Anda di halaman 1dari 150

K.|.P.

HAND BOOK 1

KTP
HANDBOOK
2 K.|.P. HAND BOOK
K.|.P. HAND BOOK 3

BUNG I

K.|.P. CHANCHIN TAWI

1. November 27, 1953 zanah Teachers' Training School-


ah Aijal mi pawimawh deuh deuhte leh thingtlang Middle School
Staff te'n Kohhran chhunga \halai awmte mumal nei deuh taka
suihkhawm a, Krista rawng bawl tura an mawhphurhna hriat
chiantir lehzual theihna turin pawl an din a, Provisional Committee
an siam a, hei hi K|P lo din chhuahna bul chu a ni a.(K|P
Lamtluang, p-6). Synod Standing Committee-ah an thlen a,
Synod Standing Committee chuan 16.2.1954-ah rem an ti a (SSC
thurel no.3).
Mumal taka K|P din ni hi record hmuh a nih mai loh
avangin Central K|P chuan tihchian \ula hriain chhui \hin a ni a,
hruaitu hmasate an kawm a\angin a ni chiang taka hriat theih an
nei lo a, document pawimawh hmuh chhuah a ni lo bawk. Chuvang
chuan February 23-26, 1989 chhunga General Conference,
Khawzawl Venglaia neihah chuan February 22, 1954 chu K|P
din \an hun, K|P Day atan pawm a lo ni ta a.
Kum 2005 khan Central Kristian |halai Pawl (K.|.P.)
chuan K|P Day atan hian ni chi hrang pathum awm thei- February
27, 1953- Provisional Committee an siam zan; February 26,
1954, Synod Standing Committee-in an rel ni leh February 22,
1954, K|P Daya hman mekte hi tihchian \ula hriain Synod
Executive Committee-ah a thlen leh a. SEC chuan February 22,
1954 hi K|P Day atan a nemnghet fel ta a ni.(SEC) February
22, 1954 hi K|P din tura an \hutkhawmna hmasa ber ni loin
Synod Standing Committee-in an rel hnua an meeting neih hmasak
ber ni a ni thung.
4 K.|.P. HAND BOOK

Hruaitute chu Provisional Committee an dina mite kha an


ni. A din ni leh a din dan hi heti teh nuai a nih avang hian hruaitu
hmasate pawh hi a chiang mawh ta hle a, chi hniha tarlan mai a
chi awm e, hetiangin:
Provisional Committee hruaitute (27.11.1953-24.9.1954)
Chairman : Pu O.W.Owen
Vice Chairman : Pu Lalthankima
Org. Secretary : Nl. Zokhumi
Asst. Secretary : Tv. Luka
Treasurer : Pi Owen-i
Committee Members:
1.Tv. Vanlalkunga, Dawrpui
2. Pu Thanhnuna (Ztu), Venghlui
Hruaitu thlan hmasak te:
September ni 24,1954-a General Conference hmasa
bera hruaitu an thlan te chu hengte hi an ni.
Chairman : Rev. O.W. Owen
Vice Chairman : Pu Lalthankima
Organising Secretary : Nl. Saptawni
Assistant Secretary : Tv. Vanlalkunga
Treasurer : Mrs. O.W. Owen
Financial Secretary : Nl. Thangpuii

Committee members :
1) Nl. Denghlunchhungi
2) Nl. Rinkimi
3) Nl. Zokhumi
4) Tv. Dawngliana
5) Tv. Pachhunga
6) Tv. Thanhnuna
K.|.P. HAND BOOK 5

2. K|P thupui atan ‘Rawngbawl tura Chhandam’ (Saved


to Serve) thlan a ni a. Bible chang innghahna atan II Timothea
2:3 hman a ni a. Hemi hnu lawkah hian remchang zawka ngaiin
Ephesi 2:10 hman a ni ta zawk a ni.

3. K.|.P hian thiltum pali a nei a, chungte chu -


i) Isua Krista rinna leh amah anna kawnga \halaite hruai
ii) Kohhran kutke ni tura \halaite buatsaih
iii) Kohhran hnathawh tihpuitlin
iv) Krista Chanchin |ha puan darh
4. Kristian |halai Pawla tel turte chu Presbyterian Kohhran
chhunga mi an ni tur a ni a. Kum 14-40 thleng he pawl thiltumte
pawma tel duh apiangte chu member-ah tel theih a ni a, kum tin
member lak thar \hin tur a ni.
5. Inkaihhruaina Dan tawi fel tak siam a ni a, hei hi Synod
Executive Committee pawmpuia siam a ni. K.|.P. Inkaihhruaina
Dan hi kum 1954, 1962, 1969, 1974, 1978, 1982, 1985, 1990,
1995, 1999, 2004-ah ennawn leh chhut \hat a ni tawh.

6. Central K.|.P. hruaitute hi K.|.P. General Conference-


ah thlan a ni \hin a. Mi pakhat tan term hnih (kum 4) bak chelh
theih a ni lo. Leader leh General Secretary erawh chu Synod
Executive committee ruat a ni.

7. Central K.|.P. hian lehkhabu eng emaw zat a chhuah


tawh a. Ram pum huapin Essay, Drama leh Hla inphuahsiakte a
buatsaih bawk \hin. Central hruaitute hian ram chhung leh ram
pawn hmun hrang hrangah - Leadership Training, Workshop,
Consultation, Seminar, etc. neiin an zin chhuak \hin a. Kum tin
K.|.P. General Conference a huaihawt bawk \hin a, S.E.C.
remruatnain kum 2005 atangin kum khat danah a huaihawt ta
thung a ni.
6 K.|.P. HAND BOOK

8. K.|.P.-in kum puan a neih tawh dan hetiang hi a ni:-


1987–88 - Mizorama Hnam dang ringlomite beihpui kum
1989 - Missionary Year
1990 - Zuk leh hmuam do kum
1991–93 - Mahni intodelh kum
1994 - Pathian thu zir uar kum
1995–98 - Kristian chhungkaw kum
2000-2001 - Kristian Nun - Thianghlimna kum
2002-2003 - Rinawmna
2004-2005 - Lalpa |ih
(Kum puan ni chiah lo, ram pum huapa hmalakna vawi eng
emaw zat neih a ni bawk).

09. Mizoram Synod Choir, kum 1983 a\anga din (K|P bikin
a din tak chu 1985 a ni) chu Central K.|.P. hian a enkawl a,
zaipawlte rawngbawl dan tur hi a ngaihtuahsak \hin a ni.

10. Kristian |halai Pawl chanchinbu ‘Kristian |halai’ hi kum


1970 a\ang khan chhuah a ni a. 1979 a\angin thla tin tluang taka
chhuah a ni a.

11. K.|.P. chhinchhiahna (Emblem) mawi tak 1992-ah


siam a ni a. Bial leh Branch tinte tan Flag, Emblem chuang
siam a ni bawk.

12. K.|.P. hi Presbyterian Youth Fellowship (P.Y.F.)-


ah leh North East India Christian Council Youth Assembly
(N.E.I.C.C.Y.A.)-ah telin a hnarkaitu pawimawh tak a ni
reng bawk.

13. 2005 K.|.P. dinhmun : Bial zat - 139


Branch zat - 736
Member zat - 111116
K.|.P. HAND BOOK 7

BUNG II

RAWNGBAWL TURA CHHANDAM


(SAVED TO SERVE)

K.|.P. thupui “Rawngbawl tura Chhandam” tih hi a fuh


hle mai. Tawi tea Pathian thu hnuk khaikhawmna a tling. Kristian
zirtirna dik tak a ni a, chhui chian a dawl em em a ni. “Pathianin
a rawngbawl turin min chhandam” tihna a ni. A innghahna chu
Ephesi 2:10, “Thil \ha ti atan Krista Isuaah chuan siama awmin
ama kut chhuak kan ni si a; chu thil \ha tih chu kan awmna turin
Pathianin a buatsaih lawk a ni,” tih hi a ni. Hei hi chhandamna leh
rawngbawlna chungchanga Pathian thu ril leh thuk, thu hausa tak
a ni. “Pathianin, a duhzawng thil \ha tia kan nun chawt theih nan,
Isua Krista hmangin min siam thar leh a, chu chu chatuana a tum
ber a ni” tihna a ni. “Ama kut chhuak kan ni” tih hian kan
piantharna leh chhandamnaah pawh chuan Pathianin a bul a tum
a, a thawh sa ring turin min ko ve chauh a ni tih a kawk.

Chanchin |ha thuchah laipui chu Chhandamna a ni a, sual


vanga chhiat theihna zawng zawng laka chhandamna a ni. Sual
vangin mihringin a dinhmun dik tak a luah zo lo va, Pathian a hriat
dan te, amah a inhriat dan te, mi dangte a thlir dan leh a chenna
khawvel a thlir dan te a fiah lo (phe) zo vek a. Chu chuan a ngaih
dan leh a duh dan a tibuai a, a chang chuan amah leh amah ngei
pawh a inkalh \hin. Sual vanga natna leh thihna chu a hmabak a
ni. Nawm chakin hrehawmnaah a lut a, hlim chakin lungngaihna a
tawng bua a, zalen chakin sual bawihah a tang a, dam man tel
tumin sual rit phurin a rum \hin. Chu zawng zawng lak ata chu Lal
Isuan amah ringtute chu a chhandam a ni. |awngkam dangin sawi
ta ila, anmahni leh sual rawngbawlna lak ata Pathian rawngbawl
tura chhan chhuah an ni ta tihna a ni.
8 K.|.P. HAND BOOK

Pathian rawngbawl kan tih pawh hi kan hriat dan a inang


vek lo vang. Kan hriat lar ber chu Biak In leh Kohhrana
rawngbawl a ni. Mi pakhat pawh a pianthar hlim hian Biak Ina
thusawi hi a chak em em mai a. A pi (a nu nu) hnenah, “Ka pi,
Biak Inah thusawi dil ila an phal ang em?” a ti a. Ani chuan,
“Phal loh ngawt tur chu a awm lo va, mahse an dil ngai lo,” a ti a.
“Engati nge?” a ti a. “Biak Ina thusawi tur mi chu a ruattute
thinlungah Pathianin a hriattir mai \hinah an ngai,” a ti ta a. Chuta
chinah chuan thusawi hi a la dil ngai ta lo. Chanvo hrang hrang
pawh pek awm mite hnenah sem a ni \hin. Hei hi talent tihpun
tura pek ang leh, a bika rawngbawl tura kohna anga ngaih a ni.

Heng bakah pawh hian miten engti zawng emaw tala Pathian
\hatna an lo tem phahna tura nun hi rawngbawlna vek a ni.
“Malsawm thlentuah min siam ve la, vawiinah ngei hian tu tan tal
emaw,” tih phuahtu hian a hre chiang awm hle mai. Hei hi
rawngbawltu nun chu a ni mai.

Bible-ah hian rawngbawlna lam thu sawina vawi 2000 vel


a awm a. Kristian rawngbawlna innghahna chu Marka 10:45,
“Mihring Fapa meuh pawh rawngbawlsaka awm turin a lo kal lo
va, rawngbawl tur leh mi tam tak tlan nana a nun pe zawk turin a
lo kal a ni si,” tih hi a ni. Hei hian chhiahhlawh hna a kawk a; mi
dangte nawm nana inhmang zo chu, Paula chuan, “Krista bawih”
ti zawngin a sawi uar hle thung. Bawih chu chhiahhlawh ai pawhin
a la hniam awm e. A pu bawih nih bak chanvo leh ham\hatna
dang chuh theih a nei ve miah lo. Thupuan 18:11-13-ah chuan
bawihte chu an pute bungraw zinga chhiar tel an ni. Bawih leh sal
hi sawi pawlh an ni leh a. Thuthlung Thar hun laiin Rom ram
chhungah sal maktaduai 60 lai awmin an sawi. Chuvangin, a hun
laiin chhiahhlawh, bawih, sal dinhmun mi tinin an hre chiang em
em a, anmahni nunna chungah pawh thu an nei lo. An awm ve
chhan chu an pute duhzawng tih a ni mai. Sam 40:8-ah chuan,
“Aw ka Pathian, i duhzawng tih hi ka lawm zawng tak a ni a, a ni,
i dan thu chu ka thinlungah a awm reng e,” a ti a. Chu chu Hebrai
K.|.P. HAND BOOK 9

10:7-ah, “Aw Pathian, ngai teh, i duhzawng ti turin ka lo kal e,”


tiin a lo la nawn ve leh a. Rawngbawlna dik takah chuan mahni
duhzawng a lal lo. Pathian duhzawng chauh ngaihtuah tur a ni.

Rawngbawlnaah chuan mahni inhrechiang lo va rawng kan


bawlsaka duhzawng chiah ngaihtuah tur a ni. Isua hminga thawk inti,
Isua ropuina tur aia mahni mawina leh larna tur buaipui a awm theih.
Chutiang chu Paulan, ‘tlan thlawn’ (Gal. 2:2) a tih ang kha a ni.

Rawngbawl tur chuan ‘zirtir’ nih hmasak a ngai. Tirhkohte


(Krista tirhkahhote) pawh a zirtirte (a hnena zir hmasa zet) an ni.
Krista pawlin, a chanchin hriat tuma zirin, a chhungkua Kohhranho
awm dante hriat tuma rilru inhmang zui zelin, rawngbawltu \ha
atan kan inchher zel thei dawn a lo ni. Kohhranho a\anga zir tum
lo, a hrilhtu tur ni nghala inngaite belh chian an dawl ngai lo.

“Keiniho hi Krista rawngbawltuah leh Pathian thuruk


enkawltuah miin min ngai rawh se. Hetah hian enkawltu chu mi
rinawm nih a ngai a ni,” (I Kor. 4:1,2). Mahni ngaiha rawngbawltu
nih a tawk mai lo; mi dangte ngaiha rawngbawltu nih tlin a ngai.
Mi hriat chiante hi kan dawl loh em avangin mahni hming chhe
khuh nan Lal Isua thusawi, “Zawlnei chu ama khaw lamah leh
ama inah chauh lo chuan chawimawi lohvin a awm ngai lo”(Mat.
13:57) tih te kha kan han thlang vel a. Mahse, Isuan a mite a
fuihna dik tak chu an taknaa khawvel siam \ha turin a ni zawk.
Rom 14:18-ah pawh, “Chutianga Krista rawngbawltu tawh phawt
chu Pathian lawmzawng mi a ni a, mihring fak pawh a hlawh \hin,”
(lehlin thar) a ti zawk daih a ni. Hetah hian mi rinawm a ngai a. Mi
rinawm chu rin tlak, mahni mawhphurhna pha hni hne lo, mi taima,
nun dan principle hriatpui theih nei, mi regular (a chang changa ti
ve mai ni lo), thil ti tak tak mi, a Lalpa nena nun inzawm reng a ni
tur a ni. Keiniho hi miin Krista rawngbawltu hmuhin min hmu ang
em? Krista rawngbawltu tak tak chu Krista hnenah a awm ang (Joh.
12:26).
10 K.|.P. HAND BOOK

BUNG III

K.|.P. THILTUM PALITE SAWI FIAHNA

Pawlho reng reng hian thiltum (motto) kan nei \hin a. Thiltum
tih awmzia chu pawlho tihhlawhtlin tur atana hmalakna tur kipui
duan chhuah hi a ni a. Thiltum chuan pawlho chu mumal takin a
hruai a, a bul \anna a\anga a kal zel dan tur te, a thlen tur (goal)
te a kawhhmuh \hin a ni. Pawlho member-te chu an telna pawl
thiltum tihlawhtling tura inpe an nih avangin pawl thiltum leh
member-te chu an inzawm tlat tur a ni ang. Keini K.|.P.-te pawh
hian thiltum pawimawh tak tak pali kan nei a, chungte chu a mal
mala sawifiah han tum dawn ila. Heta kan thiltum sawifiahna hi a
tlangpui chauh a ni a, a hman zui dan chipchiar chu Branch K|P-
te remhriatnaah a innghat dawn a ni.
1. Isua Krista rinna leh amah anna lama \halaite hruai
1) A awmzia : Mihringte hi a huhova kan awm
hian ngaih dan leh duh dan hrang hrang a tam \hin avangin
inkaihhruaina mumal tak kan mamawh \hin. |halai awmkhawm
phei chu kan thawm a nat em avangin a chhe zawng leh a \ha
zawnga nghawng lian tak kan nei \hin a, inhruaina \ha kan mamawh
lehzual a ni. Khawii khuaah pawh kal ila, chumi khuaa \halaite
nun dan chuan chu khawtlang zia chu a tilang \hin a. Chutiang
bawkin chhungkua leh kohhran zia pawh hi a chhunga \halaite
nun dan chuan a nghawng \hain a nghawng chhe \hin a ni.
Chuti a nih chuan sakhuana lamah \halai rualte chu hruai
ngil an pawimawh hle tih kan hre thei awm e. Kan Bible chuan
vanglai hun hi ‘mi chak kuta thal awm’ angin a tehkhin a (Sam
127:4), mi chak chu a hlauhawm a, a kutah thal a ken phei chuan
a \ha zawng leh a chhe zawngin hna a thawk nasa thei hle dawn a
ni. |halaite hi chutiang mi chak tak ang chu kan ni a, hetih hun lai
taka inkaihhruaina dik kan neih loh chuan chatuan thlenga pawi
K.|.P. HAND BOOK 11

tur a ni ang. Chutichuan, keini K.|.P.-te hian kan rama \halai


rual zawng zawngte hi kawng dika hruai turin hma kan lak a
pawimawh a, chu chu K|P member kan nih chhan a ni bawk.
Hruai thlen kan tumna hmun chu Lal Isua hnenah a ni a, a kawng
chu amah rinna leh amah anna neihtir hi a ni.

2) A pawimawhna : Kan Bible chuan, “Inlarna


a awm loh chuan mipui an tladah \hin,” (Thuf. 29:18) a ti a. Heta
‘inlarna’ tih hi hma lam thlir lawkna sawina \awngkam a ni a.
Chuti a nih chuan, hma lam pana inkaihhruaina fel tak a awm
lohna hmunah chuan mipuiten kal ngaihna an hre lo tihna a ni ang.
Kan ramah pawh hian \halai \henkhatte chuan sualna khurpui lam
panin ngawl chi hrang hrang kan vei mek a. Pathian Biak In kawng
aiin zu leh drugs zuarin kawng kan zawh a, Pathianin nunna hlu
tak min pek pawh zah zo lova inchiu hlum leh inhrai hlum kan kat
nuk tawh a ni. Bible-a fapa tlan bo khan a tlan bona hmunah
khan a chaw ni hlei lo Vawk chaw kha a va it ta ngawih ngawih
mai tih kan hria a. Chutiang bawk chuan kan rama \halai \henkhatte
pawh hian an chaw ni hlei lo zu leh drugs an it ngawih ngawih a,
vawk chaw bel bul a\ang hian Lal Isua hnena kir leh an mamawh
em em a ni.

Chutiang mite chu Krista rinna leh amah anna lama hruai
kir turin K|P hi kan ding a, mahni inhlim chhuah mai tur kan ni lo.
Johana chuan Andria chu Isua hnenah a hruai a, Andria pawhin
Simona chu Isua hnenah a rawn hruai bawk a. Philipa chuan
Nathanaela chu Isua hnenah a rawn hruai a, Philipa leh Andria
chuan Grik mite pawh Lal Isua hnenah an rawn hruai bawk a
(Joh. 1:40-45; 12:20). Chutichuan zirtirte hnapui ber chu - mi
dangte Isua ke bula hruai thlen a ni chho ta zel a ni. Chutiang
bawkin keini K|P-te pawh hi Krista hnena mi hlate hruai turin
Pawlah kan insiam a, mi dangte tana malsawmna ni turin kan
ding a ni. Khawvel hian Isua a mamawh a, hruaitu an mamawh a,
an mamawhna chhang turin kan inpeih reng tur a ni ang.
12 K.|.P. HAND BOOK

3) Hma lak dan tur tlangpui : Abrahama kha


Pathianin malsawmna chang tur chauhvin a ko lo va, mi dangte
tana malsawmna ni turin a ko a ni tih kan hria a (Gen. 12:1,2).
Keini pawh hi chutiang taka koh chu kan ni tih kan pawm ngam a
pawimawh ang. Chuvangin K|P member tu pawh, mi dangte tana
malsawmna ni tura beisei kan nih chu. Mahni hlimna zawnga awm
mai mai lovin, kan vanglaipui tute emaw tal Krista hnena hruai turin
K|P-ah hian kan tel a ni. Heti zawnga \an la thar reng turin Branch
tinte kan pawimawh a, chu chu kan din chhan pakhat pawh a ni
bawk. Kum khat chhunga kan rawngbawlna hlawhtlin leh hlawhtlin
loh tehna chu, Krista hnena mi dangte kan hruai leh hruai lohvah a
innghat thui hle a ni tih hria ila. Member tinte hian \halai inkhawm
ngai lo inkhawm tura sawm te, fellowship-a kal ngai lo, kal tura
sawm chhuahte hi kan hmalakna kipui ber pakhat a ni tih kan vawn
reng a pawimawh hle a ni. J.W. Venter-a chuan Isua hnena mi
dangte hruai hi a thil chak ber a nihzia sawiin he hla hi a phuah a :
‘Aw Lal Isu mi dangte pawh,
I ke bula hruai turin;
Khawngaih takin min hmang ve rawh,
Chu chu ka chak ber fo \hin.’

Krista hnenah mi dangte hruai turin mi mal leh a huhova


kan nun dan hi a pawimawh hle mai. K|P member-te nun hi mite
zir tlak ni sela, a huhova kan fellowship thawmahte hian mi dangte
chu Isua hmuh chakin tuihal sela; chutichuan kan thiltum pawimawh
tak mai hi a hlawhtling thei dawn a ni.

‘Mi tam tak felnaa hawi kirtirtute chu arsi angin


kumkhaw tlaitluanin an eng reng ang’ (Dan. 12:3).

2. Kohhran kutke ni tura \halaite buatsaih


1) A awmzia : Nu leh pate chuan an fate chu an
puitlin huna chhungkaw kutke ni turin an pian hlim a\angin an
buatsaih a. Lehkha an zirtir a, hnathawh leh nun dan zirtirin
sakhuana lamah an hruai a, uluk takin an enkawl \hin. Chutiang
K.|.P. HAND BOOK 13

bawkin Kohhran chuan nakina Kohhran kutke ni tur leh tunah


pawh kohhran hmanraw \angkai tak ni turin K|P hi a din a ni.
K|P member nih hun chhung hi kum 26 a ni a, hemi hun chhunga
K|P member rinawm takte hi chu nakin hnu zelah pawh kohhran
leh khawtlang tana chhawr nahawm tak an ni duh hle a, eng pawlah
pawh hruaitu tling tak an ni nge nge \hin. Pathian thu an man dan
a nghet a, zirtirna dik lo lakah an him a, kohhran an belh dan a
chiang bik \hin. Tuna Kohhrana Upa leh Pastor te, rawngbawltu
\angkai leh fak hlawh tam zawkte hi \halai an nih laia K|P member
a\anga chher chhuah an ni deuh vek a ni.

2) A pawimawhna : Kohhran hi khawvel awm


chhunga ding reng tur a ni a, Kohhran hruaitute erawh chu inthlak
deuh reng a \ul \hin. Hnah hlui an \il a, hnah thar a lo piang chhuak
zel a, hma lak tharna tur a awm reng bawk a. Tuna kan Kohhran
Upa leh Pastor-te pawh hi nakin lawka khawvel chhuahsan vek
tur an ni a. An hmun luah khat tur hian tuna \halai rualte hi loh
theih lohvin Upa leh Pastor atan leh rawngbawltu pawimawh tak
takah kan din a la \ul ngei dawn a ni. Chumi hun atan chuan K|P
hi kan inbuatsaihna hmun (training ground) a ni a, hun leh hmun
bikah tih tur pawimawh tak leh tum fel tak neiin kan ding a ni.
Kohhran hruaitute kui \iahna (seedbed) kan ni a, mi hman tlak
tur chher chhuahna (thir denna in) kan ni bawk.

Kohhran hian rawngbawltu hman tlak tak kan tlakchham


viau chuan chutiang mite chherna hmun K|P hian a thiltum a hlen
chhuak lo hle tihna a ni awm e. Upa \ha tak tak te, Pastor fel tak
leh missionary \angkai tak tak awmna Kohhranah chuan K|P
rawngbawlna a hlawhtling hle tihna a ni bawk ang. K|P-te chu a
huhovin rawngbawltute kui \iahna hmunah kan awm ho dual dual
a, nakin lawkah chuan rawngbawl hna peng hrang hrang thawk
turin phun sawn kan la ni dawn a, a huhova nung \ha tak, phun
sawna vuai leh mai tur ni lovin, Kohhran ban nghet tak ni thei
turin kan inbuatsaih tur a ni ang.
14 K.|.P. HAND BOOK

3) Hma lak dan tur tlangpui : Milemziaktuin pencil-


a vawi khat a thai zeuh chu mi dangte tan chuan milem tur tih hriat
har hle mah se, a ziaktu mitthlaah chuan milem nalh tak a awm sa
reng tawh a. Chumi tinzawn chuan a thai a thai a, a tawpah chuan
milem nalh tak a lo lang nawlh mai \hin a, dawhkan lem a chhuak
ngai lo. Keini K|P-te hi he milem ziaktu ang hi kan ni a, tum fel
tak kan nei a; chumi tinzawn chuan kan kal mek a, Kohhran lem
kan ziak mek a ni. |halai rualte hi nakina Kohhran kutke \angkai
tak kan nih theihna turin kan chetvelna (activities) tinrengte hi
kan kalpui a pawimawh hle a ni. Chuvangin, kan kalhmang pawh
hi puithu lutuk lovin, zalen lutuk bawk lovin, zangkhai tak, tum
mumal tak sia inkhaihhruai a pawimawh a ni.

Biard-a chuan, “Mi te an duh loh duhtir theitu leh an tih


theih loh tihtir theitu hi hruaitu \ha an ni” a ti a. Hei hi keini K|P
thiltum pawimawh tak a ni a, Kohhran kutke nih duh lem lote
pawh phur taka Kohhran kutke ni thei tura buatsaih kan tum mek
a ni. Tunlaia \halai awm \ha duh lo, Biak In kawng zawh ngai
reng reng lote pawh hi Kohhran hmanraw \angkai takah chher
chhuah tumin kan bei a, a \ulna hmun apiangah mi dangte tana
malsawmna ni turin kan ding a ni. |halaite zingah hian talent chi
hrang hrang neite kan awm a, chungte chu kan dap chhuah thiam
chuan Kohhran pum pui kan tihausa dawn a ni. |halaite mimal
nun luhchilh zawnga rawngbawlna (personal evangelism) kawngah
pawh hian K|P hruaitute phei chu kan inhman nasat deuh deuh a
\ul zual ta hle a ni.

“Bungbel thianghlim Lalpa hman tlak, hnathawh \ha tinrenga


inpeih sa, ngaihhlut tur mi ni ang che” (II Tim. 2:21).

3. Kohhran hnathawh tihpuitlin


1) A awmzia : Kan thiltum pathumna ‘Kohhran
hnathawh tihpuitlin’ tih hi thiltum pahnihna nen khan a inhnaih hle
a. Thiltum pahnihna kha chuan nakin lama Kohhran kutke ni thei
tura kan \halaite buatsaihna lam a hawi a. He thiltum pathumna
K.|.P. HAND BOOK 15

erawh hi chuan tuna kan thawh tur leh kan tihhlawhtlin nghal tur
lam a hawi thung a ni.

Kohhran hian kalphung mumal tak, tihhlawhtlin zel tlak a


nei a, a tir a\anga a mite a chher puitlin tum dan hi indawt fel taka
ruahman a ni. Inneihna urhsun tak a siam a, nausen pianghlim chu
baptisma thuthlungah a hlan a, kum li an lo tlinin Pathian thu zirna
Sunday School-a kal turin a beisei a. Kum sawm leh paliah
Kohhran Dan zirtirin Dan chhungah a lawm lut a; chutiang \halaite
inchher puitlin zelna turin Kristian |halai Pawl chu din a ni a.
Administration \ha tak a nei a, thurin fel tak leh theology pawm
dan mumal tak a nei bawk a, Pathian biak dan kalhmang fel tak a
nei bawk. Heng bakah hian Kohhran chuan rawngbawl hna
(mission) chi hrang hrang a nei a, thlen tum chin (goal) fel tak a
ruahman a, Bible zirtirna ang zelin thih hnu piaha chatuan ram
hawlh tlang rawkin thurin a nei bawk. Heng Kohhran hnathawh
leh kalhmang tipuitling tur hian K|P te hi kan ding a ni.

2) A pawimawhna : Kohhranin kalphung leh


hmalakna fel tak a neih chu tipuitling turin \halai rualte hi kan
pawimawh hle a; chu chu kan din chhan pawh a ni bawk a.
Kohhran hian a hmalakna tihlawhtling turin a kutke ni tura a
buatsaih K|P-te hi a ringin a thlamuanpui bawk a. Chuvangin,
K|P hi Kohhran ke penna kawngpui pawn lama kal lovin,
Kohhran avang leh Kohhran a\ang leh Kohhran tan a thawk tur a
ni ang. K|P member zawng zawngte pawh Kohhran leh a thil
serh ngaisang tura beisei kan ni a, hruaitute phei chuan Kohhran
thlen chin leh a hma lak mek dan te, a kal zel dan turte pawh
ngaihvenin a hre ngei tur a ni ang.

|halaite hi kan phurna kawngah chuan Kohhran sadai \hiata


phur a awl viau \hin a, Kohhran sukthlek ngaihtuah hauh lova kan
phurna lama kal filawrna lakah inven a \ul \hin. Kan phurna tlang
a\anga kan thlir chuan Kohhran kalhmang hi muang lutukin kan
hria a, a tunlai lovin kan hre bawk a; Kohhran hruaitute pawh kan
16 K.|.P. HAND BOOK

hmu hmanlai ruih mai \hin a. Nimahsela, Kohhran hi sir khata a


phur falten an khalh chak thei chuang lo va, a hnathawh kalhtu leh
dotuten an hneh thei bawk hek lo. Kalhmang nghet tak neiin a kal
muah muah a, a inawp dan fel tak te, a thurin zahawm tak te, a
inthunun dan mumal takte hi a chhunga cheng \halaiten an ngaih
pawimawh loh chuan Kohhran chhungkua a buai nuaih \hin a ni.
Heng bakah hian Kohhran chuan hnathawh tur leh hmalakna chi
hrang hrang a nei bawk a, programme tihhlawhtlin tur a nei reng
bawk. Kohhran ke penna lam tihlawhtling tur hian \halai rualte hi
kan pawimawh a, Kohhran kutke kan nih avanga Kohhran bek tle
en chung zela kan inhruai a pawimawh a ni. Chhungkuaah pawh
hian nu leh paten hna thawh tur chu remhre takin ruahman ngawt
mah sela, a chhunga \halaite chu thatchhe taka an awm mai mai
chuan hmasawn a har \hin a ni. K|P-ten chak taka Kohhran
hnathawh tihpuitlin an tumna apiangah Kohhran a chak a, a zahawm
\hin a ni.

3) Hma lak dan tur tlangpui : Kan Kohhran hma


lak tawhna leh a thlen chin te, a kal zel dan turte hi kan zir chian
ve zel a pawimawh a. |halaite hi nu leh pa aiin kan hawi a zau va,
kan chenna khawvel hmasawn mek zel nena inhmeh tawka kan
telna kohhran hmasawn dan turte pawh kan ngaihtuah phak ve a
\ul a ni. Biak In chhe lutuk te, a chhung bungrua tlabal lutuk te, a
vel \awp lutukte hi tunlai khawvel hmasawnna nen a inmawi tawh
lo va. Chung atan chuan sum tuak a \ul emaw, rilru leh tha leh
zung sen a \ul emaw a nih chuan, Krista leh a Kohhran tan kan
ding a ni tih kan hriat zel a pawimawh ang. Pathian biak inkhawm
leh a chhung nun tihzahawmnaah pawh hian \halaite hian
mawhphurhna thui tak kan nei tih hre reng ila. Khawii khuaah
pawh K|P hmel hi Kohhran hmel lanna pawimawh tak a ni a,
\halai an chaknaah Kohhran hmel a \ha a, an chak lohna hmunah
chuan Kohhran hmel a chhe mai \hin a ni.

Tunlai khawvel sualna lo pung zelah hian inngaihna sual


avang leh thil sual dang tih avangin Kohhran hian kum khatah mi
K.|.P. HAND BOOK 17

eng emaw zat a thunun \hin a. Thununna tawkte hi a bik takin


\halai an nih deuh zel avangin Kohhran inthununna zahawm tak
vawng him tur hian K|P-ten nasa taka \an kan lak a \ul a ni.
Kohhran hian puithu takin inneihna dan a siam a, inneihtirtu serh
hrangin inneih dan bu a siam bawk a, innei turte chu Biak Inah
ngei urhsun taka inneihtir a duh laiin, K|P member-te zingah Biak
In pawn (hmun dang)a innei kan awm fo. Chuti a nih chuan
Kohhran hnathawh leh a duh dan chu kan tizahawm lo tihna a nih
avangin, K|P member-te chu Kohhran duhzawng ang thlapa innei
turin kan inbuatsaih a pawimawh hle a ni.

K|P kan nih lai ngei hian Kohhran inrelbawlna leh a inthunun
dan zahawmzia te, a hnathawh leh a hmalaknate hi thlarau lam
thil, leia kan awm chhunga tihhlawhtlin tur a nihzia hi kan hriat
chian hle a pawimawh a. Kan rama zirtirna dik lova kal pengte
pawh hi K|P member an nih hun laia Kohhran rilru an put loh
vang a ni pakhat hle a ni.

“Tu pawh Kohhran hotua \an duh chuan hnathawh \ha a


duh a ni” (I Tim. 3:1).

4. Chanchin |ha puan darh


1) A awmzia : Dakpu chuan a lehkha dawnte chu
kawl \hat atan ni lovin, sem darh atan a dawng a, a kawl reng
chuan dakpu hna chu thawk tlak a ni lo vang. Chutiang deuh
chuan keini Kristiante pawh hian Chanchin |ha kan dawn hi kawl
\hat atan kan dawng lo va, a la hre ve lote hnena hrilh darh zel
atan kan dawng a ni. Chu Chanchin |ha chu Lal Isua thihna leh
thawhlehna chanchin a ni a, thihna ata nunna chanchin leh sual leh
a thiltihtheihna lak ata chhandamna chanchin a ni. Mi tin ta tur
Chanchin |ha a nih avangin a dawngtu apiangte chuan a hril darh
hna chu an ngai pawimawh lo thei lo a ni. Chuvangin, miin
Chanchin |ha dik tak hi a dawn chuan a puan darh hna hi a ngai
pawimawh lo thei lo vang a; Chanchin |ha dang a dawn erawh
chuan mi dangte hnena puan darh hna a ngai pawimawh lo vang.
18 K.|.P. HAND BOOK

Chuti a nih chuan miin Chanchin \ha puan darh hna hi a ngaih
pawimawh loh phawt chuan a dawn chanchin \ha chu a dik tawk
lo tihna a nih chu. Chuvangin, Kristian zawng zawngte tih tur chu
Chanchin |ha puan darh hi a ni a, chu chu Kohhran (mission)
hna pui ber a ni bawk.

2) A pawimawhna : Lal Isua thupek a nih


avangin Chanchin |ha puan darh hna hi a pawimawh a (Mk.
1:15; 16:15; Joh. 20:21; Tirh. 1:8, etc.). A zirtirten an ngai
pawimawh a (Mk. 16:20; I Kor. 1:17; 9:16), Kohhran hna pui
ber a ni bawk. Chanchin |ha dik dawngtu tawh phawt chuan a
puan darh hna hi an ngai pawimawh zel \hin. Herbert Kane-a
chuan, “Kan Pathian hi missionary a ni a, Bible hi missionary
thuchah a ni a, Kohhran hi missionary thuchah kengtu a ni.
Chanchin |ha hrilh kan ngaihthah chuan rinna kan phatsan a ni
ang,” a lo ti hial a. Emil Bruner-a chuan, “Mei hi a alh rengna
hian a tinung reng angin, Kohhran pawh hi Chanchin |ha a hril
zelna hian a tinung reng dawn a ni” a ti bawk a. David Livingstone-
a pawhin, “Pathianin Fapa pakhat chauh a nei a, missionary-ah a
tirh avangin Chanchin |ha puan darh hna hi a ngai pawimawh
ber a ni” a ti bawk a. Tirhkoh Paula chuan, “Chanchin \ha hril
suh ila, ka chung a pik dawn si a,” a ti tawp mai bawk.

Tirhkohte hunah khan Chanchin |ha chu sawrkar hmelma


a ni a, Rom sawrkar leh Juda-te tihduhdahna karah Kristiante
chu thawpik takin an awm a. Nimahsela, tirhkohte chuan,“Kawlkil
thlengin ka thu hretute in ni ang,” tia Lal Isuan a chah kha an
ngaihthah thei lo va, Chanchin |ha puan darh chu an dam chhan
leh an thih chhan atan an neih tlat a. Tuar leh thih pawh huamin
Jerusalem a\angin Chanchin |ha puan darh hna chu an bei \an a.
Tihduhdahna a hluarna hmun apiangah Kristian an pun zel avangin
Tertuliana phei chuan, “Tihduhdahna chu Kohhran kui \iahna
(seedbed) a ni e,” tiin a sawi hial a. Asia minor an hneh a,
Makedonia ram leh Rom khawpuiah pawh Chanchin |ha chu an
tlangaupui zel a. Lal Isua thih hnu kum zathum velah chuan Rom
ram pum pui sakhua chu Kristianna a lo ni ta a ni.
K.|.P. HAND BOOK 19

3) Hma lak dan tur tlangpui :


Khawvela missionary-te hi \halai an nih laia inpe an ni deuh vek
mai a, kum 40 hnu lama inpe chu sawi tur an awm zeuh zeuh
chauh a ni. K|P member kan nih hun lai hi Chanchin |ha puang
darh tura incho chhuahna hun hlu ber a ni chiang hle a, Pathian
pawh hian kan vanglai hun ngei hi a rawngbawl tura min koh duh
hun lai niin a lang.

Kan Bible-ah pawh hian Pathianin a rawngbawl tura a


kohte zingah kum 14-40 inkar hi an tam ber a ni. Chutichuan,
K|P member leh Chanchin |ha puan darh hna hi a inzawm tlat
avangin kan thiltum pakhat atan kan hmang ta a nih hi. Chuvangin
K|P hruaitute chuan he lam hawi zawnga kan member-te kan
cho thawh thiam a pawimawh hle dawn tihna a ni ang.

Chanchin |ha puang darh tura Pathianin \halaite min koh


dan hi kawng hrang hrang a ni thei bawk. Missionary atana hun
pum hmanga kohna hria kan dap chhuah thiam a pawimawh a;
thilpek leh \awng\aia Chanchin |ha puang darh tura koh kan ni
thei bawk a. Chumi bakah pawh chuan kan awmna hmun apiangah
kan nun dan leh kan \awngkam tinrengte hi Chanchin |ha nena
inmawi zel tur a nihzia hi kan inzirtir zel a pawimawh hle bawk a
ni. Mosia khan Israel hnam hnih leh a chanvete hnenah khan, “In
unaute chu indonaah kalin, nangni chu hetah in lo awm mai ang
maw?” tiin Kanaan rama indona bei ve turin a cho chhuak a (Num.
32:6). Keini pawhin Mizoram a\ang ngeia kan vanglaipuite
Chanchin |ha hrila pen chhuak tawhte thlir ila.

Kan rama vanglai nun hlimna te, mahni in chhung nawmna


leh khawtlang nunhonate pawh thlahlel hlei thei lovin an pen chhuak
a. Chanchin |ha avangin tuarna leh natna chu an taah an ruat a, a
\ul huna thi mai thei turin an inbuatsaih a. Hetianga kan vanglaipuite
indonaah an thawh rim mek lai hian, keini hi kan lo awm mai mai
thei bik dawn em ni? Kan \hianten indona hautak tak an bei mek
a, \anpuitu an mamawh laia \halai awm mai mai nih chu a zahthlak
20 K.|.P. HAND BOOK

a, zu leh drugs ngawl lo vei phei hi chu a zahthlak lehzual awm e.


Chuvangin, Kristian |halai Pawl member atana inpe ka nih rualin,
Chanchin |ha hril turin ka inpe nghal tih kan hriat chian a
pawimawh hle a nih chu.

