
ita censet, sed reli-
quis etiam numeris,
quos ille praeterit,
temperata.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

LVIII. Quos autem Ahora debo explicar


numeros cum quibus cómo han de unirse
tamquam purpuram entre sí estos rit-
misceri oporteat nunc mos, para que resul-
dicendum est atque te como un tejido de
etiam quibus oratio- púrpura el discurso,
nis generibus sint y qué género de
quique accommoda- oraciones es más
tissimi. Iambus enim acomodado a cada
frequentissimus est in uno de ellos. El
eis quae demisso yambo es muy fre-
atque humili sermone cuente en los orado-
dicuntur; [197] res de estilo humilde
paean autem in am- y trivial, y el peon
plioribus, in utroque en los más eleva-
dactylus. Itaque in dos. Unos y otros
varia et perpetua usan con frecuencia
oratione hi sunt inter el dáctilo. Conviene
se miscendi et tem- interpolarlos y mez-
perandi. Sic minime clarlos todos en la
animadvertetur de- oración, para que no
lectationis aucupium aparezca demasiado
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

et quadrandae ora- claro el nimio estu-


tionis industria; quae dio en buscar el pla-
latebit eo magis, si et cer de los oídos, con
verborum et senten- detrimento de las
tiarum ponderibus palabras y de las
utemur. Nam qui au- sentencias. En éstas
diunt haec duo ani- se fijan principal-
madvertunt et iucun- mente los que oyen,
da sibi censent, verba y ocupada su aten-
dico, et sententias, ción en ellas, pasa
eaque dum animis inadvertido el núme-
attentis admirantes ro y armonía. No ha
excipiunt, fugit eos et de pecarse de exce-
praetervolat nume- so en cuanto a la
rus; qui tamen si armonía de la prosa.
abesset, illa ipsa de- Al fin y al cabo no es
lectarent minus. un poema. Basta
[198] Nec vero is para que un discur-
cursus est numero- so sea armonioso
rum—orationis dico, que no claudique en
nam est longe aliter parte alguna, ni an-
in versibus—, nihil ut de como fluctuando,
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

fiat extra modum; sino que proceda


nam id quidem esset con igualdad y cons-
poema; sed omnis tancia. La armonía
nec claudicans nec de la prosa no estri-
quasi fluctuans sed ba en que toda se
aequabiliter constan- componga de núme-
terque ingrediens ros. En los versos
numerosa habetur hay una ley fija e
oratio. Atque id in invariable, que ne-
dicendo numerosum cesariamente ha de
putatur, non quod seguirse. En la prosa
totum constat e nu- basta que no sea
meris, sed quod ad redundante, ni des-
numeros proxime aliñadamente suel-
accedit; quo etiam ta, ni pobre y enco-
difficilius est oratione gida. No son los
uti quam versibus, golpes fuertes de la
quod in illis certa música los que rigen
quaedam et definita esta armonía, sino
lex est, quam sequi el placer del oído
sit necesse; in dicen- que aprecia sólo la
do autem nihil est disposición general y
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

propositum, nisi ut ne el modo de cerrar y


immoderata aut an- redondear las cláu-
gusta aut dissoluta sulas.
aut fluens sit oratio.
Itaque non sunt in ea
tamquam tibicini per-
cussionum modi, sed
universa comprehen-
sio et species oratio-
nis clausa et termina-
ta est, quod volupta-
te aurium iudicatur.

LIX. [199] Solet au- Suele preguntarse si


tem quaeri totone in en toda la cláusula
ambitu verborum caben los pies mé-
numeri tenendi sint tricos, o sólo en la
an in primis partibus primera parte y en
atque in extremis; la última. Muchos
plerique enim cen- opinan que hasta
sent cadere tantum que el período ter-
numerose oportere mine rotundamente.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

terminarique senten- Bueno es esto, pero


tiam. Est autem, ut id no basta. Los oídos
maxime deceat? non esperan siempre el
ut solum; ponendus final, y en él des-
est enim ille ambitus, cansan; pero desde
non abiciendus. Qua el principio debe
re cum aures extre- reinar la armonía,
mum semper exspec- difundiéndose desde
tent in eoque ac- la cabeza hasta las
quiescant, id vacare extremidades.
numero non oportet,
sed ad hunc exitum
iam a principio ferri
debet verborum illa
comprehensio et tota A los que hayan
a capite ita fluere, ut hecho buenos estu-
ad extremum veniens dios, ejercitándose
ipsa consistat. [200] mucho en escribir, o
Id autem bona disci- hablando con el
plina exercitatis, qui mismo esmero que
et multa scripserint si escribieran, no les
et quaecumque etiam será esto muy difícil.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

sine scripto dicent Medítese bien lo que


similia scriptorum se ya a decir, y
effecerint, non erit pronto se ocurrirán
difficillimum. Ante las palabras: el sen-
enim circumscribitur timiento, cuya rapi-
mente sententia con- dez es portentosa,
festimque verba con- pondrá cada una en
currunt, quae mens su lugar, y hallará
eadem, qua nihil est un final armonioso,
celerius, statim dimit- haciendo que desde
tit, ut suo quodque la primera palabra
loco respondeant; hasta la última con-
quorum discriptus curran todas a esta
ordo alias alia termi- general armonía.
natione concluditur. Unas veces es más
Atque omnia illa et rápido, otras más
prima et media verba sosegado el curso
spectare debent ad de la oración, pero
ultimum. [201] In- desde el comienzo
terdum enim cursus de la cláusula ha de
est in oratione incita- pensarse en el fin.
tior, interdum mode- En esto como en los
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

rata ingressio, ut iam demás primores de


a principio videndum estilo, es grande la
sit quem ad modum semejanza de la
velis venire ad ex- oratoria y de la poe-
tremum. Nec in nu- sía. Una y otra tie-
meris magis quam in nen materia y for-
reliquis ornamentis ma: materia que
orationis, eadem cum son las palabras;
faciamus quae poe- forma que es el mo-
tae, effugimus tamen do de colocarlas.
in oratione poematis
similitudinem. Est
enim in utroque et
materia et tractatio:
materia in verbis,
tractatio in conloca-
tione verborum.

