HAND BOOK 1
KTP
HANDBOOK
2 K.|.P. HAND BOOK
K.|.P. HAND BOOK 3
BUNG I
Committee members :
1) Nl. Denghlunchhungi
2) Nl. Rinkimi
3) Nl. Zokhumi
4) Tv. Dawngliana
5) Tv. Pachhunga
6) Tv. Thanhnuna
K.|.P. HAND BOOK 5
09. Mizoram Synod Choir, kum 1983 a\anga din (K|P bikin
a din tak chu 1985 a ni) chu Central K.|.P. hian a enkawl a,
zaipawlte rawngbawl dan tur hi a ngaihtuahsak \hin a ni.
BUNG II
Heng bakah pawh hian miten engti zawng emaw tala Pathian
\hatna an lo tem phahna tura nun hi rawngbawlna vek a ni.
“Malsawm thlentuah min siam ve la, vawiinah ngei hian tu tan tal
emaw,” tih phuahtu hian a hre chiang awm hle mai. Hei hi
rawngbawltu nun chu a ni mai.
BUNG III
Pawlho reng reng hian thiltum (motto) kan nei \hin a. Thiltum
tih awmzia chu pawlho tihhlawhtlin tur atana hmalakna tur kipui
duan chhuah hi a ni a. Thiltum chuan pawlho chu mumal takin a
hruai a, a bul \anna a\anga a kal zel dan tur te, a thlen tur (goal)
te a kawhhmuh \hin a ni. Pawlho member-te chu an telna pawl
thiltum tihlawhtling tura inpe an nih avangin pawl thiltum leh
member-te chu an inzawm tlat tur a ni ang. Keini K.|.P.-te pawh
hian thiltum pawimawh tak tak pali kan nei a, chungte chu a mal
mala sawifiah han tum dawn ila. Heta kan thiltum sawifiahna hi a
tlangpui chauh a ni a, a hman zui dan chipchiar chu Branch K|P-
te remhriatnaah a innghat dawn a ni.
1. Isua Krista rinna leh amah anna lama \halaite hruai
1) A awmzia : Mihringte hi a huhova kan awm
hian ngaih dan leh duh dan hrang hrang a tam \hin avangin
inkaihhruaina mumal tak kan mamawh \hin. |halai awmkhawm
phei chu kan thawm a nat em avangin a chhe zawng leh a \ha
zawnga nghawng lian tak kan nei \hin a, inhruaina \ha kan mamawh
lehzual a ni. Khawii khuaah pawh kal ila, chumi khuaa \halaite
nun dan chuan chu khawtlang zia chu a tilang \hin a. Chutiang
bawkin chhungkua leh kohhran zia pawh hi a chhunga \halaite
nun dan chuan a nghawng \hain a nghawng chhe \hin a ni.
Chuti a nih chuan sakhuana lamah \halai rualte chu hruai
ngil an pawimawh hle tih kan hre thei awm e. Kan Bible chuan
vanglai hun hi ‘mi chak kuta thal awm’ angin a tehkhin a (Sam
127:4), mi chak chu a hlauhawm a, a kutah thal a ken phei chuan
a \ha zawng leh a chhe zawngin hna a thawk nasa thei hle dawn a
ni. |halaite hi chutiang mi chak tak ang chu kan ni a, hetih hun lai
taka inkaihhruaina dik kan neih loh chuan chatuan thlenga pawi
K.|.P. HAND BOOK 11
Chutiang mite chu Krista rinna leh amah anna lama hruai
kir turin K|P hi kan ding a, mahni inhlim chhuah mai tur kan ni lo.
Johana chuan Andria chu Isua hnenah a hruai a, Andria pawhin
Simona chu Isua hnenah a rawn hruai bawk a. Philipa chuan
Nathanaela chu Isua hnenah a rawn hruai a, Philipa leh Andria
chuan Grik mite pawh Lal Isua hnenah an rawn hruai bawk a
(Joh. 1:40-45; 12:20). Chutichuan zirtirte hnapui ber chu - mi
dangte Isua ke bula hruai thlen a ni chho ta zel a ni. Chutiang
bawkin keini K|P-te pawh hi Krista hnena mi hlate hruai turin
Pawlah kan insiam a, mi dangte tana malsawmna ni turin kan
ding a ni. Khawvel hian Isua a mamawh a, hruaitu an mamawh a,
an mamawhna chhang turin kan inpeih reng tur a ni ang.
12 K.|.P. HAND BOOK
erawh hi chuan tuna kan thawh tur leh kan tihhlawhtlin nghal tur
lam a hawi thung a ni.
K|P kan nih lai ngei hian Kohhran inrelbawlna leh a inthunun
dan zahawmzia te, a hnathawh leh a hmalaknate hi thlarau lam
thil, leia kan awm chhunga tihhlawhtlin tur a nihzia hi kan hriat
chian hle a pawimawh a. Kan rama zirtirna dik lova kal pengte
pawh hi K|P member an nih hun laia Kohhran rilru an put loh
vang a ni pakhat hle a ni.
Chuti a nih chuan miin Chanchin \ha puan darh hna hi a ngaih
pawimawh loh phawt chuan a dawn chanchin \ha chu a dik tawk
lo tihna a nih chu. Chuvangin, Kristian zawng zawngte tih tur chu
Chanchin |ha puan darh hi a ni a, chu chu Kohhran (mission)
hna pui ber a ni bawk.
BUNG IV
thilphal aiin inren thiam mi ni thei se. A Sum kawlte chu mahni ta
anga vawnga pawl tana hmang \hintu a nih a pawimawh. Sum
chungchanga rinawm leh rinawm loh hian pawl a nghawng thui
em avangin sum vawngtu chu mi rinawm a ni ngei tur a ni.
Dik tak leh fel taka pawl sum hman a nih theihna tura
mawhphurtu a nih avangin pawl sum hman dan uluk, fimkhur leh
kimchang takin Account buah a ziak thin tur a ni. Account bu hi
pawl hriatsak (certified) ngei nise a tha. Account bu hi kumtin
endik (audit) ngei tur a ni a, thla tin khar (close) \hin ngei tur a ni
bawk.
Pawl sum hman reng reng ama kut vek a nih avangin mi
rinawm a nih a ngai lehzual a, hengte hi vawn reng ni thei se a
duhawm hle ang:
7. Committee member : P a w l h l a w h t l i n n a a t a n
Committee member-te hi an pawimawh em em a; chuvangin,
pawl tana \hahnemngai leh inpe zo tak an ni tur a ni. Committee
member-te chu -
1) Pawl \hatna tura ngaihtuahna leh tha seng peih mi.
2) Tei rei peih mi.
3) Committee ngai pawimawh mi.
4) Committee thu, sawi chhuah awm chi thliar thiam mi.
5) Ngaih dan fel tak siam thei mi a ni ngei tur a ni.
Committee hi ngaih dan thawh khawmna hmun a nih avangin
ngaih dan thawh tur hre ngei tura ngaih a ni. Inkhawm, hla zir leh
activity dangte a ngai pawimawh hle tur a ni.
K.|.P. HAND BOOK 29
COMMITTEE K ALHMANG
lan tur a ni ang. Remchang leh fel zawka langah chuan kan
Kohhran khawmpuiin a kalpui dan zulzuiin Assistant Secretary-
in minute a ziak a, Secretary-in lehkha chhiar ngai chhiar leh sawi
fiah ngai sawi fiah te hi chin zui theih atan a duhawm.