“Kei heta hi ka awm mi tir ta che” (Isaia 6:9)


K.|.P. HAND BOOK 21

BUNG IV

PAWL INRELBAWL DAN LEH COMMITTEE


KALHMANG

Duh leh tum thuhmun neia kawng thuhmun zawh tura


inhlawm khawm chuan eng pawl hming emaw invuaha,
inremkhawm a \ul \hin a, hetiang ‘Pawl’ a lo piana, hna a
thawh tak tak dawn chuan hruaitu chanchang, mawhphurtu
bik invuah a lo \ul a, hengte hi ‘Office Bearer’ kan ti a. A
tlangpuiin mi paruk emaw an ni \hin. Heng Office Bearer-te
hian mi dangte hriatpui loh pawhin pawl tan hna an thawk
nasain, inrelbawlna kawngah leh hmalakna kawng tinrengah
hun leh tha an hmang tam hle \hin a ni.

Office Bearer-te bakah hian hruaitu chan chang bawk,


Committee member an awm leh a, pawlin a mamawh zat thlan
chhuah emaw, ruat emaw an ni \hin. Office Bearer-te ang em
chuan mawhphur nasa ve lo deuh mah se, pawl rorel khawl an
nih avangin pawl kalphung leh hnathawhte leh pawl chhiat leh
\hatah mawh an phur nasa hle a ni.

Pawla mawhphurhna bik nei chi hnih - Office Bearer leh


Committee member-te an lo awm ta a. Hengte leh pawl member
pum pui inkungkaih dan te, an mawhphurhna te leh pawimawhna
te, an inkhaidiat dan tlangpui te hi kan zir ho tur chu a ni ber
dawn a. Tin, Kristian |halai Pawl rawngbawlnaah hian kan
theihnghilh hauh loh tur chu - hla taka awmte tihhnaiha, hnai zawka
awmte tinghet chunga mi nghette chu chhawr \angkai dan thiam
deuh deuh hi a ni. Hla taka awmte tihhnaih leh tihngheh hmaa
chhawr nghal tum mai te, mi nghet tawk lote chanvo pek lama
hmanhmawh viaute hi pawl tan a him tawk loh \hin avang leh
pawl pum pui hmingchhiatna thlen theitu a nih avangin a kal dan
indawt hi hriat reng tur a ni.
22 K.|.P. HAND BOOK

Hruaitu hrang hrangte chanvo leh dinhmun lo thlir ila

1. Leader: Hei hi pawl dangah chuan Chairman tihte


leh President ti tein an vuah bawk \hin

1) Pawl hruaitu ber chan chang, a bulpui ber a ni.


2) Kan Mizo ziaah hian kumin awmzia thuk tak a nei
a, aia upate zah thiam tak kan nih avangin, kum
upa lam deuh ni thei se a \ha.
3) Pawla mi thar lam aiin, pawl kalhmang leh thiltumte
hre chiang mi ni thei se, pawl tan a \hain a him ber.
4) Ringtu nghet tawh leh Kohhran kalhmang leh zeizia
hre tawhte awmna chi a ni.
5) A mawhphurhna a san em avangin taksa hriselna
thleng pawha ngaih pawimawh a \ulna chin a awm fo.

2. Assistant Leader: Leader thachhangdawltu a ni a,


Leader mawhphurhna ang zawng zawng chu a
mawhphurhna a ni.

1) Leader ang bawkin Pawlah a chiang tur a ni.


2) A mawhphurhnaah a chiang tur a ni a, pawl hruaitu
lu ber ‘Leader’ a awm tih a hre reng tur a ni.
3) Pawl chak lohna bul pakhat leh a kehchhiat hial
theih fona chhan langsar tak pakhat chu thuneihna
thlakhlelh vang a ni fo. Hei bawk hi Setana hmanrua
a nih avangin Leader leh Assistant Leader-te chu
pheikhai rual takin an kal tur a ni. Assistant Leader
hi Leader awm loh huna hman theih chauh tur,
awlthawng tak leh mawhphurhna nei tehchiam lo,
hahdam tak niin kan ngai \hin a, hei hi ngaih dan
dik lo leh pawl \hanmawhb^wk tling thei a ni.
K.|.P. HAND BOOK 23

Hruaitu hman \angkai loh chu pawl tan chhiatna a


tling a ni. Leader leh Assistant Leader-te hi
pawimawhna inang, mawhphurhna hrang changtute an ni
mai zawk.
4) Hruihrual anga \ang dun tlatin Leader a tichak tur
a ni. Leader chak lohna lai leh tlakchhamte a
hriatsak ang a, a theihtawpin puihbawm dan a
zawng tur a ni. Mi tu mah famkim leh sawisel bo
an awm lo. Pawn lam leh member-te a\anga Leader
chak lohna sawi lan leh sawiselna a awm fo chuan,
Assistant Leader-in a tih tur a tih tawk loh vang
leh a mawhphurhna a hlen loh vang a ni thei.

Leader leh Assistant Leader-te chuan -


1) Member-te inang tlang leh a rual thei ang berin an
en tur a ni a, an thu leh hla pawh \ha takin an
dawnsawnsak tur a ni.
2) Pawl hruaitu lu an nih avangin pawl hnathawh leh
thlarau nun kawngah pawh member-te hmaa kal
ngam leh kal thei tura beisei leh ngaih an ni. Hruaitu
tam tak, member-te hnunga pawr taka chetla an
awm fo mai; hei hian pawlah thui takin nghawng
\ha lo a thlen thei tih hriat tur a ni. Leader
mawngzang leh harhvang neihte hi pawl tan
malsawmna a tling a ni. |halaite hian Pathian
thutak leh rawngbawlna hnaa mi dangte hruai luta,
kilkawi thei hruaitu an mamawh a, hruaitu tur an
nih thu hrilh nawn fo ringawt hi an duh tawk tawh
lo va, a taka chet chhuahpuia, an finna leh thahruite
hman vel hi an duh \hin a ni.
3) Pawl khalh ngila, kawng harsa leh hrehawmah pawh
kawng dika hruaitu an nih avangin pawl tan an hlu
a, an pawimawh bawk a ni.
24 K.|.P. HAND BOOK

3. Secretary : Pawlah chuan Secretary hi a langsarin a


pawimawh tih kan hre \heuh awm e.
1) Pawla neitu chan chang ber a ni a, thu kal lam leh
haw lam hretu ber a ni.
2) Pawl kutke ber a nih avangin pawl chak leh chak
loh thlengin a kutah a innghat a ni.
3) Pawla nghet, pawla chiang an \ha ber a, member
thar lam lutuk ni lo se a \ha.
4) Pawl tana mi huikhawm thiam leh hmalakna tur dap
chhuak thiam mi ni thei se.
5) Pawl rorel leh thiltihte fel taka vawngtu leh
bawhzuitu a ni.
6) Pawl hmangaihtu, a chhiat a \hata mawhphurtu ber
a ni.
7) Assistant Secretary chanvo tur siamsak thiam mi
ni thei se.

4. Assistant Secretary : Secretary tha chhang dawltu leh


\anpuitu a ni. Secretary nen \ha taka an thawh dun a pawimawh.
Pawl hmalakna kawng hrang hrangah Secretary kut tichaktu tur
a ni. Lehkha sem chhuah, Committee kohna sem ilovah bengvar
leh nachang hriat a \ul hle.
Secretary leh Assistant Secretary-te chuan -
1) Pawl thu kal lam leh haw lam an hre chiang tur a ni.
2) Leader nena inrawnin Commiyttee an ko \hin ang.
3) Leader hnenah Committee agenda turte an hrilh
\hin tur a ni.
4) Agenda sawi fiah turin an inbuatsaih tur a ni.
5) Committee kohna fel taka siamin, member-te
K.|.P. HAND BOOK 25

hnenah zan khat tal riak hmanin pek chhuah ni thei


se. Chawpchilh taka Committee tur inhriattir hian
member-ten ngaihtuahna hmang hmasa lovin \hiante
sawina eng a\angin ngaih dan an siam chawp a,
hei hian Committee hun chhung pawh a tireiin,
thurel a fing tawk lo \hin.
6) Thurel fun kim \ha tak sia tawi fel taka minute ziah
zir tur a ni.
7) Thu puan thiam hi Secretary-te chawimawitu
pakhat a ni. A ngaithlatute tana hriat nuam, vawn
awl, tawi fel leh fiah a ni tur a ni. Thu puan dawna
hriat tur pawimawh pathum an tihte - ABC
A - Audible - Hriat theih turin a ring tawk em?
B - Brief - Tawi fel fun kim si a ni em?
C - Clear - A fiahfai/chiang tawk em?
8) Thu thawn chhuah leh chhinchhiah felah an taima
tur a ni a, thatchhe taka hun remchang danga tih
atana khek te hi tih loh tur a ni.
9) Thurelte bawhzui kawngah pawh muangchang lova
tih nghal theih apiang tih nghal zel hi a \ha ber.
10) Committee ngaihtuah hman loh thu hmanhmawh
bik,Committee-a ngaihtuah hman loh thilah pawl
tana \ha tura a hriat angin Leader emaw, hruaitu
dang emaw rawnin hma an la ngam tur a ni; an
hmalakna chu a rang thei ang berin hruaitu dangte an
hriattir tur a ni.
11) Hruaitu dangte leh member-te inkara inlaichinna
\ha tak siam hi Secretary fel nihna a ni.
5. Treasurer : Pawl sum vawngtu a nih avangin mi rinawm
leh chengvawng tak a ni tur a ni. Mizia hrim hrima mi pawk leh
26 K.|.P. HAND BOOK

thilphal aiin inren thiam mi ni thei se. A Sum kawlte chu mahni ta
anga vawnga pawl tana hmang \hintu a nih a pawimawh. Sum
chungchanga rinawm leh rinawm loh hian pawl a nghawng thui
em avangin sum vawngtu chu mi rinawm a ni ngei tur a ni.
Dik tak leh fel taka pawl sum hman a nih theihna tura
mawhphurtu a nih avangin pawl sum hman dan uluk, fimkhur leh
kimchang takin Account buah a ziak thin tur a ni. Account bu hi
pawl hriatsak (certified) ngei nise a tha. Account bu hi kumtin
endik (audit) ngei tur a ni a, thla tin khar (close) \hin ngei tur a ni
bawk.
Pawl sum hman reng reng ama kut vek a nih avangin mi
rinawm a nih a ngai lehzual a, hengte hi vawn reng ni thei se a
duhawm hle ang:

1) Sum chhuak tur reng reng hi Committee hriatpui zela


tih nise a \ha, sum hmanna hi Committee-ah pawh
report \hin tur a ni.

2) Mumal leh daihzai zawka pawl sum hman a nih theih


nan Finance Secretary nena inrawnin budget neih dan
tur leh rawtnate Committee-ah an thlen \hin ang.

3) Mumal taka sum hmanna enfel a nih theih nan


kimchang takin sum hmanna Account buah tarlan ngei
tur a ni.

6. Finance Secretary: Finance Secretary hian pawl sum


lut lam kimchang takin a lo dawng hmasa ang a, a chhinchhiah
thlap hnuah Treasurer hnenah a hlan \hin ang. Sum inhlanna
voucher hi siam theih hram nise a \ha. Mumal leh daihzai zawka
pawl sum hman a nih theih nan Treasurer nena inrawnin budget
neih dan tur leh rawtnate Committee-ah an thlen \hin ang.
K.|.P. HAND BOOK 27

Entirna a hnuaiah hian tarlan a ni :


Finance Secretary Sum vawn dan tur (Account Book)
Date Particulars V/No Amount Total Date Particulars V/No Amount Total
Faith 1 2000.00 2000.00 Treasurer 1 3000.00 3000.00
5.1.06 Promise 12.1.06 hnena
hlan
Lung pua 2 1000.00 3000.00 30.1.03 Treasurer 2 2000.00 5000.00
12.1.06 inhlawhna hnena
hlan
Lei laih 3 2000.00 5000.00
27.1.06 inhlawhna
Total 5000.00 5000.00 Total 5000.00 5000.00

Jan/06 chhunga sum dawn : Rs 5,000.00


Thla hmasa sum hman bang : NIL
Jan/06 chhunga sum pekchhuah : Rs 5,000.00
Kuta sum kawl : NIL
NOTE : Finance Secretary hi sum kawltu a nih loh avangin, ama
account bu lamah chuan balance a nei ve tur a ni lo va, a sum dawn
angte Treasurer hnenah hlanin, a pekchhuahna/hlanna voucher chu
neihthlap tur a ni.
Treasurer Sum vawn dan tur (Account Book)
Date Particulars V/No Amount Total Date Particulars V/No Amount Total
12.1.06 Fin. Secy. 1 3000.00 3000.00 10.1.06 Hnatlang 1 500.00 500.00
atanga dawn ei/in
30.1.06 Fin. Secy. 2 2000.00 5000.00 13.1.06 Miss. 2 1500.00 2000.00
atanga dawn Chawmna
28.1.06 Hnatlang 3 500.00 2500.00
senso
Total 5000.00 5000.00 Total 2500.00 2500.00

Jan/06 chhunga sum dawn : Rs 5,000.00


Thla hmasa sum hman bang : Rs 3,000.00
Belhkhawm : Rs 8,000.00
Jan/06 chhunga sum hmanral : Rs 2,500.00
Kuta sum kawl : Rs 5,500.00
NOTE : Treasurer hian sum lakluhna lam kimchang a hriat ve a tul
loh avangin, a account buah chuan Finance Secretary hnen atanga a
dawn zat hi a ziak lang mai ang a, a dawnna voucher/receipt a pe
ngei tur a ni.
28 K.|.P. HAND BOOK

7. Committee member : P a w l h l a w h t l i n n a a t a n
Committee member-te hi an pawimawh em em a; chuvangin,
pawl tana \hahnemngai leh inpe zo tak an ni tur a ni. Committee
member-te chu -
1) Pawl \hatna tura ngaihtuahna leh tha seng peih mi.
2) Tei rei peih mi.
3) Committee ngai pawimawh mi.
4) Committee thu, sawi chhuah awm chi thliar thiam mi.
5) Ngaih dan fel tak siam thei mi a ni ngei tur a ni.
Committee hi ngaih dan thawh khawmna hmun a nih avangin
ngaih dan thawh tur hre ngei tura ngaih a ni. Inkhawm, hla zir leh
activity dangte a ngai pawimawh hle tur a ni.
K.|.P. HAND BOOK 29

COMMITTEE K ALHMANG

Kan kalhmangah hian dan leh thurin zulzuia Khawmpui rorel


leh Committee thurel hi inkaihhruaina atana hman a ni. Chuvangin,
Committee leh rorel hi a pawimawh em em a, pawl inrelbawlnaah
chuan ‘a thlarau lai tak’ tia sawi theih a ni awm e. Kan rel fuh loh
chuan kan kal sual a ni a, kan rel fuh chuan hmasawnna a ni thei
thung. Hetiang taka pawimawh a nih avang hian Committee ngaih
pawimawh loh hi thil pawi tak a tling a ni. Khawmpui rorel palai
ang bawkin, Committee member-te hi aiawh nihna neia thu reltute
kan ni a. Committee-naa kan kal loh hian member eng emaw
zatin ‘Aw’ an nei lo tihna tluk hial a ni a, a pawi hle a ni.
Committee hi nawmnah taka telna tur a ni lo va, rilru leh
ngaihtuahna tak tak hmanna tur a nih avangin kan awm dan leh
incheina thleng pawhin fimkhur leh uluk a \ha. Hengte hi rilru leh
ngaihtuahna vawngtu pawimawh tak an ni. Hetiang taka
pawimawh a nih avang hian Committee kaihhnawih thilte a
tlangpuiin lo tarlang ila-
1) Committee-na hun leh hmun :Committee-na
hmun hi fimkhur taka thlan tur a ni. Mi mal chungchang sawi lan
te, ngaih dan inan loh avanga inhnial deuh te a \ul chang a awm
\hin a; chuvangin, Committee thawm hi pawn lam miin hre lo sela
a him a, Committee a zahawm bawk. A theih hram chuan mi
dang chim buai loh turin Committee Room, Biak In Vestry leh
hmun remchang dang, fianrial deuh zawn ni thei se a \ha.
A hun azirin member-te an kal \hain an kal \ha lo thei a.
Chuvangin, member-te remchan theih hun tur thlir thiam a
pawimawh hle. Mi mal remchan hun ngawt thlir lovin, member
tam ber remchan theih dan tur ngaihtuah a \ha. Kalphung nghet
neia, hun ruat saa Committee koh \hin (Committee hun nghet
neih) hi hmasawnna kawng khat a ni thei awm e.
30 K.|.P. HAND BOOK

2) Kohna leh Agenda: Committee hi Leader leh


Secretary inberawna koh tur a ni a, agenda inhriattir saa tih ni
\hin se a \ha. A theih hram chuan kohnaah agenda ziah lan kim
vek ni thei se. |ul bik thilah lo chuan \um khata agenda tam tak
neih ai chuan, Committee zin deuh mai hian thurel pawhchhiat leh
namnul a awm lo duh zawk.
3) Chairman : Chairman hi Committee kaihruaitu
a ni a, a kaihhruai thiam a pawimawh em em a ni. Chairman-in a
thiam loh chuan \ul lovah Committee a rei phah \hin.
Chairman chuan -
1) A zau thei ang berin member-te ngaih dan a khawn
khawm tur a ni. Member zinga zakzum deuh leh
ngawichawi deuhte chu fuih thiam a \ha hle.
2) A tlangpuiin a tam zawk duh dan angin thutlukna
siam a ni \hin a, a thu azirin a tam zawk sawi loh
anga kalpui tur thil erawhchu a awm thei ang.
Member-te rilru tina lo thei ang leh pawm nuam
thei ang bera thutlukna siam thiam a pawimawh.
Thu harsa zual bik erawh chu ngaihtuah nawn leh
atana dah rih pawh a \hat zawk chang a awm.
3) Zahawm takin Committee boruak a vawng thei tur
a ni a, member-te a thunun thiam tur a ni.
4) Committee kaihruaitu ber a nih avangin awn lam
neiin a kaihruai tur a ni lo.
5) A hun taka Committee \an thei turin inpuahchah
tur a ni.
6) A theih anga chiangin agenda a zir hmasa tur a ni.
4. Minute ziaktu: Minute ziah hi Secretary
leh Assistant Secretary mawhphurhna a ni. Anni pahnih hi an
remchang lo a nih chuan Chairman-in member zinga awm a tih
apiang minute ziak turin a sawm thei a, chu chu minute-ah ziah
K.|.P. HAND BOOK 31

lan tur a ni ang. Remchang leh fel zawka langah chuan kan
Kohhran khawmpuiin a kalpui dan zulzuiin Assistant Secretary-
in minute a ziak a, Secretary-in lehkha chhiar ngai chhiar leh sawi
fiah ngai sawi fiah te hi chin zui theih atan a duhawm.

5. Minute ziah dan: Hei hi Secretary-te kuta awm a ni


a. Minute ziah hi a pawimawh em avangin thiam pawh a \ul hle.
Thurel thluk ang chu tawi fel kim taka ziah tur a ni a, Chairman-
in fel takin khaikhawm hmasa thei se a \ha hle. Rel laia chiang leh
fiah em em hi hun a lo rei deuh hnuah a chiang tawk lo leh mai
\hin a, nakin hnuah pawh chiang zui zel thei tur, sei duah si lova
ziah thiam a \ul. Hengte hi hriat reng atan a \ha.
1) Committee neih zat (vawi 3-na tih ang hi) ziah lan
ngei nise.
2) A hun, a hmun leh member kalte hming (Member
kalte hi a zat ziah a nih pawhin, an hming) ziahna a
awm ngei tur a ni.
3) Chairman hming leh a nihna (Leader kher lo pawh
a Chairman theih avangin) ziah lan ngei tur a ni.
4) Agenda te hi rel thluk a nih hnuah chuan thurel
(resolution) a ni tawh a; chuvangin, Thurel No. tia
ziak tur a ni (Agenda a ni tawh lo).
5) Minute ziahna \awngkam hmanah uluk leh duhtui a
\ul hle. Thurel chu a kim tur a ni a, a chiangin a
fiah bawk ang a, a \awngkam pawh mawi thei ang
ber hman a \ha. K|P huang pawna mi, rawngbawl
tura sawm kan duh chuan ‘ruat’ ti lovin, ‘sawm’
tih \awngkam hman ni zawk se a mawi a. Tin, kan
thuneihna pawn lama mi, entirnan: Kohhran Biak
32 K.|.P. HAND BOOK

In leh bungruate hman kan duh chuan ‘dil’ tih


\awngkam hman te hi a hawihhawmin a mawi a ni.
6) Minute bu phek tawn (lehlam lehlam)-a ziah ai
chuan phek ding lamah chauh ziah ni se a \ha.
7) A.O.B tih hi Sap \awng “Any other business” tih
lamtawi a ni a. |ul dang te a awm chuan tihna a ni.
Secretary-in Committee kohnaah agenda a tarlan
bak Committee member-te tan Committee-na
hmunah rel ngai dang an neih takin tia dah \hin a
ni. A.O.B tih aia Mizo \awng taka |uldangte tia
daih mai pawh a \ha.
A.O.B. hi agenda pakhat ang maia hman hlawh
tak a ni a. Agenda tarlan sa bak Committee-na
hmuna agenda rawt belh (other business) chu thurel
pangngai angin ziah luh mai tur a ni. A.O.B. tih
hranpa a ngai chuang lo. Rel tur atana rawt belh ni
mahse agenda awmsa nen a danglamna a awm
tawh chuang lo va, thurel number pangngaia pek
chhunzawm mai tur a ni.
Secretary-in Committee kohnaah A.O.B tih hi dah
ngei tur a ni chuang lo.
8) Minute tawpa hming ziaktu turte hi Chairman leh
Secretary-te an ni. Chairman chu Leader emaw,
Assistant Leader emaw a ni thei a, mi dang pawh
an ni thei. Minute bua hming ziahnaah chuan
‘Leader’ ti lovin ‘Chairman’ tih tur a ni. Chairman
hming ziahna tur chu ding lam sirah siam tur a ni a,
Secretary-in vei lamah a ziak ang. Assistant
Secretary-in minute a ziah chuan a hnuai, phek
laiah a ziak thung ang.
K.|.P. HAND BOOK 33

Tin, minute ziaktu atan midang ruat chawp a nih


\um chuan ‘Minute recorder’ tiin Assistant
Secretary ziahna hmunah a ziak ang. Hetiangin:

(LALA) (LIANA)
Secretary Chairman
(PUIA)
Assistant Secretary
emaw
(LALA) (LIANA)
Secretary Chairman
(RINA)
Minute Recorder

9) Committee minute hi a theih hram chuan (Bial


level-ah te) member-te hnenah sem chhuah ni thei
se a \ha. Sem chhuah loh atana \ha zawk erawh a
awm thei tih hriat a \ha. Sem chhuah a nih pawhin
Committee memberte'n midangin duh duha an en
theiha dah loh tur a ni a, him taka vawn tur a ni.

Committee-na hmunah

Committee tura kan \hut khawmin kan awmna leh kan kal
chhan kan hriat a pawimawh hle. Committee hian kalphung leh
zei a nei ve a, chungte chu i lo thlir teh ang u -

1) Chairman address : Committee kaihruaitu


chu Chairman a ni a. Chuvangin, Chairman
hriatpuina leh remtihna chauhvin member-ten
ngaihdan an sawi thei a ni. Member tu pawhin
ngaihdan sawi a duh chuan Chairman phalna a la
34 K.|.P. HAND BOOK

phawt tur a ni a, chumi atan chuan ‘Pu Chairman’


tia koh (address) tur a ni. Chairman pawh ko
(address) hmasa lova sawi ve ngawt a nih chuan
thu tling lova ngaih theih a ni. Chuvangin,
Committee-a ngaihdan kan sawi dawnin Chairman
address hmasak ngei tur a ni.
2) Agenda chauh : Ngaihdan sawia kan dinin,
agenda kan chiang lo a nih chuan zawh fiah hreh
loh tur a ni. Agenda-in a huam loh thil sawi kual
chiam loh tur a ni a, tawi fel leh chiang taka sawi
aia mi dangte rilru hneh theihna a awm chuang lo.
Agenda bak sawi chiam hian \ul hlek lovah
Committee a tirei a, mi dangte tan a ninawm thei
bawk.
3) Ngaihdan : Pawl \hatna tura ngaihtuahna
hmang tura ngaih kan nih avangin kan ngaih dan
dik tak sawi chhuah hi kan tih tur a ni. Tu ngaihdan
mah dik ziktluak leh \ha famkim a awm bik lo va,
ngun taka kan sawihona a\angin a \ha chu a lo
chhuak dawn a ni. Ngaihdan sawi tur hre lo, ngawi
tluanchhuak mai mai kan nih fo chuan member
\angkai lo leh tih tur ti lo kan ni mai.
Tin, kan ngaihdan, sawi kan tum ang midangin
an sawi tawh a niha, belhchhah tur a awm hran
tawh loh chuan a hranpaa dina sawi nawn ve leh
kher a \ul chuang lo va, ‘Chu mi kha miin a sawi
ang kha ka thlawp e’ tih mai a tawk hle. Kan duh
dan leh ngaih dan lo zawnga rel thluk a nih pawhin
rilru puitling takin ‘Pawl tan a \ha zawk dawn a ni
ang e’ tiin hahdam leh rilru nuam takin kan pawm
thei tur a ni a, a tihhlawhtlinna kawngah pawh
theihtawp kan chhuah zui \hin tur a ni. Rel ang kha
a lo \ha tawk lo va, kan ngaihdan kha a lo dik
K.|.P. HAND BOOK 35

zawk a nih pawhin mahni thiam inchantirin Com-


mittee kan dem tur a ni lo. ‘Ka tih reng kha’ tih
\awngkam hmang fo hruaitu nih hi pumpelh tur a
ni.
4) |awngkam hman : Kan awmna leh nihna hre
rengin kan \awngkam hmanah kan fimkhur a
pawimawh hle. |awng chaltlai leh dengkhawng tak
hman loh hram tum tur a ni. Mi dang thu sawi kan
hnial duh a nih pawhin, \awngkam hawihhawm leh
dawnsawn nuam taka sawi dan ngaihtuah tur a ni.
Entir nan - ‘Pu Chairman, ka hmaa member sawi
kha dikna chin thui tak a awmin ka hria a, kawng
lehlamah erawh chuan...’ tih ang deuhte pawhin
sawi \hin ni se. Amaherawhchu, hleihluak taka
hawihhawm chhuaha, mahni sawi mawi loh lam tur
thui fe sawi kual duah hi hun tireitu a ni a, a tawk
hriat a \ha. Tin, mi dang chanchin, a \ha lo lam
kan sawi dawn a nih pawhin anmahni pawh awm
ve ta se dawnsawn hahdam thei ang ber tur
ngaihtuah \hin hi a \ha hle. Duhthawh taka mi
chanchin \ha lo lam sawi chiam hi (anmahni awm
ve lo mah se) a \ha chuang lo va, sawi loh theih
loh chin, rawngbawlna leh kan sawi chhan tana
pawimawh chin chauh hawihhawm taka sawi mai
a \ha a, chu chu anmahniin an hre leh tur a ni hek
lo. Tin, hminga insawi ai chuan, nihna lama insawi
hi a mawi zawk bawk. Entir nan: Lala kha
Treasurer ni ta se, ‘Pu Lala sawi ang khan’ tih ai
chuan, ‘Kan Treasurer sawi ang khan’ tih te hi a
mawi a ni.
5) Hun vawn dik : Committee \an hun tur bituk saa
\an ngei tur a ni. Kal tlai hi ropuina a ni lo tih hriat
reng tur a ni a. Mahni kan inmualpho bakah mi
36 K.|.P. HAND BOOK

dangte zah lohna entirtu a ni. Chairman leh Sec-


retary phei chu an tlai reng reng tur a ni lo va, hun
tiam a thlen chuan member kal tlem deuh mah se
\an mai tur a ni. Kal tlaite kan nghah hian hun tiam
ngai pawimawhte kan hrem tihna a ni a, kal tlaite
kan pawisa zawk tihna a ni.
Harsatna bik avanga Committee-a kan tel thei
dawn lo a nih chuan \awngkain emaw, ziakin emaw
fel taka chah tur a ni a, ngawi renga kal loh ngawt
hi chanvo ngaih pawimawh lohna leh zah lohna
entirtu a ni.
6) Rilru pek: Committee hi rorel khawl a ni
a, pawl tih tur pawimawhte kan sawi hova kan
relna a nih avangin Committee chhungin thil dang
engmah ngaihtuah pah loh tur a ni. Bula \hute nena
thu dang lo sawi te, lehkha chhiar te, mutthluk te
leh thil dang reng reng tih loh tur a ni. Kan thu
ngaihtuah lai, a \ha thei ang bera rel chhuak thei
turin kan ngaihtuahna zawng zawng kan hmang tur
a ni.
K.|.P. HAND BOOK 37

OFFICE KALHMANG
Office kalhmang kan tih hian Secretary-in awmhmuna a tih
tur sawi zauna a ni thei bawk. Hei hi Secretary kut ni deuh bik
pawhin a lang. Pawn lam a\anga langsar lo leh mi dang hriatpui
vak loh a nih avangin a \ulna leh pawimawhna kan hriatpui meuh
awm lo ve. Mahse, hei hi Pawl insawhnghehna atan leh pawl
\han chhoh zelna atan a \ul hle a ni. Hetiang hian tawi te tein lo
thlir ila -

1. Minute bu vawn : Kan Kohhran leh K|P-te hi kan


\hangin hma kan sawn zel a, hna leh tih tur pawh kan ngah chho
zel a. Hun lo kal zelah kan rawngbawlna leh hnathawh dante chhui
let duh hun a awm thei tih hriain \ha leh him taka minute bute kan
vawn a \ul. Minute bu hi pawl tana ro tling a ni a. Pawl bungrua
leh hmanraw dangte hi hlu hle mah se, a dang \ha zawkte neih
theih mai thil an ni deuh vek a. Minute Bu erawh hi chu a dang a
awm thei lo va, a hlui poh leh a hlu telh telh mai zawk a ni.
Chuvangin, minute bu hi pan leh te lutuk hman loh a \ha a, a man
tam deuh hlek mah se, chhah \ha deuh, hman rei theih deuh tur
ngaihtuah ni sela, a zahawm bakah vawn \hat a awlsam.

Minute bua kan thu ziahte pawh uluk tur a ni a, hawrawp


mawi leh chhiar nuam deuha ziah ni thei se, pentui thleng pawhin
inang tlang deuh ni thei sela a \ha lehzual. Minute bu hi pawh
thlak hauh loh tur a ni a, hman hluite chu mimal ina dah mai lovin,
Kohhran Almirah-ah emaw \ha taka vawn tur a ni.

2. Lehkha hmuh leh thawn chhuah : Hmun danga kan


rawngbawlpuite nena kan indawrna a lo zau tial tial a, lehkha
hmanga indawrna pawh a tam tial tial dawn niin a lang. Chuvangin,
hemi chungchang hi kan ngaih pawimawha, mumal zawka kalpui
dan kan zir zel a pawimawh hle.

Lehkha hmuhte chu kan hmuh ni chhinchhiaha number pek


zel a \ha. Lehkha hmanhmawh a nih chuan bawhzui thuai tur a ni
38 K.|.P. HAND BOOK

a, nakina tih atana khek hi a pawi thui thei hle. Pawl tana
hmingchhiatna a thlen theih bakah Secretary mualphona a ni thei.
Lehkha thawn chhuah dawnin hengte hi hriat ni thei sela -

1) Lehkha number, phek chung lam, vei lampangah ziah tur.

2) Address dik tak leh lehkha thu ken (subject) ziah lan tur.

3) Lehkha ziak chu margin \ha taka siam tur a ni.


4) A thawntu hming leh address bakah nihna
(designation) ziah tur.
5) Thawn chhuah duh zat bakah dah \hat tur (file copy)
siam tur.
6) Kan thu sawiin a kaihhnawih, lo hre ve se kan duh
an awm chuan phek hnuai lamah ‘Copy to’ tia kan
thawn duha hming leh address ziah tur.
7) Lehkha reng reng tawi fel kim taka ziah tur a ni a,
chawhchhiat leh chhiar hrehawm tur chi pumpelh
a \ha.
3. Lehkha number : Lehkha thawn chhuah reng reng
chu mumber nei a ni tur a ni. Lehkha number pek hi thil \ul lova
ngaih mai theih a ni a; mahse, pawimawhna tak nei si a ni -
1) Thu kal zel leh indawr zui zelna atan a pawimawh a,
lehkha number a\angin sulhnu chhui a awlsam \hin.
2) Lehkha number \an chhana indawr hian
lehkhathawn a tichiangin, a titawi a, thu kal a tifel
fai bawk.
3) Khawvel changkang zelah ‘Mahna’ emaw, ‘Mai
thei’ emaw a ni mai tawh lo va, fel taka chhinchhiah
thlip thlep a ni tawh zawk a; chuvangin lehkha
number kan pek hi a tichiangtu leh tizahawmtu a ni.
K.|.P. HAND BOOK 39

4. File vawn :Hei hi lehkha hmuh leh thawn chhuahte vawn


\hatna tur a ni. Lehkha hmuh leh thawn chhuahte hi nakin hnua la
\angkai tur an nih avangin lehkhabu dang leh minute bu karah
emaw zeh mai mai tur a ni lo. A indawtin fel takin file-ah vawn
\hat thlap tur a ni. Taihmak a \ul hle.
Heng kan han sawi tak zawng zawngte hi K|P a lo \han
chak zelna tur leh Pathian Kohhranhoten kan \hanlen phah nan
te, a ram a lo zau deuh deuh theihna tur thil atana \angkai an nih
avangin hmang \angkaiin zawm ngei i tum \heuh ang u.
40 K.|.P. HAND BOOK

BUNG V

HRUAITU NIHNA LEH MAWHPHURHNA

Pawl reng reng hian hruaitu an nei \heuh va, hruaituteah


pawl chak leh chak loh a innghat thui hle. Chuvangin, ‘Hruaitu
chu tu nge ni?’ tih zawhna hi mi thiam \henkhatte chhanna han
tarlang hmasa ila.

Victor Manogram chuan, “Hruaitu chu pawl thiltum tipuitling


tura mipuite kaihruai thei hi a ni,” a ti a.

Lord Montgomery chuan, “Hruaitu chu tum thuhmun nei


tura mipuite huikhawma, nghehna pe theitu hi a ni,” a ti.

Dr. John R. Mott chuan, “Hruaitu chu kawng chin hria, kal
hmasaa amah zui tura mi dangte hnuk thei hi a ni,” a ti ve leh a.

President Truman chuan, “Hruaitu chu mi dangte an duh


ngai loh tihtir tura duhtir theitu a ni,” a ti a.

J.C. Sandars chuan, “Hruaitu chu mi dangte hneh theitu a


ni,” a ti ve thung.

Kristianten hruaitu kan tih hi chu kaihruaitu, hmahruaitu,


kilkawitu, mawhphurtu leh Pathian sum enkawltu an ni. Kristian
nun dan tur taka nung chhuaka, mi dangte entawn tlaka insiamte
hi hruaitu \ha kan tihte chu an ni.

HRUAITU NIHNA
Hruaitu nihna tur pawimawh leh langsar zual deuh chauh
han tarlang ila.

1. Piangthar : Voluntary organisation hrang hrang hruaitu


leh sakhaw rawngbawltu inan lohna tak chu sakhaw
rawngbawltu/hruaitu chu thlarau lam rawngbawltu a nihna hi a ni.
K.|.P. HAND BOOK 41

Thlarau lam rawngbawl hna thawh hian kaihhnawih tam tak a


nei. Thlarau lam rawngbawltu a nih tlat avangin piangthar lo tan
he rawngbawl hna hi thawh chi, nih ve chi a ni lo. Mitdelin mitdel
vek a hruai chuan khuarkhurumah an tla mai ang (Mat. 15:14).
Chuvangin, piangthar rau rauvah mi thar lutuk ni lo thei se.

2. Ze nghet : Zirtirna chi hrang hrang leh chin dan thar


hrang hrang karah hian ngaih dan thlak zung zung leh danglam
hma lutuk chi, mi le lo lutuk chi nih loh tur. Kohhran thurin nghet
taka pawma, Kohhran bel tlat mi, thil thar tih tur leh tih loh turte
ngunthluk taka zir hmasa zet \hin mi nih tum tur. “Mi pawhin an
ti” tih changchawia tih dan pangngai hnawl zung zung chi nih hi a
\ha ziktluak lo fo. Ze nghet cherh chawrh nei mi nih tur a ni.

3. Rilru zau : Ze inang lo tak takte hruaitu a nih avangin


rilru zau put a \ul. Mi rilru puitling, mi dangte hriatthiamna zau tak
nei mi (sual pawmzam si lovin), hun lo kal leh tur atana lo
inhmakhua thiam mi, ngaihtuahna hmang taima nih tur a ni. Tihtauh
hi naupang zia a ni tih hi hriat reng tur.

4. Pathian biak ngaina : Pathian aw kan hriatna


ber Bible chhiar, \awng\ai, kan intihsawt tawnna leh kan inchher
hriamna, inkhawm leh Pathian beho tura inpawlkhawmna hrang
hrang ngaina mi ni lo chu hruaitu hlawhtling a ni ngai lo vang. A
huho leh fianriala Pathian nena inpawl ngainate hi hruaitu hlawhtling
an ni \hin.

5. Nelawm : Member-ten an harsatna, hlawhtlinna,


khawharna leh an lawmna te ngampa taka an thlen ngamna turin
nelawm nih tur a ni. Hruaitu bulah chuan member-te thla a ngam
tur a ni. Zahawmna hloh khawpa zuamawm erawh nih loh tur.
Intihhotu lutuk a awm theih avangin pumpelh tur a ni. Hruaitu
chuan mi lawm dan a thiam a \ul a, mi nelawm a nih leh nih loh a
inchik fo tur a ni.
42 K.|.P. HAND BOOK

6. Rinawm : Member-ten an thuruk an vawntir ngam, thuruk


vawng thei mi, kamtam lo, mi rinawm, sum leh paiah pawh rinawm
nih tur a ni. Sum leh paiah hian vawi khat rinhlelh kai tawh chu
kumkhuaa rin hlawh tawh lohna a nih avangin hruaitu chu kawng
tinrengah a rinawm tur a ni.

7. Rin tlak : Committee-in emaw mi dangin emaw kan


kovah mawhphurhna an bel reng rengin, ngaihdam theih chang
chang, run dal leka hlen chhuak \hin mi nih hauh loh tur. Kan tlin
tawka a \ha thei ang bera hlen chhuah zel tur a ni. Ngaihngam
thlap leh mawh phurhtir nawn leh chakawm tak tur zela chanvo
hlen chhuak \hin, mi rin tlakte hi hruaitu \ha an ni.

8. Dik lohna pawm ngam : “Ka dik lo a ni,” emaw,


“Ka thiam lo a ni,” emaw “Min ngaidam rawh/rawh u” emaw tih
hi a harsa hle; chu ai chuan kan dikzia puan chhuah hi kan chak
fo. A \ul a nih phawt chuan tu chungah pawh ngaihdam dila, a
tlawm zawka \an hi hreh hauh loh tur a ni. Kan dik zawk ngei a
nih pawhin dik lo zawk anga lan a \ul changa a tlawm zawka \an
ngam hi mi dangte hnehna hmanraw \ha a ni.

9. Inzir mi : Hriatna, finna leh duhtuina kawngah


member-te hian hma an sawn chak hle. Mi hmasawn leh
changkang tak tak zinga kori tu taka rawngbawl tur chuan inzir
peih mi tak nih a \ul lehzual ta. Awmze neia rawngbawl tur chuan
Bible bak lehkhabu dang chhiar peih mi nih pawh a \ul ang.
Member-te tuipui phak tuipui pha lo lutuk hruaitu nih chu hruaitu
bu\u nihna a ni a, hruaitu hlawhtling ni turin inzir mi nih tur a ni.