LX. Ternae autem Y tanto la materia


sunt utriusque par- como el tratamiento
tes: verborum trans- de la misma tienen,
latum, novum, pris- cada uno de ellos,
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

cum .- nam de pro- tres considerandos:


priis nihil hoc loco las palabras (pres-
dicimus—; conloca- cindo ahora de las
tionis autem eae propias) pueden ser
quas diximus, com- traslaticias, nuevas
positio, concinnitas, o anticuadas. De
numerus. [202] Sed todas ellas usan con
in utroque frequen- más frecuencia y
tiores sunt et liberio- libertad los poetas;
res poetae; nam et efectivamente recu-
transferunt verba rren a las metáforas
cum crebrius tum con más frecuencia
etiam audacius et y más audacia, y
priscis libentius utun- utilizan los arcaís-
tur et liberius novis. mos con más gusto,
Quod idem fit in nu- y los neologismos
meris, in quibus quasi con más libertad.
necessitati parere Lo mismo sucede
coguntur. Sed tamen con el ritmo, si bien
haec nec nimis esse puede decirse que
diversa eque nullo en él les obliga la
modo coniuncta inte- necesidad. La armo-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

llegi licet. Ita fit ut nía de la prosa no es


non item in oratione la misma, aunque
ut in versu numerus tampoco entera-
exstet idque quod mente distinta. A
numerosum in ora- veces no depende
tione dicitur non del número, sino de
semper numero fiat, la construcción de
sed non numquam las palabras. Si se
aut concinnitate aut pregunta cuál es el
constructione verbo- número que convie-
rum. [203] Ita si nu- ne a la prosa, debe
merus orationis quae- responderse que
ritur qui sit, omnis todos, aunque unos
est, sed alius alio son más a propósito
melior atque aptior; que otros. ¿Cuál es
si locus, in omni par- su lugar? en cual-
te verborum; si unde quiera parte del dis-
ortus sit, ex aurium curso. ¿Cuál es su
voluptate; si compo- razón? el placer de
nendorum ratio, dice- los oídos. ¿Cuándo
tur alio loco, quia ha de usarse? siem-
pertinet ad usum, pre. ¿Cuál es la cau-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

quae pars quarta et sa del agrado que


extrema nobis in di- producen? la misma
videndo fuit; si ad que en los versos: el
quam rem adhibea- oído sólo puede, aun
tur, ad delectatio- sin arte, discernirlos
nem; si quando, y gustar de ellos.
semper; si quo loco,
in tota continuatione
verborum; si quae
res efficiat volupta-
tem, eadem quae in
versibus, quorum
modum notat ars,
sed aures ipsae tacito
eum sensu sine arte
definiunt.

LXI. [204] Satis mul- Esto baste acerca de


ta de natura; sequi- su naturaleza: tra-
tur usus, de quo est temos ahora del
accuratius disputan- uso. Se pregunta si
dum. In quo quaesi- pueden usarse en
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

tum est in totone todo el curso de la


circuitu illo orationis, oración que los
quem Graeci perio- Griegos llaman pe-
don, nos tum ambi- ríodo, y nosotros
tum, tum circuitum, circuito, compren-
tum comprehensio- sion, continuacion o
nem aut continuatio- circuncripcion, o si
nem aut circumscrip- han de ponerse sólo
tionem dicimus, an in al principio, o al fin,
principiis solum an in o en una y otra par-
extremis an in utra- te. Se pregunta
que parte numerus después qué dife-
tenendus sit; deinde rencia hay entre la
cum aliud videatur esencia del número,
esse numerus aliud y el ser alguna cláu-
numerosum, quid sula numerosa. Lue-
intersit. [205] Tum go resta averiguar si
autem in omnibusne en todos los ritmos
numeris aequaliter han de ser las par-
particulas deceat in- tes de igual exten-
cidere an facere alias sión, o unas más
breviores alias lon- largas, otras más
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

giores, idque quando breves, y cuándo y


aut cur; quibusque por qué, y si estas
partibus, pluribusne partes han de ser
an singulis, imparibus iguales o desiguales,
an aequalibus, et y cómo han de colo-
quando aut istis aut carse entre sí. Y se
illis sit utendum; ha de disputar de
quaeque inter se ap- las partes y divisio-
tissime conlocentur et nes de la cláusula.
quo modo, an omnino También hay que
nulla sit in eo genere explicar de dónde
distinctio; quodque surge la disposición
ad rem maxime per- formal de las pala-
tinet, qua ratione bras, y decir qué
numerosa fiat oratio. longitud deben tener
[206] Explicandum los períodos, y
etiam est unde orta hablar de sus partes
sit forma verborum o casi cortes, e in-
dicendumque quantos vestigar si esos cor-
circuitus facere de- tes son de una sola
ceat deque eorum clase y longitud o si
particulis et tamquam son de muchas y, si
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

incisionibus disseren- son de muchas, en


dum est quaeren- qué lugar y cuándo
dumque utrum una se debe recurrir a
species et longitudo cada tipo. Finalmen-
sit earum anne plures te se debe explicar
et, si plures, quo loco la utilidad de todo el
aut quando quoque procedimiento, ex-
genere uti oporteat. plicación que va
Postremo totius ge- muy lejos, ya que el
neris utilitas expli- procedimiento no
canda est, quae qui- tiene un solo objeto
dem patet latius; non sino muchos.
ad unam enim rem
aliquam, sed ad plu-
ris accommodatur.

[207] Ac licet non ad Contestaré en gene-


singula responden- ral, pero de modo
tem de universo ge- que fácilmente pue-
nere sic dicere, ut da deducirse cada
etiam singulis satis respuesta particular.
responsum esse vi- Prescindiendo de los
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

deatur. Remotis igitur demás géneros, me


reliquis generibus fijaré sólo en el judi-
unum selegimus hoc, cial y forense. En los
quod in causis foro- demás, es decir, en
que versatur, de quo la historia, y en lo
diceremus. Ergo in que llamara género
aliis, id est in historia epidíctico, puede
et in eo quod appe- hablarse o escribirse
llamus epideiktikon siempre a la manera
placet omnia dici Iso- de Iócrates y Teo-
crateo Theopompeo- pompo, en períodos
que more illa cir- largos semejantes a
cumscriptione ambi- un círculo completo,
tuque, ut tamquam in y reservando para lo
orbe inclusa currat último las más no-
oratio, quoad insistat tables sentencias.
in singulis perfectis Desde que prevale-
absolutisque senten- ció esta manera de
tiis. [208] Itaque formar las cláusulas,
postea quam est nata nadie de los que
haec vel circumscrip- escribieron oracio-
tio vel comprehensio nes amenas y desti-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

vel continuatio vel nadas a la lectura, y


ambitus, si ita licet no a la controversia
dicere, nemo, qui forense, dejó de
aliquo esset in nume- reducir a número y
ro, scripsit orationem cuadro sus senten-
generis eius quod cias. Como el lector
esset ad delectatio- de este género de
nem comparatum discursos no recela
remotumque a iudi- engaño, perdona de
ciis forensique certa- buen grado al ora-
mine, quin redigeret dor el que halague,
omnis fere in qua- aun con exceso, sus
drum numerumque oídos.
sententias. Nam cum
is est auditor qui non
vereatur ne composi-
tae orationis insidiis
sua fides attempte-
tur, gratiam quoque
habet oratori volupta-
ti aurium servienti.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