(LALA) (LIANA)
Secretary Chairman
(PUIA)
Assistant Secretary
emaw
(LALA) (LIANA)
Secretary Chairman
(RINA)
Minute Recorder
Committee-na hmunah
Committee tura kan \hut khawmin kan awmna leh kan kal
chhan kan hriat a pawimawh hle. Committee hian kalphung leh
zei a nei ve a, chungte chu i lo thlir teh ang u -
OFFICE KALHMANG
Office kalhmang kan tih hian Secretary-in awmhmuna a tih
tur sawi zauna a ni thei bawk. Hei hi Secretary kut ni deuh bik
pawhin a lang. Pawn lam a\anga langsar lo leh mi dang hriatpui
vak loh a nih avangin a \ulna leh pawimawhna kan hriatpui meuh
awm lo ve. Mahse, hei hi Pawl insawhnghehna atan leh pawl
\han chhoh zelna atan a \ul hle a ni. Hetiang hian tawi te tein lo
thlir ila -
a, nakina tih atana khek hi a pawi thui thei hle. Pawl tana
hmingchhiatna a thlen theih bakah Secretary mualphona a ni thei.
Lehkha thawn chhuah dawnin hengte hi hriat ni thei sela -
2) Address dik tak leh lehkha thu ken (subject) ziah lan tur.
BUNG V
Dr. John R. Mott chuan, “Hruaitu chu kawng chin hria, kal
hmasaa amah zui tura mi dangte hnuk thei hi a ni,” a ti ve leh a.
HRUAITU NIHNA
Hruaitu nihna tur pawimawh leh langsar zual deuh chauh
han tarlang ila.
chuan phat mai a finthlak zawk ang. Pathian thutak sawina hmui
hi thil ho mai mai sawi nan a rem lo tih hriain insum theih tur a ni.
Ei leh in thleng pawhin hruaitu chuan a tawk chauhva ei leh in a
\ha, a lutuk lakah insum tur a ni.
11. Thawhpui nuam : Thawhpui hrehawm tak a nih
theih. Rawngbawlho chu inlungrual taka rawngbawlho tur kan ni
a, kan hlauh tur chu rawngbawlpuite tan ‘thawhpui hrehawm nih’
hi a ni. Rawngbawlpuite ngaihchan thiam a pawimawh.
12. Nun uluk : Kan tih engkim leh kan sawi tinreng hi
K|P hruaitu tih leh K|P hruaitu sawi a ni vek a; chuvang chuan
kawng tinrengah kan nun kan uluk tur a ni. K|P huang pawn
‘pawl’-a kan telnaah te leh mi dangte nena kan nunhona hrang
hrangah te thlarau lam rawngbawl hna chelhtu, K|P hruaitu nih
theihnghilh loh tur a ni a, nun ho leh nun inthlahdah neih hauh loh
tur a ni. Inchei dan leh style zawng zawngah pawh rawngbawltu
tih awm tawk thliar thiam a \ul.
13. Mi taima : Committee thurel tlin taka bawhzui tur te,
hruaitu nih tur hrang hrangte ni tur chuan mi thatchhe nih chi a ni
lo va. Piangthar chu a thatchhe thiang lo va, engah pawh mi taima,
entawn tlak nih tum tur a ni.
14. Pathian ruat : Pathian hian a rawngbawltu turte
chu a thlangtute emaw, a ruattute emaw rilruah a hriattir hmasa
\hin. Kan chanvo chelhte hi Pathian mi chelhtir a ni a, khawngaihna
avang chauhva chanvo min chelhtirtu hi Pathian ngei a nih tih pawm
thlapna a\ang chuan inthlahdah a awm thei lo. Hruaitu dang (e.g.
min hnial min hnialtute) zawng zawngte pawh Pathian ruat an ni a;
zah thiama, Pathian ruat chhan hriat tum \hin tur a ni.
HRUAITU MAWHPHURHNA
Hruaitu hian mi malah leh pawlhovah mawhphurhna thuk
tak a nei a, a pawimawh zual \henkhat chauh lo tarlang ila.
1. Pawl thiltum hriat chian : Pawl a din tawh chuan
thiltum a nei ngei \hin. K|P pawhin thiltum pali kan nei. Heng
44 K.|.P. HAND BOOK
tluka hruaitu tlak an awm chuang lo vang, neitu rilru puttir tura
inchher hi hruaitute mawhphurhna pawimawh tak a ni. A \ul anga
mahni inthukru zawng leh mi dangte hming\hatna khumtir zawnga
awm thiam a pawimawh.
8. Hun vawn dik : Kan zawh tawk tura ngaih hun bi kan
tuk \hin, hun bi kan tuk a nih chuan chu chu ngaih pawimawh ngei
ngei tur a ni. Hun bi tuk kan ngai pawimawh lo a nih chuan kan
rawngbawlpuite kan tham lova kan ngai pawimawh lo tihna a ni tel.
Tlangkawmna
Hruaitu chuan member-te a chawk phur thiam tur a ni a, a
chawk phur thiam lo a nih chuan a zir a ngai tihna a ni a. Huaisen
a ngai a, dikna a \an ngam a ngai a, a dawhtheih a ngai a, inrawlhna
tur chin a thliar thiam a ngai a, mi dangte tana a inhman avangin a
ch^n lo thei lo va, Isua a hmangaih avangin a rawngbawl hna hi a
vei takzet \hin.
Thil \ha tih hi kan awmna tura Lalpa buatsaih lawk a ni tih
a hriat chian avangin a inthlahdah thei lo va, Pathian chakna
hmachhuanin theihtawp a chhuah \hin.
BUNG VI
hmain lo inbe rawnin an sawi tur chin lo insiam rem sa vek se,
sawi nawn leh ninawm tur a veng thei ang.
12. Debate : Hei hi chu thupui awm sa hmanga
inhnialfiamna a ni a. |halaite tuipui zawng thupui thlan thiam te,
inhnial thiam mi thlan chhuah thiam te a pawimawh. Kohhran sadai
\hiat zawnga \an ngai te, thurin khawih thei thilte chu thupui atan
thlan loh tur a ni. Endiktu mi pahnih emaw inruata, speaker leh
time keeper te pawh mumal taka ruat lawk hi a \ha. Chawpchilh
taka tih chi a ni vak lo va, \halaite inzirna leh rilru kaihhruaina \ha
tak a ni.
13. Quiz : Zawhna inchhan siak a ni a, a hlimawm duh hle.
Bible te, Kohhran chanchin te, Kristian thu thar te, khawvel lam
thil inhriat siak te, Music (rimawi) chanchin te a\anga zawhna
siam theih a ni a. Audio - Visual aids (mit leh benga hmuh leh
hriat theih hmanrua) hman theih a nih phei chuan a phurawm
lehzual. Inelna atana hman theih a ni bawk a. Zawhna buatsaihtu
chu mi pakhat emaw a aia tam emaw pawh a ni thei a. Zawhna
zawttu atan zawhna siamtu kher lo, aw mawi leh zei deuhte hman
an nih chuan a phurawm lehzual. A chhangtu chu mipui nawlpui
emaw, \angho tur siama inel emaw, a mal emawin a tih theih a.
Zawhna tam ber chu chhangtuten an chhan theih ngei a ngai a. A
har lutuk chuan inkhawm boruak a tinguai vek thei.
14. Rilru sawi emaw vei zawng sawi (Sharing) : Hei hi
eng emaw changa zeh ve atan chuan a \ha hle. Amaherawhchu,
\halaite hi \awngkam mawi leh thu khuh thiam lo, rilru vei ang te
a ruh langa sawi mai \hin te kan nih avangin inkhawm hruaituin
fimkhur taka a kaihhruaia, a tlip mawi thiam a \ul hun a awm \hin.
15. |awng\ai inkhawm : A \hain a hlawk hle, uar zel chi a
ni. Tih dan hrang hrang a awm thei. Chungte chu -
- Mi mal a duh apiang in\awng\ai chhawk.
- |awng\ai thupui thawhkhawma a huhova \awng\ai rual.
- Thupui thawhkhawm sa chu a tam deuh chuan \hensawma,
group hrang hranga \awng\ai.