10. Insum thei : Zuk leh hmuamah, mipat hmeichhiat hman


sualnaah, \awng thlahdahnaah insum theih a \ul hle. Kum puan
meuhva kan lo hman tawh - zuk leh hmuam do kawngah hian
member-te entawn tlak nih a \ha khawp mai. Mipat hmeichhiat
hman sualnaah K|P kan mualpho zing ta hle. Insum theih a \ul
takmeuh, he sual laka insum thei lo tur chi kan lo awm palh a nih
K.|.P. HAND BOOK 43

chuan phat mai a finthlak zawk ang. Pathian thutak sawina hmui
hi thil ho mai mai sawi nan a rem lo tih hriain insum theih tur a ni.
Ei leh in thleng pawhin hruaitu chuan a tawk chauhva ei leh in a
\ha, a lutuk lakah insum tur a ni.
11. Thawhpui nuam : Thawhpui hrehawm tak a nih
theih. Rawngbawlho chu inlungrual taka rawngbawlho tur kan ni
a, kan hlauh tur chu rawngbawlpuite tan ‘thawhpui hrehawm nih’
hi a ni. Rawngbawlpuite ngaihchan thiam a pawimawh.
12. Nun uluk : Kan tih engkim leh kan sawi tinreng hi
K|P hruaitu tih leh K|P hruaitu sawi a ni vek a; chuvang chuan
kawng tinrengah kan nun kan uluk tur a ni. K|P huang pawn
‘pawl’-a kan telnaah te leh mi dangte nena kan nunhona hrang
hrangah te thlarau lam rawngbawl hna chelhtu, K|P hruaitu nih
theihnghilh loh tur a ni a, nun ho leh nun inthlahdah neih hauh loh
tur a ni. Inchei dan leh style zawng zawngah pawh rawngbawltu
tih awm tawk thliar thiam a \ul.
13. Mi taima : Committee thurel tlin taka bawhzui tur te,
hruaitu nih tur hrang hrangte ni tur chuan mi thatchhe nih chi a ni
lo va. Piangthar chu a thatchhe thiang lo va, engah pawh mi taima,
entawn tlak nih tum tur a ni.
14. Pathian ruat : Pathian hian a rawngbawltu turte
chu a thlangtute emaw, a ruattute emaw rilruah a hriattir hmasa
\hin. Kan chanvo chelhte hi Pathian mi chelhtir a ni a, khawngaihna
avang chauhva chanvo min chelhtirtu hi Pathian ngei a nih tih pawm
thlapna a\ang chuan inthlahdah a awm thei lo. Hruaitu dang (e.g.
min hnial min hnialtute) zawng zawngte pawh Pathian ruat an ni a;
zah thiama, Pathian ruat chhan hriat tum \hin tur a ni.
HRUAITU MAWHPHURHNA
Hruaitu hian mi malah leh pawlhovah mawhphurhna thuk
tak a nei a, a pawimawh zual \henkhat chauh lo tarlang ila.
1. Pawl thiltum hriat chian : Pawl a din tawh chuan
thiltum a nei ngei \hin. K|P pawhin thiltum pali kan nei. Heng
44 K.|.P. HAND BOOK

kan thiltum palite hi hriat chiana, a hlawhtlin dan tur ngaihtuaha


theihtawp chhuah kan tum tur a ni. Programme ruahman dan leh
member-te sukthlek danin kan thiltumte a kawk em tihte chik
peiha, thiltum tihpuitlin nan rilru sen leh tha thawh kawngah
theihtawp kan chhuah reng tur a ni.

2. Mi dangte ngaihsak : Ngaihthah nih hi hrehawm


kan ti \heuh awm e. Ngaihsak nih erawh tu tan pawh a lawmawm
\heuh mai; inngaihsak hi rawngbawlna atan hman \angkai tur a ni,
ngaihsak fal bik neih erawh a \ha si lo. Kan ngaihsak turte chu -
1) Member hlate :Krista ke bula mi hlate hruai thlen hi kan
rawngbawlna ki pui ber tur a ni a. Heng mite hi kan ngaihthah
tur a ni lo va, kan thiam tawpin kan ngaihsak tur a ni.
2) Member active-te : Mi zawng zawngin Lal Isua zirtirte
kan ni tih an hriat theihna tur Lal Isua sawi, a thupek chu,
‘inhmangaih tawn rawh u’ tih hi a ni (Joh. 13:34,35). Mi
hlate kan ngaihsak tur a nih lai hian active member-te pawh
kan ngaihsak reng tur a ni.
3) Mikhualte : Mikhualte chunga \hat chhuah hi kan Bible
zirtirna a ni. Tisa thil tak pawhin mi dangte bula kan chanchin
sawi chhawng lehtu turte an ni a, mikhualte lawm thiam hi a
\ha em em a ni.

3. Mi hmaa kal : Pathian thu hriatnaah te, Pathian


biakna hrang hrangah te, hnatlan nikhuaah te, vantlang zinga kan
khawsakna tinrengah te, tlawmngaihnaah te - mi dangte entawn
turin hmahruaitu nih tum tur a ni; a \ulna hmunah hnu dawl leh tur
pawh a ni. Mipui ruala kal ve tur a ni lo tih inhriain hma hruaitu a
ni tur a ni.

4. Hruaitu thar chher : Tu emaw duhsak fala tih lansarh


bik tur tihna lam a ni lo, chanvote hi hruaituten chan vek lohva,
insemzai thiama, member-te neitu rilru puttir tura chhera dah
pawimawh thiam hi inchherna \ha tak chu a ni. Neitu rilru pute
K.|.P. HAND BOOK 45

tluka hruaitu tlak an awm chuang lo vang, neitu rilru puttir tura
inchher hi hruaitute mawhphurhna pawimawh tak a ni. A \ul anga
mahni inthukru zawng leh mi dangte hming\hatna khumtir zawnga
awm thiam a pawimawh.

5. Thuhnuairawlh taka mi dang dawr : Inchungtlak ngai


thei tak mihring an tlem hle ang. Thuhnuairawlh taka mi dang
dawr \hinte hian ngainat an hlawh \hin. Mi famkim ni bik mah suh
ila, mi dangte fel lohnate hmuin hre thei tak vek kan nih avangin a
tlawm zawka \ang \hinte hi a nihna takah chuan a chan \ha zawk
an ni fo. Tlawm zawka \an hreh loh hi kan zia atan a duhawm hle.

6. Chanvo kawp \euh loh : Inchhungkhura mawhphurhna,


eizawnnaa mawhphurhna leh rawngbawlnaa mawhphurhnate \ha
taka hlen chhuak vek tur chuan inpumpek a ngai hle.
Rawngbawlna peng dang (ie. voluntary organisation-a
mawhphurhnate)-ah tlin taka thawk tur chuan lehlamah h>k a
awm duh hle. Tlin taka kan hlen chhuah theih chin tur thlan fela,
chumia theihtawp chhuah chu kan tih dan tur ni awm tak a ni.

7. Sawiselna hlawkpui : Rawng kan bawlna hrang hrangah


hian fakna ringawt hi kan hlawh tur a ni lo va, sawiselna hi leiah
chuan kan hlawh tur a ni zawk mah. Thiam thu lo sawi vea, lo
tihlet chiam chin hi a \ha ber lo; insiam\hat nana hman hlauh tur a
ni. Thiamthu sawi ve duh hauh lo Isua kha kan Pathian a ni.

8. Hun vawn dik : Kan zawh tawk tura ngaih hun bi kan
tuk \hin, hun bi kan tuk a nih chuan chu chu ngaih pawimawh ngei
ngei tur a ni. Hun bi tuk kan ngai pawimawh lo a nih chuan kan
rawngbawlpuite kan tham lova kan ngai pawimawh lo tihna a ni tel.

9. Mawhphurhnaa lawm thiam : Tih tur kan kova innghat


tawh phawt chu Pathianin kan tihtura min ruatsak a ni tih hriaa
lawm taka dawnsawna, kan theih tawka a \ha thei ang bera hlen
chhuah \hin hi hruaitute mawh a ni.
46 K.|.P. HAND BOOK

10. Chhiatni \hatnia \angkai


1) Chhiatni : Khawhar in kal, tlaivar, khawhar in
riah, a \ulna hmuna zualkova kal, mi mangang leh chanhai,
\anpui ngaite \anpui kawngah kan inthlahdah tur a ni lo.
Rawngbawltu (hruaitu) ni ve lote tan entawn tlaka awm
hi kan mawh a ni. Isua - mi retheite \hian, \hian nei lote
\hian, mi lungngaite \hian kan ni tur a ni a. Heng mite tan
hian kan ngaihawm ve em? Ngaih tlak kan ni em? tih hi
mahni inzat \hin ila.
2) |hatni : Lawmte lawmpui hi a har khawp mai,
mi hlawhtlingte hi thik mai an awl khawp an ti. Lawmte
lawmpui kan thiam dan lar tak chu a theih ang anga an
zar zo kan tum \hin hi a ni tlangpui awm a sin. Mi hausa
leh rethei thliar hauh lovin, thinlung taka lawmte lawmpui
thiam hi kan mawhphurhna a ni.

11. Conference kal taihmak : Inkhawmpui thu berna


Kohhran kan ni a, K|P kalphung tur tlangpui chu Conference thurel
a\angin a ni fo. Nemngheh rawngbawltuten an chhuan em em fo
chu ‘Inkhawmpui kal taima tak’ tih hi a ni. Hruaitu \ha chuan Bial
leh General Conference-a kal a ngai pawimawh tur a ni.

12. Thusawi thiam : Thuhril hi rawngbawlna pawimawh berte


zinga pakhat a ni a, Presbyterian Kohhran ngat phei chuan kan
dah pawimawh hle. Hruaitu chuan thusawi thiam nih a tum tur a
ni. Thiam lo tur mi hrim hrima inngai kan awm fur awm e; ka
thiam ve loh tura ka dah chhung chuan ka thiam lo reng ang. Zira
thiam tum tlat chuan hma a sawn ngei ang.
13. Committee ngaih pawimawh : Committee-a tel
tura ruat emaw thlan emaw ka nih tawh Committee ka ngai
pawimawh tur a ni. Pumpelh theih loh rokhawlhna avanga ka kal
thei dawn lo a nih chuan ziakin emaw phone-in emaw \awngka
emaw talin tel theih loh chhan hrilh hriat tur a ni. A chhan hriat
lohva Committee ka \hulh fo a nih chuan hruaitu \ha tak ka ni lo
tihna a ni.
K.|.P. HAND BOOK 47

14. Inenlet : Kan kalphung, kan programme ruahman dan,


kan thiltih reng rengte Committee-in thlir let fo a \ha. ‘Tih tawh
hauh loh chi kan ti palh em?’ ‘Tih nasat deuh tur a awm em?’
‘Rawng kan bawlsakteah kori a tu em?’ ‘Kan kiam hret hret
nge kan pung hret hret? Member-te thutakah an awm em?’ tihte
chik taka thlir let fo tur a ni; chutiangin mahni (mimal) pawh
inen let fo a \ha.

Tlangkawmna
Hruaitu chuan member-te a chawk phur thiam tur a ni a, a
chawk phur thiam lo a nih chuan a zir a ngai tihna a ni a. Huaisen
a ngai a, dikna a \an ngam a ngai a, a dawhtheih a ngai a, inrawlhna
tur chin a thliar thiam a ngai a, mi dangte tana a inhman avangin a
ch^n lo thei lo va, Isua a hmangaih avangin a rawngbawl hna hi a
vei takzet \hin.

Thil \ha tih hi kan awmna tura Lalpa buatsaih lawk a ni tih
a hriat chian avangin a inthlahdah thei lo va, Pathian chakna
hmachhuanin theihtawp a chhuah \hin.

Kan rawngbawlnaah hian -


Bawngpa anga chak, Sakeibaknei anga huaisen,
|huro anga nunnem, Fanghmir anga taima, Zawlneite anga
rinawm, Sanghawngsei anga tuarchhel, Berampute anga
dawhthei, Zirtirte anga rin tlak nih a ngai a.
Nu - a fa tana a inpumpek anga rawngbawlnaa
inpumpeka, kan Lalpa duhzawng tih hi kan chaw tui ber a nih
ve theih nan missionary rilru puin kan rawngbawlnate hi hlen
chhuah i tum ang u.
48 K.|.P. HAND BOOK

BUNG VI

|HALAI PROGRAMME RUAHMAN DAN

Ruahmanna fel leh \ha hian engkim tihnaah kawngro a su


thei hle a, \halaite zingah a pawimawh zual. |ha ber, fel ber, zei
ber, mawi ber, changkang ber, mite fak hlawh ber nih chak, thil
ngai reng ngai thei lo, hmasawn zel chak \halai rualte kaihhruaina
atana programme siam hi thil namai a ni lo va; kawng lehlamah
chuan programme ruahman dan hian kan thupui palite
tihhlawhtlinna atan kori a tu thui hle.

Programme ruahman hi pawimawh leh ngaihtuahna uluk taka


sen ngai a nih avangin Branch tin hian mi pahnih khat kuta dah
mai lovin, uluk taka a ti awm mite thlang chhuakin PROGRAMME
COMMITTEE siam a \ha.

|halai programme ruahman dawn leh ruahman laiin hengte


hi hre reng ila -
(i) Programme chi hrang hrangte hi kan thiltum paliteah kan
chhuih lut em?
(ii) Programme hmang hian Pathian pawlnaah \halaite kan
hruai em?
(iii) Member-te talent hai chhuak zawnga ruahman a ni em?
(iv) Member hlate hipna turin a itawmin tel chakawm a ni em?
(v) Kan programme hi Krista tana member-te man behna thang
a ni a, programme chi hnih khatah kan kual chhen chuan a
lo ninawm thuai thei tih hriain ngaihtuahna zau zawk kan
seng \hin em?
(vi) K|P-a tel mek, mi hnai sate tihphurna leh tihthathona,
chawh nun tharna leh sawhnghettu hmanrua a ni fo tur a ni.
(vii) |halaite hun puma rawngbawl tura chher thei tur leh a taka
mi dangte tana pe chhuak tura rilru buatsaih thei tur
programme kan ruahman \hin em?
K.|.P. HAND BOOK 49

PROGRAMME HMANNA HMUN

|halai programme hrang hrangte hi kan ruahman laiin khawi


hmuna tih chi nge tih leh a hun tur rilrua dah chunga ruahman fo a
\ha. A hmun leh hun azira programme kan ruahman thiam leh
thiam lohvin programme hlawhtlin leh hlawhtlin loh a hril thui thei
hle ang.

Programme hrang hrangte hi Biak Ina hman chi te, Hall


lama boruak zangkhai deuhva hman chi te, mual leh hmun danga
hman chi te pawh a awm thei nual a. Biak Ina hman a nih pawhin
urhsun tak leh tlema zangkhai deuhva hman chi pawh a awm zel
a. Tin, kan awmna hmun azir leh Kohhran zeizia te, khawtlang
hawiher te, hruaitu bawr zeizia azir tein kan ruahman a ngai thei
a. Khawpuia remchang tak kha Zokhaw lamah chuan a remchang
ber lo thei a; chutiangin Zokhaw tana remchang tak pawh khawpui
lam tan a remchang ber lo fo bawk. Chuvangin, programme
siamtute kaihhruaina atan Item chi hrang hrang tih awm chite han
tarlang ila.

1. Thusawi (Sermon) : Mizote rilruah hian Pathian


thusawi hi kan inkhawm laipui ber a nih avangin hei hi thla khatah
vawi khat emaw, vawi hnih emaw tal chu neih \hin a \ha. |halaite
tan inzirna \ha tak a ni bawk. K|P inkhawmah chuan sermon hi
minute 20-25 vel a tawk. Thusawi rei tak \hin kan nih chuan
member te'n kan thusawi leh hun an huphurh hle thei ang. Sermon
chi hrang hrang leh inbuatsaih dan hi Pastor leh mi thiamte hnen
a\angin Bial emaw Branch emaw huapa zir ho \hin a \ha.

2. Thusawi tawi (Short sermon) : Short Sermon atan


chuan minute 10-15 vel a tawk hle. Inkhawm \um khatah mi
pahnih ruatin emaw item chi dang kara thuchah tawi sawitu pakhat
ruat emaw pawh a \ha tawk viau a, a ninawm hman lo va, \halaite
50 K.|.P. HAND BOOK

zingah chuan a \ha hle. Amaherawhchu, a sawituin thupui zim


deuh, hlawm \ha taka sawi thiam a pawimawh hle. "Short Sermon
hun a ni a, ka sawi chin chin hi Short Sermon a ni mai" tia rei tak
sawi chin chu a K|P lo a ni.

3. Thupui sawi : Thupui thlan chhuah sa sawi a ni a,


thupui \helha sawi a nih palh chuan ngaithlatute beng thleh a
hlauhawm thei a; chuvang chuan a sawi thiam deuhvin uluk tak
leh fimkhur taka inbuatsaihin sawi a \ul.

4. Bible zir ho (Bible Study) : Bible zir dan chi hrang


hrang a awm a. A tiha tih ho leh sawi ho ngai chite hi \halaiten an
tuipui duh deuh va. Bible bu pum pui zir emaw, bu khat, bung
khat, chang khat emaw thlan chhuaha zir theih a ni a. Buatsaihtu
thiam danah a innghat thui hle. Bible hriatna zau leh Pathian thu
zir chhuak mi emawten an buatsaihin a hlawkthlak lehzual \hin.

5. Thurin zir : Kohhran thurin leh inthununna dante zir


ho hi a khat tawkin neih \hin ni se. |halaite rilruah Kohhran neitu
nihna a siam thei a, ringtu nun sawhnghehna \angkai tak a ni.

6. Chanchin sawi : Mi mal chanchin, Kohhran pa te,


martar te, missionary ropui chanchin te, thuhriltu ropui chanchin
te thiam taka sawi hian \halaite rilru leh ngaihtuahna a hruai thui
thei hle. Tin, rawngbawltu pawlho chanchin sawi emaw pawh zir
ho a \ha hle. Ngaihnawm taka sawi thiam mi thlan a \ha. Kimchang
taka rei tak sawi ai chuan an chanchin pawimawh leh dangdai lai
uar bika, rei lo deuh hman a hlawk zawk fo.

7. Ramthar Inkhawm : A khat tawka Ramthar


rawngbawlna pual inkhawm neih hi a hlawk duh viau mai.
Missionary awm remchang sawma chawimawi te, ramthar
rawngbawlna (tualchhung leh Synod level-a) report leh inhrilh
hriat te, missionary atana chona siam te a \ha.
K.|.P. HAND BOOK 51

8. Paper chhiar (Paper reading) : Thupui ruat sa emaw


a chhiartu turin ama vei zawng thupui emaw uluk taka ziak chhiar
chhuah a ni a. A copy sem theih a ni a, sem loh pawh a pawi lem
lo. A ziaktu thiamnaah a innghat thui thei hle a. Mi inchhiar zau
mite ruat chhuah thiam an nih chuan a \angkai thei hle. Sawi ho a
ngai lo. Amaherawhchu, a ngaithlatute tana rilrua ngaihtuah zui
ngai chi hnutchhiah a pawimawh.
9. Seminar/Workshop :
1) Seminar-ah chuan tum bik neiin paper chhiar tur
buatsaihtuin a chhiar zawha group insiam emaw, mi kal an
tlem chuan group insiam kher lo pawhin a duh apiangin
sawihona siam a ni \hin a. Duhthusamah chuan paper
buatsaihtuin chung sawihonate chu khaikhawmin, a tawpah
thuhlawm fel tak leh thutlukna (sawi ho a\angin) rin tlak tak
siam leh a \ha.
2) Workshop-ah chuan a thawha thawh hova, a tiha
tih ho nghal tur a ni a. Entir nan, thusawi dan chungchang
emaw sermon ziak emaw a nih chuan tih dan athua sawi
mai bakah a hmangtute chu thusawi tir chhin emaw, ziahtir
chhin emaw chung a\anga kawng \ha zawk zawn chhuah
tum a pawimawhin chawp leh chilha hlawkpui theih mai a
ni \hin.
10. Forum : A buatsaihtu tur mi pakhat ruat phawt a
ngai a. Chu chuan a hma deuhvin mi pathum vel emaw thlang
chhuak lehin zawhna emaw thupui chi hrang hrang tawi te tea an
sawi tur emaw a lo hrilh lawk ang a. A zawh hunah emaw sawi
tura a koh hunah emaw bahlah miah lova mar \ha taka sawi chhuah
thiam chuan ngaihtuahna a chawk tho va, a hlawk viau thei. Minute
15 chhunga khung vek theih tawk vela buatsaih a tawk viau.
11. Panel Discussion : Forum nen a inhnaih viau va, a
dang si. Panel discussion-ah chuan thupui pakhat mi hrang hrangin
an insawi chhawk a, mi pakhatin hun rei tak a hman loh nan hun
hman tur chin tawk tuksak pawh a pawi lo thei. A sawi turten a
52 K.|.P. HAND BOOK

hmain lo inbe rawnin an sawi tur chin lo insiam rem sa vek se,
sawi nawn leh ninawm tur a veng thei ang.
12. Debate : Hei hi chu thupui awm sa hmanga
inhnialfiamna a ni a. |halaite tuipui zawng thupui thlan thiam te,
inhnial thiam mi thlan chhuah thiam te a pawimawh. Kohhran sadai
\hiat zawnga \an ngai te, thurin khawih thei thilte chu thupui atan
thlan loh tur a ni. Endiktu mi pahnih emaw inruata, speaker leh
time keeper te pawh mumal taka ruat lawk hi a \ha. Chawpchilh
taka tih chi a ni vak lo va, \halaite inzirna leh rilru kaihhruaina \ha
tak a ni.
13. Quiz : Zawhna inchhan siak a ni a, a hlimawm duh hle.
Bible te, Kohhran chanchin te, Kristian thu thar te, khawvel lam
thil inhriat siak te, Music (rimawi) chanchin te a\anga zawhna
siam theih a ni a. Audio - Visual aids (mit leh benga hmuh leh
hriat theih hmanrua) hman theih a nih phei chuan a phurawm
lehzual. Inelna atana hman theih a ni bawk a. Zawhna buatsaihtu
chu mi pakhat emaw a aia tam emaw pawh a ni thei a. Zawhna
zawttu atan zawhna siamtu kher lo, aw mawi leh zei deuhte hman
an nih chuan a phurawm lehzual. A chhangtu chu mipui nawlpui
emaw, \angho tur siama inel emaw, a mal emawin a tih theih a.
Zawhna tam ber chu chhangtuten an chhan theih ngei a ngai a. A
har lutuk chuan inkhawm boruak a tinguai vek thei.
14. Rilru sawi emaw vei zawng sawi (Sharing) : Hei hi
eng emaw changa zeh ve atan chuan a \ha hle. Amaherawhchu,
\halaite hi \awngkam mawi leh thu khuh thiam lo, rilru vei ang te
a ruh langa sawi mai \hin te kan nih avangin inkhawm hruaituin
fimkhur taka a kaihhruaia, a tlip mawi thiam a \ul hun a awm \hin.
15. |awng\ai inkhawm : A \hain a hlawk hle, uar zel chi a
ni. Tih dan hrang hrang a awm thei. Chungte chu -
- Mi mal a duh apiang in\awng\ai chhawk.
- |awng\ai thupui thawhkhawma a huhova \awng\ai rual.
- Thupui thawhkhawm sa chu a tam deuh chuan \hensawma,
group hrang hranga \awng\ai.
K.|.P. HAND BOOK 53

- Mi mal harsatna leh mamawh inhrilh tawna in\awng\aisak.


- Thupui thlan sa hlawm khat hmanga hun eng emawti chhung
chu thupui hmanga \awng\ai. Entir nan - Mission Field
pakhat tana thla khat chhung \awng\ai.

16. Hla sak leh thlan inkhawm : Thil dang zep tel hauh
lova hla sak ho nana hun hman hi a boruak tawn lai azirin a nuam
thei hle. Hla thlang tur bik inruat emaw, hla thlan chak apiang
inpeka chu mite chuan an nun khawihtu hla an duh chhante sawia
sak ho \hin pawh a \ha viau.

17. Hla zir inkhawm : Zaipawla hla sak tur zir lam ai
mahin hla thar leh Kristian Hla Bua sak lar vak lohte zirna atan
te, solfa sak dik loh sak dik zir nan tea programme hman hi a
hlawk hle. Tih chhen atan chuan a \ha chuang lo, ninawmah a kal thei.

18. Hla phuahtute chanchin sawi : Hla phuahtute


chanchin leh hla an lo phuah chhuah dan chanchin ngaihnawm
tak takte sawina hun siam hi a \hain ni danga hla sak chang pawhin
ngaihtuahna a hruai thui thei hle. Hun hmang tur ruat chhuaha,
chu mi chuan lehkhabu te rawn zauva a inbuatsaih chuan a hlawk
lehzual ang.

19. Khawvel thlirna : Khawvel thlirna leh hriatzauna lam


sawi te, khawvel hmasawn zelin ringtute nun a khawih dan leh
inven dan tur inzirtir te, nun dan phung leh awm dan mawi sawi te
hian \halaite a tivengva a, a \ha hle. Pathian thu nena kaihhruaina
\ha erawh a \ul.

20. Thiam zawng thawh (Talent show) : Hemi atan


hian a bik takin inkhawm zan khat a tawk thei a, “Talent Nite”
tiin emaw a hming hrang deuhte pawh vuah ila a tiphurawm ve
thei hle a ni. |halai member-ten an thiam zawng leh an theih zawng
\heuhte Pathian chawimawi nan an tihpun zelna remchang \ha
tak a ni a, a hlimawmin a khamawm lo thei hle. Chanvo neitu atan
54 K.|.P. HAND BOOK

hian chanvo la nei ngai vak lo zawn chhuah thiam a pawimawh.


Item chi hrang hrang - Solo, Duet, Trio, Quartette, Double
Quartette, Group zai, Male Voice, Female Voice, Recitation,
Bible chhiar, Hnah tum, Fiamthu thianghlim, Lemchan tawi, Mahnia
lemchan leh a dangte dap chhuah thiam a \ha.

21. Lemchan : Inbiakna (diologue) te, lemchan tawi te,


lemchan sei te, zaizira chan te, rimawi nena chan (Musical drama)
te hi inbuatsaih thei an awm chuan a \hain \halaite zinga thusawina
\ha tak a tling thei. Inbuatsaih erawh a hautak deuh thei.

22. Silent Programme : Hei hi thil dang vak a ni lo va,


“Hriat lawk loh programme” tihna tluk a ni. Programme Secretary
emaw hun ruattute chauhvin hun hmangtute a hria ang a, hun neitu
turte chu a hma chiaha hun neitu chauh a hrilh ang a. Chairman
pawhin Bible chhiar leh \awng\ai emawa inkhawm hruaina a hman
zawhah mipui \hutna lamah a kal nghal ang a, a dawt leha mi tur
pawh a hunah a lo chhuak ve leh ang. A tawpah Chairman-in hun
a khar leh ang. A hma chiaha hun neitu a\angin inkhawm tihtawp
hun a ni tih a hrethiam ve mai ang. Secretary tih loh chuan tuin
nge hun rawn hmang leh dawn tih an hriat lawk loh avangin tu
takin hun hmang leh ang maw tiin a tawp kan thleng \hak a. Mut
chhuah leh nin hman a ni lo va, a \ha danglam viau. Inkhawm \an
hmain Secretary-in item nei thei lo turte an awm chuan a dawt
chiaha mi tur a hrilh lawk erawh a ngai a, chutilo chuan a buai
nuaih thei a ni.

23. Zawhna leh chhanna : Ruahman dan hrang hrang a awm


thei ang. |halaite zingah zawhna lo khawn khawm lawk emaw,
zawhna bawm (Question box) h<na, chuta zawhna awmte a
chhang thiam deuh tur inruata chhanna hun siam emaw pawh a
\angkai thei. Tin, hruaituten member-te mamawh leh hriat atana
\ul leh pawimawh an tihte enin zawhna siam theih a ni bawk a, a
chhang tur pawh Branch hruaitu O/B te emaw, Kohhran aiawh
emawte hman ni se a bengvarthlak lehzual \hin.
K.|.P. HAND BOOK 55

24. Rawlthar/tleirawl pual inkhawm : Tleirawl leh rawlthar


deuhte pual bik siama inkhawm hi Branch lian deuhvah chuan a
\ulin a \angkai thei hle. Group zai leh special items nei turte chu
tleirawl rualte ni thei vek sela a \ha. K|P-a seng luhna remchang
leh an tlangnel hma nana \ha tak a nih avangin huaihawt thiam
chuan a hlawk thei hle. Tin, an ngaihsan zawng tak mi bik sawma
zirtir nei thusawi pawh zeh tel a \ha hle.

25. Mual inkhawm (Open Air Service/Street Preaching):


Inkhawmpuia Mual Inkhawm urhsun tak ang hi mitthla tur a ni lo
va, \halai inkhawm boruak nuam tak, chhim ve phak lo kan
\halaipuite hriat atan programme siamsaknaah ngai ila. Mahni
Kohhran huam chhungah emaw, khawpui leh Zokhaw lam, khaw
lian deuhvah emaw chuan Bazar hmun lun lai deuhvah te
programme siam theih a ni a. Rimawi leh zaithiam deuhte nena
inbuatsaih a \ha. Inbuatsaih dan azirin kalpui a \hain a \ha lo thei.
Khaw awm dan thlir lawk erawh a \ul thei ang.
26. Feh chhuah (Home Crusade/Personal Evangelism):
|halai boruak \hat dan azirin hei hi tih chi tak a ni. Group lian
deuhva hmun khata kal \euh ai chuan group te deuh zawka in\hen
a \ha. Mi duh lo chung Pathian thu hrilh tum lutuk hian a ti hel thei
a, fimkhur deuh a ngaiin, feh chhuahna tur chu a hma fea lo zir
chian a fuh duh.
27. Games and Sports : Bible games leh Hall chhunga
intihhlimna chi hrang hrang a awm nual a, mual lama tih chi a awm
bawk a, a hlimawm thei hle. Tin, infiamna (sports) hi Branch tam
tak chuan an ti \hin a, \halaite inchawh phur nan leh mi hlate
tihhnaihna hmanraw \angkai tak a ni thei a, ruihhlo avanga harsatna
tawkte zinga rawngbawlna hmanrua atan te pawh hman \angkai
theih tak a ni. Amaherawhchu, infiamnaah hian \an lutukna avanga
intihthiamlohna te a awm thei a. Fimkhur taka neih a \ha.
56 K.|.P. HAND BOOK

28. Hiking/Treking : Tlang lawn te, lui kal te, ramhnuaia a


huhova kala Pathian thua inpawlhote hi a hlimawmin inpawlnelna
hmanraw \angkai tak a ni thei. A buaithlak a, tawh sual (accident)
tawh palh theih a ni a, fimkhur a ngai, tih fo chi chu a ni lo.
29. Intlawh tawn : Branch dangte nena intlawh tawn (Joint
Fellowship) hi a sawt hle. Intlawh tawn loh pawhin Branch hnih
emaw a aia tam emawin hmun khatah Joint Fellowship neih pawhin
a hman theih a. Branch t> te tan hlawkna leh rawngbawlna
inhriatsak tawn nan a \ha a, kum khatah vawi hnih khat bak erawh
chu a rit lutuk thei.

30. Request programme : Hei hi sum tuakna atan pawh


hman theih a ni. Chanvo nei tur kha pawisa tlem azawng sengin
request theih a ni a, an request khan a chanvo a rawn tih theih loh
chuan pawisa sengin a pha leh thei ang. Inpawh tawn nan a \ha
hle. Tlema naupang zawkte talent hriat chhuahna hmanraw \ha
tak a ni thei bawk.

31. Surprise programme : Inkhawm hruaitu ruat a ngai a,


chu chuan \antu, solo, etc. leh thusawitu a ko chawp ang. Hall-
ah emaw hman chi a ni a, a hlimawm dangdai ve khawp mai.
Hruaituin a thiam hle erawh a ngai thung.

Heng bakah hian kan tih fo tawh - hnatlang, inhlawhfak,


work camp neih, ramthar field-a a huhova rawngbawla feh chhuah
te leh thil dang tam tak a la awm thei ang. Engpawh nise, a chunga
programme chi hrang hrang hman theih awm kan tarlan te hi hman
kim vek tur tihna a ni lo va, kan Branch mil tawk leh tih theih
tawk thlirin, programme chi hnih khat maia bur tlut lovin, \halaite
rilrem zawnga programme chi hrang hrangte kan karthlak thiam
a pawimawh hle.
K.|.P. HAND BOOK 57

BUNG VII

FELLOWSHIP AWMZIA LEH A KALPHUNG

‘Fellowship’ hi kan hmang uar hle a, inkhawm tih lohvah


chuan kan programme hman rim berte zinga mi a ni awm e; kan
hman dan erawh chu a inang lo hle. |henkhatin inkhawmna hmun
sawn ang vel deuhthawa upin kan hmang a, a \henin huau huau
rilru pu takin hmawmsawm ei neuh neuh leh zuk leh hmuam lam
pawh ualau taka tih hreh lovin kan hmang a. |henkhatin
rawngbawlna ki thar chher chhuak paha intihchak tawn nana
hman an tum laiin, \henkhat chuan hlimhlawpa khat tura ngaiin
nuih hum hum tumin an chang a. Branch hrang hrangin kan hman
dan a inan loh em avang leh puak chhuah kan tum pawh a inpersan
hmel avangin, ‘Fellowship hman dan inang tlanga kaihhruaina’
CK|P-in siam tura rawtna a lo lut a. He kaihhruaina hi buatsaih
a ni ta a ni.

A nihna pawchhuak tur chuan ‘fellowship’ awmzia hriat


hmasak a \ul awm e. ‘Fellowship’ tih hi kan \awng ang maiin kan
hmang tualleng tawh a, a lo chhuahna chu Greek \awng
‘Koinonia’ a\angin a ni. ‘Koinonia’ chuan thil pathum a keng tel
a, chungte chu :
1) Communion : Lalpa Zanriah Sakramen chan ho.
2) Community : A huhova rawngbawl.
3) Communism : Thil neih in\awm.

Kohhran \iak hmasa khan ‘Koinonia’ hi an hmang a, an


khawsa zia pawh Tirhkohte Thiltih bung hnihah kan hmu a; chuta
an thiltihte chu:
1) Chanchin |ha hril.
2) Pathian thu hre fiah tura zir leh mi dangte zirtir.
3) Lalpa Zanriah Sakramen chan.
4) Thlarau thilpek chi hrang hrang hmanga inchawm tawn.
5) Thil neih in\awm.
58 K.|.P. HAND BOOK

Fellowship-in a tum bulpui ber chu mi mal leh Pathian inkara


inlaichinna siam a ni a; chumi rual chuan, mihring leh mihringte
inkarah pawh inlaichinna \ha a siam tur a ni. Hei hi Sap \awng
chuan ‘Vertical-cum-Horizontal relationship’ an ti a.

Chu chuan chung lam Pathian kawk (vertical) leh a


khamphei zawnga kal (horizontal) mihring inlaichinna - kraws ang
deuhva kawkalh a kawk a ni. Fellowship kan hman hian kan
hmanpuite nen hlim takin kan inpawl ho a ni thei; mahse, chu chu
a tawk lo va. Tin, kan mihringpuite kaihhnawih lovin, Pathian
chauh pawlna \ha tak kan nei thei bawk a, chu pawh chu a tawk
lo. Kan mihringpuite leh Pathian thleng phak inpawlhona neih hi
fellowship-in a tum bulpui ber chu a ni. Chuvangin, hlimhlawpa
lak leh leng zau lutuka ngaih hi a fel lo va, Pathian leh kan
rawngbawlpuite nena inpumkhatna \ha zawk neih leh rawngbawl
zelna atana inchhem alh tawn tuma ‘fellowship’ hi hman \hin ni
se.

Fellowship-in a tum leh kohhran \iak hmasaten an lo hman


dan hi a thuk hle a. Hetiang diak diaka tih chu tunlaiah hi chuan a
rem tawh lem lo va. A thukzia kan hriata, pawnlawi taka hman a
rem lohzia kan hriat theih nan a awmze rilzia hi tarlan a ni.
Fellowship programme chungchanga hriat theih atana \ha \henkhat
lo tarlang ila:

1. Hruaitu : Hlawhtling taka Fellowship programme


siam tur chuan hruaitu a pawimawh. |awngkam chhuak leh chezia
zangkhai tak mite hi hruaitu atan an \ha duh viau. Programme
up leh tak lutuk hi \halai tan chuan a thawpik duh deuh va, a
ninawm hma \hin. Chuvangin, inpawlkhawmna hun chu a zalenin
a zangkhai tur a ni. Amaherawhchu, programme tihzangkhai
tum luat avanga zuk leh hmuam tihna hun hawn hi a \ul lo. Fiamthu
awmze nei lo leh chawhchaw-rawi lutuk zeh tel pawh a \ha lo.
Khawlai fiamthu ngat phei chu he programme huang chhungah
hian a leng tur a ni lo.
K.|.P. HAND BOOK 59

2. Chanvo neitu : Fellowship programme tihlawhtling tur


chuan chanvo neitute an pawimawh hle. Chanvo neite chuan a
\ha thei ang bera inbuatsaihin, uluk leh mawi taka chanvo hlen
\hin a \ha. Chu chuan ngaithlatu mit, beng leh thinlung thlengin a
titlai a, boruak \ha a siam chuan fellowship-a tel zel chakawm
khawpin inpawlkhawmna a tihlu thei.

3. Inpawlkhawmna hmanrua : Zai hruai nan musical


instrument a tam thei ang hman a \ha. Hei hian zai a tiphurawmin
a tinuam a, zai a ti\ang a ni.

4. |an hun leh ban hun : Fellowship kan hman hun


hi a tlangpuiin inkhawm ban a ni deuh ber a. Inkhawm banah
zunram thiar zawha luh khawm nghala, \an zui mai ni se a \ha. A
bikin Zo khaw hmun \henkhatah chuan inkhawm banah mahni in
lamah kan haw hmasa a, chumi hnuah kan kal leh chauh \hin a;
hun tam tak min khawhraltir a, kalsan deuh deuh tum ni se a
duhawm hle. Fellowship a nih avanga tlai pawi lova ngai kan
awm \hin hi a pawi khawp mai. Hun vawn dik tum tur a ni.
Fellowship hi rei tak hman tura ngaih kher tur a ni lo va, darkar
1½ - 2 aia rei lo ni thei se; a tam zawkin kan nin hmaa ban hi kan
hlawk tlanna tur a nih a rinawm.

5. Member nawlpui awm dan tur : Fellowship hi huau


huau tur ringawta ngaih dan neiin member tam tak chu kan zauthau
\hin a; eng pawh lenga ngaihna mi \henkhatin kan nei hi a dik lo.
Hmawmsawm ei leh zuk leh hmuam lama insum hram ni se, ban
hmaa chhuah (luh) sup supte pawh hi insum a \ha hle a ni. Inkhawm
kalphung zangkhai deuh, kan nun chawma ti\hang lian thei kan
hmang tih hriain, Pathian lawm tlaka awm dan kan thiam a \ul.

6. Programme ruahman : Fellowship huang chhungah


chuan member-te chawm leh tiphur thei programme zangkhai
siam a pawimawh a. Amaherawhchu, fellowship thiltum
(objective) \helh zawnga, holam leh hlimawm ral satliah mai tura
60 K.|.P. HAND BOOK

siam a hlauhawm. Bial emaw Branch emaw tinten kan sawtpui


tur thuchah leh talent dawnte, kan tuipui zawng leh hlimpui zawngte
a inang lo vang. Chuvangin, hetiang tak hian programme ruahman
tur kan ti ngawt thei lo. Programme hman tlan atana \ha \henkhat
erawh chu lo tarlang ila. Heng tarlante hi vawi khata hman vek
tur ni lovin, kan phak tawk leh sawtpui tur awmte thlan thiam a
\ha ang.

(1) Thusawi tawi : Inpawlkhawmna hi holam lutuk leh


hlimawm satliahin a hman theih a. Chumi pumpelh nan chuan
thuchah tawi (minute 10-15) zeh tel \hin a \ha.

(2) Talent hman \angkai : Pathian hnen a\anga kan talent


dawn a inang lo va, thusawi thiam te, chang sawi thiam te,
zai leh music lam thiam te, fiamthu thianghlim thawh thiam
te, lemchan (drama/short play/dialogue, etc) thiam te, quiz
leh games buatsaih thiam riaute kan awm a; tarlan bak thiam
dang pawh kan nei nual ang. Heng talent hrang hrangte hi
hai chhuaka, programme-a leng tawk awm zeh tel \hin a
\ha. Hei hian \halaite talent tihpun leh chherchhuahna
remchang a siam a, fellowship hlawhtlinna leh rawngbawl
zel nana pawimawh tak a ni.

(3) Quiz : Bible thu leh lehkhabu \ha a\angin Lal Isua rinna
leh amah anna kawnga min tisawt thei turin quiz competition
siam \hin a \angkai. Pathian thu leh thil \ha hriatna kawngah
hmasawnna min siam a ni.