LXII. [209] Genus Semejante estilo, ni


autem hoc orationis es el mejor para las
neque totum adsu- causas forenses, ni
mendum est ad cau- tampoco debe ex-
sas forensis neque cluirse del todo. Si
omnino repudiandum, se usa a menudo,
si enim semper utare, no sólo engendra
cum satietatem ad- hastío, sino que
fert tum quale sit hasta el más igno-
etiam ab imperitis rante conoce el arti-
agnoscitur; detrahit ficio. Quitan tales
praeterea actionis afectaciones verdad
dolorem, aufert humana a la expre-
humanum sensum sión de los afectos.
auditoris, tollit fundi- Pero como alguna
tus veritatem et fi- vez, aunque rara,
dem. Sed quoniam pueden emplearse,
adhibenda non num- conviene examinar
quam est, primum cuándo y de qué
videndum est quo manera, y en cuán-
loco, deinde quam tos modos. Cabe el
diu retinenda sit, tum estilo numeroso en
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

quot modis commu- examinar cuándo y


tanda. [210] Ad- de qué manera, y en
hibenda est igitur cuántos modos. Ca-
numerosa oratio, si be el estilo numero-
aut laudandum est so en los elogios,
aliquid ornatius, ut gr.: en el que yo
nos in accusationis hice de Sicilia en la
secundo de Siciliae segunda acusación
laude diximus, ut in contra Verres, o
senatu de consulatu cuando hablé de mi
meo, aut exponenda consulado ante los
narratio, quae plus senadores. Cabe
dignitatis desiderat también en las na-
quam doloris, ut in rraciones, cuando
quarto accusationis éstas han de tener
de Hennensi Cerere, más dignidad que
de Segestana Diana, dolor: por ejemplo,
de Syracusarum situ lo que en la oración
diximus. Saepe etiam cuarta contra Verres
in amplificanda re dije de la Céres de
concessu omnium Enna, de la Diana de
funditur numerose et Segesto, y de la
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

volubiliter oratio. Id examinar cuándo y


nos fortasse non per- de qué manera, y en
fecimus, conati qui- cuántos modos. Ca-
dem saepissime su- be el estilo numero-
mus; quod plurimis so en los elogios,
locis perorationes gr.: en el que yo
nostrae voluisse nos hice de Sicilia en la
atque animo conten- segunda acusación
disse declarant. Id contra Verres, o
autem tum valet cum cuando hablé de mi
is qui audit ab orato- consulado ante los
re iam obsessus est senadores. Cabe
ac tenetur. Non enim también en las na-
id agit ut insidietur et rraciones, cuando
observet, sed iam éstas han de tener
favet processumque más dignidad que
vult dicendique vim dolor: por ejemplo,
admirans non anquirit lo que en la oración
quid reprehendat. cuarta contra Verres
[211] Haec autem dije de la Céres de
forma retinenda non Enna, de la Diana de
diu est, nec dico in Segesto, y de la
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

peroratione, quam
ipsam includit, sed in
orationis reliquis par-
tibus. Nam cum sis
eis locis usus quibus
ostendi licere, trans-
ferenda tota dictio est
ad illa quae nescio
cur, cum Graeci
kommata et kola no-
minent, nos non recte
incisa et membra
dicamus. Neque enim
esse possunt rebus
ignotis nota nomina,
sed cum verba aut
suavitatis aut inopiae
causa transferre so-
leamus, in omnibus
hoc fit artibus, ut,
cum id appellandum
sit quod propter re-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

rum ignorationem conocidos los nom-


ipsarum nullum bres, y en todas las
habuerit ante nomen, artes obliga la nece-
necessitas cogat aut sidad a inventar
novum facere verbum nuevos nombres
aut a simili mutuari. para ideas nuevas, o
a usar de traslacio-
nes.

LXIII. [212] Quo au- En su momento ve-


tem pacto deceat remos de qué form-
incise membratimve ma conviene hablar
dici iam videbimus; con incisos y miem-
nunc quot modis mu- bros; ahora debe-
tentur comprehensio- mos hablar de qué
nes conclusionesque forma variar los pe-
dicendum est. Fluit ríodos y cláusulas.
omnino numerus a El ritmo es ya acele-
primo tum incitatius rado y rápido, ya
brevitate pedum, tum lento. Está bien el
proceritate tardius. primero en las con-
Cursum contentiones tiendas forenses; el
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

magis requirunt, ei- segundo en las ex-


tiones rerum tardita- posiciones. Las cláu-
tem. Insistit autem sulas se cierran de
ambitus modis pluri- muchos modos: en
bus, e quibus unum Asia ha prevalecido
est secuta Asia la forma del dicoreo,
maxime, qui dicho- llamada así por ser
reus vocatur, cum coreos los dos pies
duo extremi chorei últimos. Y ahora
sunt, id est e singulis debemos explicar
longis et brevibus. por qué los mismos
Explanandum est pies reciben en di-
enim, quod ab aliis versos autores
eidem pedes aliis nombres distintos.
vocabulis nominan- El dicoreo no es, por
tur. [213] Dichoreus sí mismo, vicioso en
non est ille quidem las cláusulas, pero
sua sponte vitiosus in nada más vicioso
clausulis, sed in ora- que su perpetua
tionis numero nihil repetición, nada que
est tam vitiosum engendre más fasti-
quam si semper est dio. Me acuerdo que
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

idem. Cadit autem Cayo Carbon, tribu-


per se ille ipse prae- no de la plebe, decía
clare, quo etiam sa- un día en el foro
tietas formidanda est (estando yo sentado
magis. Me stante C. en el tribunal): O
Carbo C. F. tribunus Marce Druse, pa-
plebis in contione trem appello. He
dixit his verbis: O aquí un inciso con
Marce Druse, patrem dos pies métricos. Y
appello—haec quidem prosiguió: Tu dicere
duo binis pedibus solebas, sacram
incisim; dein mem- esse rempublicam.
bratim: Tu dicere Son tres pies. Y con-
solebas sacram esse tinuó la cláusula:
rem publicam;—haec quicumque eam vio-
item membra ternis; lavissent, ab omni-
[214] post ambitus: bus ei esse poenas
"Quicumque eam persolutas. Es un
violavissent, ab om- dicoreo, sin que im-
nibus esse ei poenas porte que la última
persolutas"— sea larga o breve. Y
dichoreus; nihil enim acabó: Patris dictum
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