K.|.P. HAND BOOK 53
16. Hla sak leh thlan inkhawm : Thil dang zep tel hauh
lova hla sak ho nana hun hman hi a boruak tawn lai azirin a nuam
thei hle. Hla thlang tur bik inruat emaw, hla thlan chak apiang
inpeka chu mite chuan an nun khawihtu hla an duh chhante sawia
sak ho \hin pawh a \ha viau.
17. Hla zir inkhawm : Zaipawla hla sak tur zir lam ai
mahin hla thar leh Kristian Hla Bua sak lar vak lohte zirna atan
te, solfa sak dik loh sak dik zir nan tea programme hman hi a
hlawk hle. Tih chhen atan chuan a \ha chuang lo, ninawmah a kal thei.
BUNG VII
(3) Quiz : Bible thu leh lehkhabu \ha a\angin Lal Isua rinna
leh amah anna kawnga min tisawt thei turin quiz competition
siam \hin a \angkai. Pathian thu leh thil \ha hriatna kawngah
hmasawnna min siam a ni.
BUNG VIII
1. AN TAKSA PIANPHUNG
1) An \hang chak hle : Mihring pangngai chu pian
tirh a\anga kum thum thleng hian a \hang nasa hle a. Tleirawl lai
hian nasa takin a \hang leh \hin. K.|.P. nih rawn zir \anho pawh
hi an taksa pianphung a danglam thuai thuai \hin a, an \handuan
em avang hian ei tur pawh an duhin an koham thei hle. Thil
tihkhawmna hmunah pawh hian an lungkham pakhat chu ‘ei tur’
hi a ni fo! Ruh chuktuah leh tihrawl \hang chho vel hian insawizawi
a mamawh hle a, tih luattuk erawh a hlauhawm thung. Hnatlang
leh tha thawhna dang siamsak fo hi tisa takin an mamawh a, tih
luat erawh ven tur a ni ang.
rualpui mipa zinga awm nuam lo an tiin an inla hrang bik fo. An
rualpui hmeichhe dang nena inkawm bik an duh \hin. An aia upa
deuh an nih loh chuan mipa an hmusit deuhvin a hriat bawk \hin.
2. AN RILRU PUTHMANG
1) Hriat belh leh hmuh chhuah thar an chak: An
naupan zawk laia an thil zir leh hriatte kha a tak tak a nih leh nih
loh finfiah an tum \an a. Thil hriat belh zel an chak a, hmu chhuak
thartu nih phei chu an chak hle \hin. Ngaih dan thar \ha tak chher
chhuah an tum a, thil an ngaihtuah veng veng fo. Heng vang hian
an hmuh phaka thil chi hrang hrang chhiar an tui a, chanchinbu
leh thawnthu chhiar an taima duh hle. Mi titi ngun taka ngaihthlaka,
sawi chhawn lehte hi nuam an ti a, a theih phei chuan anmahni
ngata thil beih vel nuam an ti.
lama kan fuih a hun lai tak a ni. K.|.P thiltiha tel ve phak nih kha
lawmawm an ti hle a, hruaitu lamin an hmelhriat nih phei chu an tan
intihneituna a ni.
an duh tawk rih hle a. An hmuh phaka sakhaw mite nun dan a\angin
thil an chhut ber a. An rilru tak taka sakhaw lak puithuna duh hle
mah se, an la tlin loh hle avangin nun dan lamah ngaih dan an siam
mai \hin.
Hemi hun hi tleirawl nih leh nula tlangval nih nen a inphaman
chho deuh titih tawh a, nungchang hrang bik leh harsa bik an nei
hran lutuk lo. Tleirawl \an tirh lai kha a harsa berin, anmahni
pawh an chi-ai hun lai ber a ni a; tunah erawh hi chuan tlemin an
nihna a chiang \an ta bawk a, nun dan phungah pawh pangngai
takin an khawsa ve ta a ni.
khin chiam mai an awl hle a; hriatthiamna thinlung nen erawh chuan
hmuhnawm tak leh ngaihnawm tak an ni thei.
an tum \hin. Tihfuh loh erawh chuan a chhe lam tala mi hriat nih
hlawh an tum a, suahsualna zir an \an \hin.
Rilru leh ngaihtuahna lam pawhin \han tawp a thleng titih a. Nun
dan phung pangngaia hriat belh chu a awm vak tawh lo va, chumi
piah lama inzir mite tan erawh chuan \han tawp a awm lo vang.
TLANGKAWMNA
Mi tin hian ze hran hran kan nei \heuh va. Chhul khat kual,
ei leh in thuhmun, zirtirna thuhmun dawng \heuh \heuh pawh hi
kan zia a inang lo thei \hin hle a ni. Hei hi zir mite chuan taksaa
awmin a zir avang niin an sawi bawk a. Mi thiamten chung mizia
chu chi hrang hrangin an \hen phawk phawk a, an \hen dan leh
an ngaih dan pawh a inang chiah lo. Chung zingah chuan Grik
mifing, Hippocrate leh Carl J. Jung-a \hen dan hi thlir ho ila.
Hippocrate-a chuan mize chi li-ah a \hen phawk phawk a. Hei
pawh hi a chiah chiah ang hi chuan awm theih phei chu a ni lo.
mahnia awm an thlang zawk fo. Thil reng reng a eng lam aiin a
thim lama thil thlir an ching fo bawk. A tlangpuiin scientist, doctor,
miril (philosopher) kan tihte hi hemi group hi an ni duh hle.
Hetiang ze hrang hrang hi naupan lai leh nuin a pai lai daih
a\anga in\an thei a ni a. Seilenna leh \hian kawmte a\ang pawhin
nungchangah a seng thei bawk. Hetiang hi a nih avangin kan khaw
hawina hmun hian a zir a ngai hle a ni.
BUNG IX
Kan duh luatah a ang ve deuh riai ruai kan din a, a tak tak
hnawh\iauna a ni ta zawk mah a; a tawpa bei tidawngtu chauh a ni
bawk si; eng emaw dik lo deuh hlek zawng a awm ni ngei tur a ni.
3) Chi thlaha enkawl zui turin (Gen. 1:28; Mal. 2:15). Nupa
inpawlna hi chi thlah nan a ni bawk a. Innei si lova chi thlah
chu Pathian ruat dan a ni lo. “Mi mal chu chhungkaw zingah
a teltir” (Sam 68:6) tih a ni. Tin, chi thlah zel zula ngaihsak
leh si loh chu vawk chi thlahtu aiin an sang chuang lo. Fanaute
chu an taksa, an rilru leh an thlarau Pathian lam hawia enkawl
seilen chu chi thlahtu bat a ni.
4) Thlahten Pathian an ngaihsak nan a ni (Mal. 2:15;
Sam 78:5-8). Kristian inneihna dik takah chuan Pathian \ih
leh chawimawi thei fanaute an lo awm zel ang.
3. Inhre chiang saa inneih tum tur
Mi thiamin nupa tuak 2,000-te chanchin chhuiin, “Inneih hi
a bulah \an \ha leh dawn ta ang la, tuna i kawppui kher hi i nei leh
duh ang em?” tiin an zawt a. Mipa za zela 60 leh hmeichhia za
zela 70 chuan, “Duh tawh lo vang,” tiin an chhang nia! Inneih
hmain an lo inhre chiang lo hle hlawm a ni ang.
“Inneih hmain i mit zau takin meng la, inneih hnuah chuan a
chanve chauhvin meng tawh ang che,” an ti \hin a. Oscar Wilde
chuan, “Inhriat sual vangin alawm kan inneih mai mai le,” a lo ti
ve bawk a. Keini Mizote zingah hian initna pawnlang tak avanga
innei ta mai mai kan tam hle awm e. Hriat chian loh hi an lang
mawi hma a, mi lem hrat hian lung an tileng thuai a; mahse mi lem
hrat nazawng hi an \ha ber lem lo.