(4) Zai ho : Fellowship programme-ah hian mipui zaihona hun


tam thei sela, zai ho tlem lutuk chu a ninawm duh hle. Kan
hla thiam sa chauh ni lo, kan thiam vak lohte zirna ni
pahfawma hla thlan \hin te pawh a tha. Hei hian min tisawtin
min tihlim a, inpawlkhawmna a tifamkim lehzual \hin.
K.|.P. HAND BOOK 61

(5) Fiamthu : A hlimawm kan duh avangin programme-ah


fiamthu kan telh \hin a, hman thiam chuan a nuam hle.
Amaherawhchu, fiamthu hi tel ngei tura ngaih tur a ni lo.
Kan telh a nih pawhin hun luah tam lo se. Fiamthu thawh
tumna lamah mi rilru tina zawng leh, an tel ve zel tichakawm
lo khawpa khawsa kan awm \hin hi a fel lo hle a; mihring
pawi chauh ni lo, Pathian pawi kan sawi a ni tih hriain sim a
\ul hle a ni.

Kan member-pui, senior zawkte kah nana fiamthu thawh


te leh, tute emaw ko chhuaka sawisak vak te hi tih loh
tawp tur a ni; chutianga tihte lawm an awm ngai lo. Tin, mi
dang (a bik takin rualbanlote) tih dan zira fiamthu thawh
chin hi thil mawi lo tak a ni bawk. Fiamthu thianghlim, mi
tana hnawksak lo zawn thiam a \ul a, thil \ha leh mawi min
zirtir thei hialte pawh ngaihtuah chhuak thei ila, hmasawnna
\ha tak a ni ang.

(6) Thil dangte : Group/Panel discussion, Zawhna leh chhanna


(buatsaih sa/chawplehchilh), Elocution, Extempore speech
leh Debate-te pawh hi a khat mawi tawka hman \hin a
\ha viau.

Fellowship programme hi kan hman thiam phawt chuan


hlawk zawka rawngbawl tura inchhemalh tawn nan te, member
nghet lo zawkte sawhngheh nan te, member hlate hnuh hnaih nan
te, talent tihpun leh chher chhuah nan te a \angkai thei a. Sawtpui
lehzual nana hmang \hin turin \an i la ang u.
62 K.|.P. HAND BOOK

BUNG VIII

|HALAITE PIANKEN LEH NUNZIA

Mihring hi nu pum chhunga a awm lai a\ang rengin nasa


takin taksa lamah a \hang zel a. Kum a lo upat deuh hunah a lo
tlahniam leh deuh va, engtik lai pawhin kan taksa pianphung hi a
che danglam reng niin a lang. Hetia kan taksa pianphung danglam
zel hian kaihhnawih dang a nei ve zel bawk a, rilru \han dan a
khawih tel a, khaw tlanga mi dang nena nun ho dan a nghawng tel
bawk a. Sahawkna leh zauthauna lamah hawiher a tidanglam a,
keini ringtute zingah chuan kan thlarau lam \han dan thlengin
nghawng telin kan hria a ni.

Chutiang ze dang dang lo lang chhuak chho zel chu hlawm


chi hrang hrangin \hen theih a ni a, a tlangpui chuan hetiang deuh
hian \hen a ni \hin. Nu pum chhunga awm lai, nausen buchip nih
lai, naupan lai hun hmasa, naupan lai hun hnuhnung, tleirawl hun
hmasa, tleirawl hun hnuhnung, nula leh tlangval nun hun lai, puitlin
hun leh puitlin hun hnuhnung. A hun in\henna chiah hi sawi hleih
theih a ni lo va, mi tinah a inang vek kher lo. Engpawh ni se, zir
mite sawi danin taksa kum a tam zel rual hian rilrua ngaihtuah
thiamna leh finnate a pung ve zel a ni. Hetiang kawngah hian a
hun laia inenkawl danin awmzia a nei nasa hle a, tih fuh loh chuan
nun a khawlo thui thei em em a ni.

Kum 14 leh kum 40 inkarah hian ze hrang hrang tam tak a


inzepin, thil thlir dan pawh a danglam nasa hman em em a ni.
Chuvangin, tun \umah pawh hian sawi kim sen a ni dawn lo va;
sawi dan pawh thiam a har em em a ni. Chuvangin, nun zir chhoh
kan tum ang a. Tin, kan thil ziah purchawkna hi Sap \awng a nih
deuh vek avangin Sap \awng thumal \henkhat pumpelh hleih theih
loh a lo tla zep \hin dawn a, lo hriatthiam hram ni se a \ha ang e.
K.|.P. HAND BOOK 63

K.|.P NIH ZIR |AN LAI


(KUM 13-15)

Hengho hi naupang anga kan la ngaih an nih fo va, Sunday


Sikul lamah chuan Intermediate leh Senior Department-a lut \an
tirho an ni. Naupang nihna tlansana puitling nun rawn zir chho
mek an ni a; nulat tlangval an la hre tak tak lo. An thlir a, an zir
mek a ni.

1. AN TAKSA PIANPHUNG
1) An \hang chak hle : Mihring pangngai chu pian
tirh a\anga kum thum thleng hian a \hang nasa hle a. Tleirawl lai
hian nasa takin a \hang leh \hin. K.|.P. nih rawn zir \anho pawh
hi an taksa pianphung a danglam thuai thuai \hin a, an \handuan
em avang hian ei tur pawh an duhin an koham thei hle. Thil
tihkhawmna hmunah pawh hian an lungkham pakhat chu ‘ei tur’
hi a ni fo! Ruh chuktuah leh tihrawl \hang chho vel hian insawizawi
a mamawh hle a, tih luattuk erawh a hlauhawm thung. Hnatlang
leh tha thawhna dang siamsak fo hi tisa takin an mamawh a, tih
luat erawh ven tur a ni ang.

2) An chakna tarlan an chak : Naupang pianphung


aia hrawl zawk leh chak zawk nia an inhriatna hi mi dang hnena lan
chhuahtir an chak zek zek a, hei hi ‘naupang’ an ni tawh lo tih
entirna atan an duh vang a ni fo. Hmeichheho pawhin an tih awm
loh tak tak, rit chawi leh hna dang han khawih bawrh bawrh chang
an nei a, mipa phei chuan mi hmuha thil chawi tawrh tawrh leh beih
chiam chiam an ching zual. Hetianga an chakna an tarlan fo lai hian
hahchawlh an mamawh em em thung a, tha thlah hauh lova thawh
mar pat an tlin lovin, an tha kan am a nih pawhin hriatthiam an \ha.

3) Hmeichhia an \hang chak zawk : Hetih hun lai


hian a hmei a pain \hang chak bawk mah se, hmeichhe \han dan
hi a chak zual deuh va. An sang zawkin an thau deuh zawk a,
kum inrual rau rauvah an intinula hma deuh \hin. Hei vang hian an
64 K.|.P. HAND BOOK

rualpui mipa zinga awm nuam lo an tiin an inla hrang bik fo. An
rualpui hmeichhe dang nena inkawm bik an duh \hin. An aia upa
deuh an nih loh chuan mipa an hmusit deuhvin a hriat bawk \hin.

4) Hmuh theih loh lamah taksa a \hang : Pawn


lam lang thei taksa a \hang ang bawk hian chhungril lamah taksa
bung hrang hrang a \hang ve nasa hle a. A bikin lung leh chuap a lo
\hang chak a; \hal (gland) zungzam vel a \hang bawk a, serh pawh
a lo puitling \an tawh bawk \hin. Heng hi a ruala a lo thlen thut
avangin tleirawl hi an chiai fo a ni. Naupang nihna an paih a, puitling
an la phak leh si lo va, hruaitu a mamawh em em a ni.

An serh lo puitlin tak avangin an ngaihtuahna pawh chu


chuan a la nasa a, hmeichhiat mipatna lamah rilru an seng nasa a
ni. Hmeichhiain \han thi an nei \an a, mipa aw a thumin, chi a
insiam ve \an bawk a, hetih hun lai hian taksa vawn thianghlimna
lam zirtir uar a \ha. Kan taksa hi Pathian in a nih avangin a hman
tlaka vawn thianghlim a \ulzia uar taka hrilh a \ha. A letin lung a
lo \hang bawk a, chuvangin an phak tawk aia nasaa an tha kan
chhawr chuan an lung lamin a tuar thuai \hin. Aw-rawl insiamna
(vocal cords) pawh a lo \hang tel ve a, chu chuan mipa aw a
tidanglam nasa a ni; a chang chuan an inzahpui \hin.

5) An ‘lai’ \hin : Hetia pawn lam leh chhung lama


taksa \hang ta zawt zawt mai chu an la inthunun thiam tawk lo va.
Chet dan pawh an duh angin an zei hlei thei lo va, an ‘lai’ fo \hin
a ni. |hutthleng pal khut khut te, intauh chawrh chawrh te, tluk
rup rup te an ching duh hle. Heng hi an tihrawl leh ruh chuktuah la
ngheh tawk loh vang leh la hman thiam loh vang a ni fo. Awm
ngaia awm rengte an ti hlei thei lo va, an pang a kham zung zung
\hin. An taksa pianphung hi a changin an inzahpui a, a bikin mipa
lamin an fuke sei thliam thluam leh khup ruh bawk deuhte an
zahpui a, dan naranin an ding ngil duh lo fo.
K.|.P. HAND BOOK 65

2. AN RILRU PUTHMANG
1) Hriat belh leh hmuh chhuah thar an chak: An
naupan zawk laia an thil zir leh hriatte kha a tak tak a nih leh nih
loh finfiah an tum \an a. Thil hriat belh zel an chak a, hmu chhuak
thartu nih phei chu an chak hle \hin. Ngaih dan thar \ha tak chher
chhuah an tum a, thil an ngaihtuah veng veng fo. Heng vang hian
an hmuh phaka thil chi hrang hrang chhiar an tui a, chanchinbu
leh thawnthu chhiar an taima duh hle. Mi titi ngun taka ngaihthlaka,
sawi chhawn lehte hi nuam an ti a, a theih phei chuan anmahni
ngata thil beih vel nuam an ti.

Hetih hun lai hian Paula nun hman dan te hi chhuipuiin,


anmahni ngeiin bei vel sela nuam an ti duh phian. Mizoramah hi
chuan kan inhrilh hneh mah mah a, ‘hrilh’ nih reng an lo nin tawh
avangin ‘hmuchhuaktu’ anga an zir theihna turin Bible Study-te
pawh hi K.|.P chuan zir dan thlak danglam thiam ila a \ha hle
ang. Mahse, kan hriat reng tur chu - thil beih vak an chak laiin, an
zawh loh tur thlengin bul an \an a, a tawp an thleng zo leh lo fo.
Dawhtheihna an tlachham a, hei hi hruaituin kan hriatthiam a \ha
hle.

2) Thil ngaihtuah an chak : Thil hriat belh leh


hmuhchhuah thar an chakna khan nasa takin an ngaihtuahna a
sawizawi a. An hriatna a belhchhah a, a \hang nasa hle a ni.
Chu an hriatna lo \hang thar zel chu hman an chak a, a tlangpuiin
ngawih deuh vung vung duh chang an nei a, an \hiante bulah
erawh \awng thei bera \an tum emaw tih mai turin an \awng duh
hle. An thil tawn aiin an suangtuahna hi a chak zawk fo va, fing
inti ve tawh hle siin an famkim lo em em a ni. An thil ngaihtuahna
lamah hian finna hmanga hmuhchhuah kher tuma an beih nasat
avangin chhandamna thu te pawh hi an ringhlel fo. Mahni thil
tawn ngei pawh ringhlel fovin, mi sawi ngawt a\ang phei chuan
rinna an nghat ngam lo fo a ni. Hetih lai hian hruaitute zingah mi
hlemhle leh belhchian dawl lo an awmin \anfungah an hmang a;
an rinhlelhna tizualtu a ni duh fo.
66 K.|.P. HAND BOOK

Naupang an nih laia an hotute sawi an zawm thliam thliam


ang kha an ni tawh lo va, thuneihna keng kawh thei tawkin hotu
kha a nung em tiin an chik ngun \hin. An hmuh phak ang anga
belhchian dawlte erawh chu an ring nghet em em thung a ni.

3) Thutlukna an siam hma hle : A chang chuan


an ngaihtuahna hi puitling ve fe tawh angin a hmuhsak theih a; a
chang erawh chuan an naupangchhe chet hle thung \hin. K.|.P
inkhawmte hi a chang chuan, “A \ha kher mai, mi tak tak chin
tel vekna chi a ni,” an ti hmiah hmiah a, a tuk leh lawkah chuan,
“Ka tel peihna chi a ni lo, nuam lo em mai, \hing si,” an ti leh
mai mai \hin. Mahni phak tawk leh nuam tihna ang tawkin tehna
fung an lek a, chumi hmang chuan thutlukna an siam mai zel a
ni. Hetianga thil an ngai mai ang hian mi dang chungah pawh
ngaih dan an keuh thlu zung zung bawk a. Mi thil tihsual hlek an
ngaithei lo va, han diriam zui deuhsak paha an ngaihnepzia chhak
chhuah buan buan an ching duh hle a ni. Hetiang zingah hian
hruaituten nun an uluk a ngai hle a ni.

4) Fiamthu an duh em em bawk : Thil ho mai mai


hi an nuihpui peih em em \hin. Mi \awng sualah nuih tur an hmu
hnem a, lehkha chhiar sual leh che zei lo an tihte zingah nuihzat
tur an ngah em em \hin. An thil tih ve turah hian an zam hma em
em lawi si a, chutih hunah chuan uangthuang si lova fiamthu nen
kan chawh thawh thiam chuan an hma an hlen ve thei hle a ni.
Puithu hun zirtir leh piansualna lamah nuihza siam lo tura fuih erawh
chu an mamawh hun lai tak a ni.

3. KHAWTLANG LAMA AN |HAN DAN


1) Naupanna \hansan nih an duh tawh hle :
Intihnulat tlangval an zir \an a. An nu leh pate hriat loh hlanin an
thawmhnaw an hak ruksak fo. Puipunna hmunah mi puitling tawh
enkawlna ang an phut a; naupang anga kilkawi chu an haw hlur
\hin. Puitlingin an tih theih ang chin tih an duh a, chutih laiin dan
zawhkim an nih tawh chuan sakramen ngai pawimawh tura K.|.P
K.|.P. HAND BOOK 67

lama kan fuih a hun lai tak a ni. K.|.P thiltiha tel ve phak nih kha
lawmawm an ti hle a, hruaitu lamin an hmelhriat nih phei chu an tan
intihneituna a ni.

2) Puitling laka inlakhran an duh \hin : An nu


leh pate hi ‘\hing’ an ti hle a, khawvel thlir phak tawh lovah an
ngai a. Kohhran hruaitu lam pawh an sit \an \hin. Chutah chuan
puitling dang lak a\anga hrang deuh bik, \hangthar thil hria angah
an indah deuh bik a. Chutih lai chuan an beiseina awm chhun chu
K.|.P a ni duh fo. K.|.P lamin an rilru hre phak lo anga kan
kaihhruai chuan kawng dangah ‘tunlaina’ an zawng a, Y.M.A.
emaw pawl phuahchawp dang emaw belh tur an zawng \hin.

3) |henrual neih nuam an ti bik : Anmahni


duhthlanna ang ngeia \hian han kawm leh titipui theih chite nena
inpawlkhawm nuam an ti hle \hin. Nu leh paten ‘kawm rawh’ tih
chauh kawm turah an inngai tawh lo va, hetih hunah hian a inkawm
khawm thei zawnga K.|.P. tak, tleirawl rual ho khawm thiam a
\ha hle. Chutianga an pawlho emaw, K.|.P taka thiltihna emaw
chu an tel fuh vek vek chuan an ngai pawimawh thei em em a. An
rilruah an dah lian ber fo a ni.

4) Mahni an inngai pawimawh hleuh hleuh hle


\hin : An taksa a lo \han deuh thut avangin an zei lo va, chu chu
an inhre ve reng a. Chuvangin, anmahni inngaih pawimawhna a
lian duh hle. Hetianga mahni lam chauh inngaihtuah bingna avang
hian mi zingah langsar taka thil tiveltu nih an hreh thei hle \hin a.
An tawn tlang laklawh erawh chuan an ti\ha thei hle bawk.
Chuvangin, hruaituten helaia an harsatna hre chung hian dimdawi
taka kaihhruai an \ha khawp mai.

4. THLARAU LAM NUNA AN DINHMUN


1) A tak rama cheng mi an ni : Rau deuh ri riai leh
thurin ril pui pui lam an tuipui phak lo. Pathian a awm a, biak theih
a ni a, a duhzawng hriat theih a ni bawk a, Chhandamtu a ni tih hi
68 K.|.P. HAND BOOK

an duh tawk rih hle a. An hmuh phaka sakhaw mite nun dan a\angin
thil an chhut ber a. An rilru tak taka sakhaw lak puithuna duh hle
mah se, an la tlin loh hle avangin nun dan lamah ngaih dan an siam
mai \hin.

2) Mi dang \anpuina thinlung an pu ve hle :


Tangka lama \anpui theihna nei lo mah se, mi harsa zawk leh
retheite nun an hmuhin puih duhna thinlung an nei fo.

3) Rinhlelhna lian pui an nei bawk \hin : ‘Ka rin


hi a lo dik bik lo mai ang a’ tih ngaih dan an nei fo va. Sakhuana
leh chhandamnate hi a chhuta chhut chhuah an tum fo. Kan sawi
tak angin mi dang lainatna an neih avangin ringlote chhandam loh
vek an ni turte hi an ngaihtuah thiam lo va. Thil \ha ti \hin, entir
nan, Mahatma Gandhi te pawh chhandam ni ve mai thei turah an
ngai hial \hin. Hetih lai hian rinna kawng dik tak kawhhmuh an \ul
hle a ni.

TLEIRAWL LAI LEH NULAT TLANGVAL ZIR CHHOH HUN LAI


(KUM 15-19)

Hemi hun hi tleirawl nih leh nula tlangval nih nen a inphaman
chho deuh titih tawh a, nungchang hrang bik leh harsa bik an nei
hran lutuk lo. Tleirawl \an tirh lai kha a harsa berin, anmahni
pawh an chi-ai hun lai ber a ni a; tunah erawh hi chuan tlemin an
nihna a chiang \an ta bawk a, nun dan phungah pawh pangngai
takin an khawsa ve ta a ni.

1. An che ‘lai’ vak tawh lo : Sawi tawh angin an nihna an


chian tawh avangin zei lo leh ‘lai’ tak taka chet an nei tawh bik lo
va. Hmeichhe lam pawh an pianphung nih dan tur a famkim tawh
a, mipa pawhin an awrawl nih dan tur a rawn \han chhuahpui
tawh bawk a; heng vang leh an chetzia hrim hrim a lo puitlin deuh
tawh avangin mi zingah tel nuam an ti hle tawh a ni.
K.|.P. HAND BOOK 69

2. An hmel hmuh a nuam hle : A hmei a pain nun nuam an


ti hle a, an hmel pawh a duhawm lai tak a ni. Naupang hmel an
paih a, nula tlangval tituai an han pu \anah hian an duhawm em
em a, hei hi anmahni pawhin an inhre ve khawp a. Tunlai thei ang
bera awm an duhin an ngaihven \hin. Hetih lai hi chhungte nen
thubuai neih a awl lai tak a ni.

3. Chin dawklak \an hun lai a ni : Mihring hian eng hun


lai pawh hian kan thil chin dawklak \hin hi a bul kan \an thei reng
nachungin hetiang hunah hian a in\an nasa zual a. Mei zuk te, ei
leh in lam chi reng reng te, \hut duhdah dan te, hawihhawmna lam
leh nun dan phung tam ber hi chu hetiang hun laia chin dan ang
apiang hi chhawm a ni deuh ber \hin a. Chuvangin, kawng \ha
zawk sawilan fo va, nawr lui vak si lova zirtir hun lai tak a ni.

4. Thil titu nih an duh ve hle \hin : Hotute tih sa zawh


ngawt ngawttu nih hi an ning a, anmahni ngaihtuah chhuah
bawhzuitu nih an chak ve et et tawh a. A titu an nihin an phur thei
hle a, an mi ngaihsan lem loh thu bawhzui ngawt erawh an tui lo
thei hle a ni.

5. Inhnial an hrat duh hle a ni : Ngaih dan nei ve tawha


an inhriat avangin mi dangte hnena han sawi pâng pâng an chak
a; hei vang hian inhnial an hrat duh hle a ni. Mi thiltih sawisel
pawh an hrat khawp mai.

6. An tui ang tuipui deuh chauh kawm nuam an ti : |hian


tlem deuh zawk, an tuina thuhmun an inzawng duh tlangpui a,
fiamthu thuhmun nuihpui thei an inkawm khawm tlangpui \hin.

7. An sahawk duh hle \hin : Tleirawl \an tirh a\anga an


piankena lo tel tawh sahawkna kha an la keng tel reng a. Engkim
hi a lutuk lam mahin an la runthlak \hin. An hlim leh an hlim lutuk
a, an ngui leh an ngui em em a, an zah leh inkiltawih vek khawpin
an kimki a, an ngaihzawng nei vete hlei hlei hi an tina thei \hin hle.
Heng an sahawkna la thunun zo lote hi enkawl thiam loh chuan
70 K.|.P. HAND BOOK

khin chiam mai an awl hle a; hriatthiamna thinlung nen erawh chuan
hmuhnawm tak leh ngaihnawm tak an ni thei.

8. Sakhaw thilah an duh uluk ve ngial \hin : An tet zual


lai kha chuan an hmuh theih bak sakhaw thil leh puithuna hi an
hrethiam lo va; an lo tleirawl hnu hi chuan puithuna leh ulukna an
ngai pawimawh ve em em a. Anmahni puithu thei lo mah se, hruaitu
leh sakhaw pute chu ti tak leh puithu hle turin an phut tlat lawi si
a ni. Anmahni pawhin an hriatthiam phak loh thilte hi hrethiam
hram hram turin an benghkhawn nasa em em a. Kohhran thiltih
pawh tuipui an duh ve hle tawh a ni.

9. Anmahni an inchik ngun hle \hin : An hmaia arngeng


lo awmte pawh hi an ngaimawh em em \hin. An kutke sernungte
hi hmeichhia chuan pawi an ti tlawk tlawk a, mahni insitnain an
khat duh hle. |hiante phak lo anga miin an sawi phei chuan an
rilru a na \hin. Chuvangin, mi dang nen khaikhin loh a \ha. Khaikhin
an nih pawhin an \hatna lai tarlan a \ul. Chutih rualin chapo tak an
nih avangin mi dang hmusit lo tura zirtir an ngai. Taksa invawn
thianghlim dan te, inrenchem dan te, thuamhnaw inuluk dante zirtir
hun lai tak a ni.

10. Mi aia rilru chak leh mi hneh thei nih an chak : An


thu leh hla miin ngai pawimawh se an ti a, mi dang \awng an
ngaithla meuh lo. An thusawi hi an ngai pawimawh thei hle. Hetiang
hi an nih avangin an thusawi ngaihthlak peiha, an thil rawt chhun
ve te a theih chin chinah ngaih pawimawh hram a \ha.

11. Mi hriat nih an chak : Hei vang hian mawhphurhna leh


tih tur an ngai pawimawh \hin. Mi an hre zung zung \hin. Mi nun
dan zir an ching a, mi \awng dan leh kal dan thleng hian an zir
peih a ni. An phak tawk ang mawhphurhna pekin a tiphur \hin.
An talent haichhuahsak a \ul fo. Mi aia thei bik nihna lai an zawng
\hin, hei hi mi hriat an nih theihna an zawnna kawng a ni. A \ha
zawnga hman chuan chhungkua leh Kohhranah rinawm takin awm
K.|.P. HAND BOOK 71

an tum \hin. Tihfuh loh erawh chuan a chhe lam tala mi hriat nih
hlawh an tum a, suahsualna zir an \an \hin.

12. Thununna an ngai thei lo : Thununna an ngai thei lo hle


laiin hruaitu erawh chu an mamawh hle si a ni. Nu leh pa thuhnuaia
awm hi hrehawm an ti hle \hin. |hian anga kawm \hin tur an ni a,
an duhzawng titipui \alh \alh a \ul a, kaihruaitu fel tak an neih
chuan an insiam \ha thei hle. Kaihhruainaah pawh thu pek tam
aiin \anpuitua sawm a hlawk ber. Anmahni rawn vete hi an lawm
tawk a tling.

13. |hian an ngaina \an : An rilru chhungril tak sawipuitu


tur \hian an duh. Nu leh pa bulah eng mah an sawi ngam lo va,
chuvangin \hian \ha an tan a pawimawh. Hruaituten naupang
chhiaa thlir mai lovin, anmahni mizia hre reng chungin an \hian nih
tum hram a \ha. Hemi rilru hmang hian Isua Krista hi \hian \ha
ber leh kan nun chhungril ber pawh min hretu a ni tih zirtir a
pawimawh hle.

14. An nun kawng zawh tur lam an hawi \an : Khawtlang


lam ngaihtuah te, inchhungkhur lam ngaihven te leh zirna lam
ngaihven nan te an hun an hmang ve nasa tawh, an nun kawng
zawh tur lamah kaihhruaina fel tak neihpui thiam a \ul.

15. Dawhtheihna an tlachham em em : An nunphungah


dawhtheihna an tlachham hle a, thiltihna reng rengah an tei rei
peih lo va, thil pakhat rei tak tih an peih lo va, hriatthiam an ngai
hle.

NULA TLANGVAL RUAL


(KUM 20-28)

Heng hunah hi chuan dan naranin pianphung nih dan tur


ang ang a lo puitling tawh a. Mipa chu kum 24/25 thlengin a la
\hang thei a, hmeichhia chu kum 22/23 vel thleng an la \hang
bawk. Heng hian an rilruah nasa takin a nghawng tel bawk a.
72 K.|.P. HAND BOOK

Rilru leh ngaihtuahna lam pawhin \han tawp a thleng titih a. Nun
dan phung pangngaia hriat belh chu a awm vak tawh lo va, chumi
piah lama inzir mite tan erawh chuan \han tawp a awm lo vang.

1. Puitling an ni tih miin pawmpui se an ti : An


puitlin ve tawhzia pawh tarlan an duh hle a. Thuamhnawah pawh
uchuak taka leplerh lam aiin a naran lam an awn \an \hin. An
chetziaah an intipuitling a, ngaih dan pawh puitling tak tak an phuh
chhuak \hin.

2. Inlakhran nuam an ti tawh a, an inring tawk


hle tawh a ni : Ngaihtuahna an hmang thiamin thil chhut vel pawh
an thiam tawh a. Chutiang avang chuan fingin an inhre bawk a, an
inrintawk ve tak em avangin inlakhran an ngaihtuah \hin. Inlakhran
tihah hian chhungte thuhnuai ngawta awm lovin, hotute thu thu
ang ngawta awm lovin, ngaihtuahna nei ve thei an ni tih han tarlan
vel nuam an ti a ni ber mai.

3. Thil bing luhchilh zawngin ngaihtuahna an


seng : Thiam bikna kawng zawh duhna rilru an pu a. An naupan
deuh zawk laia thil zawng zawng an phurpui ang leh an ngaihven
vek ang kha an ni tawh lo va, thil bik thiam bing an chak \hin a ni.

4. An ngaih dan a lai deuh tawh : An naupan zawk


lai kha chuan ngaih dan chi khat an kalpui ngawr ngawr \hin a.
Tunah erawh chuan mi dang thu leh hla an ngaichang thiam tawh
hle; mahse, thil finfiahna hre phawt lo erawh chuan mi sawi
ringawtah rinna an nghat duh lo hle a ni.

5. |hianzaho aiin mahnia khawsak nuam an ti:


Chhungkuaa thiltihhote hi nuam an ti vak lo; pawlho anga awm
khawm lai pawhin mahni mi mal nun an ngaihtuah hmasa ber fo a ni.
K.|.P. HAND BOOK 73

6. Khawtlang thila an hawiher a zau : Chhungkua


leh pawlho ngawt aiin hmun zau zawk an thlir ve phak tawh a.
Khawvel zau zawka thil thleng an bengvar a, chutiang chu nunpui
ve an tum a. Hruaitute pawhin chutianga an tih ve chu an beisei
\hin a ni.

7. Hruaitu nih an chak hle : Thil tihhona hmunah


mi naran aia chung nih an chak a. Chutiang hun remchang chu an
zawng ve nasa \hin a ni.

8. An sahawkna an thunun thei tawh hle : Ni


danga an phur thutna emaw, an tui loh thutna chi emaw kha an
inthunun thei tawhin an tilang lo tial tial tawh a. Mi dang ngaiha
mawi lo tur phei chu an dawn ve fo.

9. Hun lo kal tur an lungkham deuh ber : A bikin


nupui pasal neih an ngaihtuahin, hmu zo lo nih hlauh vangin hun lo
taka neih khut an ching a. A tlangpui erawh chuan Mizo zingah
hemi hun hi nupui pasal inneih hun lai tak chu a ni.

An taksaah leh rilruah puitling zia an ni tawh a,


amaherawhchu, in chhung khurah mawhphurhna tak tak an la
neih meuh loh avangin chhungte nghenchhanin nun an chen a ni
ber. Kan sawi tawh angin nupui pasal neih hi an rilru kaptu ber
pakhat a ni tawh. Zirlai leh hmasawnna tur lamah a tawp dai
thuak thuak rual an ni a, thil pawh an hriain, thil tak tak ngaihtuah
leh bawhzui atan an \angkai hle.

10. Thlarau lamah an dinhmun an insawh nghet


thawkhat : Harhna emaw, thil dang eng emawin a rawn nuai a
nih loh chuan an dinhmun a nghet a, an kanglang lutuk tawh lo.
An tih \han thilte pawh a nghet tawh a, inkhawm leh thil pawimawh
dang tihah nun ze nghet an neih avangin thilpek tih\hantir leh mi
mal nun inserhna vawn thianghlimna lama zirtir an \ha khawp mai.
74 K.|.P. HAND BOOK

11. Rawngbawl an chak \hin : Pathian tana rawngbawlna


kawng eng emaw tala hmun awhtu nih ve an duh hle \hin a.
Chuvangin, remchang ngaihtuahsak thiam a \ha hle a ni.

PUITLING NUN HMANG |AN RUAL


(KUM 29-40)

Pianphungah chuan \hang leh chuang tawh lovin nun dan


phung pangngaiin an awm a. Hetianga taksa \hang danglam avanga
rilru danglam ang chi hi chu an nei tawh lo.

1. Inhuikhawmna lam an ngaihtuah : Tleirawl lai kha


chuan inlakhranna rilru an pu \hin a. Hetiang hunah hi chuan
chhungkua din an lo ni tlangpui tawh bawk a, a huikhawm lam
rilru an pu \an a, K|P leh khawtlang thilah pawh a \hen darh aiin
chu lam chu an ngaihtuah dan a ni fo.

2. Mawhphurtu niin an inhria : Chhungkua mai bakah


Kohhran leh khawtlang lamah a chhiat a \hata mawhphurtu ni ve
tawhin an inhria a. He mawhphurtu nia an inhriatna hi Kohhran
lama an hmang \angkai lo a nih pawhin YMA te, politics te leh
chhungkaw mal inbenbelna lamah an inkhurkhung phah \hin.

3. Thutlukna an siam mai mai lo : An sahawknain a hruai


luattuk tawh loh avangin ngunthluk taka thutlukna siam an thiam
tawh a. An luhlulin, an thu an duh thei hle a ni. An ngaih dan hi
\ha berin an hre fo.

4. Kohhran lamah \hahnem an ngai duh hle : Mizoramah


chuan Kohhran hi kan ‘culture’ a nih tak deuh mai avangin an
ngaisang a; hemi lamah hian an \hahnemngaihna a kal a.
Changtlung zawk leh belhchian dawl zawka inrelbawl an duh a,
thiltihna leh chetvelna kawng hrang hrangah an duhtuiin an ti mai
mai lo hle \hin.
K.|.P. HAND BOOK 75

TLANGKAWMNA

Mi tin hian ze hran hran kan nei \heuh va. Chhul khat kual,
ei leh in thuhmun, zirtirna thuhmun dawng \heuh \heuh pawh hi
kan zia a inang lo thei \hin hle a ni. Hei hi zir mite chuan taksaa
awmin a zir avang niin an sawi bawk a. Mi thiamten chung mizia
chu chi hrang hrangin an \hen phawk phawk a, an \hen dan leh
an ngaih dan pawh a inang chiah lo. Chung zingah chuan Grik
mifing, Hippocrate leh Carl J. Jung-a \hen dan hi thlir ho ila.
Hippocrate-a chuan mize chi li-ah a \hen phawk phawk a. Hei
pawh hi a chiah chiah ang hi chuan awm theih phei chu a ni lo.

1. Inkiltawih - nghet lutuk lo (Melancholic) : Hetiang ze


tlangpui chu - mi ngui chi, dawhthei lo, rilru sawh sawn hreh tak,
thu lak bir tlat chi, mi inhawng zau lo, kawm nuam lo leh
ngawichawi tak an ni.

2. Inkiltawih - mize nghet (Phlegmatic) : Mi dam thluam,


thinchhe lutuk lo, rintlak, insum thei, mi fimkhur, ngaihtuah ngun
leh dawhthei chi te.

3. Mi hawi harh - nghet lutuk lo (Choleric) : Thatho tak


an ni, ngaihsam, insiamrem awlsam mi tak, a chang chuan vaupung
tina, mi phur thei tak, sahaw tak leh mi zuanglam tak an ni.

4. Mi hawi harh - mize nghet (Sanguine) : Kawm nuam,


\awng duh, mi dawngsawng thiam, ngaihsam, khawlai ngaina,
hruaitu \ha tak leh mi nung tak an ni.

Carl J. Jung-a ve thung chuan mize chi hnihah a \hen phawk


a, hetiang hian :

1) Inkiltawih (Introvert) : An ze tlangpui chu mahni


inngaihtuah mi, mahni chauhva cheng mi, rual pawl lo mi, mi
zakzum, ngawichawi, kawm nuam lo, an rilru hriat har tak, mi
inhawng zau lo tak an ni. |hian kawm aiin lehkhabu chhiarte leh
76 K.|.P. HAND BOOK

mahnia awm an thlang zawk fo. Thil reng reng a eng lam aiin a
thim lama thil thlir an ching fo bawk. A tlangpuiin scientist, doctor,
miril (philosopher) kan tihte hi hemi group hi an ni duh hle.

2) Mi hawi harh (Extrovert) : Mi kawm nuam, thil a eng


zawnga thlir mi, \awng duh, ngaihsam tak, mi dawngsawng
thiam, titi thiam, ti thlep thlawp lo tak an ni. Thusawi thiam tak
leh taksa pianphungah chuan a tlangpuiin pa lian lem lo, thau
lam an ni duh hle.

Hetiang ze hrang hrang hi naupan lai leh nuin a pai lai daih
a\anga in\an thei a ni a. Seilenna leh \hian kawmte a\ang pawhin
nungchangah a seng thei bawk. Hetiang hi a nih avangin kan khaw
hawina hmun hian a zir a ngai hle a ni.

A tawp berah chuan, mi tin hian ze hran \heuh kan neih


avangin inenkawl dan a thuhmun vek tak tak thei lo va, duhzawng
pawh a inang kim vek thei hek lo. Hruaituin a hruaite zia zir chunga
an kal duhna kawng leh an zui duhna awm lama hruai chungin, a
hruai tumnaah a chian a ngai hle bawk a ni.
K.|.P. HAND BOOK 77

BUNG IX

KRISTIAN CHHUNGKAW DIN

Kristian chhungkua tih hi a mawi em avangin a ri hi kan


ngaizawng a, neih chakin kan sawi kan sawi a. A nihna kan hriat
fuh loh vang em ni ang kan sawi zin anga kan neih theih mang si
loh hi! Sawifiah thiam avanga neih mai chi lah a ni si lo. Duh inti
nazawngina neih mai theih a ni bawk hek lo. Duh lo tan phei
chuan vana rah ang mai a ni bawk si.

Kan duh luatah a ang ve deuh riai ruai kan din a, a tak tak
hnawh\iauna a ni ta zawk mah a; a tawpa bei tidawngtu chauh a ni
bawk si; eng emaw dik lo deuh hlek zawng a awm ni ngei tur a ni.

Tun \umah hian Kristian chhungkaw nun pum pui kan


thlir hman lo vang a, nupui/pasal neih chungchang thu kan
thlur ber ang.

KRISTIAN CHHUNGKUA CHU ENG ANG NGE NI?

He zawhna hi kan chhang fuh thiam lo fo. Kristian


chhungkua chuan eng nge an tih \hin, tihna angah kan ngai ni tur a
ni : “...Inkhawm \hin, chhung inkhawm pawh nei \hin, thawhlawm
thawh \hin, Kohhran hnaa inhmang peih...” kan ti zuah zuah \hin.
Mahse hetiang ti \hin zawng zawng hi Kristian chhungkua an ni
vek tih tu man kan ring si lo vang. Kristian chhungkua chu -

1. Chhungkuaa Isua Krista ringa Lal leh Chhandamtua


pawmtute hi an ni (Tirh. 16:31).

2. Chutiang chhungkua chuan lungngaih leh lawm ber niah


pawh Pathianah beiseina an nghah tlat avangin (Sam
78:7,8). Pathian thutak an tuipui ber a (III Joh. 4), hlimna
thuruk an nei (Tirh. 16:34; I Pet. 1:8).
78 K.|.P. HAND BOOK

3. An lawmna ber Pathian chu an hmangaihin an \ih tlat a,


amah pawlin, a rawngbawl chu an nunna chaw a ni ringawt
tawh mai. Kornelia te chhung (Tirh. 10:1-6) te, Josua te
chhungkua (Jos. 24:15) ang kha.

KRISTIAN CHHUNGKAW PAWIMAWHZIA


‘Inah chuan chhungkua a awm em?’ tih buah chuan
Kenneth Chafin-a’n, “Chhungkua hi khawvela mite
awmkhawmna pawl hlun ber, pawimawh ber leh tlo ber tur a ni
a, chhungkua ber a fuh tawh loh chuan khawvela eng pawl dang
mah hi fuh tak tak thei a ni tawh lo,” tiin a ziak a. Hei hi thu dik,
belhchian dawl a ni kumkhua ang.

Bible-a bu hmasa ber Genesis chu chhungkaw thuin a in\an


a, a bu tawp ber Thupuan pawh chhungkaw thu bawkin a khar
leh. Chhandamtu Isua ngei pawh chhungkaw thu bawkin a piang
a, Pathian ropuina tura Lal Isua thiltih mak hmasa ber chu inneihnaa
a tih a ni a (Joh. 2:1-12). A pahnihna pawh chhungkaw zinga a
tih bawk a ni (Joh. 4:46-54). Heta \ang hian Pathianin chhungkua
a dah pawimawhzia a chiang hle a ni.

Chutichuan, Kristian chhungkua chu -


1. Kohhran bul ber a ni (Phil. 2) : Chhungkuaa Kohhran zia
leh nun nei lo tan hmun dangah Kohhran mi tak tak nih chu
thil har tak a ni.
2. Sikul hmasa ber a ni (Ezek. 16:44; Deut. 6:4-7) : Mizia leh
nungchang leh kan thil ngaihsan zawng kan zirna pawimawh
hmasa ber chu chhungkua hi a ni a. Chuta zir thiam tawh chu
tihdanglam leh zung zung har tak a ni (Thuf. 22:6).
3. Damdawi in hnai ber a ni (Sam 68:6) : Chhungkua hi taksa,
rilru leh thlarau damna hmunpui atana siam a ni (Thuf.
17:22). Pawn lama sual tam ber hi chhungkuaa damna hmu
zo lote nun tarlanna an ni.
K.|.P. HAND BOOK 79

4. Sawrkar te ber a ni (Deut. 5:16; I Kor. 11:3; I Tim. 3:5):


Rorel, inawpkhawm, inthunun leh inkaihhruaina hmun
pawimawh a ni a. Chhungkaw sawrkara awm thiam lo chu
khawiah pawh mi harsa thawkhat tak an ni zel ang.