ad rem, extrema illa sapiens temeritas


longa sit an brevis; filii comprobavit. Al
deinde: Patris dictum oír este segundo
sapiens temeritas fili dicoreo, prorrumpie-
comprobavit—hoc ron todos en aplau-
dichoreo tantus cla- sos, como si hubiera
mor contionis excita- dicho una cosa ad-
tus est, ut admirabile mirable. Pregunto:
esset. Quaero nonne ¿no es esto obra del
id numerus effecerit? ritmo? Muda tú el
Verborum ordinem orden de las pala-
immuta, fac sic: bras, di: comproba-
"Comprobavit fili te- vit fiii temeritas, y
meritas, iam nihil todo el efecto des-
erit, etsi temeritas ex aparece, aunque
tribus brevibus et temeritas conste de
longa est, quem Aris- tres sílabas breves y
toteles ut optimum una larga: lo cual a
probat, a quo dissen- Aristóteles le sonaría
tio." [215] "At eadem muy bien, y a mi en
verba, eadem sen- este caso no. La
tentia." Animo istuc idea y las palabras
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

satis est, auribus non son las mismas,


satis. Sed id crebrius pero al oído no le
fieri non oportet; basta. No conviene,
primum enim nume- sin embargo, abusar
rus agnoscitur, dein- de este linaje de
de satiat, postea ritmo: empieza por
cognita facilitate con- conocerse, pronto
temnitur. fastidia, y a la larga,
entendida su facili-
dad, se le desprecia.

LXIV. Sed sunt clau- Hay otros muchos


sulae plures, quae géneros de cláusulas
numerose et iucunde que terminan agra-
cadant. Nam et creti- dable y numerosa-
cus, qui est e longa mente. El crético,
et brevi et longa, et que consta de larga,
eius aequalis paean, breve y larga, y el
qui spatio par est, peon su igual en
syllaba longior, quam tiempo, aunque ten-
commodissime puta- ga una sílaba más,
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

tur in solutam oratio- caben muy bien en


nem inligari, cum sit la prosa. El terminar
duplex. Nam aut e los períodos con una
longa est et tribus larga y tres breves,
brevibus, qui nume- o con tres breves y
rus in primo viget, una larga, como
iacet in extremo, aut suelen hacer los
e totidem brevibus et antiguos, no lo re-
longa, [in] quem op- chazo del todo, aun-
time cadere censent que prefiero otros
veteres; ego non pla- ritmos.
ne reicio, sed alios
antepono. [216] Ne Ni siquiera puede
spondeus quidem rechazarse en abso-
funditus est repu- luto el espondeo;
diandus, etsi, quod aunque pesado y
est e longis duabus, tardo por constar de
hebetior videtur et dos largas, tiene
tardior; habet tamen cierta dignidad y
stabilem quendam et reposo, sobre todo
non expertem digni- en los incisos y pa-
tatis gradum, in inci- réntesis, y compen-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

sionibus vero multo sa el ser pocos sus


magis et in membris; pies con el ser lar-
paucitatem enim pe- gos.
dum gravitate sua et
tarditate compensat.
Sed hos cum in clau-
sulis pedes nomino,
non loquor de uno El yambo, que cons-
pede extremo: adiun- ta de breve y larga,
go, quod minimum y es igual en tiem-
sit, proximum supe- po, no en sílabas, al
riorem, saepe etiam coreo, que tiene tres
tertium. [217] Ne breves; y el dáctilo,
iambus quidem, qui que tiene una larga
est e brevi et longa, y dos breves, caen
aut par choreo qui bien antes del últi-
habet tris brevis tro- mo pié, cuando este
chaeus, sed spatio es coreo o espon-
par, non syllabis, aut deo, cosa del todo
etiam dactylus, qui indiferente. Pero
est e longa et duabus estos mismos tres
brevibus, si est pies cierran mal la
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

proximus a postremo, cláusula, a no ser


parum volubiliter que el último, en
pervenit ad extre- vez de un crético,
mum, si est extremus sea un dáctilo. Pue-
choreus aut spon- de ser uno u otro,
deus; numquam enim porque hasta en el
interest uter sit eo- verso es indiferente
rum in pede extremo. la cuantidad de la
Sed idem hi tres pe- última sílaba.
des male concludunt,
si quis eorum in ex-
tremo locatus est, Los que tuvieron por
nisi cum pro cretico mejor el peón, fun-
postremus est dacty- dados en que tiene
lus; nihil enim inter- la última sílaba lar-
est dactylus sit ex- ga, no repararon en
tremus an creticus, lo poco que esto
quia postrema syllaba importaba. Y aun
brevis an longa sit ne algunos al peón no
in versu quidem re- lo llaman pié, sino
fert. [218] Qua re ritmo, porque tiene
etiam paeana qui más de tres sílabas.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

dixit aptiorem, in quo Según el unánime


esset longa postre- parecer de los anti-
ma, vidit parum, guos (Aristóteles,
quoniam nihil ad rem Teofrasto, Teodec-
est, postrema quam tes, Ephoro), es el
longa sit. Iam paean, más acomodado al
quod pluris habeat principio, al medio o
syllabas quam tris, al fin de dicción. Al
numerus a quibus- fin yo preferiría el
dam, non pes habe- crético. El dochmio,
tur. Est quidem, ut que tiene cinco síla-
inter omnis constat bas: breve, dos lar-
antiquos, Aristotelem, gas, breve y larga,
Theophrastum, Theo- vg.: amicos tenes,
dectem, Ephorum, está bien en cual-
unus aptissimus ora- quiera parte, pero
tioni vel orienti vel una vez sola. Repe-
mediae; putant illi tido o continuado,
etiam cadenti, quo resulta demasiado a
loco mihi videtur ap- la vista el artificio
tior creticus. Doch- armónico.
mius autem e quin-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

que syllabis, brevi,


duabus longis, brevi,
longa, ut est hoc:
amicos tenes, quovis
loco aptus est, dum
semel ponatur: itera-
tus aut continuatus
numerum apertum et
nimis insignem facit.