Hmel leh dinhmun leh hausaknate hi min hiptu pawnlang an
ni fo va. Mizia te, nungchang te en tel a ngai. Zaidam leh thinchhiat
te, chapo leh po loh te, taihmak leh mak loh te, rilru \hat leh \hat
loh te, an fin leh an at dan zawng zawng i hriat thawkhat hnuah i
la duh zel chuan i nei dawn nia.
4. Ring lo mi neih loh tawp tur
R. Stanley chuan, “Ringtu tan ringlomi nei tur ang zawng
chuan Pathian hnena thlen buangbar pawh a \ul lo,” a ti tawp mai
a. Paula chuan ringlomi neih a phal lo (II Kor. 6:14-16). Thil
82 K.|.P. HAND BOOK
dangah eng anga \ha pawh ni sela, ringlomi chu ringtu tan neih chi
a ni lo hrim hrim. Inneih duh vang chauhva Kristian der pawh
neih tlak an ni chuang lo. Thlarau lama in\hen sia, tisaa inneih tum
chu an hlawhtling tak tak thei chuang lo.
5. Chhungten an duhpui loh neih loh tur
I chhungte bumin emaw, nawr luih vangin emaw, an duh
zan loh mite nei lui duh suh, i hlim chuang lo vang. An hriat chian
loh vanga duh lo an nih pawhin an hriat chian hun chu dawhthei
takin nghak hram rawh. I aia an hriat chian zawk vang a nih phei
chuan an thu awih la, i inchhir lo vang. I chhungte ngei pawisa
lova mi dang kawp duh i nih ngat chuan mi rin tlak loh tak i nihzia
i inpuang mai a ni ang.
6. Kawppui awm tawk hriatthiam tur
Innei tur chuan mipa chu a hmeichhia aia upa deuh zawk,
thiamna leh dinhmun sang deuh zawk, sum leh paiah pawh
ngelnghet deuh zawk ni thei sela a \ha. Chuti lo chuan hah rukna
a tam duh deuh. Mahni phu tawk hriatthiam a \ha. |hian \ha leh
ngamtlak deuhvin an kawhhmuh ang vel hi kan phu tawka mi
ngaih a ni fo va; mahse phu tawk hre lo chuan kan iai deuh zel.
Nulahovin, “He putar pui hi mi a la siai ve suk suk roh nia maw
le,” an tih ang mai nih a hlauhawm.
7. Biak In hawnga nupui/pasal neih
Inneih hmaa insum zawh loh vanga Biak ina innei thei lo hi
kan tam hle. |henkhat phei chuan a pawina pawh kan la hre lo a
ni mai thei. Inneih hmaa lo puk lawk chu sual a ni a, chu chu a
pawi tih hriat loh chu ^tna a ni a, hre chung pawha insum zawh
loh vanga laklawh chu thluakin a daih ngang lo a ni ber mai. Hetiang
harsatna neih hian \anpuitu puitling tak zawn vat tur a ni.
K.|.P. HAND BOOK 83
BUNG XII
Kan pi leh pute hun lai, chanchin |hain kan ram a lo thlen
hma daih a\ang tawh khan kan ramah hian \halaite hi khawtlangah
mi \angkai tak an ni \hin. Khawtlang muantu leh humhimtu, in lam
leh ram lama hnathawktu ber, \anpui ngaite \anpuia, hmeithai leh
mi chhumchhiate khaichhuaktu an ni a, khawtlang roreltu, lal leh
upate pawhin an thlamuanpui leh an vauchher ber, an pawisak
em em an ni \hin a; an \angkai em avang hian tlangvalte rilrem loh
zawnga thil tih leh tihlungawi loh palh an hlau em em \hin.
Kan hnam chanchin kal zel kan thlir pawhin Chanchin |ha
khua a lo var lai leh zirna kawl a en tirh laite khan Kohhran leh
ram tana mi \angkai leh chhuanawm, hnam timawitute chu \halaite
vek an ni zel a, khawtlang tana \halaite \angkaizia hi sawi uar
lutuk theih a ni lo hial awm e. Tunlai khawvelah pawh hian kawng
tinreng, a chhe lam leh a \ha lamah ram leh hnam hmel lanna ber
chu \halaite nungchang te leh an hawiher hi a ni zel a, khawvel hi
\halaite khawvel a ni ta ber mai.
Kristian |halaite hian kan tih tur leh tih loh tur te, kan tel
vena awm chi leh kan inthiarfihlimna tur chinte thliar fel thiam
lovin khawvel hi kan hmachhawn a, kan rawngbawl hna leh
khawvel thil, sual leh bawlhhlawhna tinrengte hi kan zen pawlh a,
chu chuan tuna kan dinhmun, nasa taka siam \hat ngaiah hian min
hnuk lut ta em ni ang le?
ang tih a hlauhawm ta hle. Mi tin, inang \hapa hrut rual chu a harsa
hle ang tih a rinawm a; amaherawhchu, Lal Isuan mi t>te a ngaihsak
a ni tih leh, an aiawhin a ding a ni tih hi theihnghilh hauh loh tur a ni.
“Heng mi te ber chunga in tih hi ka chunga ti in ni a, in tih loh chu ka
chunga ti lo in ni,” (Mat. 25:40-45) titu hnungzuitute kan nih avangin,
mitthi khuhna puan tam hlei ta lutuk te leh thlahna pangpar vum hlei
ta lutuk te hi ngaihmawh nachang kan hre tur a ni a, a tireh turin
hma pawh kan la ngei tur a ni ang.
Tlangkawmna
Chhiatnia kan mawhphurhna hrang hrang sawi sen a ni lo
vang a, heng bak pawh hi sawi tur tam tak a la awm thei ang. A
pawimawh lai tak chu Kristian |halaite hi min mamawhtu apiangte
tana \angkai tur kan ni tih hriat hi a ni a, chu rilru pu chung chuan
mi lian leh mi te, nei nung leh khawsak harsa zawkte thliar hauh
lovin, he rawngbawl hna hi kan thawk tur a ni.
ziah ker khuar a niin tun thlengin hetiang hi kan ching zui ta zel a
ni. Lungphun hi Mizote ze nghet tak leh nung reng (living
tradition) a ni.
Lungphun nia ruai buatsaih hi engtik lai a\anga kan chin \an
nge, tih pawh hi hriat a har hle a; eng pawh ni se, eng vanga ruai
buatsaih hi ching ta nge kan nih hi Upa V.L. Siama chuan ti hian
a sawi: “Tun hma chuan lungphun ni hian lung rit tak tak an zawn
a, thlanlung an rem a, a ziah nen, a phun nen an hma vek \hin.
Chu chu chhungkua maia han tih chi rual a ni lo va, kaichhan
sawmin an ti \hin. Chung an mi sawmte chhan let nan chaw ei an
buatsaihsak \hin a; chu pawh chu an tlawmngaihna avangin an ei
mai duh ngai lo va, ‘In tan kan siam tawh laklawh si a, tlawmngaiin
min eisak hram teh u,’ tia sawm ngawih ngawih an ngai \hin.
Chutianga, chawhlui inbuatsaihsak chu hun kal zelah khawtlang
ruaiah a chang chho ta a, a pawi ngawt a ni,” a ti.
Kan hmangaih kal ta puala kan tih theih hnuhnung ber nia
kan ngaih avang te pawh a ni a, neih ang ang (puk chawp hial
pawh)-a lungphun buatsaih hi ba-in kan inhre chho ta zel ni maw?
Vai pakhat chuan, “Mizote hi hautak zetin in thi a, hautak zetin
lung in phun leh a, a thlanlung a ropui hle lem si lo va; in hnam tih
dan phung hi a mak ka ti. Hetiang ai chuan dam laiin induat ula,
thlanlung te hi mawi zawka tih ching ula, in senso, luangral mai
mai ai hi chuan a \ha daih zawk lawm ni?” tiin a sawi. A thi tana
sawtna awm hauh tawh lo, phung thluk nana hautak taka lungphun
sawngbawla, mipui kan hrai vak vak mai \hin hi a chuangtlai a, mi
harsa zawkte tan phurrit a ni zel bawk si a. Ruai buatsaih thei
loten \henrual puna lungphun an inthlahrun phah a, a nei deuhten
pawisa chuangtlai tam tak an khawhral phah bawk. Chuvang
chuan, hautak taka lungphun buatsaih hi tih zel loh atan a \ha hle.