KRISTIAN CHHUNGKAW DIN TURA NUPUI/PASAL NEIH DAWNA


HRIAT TURTE

Mipa leh hmeichhe inneih hi Pathian ruat a nih avangin thil


hlu, ropui leh chhuanawm tak a ni a. Inneih hun ve tawh neih duh
tawh tan zaha lak tur a ni lo va, duh lo anga lan tum hram a \ul lo
va, khaw hmu lo leka phi ruai lutuk tur phei zawng a ni hek lo.
Ngaihzawng leh duhzawng neih pawh a sual lo, chutiang nei thei
tura siam kan ni zawk a. Tluangtlam tak, dik tawk tak leh zahawm
taka awm mai tur a ni. Amaherawhchu, thluak leh thinlung nei lo
ang maia tisa chakna leh mit lerhna ringawt um ruak ruak tur chu
a ni si lo.
Mi pangngai kan nih chuan kan lo puitlin \an a\angin
ngaihzawng kan ngaihtuah nghal chawk a, nupui/pasal nei ve thei
tawha kan inngaih chinah chuan kawppui tur kan ngaihtuah \hin.
Hei hi Pathianin mihringte nihphung tura a ruat dan pawh niin a
lang. Kawppui zawn chungchangah hengte hi chhinchhiah ila:
1) Hmelah, pian ziaah, thiamnaah leh chhungkaw khawsakah
kan phu loh hlea kan hriatte hi an duhawm duh hle a, insit
kumkhuana tur an nih chuan an \ha lo vang.
2) Kan hmangaihte hi an hlut hle laiin min hmangaihtu kan
mamawh zawk tih hi hriat reng tur.
3) Dam chhung kawppui atan chuan ‘zei ve deuh’ (bu\u
lutuk lo) kan melh lai hian Pathian \ih mi thlangtute hi an
inchhir lo fo.
4) Hmel\ha leh zei hi kan duhzawng an nih deuh vek lai hian
‘mi fel’ neite hi an hlim ziktluak zawk chawk.
80 K.|.P. HAND BOOK

5) Thianghlim tak (virgin)-a inneite hian nupa nih hnuah an


thianghlim hlutna an hre dawn chauh va, thianghlim lote rilruah
ser reh thei lo a awm chawk. Inchhir a sawt tawh si lo.
1. Ram dana kum tlin hun nghah a \ha
Mipa leh hmeichhia kum 18 chin hi Ram danin innei tura
kum tling china a ngaihte chu an ni. Hetia an tih chhan chu -
1) Taksa lamah puitling thawkhata ngaih chin an ni a, heng aia
naupang tan nupui/pasal neih avanga hrisel loh leh chak loh
phah theihna a tam bik a ni.
2) Rilru lamah heng aia naupang tan puitlin tak tak a har rih.
Naupangchhe zia - pangchanna, nona, pachan lohna, chhel
lohna, vuina, lunghnurna, mahni inkhawngaihna, thinbutut
leh dawn tawi riauna a la tam bik avangin inneih hnuah nuam
tihna aiin hrehawm tihna a nasa duh zawk a, beidawnna
thlengin an nei hma bik a ni.
3) Eizawnna lamah naupang lutuk tan chhungkaw chawmna
tur hna mumal tak neih hman a la ni meuh lo. Nupui/pasal
leh fanaute chawmna tur mumal nei lova inneite tan retheih
a hnai deuh nge nge.
2. Inneih chhan hriat chian hmasak tur
Pathianin inneihna a siam chhan ngaihtuah chiang hmasa
lova innei ngawtte chuan inneih pawh an thiam tak tak thei lo.
Pathianin inneihna a siam chhante chu -
1) Dam dun chhung zawnga inkawpa, in\anpui tawna, intichak
tawna, \ang dun turin a ruat a (Gen. 2:18; Thu. 4:9-12) :
Nupui/pasal nena rem taka inkawp loh chuan mihring hi a
khingbai mai kan ni.
2) Nupa inpawlna hmanga hlim dun turin (Thuf. 5:15-20; Thu.
9:9; I Kor. 7:1-9). Nupa inpawlna hi a nih dan tur taka
hman chuan hlimna, lungawina, inhmangaihna leh
inpumkhatna tizualtu tak tak atana Pathian ruat a ni.
K.|.P. HAND BOOK 81

3) Chi thlaha enkawl zui turin (Gen. 1:28; Mal. 2:15). Nupa
inpawlna hi chi thlah nan a ni bawk a. Innei si lova chi thlah
chu Pathian ruat dan a ni lo. “Mi mal chu chhungkaw zingah
a teltir” (Sam 68:6) tih a ni. Tin, chi thlah zel zula ngaihsak
leh si loh chu vawk chi thlahtu aiin an sang chuang lo. Fanaute
chu an taksa, an rilru leh an thlarau Pathian lam hawia enkawl
seilen chu chi thlahtu bat a ni.
4) Thlahten Pathian an ngaihsak nan a ni (Mal. 2:15;
Sam 78:5-8). Kristian inneihna dik takah chuan Pathian \ih
leh chawimawi thei fanaute an lo awm zel ang.
3. Inhre chiang saa inneih tum tur
Mi thiamin nupa tuak 2,000-te chanchin chhuiin, “Inneih hi
a bulah \an \ha leh dawn ta ang la, tuna i kawppui kher hi i nei leh
duh ang em?” tiin an zawt a. Mipa za zela 60 leh hmeichhia za
zela 70 chuan, “Duh tawh lo vang,” tiin an chhang nia! Inneih
hmain an lo inhre chiang lo hle hlawm a ni ang.
“Inneih hmain i mit zau takin meng la, inneih hnuah chuan a
chanve chauhvin meng tawh ang che,” an ti \hin a. Oscar Wilde
chuan, “Inhriat sual vangin alawm kan inneih mai mai le,” a lo ti
ve bawk a. Keini Mizote zingah hian initna pawnlang tak avanga
innei ta mai mai kan tam hle awm e. Hriat chian loh hi an lang
mawi hma a, mi lem hrat hian lung an tileng thuai a; mahse mi lem
hrat nazawng hi an \ha ber lem lo.
Hmel leh dinhmun leh hausaknate hi min hiptu pawnlang an
ni fo va. Mizia te, nungchang te en tel a ngai. Zaidam leh thinchhiat
te, chapo leh po loh te, taihmak leh mak loh te, rilru \hat leh \hat
loh te, an fin leh an at dan zawng zawng i hriat thawkhat hnuah i
la duh zel chuan i nei dawn nia.
4. Ring lo mi neih loh tawp tur
R. Stanley chuan, “Ringtu tan ringlomi nei tur ang zawng
chuan Pathian hnena thlen buangbar pawh a \ul lo,” a ti tawp mai
a. Paula chuan ringlomi neih a phal lo (II Kor. 6:14-16). Thil
82 K.|.P. HAND BOOK

dangah eng anga \ha pawh ni sela, ringlomi chu ringtu tan neih chi
a ni lo hrim hrim. Inneih duh vang chauhva Kristian der pawh
neih tlak an ni chuang lo. Thlarau lama in\hen sia, tisaa inneih tum
chu an hlawhtling tak tak thei chuang lo.
5. Chhungten an duhpui loh neih loh tur
I chhungte bumin emaw, nawr luih vangin emaw, an duh
zan loh mite nei lui duh suh, i hlim chuang lo vang. An hriat chian
loh vanga duh lo an nih pawhin an hriat chian hun chu dawhthei
takin nghak hram rawh. I aia an hriat chian zawk vang a nih phei
chuan an thu awih la, i inchhir lo vang. I chhungte ngei pawisa
lova mi dang kawp duh i nih ngat chuan mi rin tlak loh tak i nihzia
i inpuang mai a ni ang.
6. Kawppui awm tawk hriatthiam tur
Innei tur chuan mipa chu a hmeichhia aia upa deuh zawk,
thiamna leh dinhmun sang deuh zawk, sum leh paiah pawh
ngelnghet deuh zawk ni thei sela a \ha. Chuti lo chuan hah rukna
a tam duh deuh. Mahni phu tawk hriatthiam a \ha. |hian \ha leh
ngamtlak deuhvin an kawhhmuh ang vel hi kan phu tawka mi
ngaih a ni fo va; mahse phu tawk hre lo chuan kan iai deuh zel.
Nulahovin, “He putar pui hi mi a la siai ve suk suk roh nia maw
le,” an tih ang mai nih a hlauhawm.
7. Biak In hawnga nupui/pasal neih
Inneih hmaa insum zawh loh vanga Biak ina innei thei lo hi
kan tam hle. |henkhat phei chuan a pawina pawh kan la hre lo a
ni mai thei. Inneih hmaa lo puk lawk chu sual a ni a, chu chu a
pawi tih hriat loh chu ^tna a ni a, hre chung pawha insum zawh
loh vanga laklawh chu thluakin a daih ngang lo a ni ber mai. Hetiang
harsatna neih hian \anpuitu puitling tak zawn vat tur a ni.
K.|.P. HAND BOOK 83

BUNG XII

K.|.P LEH KHAWTLANG NUN

Kan pi leh pute hun lai, chanchin |hain kan ram a lo thlen
hma daih a\ang tawh khan kan ramah hian \halaite hi khawtlangah
mi \angkai tak an ni \hin. Khawtlang muantu leh humhimtu, in lam
leh ram lama hnathawktu ber, \anpui ngaite \anpuia, hmeithai leh
mi chhumchhiate khaichhuaktu an ni a, khawtlang roreltu, lal leh
upate pawhin an thlamuanpui leh an vauchher ber, an pawisak
em em an ni \hin a; an \angkai em avang hian tlangvalte rilrem loh
zawnga thil tih leh tihlungawi loh palh an hlau em em \hin.

Kan hnam chanchin kal zel kan thlir pawhin Chanchin |ha
khua a lo var lai leh zirna kawl a en tirh laite khan Kohhran leh
ram tana mi \angkai leh chhuanawm, hnam timawitute chu \halaite
vek an ni zel a, khawtlang tana \halaite \angkaizia hi sawi uar
lutuk theih a ni lo hial awm e. Tunlai khawvelah pawh hian kawng
tinreng, a chhe lam leh a \ha lamah ram leh hnam hmel lanna ber
chu \halaite nungchang te leh an hawiher hi a ni zel a, khawvel hi
\halaite khawvel a ni ta ber mai.

Kristian |halai Pawl (K.|.P.) tehnaah chuan ‘\halai’ kan


tih hian kum 14-40 inkar mite hi a huam, kum 26 emaw lai a nih
chu. He hun chhung hi mihring vanglai ber, kan hmel mawi lai
ber, kan dam chhung khawsak dan tur kan rel fela, kan kawng
zawh tur kan thlan fel hun lai a ni a; hemi hun laia kan nun dan leh
thiltih kawng tinreng hian mi eng ang nge kan nih dawn a hril \hin
avangin fimkhur a \ul lai tak pawh a ni.

K.|.P. member kan nih chhung hian kan khawtlang nun a


chhiat a \hatah mawh kan phur nasa ber ti ila kan uar lutuk awm
lo ve. Mizote hian hnam dang, kan chhehvela mite ai hian khawtlang
huapa thiltih khawm leh puipun kan ngah fe zawk niin a lang a;
84 K.|.P. HAND BOOK

chuvangin, \halaite khawsak dan azirin kan ram hmel a danglam


nasa thei lehzual hle a ni. Kawng hrang hranga \halaite
chhuanawmna leh an pawimawhzia kan sawi lai mekin, kawng
lehlamah chuan chhungkaw tam tak chawkbuaitu, nu leh pa
tirumtu, tlawmngai pawlte buaipui leh sawrkar thleng pawha hriat
tham khawpa mi hnawksakte pawh \halaite bawk kan ni tih hi
hriat hmaih loh chi a ni a, ram leh hnam chawimawi theitu kan nih
rual hian a timualpho theitu ber pawh naupang leh tar lam ni lovin,
\halaite bawk kan ni.

Mizoramah hian Presbyterian Kohhran hi Kohhran lian ber


kan nih avang leh, Kohhran/Pawl dang zawng zawng inbelh khawm
ai pawha kan \hathnem zawk avangin kan Kohhran \halaite
(K.|.P.) hian \an kan lak leh lak loh azirin kan ram hmel a danglam
nasa thei hle a ni tih kan inhriat a \ul.

Kristian |halaite hian kan tih tur leh tih loh tur te, kan tel
vena awm chi leh kan inthiarfihlimna tur chinte thliar fel thiam
lovin khawvel hi kan hmachhawn a, kan rawngbawl hna leh
khawvel thil, sual leh bawlhhlawhna tinrengte hi kan zen pawlh a,
chu chuan tuna kan dinhmun, nasa taka siam \hat ngaiah hian min
hnuk lut ta em ni ang le?

Khawtlang nun a \hat theihna tur chuan mi mal nun a \hat


hmasak a \ul \hin. Thil \ha lo na na na chu eng zat pawh awm
khawm sela, a \ha thei chuang lo. Chuvangin, kan khawtlang nun
a lo mawi theihna tur te, a \ha tawk lo lai kan siam \hata, a chhe
zel tur pawh awmze nei taka kan ven theihna tur chuan mi tin nun
a \hat a pawimawh. A vei zual mi pahnih khat emaw, a hruaitu
bawr lai chauh thawh tura he hna hi kan dah mai chuan a sawt
mawh hle dawn a ni.

Khawtlang nun peng hrang hranga Kristian |halaite chet


dan tur, a chipchiara sawi vek theih a harsa hle a, a tlangpuiin
hetiang hian lo thlir ila -
K.|.P. HAND BOOK 85

I. KRISTIAN |HALAITE LEH CHHIATNI

Chhiatni \hatni kan tih hian khawtlanga mitthi awm ni leh


inneih ni a kawk deuh ber a. Heng khawtlang huapa puipunna
hrang hrangah te hian \halaite hi a che nasa leh a mawhphurtute
kan ni ber a, chhiatni lam chungchang hi lo thlur hmasa ila.

1. |angkai : Khawtlangah chhiat tawk an lo awmin \halaite


tih tur chi hrang hrang - in leh a vel singsak, thlan laih, mitthi
lumen, zualkova tlan, khawhar ina riah, thingpui lum leh khawhar/
mitthi chhungte mamawh kawng dangahte hian Kristian |halaite
hian Krista zuitu kan nih avangin heng kan tih tur chite hi taima
taka tih kan ba a ni. Eng pawlin emaw min phut vang lam ni lovin,
thil \ha ti atana siam, mi dangte tana malsawmna ni tura koh leh
rawngbawl tura chhandam kan nih avangin kan ti mai tur a ni.
Tin, kan thiltih chu mahni mawina um vang ni lovin, Pathian
rawngbawlna pawimawh a ni tih hriain rinawm leh inpe zo takin
kan mihringpuite mithmuh lohvah pawh kan ti tur a ni.

2. Pawimawh zawkna thliar thiam : Kohhran


rawngbawlna pawimawhah chanvo kan neih a \ul laiin
khawtlangah chhiat tawk lo awmin thlan laih, zualkova kal, etc.
lo \ul ta sela, tih zawk tur thliar thiam a harsat chang a awm thei.
Hetiang hunah hian kan tel loh a pawina zawk ngaihtuah \hin a
\ha hle. Inkhawm emaw, thlan laih emaw, a chhe zawk leh \ha
zawk thliar tuma buk chiam ai chuan, eng ka tih hian nge mi dangte
tan ka \angkai zawk ang, tih ngaihtuah ila. Kan pawimawhna leh
\angkai zawkna tur lamah kal mai tur a ni.

3. Remchanga hman thiam : Kristian |halai Pawl hruaitute


hian khawtlang rawngbawlna leh chhiatni \hatni thu-ah te kan tih
tur kan ti tawk lo hle nia sawina a awm zauh zauh va, miten kan
lakah beiseina sang tak an nei tih hriaa \an lak deuh deuh a \ul
hle. Heng rawngbawl hnate hi mi dangte phut ran chunga ti tur
kan ni lo ang bawkin, sawi kai khawpa kan inthlahdah chu a fel
lo hle bawk. Heng hunte hi Biak In leh a chhehvel piah lama
86 K.|.P. HAND BOOK

rawngbawlna remchang chantir thiam a \ul a, K|P programme


hrang hranga lo lang ngai lote eng emaw zat an fuan khawm \hin
avangin anmahni hmelhriat nan leh biak pawh nan hun remchanga
hman thiam a \ha hle.

4. Mitthi lumen : |halai \henkhat chuan ‘Ka ngeih lo’ tiin


tlaivar loh hram dan kan zawng a ni awm e. Kan ngaihtuah dan
tur zawk nia lang erawh chu kan ngeih leh ngeih loh lam aiin a
\ulna lam hi a ni a. Tlaivar hi tu mahin an ngeih tak tak lo vang tih
a hriat a, chutiang bawkin \halai pangngai chuan zan hnih khat
tlaivar na na na chu kan chhiatpui tak tak a rinawm lo bawk. Mi
lungngai leh lusun chhungte tuarpui leh thlamuan hi Kristian \halaite
tih tur, kan rawngbawlna pawimawh tak a nih avangin mi dangte
tih atan khek mai lovin kan ti ngei tur a ni. Hrisel lohna bik te leh
harsatna dang chu thu dang ni se.

5. Khawhar chhungte tan malsawmna nih : Thil pawi tak


pakhat chu K|P huang chhunga kan tih duh loh thil \henkhat, hmun
danga tim hauh lova K|P mite ngeiin kan ti leh duh tlat \hin hi a ni.
Khawhar inah te pawh mawi taka che tur, rawngbawlna pawimawh
tak a ni tih hriaa fel taka awm tur kan nih laiin, hawklak tak leh
duhdah taka pawisak alawi nei lova awm kan hnial lo leh mai \hin.
Kristian \halai, khawhar ina kal hming pu ve si, pawn ler leh a kil
thim lai chuh deuh tlat mai, zai \ha peih bawk si lo, nuihza leh
bengchheng dang siam ta chiam te, mawi lo leh mit tikham taka
khawsa te hmuh tur kan awm ta fo mai. Tute mitmei ven emaw
vang mai ni lovin, khawhar chhungte tana malsawmna thlentu,
Pathian hmanrua kan nihna hre reng chungin kan kal tur a ni.

6. Hleih neih loh : Chhiat tawh chungchangah hian a chhiat


tawk chhungkua te hi kan ngaih pawimawh dan a inlahlei sawt viau
niin a lang \an a, a zual zel hmaa ven a pawimawh hle. Tute emaw,
awm thei deuh leh langsar deuhten chhiat an tawha thil dang zawng
zawng kalsana kan inpek thuk viau lai hian mi langsar lo zawk,
khawsak harsa deuhten chhiat an tawh vein kan ngaihthah viau mai
K.|.P. HAND BOOK 87

ang tih a hlauhawm ta hle. Mi tin, inang \hapa hrut rual chu a harsa
hle ang tih a rinawm a; amaherawhchu, Lal Isuan mi t>te a ngaihsak
a ni tih leh, an aiawhin a ding a ni tih hi theihnghilh hauh loh tur a ni.
“Heng mi te ber chunga in tih hi ka chunga ti in ni a, in tih loh chu ka
chunga ti lo in ni,” (Mat. 25:40-45) titu hnungzuitute kan nih avangin,
mitthi khuhna puan tam hlei ta lutuk te leh thlahna pangpar vum hlei
ta lutuk te hi ngaihmawh nachang kan hre tur a ni a, a tireh turin
hma pawh kan la ngei tur a ni ang.

Tlangkawmna
Chhiatnia kan mawhphurhna hrang hrang sawi sen a ni lo
vang a, heng bak pawh hi sawi tur tam tak a la awm thei ang. A
pawimawh lai tak chu Kristian |halaite hi min mamawhtu apiangte
tana \angkai tur kan ni tih hriat hi a ni a, chu rilru pu chung chuan
mi lian leh mi te, nei nung leh khawsak harsa zawkte thliar hauh
lovin, he rawngbawl hna hi kan thawk tur a ni.

II. LUNGPHUN TIHHAUTAK LOH

K|P General Conference Vawi 44-na, 1997 (Ratu) chuan,


“Ram pum huapa Inneih sawngbawl hautak loh kan inzirtir rual
hian Lungphun tihhautak loh inzirtir ni rawh se,” tih a rel a. Bial
leh Branch tinah theih ang angin bawhzui a ni a, awmzia a nei
chho zel turah ngai ila.

Piputen lungphun an chin \an hun hi a rei tawhin, engtik


a\anga ching \an nge an nih hriat a har tawh hle. Run leh |iau lui
inkara an chen lai a\angin an ching \an tawh tih an sulhnu hlui
a\angin a hriat theih; chu chu AD 1350-1700 vel a nih a rinawm.
Lung phun hi mitthi tawhte hriat reng nan a ni ber a; A AW B
an neih hma chuan ‘lem’ chi hrang hrang - mihring lem, ran lu
lem, ramsa lem, seki lem, etc. ker te, a lem chu a pawnga ziah
(emboss) te a ni hlawm a. A AW B an neih chinah chhiar theiha
88 K.|.P. HAND BOOK

ziah ker khuar a niin tun thlengin hetiang hi kan ching zui ta zel a
ni. Lungphun hi Mizote ze nghet tak leh nung reng (living
tradition) a ni.

Lungphun nia ruai buatsaih hi engtik lai a\anga kan chin \an
nge, tih pawh hi hriat a har hle a; eng pawh ni se, eng vanga ruai
buatsaih hi ching ta nge kan nih hi Upa V.L. Siama chuan ti hian
a sawi: “Tun hma chuan lungphun ni hian lung rit tak tak an zawn
a, thlanlung an rem a, a ziah nen, a phun nen an hma vek \hin.
Chu chu chhungkua maia han tih chi rual a ni lo va, kaichhan
sawmin an ti \hin. Chung an mi sawmte chhan let nan chaw ei an
buatsaihsak \hin a; chu pawh chu an tlawmngaihna avangin an ei
mai duh ngai lo va, ‘In tan kan siam tawh laklawh si a, tlawmngaiin
min eisak hram teh u,’ tia sawm ngawih ngawih an ngai \hin.
Chutianga, chawhlui inbuatsaihsak chu hun kal zelah khawtlang
ruaiah a chang chho ta a, a pawi ngawt a ni,” a ti.

Kan hmangaih kal ta puala kan tih theih hnuhnung ber nia
kan ngaih avang te pawh a ni a, neih ang ang (puk chawp hial
pawh)-a lungphun buatsaih hi ba-in kan inhre chho ta zel ni maw?
Vai pakhat chuan, “Mizote hi hautak zetin in thi a, hautak zetin
lung in phun leh a, a thlanlung a ropui hle lem si lo va; in hnam tih
dan phung hi a mak ka ti. Hetiang ai chuan dam laiin induat ula,
thlanlung te hi mawi zawka tih ching ula, in senso, luangral mai
mai ai hi chuan a \ha daih zawk lawm ni?” tiin a sawi. A thi tana
sawtna awm hauh tawh lo, phung thluk nana hautak taka lungphun
sawngbawla, mipui kan hrai vak vak mai \hin hi a chuangtlai a, mi
harsa zawkte tan phurrit a ni zel bawk si a. Ruai buatsaih thei
loten \henrual puna lungphun an inthlahrun phah a, a nei deuhten
pawisa chuangtlai tam tak an khawhral phah bawk. Chuvang
chuan, hautak taka lungphun buatsaih hi tih zel loh atan a \ha hle.

Thihna hi mi tinin kan in\awm, kan tawh vek tur a ni a;


thihna delh hrehawmzia chu sawi tam a ngai kher awm lo ve.
Chutih laia phurrit dang, hautak zet maia lungphun sawngbawl
K.|.P. HAND BOOK 89

\ulin min delh a la nih phei chuan thih hi a choawm loh lehzual a;
mahse, thihna hi tu mahin kan tlanchhiatsan thei si lo. Chuvang
chuan, lungphun tihhautak loh inzirtir hi kan tih awm tak a ni
reng a ni.

Chu chang a la ni lo, Kuang chunga pangpar inkhawi mawi


siak ang maia man to tak tak khawi kan intihhmuh thar ta te hi
intihhmuh zui zel atan a \ha em? |hutna/dinna remchang lo tak
taka awmte duham taka thlalak hun kan innghahtir reng \hin te hi
uar telh telh chi a ni zel em? Puana intuam leh pangpar man to tak
tak inpek kan uar ta lutuk te hi mi zawng zawng tan a \ha ber zel
ang em? Thih champhaa sunna hun hranpa buatsaih leh zelte hi
kan hnam tih dan phung atan a \ha ziktluak takmeuh ang em?
Thlan\hut buatsaihna awm tak ni lem lova ngaihah buatsaih ching
kan awm ta zel mai te pawh hi chin dan \ha tak a ni zel ang em?

Englekhawle, thihna leh a kaihhnawih thil zawng zawngah


hian tu tan pawha phurrit tling thei siam chawp reng reng hi tih loh
ngam a \ul a, kan hnam kal zelna atana kan tih dan phung \ha lo
ang chi zawng zawng hi chu pumpelh zel atan a \ha ngawt mai.
K|P-ten theihtawp chhuahin hma i la zel ang u.

III. KRISTIAN |HALAITE LEH INNEIH

Inneihna lamah pawh Kristian |halaite hian hmasawnna tur


leh insiam\hatna tur kan nei nual awm e. Inneihna hi Pathian
mithmuha thianghlim taka puitlin tur a nihna lam chu thupui hrana
sawi a nih avangin luhchilh lo ila, hetah hi chuan inneih nia kan
insawngbawl dan leh khawtlang huap puipunna chi khat a nih
avanga kan tih tur lam kan thlur rih ang.

1. Bul \an dik : Kristian |halaiten inneih kan ngaih dan


hrim hrim pawh hi sawh sawn tur a awm ta niin a lang. Pathianin
mipa leh hmeichhia, pumkhata a siam chhan leh chhungkua a din
chhan Bible-a kan hmuh chu, “Chi thlah, Pathian ngaihsak a
90 K.|.P. HAND BOOK

zawng a ni,” (Mal. 2:15) tih a ni. Hemi rilru pu chung hian inneihna
hi kan buatsaih em? Hun ve tawhin kan inhria a, nupui pasal tur
kan dap ve mai \hin em ni? A bul kan \an dik tawh loh chuan a
hnu lam a fel har tawh \hin.

2. Inneihna thianghlim : Tuna inneih kan sawngbawl danah


hian eng nge kan ngaih pawimawh ber? Khawpui \halaite zingah
chuan thil dang ber aiin kan inneihna hi kan tiropui lo bik ang a,
miin min hmusit/nuihzat ang tih hi kan hlauhthawn leh kan rilru
luahtu lian ber a ang hle. Inneihna, ropui taka sawngbawl hi a
sual hranpa lo thei. ‘Ropui’ kan tehna erawh chu chhut ngun a \ul
ang. Pathian mithmuha ropui nge kan hman, khawvel thlirnaa
ropui? Pathian mithmuha inneihna ropui chu inneihna thianghlim,
sual pawlh nut loh hi a ni ngei ang. Chu lam ngaihtuah si lova
khawvel ngaiha ropui taka insawngbawl, a hnu lawka namen lova
mualpho zui leh si kan nei fo maite hi a pawi a ni. Anmahni chauh
an mualpho a ni lo va, Pathian leh a Kohhran an timualpho a ni.
Inneihna belhchian dawl lo hi khawtlang nun chhiatna chhan a nih
rualin khawtlang nun chhiain a hrin pawh a ni.

3. Kohhran programme pawimawh : Kohhran Biak Inah


inneih inkhawm hi Kohhran programme pawimawh a ni tih hriaa
Kristian \halaite hian kan hlutsak thiam a \ul hle. A inneiate chu
tute pawh ni se, kan Kohhranah Biak In hawnga innei an awm
phawt chuan kan ngaihluin kan ngaisang em em tur a ni a, inkhawm
ngei pawh kan tum tur a ni. A lawmna lamah nen kan kal kawp
thei lo a nih pawhin Biak In lam kan ngai pawimawh zawk tur a
ni a, a dik tak phei chuan Biak In programme hman zawhah hian
tlingtla felah inngai thei ila a \ha lehzual ang.

4. Ruai buatsaih kher loh : Mi inneih nia ruai\heh kher


lova kim lo tlata inhria Kristian \halai eng emaw zat kan nei ta hi
piansualna nasa tak a ni tih hriat a \ul. Tun hnaiah Central K|P
chuan “Inneih tihhautak loh dan” kaihhruaina a siam a, thil tam
tak tarlan zingah ruai tel lova inneih sawngbawl hi a langsar berte
K.|.P. HAND BOOK 91

zinga mi a ni. |halai hruaitute zingah he kaihhruaina zui leh pawm


ngam, ruai tel lova inneih buatsaih ngam kan nei zel a, hmasawnna
lawmawm tak a ni. A chang chuan a innei turte ai mahin nu leh pa
leh chhungte lamin ruai tel ngeia tih an duh \hin. Hengah te pawh
hian kan ram ei leh bar dinhmun (economy) thlir pawhin kan tlin
loh thil a ni tih hrilhfiaha ruai tel lova inneih buatsaih hi a famkim
tawk a ni tih te zirtir zel tur kan ni.

5. A behbawm uchuak : Inneih tihropui nana


wedding cake te, thawmhnaw man tam pui pui lei khawm chiam
te, zungbun to tak tak kher hman tum tlat te, inneih nia inhruai
kawi chhen te leh awm lo lutuk thlenga man sem zau te, Vaiho tih
dan zuia thuam chhawm uar chiamte hi Kristian \halaite zingah a
reh deuh deuh thei ngei tur a ni a. Zahthlak nia kan ngaih,
chhuanawm zawk fe si te; ropui riauva kan hriat, min timualphotu
leh kan chapozia tarlangtute hi a awm \euh thei a ni tih hre renga
huaisen taka hmahruaitu nih kan tum tur a ni. Kan sawi tawh
angin hemi kawngah hian K|P member-ten phawkhai rual taka
hma kan lak chuan kan ram hmel hi kan tidanglam thui thei hle a
ni tih kan hre reng tur a ni.

IV. KRISTIAN |HALAITE LEH SAWRKAR


Mipui nawlpuiin sawrkar kan hriat dan hi siam \hat a ngai
ta hle niin a lang. Sawrkar chu thil eng emaw, hausa tak, engkim
deuhthaw neitu, a thei apiangin duh tawka an rawk pawha da
thei lo, bum nuam fe angah kan ngai ta vek em ni le?

1. Sawrkar hi mipuiten anmahni tan ngeia an siam a ni tih hi


exam-na atan leh a hrilhfiahna atan mai ni lo, chetzia leh
thiltiha kan hriat dik a \ul. Sawrkar hi kan mamawh min
petu leh thil min tihsaktu ni bawk mah se, khua leh tui \ha,
sawrkar tana mi \angkai kan ni tur a ni a, a rawktu phei chu
kan ni hauh tur a ni lo.
92 K.|.P. HAND BOOK

2. K|P huang chhunga tiha mawi lo chu khawi hmunah pawh


K|P member chuan a ti lo ngam tur a ni. Kristian \halai
kan nihna hi kawrchung (coat) ang maia duh huna haka,
duh huna hlih mai theih chi a ni lo. Pathiannia Biak in leh a
chhehvela dawt sawi haw ber ni awm tak, Thawh\anni
a\anga Zirtawpni thlenga ni tina \awngka leh ziaka dawt
sawi pawisa leh si lote kan zingah an awm a nih chuan a
langsar lo thei zawnga zilh tur a ni a, zilh ngam turin a zilhtu
tur pawh a thianghlim bawk tur a ni.

3. Thil bawlhhlawh leh sual, Pathian mithmuha thianghlim lo


sawi mam nana \awngkam kan chelek tak chu ‘Tunlai dan’
hi a ni. Tunlai dan hi khawiah mah hmuh tur a awm lo.
Pathian duhzawng chu thianghlim leh dik hi a ni kumkhua
dawn a, fel lohna leh bawlhhlawhna hi engtikah mah a
ngaizam ngai dawn lo tih kan hre tur a ni. Khawiah emaw
sual huata, hmun danga pawmzam leh theih viau site hi engti
kawng maha sawi mam chi a ni lo. Pathian danglam ngai lo,
thianghlim leh dik kan zui leh kan rin hian amah zuitute chu
amah anga thianghlim turin min phut tlat a ni tih kan
theihnghilh tur a ni lo.

4. Rawngbawlna atana sum kan tuakna kawngah pawh


sawrkar nghenchhan lo zawnga kal thiam a \ul. Sawrkar
hnuaiah inhlawhfakna remchang kan hmu a nih pawhin
sawrkar thil a ni e tih avanga tha sen leh sum hmuh inmil lo
lutuka hlawk kan tum tur a ni lo. Chutiang bawkin sawrkara
thuneitute, mi thiltithei deuh leh min duhsak theitu nia kan
hriatte tlawn lutuk pawh a \ha hauh lo. Thianghlim lo taka
hausa nia vantlang pawhin an ngaihte ina \awng\ai inkhawm
leh fellowship nghah fote pawh hian kan pawl hming a tichhe
thei. Kan tih apiangah kan rawngbawl hna neitu, Pathian
mithmuha mawi leh \ha kan zawng tur a ni a, kan pawl
zahawmna leh thianghlimna tihmelhem thei lakah fimkhur
em em tur a ni.
K.|.P. HAND BOOK 93

5. K|P member chu khua leh tui \ha, sawrkar tana mi rinawm
kan ni tur a ni a, sawrkara mi hminghliau leh hrem lai
(suspend te ang chi) te phei chu rawngbawlna langsarah
hman loh a him ang.

V. KRISTIAN |HALAITE LEH POLITICS

Politics hi kan inthiarfihlim tak tak theih lohna a ni a, kan


buaipui dan erawh chu a inchen lo thei hle thung. Kan khawtlang
nunah pawh hian awmze thuk tak a nei a; chuvangin, politics kan
buaipui danah hian Kristian \halaiten kan tel vena tur chin leh kan
inthiarfihlimna awm chinte kan thliar thiam a \ul. Eng party tan bik
emawa \hahnemngai lutuka kan chet avanga miten kan
rawngbawlna leh kan pawl hial pawh an hmuh khawloh phah
theihna tur chi chu pumpelh a \ha. Pathian duh dan kawng
thianghlim bosal khawpa eng party tan emaw khaw hmu lo leka
kan inham buai ve duh dawn a nih lek phei chuan K|P-a kan
chanvo leh mawhphurhnate bansan hmasak a finthlak zawk ang.

1. Sawrkarin puitlinga a ngaih, kum 18 tling chinin thianghlim


taka politics kan buaipui ve theihna chu inthlannaa vote
thlak hi a ni a, kan aiawha roreltu turte kan thlanna hrang
hrang - V.C., M.L.A., M.P. te angah hian vote kan nei ve
a nih phawt chuan ngun taka ngaihtuahna hmang chungin
vote kan thlak tur a ni a. Rinawm taka vote thlak hi khua
leh tui \hate tih tur pawimawh tarlante zingah a tel ve a ni.
‘Vote tur bik ka hre lo,’ tih mai te leh, ‘tu mah an \ha lo,’
tih liam maite hi a fel tawk lo hle. Rilru thianghlim tak pu
chungin vote kan thlak ngei tur a ni.

2. Zoram politics-ah hian thu dik lo hmanga vote zawn te,


party dang mite leh hruaitute awm lo lutuk leh \awngkam
chhe tinreng hmanga sawichhiat vak vak te, dawt hmanga
94 K.|.P. HAND BOOK

mipui dawi at tumna te a hluar ve ta hle niin a lang a. Heng


lakahte hian Kristan \halaite chu inthiarfihlim thiam a \ul
hle. Eng ang nihlawhna tur pawh ni se, kan hmanraw hman
tur kan duhtui tur a ni a, Krista zuitute tih awm chin kan
ngaihtuah reng tur a ni. Pathian hriatpui tlak loh hmanraw
hmanga hlawhtlinna chu a tlo ngai chuang lo tih hi kan pawm
nghet tlat tur a ni. Dik lo taka nihlawh ai chuan dik taka
ch^n kan ngamin kan huam tur a ni zawk.

K|P-a inhmang tak, hruaitu dinhmun hiala ding,


politics tui nuin a bual at leh a chiah ruih te pawh kan nei ve
ta zel niin a lang a, a pawi hle. Kristian |halaiten kan tih ve
atana mawi chin kan ngaihtuah reng tur a ni.

3. Sawrkarin vote nei thei tura kum tling a tih chin chu kum
18 tling chinte hi an ni a, K|P member zinga eng emaw zat
chu vote la nei thei rih lo kan ni ang. Heti chung hian hmun
hrang hrangah political party-ten an pawl tan \hahnemngaiin
kum bituk zat la tling lote pawh engtin emaw Electoral roll-
a thunin vote an neihtir \hin nia sawi a ni a. Sawrkar dan
bawhchhiaa vote neih hi Kristian \halaite tih awm a ni lo tih
hriat tur a ni a, kan hriat loh hlana min lo thun a nih pawhin
vote thlak hunah thlak loh mai tur a ni. Dik lo taka vote
neih ve te, vote pakhat aia tam neih te, vawi khat aia tam
vote thlak te leh mi dang hminga vote thlakte hi a Kristian
lo va, tih loh tawp tur a ni. Mihringin min hre lo mah se,
Pathianin min hmu reng a, kan dik lohna pawh chiang takin
a hria a ni tih theihnghilh tur a ni lo va, hlauh nachang hriat
tur a ni.