LXV. [219] His igitur Sólo le evitaremos


tot commutationibus alternando oportu-
tamque variis si ute- namente todos estos
mur, nec deprehen- pies métricos, y co-
detur manifesto quid mo no sólo del rit-
a nobis de industria mo, sino también de
fiat et occurretur sa- la composición de-
tietati. Et quia non pende la armonía de
numero solum nume- la cláusula, ha de
rosa oratio sed et ser la composición
compositione fit et de tal suerte, que no
genere, quod ante parezca el número
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

dictum est, concinni-


tatis—compositione
potest intellegi, cum
ita structa verba
sunt, ut numerus non
quaesitus sed ipse
secutus esse videa-
tur, ut apud Cras-
sum: Nam ubi libido
dominatur, innocen-
tiae leve praesidium
est; ordo enim verbo-
rum efficit numerum
sine ulla aperta ora-
toris industria—; ita-
que si quae veteres
illi, Herodotum dico
et Thucydidem to-
tamque eam aeta-
tem, apte numerose-
que dixerunt, ea non
numero quaesito, sed
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

verborum conlocatio- do, sino nacido, co-


ne ceciderunt. [220] mo en este pasaje
Formae vero quae- de Craso: Nam ubi
dam sunt orationis, in libido dominatur,
quibus ea concinnitas innocentiae leve
est ut sequatur nu- praesidium est. El
merus necessario. orden de las pala-
Nam cum aut par pari bras produce ya la
refertur aut contra- armonía, sin que se
rium contrario oppo- vea el esfuerzo del
nitur aut quae simili- orador. Por eso, si
ter cadunt verba ver- alguna vez los anti-
bis comparantur, guos (quiero decir,
quidquid ita concludi- Herodoto y Tucídi-
tur, plerumque fit ut des y todos los de
numerose cadat, quo su tiempo) alcanza-
de genere cum exem- ron la armonía, fue
plis supra diximus; ut sólo por la coloca-
haec quoque copia ción de los vocablos,
facultatem adferat y no por el ritmo.
non semper eodem
modo desinendi. Nec
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

tamen haec ita sunt


arta et astricta, ut ea,
cum velimus, laxare
nequeamus. Multum
interest utrum nume-
rosa sit, id est similis
numerorum, an plane
e numeris constet
oratio; alterum si fit,
intolerabile vitium
est, alterum nisi fit,
dissipata et inculta et
fluens est oratio.

LXVI. [221] Sed quo- Pero como el estilo


niam non modo non resonante y nume-
frequenter verum roso no el frecuente
etiam raro in veris en las verdaderas
causis aut forensibus causas, es decir, en
circumscripte nume- las forenses, nece-
roseque dicendum sario es que veamos
est, sequi videtur, ut lo que son incisos y
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

videamus quae sint miembros, porque


illa quae supra dixi esta es la forma que
incisa, quae membra. más abunda en este
Haec enim in veris género de discursos.
causis maximam par- La cláusula, para ser
tem orationis obti- perfecta, y henchir
nent. Constat enim los oídos, y no ser
ille ambitus et plena más larga ni más
comprehensio e quat- breve que lo justo,
tuor fere partibus, debe constar de
quae membra dici- cuatro partes o
mus, ut et auris im- miembros. A veces
pleat et neque bre- conviene, sin em-
vior sit quam satis sit bargo, acortarla o
neque longior. extenderla. En esto
Quamquam utrumque la prosa tiene mu-
non numquam vel cha más libertad
potius saepe accidit, que la poesía, y yo
ut aut citius insisten- sólo me fijo en un
dum sit aut longius término medio.
procedendum, ne
brevitas defrudasse
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

auris videatur neve


longitudo obtudisse. De estos cuatro
Sed habeo mediocri- miembros, que pue-
tatis rationem; nec den compararse con
enim loquor de versu cuatro versos exá-
et est liberior ali- metros, unidos y
quanto oratio. [222] trabados entre sí
[E quattuor igitur con cierta manera
quasi hexametrorum de nudos, consta la
instar versuum quod cláusula perfecta. A
sit constat fere plena veces las interrum-
comprehensio.] His pimos y cortamos
igitur singulis versi- para intercalar algún
bus quasi nodi appa- miembro. Entonces
rent continuationis, debe ponerse mayor
quos in ambitu co- cuidado en el núme-
niungimus. Sin mem- ro, por lo misino que
bratim volumus dice- entonces aparece
re, insistimus atque, menos y vale más.
cum opus est, ab isto De este género son
cursu invidioso facile aquellas palabras de
nos et saepe diiungi- Craso: Missos fa-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

mus. Sed nihil tam ciant patronos: ipsi


debet esse numero- prodeant*. Si hubie-
sum quam hoc, quod ra dicho prodeant
minime apparet et ipsi (aun siendo esto
valet plurimum. Ex más armonioso), se
hoc genere illud est hubiera visto a las
Crassi: "Missos fa- claras el empeño en
ciant patronos; ipsi buscar el senario.
prodeant";—nisi in- ¿Cur clandestinis
tervallo dixisset "ipsi consiliis nos oppug-
prodeant", sensisset nant? ¿cur de perfu-
profecto se fudisse gis nostris copias
senarium; omnino comparant contra
melius caderet pro- nos?
deant ipsi; sed de Aquí tenemos dos
genere nunc disputo; incisos, que los
[223]—"cur clandes- Griegos llaman
tinis consiliis nos op- kommata, y un
pugnant? Cur de per- miembro, que ellos
fugis nostris copias apellidan kolon. Re-
comparant contra sulta una cláusula
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

nos?" Prima sunt illa no larga, pues cons-


duo, quae kommata ta de dos versos o
Graeci vocant, nos miembros, y acaba
incisa dicimus; dein- en espondeos. Tal
de tertium kolon illi, solía ser el estilo de
nos membrum; se- Craso, y el que yo
quitur non longa—ex más apruebo.
duobus enim versi-
bus, id est membris,
perfecta comprehen-
sio est et in spondeos
cadit; et Crassus qui-
dem sic plerumque
dicebat, idque ipse
genus dicendi maxi-
me probo.

LXVII. Sed quae inci- Lo que incidental-


sim aut membratim mente se dice, ha
efferuntur, ea vel de tener mucha ar-
aptissime cadere de- monía y número,
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

bent, ut est apud me: vg.: ¿Domus tibi


"Domus tibi deerat? deerat? at habebas.
At habebas. Pecunia ¿Pecunia superabat?
superabat? At ege- at egebas.* A estos
bas"; haec incise di- cuatro incisos, si-
cta sunt quattuor; guen estos miem-
[224] at membratim bros: Incurristi
quae sequuntur duo: amens in columnas:
"Incurristi amens in in alienos insanus
columnas, in alienos insanisti. Y luego, a
insanus insanisti". modo de trueno,
Deinde omnia tam- viene la cláusula
quam crepidine qua- larga: Depressam,
dam comprehensione coecam, iacentem
longiore sustinentur: domum pluris quam
"Depressam, caecam, te, et quam fortunas
iacentem domum tuas, aestimasti.
pluris quam te et Acaba con un dico-
quam fortunas tuas reo, próximo a un
aestimasti". Dichoreo dispondeo. El proce-
finitur. At spondeis der por incisos y
proximum illud. Nam miembros es de
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