\ulin min delh a la nih phei chuan thih hi a choawm loh lehzual a;
mahse, thihna hi tu mahin kan tlanchhiatsan thei si lo. Chuvang
chuan, lungphun tihhautak loh inzirtir hi kan tih awm tak a ni
reng a ni.
zawng a ni,” (Mal. 2:15) tih a ni. Hemi rilru pu chung hian inneihna
hi kan buatsaih em? Hun ve tawhin kan inhria a, nupui pasal tur
kan dap ve mai \hin em ni? A bul kan \an dik tawh loh chuan a
hnu lam a fel har tawh \hin.
5. K|P member chu khua leh tui \ha, sawrkar tana mi rinawm
kan ni tur a ni a, sawrkara mi hminghliau leh hrem lai
(suspend te ang chi) te phei chu rawngbawlna langsarah
hman loh a him ang.
3. Sawrkarin vote nei thei tura kum tling a tih chin chu kum
18 tling chinte hi an ni a, K|P member zinga eng emaw zat
chu vote la nei thei rih lo kan ni ang. Heti chung hian hmun
hrang hrangah political party-ten an pawl tan \hahnemngaiin
kum bituk zat la tling lote pawh engtin emaw Electoral roll-
a thunin vote an neihtir \hin nia sawi a ni a. Sawrkar dan
bawhchhiaa vote neih hi Kristian \halaite tih awm a ni lo tih
hriat tur a ni a, kan hriat loh hlana min lo thun a nih pawhin
vote thlak hunah thlak loh mai tur a ni. Dik lo taka vote
neih ve te, vote pakhat aia tam neih te, vawi khat aia tam
vote thlak te leh mi dang hminga vote thlakte hi a Kristian
lo va, tih loh tawp tur a ni. Mihringin min hre lo mah se,
Pathianin min hmu reng a, kan dik lohna pawh chiang takin
a hria a ni tih theihnghilh tur a ni lo va, hlauh nachang hriat
tur a ni.
Ni tin hna kan tih hian mi hrang hrangin ni tina kan thawh
\heuh kha a ni. Mi pakhatin ni tin hna dang dang an thawk a nih
pawhin chu chu ni tin hna Lal Isua hnung zuina tur chu a ni.
HNUNGZUI AWMZIA
“Chhandamna hi a thlawn a ni a, a hnungzui hi a man a ni,”
an lo tih angin, Lal Isua hnungzui chu mahni duh dan leh nuam tih
zawng tihpuitlinna ni lovin, min kotu koh chhan hlen chhuak tura
hmangaihna vanga mahni inkalsana ni tin kraws pu tura
inpumpekna hi a ni. Chu chuan a thuhnuaia intuluta, a kalna apianga
zuia, harsatna, mualphona leh hmuhsitna tinreng phur ve tura ni
tin nun hlan hi a keng tel. Hun awl leh hman changa zui mai ni
lovin, kan hun \ha ber leh kan engkim a duh a ni. Hei hian ni tin
hna kalsan a kawk chuang lo va, kan tih apiang a duhzawnga tih
leh a \ul ang zela tlawm leh huaisen taka ni tin Krista dinpui ngam
zel hi a ni. Chumi hre reng chung chuan ni tin hnaa Lal Isua hnung
kan zui dan tur i lo thlir teh ang.
THIANGHLIMNA
(1) Hna thianghlim : Ringtute chu thianghlim tura koh kan
nih (I Pet. 1:15ff; Joh. 17:19) angin kan ni tin hna hi Pathian
mithmuha thianghlim a ni tur a ni. Khawi hmunah pawh eng hna
pawh thawk dawn ila, a mawm lam tur ringawt um lovin, Krista
nen kan thawk dun thei ang em, tih ngaihtuah tur a ni. “Fel lo
taka dehchhuah tam tak ai chuan fel taka dehchhuah tlem te a \ha
zawk” (Thuf. 16:8) tih a ni si a. Ram hmasawn zelin hna thianghlim
lo leh sum hmuhna bawlhhlawh a hring mek a, a hrin belh zel
dawn pawhin a lang. Heng lakah hian ringtute inthiar fihlim tur a
ni ang. Sawrkar phal loh hmanga sumdawn te hi tih hauh loh tur
a ni.
K.|.P. HAND BOOK 99
Ringtute thawh hauh loh tur hna bawlhhlawh chu awm mah
se, a tlangpuiin hna peng hrang hrangah te hian thianghlim lo bik a
awm chuang lo va. A thawktuin rilru thianghlim nen a thawh phawt
chuan thawh tlak loh hna a vang hle a ni. A thawktu rilru put zia
a pawimawh zawk fo mai. Ei ruk theihna leh thatchhiat theihnaah
pawh awm ila, Krista rilru nen kan thawh chuan ei ruk tur a awm
lo mai dawn a ni.
RINAWMNA
(3) Mahni hnaa rinawm : Paulan ringtu chu ‘an awm mai
mai tur a ni lo’ a tih angin chhungkuaah emaw, Kohhranah emaw
kan tih tur awm tawk dap chhuah thiam tur a ni. Rinawm taka
hlen chhuah ngei pawh tum a \ha. Mahni hna pawh hre lo leh
thawk peih lo, mi thawh sa ring, mahni thawh loh rah sengte hi
Pathian duh loh zawng a ni. Mihring hmasate pawhin an hna tur
thawk lovin an eiru a, chhiatnaah khawvel an hnuk lut ta. Mahni
hna \heuhvah rinawm takin ni tin Lal Isua hnung i zui ang u.
TAIHMAKNA
(1) Taihmak ringtu zia tur : Pathian chu thil siamtu, eng lai
pawha thawk reng a ni (Gen. 1:1ff). Isuan, “Ka Pain tun thleng
pawhin hna a thawk reng a ni, kei pawhin ka thawk ve a ni,” a ti
(Joh. 5:17). Lal Isuan vantlang zingah rawng a bawl lai khan
mutmu pawh tuah hman lovin a thawk rim a nih kha. Kan zui Isua
hi mi taima (Mk. 3:2ff), rim taka kut hna pawh thawk \hin a ni
(Mk. 6:3). A hniakhnung zui tura a zirtira insiamte hi zirlai kan ni
emaw, kut hnathawk kan ni emaw, sawrkar pisa leh hmun danga
thawk kan ni emaw, ni tin taima taka thawk tur kan va ni em.
K.|.P. HAND BOOK 101
(3) Ram leh hnam tan : Retheihna um bova, ram leh hnam
hausaa siama, chimralna laka humhim turin taima taka Pathian
thu zawm a ngai. Bible chuan, “...Lalpa in Pathian aw chu
\hahnemngai taka...in zawm phawt chuan mi rethei reng reng in
awm hauh lo vang a...hnam tam tak in puktir ang a...hnam tam
tak chungah ro in rel ang...” (Deut. 15:4-6) a ti a ni. Kan sawi
mai ni lovin, ni tin hna taima leh dik taka thawh a ngai (Thuf.
14:23). Chutianga rawngbawl duh lo ram leh hnam chu an boral
dawn tih Pathian thuin min hrilh (Isa. 60:12). Hnam dang hmusit
lova hnam hmangaihna dik tak neih hi kan ni tin nun leh hnaah
hian zir a \ul hle mai.