4. He khawvela mi ni lo lal ram, chatuan daih tur neitu Krista


hnung zuitu Kristian \halaite hi he khawvela rorelna inchuhna
kawngah hian kan phe buai lutuk tur a ni lo va, kan
rawngbawlna leh Pathian hming tihliau thei tur chi phei chu
eng mah tih loh tur a ni.
K.|.P. HAND BOOK 95

VI. KRISTIAN |HALAITE LEH MI MAL NUN


Kan sawi tawh angin mi mal nun a \hat phawt loh chuan
khawtlang nun a \ha thei lo. Kan khawtlang nuna lo lang chhuak,
tuna kan hmuh hi mi mal tam tak awm khawm zia a ni a, mi mal
nun \ha lo chuan chhungkaw hrehawm a siam a, chu chuan chawp
leh chilhin khawtlang hmel a tichhe \hin.
1. Thil buaithlak tak chu a huhova thiltih leh sawihona te,
inrawnkhawmna chi hrang hrang - Committee, seminar,
Consultation, symposium leh workshop-a ngaih dan \ha
leh fing pui pui kan sawi chhuah leh kan ngaihthlak \hinte hi
mi dang chu sawi loh, a sawitute leh a ngaithlatute ngei
pawhin a taka kan chantir hlei thei lo tlat \hin hi a ni. Thu
\ha leh pawm nahawm tak takte hi sawi mai kan duh tawk
em ni a tih theih rum rum mai. Kan thusawite hi tisaa kan
chantir zel loh chuan hma kan sawn thei lo chauh ni lovin,
chhiat lam kan pan telh telh dawn a ni.
2. Tuna kan khawtlang nun tlakhniamna chhan ber pakhat chu
khawlaia kan tam lutuk hi a ni ve phawt mai. Khaw tinah
hian \halai rual, hnathawk rual ni si, lehkha zir bawk si lo,
eng mah ti lo ringawt mai, khawlai leh kawng sir dawra ni
tin \hu nilenga, titi leh thu lawi lo tak tak sawia khawsa
reng eng emaw zat kan nei ta deuh vek mai. Tuk zana chaw
ei ve duh, thawh chhuah neih tum reng reng si lo,
thawmhnaw leh thil dang a chhuak thar apiang awt ve zel
si, zuk leh hmuam lama rual pawl bawk si, lung tizing tak
tak hi hlui tam fe daih tur kan kawl ta deuh vek hi kan
khawtlang hmel timawi lotu lian tak a ni. Heng mite hi han
bel chiang hlawm ila, K|P member hming ziah luhna bu
puia hming chuangte an lo ni ve leh tlat bawk \hin.
Hna \angkai thawka inhman tum reng reng lo, K|P member
kan pung tual tual mai a nih chuan chawp leh chilha kan
khawtlang nun leh hmel a nghawng dan tur chu sawi thui a
ngai awm lo ve.
96 K.|.P. HAND BOOK

3. Ringtua inchhal, Kristian \halaiten dawt sawi kan pawisak


loh tak dan em em pawh hi manganthlak khawp a ni ta.
kan rama thil buaithlak ber pakhat chu thu dik hriat harsa
lutuk hi a ni. A sawitu an danglam apianga thil awm dan
danglam ve zel maite hi a vanduaithlak a ni. Eng vang pawhin
thu dik lo, dawt hi kan sawi tur a ni lo tih hi inzirtir uar a \ul.
=awngkaa sawi a ni emaw, lehkhaa ziak a ni emaw, dawt
hi Pathian huat zawng a ni a, kan hrilha te kan zah lohzia a
tilang bawk.
4. Kristian =halaite zingah zahmawh leh thu bawlhhlawh sawi
pawisak lohna a nasa sawt hle bawk. ‘Tunlai dan’ kan ti
leh mai em ni? Mipa chu sawi loh, hmeichhiate pawhin
thinphu rang chuang hauh lovin zahmawh ngialngan fe fe hi
kan thlawhhma \ha sawi ta hmiah hmiah mai. Hetiang thu
sawi hian kan rilru kawrawnzia leh kan ngaihtuahna
bawlhhlawhzia a tilang a, Kristian \halaite tih awm a ni thei lo.
K|P hruaitu leh dinhmun pawimawh luahtute zingah meuh
pawh hian a changa invawng up fu fu si, hmun danga mi
zahmawh sawia bawp leng buta nui thler duai duai leh nui
\eh huk huk te, phur fahrana lo chhunzawm ta zung zung
maite hi hmuh tur leh hriat tur a awm ta fo mai, sim ngei
ngei tur a ni.
5. Kan ramah hian aia upa zahna hi kan khawtlang nunah a
tlahniam sawt hle. |hangthar, lehkhathiam intiho hian kan
aia upa, lehkha zir sang ve lo leh mawl zawk nia kan ngaihte
hi kan hmusit deuh \hin niin a lang. Hnam changkang apiangin
an aia upate an zah thiam a, kan hmasawn dan hi a
lawmawm zel em tih inchhut ngun a \ul hle.
6. Mi dangte nena kan inlen pawh dan pawh hi ngaihtuah ngun
deuh deuh a \ul ta niin a lang. Mi chhungkuain eng nge an
tih tih ngaihtuah hmasa hauh lova kan remchan hun apianga
mi ina tek luh zen leh \hut muan sauh sauh reng maite hi
mahni hun khawhralna bakah mi dangte tana harsatna thlentu
K.|.P. HAND BOOK 97

nihna a ni thei. Mi tin hi kan \ul telh telh a, a bikin khawpui


mite phei chu an \ul em em vek tawh a, an tan darkar tin hi
a hlu em em a ni tih hriatpui tur a ni. Tih tur nei lova kan
inhria a nih pawhin mi dangte tibuai kher lova hun awl hman
\hat zir zel a pawimawh.
7. Kristian \halai, pawn lama Kohhran leh khawtlang te leh
mi dangte tana inhmang peih fu fu te leh fak hlawh takte
zingah hian mahni in chhung lama khirh leh tlaktlai lo zet a
awm ve theih a. K|P leh YMA-a hruaitu chan chang pha
hialte zingah pawh hian nu leh paten an hlauh ruk riau a
awm theih.
Kan nungchang leh rilru put hmang dik tak hi chu pawn
lam mi ni lovin, kan chenpui, kan chhungkuaa mite ngei
hian an hre chiang ber zel a, in chhunga mi khirh, pawn
lama lang mawite chuan lemchang reng rengin an hun an
hmang ni tin mai tihna a ni a, mi khawngaihthlak tak an ni.
Khawtlang nun a lo \hat theihna tura Kristian \halaite tih
tur leh mawhphurhna hi sawi zawh mai chi a ni lo va, tuna kan
tarlante pawh hi a kimchang lo hle. Kamkeuna leh sawihawnna
mai angah ngai ila, a dang tam tak sawi belh tur kan hria ang.
Chung thil \ha leh hmasawnna turte chu sawia, tlangaupui mai ni
lovin, a taka chantir leh nunpui tur a ni a, kan khawtlang nun
siam\hatna tur leh Krista hnung zuitute kan nihna anga kan
mawhphurhna chu a mal te tea sawi aiin Pathian thuin, “...in tih
apiangah Pathian ropuina tur hlirin ti rawh u,” (I Kor. 10:31) a tih
hian a khaikhawm \ha ber mai awm e.
98 K.|.P. HAND BOOK

VII. KRISTIAN |HALAITE LEH NI TIN HNA

NI TIN HNA AWMZIA

Ni tin hna kan tih hian mi hrang hrangin ni tina kan thawh
\heuh kha a ni. Mi pakhatin ni tin hna dang dang an thawk a nih
pawhin chu chu ni tin hna Lal Isua hnung zuina tur chu a ni.

HNUNGZUI AWMZIA
“Chhandamna hi a thlawn a ni a, a hnungzui hi a man a ni,”
an lo tih angin, Lal Isua hnungzui chu mahni duh dan leh nuam tih
zawng tihpuitlinna ni lovin, min kotu koh chhan hlen chhuak tura
hmangaihna vanga mahni inkalsana ni tin kraws pu tura
inpumpekna hi a ni. Chu chuan a thuhnuaia intuluta, a kalna apianga
zuia, harsatna, mualphona leh hmuhsitna tinreng phur ve tura ni
tin nun hlan hi a keng tel. Hun awl leh hman changa zui mai ni
lovin, kan hun \ha ber leh kan engkim a duh a ni. Hei hian ni tin
hna kalsan a kawk chuang lo va, kan tih apiang a duhzawnga tih
leh a \ul ang zela tlawm leh huaisen taka ni tin Krista dinpui ngam
zel hi a ni. Chumi hre reng chung chuan ni tin hnaa Lal Isua hnung
kan zui dan tur i lo thlir teh ang.

THIANGHLIMNA
(1) Hna thianghlim : Ringtute chu thianghlim tura koh kan
nih (I Pet. 1:15ff; Joh. 17:19) angin kan ni tin hna hi Pathian
mithmuha thianghlim a ni tur a ni. Khawi hmunah pawh eng hna
pawh thawk dawn ila, a mawm lam tur ringawt um lovin, Krista
nen kan thawk dun thei ang em, tih ngaihtuah tur a ni. “Fel lo
taka dehchhuah tam tak ai chuan fel taka dehchhuah tlem te a \ha
zawk” (Thuf. 16:8) tih a ni si a. Ram hmasawn zelin hna thianghlim
lo leh sum hmuhna bawlhhlawh a hring mek a, a hrin belh zel
dawn pawhin a lang. Heng lakah hian ringtute inthiar fihlim tur a
ni ang. Sawrkar phal loh hmanga sumdawn te hi tih hauh loh tur
a ni.
K.|.P. HAND BOOK 99

(2) Hna neih dan thianghlim : Thianghlimna kawngah mi


dang tihhmuhtu ni turin Paulan min fuih (I Tim. 4:12) angin kan
hna hmuh dan leh neih dante hi Pathian malsawm tlak a nih a \ul.
Sum chakna leh roreltute tlawn lungawina a\anga hna neih te,
dawt leh bumna hmanga hna zawn te, mite chanvo chuh khalh leh
luahlan thlengin ringtute chuan tih hauh loh tur a ni. Thianghlim
taka bul \ana, thianghlim taka thawh hi a tlo ber fo.

Ringtute thawh hauh loh tur hna bawlhhlawh chu awm mah
se, a tlangpuiin hna peng hrang hrangah te hian thianghlim lo bik a
awm chuang lo va. A thawktuin rilru thianghlim nen a thawh phawt
chuan thawh tlak loh hna a vang hle a ni. A thawktu rilru put zia
a pawimawh zawk fo mai. Ei ruk theihna leh thatchhiat theihnaah
pawh awm ila, Krista rilru nen kan thawh chuan ei ruk tur a awm
lo mai dawn a ni.

RINAWMNA

(1) Mahni inhneh : “Mahni inhneh chuan khawvel a hneh”


tih a ni a. Ni tin hna rinawm taka thawk tur leh rahchhuah \hin
ringtu ni tur chuan mahni inhneh a ngai. Taksa leh rilru tichhe thei
zuk leh hmuam, ruih theih thil, mipat hmeichhiat kawng leh ei in
thlenga mahni inhneh ringtu nih hi rinawmna bul a ni. Chanchin
|ha hi thua puan mai a tawk lo, ni tin hnaa lantir a ngai. Chumi
kawnga thlemna leh harsatna hmachhawn thei turin mahni inhneha
rinawmna nunpui a ngai.

(2) Hun hmana rinawm : Hun hi Pathian ta, angkhat \heuhva


mi tin hnena pek, a hmangtu azira hlu leh \angkai a ni.Tuisik baw
hnu a ruh theih loh angin hun liam hnu a lo kir leh ngai lo. Hun
hnuaia awm kan nih avangin hun hi hman thiam a ngai em em a ni.
Hun pawisa lo mi ai chuan a hun taka thil ti \hin mi chu a rin tlakin
a hlawhtling \hin. Ringtute chuan Lal Isua angin thil \ha tih nan
daihzai taka hun hman tum \hin a \ha.
100 K.|.P. HAND BOOK

(3) Mahni hnaa rinawm : Paulan ringtu chu ‘an awm mai
mai tur a ni lo’ a tih angin chhungkuaah emaw, Kohhranah emaw
kan tih tur awm tawk dap chhuah thiam tur a ni. Rinawm taka
hlen chhuah ngei pawh tum a \ha. Mahni hna pawh hre lo leh
thawk peih lo, mi thawh sa ring, mahni thawh loh rah sengte hi
Pathian duh loh zawng a ni. Mihring hmasate pawhin an hna tur
thawk lovin an eiru a, chhiatnaah khawvel an hnuk lut ta. Mahni
hna \heuhvah rinawm takin ni tin Lal Isua hnung i zui ang u.

(4) Thu dik sawi leh ziaka rinawmna : Khawi hmunah


pawh awm ila, thu dik sawi mi nih hi ringtu nih dan tur chu a ni
(Kol. 3:9). Thu dik tak sawi mi chu tu mahin an ngainep mai thei
lo. Ni tin Lal Isua hnung kan zuinaah hian thu dik sawi mi, thu dik
\an mi kan nih hi a pawimawh em em a ni (Eph. 4:25).

Ram leh hnamin hma a sawn zel a, chanchinbu leh lehkhabu


ziak lam pawh kan uar ve sawt hle a. Hei hi hmasawnna rahbi
pawimawh a ni a. Amaherawhchu, kan thu ziakte hi belhchian
dawl, thu rin tlak a nih a \ul. Khingpuite chirhtheh nana dawt
sawi leh ziaka vawrh darh te, lam\ang siam duh vang leh sum it
vanga dawt sawi leh ziak te hi Pathian mite awm dan tur a ni lo tih
hre rengin thu dik sawi leh ziakah i rinawm ang u.

TAIHMAKNA

(1) Taihmak ringtu zia tur : Pathian chu thil siamtu, eng lai
pawha thawk reng a ni (Gen. 1:1ff). Isuan, “Ka Pain tun thleng
pawhin hna a thawk reng a ni, kei pawhin ka thawk ve a ni,” a ti
(Joh. 5:17). Lal Isuan vantlang zingah rawng a bawl lai khan
mutmu pawh tuah hman lovin a thawk rim a nih kha. Kan zui Isua
hi mi taima (Mk. 3:2ff), rim taka kut hna pawh thawk \hin a ni
(Mk. 6:3). A hniakhnung zui tura a zirtira insiamte hi zirlai kan ni
emaw, kut hnathawk kan ni emaw, sawrkar pisa leh hmun danga
thawk kan ni emaw, ni tin taima taka thawk tur kan va ni em.
K.|.P. HAND BOOK 101

(2) Lungawi taka thawh : Hnaa tuina hian chhelna leh


taihmakna a siam a, tui taka thawk tur chuan a hna neitu leh kan
thawh chhan hriat chian a ngai (Neh. 6:3). Isua lei leh van Lal
Fapain chhiahhlawh hna thawka thihna thlan khur thim ber a luh
chhuah khan lungawi takin, “Mi tirtu duhzawng tih leh a hna thawh
zawh hi ka chaw a ni,” a ti thei (Joh. 4:43). Lal Isua hnungzuitu
kan nih angin eng hna pawh a te emaw, a lian emaw, thawk thei
tura hriselna, boruak \ha, ei bar engkim hi Pathian min pek tih
hriain lungawi taka Pathian ngaiha \ha leh lawm tlaka thawh hi a
hnung kan zuina tur a ni.

(3) Ram leh hnam tan : Retheihna um bova, ram leh hnam
hausaa siama, chimralna laka humhim turin taima taka Pathian
thu zawm a ngai. Bible chuan, “...Lalpa in Pathian aw chu
\hahnemngai taka...in zawm phawt chuan mi rethei reng reng in
awm hauh lo vang a...hnam tam tak in puktir ang a...hnam tam
tak chungah ro in rel ang...” (Deut. 15:4-6) a ti a ni. Kan sawi
mai ni lovin, ni tin hna taima leh dik taka thawh a ngai (Thuf.
14:23). Chutianga rawngbawl duh lo ram leh hnam chu an boral
dawn tih Pathian thuin min hrilh (Isa. 60:12). Hnam dang hmusit
lova hnam hmangaihna dik tak neih hi kan ni tin nun leh hnaah
hian zir a \ul hle mai.

DIKNA
(1) Ei-bar ngaihtuahna : Ni tin ei-bar ngaihtuahna hi
ringtuten kal pelh mai theih a ni lo. Lal Isua pawhin a hun tam
ber a hmanna leh dikna hmanga siam \hat a tum tlat \hin kha a
ni. Chuvangin, ni tin ei-bar zawnna kawng hrang hrangah dikna
chelh tlatin, mahni chanvo leh thawh chhuah chauh eiin ringtute
kan nung ngam tur a ni ang. Contractor leh sawrkara bill nei
\hinten huaisen taka thu dik hmanga sawrkar dawr ngam leh
dawta thil tih bansan ngam tur a ni. Dawt hmanga \anpuina lak
tum tlat te, chutiang mite hnena sawrkar sum pek hreh hauh loh
te hi ringtute nun dan tur a ni lo.
102 K.|.P. HAND BOOK

(2) Ram relbawl inchuhna : Khawvel ram leh hnamten


zalenna leh remna an neih theih nan Lal Isuan hna a thawk \hin a,
chu chu a lo kal chhan pawh a ni. Mahse, Party politics-ah a
inhnamhnawih ngai lo. National Party (Herodian Pawl) emaw,
Regional Party (Zealot Pawl) emaw a kawp lo va, a sawi chhe
bawk hek lo. Sawrkar laka a tih tur chu rinawm takin a ti mai a
ni. Ringtuten Lal Isua hi kan entawn a \ha hle mai.

Israel fate Aigupta ram a\anga hruai chhuah an nih lai


pawh khan Mosia chuan mipui enkawl leh relbawl hna a thawk
a, chutih laiin Aronan sakhaw serh leh sang a khawih thung. An
khawih pawlh lo va, rem takin an kal dun zawk a ni. Hei hi
Kohhran mite politics-a inhnamhnawih dan tur a ni ang. Politics
tuinu hi Kohhranah luang lut lova ram relbawl inchuhna boruak
thianghlim siam tura dikna nena thawh hi ringtute kova innghat a
ni.

(3) Roreltu leh mipuite : Hnam tin hi Pathianin roreltu


hmangin min enkawl a. Dik taka rorel tura ruat an ni. Roreltu
dik lo leh hlemhle hi Pathian huat zawng tak a ni (Amos. 3:11).
Hnam pum pui pawhin an tuar phah \hin. Mipuite pawhin
roreltute a khalh sual theih bawk. Sum leh dinhmun duh vang
te, sum chakna hmanga dikna rahbeh te hi Pathian hmelma nihna
a ni. Roreltuten dik taka ro an rel theih nana kawng sahsak leh
kaihhruaina pek hi mipuite tih tur, ringtute phei chuan Lal Isua
hnung kan zuina tur a ni.

(4) Rawngbawlna kawngah : Sual vanga dikna rahbeh


duhna khawvel ti-Kristian turin ringtute hian mawh kan phur a.
Boralna kawng zawh mek chhan chhuah te, Kohhran nger leh do
zawnga awm tuam dam te, chhungkaw inlaichinna \ha siam leh
in\henawm khawven kawngah dikna hmanga inremna siam \hin
hi ringtute ni tin nun dan tur a ni. Ni tina kan nunhonaah hian
Pathian hre rengin rawngbawlna ti\huanawpa tihminghliau thei tur
ang chi reng reng chu tih hauh loh a him ber fo.
K.|.P. HAND BOOK 103

DAWHTHEIHNA

(1) Hmangaihna : Hmangaihna chuan dawhtheihna a hring


\hin. Hemi tel lo chuan hnungzuitu hlawhtling nih a har hle. Isua
pawhin mi sual leh bawlhhlawh ber te a kan chhuak a, an harsatna
dawhthei takin hmangaihna nen a sawipui \hin (Mat. 5:30ff; Lk.
19:1-10; Joh. 4). Lal Isua entawna min mamawhtute hmangaihna
nena lo dawnsawn hi a ringtu nunphung hle mai. Hmangaihna nena
thil tih chu tunah harsa mah se, a reiah lawmna a thlen a; thinrimna
nena thil tih chu tunah \hain hre mah ila inchhirna leh zahna a thlen
\hin. Isua anga \anpui ngai \anpui leh thawh kep ngai thawh kep
te, ni tin hnaa kan thawhpuite nen kan inlaichinna leh min dawrtute
kan lo dawnsawn danah Lal Isua hmangaihna leh dawhtheihna
zia hmuhtir hi ringtu mawhphurhna leh a hnung kan zuina tur a ni.

(2) Thuawihna : Thuawihna hi Lal Isua rawngbawlna


hnukpui a ni. Amah ngeiin, “Nangin tih tur mi pek kha ka ti zo
va, khawvelah ka chawimawi tawh a che,” a ti (Joh. 27:4). Lal
Isuan a Pa thu awihin, hmun hrehawm leh harsaah pawh chhel
leh huai taka a thawk ang hian ringtute chuan ni tin hna kan thawk
ve tur a ni ang. Hna thawktu tam tak hlawhchhamna chhan chu
thuawihna an tlakchham vang a ni chawk. Eng hna pawh thu awih
tak leh dawhthei taka thawk tur kan ni, chu chu hlawhtlinna bul
pawh a ni. Bible pawhin, “Tihnuam tak leh thu awih taka in awm
chuan in rama thil \ha te hi in ei ang...” tiin min hrilh a ni (Isa.
1:19).

Kan ni tin hna \heuhvah hian Pathian ram a lo thlen chuan


khawvel hian a tuar zo dawn lo reng reng a, missionary ropui tak
kan ni mai dawn a ni. Chuvangin, ni tin hna kan thawh mekah
hian siam \hat ngai lai siam \ha chungin Pathian dah pawimawh
ber ila; tichuan, Krista a lo ropui ang a, keinin a malsawm rah
kan seng dawn a ni. “Kristian ram si...tih aia Kristian ram nge
nge...” tih a lo nih theih nan kan ni tin hnaah a ram leh a felna
zawn hmasak hi ringtute mawhphurhna a ni.
104 K.|.P. HAND BOOK

BUNG XI

RUIHHLO LEH SEX LAKA THIANGHLIMNA

Thuhmahruai

Thianghlimna hi Pathian zia a ni. Pawn lam lang thei faina hi


a ni ber lova, thlan pawn lam hnawih var, chhung lama mitthi \awih
awm si chu a thianghlim loh kha. Nun chhung ril leh mize lama
thianghlim, dik leh fel, Pathian \ih nun, nun zahawm sawina a ni.
Thianghlimna chu rilru lam dikna a ni. Chu thianghlimna chu kan
Pathian zia a nih tlat avangin a kohate pawh thianghlim turin min ti.
Thianghlimna tel lovin Pathian a hmuh theih tlat loh mai. Kristian kan
nihna kum z^ a chuang tawh a, Pathian thianghlim betu \halaite nun
hi a thianghlim t^wk em le? Mi sual ngaidam \hin Pathiana kan chian
tluk zet hian thianghlimna duh Pathianah chiang ila chu kan ram leh
hnam hi a nuam tawh ngawt ang.

Temple thianghlim

Vaivut a\anga kan taksa a siam zawh khan nunna thaw a


thaw lut a. Mi nung kan lo ni ta. Chu taksa chu ‘Pathian in’ a ni a.
‘Thlarau Thianghlim in’ a ni bawk. A chenna tur temple vawn
thianghlim kawngah kan Pathian hi a thikthu a chhe hle. Hruihrual
nen meuha thawkin temple chu a thian thianghlim duh. Kan taksa, a
temple thianghlim chu kawng hrang hrangin kan tichhia a, kan
tibawrhbang \hin. Ruitheih thil leh mipat hmeichhiatna hman dik loh
hi a langsar zual a ni. Temple thianghlim chu kan tikhaw lo a. Pathianin
a In tikhaw lotu chu a tikhaw lo ve dawn avangin talhfiak nena a
zilhhau tawh pawh kan tam e!! Mahse kan la sim chuang lo.
Hmangaihna leh khawngaihnaa khat Pathian kan tih hi Pathian thikthu
chhia, phuba lak hmang Pathian a nih hi hrechiang ila chu kan nun hi
kan vawng thianghlim lehzual mahna!!
K.|.P. HAND BOOK 105

Hrisel lo Mizote

Mizote hi kan hrisel lo khawp mai. Damdawi inah nitin inentir


kan tam >m >m reng a, special-a inentirna zawng zawngah pawh
hming ziah lawk f> a ngai vek. Free clinic ni s> tam tak kan intlar a.
Health Mela kan bawr luih luih bawk. Chutih lai chuan Damna Cru-
sade ah mipui kan khat tlat z>l a, nem thluk nghakin kan intlar a,
\awng\ai laiin kan na lai kan khawih sup sup a. Tidam thei nia an
sawi dek dek tawh panin damna beiseiin kan tlan ruih ruih a.|am
thlen thei khawp damlo kan \hu ngh<k zel. |awng\aidamthei pawh
kan ngah. Damna kan zawng nasa a, kan dam chuang si lo. Kan rilru
lam a thianghlim loh vang a ni tel ang.

Damdawi magic

Mizote hi kan zuau a ni. Zuauna hi rilru thianghlim lo a ni.


Tawrhna phena malsawmna hi kan thlir peih lo va. Taksa n^, rilru
n^, thinrimna, lungl>nna, lungawi lohna zawng zawng hi damdawia
thawi dam kan tum a. Damna tur hian short cut kan dap chak >m >m
a. Damdawi hi kan thlahlel ngawih ngawih a ni ber. Kan chhiatpui tur
a nih leh nih loh pawh ngaihtuah lovin miin a \ha an tih apiang kan
hmawm ve zel mai. Damna tur hian a kawng kual leh thui, hahthlak
z^wk leh tlo zawk lam kan zawh peih lova, rang taka nawm nghalna
‘damdawi magic’ kan beisei \hin. Damdawia a ‘dawi’ lai hi kan hneh
leh si lo va, ruihhlo ngai kan tam phah ta a nih hi.

He rilru hrisel lo hi \halaite zinga lo piang thar a ni vek lo.


Min chawi liantute atanga kan chhawm tam tak a awm a ni.
|hangtharte hian kan zir loh zui zel chuan kan hnam chu kan heti
chatuan dawn a ni. Pathianin keimahnia intihdamtheihna a dah hi kan
haichhuah a hun ta hle mai. Hrehawm leh harsatna leh natna hneh
theihna, tuarchhelna nun hi nun thianghlim a ni. Chu nun chu kan
mamawh a ni.
106 K.|.P. HAND BOOK

Nun ti\awp ruihtheih thil


Damdawi beisei tlatna rilru no chuan ruih hlo a\anga damna a
zawng a, a hmu thuak a. A t^wk lova, a zawng leh z>l \hin. Tichuan,
a lo t^ng nghet ta tlat \hin. Ruihtheih thil reng reng hian taksa a tichhe
thei vek. Chhungril lamah natna a siam a. Pawn lam lang thei a \awp
bawk. Hmai a fai thei lova, hmel a bawrchhawr a, rim a chhia a. A
thianghlim lo a ni. Chuti chung chuan ruih a ngai si a, thawhchhuah a
awm bawk si lo. Mamawhna a nasa a, pawisa neih a har si. Tun
hmaa rilru thianghlim kha a bo \an ta a, hralh ruk t<r dap a ngai a, a
daih seng ta lo. Rukruk a \<l ta. Dawt sawi a ngai a, mi bum a \<l a.
Taksa thianghlim lo leh nun \ha bawk si lo chu mi hmuhsit nihna a lo
ni reng a. Tu lakahmah a tuitlak theih tawh loh. Nun a ruak a, khua a
har a, hnemtu an awm si lo. Mahni leh mahni inhnem chawp a ngai a,
chumi tur chuan ruih belh a ngai leh thin. Mahni inthiamchawp tumin
dem tur leh chhuanlam tur an dap ruai tawh thin.
Mahni inthiam chawp nan Bible-a thu \henkhat la chhuakin
zu leh ruihtheih thil \hatna leh Paula’n Timothe-a permit a pek thute
kan vawng hlur a. Chhiar vek law law \hin ila \ha tur hi a nia. Bible-
a ruihtheih thil a lan hmasakna berah chuan ruih mualphona thlentu,
saruaka awm tirtu, anchhe inlawhna thlentu a ni a. A lan vawi hnihnaah
pafa inngaihna a thlen. Absaloma’n a unaupa Amnona a thah dawn
khan zu ruai a \heh t> t> a, a ruih lai takin a that. Davida’n sual thup
nan hman a tum bawk. Zu chu nuihzatbura min siamtu, insual bung
bungna thlentu, mawlna thlentu a ni a. Retheihna a ni bawk. Tualthahna
leh uirena thlengin a kaichhuak a. Thihna khawp sual a hring der mai
a ni. Ruihhlo bawia tang chung chuan rilru leh nun a thianghlim thei lo.
Hmanraw thianghlim neih s>n a har a, mi hman hnu thlenga
hman a lo \ul a. Natna \ihbaiawm pui pui nen, polythene-a tuam up
chual chungin kan invui liam ta \hin a ni. Nun thianghlim lo chuan
Pathian a hnaih thei si loh avangin thlarau lam pawh ngaihtuahawm
tak zawng a ni. Mahse, Mizote hi kan vannei hlauh a!! Thih dawn
\epah hian ngaih\hatna t<r engemaw tal sawi tur kan nei hman leh
tlat zel. Kan puithiamte pawh hian meidil lam hawi lo zawngin min
vui liam hram se kan duh niin a lang. Thih dawn \epa inchhira rilru
lamlet hman, vanram kai hi chu Bible pumah pawh vawi khat chiah
asin a lan!!
K.|.P. HAND BOOK 107

Rui chunga Pathian hnaih


Walter Houston Clark-a chuan Chemical Ecstasy : Psyche-
delic Drugs & Religion tih buah chuan ‘Pathian hnaihna leh thutak
zawn chhuahna kawng \ha tak chu ruihhlo hi a ni,’ tiin a ziak pek a.
Chu chuan \halai tam tak, nun tuihalte chu ruihtheih thilah a hruai
nasa hle. Ruihhlo chuan eng pathian thian emaw chu a hnaihtir ve
pawh a ni mahna le! Kan Pathian Thianghlim erawh hi chu ruihhlo
hmanga hnaih chi a ni ve lo. Pathian hnen thlen theihna chu Krista
chauh a ni tih Bible-ah kan hmu. Puithiam Arona hnenah inbiakna
puan in chhunga an kal laiin uaiin leh zu reng reng in lo turin a ti. Chu
chu an zawm loh chuan an thi dawn tih pawh a sawi nghal.
Pathian thianghlim hi rui ^ phut chunga hnaih chu thihna a ni
ngei a niang. Rui phur inkhawm leh lam vak mai te, \awng\ai hluam
hluam maite hi a haw viau a ni mahna. Pathian thianghlim hi thinlung,
rilru leh chakna zawng zawnga hmangaih tur kan ni. Rui pai \uang
\uang chung zawngin he hmangaihna ngenngawl hi tlin chi a ni lo ve.
Ruihtheih thilah hian insum theih lohna a awm a. Rui miah lo pawha
insum kan harsat teh lul nen, rui chung lek phei chuan chhe tak kan ni
ang. Insum thei lo nun a thianghlim ngai lo.

I sim thei e
Mi \henkhat chuan ruihhlo ngawl veina hi natna khirh ber,
dam thei tawh lo ang hialin an sawi \hin. Rilru huaisen lo tan zawng a
har bawk reng a ni. Mahse Pathian ropui, damlote tidama mitthite
kai tho theitu chuan ruihhlo lak a\ang pawhin mi a chhandam thei
khawp mai. Keini aia thiltihtheihna chak zawk neitu hnena tluk luh hi
damna a ni. Misual ber pawh a sima lo ngaidam \hintu Pathianin a
ngaihdam tawh miau si chuan mi dang tan ngaihdam loh a thiang
tawh lo. Chhungkuaah duat a hlawh thei leh tawh a, khawtlangah
pawh lawm a hlawh zui a, kohhranah pawh hmun laili a chang leh
theih tawh \hin. Nun a famkim thar leh \hin.
108 K.|.P. HAND BOOK

Hmanraw thianghlim leh hlimawm

Mipat hmeichhiatna hi Pathian siam, \ha a tih em em zinga


bet tel sa a ni a. Chi tam tak thlaha leilung luah khat tura thu a pekte
kan nih avangin thianghlimtak leh hlimawm taka inthlahchhawng turin
min ti. Mahse, a hlimawmna tak hi a dik lo zawnga kan hman tak
hlauh \hin avangin thil thianghlim leh hlimawm kha thil tenawmah kan
chhuah lo chauh \hin zawk. Duh taka a siam a nih avangin mipat
hmeichhiatna hman hi sual a ni ngawt lo. Mipat hmeichhiatna hi a hun
takah, a hmun dik takah, hman pui tur dik tak nena hman chuan thil
thianghlim leh \ha, nuam leh chenfakawm a ni. A zahawm a, fiamthu
nena p^wt puia nuihpui dur dur chi pawh a ni lo. Hmangaihna
lanchhuahna vawrtawp a nih avangin dik taka hmangte tan chuan
hlimna tizualtu leh Siamtu Pathian lam hnaih tir theitu a ni zawk. Mahse
kan thianghlim lohna langsar ber leh biru ber chu a ni reng lawi si.

Kum k^r thianghlim


Hmui hmai uluk tak Mizote hian kum k^r thianghlimna lam
kan hlamchhiah fo. Kan thawnthu neih hlui ber pawl Chhura
thawnthuah kh^n Chhura’n sakhi a <m a. Di hmuna tlan kualin a
serh vun hmawr chu diin a ^t thla ta hlawk mai a. A tlan kual zel
hnuah a serh hmawr them chu a chhar a, a sakhi umin a thlauh nia
ngaiin a hnim a, “Mm, a lo n^m hman tawh a nih hi,” tiin a hmawm ta
zoh a ni awm e. He thawnthuin a tarlan chian >m >m chu kan kum
k^r a thianghlim lo \hin tih hi a ni tlat. Kan infiamna \awngkamah
pawh helai bawr hi rimchhe tura ngaihna a ri ring hle. Hei hi a \hing
tawh a ni. Hmun dang ai chuan kum k^r zawng a rimchhe hma ngei
e. Chuvang chuan a vawn thianghlim lamah \an kan lak a ngai. Zirtiru
pakhat chuan a sikul naupangte a fuihnaah, “In inthiar zawhah
\henawm bang kha sil fai ve nghal ziah rawh u,” a ti. Inzirtirna \ha tak
a ni. Mipate hi tlemin invawn fai a nuam deuh. Mahse inbual paha
p^wn lam chauh sil fai \hin, a vun han lip leta a tuaifai nachang hre lo
an tam mai. Mipa serh vun chhung lama bawlhhlawh awm \hin hi
hmeichhe chhul cancer thlentu zinga pakhat a ni ve thei an tia sin!
K.|.P. HAND BOOK 109

Hmeichhiate hi inuluk lehzual a ngai. Hmeichhia zawng zawngin


bawlhhlawh chhuak an nei vek. A pawi leh pawi lo chi a awm. Ni
khatah vawi hnih tal sil fai ngei ngei tur a ni. Insilfai hian natna tam tak
a veng nghal thei. |anpuina zawn a \ul chang pawhin helai bawr
kher han show hi kan hreh hlawm \hin hle kha. Fai hi damna a ni.
Naamana phar dam nan Jordan luia kal a, va inbual a, va
intihthianghlim a \ul. Isaian Israel hnamte hnenah “insil ula, intifai rawh
u” a ti. Bungbel thianghlim taka inhlanna thil Lalpa ina lak luh \hin tur
thu pawh kan hmu. Fai hi a Pathian Thu em em a ni.

Nula thianghlim a rai!!

Nula thianghlim chu tuma la pawl loh tihna a ni. Mihring danah
chuan mipa chi leh hmeichhe chi a intawn chauhin a rai theih. Mahse,
nula thianghlim chu a rai ta tlat. A nun chu nun thianghlim, Pathian
fapa pianna tlak a nih avangin nula thianghlim chu a rai a ngai miau a
ni. Isua pianna tlak nula chu a thianghlim a ngai. Thlarau Thianghlim
chenna tur nun chu a thianghlim tur a ni. Mipa chi tel lova nau pai hi
parthenogenesis an ti a. Khawvel history ah hian tum khat chauh a la
thleng. Mizo nula pakhat rai chu, ‘Thlarau Thianghlim fa a pai’ tiin an
sawi virgin lui tlat a ni awm asin! Nula thianghlim a rai vawihnihna a
ni mahna!! Thianghlim tak tak maw?

Virgin hi a \hing lo

Tuma la pawl loh hi Virgin an ni. Tlangval virgin hian luck lo


leh zei lo ang zawnga \awngkaa fiam an hlawh a ni awm e. Nula
virgin pawh ngaizawngtu leh itt< hmu lo, hmeichhe chut nia ngaihna
a awm \hin a ni awm e. ‘Di nei lo Pawla’n a sai an ti’ tih culture-a
chawilen tlangvalte hian ‘ka nem rang puan ka di zawnna’ tih sak
theih tumin theihtawp an chhuah a. A thei ve lo pawhin dawt tal an
sawi \hin. Tlangvalte hi an sual khawp. Nula chu theih hram an duh
a, an theih tawh chu an duh lo zui a. Nupuiah ngat phei chuan virgin
an duh leh vek si. Lo inhman l^wk hi inneih hun atana inbuatsaihna
training \ha tak nia ngai an awm a. University of Nebraska chuan an
110 K.|.P. HAND BOOK

zir chiang ngat a, lo inhman ve chhin hi training-na \ha a nih loh zia an
finfiah hlauh. Dr. P. Popenoe-a’n ‘Are virgins out of date?’ tih a
zirnaah chuan inneih hmaa sex hmang leh hmang lo nupa engemawzat
a zir chiang a. Inneih hmaa sex hmang miah lo nupa nun chu a l>t tam
fein an hlim zawk tih a hmu chhuak. Tim & Beverly te zirnaah pawh
inneih hmaa sex lo hmang tawhte chuan la hmang miah loa inneite
aiin an nupa nun ‘sex’ an hlimpui lo zawk f> tih an hmu. Virgin ve ve
ngata inneite nun chu a hlim ru v>ng v>ng a, tumah han thik tur an
awm lova, ngaihtuah t<r a tlem a, ngaih a \ha hliah hliah mai a ni.
Kawppuite hi miin ‘saw saw maw…. vawi hnih’ an tih theih tur neite
nun chu a kimki tlat \hin. Thikthu a chhia a, ho t> teah inbah sual a
tam bik. In\hen pawh an tam zawk. Aizawla \halai 200 rual kan
zawhnaah chuan virgin ngeia nupui pasal nei duh an tam zawk a, an
nupui pasal tur atan phei chuan virgin ngei an duh vek. Aizawl tlangval
tam tak, Pawla culture-in a tihbuai loh, mipui hmaa chhuang taka an
virgin thu puang ngam an awm \an ta. Virgin hi a \hing lo. A thianghlim
a, a changk^ng a ni.

Hur aiin inneih a \ha zawk

‘Inngaihna sual’ tih hi nupui pasal neih hmaa sex hmang sawina
a ni. Mihringa ch^kna awm hi Siamtu siam tel, mihring nihd^n t<r
pangngai a ni. Ch^k zawng apiang tih erawh chu sual a ni thei thung.
Sex ch^kna leh mamawhna hi mi pangngai zawng zawngin an nei.
Insumtheihna hi nun thianghlim a ni. Insum hi a har >m avangin
Pathianin inneihna a buatsaih a. Hur aiin inneih chu a \ha zawk.
Inneihna chu mi zawng zawng zinga chawimawi tlaka thianghlim a ni.
Inneihna chhungah chuan tumah intidawng lovin mipain a nupui hnenah
a chan t^wk a pe t<r a ni a, hmeichhiain a pasal pawh a pe bawk t<r
a ni. Chu chu a thianghlim tawk a, Pathian thu pawh a ni.

Aizawl veng pakhata tlangval 50 leh nula 56, kum 20 – 35


inkarte chungchang ka zirnaah chuan mipa zaa 52 leh hmeichhia zaa
21.4 in sex an hmang tawh. CK|P Questionaire 2005-a a lan dan
chuan K|P member 31202 zinga 43.27% chu inneih hmaa sex hmang
K.|.P. HAND BOOK 111

tawh an ni tlat mai. Kum 2005 K|P report-a a lan danin kohhran mi
innei 3546 zinga 65.7% te chu Biak In hawng lova innei (inneih
hmaa sex hmangte) an ni. Heng pawh hi a langchhuak chhunte an ni
chauh ang em? Hei ai hian a sang mah lo’ng maw?

Hetiang hi a nih mek lain Mizo nula leh tlangval zingah mipat
hmeichhiat thila invawng thianghlim tlat mi tam tak an awm.CK|P
Questionaire 2005 ah vek khan K|P member 31202 zinga 87.43%
chuan nupui pasal neih hmaa sex hman hi pawi an ti a. High School
naupang mi 200 zinga 98% chuan nupui pasal atan virgin ngei an duh
thu ka zirbingna pakhatah chuan a lang bawk. Hemi rilru hi kan intuh
chhoh zel chuan hmalamah beisei tur kawl eng a la awm niin a lang.
Kan \an erawh a \ul hle.

Thihna khawp sual

Sual hi chi tam tak a awm a ni awm e. Thihna khawp pawh


a awm. ‘An zinga \henkhatin nula an ngai a, nikhatah mi 23000 an
tl<khlum phah ang khan inngai hek suh u’ tih ziak a awm. Taksa
thihna mai ni lo thlarau lam thihna pawh a keng tel. ‘Mi thianghlimte
tiha mawi awm rengin, inngaih leh bawlhlawh zawng zawng, duhamna
nen in zingan lam pawh lamin awm suh se…Inngaih hmang leh mi
bawlhhlawh leh mi duham reng reng chuan Krista leh Pathian ramah
chuan chan reng an nei lo a ni tih in hre hle si a’ tih ziak kan hmu.

Pathian ram luah lo t<r list sei t^wk tak zingah mipat
hmeichhiatna hman dik loh a tam hle. Tunlaiah chuan thihna hi a
hrehawm zawngin a thleng tawh. Sex-a inkaichhawn theih natna hrang
hrang, STDs, Hepatitis leh AIDS te hmangin muangchangin nun a
r^wp ral \hin. Zahthlak leh rilru hah bakah mi endawng hlawhin an
thi \hin. Nun thianghlim lo zingah a tam tlat.
112 K.|.P. HAND BOOK

Nawmna um rilru buai

‘La ti lo ten tih an chak, a ti tawh ten an zawngchhang’ tia an


sawi \hin ang deuhin tem ve chhin a chakawm duh viau. Ti chhin fuh
lo f> f> erawh an tam. Hmel fai em em, khawtlang leh kohhranah
pawh thianghlim ber anga lang zingah natna \ha lo pai r< an tam a
nia. Risk sual palh, daktawr pan zak si, nguina puanchhia sina
inlukhup tlat an awm \euh. Sex an lo hman ve avanga rilru hah, thih
duh hial khawpa nun beidawng, chhia leh \ha pawh hre lo khawpa ^
zui, mahni inthiam lohna bawia t^ng nghet tlat tam tak an awm.

Thi neih leh hmaa rilru haha hui ru pawp pawp, Pathian
ngaihdamna zauzia chhuanlama ngaihdam dil rilru nuam chawp,
chhungril nun erawh chu ruak em em si an tam mai. Sawn pai avanga
mahni nunna hial lak tum, mualpho loh nana tualthah hial duh zui ta
mai engzatnge maw awm le? Nau titla tam tak zingah ‘mi fel,
rawngbawlna chelh tlak’ an awm nual an ti!! Sual achunga sual leh
chhawng nun hi a awhawm lo teh a nia. Taksa leh rilru a bawlhhlawh
a, nun a thianghlim thei tawh lo. Vawi khat tihin vawi hnih a hring
chawk si a.