in his, quibus ut pu- gran efecto en las


giunculis uti oportet, verdaderas causas,
brevitas faciet ipsa sobre todo en las
liberiores pedes; sae- acusaciones y de-
pe enim singulis fensas.
utendum est, ple-
rumque binis, et
utrisque addi pedis
potest, non fere ter-
nis amplius. [225]
Incisim autem et Así dijo yo en la ora-
membratim tractata ción segunda contra
oratio in veris causis Cornelio: ¡Oh calli-
plurimum valet, dos homines! ¡oh
maximeque eis locis, ingenia metuenda! Y
cum aut arguas aut proseguí en el mis-
refellas, ut nos in mo estilo cortado:
Corneliana secunda: testes dare volu-
"O callidos homines, mus. Sigue una
o rem excogitatam, o cláusula de dos
ingenia metuenda!" miembros, la más
Membratim adhuc; breve de todas:
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

deinde caesim: Dixi- Quem, quaeso,


mus, rursus membra- mostrum fefellit, ita
tim: "Testis dare vo- vos esse facturos.
lumus". Extrema se-
quitur comprehensio, Y no hay modo de
sed ex duobus mem- decir que sea mejor
bris, qua non potest ni más enérgico que
esse brevior: "Quem, el herir con dos o
quaeso, nostrum fe- tres palabras, a ve-
fellit ita vos esse fac- ces con una sola,
turos?" [226] Nec interponiendo de
ullum genus est di- vez en cuando, en-
cendi aut melius aut tre las cláusulas
fortius quam binis aut cortas; alguna larga
ternis ferire verbis, y numerosa. Que-
non numquam singu- riendo huir de esto
lis, paulo alias pluri- Hegésias e imitar
bus, inter quae variis malamente a Lisias,
clausulis interponit se que es casi otro
raro numerosa com- Demóstenes, proce-
prehensio; quam de como por saltos,
perverse fugiens cortando siempre la
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

Hegesias, dum ille frase, y errando no


quoque imitari Ly- menos en los pen-
siam vult alterum samientos que en
paene Demosthenem, las palabras, hasta
saltat incidens parti- el extremo de no
culas. Et is quidem poder hallarse nada
non minus sententiis más inepto que él.
peccat quam verbis,
ut non quaerat quem Ya que he discurrido
appellet ineptum qui acerca de la armonía
illum cognoverit. Sed del discurso más
ego illa Crassi et nos- que otro alguno an-
tra posui, ut qui ve- tes que yo, he de
llet auribus ipsis quid tratar ahora de su
numerosum etiam in utilidad.
minimis particulis
orationis esset iudica-
ret. Et quoniam plura
de numerosa oratione
diximus quam quis-
quam ante nos, nunc
de eius generis utili-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

tate dicemus.

LXVIII. [227] Nihil No ignoras, Bruto,


enim est aliud, Brute, que el bien decir no
quod quidem tu mi- es otra cosa que
nime omnium igno- usar pensamientos y
ras, pulchre et orato- palabras escogidas.
rie dicere nisi optimis Y no hay idea algu-
sententiis verbisque na que en la oración
lectissimis dicere. Et dé fruto si no está
nec sententia ulla est bien expuesta y
quae fructum oratori desarrollada; ni bri-
ferat, nisi apte eita llan las palabras si
atque absolute, nec no están bien colo-
verborum lumen ap- cadas, y no las real-
paret nisi diligenter za el número. Este
conlocatorum, et número, conviene
horum utrumque repetirlo, no es el
numerus inlustrat; poético, y difiere
numerus autem— mucho de él, aun-
saepe enim hoc tes- que no en su esen-
tandum est—non cia, porque al cabo
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

modo non poetice uno mismo es el


vinctus verum etiam ritmo del orador y el
fugiens illum eique del poeta, y aun el
omnium dissimilli- de todo el que
mus; non quin idem habla, y el de todo
sint numeri non modo sonido que podemos
oratorum et poeta- medir. Pero el orden
rum verum omnino de los pies hace que
loquentium, denique lo que se pronuncia
etiam sonantium om- sea oración o poe-
nium quae metiri au- ma.
ribus possumus, sed
ordo pedum facit, ut
id quod pronuntiatur
aut orationis aut Está composición,
poematis simile vi- perfección o número
deatur. [228] Hanc es absolutamente
igitur, sive composi- necesaria al que
tionem sive perfec- quiere hablar con
tionem sive numerum elegancia, no sólo,
vocari placet, [et] como dicen Aristóte-
adhibere necesse est, les y Teofrasto, para
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

si ornate velis dicere, que el discurso vaya


non solum, quod ait sujeto a una ley y
Aristoteles et no se extienda inde-
Theophrastus, ne finidamente, sin
infinite feratur ut más traba que las
flumen oratio, quae exigencias de la
non aut spiritu pro- respiración o los
nuntiantis aut inter- puntos y comas de
ductu librari, sed nu- la escritura, sino
mero coacta debet porque el discurso
insistere, verum armonioso tiene
etiam quod multo mucha más fuerza
maiorem habent apta que el suelto y des-
vim quam soluta. Vt colorido. Y así como
enim athletas nec vemos a los atletas
multo secus gladia- y gladiadores proce-
tores videmus nihil der siempre con arte
nec vitando facere en el huir y en el
caute nec petendo acometer, juntando
vehementer, in quo la utilidad de la pe-
non motus hic habeat lea con la gallardía y
palaestram quandam, elegancia; así el
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

ut quicquid in his re- orador nunca hace


bus fiat utiliter ad herida grave, ni re-
pugnam idem ad as- siste victoriosamen-
pectum etiam sit ve- te el ímpetu del cen-
nustum, sic orator trario, si no atiende
nec plagam gravem al decoro en la re-
facit, nisi petitio fuit sistencia misma.
apta, nec satis tecte
declinat impetum, A los movimientos
nisi etiam in cedendo torpes y sin gracia
quid deceat intellegit. del atleta se parece
[229] Itaque qualis el discurso en que
eorum motus quos se presentan sin
apalaistrous Graeci armonía las ideas y
vocant, talis horum tan lejos está de ser
mihi videtur oratio verdad lo que afir-
qui non claudunt nu- man los que, o por
meris sententias, falta de maestros, o
tantumque abest ut por torpeza de inge-
quod ei qui hoc aut nio, o por huir del
magistrorum inopia trabajo, no han lle-
aut ingeni tarditate gado a esta perfec-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

aut laboris fuga non por huir del trabajo,


sunt adsecuti solent no han llegado a
dicere—enervetur esta perfección, es
oratio compositione decir, que enerva a
verborum, ut aliter in la prosa el mismo
ea nec impetus ullus esmero en la com-
nec vis esse possit. posición de las pala-
bras, que antes al
contrario, sin esta
armonía y número
no cabe fuerza, vi-
gor ni ímpetu.