DIKNA
(1) Ei-bar ngaihtuahna : Ni tin ei-bar ngaihtuahna hi
ringtuten kal pelh mai theih a ni lo. Lal Isua pawhin a hun tam
ber a hmanna leh dikna hmanga siam \hat a tum tlat \hin kha a
ni. Chuvangin, ni tin ei-bar zawnna kawng hrang hrangah dikna
chelh tlatin, mahni chanvo leh thawh chhuah chauh eiin ringtute
kan nung ngam tur a ni ang. Contractor leh sawrkara bill nei
\hinten huaisen taka thu dik hmanga sawrkar dawr ngam leh
dawta thil tih bansan ngam tur a ni. Dawt hmanga \anpuina lak
tum tlat te, chutiang mite hnena sawrkar sum pek hreh hauh loh
te hi ringtute nun dan tur a ni lo.
102 K.|.P. HAND BOOK
DAWHTHEIHNA
BUNG XI
Thuhmahruai
Temple thianghlim
Hrisel lo Mizote
Damdawi magic
I sim thei e
Mi \henkhat chuan ruihhlo ngawl veina hi natna khirh ber,
dam thei tawh lo ang hialin an sawi \hin. Rilru huaisen lo tan zawng a
har bawk reng a ni. Mahse Pathian ropui, damlote tidama mitthite
kai tho theitu chuan ruihhlo lak a\ang pawhin mi a chhandam thei
khawp mai. Keini aia thiltihtheihna chak zawk neitu hnena tluk luh hi
damna a ni. Misual ber pawh a sima lo ngaidam \hintu Pathianin a
ngaihdam tawh miau si chuan mi dang tan ngaihdam loh a thiang
tawh lo. Chhungkuaah duat a hlawh thei leh tawh a, khawtlangah
pawh lawm a hlawh zui a, kohhranah pawh hmun laili a chang leh
theih tawh \hin. Nun a famkim thar leh \hin.
108 K.|.P. HAND BOOK
Nula thianghlim chu tuma la pawl loh tihna a ni. Mihring danah
chuan mipa chi leh hmeichhe chi a intawn chauhin a rai theih. Mahse,
nula thianghlim chu a rai ta tlat. A nun chu nun thianghlim, Pathian
fapa pianna tlak a nih avangin nula thianghlim chu a rai a ngai miau a
ni. Isua pianna tlak nula chu a thianghlim a ngai. Thlarau Thianghlim
chenna tur nun chu a thianghlim tur a ni. Mipa chi tel lova nau pai hi
parthenogenesis an ti a. Khawvel history ah hian tum khat chauh a la
thleng. Mizo nula pakhat rai chu, ‘Thlarau Thianghlim fa a pai’ tiin an
sawi virgin lui tlat a ni awm asin! Nula thianghlim a rai vawihnihna a
ni mahna!! Thianghlim tak tak maw?
Virgin hi a \hing lo
zir chiang ngat a, lo inhman ve chhin hi training-na \ha a nih loh zia an
finfiah hlauh. Dr. P. Popenoe-a’n ‘Are virgins out of date?’ tih a
zirnaah chuan inneih hmaa sex hmang leh hmang lo nupa engemawzat
a zir chiang a. Inneih hmaa sex hmang miah lo nupa nun chu a l>t tam
fein an hlim zawk tih a hmu chhuak. Tim & Beverly te zirnaah pawh
inneih hmaa sex lo hmang tawhte chuan la hmang miah loa inneite
aiin an nupa nun ‘sex’ an hlimpui lo zawk f> tih an hmu. Virgin ve ve
ngata inneite nun chu a hlim ru v>ng v>ng a, tumah han thik tur an
awm lova, ngaihtuah t<r a tlem a, ngaih a \ha hliah hliah mai a ni.
Kawppuite hi miin ‘saw saw maw…. vawi hnih’ an tih theih tur neite
nun chu a kimki tlat \hin. Thikthu a chhia a, ho t> teah inbah sual a
tam bik. In\hen pawh an tam zawk. Aizawla \halai 200 rual kan
zawhnaah chuan virgin ngeia nupui pasal nei duh an tam zawk a, an
nupui pasal tur atan phei chuan virgin ngei an duh vek. Aizawl tlangval
tam tak, Pawla culture-in a tihbuai loh, mipui hmaa chhuang taka an
virgin thu puang ngam an awm \an ta. Virgin hi a \hing lo. A thianghlim
a, a changk^ng a ni.
‘Inngaihna sual’ tih hi nupui pasal neih hmaa sex hmang sawina
a ni. Mihringa ch^kna awm hi Siamtu siam tel, mihring nihd^n t<r
pangngai a ni. Ch^k zawng apiang tih erawh chu sual a ni thei thung.
Sex ch^kna leh mamawhna hi mi pangngai zawng zawngin an nei.
Insumtheihna hi nun thianghlim a ni. Insum hi a har >m avangin
Pathianin inneihna a buatsaih a. Hur aiin inneih chu a \ha zawk.
Inneihna chu mi zawng zawng zinga chawimawi tlaka thianghlim a ni.
Inneihna chhungah chuan tumah intidawng lovin mipain a nupui hnenah
a chan t^wk a pe t<r a ni a, hmeichhiain a pasal pawh a pe bawk t<r
a ni. Chu chu a thianghlim tawk a, Pathian thu pawh a ni.
tawh an ni tlat mai. Kum 2005 K|P report-a a lan danin kohhran mi
innei 3546 zinga 65.7% te chu Biak In hawng lova innei (inneih
hmaa sex hmangte) an ni. Heng pawh hi a langchhuak chhunte an ni
chauh ang em? Hei ai hian a sang mah lo’ng maw?
Hetiang hi a nih mek lain Mizo nula leh tlangval zingah mipat
hmeichhiat thila invawng thianghlim tlat mi tam tak an awm.CK|P
Questionaire 2005 ah vek khan K|P member 31202 zinga 87.43%
chuan nupui pasal neih hmaa sex hman hi pawi an ti a. High School
naupang mi 200 zinga 98% chuan nupui pasal atan virgin ngei an duh
thu ka zirbingna pakhatah chuan a lang bawk. Hemi rilru hi kan intuh
chhoh zel chuan hmalamah beisei tur kawl eng a la awm niin a lang.
Kan \an erawh a \ul hle.
Pathian ram luah lo t<r list sei t^wk tak zingah mipat
hmeichhiatna hman dik loh a tam hle. Tunlaiah chuan thihna hi a
hrehawm zawngin a thleng tawh. Sex-a inkaichhawn theih natna hrang
hrang, STDs, Hepatitis leh AIDS te hmangin muangchangin nun a
r^wp ral \hin. Zahthlak leh rilru hah bakah mi endawng hlawhin an
thi \hin. Nun thianghlim lo zingah a tam tlat.
112 K.|.P. HAND BOOK
Thi neih leh hmaa rilru haha hui ru pawp pawp, Pathian
ngaihdamna zauzia chhuanlama ngaihdam dil rilru nuam chawp,
chhungril nun erawh chu ruak em em si an tam mai. Sawn pai avanga
mahni nunna hial lak tum, mualpho loh nana tualthah hial duh zui ta
mai engzatnge maw awm le? Nau titla tam tak zingah ‘mi fel,
rawngbawlna chelh tlak’ an awm nual an ti!! Sual achunga sual leh
chhawng nun hi a awhawm lo teh a nia. Taksa leh rilru a bawlhhlawh
a, nun a thianghlim thei tawh lo. Vawi khat tihin vawi hnih a hring
chawk si a.
Hawlh pawlh
‘Min hmangaih chuan ka t^n i inphal vek tur alawm’ tia thlem
thluk theih nula an va tam em! An inpumpek hnua hmangaihna tlan
zui tur nei ta si lo nun beidawng leh rilru n^ an awm zui \euh \hin.
Hmangaihna hi kan chhuang hlur a, mi kar n^n tak kan hmang ta \hin
a. Hmangaihna hming kan tichhia. Sex hi hmangaihna tehfung a ni lo.