Hawlh pawlh

Sex hi inneihna huang chhungah, kawppuite nen, mawi tak


leh thianghlim taka hman tur a ni. Kawppuite ni lo hmanpui hi uirena
tenawm a ni. ‘Lawng sulhnu leh pa sulhnu a hriat hran theih loh’ tih
fiamthu hi dawt a ni. Engemawti takin a hnu a chhui theih ziah. Hawlh
pawlh nun zawng a thianghlim thei ngang lo a ni. Pa ber nula ngaiin a
nupui hnena natna \ihbaiawm a khilai t^k an tam a nia. Natna chi
hrang hrang inkaichhawn theihna leh rilru lama harsatna thlentu uirena
hi thihna khawp sual a ni. Inngaite leh uirete chu Pathianin a ngaihtuah
dawn si a.
K.|.P. HAND BOOK 113

A rai theih em ni?

Pathianin sex hi inthlahchhawn n^n a siam a. Chi inthlah


chhawng thei lo tur, mipa leh mipa te, hmeichhia leh hmeichhiate leh
ramsate nena hman hi Pathianin sex thianghlim lo a tih zinga mi a ni.
Thuthlung Hlui lamah phei chuan hetiang mi hi tihhlum nghal tur a ti
tawp. Tun hnai mai khan America rama state pakhat, Massachussets-
ah chuan mawngkawhurte inneih theihna d^n an pass mauh mai.
Engtia ngaih tur nge ni le?
Nula leh tlangval thenkhat chuan, “Vawikhat hmanin a rai
theih em ni?” an ti hu hu fo. Theih tehreng mai. Hmeichhe chi leh
mipa chi an intawn hun kha a fuh chuan vawi khat pawh ni se a rai
theih.

Min hmangaih chuan

‘Min hmangaih chuan ka t^n i inphal vek tur alawm’ tia thlem
thluk theih nula an va tam em! An inpumpek hnua hmangaihna tlan
zui tur nei ta si lo nun beidawng leh rilru n^ an awm zui \euh \hin.
Hmangaihna hi kan chhuang hlur a, mi kar n^n tak kan hmang ta \hin
a. Hmangaihna hming kan tichhia. Sex hi hmangaihna tehfung a ni lo.
Hmangaihna chuan a hmangaih takte chu a zah a, a thianghlimna a
vawn \hatsak duh \hin. A kar \<ng \<ng ngai lo. Hmangaihte tana
kan pek theih hlu ber chu kan thianghlimna hi a ni a. Inneih zana
hawn atan kan present chu kan f<n \ha reng tur a ni. Kan neih duh
hauh loh tur tihchhiat hi a sual thlak. Inneih hmaa sex hmanpui tumtu
che chuan a hmangaih lo che tih hre rawh. A dil ngut ngut che pawhin
a tisa chakna hrikthlak lailawkna leh intihtheih zuina bak a dil lo che
tih hria ang che. Hmangaihna chu a dawhthei a, a thianghlim bawk si a.

Innei mai ang hmiang


Sex chu inneih hnua hman tur a ni a. Inneihnain a ken tel chu
inngaihzawnna a ni. Ngaihzawng neih hi sual a ni lo. Pathian siam
mihringte hian induhtawnna leh initna kan nei. Thianghlim taka
inngaihzawn theih a ni. Nupui pasal nei tur pawhin inbuatsaih tur.
114 K.|.P. HAND BOOK

Mizo \halaite hi kan puitlin lohna lai tak pakhat chu hemi kawngah
hian a ni. A ruka ngaihven viau si hian ngaihven nih kan zak a. Duh
si, duh lo ang taka lan te kan ching a. Chhungte leh kohhran mite
lakah kan z>p a. Kan rilru dik tak kan sawi ngam loh fo avangin
harsatna kan tawk thei. Zahawm tak leh mawi tak, mi dangte hriatpuiin
ingaizawng \hin ila chu kan thianghlim lehzual ang. Inneihna hi
damchhung thil a nih avangin ‘in-riahbuk thingfawm’ mai mai chi a ni
lo. Ngaihtuahna fim tak hmangin inneih hi rawt tur a ni. Puitlin hnuah
inneih a finthlak. Puitlinna hi kum upat azawnga teh chi a ni ber lo.
Nupui pasal chawm thei tura hna thawk peih, naupang enkawl thei
tura fing, sum thawkchhuaka renchem thiam, mahni hmasial lo, insum
thei, ‘ka thiam lo a ni, min ngaidam rawh,’ ti theite hi nupui pasal nei
thei tura puitling an ni.
Inneihna zuitu chu fa neih a ni fo. Taksa leh rilru puitlin hmaa
fa neih hian harsatna tamtak a thlen thei. Chutih rual chuan upat lutuk
pawh a him chuang lo. Hmeichhiain a fatir chu kum 30 hmain nei thei
hram se a him bik an ti. Mipa tan pawh “Matea thla li, a pa kum
sawm li,” tih vel hi chu a tlai hret. Hmeichhe tan kum 20 – 30 inkar,
mipa tan kum 25 – 35 inkar hi inneih hun \ha laia sawi \hin a ni.

Ng<m sexy

Tunlai nulate hian an ngum leh dul bawr an tilang thui riau a.
Tatoo te an chhu vel thul. A engemawti sexy phian leh nghal. Sex hi
rilru a\angin a in\an a. Kan rilru kaihruaitute chu kan thil hmuh leh
hriat te, kan thil tawn mekte hi a ni. Kan incheinain mi a hip a, kan
ch^kna a sang a, lehkhabu \ha lo chhiar leh Blue film en kan uar
bawk si a. Inkawmf^lna hun kan ngah a, awm mai mai kan thiam si
lo. Insumtheihna kan tlachham a. Nawhalh fung leh a z>n innawt chu
a lo alh ta a, thliin a beng fuh bawk a, \helh tumna a awm lo bawk
nen, thianghlimna ramri a kang ral leh duai duai mai \hin. Hnam dang
tan pawha zuamawm khawpin kan inpho lang a, kan kut a hlei a,
kan inkuah thuak thuak a. Pawngsual a hluar a, pawngsual lem a
hluar bawk. Kan cho a, kan rim a, kan rim thlu ta zel zawng a nih hi.
K.|.P. HAND BOOK 115

I intithianghlim teh ang u

Pathian thianglim betu Mizo \halaite hi kan inenchian a ngai.


Ruihtheih thil leh mipat hmeichhiatnaah kan thianghlim lo hlein a lang.
‘Intithianghlim’ tih hi thianghlim si lo, lang thianghlim der v>l sawina
niawm takin a lang thei. Thianghlimna hi rilru lam a\anga in\an tur a ni
a. Nun danin a zui tur a ni. |awngka maia insawi thianghlim chawp
ni lo, a taka nun thianghlimna hi ‘intithianghlim’ chu a ni. Mi dang
bum chu a theih a ni mai thei, mahse Pathian leh mahni kan inbum
thei lo. Ngaihdam dil chungin i intithianghlim thar ang u. Keimahni
avanga intithianghlim Lal Isua hian thutaka kan thianghlim theih nan
Pa hnenah min dilpui asin. Kan Pathian chuan,‘Nangni pawh in
thianghlim tur a ni, Kei ka thianghlim si a’ a tih kha.

Pathian duhzawng, in thianghlimna tur chu hei hi a ni, inngaih


b^nsan ula; Pathian hre lo Jentail hote anga hur kawng ch^k lovin,
thianghlim leh chawimawiin mahni b>l vawng thiam \heuh ula; chumi
kawngah chuan tuman bawhchhiain a unau chungah thil \ha lo ti suh
sela; Lalpa chu ch<ng ang thil titu zawng zawng phuba latu a nih
avangin - keini pawhin kan hrilh l^wkin kan hriattir che u ang khan.
Pathianin bawlhhlawh turin min ko si lo va, thianghlimah min ko zawk
a ni. Chuvangin a pawisa lotu chuan mihring pawisa lo a ni lo va,
Pathian, a thlarau Thianghlim pe \hintu che u chu a pawisa lo a ni
zawk.
___________________________________________
Bible reference :
(Paper chhunga mi indawt d^nin – Chhiar zui peihte tan)
* Thianghlimna, Pathian zia - Ex. 15:11; Lev. 11:44-45;
Hos 11:9; Amo 4:2; Heb. 1:13;
Heb.12:10; I Pet. 1:16
* Thlan pawn hnawih var, chhung lam mitthi \awih
- Mathaia 23:27-28
* Thianghlim tura koh - I Kor. 1:2, I Thes. 4:7
* Thianghlimna lovin Pathian a hmuh theih loh - Heb 12:14
* Mihring siam thu - Genesis 1:27-31
116 K.|.P. HAND BOOK

* Taksa hi pathian In - I Korinth 3:16,17


* Taksa hi Thlarau Thianghlim In-I Korinth 6:19
* Temple thenfai - Luka 19:45-46
* Pathian In tikhawlotu chu tihkhaw loh ve tur - I Kor. 3:17
* Pathian thikthu chhia, phuba lak hmang - Nahuma 1:2; Exodus 20:5;
Exo.34:14; Deut. 4:24; 5:9;
Deut. 6:15;Joshua 24:19
* Timothea hnena permit - I Timothea 5:23
* Bible-a zu lanna hmasa - Genesis 9:21
* Bible-a zu lan vawi hnihna - Genesis 19:30-38
* Absaloma tualthah - II Samuela 13:23-29
* Davida sual thup tum - II Sam. 11:13
* Zu that lohna/khapna - Thuf. 20:1;23:20-21,29-31;
Isaia 5:11; Rom 13:13;
Roreltu13:4; Numbers 6:1;
Ephesi 5:18
* Arona hnena khapna -Lev.10:8-
* Pathian hmangaih dan tur -Deut.6:4-5
* Naamana phar sil -II Lalte 5:10-14
* Isaia fuihna -Isaia 1:16
* Bungbel thianghlim -Isaia 66:20
* Hur aiin inneih a tha -I Kor.7:9
* Chantawk tur inpek -I Kor.7:1-4
* Inneih chawimawi tlak -Heb.13:4
* Thihna khawp sual -Numbers 25:1-18; I Kor. 10:8,
I Kor 6:9-10; Eph. 5:3-7;Kol 3:5-6
* Pathian ram luah lo tur list -I Korinth 6 :9-10
* Mi thianghlimte tiha mawi -Ephesi 5:3-7
* Inngaite leh uirete -Heb. 13:4, Lev.20:10
* Mawngkawhur, ramsa nen -Lev. 20 :13,15,16
* Kan tana intithianghlim Isua’n min dilpui -Johana 17:17-19
* In thianghlim tur a ni, kei ka thianghlim si a
-Lev. 11:44-45; I Pet. 1:16
* Pathian duhzawng, kan thianghlimna tur -I Thes. 4:3-8.
K.|.P. HAND BOOK 117

BUNG XII

MEDIA

‘Media’ tih hi ‘Medium’ plural form a ni a, ‘Inbiakna


hmanrua’ ti ila a let fuh mai awm e. Media tiin sawi ila a lam a
awlin a ziak a tawi a, a \ha mai e. Mihring chauh ni lo, thil nung
reng reng hian an chipui emaw, mi dang te emaw hnenah thil hriattir
dan an nei \heuh va. Mihringte erawh hi chuan kan inbiak nan
hmanraw hrang hrang kan nei a. Kan \awngkam leh chetziate
hian awmzia chi hrang hrang an nei a. Chu bakah hmanraw dang
dang hmangin kan inbe thei bawk. Chutiang hmanrua chu Media
chu a ni. Pathian min siam dan chungnun bik avangin kan nun dan
leh kan hmanruate kan tihmasawn zel thei bawk.

Inbiakna hmanrua tihchangtlunna hi mihringte hmasawnnaah


hian a \hang chak ber pawl a ni awm e. Kum zabi khat chhungin
Cinema, Radio, Television leh Computer te a lo chhuak a. Chung
thilte chu an siam changkang zel a. Ni tin mai ni lo, minute hnih/
khat chung hian hetiang khawl thar hi a chhuak zel nia sawi pawh
an awm nghe nghe.

Media chu chi hrang hrangin a \hen theih a :

1) Presentational Media : Mahni ngeiin mi dang hmaichhan


leh a hmuna kan biak hi - \awng, hmelhmang, taksa.

2) Representational Media : Aiawh tira/hmanga kan


inbiakna - lehkhabu, lemziak, thlalak, palai leh zualko kan
tirh te pawh hi.

3) Mechanical Media : Khawl hmanga inbiakna - Telephone,


Radio, Television, etc. Hei hi kan sawi zau ber tur a ni ang.
118 K.|.P. HAND BOOK

INBIAKPAWHNA |HA

Mihring nun tinuamtu leh tihmasawntu chu inbiakpawhna


(communication) \ha hi a ni. Sawrkar hmalaknaah pawh mihring
inhriatpawhna leh inkalpawhna \ha hi a pui berte zinga mi a ni.
Kawng \ha siam te, inhriattirna hmanrua lam tihhmasawn te leh
tihchangtlun te hi a hna pawimawh tak a ni reng a. Mihring
khawsakhona emaw, inhuatna emaw thlentu, indona hial thlentu
a ni thei. Kan ei leh in, kan ni tin khawsakna thil te hi inbiakpawhna
a\anga kan neih a ni hlawm. Kristiante tan phei chuan
Inbiakpawhna (Communication) hi kan nunhona atan leh Chanchin
|ha kan hrilhna atan a pawimawh hle. Chuvangin, inbiakpawhna
\ha a awm theihna turin \an kan lak pawh a \ul zual bik. Kan
mihring nunphung zawng zawng lan chhuahna a ni ti pawhin sawi
ila a dik tho mai.

Chhungkua, \henawm khawveng te leh Kohhranho kan


inbiangbiak danin taksa, rilru leh thlarau \hanlenna thui tak a hril
a. “Chhanna n>min thinur a tikiang \hin,” tih a nih laiin, “|awng
huatthlala erawh chuan thinur a chawk tho \hin” tih a ni a. Kan
pipute pawhin, “|awngkam \hain sial a man,” an lo ti ve reng a.
Chutih rualin \awngkam vin, mite h^rlak hlaih, mei nei tak leh
bung taka inbiak chuan inlaichinna \ha aiin inhuatna leh
innghirnghona a thlen zawk \hin. |awngka maia inbiakpawh hi a
tawk lo va, inngaihthlak \hat pawh hi inbiak pawhna \ha tak a ni
tho. Paulan, “...in \awngka chhuak chu chia al, khawngaihna tel
ni rawh se,” a tih angin \awngkam \ha leh zaidam, mite tana
ngaihthlak nuam leh hriat nuama inbiak chuan inzawmna \ha leh
inpawhna \ha a siam. Mi tu mah chungtlak lo leh hnuaichhiah
lova kan biak chuan chhungkua, khawtlang leh Kohhran nunhona
a nuam a, mi tin tan hmasawnna a awm thei.

Inbiakpawhna atan hian \awngka leh chetzia kan hmang


a, hmanraw dang hmangin kan thuchah kan thawn chhawng
bawk \hin. A sawituin a tum tak hi a lo dawngtuin nia a hriat
K.|.P. HAND BOOK 119

dan nen a inmil tur a ni a, chuti a nih hma chuan kan la lungawi
mai thei lo. Thusawitu leh a ngaithlatuin thil awmzia nia an hriat
a inthuhmun hma chuan, ‘Ka sawi tawh kha,’ ‘Ka hrilh tawh’
tih vanga mawhphurhna hlena inngaih mai theih a ni lo. A
dawngtuin a hrethiam em, a ngaihthiam zawng a ni em, tih chik
taka ngaihven a ngai. Chutianga ngaihven chunga thu sawi chuan
mite a hneh \hin.

Inbiakna chungchang sawi laia thil harsa tak lo lang chu, mi


dang tana awmzia nei tura kan ngaih lem loh laiin miin awmzia
neiin kan chetzia leh hawiher kha an lo ngai ve tlat hi a ni. “Tlang
chhipa khaw awm thuhruk theih a ni lo.... In >ng chu mi mit hmuhin
eng rawh se,” Lal Isuan a tih kha hei hi a ni awm asin. Kristiante
chuan hei hi kan hre tlangpui awm e. Kan awm dan, chetzia leh
nunphung hi kan sawi rik leh chetizaa tum renga kan tihlan aiin
miin an lo chhinchhiah duh fo. Hei vang hian nun fimkhur a \ul
reng a ni. Kan sawi rik aiin kan hmel lan dan leh kan ni tin nun
danin thu a sawi zawk \hin. Chu chu kan duh lo a nih pawhin kan
dang ngawt thei lo. Krista Chanchin |ha nen inmila kan nun a \ul
tihna a ni. Kristiante dam chhan chu Krista ringa a Chanchin |ha
puan darh a ni a. Kan nun pum pui hmangin Krista Zirtirna kan
tilang reng a lo ni. Dik lo deuhva nung lo ni ila, “Min sengkhawmpui
lo chuan a tidarh a ni,” a tih angin kan awm dan dik lovin mite
Krista hnen ata a tir bo dawn tihna a ni.

INBIAKPAWHNA HMANRUA - MEDIA

|awngka te, zaizir te, lehkhaziak te hmangin kan thu hriattir


duh kan hriattir \hin a. Khawl thil hmangin kan hriattir bawk.
Kan hmanruate hi ‘Media’ tih a ni a. Tunlai khawvelah khawl
changkang pui pui an siam chhuak reng a. Chung khawlte chu a
‘huap zim’ leh a ‘huap zau’ tiin an \hen a. A huap zimte chu
mahni chauh emaw, mi pahnih emaw, mi tlem te hman chi -
Telephone, wireless, walkman, telegraph, computer, fax
(facsimile), inter-com te hi an ni. A huap zaute chu \um khata
120 K.|.P. HAND BOOK

mi tam tak hnena thu sawi theihna a ni : Chanchinbu, radio, film


(Cinema), video, television, audio cassettes. Tunlai hian
Computer hi Internet hmangin huap zau zingah a rawn tel thar
bawk. Khawl hmanruate hi a hman a nuam a, a awlsam a, a
ngaihnawmin a hmuhnawm tel bawk a, hmanrua tel lova inbiakna
a luah lan zo mai dawna lo ngai pawh an awm; mahse chu em
zawng a la thleng lo ve. Lemchan te, lehkhaziak te, lehkha thawn
te leh hmaichhana inbiak te hi tunlaiin an uar thar leh a,
Inbiakpawhna atan \angkai tak an nih an hre thar leh a. Heng
hmanrua a eng a mah hi hnawl ngawt theih a ni lo va, a eng a
mah hi mahnia \ha fal a awm chuang lo. An vai hian \angkai hun
leh \angkai loh hun nei vek a ni. In\anpuitawn theih hun an nei
bawk. Eng hmanrua pawh hi hmang dawn ila, a hman hun leh
hmun thliar thiam a \ul a, kan hman chhan - kan thuchah emaw,
a thu lo dawngtu lam azira hmanrua thlan thiam a \ul hun pawh
a awm ang. A hman dan kan thiam loh emaw, kan hman dan a
dik lo emaw a nih chuan hriamhrei hmangtuin mahni a intina
emaw, mi dang a hliam emaw angin kan chhiat phahna leh mi
dang chhiat phahna kan thlen thei a ni.

MEDIA HMANGA RAWNGBAWL

Kristiante hian Media hmanga rawngbawl nachang hi kan


hre hma hle a. Kohhran din tirh a\angin tirhkoh Paula leh tirhkoh
dangten an Kohhran dinte chu fuihna leh Krista Chanchin |ha
laimu hrilhfiah nan leh ring lote ring tura fuih nan an hmang \hin a.
Tuna kan Thuthlung thar bute hi a lo awm theih phah a ni. Mahse,
kutziak ringawt chuan lehkha tam tak ziak a lo harsa a, a ziak
thiam mi an ngai bawk. Chu harsatna sut kian tum chuan Chinese-
ho leh Korean-ho khian hma an lo la hmasa a, thinga siam khawl
chhutna an lo siam chhuak a. Mahse an thil siam mite hriat ve
hlau ta reng reng an nih avangin khawvel ram danga miten an
chhawr ve lo. German mi Guttenberg-an kum 1450 vela thira
siam khawl chhutna a siam chhuah a\angin lehkha ziak hmanga
inhriatpawhna chu a lo darh zau ta a. Chu chu Kristianten an
K.|.P. HAND BOOK 121

chhawr hmasa ber a. Martin Luthera Kohhran Siam\hatna pawh


kha lehkha chhutna lo awm ta khan a tidarh chak zual hle. A hma
kum sawmnga laia thil thleng ni se khati lutuk khan a darh chak lo
mai thei a ni. Chu lehkha chhutna khawl an hmuhchhuah chu
England rama Paper siam thiam dan thar hmuhchhuah nen a inrual
deuhthaw a. Chu chuan lehkha ziak hmanga thuziak thehdarh hi
a tichak zual bawk. Khawl thar lo chhuak zel te pawh hi
Kristianten an lo hmang \angkai ve nghal zel a. A \hatna leh
\angkaina a awm laiin \hat lohna leh chhiatna a thlen theih pawh a
awm bawk. Media hmanga rawngbawl kan sawi hmain Media
hman dan langsarte lo hre hmasa ila :

1) Sumdawnna a ni : Mass Media kan tih radio, cinema,


TV, khawl chhut lehkhabu te hi khawl lian pui pui leh hautak tak,
mi thiam bik leh sum hlawm lian ngai a nih \hin avangin sum hmu
let tur zawnga hman a ngai a. Chuvang chuan sumdawnna atana
hman loh chuan a thlawn ngawta kalpui a harsa. Sumdawnna
atana hman lahin hlawk tumna khan a dawngtute ham\hatna tur
lam a hlamchhiah thei.

2) Hun awl khawhralna : Mi dangten hun awla an lo chhiar/


en/ngaihthlaka an lo hlimpui leh an lo lungawipui atana tih a nih
avangin eng thu pawh urhsun takin an lo dawngsawng lem lo mai
thei. Hun awl hnawhkhahna lekfang a ni thei. Mass Media-te hi
mite chawhhlimna tur atan tih an ni tam hle a. Hei hian Chanchin
|ha hrilna atana hman pawh a ti\itawm thei. Thu \ha leh pawimawh
taka kan neih kha eng tehluaah mah an lo ngai lo mai thei.

3) Bengvar nan : Thil thar inhriattirna, kan chhehvel leh


khawvel hmun zau zawka thil thleng inhriattirna a ni a. Hetiang
atana hman hi a \angkai hle a. Mahse hriat hnu emaw, tui zawng
emaw te a nih loh chuan ngaihven a hlawh lem lo thei. Thil thar
apiang, chutah pawh thil danglam bik, maksak lam an thehdarh
a. Chutih laia “Thawnthu Hlui” Nazareth khaw lam chanchin lo
sawi ve nana hman chu a tlangtla lo mai thei.
122 K.|.P. HAND BOOK

4) Mi challang leh mi larte lam\ang : Media-te hi mi


nazawng chanchin puan nana hman a ni lo va. Mi challang leh mi
lar, hmel\ha, chak leh thiltithei te ta bik a ni. An ngaihsak zawng
pawh mi chutiang chu an ni. Mi rethei leh chhumchhiate an
ngaihsaka an chanchin an puangzar ve a nih pawhin an chanchin
chhe lam, thil danglam bik leh an vanduaina lam thil a ni fo.

Hengte hi a tlangpui a ni a. Hetiang a nih laia Pathian


rawngbawl nana hman hi a \ha ang em? Ngaih dan inpersan tak
tak a awm a. Pakhat chuan Pathian thilthlawn pek a ni a, hman
ngei turah a ngai a; pakhat ve thung chuan rawngbawl nan hman
loh a duh zawk. A hman duh lamah hian kan \ang ang a, mahse
fimkhur tak leh uluk taka ngaihtuah chungin kan hman a \ha ang.

MEDIA HRANG HRANGTE - RAWNGBAWL NAN

1. CINEMA/FILM
Mizoramah hian Cinema hmanga rawngbawl hi kan ti lo
hle. Tun hma deuh khan Bible film - The Bible, King of Kings,
The Exodus, Moses etc. tih te kha khawi hmun hmunah emaw
chuan chhuah a ni a, miin hmuhnawm pawh an ti hle; mahse, a
reh ta vang vang mai. Tunlai thleng hian film hmangin miin Chanchin
|ha an la puang reng. Cinema en hi ‘sual’ nia zirtirna a chak vang
nge, Cinema hmanga rawngbawl hi kan uar lo hle a. Cinema hall-
a kal phei chu kohhran rawngbawltute tan phei chuan tih loh tawp
turah kan la ngai reng awm e. Chutih laia Cinema hmanga
rawngbawl tum chu a harsa ang em? Kan Cinema hall neitute
nena inberemin Kristian film lam en turte kan buatsaih tam thei
lo’ng maw? A nih loh leh Generator khawl hmangin Kohhran
hall-ah emaw, hmun dang remchangah emaw Kristian film kan
chhuah tam thei deuh ang em? Vawiin thleng hian Campus
Crusade for Christ chuan Cinema hi an la hmang \angkai hle reng
a, a \hatna an hre fuh tawh ni ngei tur a ni. A film hi a siam a
harsat avangin mi siam sa hmang ila, a sawifiah lamah ram\ang
thung ila. Film kan hman dawnin hriat ngai chu : miin sumdawnna
K.|.P. HAND BOOK 123

atan an hmang nasa a, tisa chakna, mipat hmeichhiatna lam leh


tharum thawhna lam atan an hman nasat avangin fimkhur taka
hman a ngai a ni.

FILM/CINEMA |HATNA LEH |HAT LOHNATE

Video leh TV lo awm ta hian Cinema/Film hi a hliah ta hle


a, a hlui chan a chang deuh.

1) Film hi mit, benga hmuh leh hriat, thil chevel leh a chhuahna
in chhung thim takte hian mi a hneh thei bik.

2) In chhung/hmun thimah miin film a en chuan mahni chauh


pawhin thil thui tak a chhuidawn zui a, a changtute zinga tel
ve hialah a inngai thei.

3) Film hi \um khata mi tam tak hnena thusawi theihna hmanrua


a ni a. Hall lian deuhvah mi tam takin an en theih bakah,
film pakhat tam taka siamin hmun tam takah mi tam tak en
turin a siam theih.

4) Film hi duh dan danin a hman theih a. Film chhuah dawnah


thuhmahruai, chhuah laiin sawifiahna, chhuah zawhah
sawihona neiin awmze nei takin a hman theih.

5) Bawhzuina (follow up) hi a neih zui nghal mai theih bawk.

6) Lehkha thiam leh thiam lo tan a \ha ve ve.

7) Film hi a buatsaih a hautak hle a. Thawnthu phuah sa, thlak


danglam har takte a lo ni a, chu chuan a buatsaih a tihar
thei a, a tiawlsam thei mauh bawk.
8) Sum tam tak senga buatsaih ngai a nih avangin leh, hmanraw
\ha chi hrang hrang nena buatsaih \ul a nih avangin mi
nazawngin kan hmang \angkai vek thei awm lo ve.
124 K.|.P. HAND BOOK

Cinema hi miin an la en reng a, film chi hrang hrang pawh


an la siam reng. Cinema en hrim hrim sual nia kan ngaih lai hian
nun dan \ha inkawhhmuhna lam film te chu en tura infuih a chi
zawk lo vang maw? Tualchhung chanchinbu lamahte hian cinema
chhuak mek \hat leh \hat lohna (critique) ziak theite awm sela a
\ha ngawt ang.

2. RADIO
Hmanraw hnuchhawn tawh leh hlui tawh nia ngaih Radio
hi tun hnai kum sawm vel chhung hian a lo lar thar leh a. Khawl
thar chhuak te \angkaiin \ha hle mah se a man to leh buaithlakna
tam tak a awm avangin, a awlai leh man tlawm si Radio lamah
hian an l>t leh ta a ni ber a. Radio pawh an siam changkang ve
tial tialin a hman theih dan pawh an tiawlsam zel bawk a, Radio
hmang hian thil chi tin - Politics, sumdawnna, rilru chawhhlimna
leh nulat tlangval lam thil thlengin an puangzar ta zel mai.
Sakhuana lam a\anga thlira a chhe lam zawng pawhin a lo hman
theih hle mai. Rawngbawlnaa hman dan sawi hmain a nihphung
lo sawi hmasa ila :

1. Benga hriat tur chi : Radio hi ri, benga ngaihthlak mai


chi a ni a. Thusawi, rimawi leh zai te ngaithlatu hnenah thu awmze
nei tak kan hrilh theihna hmanrua a ni. A hmunpui lam a\anga
programme an pek chhuah \hat chuan a lo dawnsawnna Radio
transistor tlawm tein a lo dawnsawn mai theih a, a awlsam hle. A
lehlam zawnga thlirin, ri chauh hriat a nih avangin a ngaihnawm
leh mite tuipui tur zawng a nih loh chuan miin an bengkhawn lo
hlauh thei bawk.

2. A tunlai : Radio hian thil thleng mek chanchin a puang


thei bik. Indo, sports, khawmpui, chhiatna lam leh thil danglam
bik thleng a awmin rang takin a puang zung zung thei. Hei vang
hian miin an ring hle. Chutih laiin a hun bik ruat chhunga miin a
ngaihthlak hman loh chuan tih ngaihna a awm lo. Chu bakah thil
thar apiang puanna atana ngaih a nih chuan thu hlui han puan kha
a \hing thei ang.
K.|.P. HAND BOOK 125

3. A thleng zau : A thawnchhuahna khawl a \hat dan azirin


a darh zau thei hle a. Khawvel ram tin a thleng phak a. A ken vel
a awlai a, hmun kilkhawr leh pilril deuhvah pawh a hman theih
zel. Khawvel hmun hla tak a\angin Radio thu leh hla, hla tak
a\anga lo kal an lo dawngsawng thei.

4. Thil chi hrang hrang a thawn theih : Radio programme


hi chi hrang hrang atan a hman theih a. Titi ho te, mi mal thusawi
te, zai te, lemchan leh khawi lai emawa thil thleng mek te duh ang
angin a puan theih.

5. Thil hlui dah \hatna : Radio-ah hian hman lai thil hlui
tunlaia la \ha te puan chhuah nawn fo theih a ni a, hei hian a tilar
viau nghe nghe.

6. Radio \hat lohna nia sawi ve \hin chhanl>tna (feedback)


siam theih loh kha hmanraw changkang lo chhuak zel hmang
\angkaiin a theih ve ta. Telephone hmangin (phone-in) hei hi a tih
theih. A ngaithlatuin a duh ang leh zawhna a neih angte hemi hmang
hian a hmunpui lamah a thlen thei ta. Mahse heng hi mi nazawng
tan tih a har a, hei vang hian hmunpui lama mi leh a lo ngaithlatu
inkar a zau hle.

7. Mi tin huap : Radio hi benga ngaihthlak mai theih a nih


avangin mi tin a huap a, lehkha thiam leh thiam lo tan a hman
theih vek.

Kohhran hian Radio Station te deuh te hi nei thei ila chuan


kan rawngbawlnaah thui tak min pui theiin a rinawm. Mahse, tun
dinhmunah chuan chu lam chu kan la hawi hrih lo. Tunah hian AIR
station Aizawl, Lunglei leh Saihaah te kan lo nei ta a. Kristian tamna
state kan nih avangin kan thu leh hla hriat leh ngaihthlakte pawh
Kristian thu leh hla a tam deuh ber. “Kan ta” a nih loh avang erawh
hi chuan an hun min pek theih chhungah hian a hlawk leh \angkai
thei ang berin hmang ila. Kristian zirtirna lam hawi kan siam dawn
a nih pawhin thu sawi satliah ang mai lova an dawnsawn theihna
126 K.|.P. HAND BOOK

tura kan inbuatsaih a \ul bawk. Kan thusawi emaw, lemchan emaw,
zai emaw kan thawn chhuak a nih pawhin tute nge min lo ngaithla,
eng ang mi nge an nih, eng hun nge, buai tak chunga lo ngaithla an
ni em, tih te ngaihtuah hmasak a \ha. Hun thawl takah duh vang
renga ngaithla aiin tawnfuh vanga ngaithla leh thil dang thawk chunga
ngaithla an tam zawk mai thei. Hei vang hian thu un pui pui leh ril
pui pui aiin thu zangkai leh hriat nuam, rilru chawk phur zawnga tih
ni thei bawk se. Radio-a thawn chhuah tur thu leh hla kan siam
dawn a nih chuan heng hi chhinchhiah theih a \ha khawp mai. Chu
bakah a ngaithlatu lam dinhmun tur dawn chunga kan thil sawi etc.
kan siam a ngai bawk ang.

AIR Station Mizoram chhung mai ni lo, kan state pawn leh
India ram pawn thlenga Radio hmanga rawng an bawlnaah te
hian chanvo neih theih dan ngaihtuah a \ha tawh khawp mai. Far
East Broadcasting Corporation, Manila, Philipines te, Trans
World Radio, Monte Carlo te, Sri Lanka a\anga thawn te hi kan
han sawi mai theih a ni. Hengte leh a remchang dang hmangin
Radio rawngbawlna kan zauh zel thei dawn lawm ni?

3. TELEVISION
Khawl hmanga inbiakna chi hrang hrang khaikhawmtu chu
Television hi a ni. Kan hman ve theiha a rawn awmna hi la rei lo
teh mah se a larin ngaihven pawh a hlawh hle a, a nghawng pawh
a chak hle. Beng leh mit hmang kawpa dawnsawn a nih avang
hian a hman dan pawh uluk a ngai hle. Eng atan pawha hman
theih ti ila a dik hial awm e. Politics, sumdawnna, sakhaw thil,
infiamna leh hlimhlawp lam thil, nulat tlangval, mipat hmeichhiat
lam thil pawh a keng vek a.

Thil \ha leh \angkai tak atan hman a nih laiin thil \angkai lo,
\hatpui lem loh tur lam chi pawh a keng tel a. Hei vang hian mi
\henkhat phei chuan media dang zawng zawng hliah bo vek dawnin
an lo ngai hman, mahse chu em chu thleng lovin media dang tilartu
a ni ta mah zawk.
K.|.P. HAND BOOK 127

Rawngbawlna atan TV kan hmang dawn a nih chuan a \hatna


leh \hat lohna kan buk fo a ngai. Hengte hi lo sawi ila :

1) |um khatah mi tam tak hnen a thleng thei : Thu


thuhmun mi tam tak hnenah \um khatah a thawn chhuah theih a.
Mi tam takin an nileng hun zaa sawmriat hi TV bulah an hmanga
chh<t a ni a. Hei vang hian Pathian thu pawh \um khatah khawvel
pum puiah a thawn chhuah theih dawn a ni.

2) Mit leh beng \ang kawpa dawn : Hmuh leh hriat tur
milem leh ri hmanga thusawi hi hriat leh chhinchhiah a awl a. Chu
chu TV hmang hian a tih theih. Thusawi te, lemchan te, zai te,
inbiak te a tih theih vek a ni.

3) A tak bik : Television-a thil hmuh leh hriat hi tak leh dik
bik riauva ngaihna miin an nei. Chu chu remchanga lain mite hnenah
Pathian thu sawiin a lo dawngsawngtuin tel ve nia inngaihna a nei
thei. Hei hi a chianna chu sawrkar paihthlatu apiangin a rem chuan
television hmunpui an luah hmasa a, mipuite hnenah an hnuaia
kun tur leh an thu awih turin an sawm var \hin. Ram rorelna inthlak,
entir nan : Phillipines, Romania leh a dang te pawh TV hmangin a
ni. Chutianga TV-a puan chu miin an lo awih viau \hin. Mite rin
tak hmanrua hmanga Chanchin |ha puan chu a \ha ngawt ang.

4) Hnai taka awm nia inhriatna : Suangtuahna thil mai ni


si, TV entuin programme hmangtu emaw, a changtu emaw nena
inhnaih riauva inhriatna a nei thei. Naupang te a\ang hian hei hi a
zir theih. A changtu an mi ngaihsan zawng tak chan chhe taka a
chan chuan an lo lunghnur hle. Pathian thu puandarhna atana kan
hman pawhin a lo entu khan khawi lai a\ang pawhin an lo zawm
ve nghal mai thei. Hun hmangtu kianga awm anga inhriatna an lo
neih khan an rilruah thu thuk takin a sawi.

5) Television hian rin a kai : Hei hi tunlai khawvelah a


dik, ‘Mita hmuh ngei hi rin a awl’ an lo ti mek reng a. Mahse a
puangtu emaw, programme hmangtu emaw kha a lo thlirtute rin
128 K.|.P. HAND BOOK

leh awih mi a nih a ngai ve bawk. Chanchin |ha puang tur pawhin
hei hi vawn reng a \ul a. Kohhran emaw, pawl emaw, mi mal
emaw pawh mite rin tlak tura awm a \ul reng a ni.

Hengte hi a \hatna a ni a, a \hat lohna lam han sawi leh ila:

1) Hmanraw sensothlak a ni : A television set a to va, mi


nazawng tan lei a har. Programme neih dawn pawhin sum tam
tak sen a ngai a. Television-a chhuah tlak tura zai, lemchan,
thusawi leh thil dangte siam tur chuan sum tam tham, hun rei tawk,
hmanrua chi hrang hrang a lo ngai a, thil awlai lo tak a ni. Mahnia
Station neih ve mai a har avangin sakhaw thil thleng puan chhuah
nan siam a har hle.

2) Engkim bawm a ni : “Hnawmtinphurinu” tih mai awmin


thil chi hrang hrang a keng tel a. Chumi ti tur chuan suma vur
theitu neih a ngai bawk. Hei vang hian mipat-hmeichhiatna leh
tharum lam a lo tam a. Chutiang kara Isua Chanchin |ha rawlh
ve chuan ngaihsak a hlawh lo awl hle. Mite hip tur zawnga a
hlimawm tur leh hmuhnawm tura han tih lah chu ‘a sakhaw thil tih
chi loh’ ti tawk an lo awm si, channel tam tak awm hi malsawmna
anga a lan theih laiin a eng a mah lak thupui lohna a ni thei bawk.

3) Thupui hlapui vai a har : A chunga sawi nena inzawm


tlat, hlimawm lam leh a pawn thlum uarna hmanrua a nih avangin
Sakhaw thuril leh thuk han puanchhuah pawhin miin an lo uksak
lem lo thei tlat. Pianthar thu emaw, rinna thu emaw thuk taka han
sawi a rem lo va, ngaih dan thar siamtir aiin ngaih dan lo neih sa
nemngheh nan a \ha tawk vel chauh mai thei.

4) |hut chilh ngai : Television hi a lo entu lamin duh duha


a thunun theih chin chu a awm. Programme duh loh zawng
hmehmih/hmehsawn ang te. Hei bak hi chu mahni duhzawng leh
\ha tih zawng ennawn leh mai theih a ni lo. |hutchilh ngai a nih
avang hian a buaithlak bawk. Hei vang hian miin an hmuh leh
hriat fuh theih tura chhuah nawn fo pawh a \ul \hin.
K.|.P. HAND BOOK 129

5) Ralkhat hmelhriat : Television lo thlir \hintute chuan


hun hmangtute chu an lo ralkhat hmelhriatin, an mi duh zawngte
chu an lo ngaisang viau pawh a ni thei. Mahse an inralhriat mai
chuan rawngbawlnaa inhneh tak tak tumna ang kha a thlen zo lo ang.

Television hmanga rawngbawl thuah hian ngaih dan inpersan


tak mai a awm a. Pakhat chuan Pathian thilthlawnpek anga ngaiin
a theih ang anga hman an rawt a. A dangin khawvel thil a
hmangtute hman dan a\anga tehin sakhaw thil - Kristianna lam
hawi reng rengte chu puan loh an duh thung. Keini ram veah hi
chuan hman loh ngawt ai chuan, “Fimkhur tak chunga hman” tum
hi a \ha turah ngai ila. Lemchan, Zai, thusawi, intihhlimna \ha leh
kan hnam ze \ha inzirtir nan hmang zel ila. Chutih rual chuan heng
inzirtir kan tum laia a chhe lam chhinchhiah awl tur chi - zu ruih,
damdawia inchiu, inhauh, insual ang chi tel lo (a \ul a nih pawhin
a tlem thei ang ber) ni thei se.

Kan sawi tawh angin thil chi tin khungkhawmna a nih avang
hian ring lo ringtua siam tumna atan a \hat vak rin a ni lo va. Ring
tura inbuatsaih nan leh ringtute nun kawng inkawhhmuhna lam
thuchah puan nan hman tam a hlawk zawk tura ngaih a ni bawk.