LXIX. Sed magnam Pero todo esto re-


exercitationem res quiere largo ejerci-
flagitat, ne quid eo- cio, ni hemos de
rum qui genus hoc trasponer las pala-
secuti non tenuerunt bras de modo que
simile faciamus, ne se vea claramente
aut verba traiciamus que lo hacemos sólo
aperte, quo melius por buscar una ar-
aut cadat aut volva- moniosa cadencia.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

tur oratio; [230]


quod se L. Caelius
Antipater in prooemio
belli Punici nisi ne-
cessario facturum
negat. O virum sim-
plicem qui nos nihil
celet, sapientem qui
serviendum necessi-
tati putet! Sed hic
omnino rudis; nobis
autem in scribendo
atque in dicendo ne-
cessitatis excusatio
non probatur; nihil
est enim necesse et,
si quid esset, id ne-
cesse tamen non erat
confiteri. Et hic qui-
dem, qui hanc a Lae-
lio, ad quem scripsit,
cui se purgat, veniam
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

petit, et utitur ea lo fuese, no debería


traiectione verborum confesarse. El mis-
et nihilo tamen aptius mo Antipatro, que
explet concluditque se disculpa con Le-
sententias. Apud alios lio, a quien escribe,
autem et Asiaticos y lo pido perdón,
maxime numero ser- usa con frecuencia
vientes inculcata re- de traslaciones, y no
perias inania quae- por eso acaba mejor
dam verba quasi sus cláusulas.
complementa nume- Entre los oradores
rorum. Sunt etiam asiáticos, tan su-
qui illo vitio, quod ab persticiosos del nú-
Hegesia maxime mero, hallarás cier-
fluxit, infringendis tas repeticiones,
concidendisque nu- sólo para llenar los
meris in quoddam períodos. Otros,
genus abiectum inci- como Hegésias, ca-
dant versiculorum yeron en el vicio del
simillimum. [231] estilo cortado y ras-
Tertium est, in quo trero, muy semejan-
fuerunt fratres illi te al de los Sículos.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

Asiaticorum rhetorum Hay otro tercer esti-


principes Hierocles et lo en que sobresalie-
Menecles minime ron los dos herma-
mea sententia con- nos Hierocles y Me-
temnendi. Etsi enim a necles, príncipes de
forma veritatis et ab los retóricos asiáti-
Atticorum regula ab- cos, y a mi juicio
sunt, tamen hoc vi- nada despreciables.
tium compensant vel Es verdad que se
facultate vel copia. apartan del severo
Sed apud eos varie- modo de decir de los
tas non erat, quod áticos; pero com-
omnia fere conclude- pensa este defecto
bantur uno modo. con la facilidad y
Quae vitia qui fugerit, abundancia, aunque
ut neque verbum ita carecen de variedad
traiciat ut id de in- y cierran siempre
dustria factum inte- sus frases del mis-
llegatur, neque infer- mo modo.
ciens verba quasi El que quiera evitar
rimas expleat, nec estos defectos, y no
minutos numeros trasponga con artifi-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

sequens concidat cio demasiado evi-


delumbetque senten- dente las palabras,
tias, nec sine ulla ni se empeñe en
commutatione in eo- rellenar todos los
dem semper versetur huecos, ni buscando
genere numerorum, pueriles armonías
is omnia fere vitia mutile y enerve las
vitaverit. Nam de sentencias, ni use
laudibus multa dixi- siempre del mismo
mus, quibus sunt illa ritmo, éste habrá
perspicue vitia con- llegado al colmo de
traria. la perfección. No es
preciso decir las
excelencias del esti-
lo: basta con enu-
merar los vicios con-
trarios.

LXX. [232] Quantum ¡Cuánto vale y signi-


autem sit apte dicere, fica la armonía! Pue-
experiri licet, si aut de conocerse con
compositi oratoris sólo deshacerla,
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

bene structam conlo- variando algunas


cationem dissolvas palabras. Tomemos
permutatione verbo- por ejemplo un tro-
rum;—corrumpatur zo mío en la segun-
enim tota res, ut [et] da Corneliana: Ne-
haec nostra in Corne- que me divitiae mo-
liana et deinceps om- vent, quibus omnes
nia: "Neque me divi- Africanos et Laelios
tiae movent, quibus multi venalitii mer-
omnis Africanos et catoresque supera-
Laelios multi venalicii runt. Si decimos:
mercatoresque supe- Multi superarunt
rarunt": immuta pau- mercatores venali-
lulum, ut sit multi tiique, toda la ar-
superarunt mercato- monía desaparece.
res venaliciique, pe- Neque vestis aut
rierit tota res; et coelatum aurum et
quae sequuntur: argentum, quo nos-
"Neque vestis aut tros veteres Marce-
caelatum aurum et llos, Maximosque
argentum, quo nos- multi eunuchie Syria
tros veteres Marcellos AEgiptoque vic runt.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

Maximosque multi No puedes decir:


eunuchi e Syria Ae- Vicerunt eunuhie
gyptoque vicerunt"; Syria AEgiptoque. A
verba permuta sic, ut continuación digo:
sit "vicerunt eunuchi Neque vero orna-
e Syria Aegyptoque": menta ista villaritm,
adde tertium: "Neque quibus L. Paulum et
vero ornamenta ista L. Mummiun, qui
villarum, quibus L. rebus his urbem
Paullum et L. Mum- Italiamque omnem
mium, qui rebus his referserunt, ab ali-
urbem Italiamque quo video perfacile
omnem referserunt, Deliaco aut Syro
ab aliquo video perfa- potuisse superari.
cile Deliaco aut Syro No se puede decir:
potuisse superari"; potuisse superari ab
fac ita: "potuisse su- aliquo Syro aut De-
perari ab aliquo Syro liaco. ¿Ves cómo en
aut Deliaco"; [233] alterando un poco el
videsne, ut ordine orden de las pala-
verborum paululum bras, aunque que
commutato, isdem sean las mismas y
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