Hmangaihna chuan a hmangaih takte chu a zah a, a thianghlimna a
vawn \hatsak duh \hin. A kar \<ng \<ng ngai lo. Hmangaihte tana
kan pek theih hlu ber chu kan thianghlimna hi a ni a. Inneih zana
hawn atan kan present chu kan f<n \ha reng tur a ni. Kan neih duh
hauh loh tur tihchhiat hi a sual thlak. Inneih hmaa sex hmanpui tumtu
che chuan a hmangaih lo che tih hre rawh. A dil ngut ngut che pawhin
a tisa chakna hrikthlak lailawkna leh intihtheih zuina bak a dil lo che
tih hria ang che. Hmangaihna chu a dawhthei a, a thianghlim bawk si a.
Mizo \halaite hi kan puitlin lohna lai tak pakhat chu hemi kawngah
hian a ni. A ruka ngaihven viau si hian ngaihven nih kan zak a. Duh
si, duh lo ang taka lan te kan ching a. Chhungte leh kohhran mite
lakah kan z>p a. Kan rilru dik tak kan sawi ngam loh fo avangin
harsatna kan tawk thei. Zahawm tak leh mawi tak, mi dangte hriatpuiin
ingaizawng \hin ila chu kan thianghlim lehzual ang. Inneihna hi
damchhung thil a nih avangin ‘in-riahbuk thingfawm’ mai mai chi a ni
lo. Ngaihtuahna fim tak hmangin inneih hi rawt tur a ni. Puitlin hnuah
inneih a finthlak. Puitlinna hi kum upat azawnga teh chi a ni ber lo.
Nupui pasal chawm thei tura hna thawk peih, naupang enkawl thei
tura fing, sum thawkchhuaka renchem thiam, mahni hmasial lo, insum
thei, ‘ka thiam lo a ni, min ngaidam rawh,’ ti theite hi nupui pasal nei
thei tura puitling an ni.
Inneihna zuitu chu fa neih a ni fo. Taksa leh rilru puitlin hmaa
fa neih hian harsatna tamtak a thlen thei. Chutih rual chuan upat lutuk
pawh a him chuang lo. Hmeichhiain a fatir chu kum 30 hmain nei thei
hram se a him bik an ti. Mipa tan pawh “Matea thla li, a pa kum
sawm li,” tih vel hi chu a tlai hret. Hmeichhe tan kum 20 – 30 inkar,
mipa tan kum 25 – 35 inkar hi inneih hun \ha laia sawi \hin a ni.
Ng<m sexy
Tunlai nulate hian an ngum leh dul bawr an tilang thui riau a.
Tatoo te an chhu vel thul. A engemawti sexy phian leh nghal. Sex hi
rilru a\angin a in\an a. Kan rilru kaihruaitute chu kan thil hmuh leh
hriat te, kan thil tawn mekte hi a ni. Kan incheinain mi a hip a, kan
ch^kna a sang a, lehkhabu \ha lo chhiar leh Blue film en kan uar
bawk si a. Inkawmf^lna hun kan ngah a, awm mai mai kan thiam si
lo. Insumtheihna kan tlachham a. Nawhalh fung leh a z>n innawt chu
a lo alh ta a, thliin a beng fuh bawk a, \helh tumna a awm lo bawk
nen, thianghlimna ramri a kang ral leh duai duai mai \hin. Hnam dang
tan pawha zuamawm khawpin kan inpho lang a, kan kut a hlei a,
kan inkuah thuak thuak a. Pawngsual a hluar a, pawngsual lem a
hluar bawk. Kan cho a, kan rim a, kan rim thlu ta zel zawng a nih hi.
K.|.P. HAND BOOK 115
BUNG XII
MEDIA
INBIAKPAWHNA |HA
dan nen a inmil tur a ni a, chuti a nih hma chuan kan la lungawi
mai thei lo. Thusawitu leh a ngaithlatuin thil awmzia nia an hriat
a inthuhmun hma chuan, ‘Ka sawi tawh kha,’ ‘Ka hrilh tawh’
tih vanga mawhphurhna hlena inngaih mai theih a ni lo. A
dawngtuin a hrethiam em, a ngaihthiam zawng a ni em, tih chik
taka ngaihven a ngai. Chutianga ngaihven chunga thu sawi chuan
mite a hneh \hin.
1. CINEMA/FILM
Mizoramah hian Cinema hmanga rawngbawl hi kan ti lo
hle. Tun hma deuh khan Bible film - The Bible, King of Kings,
The Exodus, Moses etc. tih te kha khawi hmun hmunah emaw
chuan chhuah a ni a, miin hmuhnawm pawh an ti hle; mahse, a
reh ta vang vang mai. Tunlai thleng hian film hmangin miin Chanchin
|ha an la puang reng. Cinema en hi ‘sual’ nia zirtirna a chak vang
nge, Cinema hmanga rawngbawl hi kan uar lo hle a. Cinema hall-
a kal phei chu kohhran rawngbawltute tan phei chuan tih loh tawp
turah kan la ngai reng awm e. Chutih laia Cinema hmanga
rawngbawl tum chu a harsa ang em? Kan Cinema hall neitute
nena inberemin Kristian film lam en turte kan buatsaih tam thei
lo’ng maw? A nih loh leh Generator khawl hmangin Kohhran
hall-ah emaw, hmun dang remchangah emaw Kristian film kan
chhuah tam thei deuh ang em? Vawiin thleng hian Campus
Crusade for Christ chuan Cinema hi an la hmang \angkai hle reng
a, a \hatna an hre fuh tawh ni ngei tur a ni. A film hi a siam a
harsat avangin mi siam sa hmang ila, a sawifiah lamah ram\ang
thung ila. Film kan hman dawnin hriat ngai chu : miin sumdawnna
K.|.P. HAND BOOK 123
1) Film hi mit, benga hmuh leh hriat, thil chevel leh a chhuahna
in chhung thim takte hian mi a hneh thei bik.
2. RADIO
Hmanraw hnuchhawn tawh leh hlui tawh nia ngaih Radio
hi tun hnai kum sawm vel chhung hian a lo lar thar leh a. Khawl
thar chhuak te \angkaiin \ha hle mah se a man to leh buaithlakna
tam tak a awm avangin, a awlai leh man tlawm si Radio lamah
hian an l>t leh ta a ni ber a. Radio pawh an siam changkang ve
tial tialin a hman theih dan pawh an tiawlsam zel bawk a, Radio
hmang hian thil chi tin - Politics, sumdawnna, rilru chawhhlimna
leh nulat tlangval lam thil thlengin an puangzar ta zel mai.
Sakhuana lam a\anga thlira a chhe lam zawng pawhin a lo hman
theih hle mai. Rawngbawlnaa hman dan sawi hmain a nihphung
lo sawi hmasa ila :
5. Thil hlui dah \hatna : Radio-ah hian hman lai thil hlui
tunlaia la \ha te puan chhuah nawn fo theih a ni a, hei hian a tilar
viau nghe nghe.
tura kan inbuatsaih a \ul bawk. Kan thusawi emaw, lemchan emaw,
zai emaw kan thawn chhuak a nih pawhin tute nge min lo ngaithla,
eng ang mi nge an nih, eng hun nge, buai tak chunga lo ngaithla an
ni em, tih te ngaihtuah hmasak a \ha. Hun thawl takah duh vang
renga ngaithla aiin tawnfuh vanga ngaithla leh thil dang thawk chunga
ngaithla an tam zawk mai thei. Hei vang hian thu un pui pui leh ril
pui pui aiin thu zangkai leh hriat nuam, rilru chawk phur zawnga tih
ni thei bawk se. Radio-a thawn chhuah tur thu leh hla kan siam
dawn a nih chuan heng hi chhinchhiah theih a \ha khawp mai. Chu
bakah a ngaithlatu lam dinhmun tur dawn chunga kan thil sawi etc.
kan siam a ngai bawk ang.