4. VIDEO
Inhriatpawhna hmanrua, hun awl hnawh khahna leh duh
zawng zawnga kaihher theih khawl hmanrua lo piang chhuak chu
Video hi a ni. Hmanraw dangte chu hmunpui a\anga thunun a ni
a. Video erawh hi chu a thlalakna leh a cassette mi mal emaw,
pawl emawin a neih theih a, duh duhin a hman theih bawk. Hei
vang hian a \angkai riau mai nghe nghe a. Tunlaia tualchhung
Television (Local Channel) kan uar tak viau hnu phei hi chuan
Video Cassettes hi \angkai leh awmze nei takin a hman theih a ni.
Hetiang hi ni mah se keinin kan hman dan hi chu inneih te, lungphun
te, chhiatni leh eng emaw lawm niah te kan hmang a. Chhungkua,
Kohhran leh Khawtlanga thil thleng vawn \hat nan te kan hmang
\angkai a, a \ha e. Mahse, heng hi chu Museum lam bungrua
130 K.|.P. HAND BOOK

atana siam an ang a. Rawngbawlna atan leh khawtlang


hmasawnna, ram hmasawnna leh dikna humhalhna atan te kan
hman ve thiam a \ha ngawt mai.

Video hi tun hma deuh khan Aizawl leh khawpui dangah a


lar viau \hin a. Video Library dawr pawh a tamin a hlawk thei hle
\hin. Tun hnaiah Cable Television (CATV) a lo lar tak viauah
hian Video larna a nep leh ta deuh va. Chuti chung chuan Video
Library nei eng emaw zat la awmin, chung chuan member an nei
a, an la inhawhkual viau a ni. Kan en duh tam berte hi sex lam leh
tharum thawhna lam thil ni awmin hriat a ni bawk.

Video rawngbawlna atana remchanna te


1. A hman a awlsam : A hmanraw kim Video thlalakna
(VCR) leh a chhuahna (VCP) te neih chuan thil hman samkhai
tak a ni. Lehkhathiam kher a ngai lo. Tum mumal tak nei tan
chuan inzir chawp theih tak a ni bawk. Cinema te anga room
thim kher a ngai lo va, Television-te angin khawlpui bun a ngai lo
bawk. Duhna hmun hmunah a ken sawn theih bawk.

2. Mit leh beng a titlai : Video hian mita hmuh theih leh
benga hriat theih a keng a. Thil che vel leh chumi ruala ri hriat tur
awm chu a hmangtu/entu tan a hmuhnawmin a ngaihnawm tel
bawk. Sap rama Kristian pawl tam takten Video Cassettes hi an
siamin mite hnena Kristian inzirtirna theh darh nan an hmang a.
Entawn ve pawh a \ha hle. Mahni tualchhungah kan hman tur a
siam theih bawk ang a, mi siam sa pawh lei a \ha tho ang chu.

3. Television leh Cinema \anpuitu : Kan duhzawng tak


Television-a kan hmuh leh Film-a kan ente ennawn leh nan a
hman theih a. Chu chauh ni lovin kan duh lai tak kha a ennawn fo
theih bawk.

4. A hmangtuin a thunun theih hmanrua : Television te,


Film te, Radio te chu a hmunpui lam a\anga an rawn chhuah ang
K.|.P. HAND BOOK 131

ang lo dawnsawn a ngai \hin. Video erawh chu a hmangtuin a


duh ang angin a thunun thei a. A hun thuah te, a rei leh rei lohvah
te, a uar tur leh uar loh turah pawh a hmangtu thuhnuaiah a awm
vek. Hei hian remchanna dang a siam chu mi tlem deuh (group)
zingah thu zirbing neihpui nan te a \ha hle.

5. Hmanraw dang nena hman kawp theih hmanrua :


TV-a hman leh theih turin Video Cassettes hi a hman theih a, hei
hi a \angkaina tak pakhat a ni. Kum 1984-a Mission England,
Billy Graham-a hova an neih chu Video cassettes hmangin
thingtlang leh khawpui hmun dangah an theh darh a. Hall-ah te,
khawlaiah te TV hmangin an chhuah chhawng leh a. Hmun 208-
a an chhuah chu mi nuai hnih chuang zetin an lo en ve leh a ni.
Hetiang hian video hi thil \angkai tak atan hman theih a nih avang
hian a remchang hle.

Tun hnaiah K|P lam pawhin Video kan hmang \angkai sawt
viau a, a tihzia khawp mai. Pathian thu leh Kristiante zirtirna nena
inmil thu \ha tak zirtir nan hmang zel ila. Mahse khawl hmanrua
dang ang bawkin hlim hlawpna lam leh ennawm lam thil atan hman
nasat a nih avangin chutiang thil lek fanga miin an lo ngaih loh nan
uluk leh fimkhur taka kan tih a ngai ang.

India hmeichhe pakhat Deelaben Datania chu ziak leh chhiar


thiam lo a ni a, anhnah zuara eizawng a ni. Khawlaia an inphona
police-ten an tibuai fo chu dodalin, mi dangte nen \angrualin an
hotuah a \ang a. Mite \angrual tura fuih tur leh Supreme Court
thlenga an thiam thu sawitu a lo ni a. Chuta tan chuan Video hi a
hmanraw pawimawh tak a ni. A tirah chuan Video chu eng nge a
nih pawh a hre lo. Mi thiam zawkte puihnain a hman dan a lo
thiam a. Chhungkaw thlalakna leh puipun nikhuaa thlalak nan leh
intihhlimna chi khat ang leka hmang lovin mi dangte leh amah ngei
pawh inchhanchhuah nan a hmang ta a ni.
132 K.|.P. HAND BOOK

Video hi rawngbawl nan kan hmang dawn a nih chuan a


sawifiahna thuhmahruai leh a tlipna thu fel tak nen kan tih a \ha.
Kan hman chhan chiang taka sawi theihna hmunah ngei hman ni
se. Chuti lo chuan a hmuhnawmna leh a makna lam ringawtin mi
rilru a la peng thei. Asia ram leh Latin America ram, ram rethei
tam takah mipuite rilru chawh harh nan leh kawng \ha kawhhmuh
nan video hi an hmang a, a sawt hle tih pawh hriat a ni. Heti
zawnga hman pawh tum ve ila a \angkai khawp ang.

5. TAPE RECORDER - AUDIO CASSETTES


Khawl media zinga lar tawp thei lo chu Audio tape recorder
& cassettes hi a ni awm e. TV te, Radio te, Cinema te titlotu
pawh he hmanrua hi a ni. Beng chauhva hriat chi ni mah se rilru a
hneh a, thiam tak leh uluk taka hman chuan a \angkai em em.
Audio Cassettes hi an tichangkang ve zel a. Hmanlaia thingrem
zai thei a\angin tunah chuan Compact Disc (CD) te a lo chhuak
ve ta zel a. Khawl thila hmasawnna chuan a hlui kalsan aiin
tihchangtlun lamah hma a sawn zel bawk. A cassettes mai ni lo, a
‘play’-na hmanrua pawh kuta herh chawp ngai a\angin tunah
chuan dry battery leh electric hmangin duh duh kan ‘play’ tawh
mai a ni.

Sumdawngtute ang bawkin Kristianten tape recorder leh


player \angkaizia hi an hre chiang hle. Zai te, thusawi te, lemchan
leh rimawi te hi Chanchin |ha puan nan an hmang nasa hle. Sum
sen ngai a nih avangin a mamawh tur nia ngaihte tan neih leh
hman a har deuh va, chu chu a \hat lohna a ni. A cassettes siamtu
tur tan pawh sum tam tak sen a ngaih avangin leh inbuatsaihna
\ha tak a \ul avangin awlsam taka tih ngawt chi chu a ni lo. Chuti
chung chuan a harsatna awm thei suttlang huama hmangtu tan
chuan hmanraw \angkai tak chu a ni. Mite khawhar hnemtu,
kaihhruaina \ha petu leh Chanchin |ha hrilhtu hmanrua atan a
\ha. Benga ngaihthlak mai a nih avangin a ngaithlatu tur mila siam
a pawimawh hle.
K.|.P. HAND BOOK 133

A \hatna te lo sawi ila


1) Mi tin hman theih : Benga ngaihthlak mai a nih avangin
lehkha thiam leh thiam lo tan a hman theih a, a \ha hle.
2) A hmangtu thunun theih : A hmangtuin a duh anga a
hman theih, hun thuah te, a tui zawngah pawh. A indawt
dan thuah pawh a hmangtuin a thunun thei.
3) A neih a awlsam : Tunlaiah he hmanrua hi a tlawm a, a
player leh a cassette-te hmun tinah lei theihin a awm.
4) A senso a tlem : Hmanraw dangte nena khaikhinin a
tlawm hle.
5) A hman a awl : Hmanraw dang aiin a hman thiam a awl a,
mi dang tana hnawksak lo takin a hman theih bawk.
6) Hun bi a nei lo : Eng hunah pawh a hmangtu remchan dan
leh duh danin a hman theih. Khawi hmunah pawh a hman
theih bawk.

7) Duh hun hunah a ngaihthlak nawn theih : Hei hi Radio


leh TV te aia a remchanna a ni.

8) Tha leh hun a heh lo bik.

Audio Cassettes hmanga rawngbawl hi tunlai phei chuan a


pawimawh viau ta awm e. Lemchan te, zai - mi mal leh zaipawl
te, thusawi te hmangin tipung zel ila. Ramthar lam hla leh ramthara
mite \awnga Bible chhiar leh thusawi te pawh he hmanrua hmang
hian siam zel ila, kan rawngbawlna atana thil \angkai a nih ngei a
rinawm.

6. LEHKHA ZIAK
‘Print Media’ tia an sawi hi ‘Lehkhaziak’ tiin sawi ve mai
ila. Electronic media zinga telh a ni ngai lo va. Mahse, tunlai hian
khawl chhut lehkha ziak tam ber hi Electronic Printing Press leh
134 K.|.P. HAND BOOK

Computer Type Setting a\angtea tih chhuah a ni a. Hei vang hian


a dinhmun hi sawi thiam a har ta zaw mah a. Khawlchhut lehkha
ziak chauh ni lo, kuta ziak posters, flyers, bill board, hoarding,
wall painting (banga thu ziak) te pawh hi hemi chhungah hian telh
vek ila; awmze nei tura hman theih vek a ni. Zau takin huamtir ila,
kan hman remchan theih apiang hman \angkai tum ni se.

Lehkhaziak hmanga rawngbawl hi a sawi uar lam chuan


hmanraw \ha ber tur leh mite hip ber tur niin an la ngai reng a. Mi
\henkhat erawh chuan tunlai khawl thil hmanga inbiakna lo
changkang zel hian lehkha ziak hi a luahlan vek dawn niin an lo
ngai thung. A eng a mah hi pawm chi a ni lo tih hriat a \ha awm e.
A hmangtu tur athu a ni. Ziak chhiar thiam lo tan chuan \angkaina
a nei hauh lo. Tunlaia khawpui mi \henkhatten computer neih an
intihhmuh leh tak, a hmanna dang kan hriat loh vang emaw ni,
lehkhabu chhuah tur chhut nan kan intihhmuh a. Lehkha ziak \ha
leh belhchian dawl aiin hralh tla tur lam a chhuak tam a. Chu
chauh ni lovin, Mizo \awng ziak dan dik leh \awng hman dan dik
zui lova mahni \ha tih ang anga thu ziak lehkhabu a awm ta nual
mai. Lehkha ziakin mi a hneh thei viau a nih phei chuan Mizo
\awng ziak dan dik leh \awngkam hman dan dik ber nei lovin
mahni duh dan danin kan awm dawn ni awm tak a ni. Hei hi a \ha
lo khawp mai.

Lehkha ziak hmanga rawngbawl hi a hlawkin a \angkai tih


phat rual a ni lo. Mahse, khawl chi hrang hrang - Radio, Cinema,
Television leh Computer te lo awm tak hnu hian lehkha chhiar
lova hriat leh zir theih thil a lo awm tam ta a, eng chenin nge miin
an hman \angkai tih ngaihven a \ul ta hle mai. Lehkha ziak hman
dawna ngaihtuah tel \ulte :

1) Lehkha ziak leh chhiar thiam : Lehkha ziak hmang


thei tur chuan ziak leh chhiar thiam nih a ngai. Thuchah thawntu
tur chuan a ziak thiam tur a ni a, a lo dawngsawngtu chuan a lo
chhiar thei ngei tur a ni bawk. Kohhranin Sunday School leh
K.|.P. HAND BOOK 135

Mobile Theological School/Bible ralchhan school kan exam


a\anga han en hi chuan (a zirtuten lo haw lo se), Mizoram hi ziak
leh chhiar thiama India rama sang ber kan hauh hi a timawm deuh
\hin. A tehfung hi a ‘standard’ lam aiin a tam lam a nih chuan le a
dik mahna! Kan ziak theih leh chhiar theih dan hi hmasawn nan
leh changkan nan chuan a sitawm lek lek \hin. Kan thuziak leh
lehkhabu leh chanchinbu chhiar tura kan duh tam takte hi chu
ziak thei sawlh sawlh, chhiar thei hram hram, tui khawp inchhiar
thei meuh lo tur an ni nawk mai thei. Tunlaia kan hmanrua lo
changkang zel hian lehkha ziak leh chhiar a titlem sawt hle tih
hriat a ni. Sap ram kan tihah te ngei pawh lehkha chhiar thiam lo
hi an pung ve zel an ti. Keini ramah pawh hian ziak leh chhiar
thiama ngaih, chhiar tum lem lo kan \hahnem ve tial tialin a lang.
A aia awlsam, en maia tawk, ngaihthlaka tawk mai a lo chhuak
zel si a. Hei hian lehkha ziaka rawngbawl dawnin kan ngaihtuahna
hruai sela, a thlawna insenso theih lakah mi a veng awm e.

2) Lehkha ziakin rilru chhung a fan : Ziak leh chhiar thiam,


ziak peih leh chhiar peihte chu an rilruah ngaihtuah zui tur a
siamsak a. A ziaktu nen inhmachhawn mek angin a inngai thei.
Suangtuahna khawvelah thui tak a hruai thei a ni. Mahni chauhvin
thil thui tak a ngaihtuahtir thei a, hlimna, thinurna, lungchhiatna
pawh lehkha chhiar a\angin a neih theih. Lehkhaziak hian mihring
aiawhin thil tam tak a zirtirin a kawhhmuh thei. A chang phei
chuan mihring aiin thu a sawi hlawhtling thei zawk.

Lehkhaziak hmanraw chi hrang hrangte lo sawi zau leh ila.


a) Lehkhabu : Tunlai hian lehkhabu chhuah kan uar thar
hle a. |ha tak tak leh ngaihnawm tak tak a awm a, ho ve tak tak,
sum hmuhna atana tih ve hrim hrim ni awm a awm nual bawk.
Kohhranin Lehkhabu a chhuah aiin mi tuten emaw an chhuah hi
hralh a kal zawk ta fo mai. Chu bakah lehkhabu \ha, zirtirna \ha
aiin tlachawp leh thawnthu lam miin an chhiar peih. Heng hi hriain
kan kohhrana thu ziak mi \henkhatten thawnthu hmangin Pathian
thu lam nena inmil lehkhabu an chhuah \hin a, a lawmawm ngawt
136 K.|.P. HAND BOOK

mai. Lehkhabu \ha, zirtirna \ha nei ziak thei chuan ziak zel ni se;
\awng dang a\anga lehlin emaw, mahni phuah leh mite chanchin
entawn tlak lam chhuah tam turin infuih zel ni bawk se.

b) Chanchinbu : Chanchinbu hian a huap zau hle a.


Mizoramah chuan thlakip chhuak te, kar tin chhuak te, kar khata
vawi hnih khat chhuak te, ni tin chhuak te, a chhah lamah pawh
phek lehlam lehlam ziah khah vek a\anga phek 20-30 thlengin
kan huaptir vek mai. Kohhran pawhin chanchinbu hi kan hmang
\angkai hle a, kan kohhran phei chuan sawm dawn lai kan nei ta.

Chanchinbu tam ber hian thu thar leh mite hip tur lam an
chhuah tam a, thu belhchian dawl leh \angkai lam hi chu a tel ve
chauh a ni \hin. Mass media dang ang bawkin sumdawnna a nih
avangin hei hi an pumpelh thei lo. Chuvangin, Kohhran leh Bible
zirtirna leh Kristian nun dan \ha inkawhhmuhna lam hi kan
chanchinbuah hian uar deuh deuh a \ul. Chu bakah, tualchhung
chhuak chanchinbu lamah pawh thu leh hla thiam leh ziak theite
chuan ziak uar a \ha. Tunah hi chuan Pastor bial tin deuhthawin
chanchinbu (chanchin phek) kan nei ta. A tihzia e. Khaw te deuh
leh pachhe deuhvah chuan in tin sem lovin khawlai lehkha tarna
(notice board)-ah an chanchinbu an tar a, tih dan \ha tak a ni
(Chanchinbu hmasa ber nia sawi Acta Diurna chu BC 131 khan
Roman rorelna Senate In sumhmunah mipui chhiar theihin an lo
dah ve reng \hin).

Khawvel ram dangah chuan Kristian Press Service-te an


din a. Keini pawhin chanchin inhriat pawh zung zung theihna siama,
Chanchinbua chhuah te ching ve ila. Sakhaw chanchinbu ni lo,
politics leh sumdawnna lam chanchinbu te hian dawt leh thu dik
chanve an chhuah fo avangte hian thu dik zawk hriat theihna tur
chanchinbu kan neih a \ul hle. Kan chanchinbu neih sa - Kristian
Tlangau, Didakhe, Agape, Kristian |halai, etc., te hi hman \angkai
zel a \ha bawk.
K.|.P. HAND BOOK 137

c) Milembu - comics : Milem bute hi a \angkai a, miin an


hlimpui a, thufing leh thu \ha, zirtir \ha tak tak nei an chhuah \hin.
Hetiang hi mi thiam bikte tih chi a ni a. Hun awl leh remchanga
hun hmanralna \ha tak a lo ni bawk si. Bible comics pawh hi
naupang chauh ni lo, puitling te pawhin an lawm tho. Heti lama mi
‘talent’ nei chuan uar a \ha khawp mai (Sudden Muanga comics
pawhin chhiar a hlawh hle a ni lawm ni?) Lehkha thiam sang lote
tan a \ha a, hriat thiam a awl.

d) Daka lehkha thawn : A ti peih tan chuan mite hnena


Chanchin |ha hrilhna \ha tak a ni. Chanchin |ha hril pawl eng
emaw zatin an hmang \angkai a. Pathian thu hriat thiam loh
inhrilhfiah nan a \ha. Hmaichhan leh hmun chhuta hrilh theih loh te
hnena hrilhna \ha tak a ni.

e) News letter, Brochures leh tract : Heng pawh hi


khawpui lian deuhvah chuan hman mek a ni. Chanchinbu - |halai
Kantu, |halai Inleng, Kohhran Inleng, etc. kan tih ang hi a ni.
Kohhran kalphung tawi fel taka sawina te, Kristian zirtirna
sawifiahna tawi fel taka ziak te a tih theih bawk. Mite hnena kuta
pek emaw, daka thawn emaw a tih theih.

f) Banga ziak, kawng kama thil ziak : Hengte hi eng anga


\angkai nge tih hriat a har hle. Politics lam thilte hi chu an ziak
chiai chuai reng a. Miin kal pah emaw, motor chuang pah emawa
an lo chhiar fuh hlauh takin tia thu awmze nei kan tar \hin hi a \ha
khawp mai. Hetiang hi kan buatsaih a nih chuan thu ziak chhiar
awlsam, sei duah lo, ngaihsual/lakkawih awlsam lo tur chi kan
phuah emaw, Bible chang kan thlan emaw a \ha a. A enkawl zui
lam pawh kan ngaihsak a ngai.

7. Telephones, Computer, Internet, etc. : Khawl lama


hmasawnna chak tak hian heng Media-te hi inbiakpawhna hmanrua
\angkai mai ni lo, awlsam tak atan a siam changkang zel a.
Hlimhlawp lam thil leh hun awl khawhralna satliah atan leh
138 K.|.P. HAND BOOK

sumdawnna atana hmang pawh an tam khawp mai. Kristiante


pawhin a \angkaina an hai bik lo. Keini ram, State rethei berah
pawh kan hman theihin kan chhawp hnai ve ta zel a nih hi.

Telephone hi mihring tam dana chhutin India ram State zinga


a nei tam ber kan niin sawi a ni. |halai hruaitute leh
rawngbawltuten rawngbawlna rilru pu chunga hman theih tak a
ni. Kan member te, anmahni kan hmuh remchan loh leh min hmu
hreh tur, biak kan duh site biakpawh nan a \ha. Hman danah
erawh fimkhur a ngai. Hmel inhmu lova \awngka chauhva inbiak
a nih avangin, kan awphawi, \awngkam hman leh awki, ngaihsual
theih tur lakah fimkhur a ngai. Mite tithinur leh tiral\i zawnga hman
hlauhawm tak a ni. Hmai chhana inbiakna aiawhtu ni lovin, a
\anpuitu atana hman a tawk ang.

Computer hi eng anga \angkai nge kan la hre ve chiah lo.


Khawvel ram dangah chuan an hmang \angkai hle tih chu a hriat.
A nei hmasate zir nge, sumdawnna atan, lehkhabu chhut nan kan
la hmang deuh ber a. A nei zo kan la tam lo va, a nei theite hian
an la bel chiang thiam tawk na hek lo. Mahse, khawvel \hang
zelah kan hmasawnna tur lam a ni si. A hmang \angkai zawnga
hma kan lak a hun \an hle. Kohhran chanchin vawn \hat nan te,
sum ziak vawn nan te, hnathawh hma lak tur duan lawk nan te
hman theih a ni. Ram danga an tih angin lo neih, ran vulh, in sak,
vantlang hmasawnna tur duan lawkna leh hmasawnna tur thil dang
atana hman \angkai tum a hun.

Internet hi tun hnaiah inbiakpawhna/inhriat pawhna hmanrua


\ha tak a lo ni ta. Computer hmun hrang hranga mite satellite
hmanga thlun zawmin, thuziak leh milem, thil chi tin tih theih
inhriattir theihna hmanrua atan an siam a. A khawlte hmanga hmu
ve tan lo phei chuan eng ang tak nge, eng angin nge hna a thawh
tih pawh hriat leh sawifiah a har. Mahse, khawvel kal zelah loh
theih lohvin he thil hian min rawn chim ve leh dawn a, lo inbuatsaih
lawk a \ha. Computer, Internet, World Wide Web (WWW),
K.|.P. HAND BOOK 139

Website ti tein an sawi \hin. Television angin intihhlimna thil chi


hrang hrang pawh a en theih. Zirna lam atan a \angkai bawk.
Kohhran rawngbawlna miten an duh chuan Chanchin |HA LAM
HAWI PAWH HMUH TUR A AWM. TV ANG BAWKIN
‘HNAWMTINPHURINU’ A NI RINGAWT.

Kohhran pawh hian Internet-ah programme dah ve tura


\an a lak a hun.

A \hat loh theih dan lo sawi nual ila


a) Thil \angkai tak ni lem lo hriat tur a tipung a. Miin an hriat
tawh si chuan atchilh a awl hle si.
b) Tisa chakna chawk tho thei thil lam a tam a; sakhaw biakna
lam, Kristiante zirtirna do zawng pawh a tam. |halaite hun
leh rilru a la peng nasa.

c) Lehkhabu hlutna a tinep a, hmun tam takah phei chuan


lehkhabu dawr an khar phah nual.

d) Mahni duh duh sakhua miin an zui phah. Internet-ah an


duhzawng an zawng mai.

A \hatna lam lo sawi leh ila


a) Inhriatpawh a tiawlsam a, kan hriat duh zawng apiang a
kim ti ila a dik deuhthaw ang!

b) Inchaltauh leh inhmaizah vanga inbiak kan hreh a nih pawhin


hetah hian a pumpelh theih.

c) Bengvarna tur leh hmasawnna tur thil tam tak a fun a. Rawng
bawltu tan hriatna hnar \ha tak a ni.

d) Lehkhabu a tlawm phah ve thung.

Website-a programme nei ve thei khawii lai K|P emaw te


140 K.|.P. HAND BOOK

an lo awm a nih chuan \an lak thuai a hun hle. Thil ho mai mai en
nan hun tam tak miin an khawhral a, a \angkai leh \ha en tur
inzirtir pawh a hun. Entirna tlem lo siam ila.

Youth Christian Music chu hetiang hian a hmuh theih ang :


Dust Email : dust@edn.web.co.uk
DC Talk http://www.dctalk.delirious.net
Spring Harvest http://www.spring.org
Link to Christian Band http//www.cnet.clara.net/links/
bands.htm
Vineyard http://www.vineyardmusic.com
Worship Music Resources http://music.crosswalk.com
http:www.gospelcom.net/worshiptogether

Hei hi entir nan kan han hmang mai a ni a. A aia tam leh \ha
zawk pawh a awm. Kan chanchinbu Kristian |halai-ah emaw,
kan veng chhung chanchinbu lamah te a hre deuhvin tarlang ta
\hin se mi dang tan a \ha ngawt ang. Computer nei la tlem mah
se, a nei chhunten \ha zawka an hman theihna tur a ni ngei ang.

8. LEMCHAN
Lemchan hi hmanlai a\anga mite intihhlimna leh thu chi hrang
hrang inzirtirna hmanrua a ni a. Cinema leh Television lamte hian
an chhawm nung \ha hle. Hmun tam takah chuan khawlaiah, kawng
sirah te pawh an chang mai. Hmanraw \angkai tak a ni a.
Thawmhnaw hautak lo thei ang leh thuchah tilang chiang tur
zawnga chan thiam chuan mite tihlimtu leh an rilru khawih tak
hmanrua a la ni fan. Mahse tunlaia K|P lamin lemchan kan tihah
hian a \ha inzirtir kan tumna lamah a \ha lo lam a tam zawk \hin a.
Hei hian sawisel a hlawh hle. Cinema leh Television-a lemchanah
tualthah, ruih theih thil tih, tharum thawhna lamte a tam \hin a.
Hei hi mi tam takin an sawisel a. A siamtu lam chuan khawtlang
nun nihna dik tak tarlanna a ni tiin an \ang ve tlat \hin. Kan
K.|.P. HAND BOOK 141

lemchanah pawh hian chutiang rilru pu chuan thil \ha kawhhmuh


nan thil \ha lo lam kan tarlang tel ve pawh a lo ni mahna! Chuti
pawh chu lo ni se, mi \ha lo hi a tlem zawk an ni fo va, a \ha
kawhhmuhna tura a \ha lote tih dan han lantir chiam khan a \ha
chin thlen hmain a \ha lo kha miin an lo chhinchhiah hman fe ang
a, kan tum thleng lovin kawng lakah an tlu hman ang tih pawh a
hlauhawm. Ngaihtuah ngun a \ha khawp mai.

Khaikhawmna
Eng media pawh hi rawngbawl nan hmang dawn ila, uluk
tak leh fimkhur taka ruahman a ngai. Kan hmanrua tur kan thlan
hmain, kan hmanna chhan tur - thuchah leh a lo dawngtu tur kan
hre chiang hmasa tur a ni. Kan thuchah dawngtu turte thiamna,
theihna, tuina leh peihna te kan hriat chuan an tana dawnsawn
theih tur kan pe thei ang. Chu bakah, khawvel thil sumdawnna,
politics, hlimhlawp leh nawmchenna atan media-te hi an hmang
nasa em em a, a hman lah an hmang thiam hlei hlei. Mit la thei ang
ber, rilru chawk phur leh khawih thei ang ber, mi hip thei ngei
tura siam an thiam si. Chutih lai karah sakhaw lam thil lo zeh ve
chu insitawm thei hial a ni. Hmuhnawm dang ang ve leka an ngaih
mai hlauhawm a ni. Ngaihsual theih loh, hriat sual theih loh leh
hman sual theih loh tur ang bera siam a \ul \hin. Amaherawhchu
a dawngtu lamin tum dan leh duh dan an lo neih ve fo avangin
fimkhur tawpa kan tih pawhin kan ven sen loh chin chu a awm
ngei tih hriat bawk tur a ni. Chu chuan fimkhur \ulzia a tilang a,
bansan phah nan chuan hman loh tur a ni.

Media zawng zawng hi Pathian ram rawngbawl nan a hman


theih vek a. Mahse, khawvel mite hman dan entawn vek a \ha lo.
Mi lian, mi hausa, langsar, hmel\ha, ropui leh danglam ngawt aiin
dik, fel, thianghlim, thangmawi, zahawm, tlo leh tlawm lam atan
hman tur. Kan Lalpa tih dan zir zelin, mi hausate thawhlawm bawma
an thlak ruih ruih aia hmeithai rethei tein a neihchhun a thlak a lo
hmu tlat ang khan, a chak lo lamah \an zel tum pawh a \ha.
142 K.|.P. HAND BOOK

Media changkang lamin rilru a luah hle laiin hmaichhan ngeia


kan inbiakna luahlantu atana hman erawh chu a \ha hauh lo tih
hriat a \ha. Inral auh mai duh tawk se Van a\angin Pathian Fapa
meuh khawvelah mihringah a rawn chang hauh lo vang.

Media-te hi mihring hmanrua, mihringte hman tura siam an


nih hi kan theihnghilh palh a hlauhawm bawk. Hmun tam takah
mi tam takin media hi an pathian emaw tih tur a ni. Hman sual
theih a ni a, keimahnin hmang lovin kan hun \ha leh ngaihtuahna
zawng zawng pawh a la vek thei a, chumi lakah chuan inven reng
a \ul bawk.
K.|.P. HAND BOOK 143

BUNG XIII

PRESBYTERIAN KOHHRAN KALHMANG

1. PRESBYTERIAN KOHHRAN |OBUL

Presbyterian Kohhran hian \obul pahnih a nei a, pakhat


chu Greek \awng, ‘Presbuteros’ tih atanga lak a ni; chu chu kum
thua upa sawina a ni a; zahawm, thunei thei tihna a ni nghal bawk.

Juda-ho an darhsarha, hmun tina Synagogue an neih tak


khan, an hotute chu ‘Presbyteros’ an ti a. Kohhran hmasa khan
chu chu chhawmin Kohhran hruaitute chu ‘Presbyteros’ an ti ve
ta zel a, vawiin thlengin kan lo hmang ta a ni.

A lo chhuahna hnaivai zawk chu John Calvin-a siam that


hnathawh kha a ni. Calvin-a chuan Kohhran hmasate inrelbawl
dan, lal leh thuneitu mal awm lo kha Kohhran relbawl nan \ha
bera hriain Geneva Kohhran chu a enkawl a, Calvin-a zuitu,
Reformed leh Presbyterian Kohhrante chuan an chhawm ta zel a
ni. ‘Presbyterian’ tih hi Scotland leh Ireland leh England-a mite
sawi dan a ni a, Europe-ah chuan ‘Reformed’ tiin an sawi ber.
Khawiah pawh a zia chu hotu bik nei lo, Upaho rorelna Kohhran
a ni ta zel a ni.

Presbyterian Kohhran chuan he hming hi \ha kan ti a, a


chhan chu Thuthlung Thar Kohhran inkaihhruai dan nia a lan vang
a ni. Tirhkohten Kohhran hotute an ruatin pakhat ni lovin, eng
emaw zat an ruat \hin a (Tirh. 14:23), Bishop \awngkam lo awm
\hin pawh hi mi hran sawina ni lovin, mi thuhmun sawina a ni \hin
(Tirh. 20:17-28; I Tim. 3:1; 5:17). Tin, heng hotute hi mi pakhatin
a ruat ni lovin, mipui thlan ngei niin a lang.

Chutichuan, Presbyterian Kohhran chu mipui thlan Upaho


relbawl Kohhran tihna a nih chu.
144 K.|.P. HAND BOOK

2. KOHHRAN NIHNA HRIAT DAN


Presbyterian Kohhran miten ‘Kohhran’ han tih maia kan
hriatthiam dan chu ‘mi thianghlimho inpawl khawm’ a ni. Hei
hian Kohhran chu ‘Pawl’ ni mai lovin ‘ringtute’ ‘mipui’ inpawlho
a ni tih a tilang a, mi mal pawimawhna aiin huho pawimawhna a
lian zawk. Ringtute inpawlhona atan Presbyterian rorelna chu
‘Pawl’ angin a pawimawh leh si a, pawl anga kalphung \ha tak
neih a duh a; mahse, mihring, ringtute chu a laimu leh bulpui
zawk a ni si.

3. THURIN BULPUI PALI


Presbyterian Kohhran chuan Reformed Kohhran dangte
ang bawkin thurin \obul hlawm li a nei a, chungte chu-
1) Khawngaihna chauh, rinna chauh (Sola gratia et
sola fide) : Pathian leh mihring inkungkaihna tinreng
- chhandamna, thianghlimna, ropuina leh malsawmna
te hi mihringin a phu vang ni lovin Pathian
khawngaihna avang a ni a, chu khawngaihna chu rinna
chauhvin dawn theih a ni.
2) Pathian thu chauh (Sola Scriptura) : Pathian thu
(Bible) hi thurin leh nun dan tehna dik lo thei lo awm
chhun a ni a, mihring ngaihtuahna leh hriatna te chu
tehna dik lo thei vek an ni.
3) Krista chauh (Solus Christus) : Mihring
chhandamna, nunna leh rorelnaah te Krista chauh rin
tlak a ni a. Krista chu ringtute awm chhan, Kohhran
leh khawvela thuneitu sang ber a ni.
4) Pathian ropui nan chauh (Sola deo Gloria) :
Mihring nun chhan awm chhun chu Pathian ropuina
hi a ni. Thil tinreng awm chhan pawh hei bawk hi a
ni. Kan thiltih engkim \hat leh \hat loh tehna
tawpkhawk chu Pathian ropuina a tling em tih hi a ni.
K.|.P. HAND BOOK 145

Heng thurin bulpui pali hi Kohhran innghahna lungphum pali


ang a ni a. A eng emaw ber tel lo chuan Presbyterian Kohhran
nihna a kim lo a ni. Theology eng pawh hi heng thurin bulpui pali
a\anga peng an ni vek tur a ni.

4. PRESBYTERIAN KOHHRAN ZIA


Kohhran tin hian zia leh nihphung an nei \heuh va,
Presbyterian Kohhran zia chu Upaho rorelna bakah hetiang hian
a sawi theih -
1) Mi mal thuneitu bik an awm lo : Bishop nei
Kohhranah chuan Bishop chu a hotu ber mai a, a
hnuaia Pastor-ten an hlauvin an tlawn bawk \hin.
Pastor-te pawhin an Kohhran enkawl bikah thu an
nei hle bawk. Presbyterian Kohhranah chuan hotu
nihna chu ‘Moderator’ kan ti a, a nghet lo va,
thuneihna lam ni lovin kaihhruaina lam a ni zawk.
2) Huho rorelna a ni : Thuneitu bik mi mal an awm loh
avangin Khawmpui emaw, Committee emaw
thuneihna a ni a; chuvangin, Khawmpui leh
Committee hi a pawimawh em em a ni.
3) Rorelna indawt chhawng a ni : Kan rorelna chu
Kohhran mal a\angin Bial, Presbytery, Synod leh
Assembly-ah a inthlung chho va. Heng Khawmpui
leh Committee hian ro a rel \hin a ni. Mahni huam
chinah thuneihna an nei thliah bawk.
4) Thutluknate chu zawm ngei tur (binding) a ni:
Thutlukna hrang hrangte hi a huam chhung \heuhvah
zawm ngei ngei tura ngaih a ni a. Hei hi Kohhran
dang nen kan danglamna pakhat a ni.
5) Inrelbawl dan fel : Kalphung fel tak neih hi
Presbyterian Kohhran zepui leh mawi berte zinga mi
a ni. Tluang taka Kohhran a kal theih nan Dan Pui
146 K.|.P. HAND BOOK

(Constitution) a nei a, dan te deuh te siam a ni zel


bawk a. Thurin pawh belhchian dawl a duh avangin
Bible thu zau tak a\angin a siam chhuak a, hei hi
zawm ngei tur a ni bawk.
6) Thununna a ngai pawimawh : Presbyterian
Kohhran hian inthunnunna a duh tui hle a. Nun dan
\ha (moral standard) nei turin kaihhhruaina a siam a,
a zawm lote chu a thunun bawk \hin.

5. KOHHRAN DIK LEH DIK LO


Kohhran chungchang, a bikin Presbyterian Kohhran kan
sawi lai hian mithiamten Kohhran dik leh dik lo an ngaih dan
tlangpui tarlan hi a \angkai hle ang. Hei hian kan Kohhran leh
kohhran dangte pawh eng ang nge an nih min hriat chhuahtir thei
dawn a ni. Hemi chungchangah hian tehfung pawimawh tak tak
pali a awm a, chungte chu -
1) Thianghlim (Holy) : Kohhran dik chu a
thianghlim a ni. Hei hian chhung lama Pathian duh
dana thianghlim a kawk hmasa a, chumi bakah pawn
lama Kohhran inenkawl dan chungchanga
thianghlimna pawh a huam tel a ni.
Kohhran inti \henkhat, rilru lam thianghlimna
inzirtir meuh lo hi hmun tam takah hmuh tur an awm.
Hei hian duhthusama thianghlimna lam a kawk ber lo
va. Pathian duh dan anga thianghlim zel chakna nei
tihna lam a kawk thei ang.
2) Pumkhat (Organic) : Kohhran dik chu pumkhat
a ni, an ti a. Hemi awmzia chu mahni Kohhranah
inpumkhatna a awm tihna te, Kohhran dangte nen
pawh inpumkhat zawnga khawsa ho tihna te a
kawk ang.
Tunlai hunah hian Kohhran \henkhat chu mahni chauh
K.|.P. HAND BOOK 147

\haa inngai, Kohhran dang mite leh mi dangte engah


mah ngai lo hi tam tak an awm a ni. Chutiang Kohhran
chu Kohhran dik lo an ni ngei ang.
3) Huapzo (Catholic) : Kohhran dik chu ‘Huapzo’ a
ni kan tih hian thil eng pawh, Kohhranin a tih zawng
zawng hi huap vek tur a ni tihna lam a ni lo. A awmzia
chu Kohhran dik chuan mahni chauh \haa inngai lo
vin Kohhran dangte pawh chhandamna thuah te,
rawngbawlna thuah te pawh chanvo nei ve theia ngaih
leh mahni dinhmun ang chang ve tura ngaihna lam a
kawk awm e.
Amaherawhchu, hei hian thurin leh Kohhran dan
te inpawmpui vek tur tihna lam chu a kawk hauh lo.
Kohhran \henkhat, mahni chauh lenga in sa, Kohhran
dang reng reng chu chhandam loh tur nia ngai hi eng
emaw zat an awm.
4) Ding zel (Apostolic) : Kohhran dik chu Chanchin
|ha hril \hin Kohhran hi an ni, tihna lam a kawk ber.
Kohhran hmasaho kha Chanchin |ha hril \hin
Kohhran an ni a, chumi zia chu Kohhran dik zawng
zawng zia tur niin a lang.
Kohhran eng emaw zat, Chanchin |ha hril zui lo
hi khawvel hmun tinah hmuh tur an awm. Chanchin
|ha hrila, puanga, rah tam zawk chhuah zel thei
Kohhran hi Lal Isuan phun a tum pawh kha niin a
lang.

6. KRISTIAN |HALAITE MAWHPHURHNA


Tuna \halaite hi nakina kan Kohhran ban turte an ni a. Tunlai
khawvel, awlsam taka kan inhriat pawh zung zung theih tawhnaah
hian Kohhran dang dang tih dan kan hre tam zel dawn a, kan ram
nun ngei pawh hi a la danglam zel ang. Hetiang hun atan hian eng
ang Presbyterian Kohhran nge kan nih zel ang le?
148 K.|.P. HAND BOOK

1) Kan Kohhran kalhmang hi a zau thei ang bera zir leh hriat
tum tur a ni.
2) Kohhran dang kalphungte pawh hriata, kan danglamnate
hmuh chhuah tum tur a ni.
3) Kan Kohhran inrelbawl dan leh khawvel ram danga an
inrelbawl dan inang lo a tam mai a, kan ram \hang zel tana
\ha tur zawngin zir zau a \ul ang.
4) Kan ram nun inher dan leh hnam dang nena kan khawsak
ho zelnaah hian \halaiten Kohhran tana \ha tur ngaihtuah
ngun a ngai ta hle a ni.
K.|.P. HAND BOOK 149
150 K.|.P. HAND BOOK

Anda mungkin juga menyukai