tamen verbis stante no varíe el pensa-


sententia, ad nihilum miento, desaparece
omnia recidant, cum toda armonía? De la
sint ex aptis dissolu- misma suerte, to-
ta? Aut si alicuius mando una frase
inconditi arripias dis- desaliñada de cual-
sipatam aliquam sen- quiera, y mudando
tentiam eamque or- un poco el orden de
dine verborum paulu- las palabras, resulta
lum commutato in elegante y numero-
quadrum redigas, sa. Por ejemplo,
efficiatur aptum illud, esta frase de Graco
quod fuerit antea ante los Censores:
diffluens ac solutum. Abesse non potest,
Age sume de Gracchi quin ejusdem homi-
apud censores illud: nis sit probos im-
"Abesse non potest probare, qui impro-
quin eiusdem hominis bos probet. ¡Cuánto
sit probos improbare mejor hubiera di-
qui improbos probet"; cho: «qui improbos
quanto aptius, si ita probet, probos im-
dixisset: "Quin eius- probare!» ¿Quién no
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

dem hominis sit qui deseará hablar


improbos probet pro- siempre de este
bos improbare!" modo? Y los que no
[234] Hoc modo lo hacen es porque
dicere nemo umquam no pueden, y creen
noluit nemoque potuit disimular su impo-
quin dixerit; qui au- tencia con llamarse
tem aliter dixerunt, áticos. ¡Cómo si no
hoc adsequi non po- lo hubiera sido De-
tuerunt. Ita facti sunt móstenes, que
repente Attici; quasi siempre fulmina
vero Trallianus fuerit rítmicamente sus
Demosthenes! Cuius centellas!
non tam vibrarent
fulmina illa, nisi nu-
meris contorta fer-
rentur.

LXXI. Sed si quem Y si a alguno le


magis delectant so- agrada el estilo
luta, sequatur ea suelto y cortado,
sane, modo sic ut, si cultívele en hora
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

quis Phidiae clipeum buena, con tal que


dissolverit, conloca- al deshacer el escu-
tionis universam spe- do de Fidias y des-
ciem sustulerit, non truir la colocación de
singulorum operum sus partes, no altere
venustatem; ut in ni eche a perder la
Thucydide orbem hermosura de cada
modo orationis de- una. Así en Tucídi-
sidero, ornamenta des busco en vano
comparent. [235] Isti el ritmo, pero nin-
autem cum dissolvunt guno de los demás
orationem, in qua nec ornatos del discurso
res nec verbum ullum faltan. Mas el des-
est nisi abiectum, atar un discurso
non clipeum, sed, ut pobre y ruin, en que
in proverbio est—etsi no hay palabra ni
humilius dictum est sentencia digna de
[tamen simile est]—, memoria, no es
scopas (ut ita dicam) deshacer el escudo,
mihi videntur dis- sino scopas dissol-
solvere. Atque ut vere, como dice el
plane genus hoc, proverbio, aunque
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

quod ego laudo, con- parezca humilde. Y


tempsisse videantur, para despreciar con
aut scribant aliquid fundamento el estilo
vel Isocrateo more que yo alabo, nece-
vel quo Aeschines aut sario es que antes
Demosthenes utitur, hayan escrito algo
tum illos existimabo en estilo de Isócra-
non desperatione tes o de Esquines y
reformidavisse genus Demóstenes: sólo
hoc, sed iudicio refu- así conoceré que, no
gisse; aut reperiam por desesperación
ipse eadem condi- de alcanzarlo sino
cione qui uti velit, ut por buen juicio, han
aut dicat aut scribat renunciado a él.
utra voles lingua eo
genere quo illi volunt; Diré en dos palabras
facilius est enim apta lo que pienso. El
dissolvere quam dis- hablar con mucho
sipata conectere. aparato, pero sin
[236] Res se autem ideas, es locura: el
sic habet, ut brevis- hablar sentenciosa-
sime dicam quod sen- mente sin orden ni
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

tio: composite et apte concierto en las pa-


sine sententiis dicere labras, puerilidad,
insania est, sententi- pero en la que sue-
ose autem sine ver- len incurrir no sólo
borum et ordine et los necios, sino mu-
modo infantia, sed chos varones pru-
eius modi tamen in- dentes. Mas el ora-
fantia, ut ea qui utan- dor que busca no
tur non stulti homi- sólo aprobación,
nes haberi possint, sino admiración y
etiam plerumque aplauso, debe so-
prudentes; quo qui bresalir, en todo, y
est contentus utatur. avergonzarse de que
Eloquens vero, qui otro lo aventaje en
non approbationes nada y sea oído con
solum sed admiratio- más gusto que él.
nes, clamores,
plausus, si liceat,
movere debet, omni-
bus oportet ita rebus
excellat, ut ei turpe
sit quicquam aut ex-
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

spectari aut audiri


libentius.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

[237] Habes meum Esto es, Bruto, mi


de oratore, Brute, juicio acerca del
iudicium; quod aut orador: si te parece
sequere, si probave- bien, síguele: si no,
ris, aut tuo stabis, si aténte al tuyo. No
aliud quoddam est me empeñaré en
tuum. In quo neque persuadirte, ni afir-
pugnabo tecum ne- maré tampoco que
que hoc meum, de lo que en este libro
quo tanto opere hoc sostengo sea más
libro adseveravi, um- verdad que lo que tú
quam adfirmabo esse digas. No sólo a ti,
verius quam tuum. sino a mí mismo, en
Potest enim non otras circunstancias,
solum aliud mihi ac más adelante, me
tibi, sed mihimet ipsi parecerán las cosas
aliud alias videri. Nec de distinto modo. Y
in hac is modo re no sólo en esta ma-
quae ad vulgi adsen- teria, que depende
sum spectet et ad del aplauso del vul-
aurium voluptatem, go y del placer de
quae duo sunt ad los oídos, pésimos
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

iudicandum levis- fundamentos para el


sima, sed ne in juicio, sino en cues-
maximis quidem re- tiones mucho más
bus quicquam adhuc graves, no he en-
inveni firmius, quod contrado todavía
tenerem aut quo ningún principio fijo
iudicium meum derig- a qué atenerme, ni
erem, quam id quod- por dónde dirigir mi
cumque mihi quam juicio más allá de lo
simillimum veri verosímil, ya que la
videretur, cum ipsum verdad está oculta.
illud verum tamen in Si no te parece bien
occulto lateret. [238] lo que he escrito,
Tu autem velim, si piensa que he em-
tibi ea quae disputata prendido una obra
sunt minus proba- superior a mis fuer-
buntur, ut aut maius zas, o que deseando
opus institutum putes complacerte, he
quam effici potuerit, preferido a la ver-
aut, dum tibi roganti güenza de negarme
voluerim obsequi, la osadía de escribir.
verecundia negandi
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

scribendi me impu-
dentiam suscepisse.
www.TodoEbook.net
www.TodoEbook.net

Anda mungkin juga menyukai