AIR Station Mizoram chhung mai ni lo, kan state pawn leh
India ram pawn thlenga Radio hmanga rawng an bawlnaah te
hian chanvo neih theih dan ngaihtuah a \ha tawh khawp mai. Far
East Broadcasting Corporation, Manila, Philipines te, Trans
World Radio, Monte Carlo te, Sri Lanka a\anga thawn te hi kan
han sawi mai theih a ni. Hengte leh a remchang dang hmangin
Radio rawngbawlna kan zauh zel thei dawn lawm ni?
3. TELEVISION
Khawl hmanga inbiakna chi hrang hrang khaikhawmtu chu
Television hi a ni. Kan hman ve theiha a rawn awmna hi la rei lo
teh mah se a larin ngaihven pawh a hlawh hle a, a nghawng pawh
a chak hle. Beng leh mit hmang kawpa dawnsawn a nih avang
hian a hman dan pawh uluk a ngai hle. Eng atan pawha hman
theih ti ila a dik hial awm e. Politics, sumdawnna, sakhaw thil,
infiamna leh hlimhlawp lam thil, nulat tlangval, mipat hmeichhiat
lam thil pawh a keng vek a.
Thil \ha leh \angkai tak atan hman a nih laiin thil \angkai lo,
\hatpui lem loh tur lam chi pawh a keng tel a. Hei vang hian mi
\henkhat phei chuan media dang zawng zawng hliah bo vek dawnin
an lo ngai hman, mahse chu em chu thleng lovin media dang tilartu
a ni ta mah zawk.
K.|.P. HAND BOOK 127
2) Mit leh beng \ang kawpa dawn : Hmuh leh hriat tur
milem leh ri hmanga thusawi hi hriat leh chhinchhiah a awl a. Chu
chu TV hmang hian a tih theih. Thusawi te, lemchan te, zai te,
inbiak te a tih theih vek a ni.
3) A tak bik : Television-a thil hmuh leh hriat hi tak leh dik
bik riauva ngaihna miin an nei. Chu chu remchanga lain mite hnenah
Pathian thu sawiin a lo dawngsawngtuin tel ve nia inngaihna a nei
thei. Hei hi a chianna chu sawrkar paihthlatu apiangin a rem chuan
television hmunpui an luah hmasa a, mipuite hnenah an hnuaia
kun tur leh an thu awih turin an sawm var \hin. Ram rorelna inthlak,
entir nan : Phillipines, Romania leh a dang te pawh TV hmangin a
ni. Chutianga TV-a puan chu miin an lo awih viau \hin. Mite rin
tak hmanrua hmanga Chanchin |ha puan chu a \ha ngawt ang.
leh awih mi a nih a ngai ve bawk. Chanchin |ha puang tur pawhin
hei hi vawn reng a \ul a. Kohhran emaw, pawl emaw, mi mal
emaw pawh mite rin tlak tura awm a \ul reng a ni.
Kan sawi tawh angin thil chi tin khungkhawmna a nih avang
hian ring lo ringtua siam tumna atan a \hat vak rin a ni lo va. Ring
tura inbuatsaih nan leh ringtute nun kawng inkawhhmuhna lam
thuchah puan nan hman tam a hlawk zawk tura ngaih a ni bawk.
4. VIDEO
Inhriatpawhna hmanrua, hun awl hnawh khahna leh duh
zawng zawnga kaihher theih khawl hmanrua lo piang chhuak chu
Video hi a ni. Hmanraw dangte chu hmunpui a\anga thunun a ni
a. Video erawh hi chu a thlalakna leh a cassette mi mal emaw,
pawl emawin a neih theih a, duh duhin a hman theih bawk. Hei
vang hian a \angkai riau mai nghe nghe a. Tunlaia tualchhung
Television (Local Channel) kan uar tak viau hnu phei hi chuan
Video Cassettes hi \angkai leh awmze nei takin a hman theih a ni.
Hetiang hi ni mah se keinin kan hman dan hi chu inneih te, lungphun
te, chhiatni leh eng emaw lawm niah te kan hmang a. Chhungkua,
Kohhran leh Khawtlanga thil thleng vawn \hat nan te kan hmang
\angkai a, a \ha e. Mahse, heng hi chu Museum lam bungrua
130 K.|.P. HAND BOOK
2. Mit leh beng a titlai : Video hian mita hmuh theih leh
benga hriat theih a keng a. Thil che vel leh chumi ruala ri hriat tur
awm chu a hmangtu/entu tan a hmuhnawmin a ngaihnawm tel
bawk. Sap rama Kristian pawl tam takten Video Cassettes hi an
siamin mite hnena Kristian inzirtirna theh darh nan an hmang a.
Entawn ve pawh a \ha hle. Mahni tualchhungah kan hman tur a
siam theih bawk ang a, mi siam sa pawh lei a \ha tho ang chu.
Tun hnaiah K|P lam pawhin Video kan hmang \angkai sawt
viau a, a tihzia khawp mai. Pathian thu leh Kristiante zirtirna nena
inmil thu \ha tak zirtir nan hmang zel ila. Mahse khawl hmanrua
dang ang bawkin hlim hlawpna lam leh ennawm lam thil atan hman
nasat a nih avangin chutiang thil lek fanga miin an lo ngaih loh nan
uluk leh fimkhur taka kan tih a ngai ang.
6. LEHKHA ZIAK
‘Print Media’ tia an sawi hi ‘Lehkhaziak’ tiin sawi ve mai
ila. Electronic media zinga telh a ni ngai lo va. Mahse, tunlai hian
khawl chhut lehkha ziak tam ber hi Electronic Printing Press leh
134 K.|.P. HAND BOOK
mai. Lehkhabu \ha, zirtirna \ha nei ziak thei chuan ziak zel ni se;
\awng dang a\anga lehlin emaw, mahni phuah leh mite chanchin
entawn tlak lam chhuah tam turin infuih zel ni bawk se.
Chanchinbu tam ber hian thu thar leh mite hip tur lam an
chhuah tam a, thu belhchian dawl leh \angkai lam hi chu a tel ve
chauh a ni \hin. Mass media dang ang bawkin sumdawnna a nih
avangin hei hi an pumpelh thei lo. Chuvangin, Kohhran leh Bible
zirtirna leh Kristian nun dan \ha inkawhhmuhna lam hi kan
chanchinbuah hian uar deuh deuh a \ul. Chu bakah, tualchhung
chhuak chanchinbu lamah pawh thu leh hla thiam leh ziak theite
chuan ziak uar a \ha. Tunah hi chuan Pastor bial tin deuhthawin
chanchinbu (chanchin phek) kan nei ta. A tihzia e. Khaw te deuh
leh pachhe deuhvah chuan in tin sem lovin khawlai lehkha tarna
(notice board)-ah an chanchinbu an tar a, tih dan \ha tak a ni
(Chanchinbu hmasa ber nia sawi Acta Diurna chu BC 131 khan
Roman rorelna Senate In sumhmunah mipui chhiar theihin an lo
dah ve reng \hin).
c) Bengvarna tur leh hmasawnna tur thil tam tak a fun a. Rawng
bawltu tan hriatna hnar \ha tak a ni.
an lo awm a nih chuan \an lak thuai a hun hle. Thil ho mai mai en
nan hun tam tak miin an khawhral a, a \angkai leh \ha en tur
inzirtir pawh a hun. Entirna tlem lo siam ila.
Hei hi entir nan kan han hmang mai a ni a. A aia tam leh \ha
zawk pawh a awm. Kan chanchinbu Kristian |halai-ah emaw,
kan veng chhung chanchinbu lamah te a hre deuhvin tarlang ta
\hin se mi dang tan a \ha ngawt ang. Computer nei la tlem mah
se, a nei chhunten \ha zawka an hman theihna tur a ni ngei ang.
8. LEMCHAN
Lemchan hi hmanlai a\anga mite intihhlimna leh thu chi hrang
hrang inzirtirna hmanrua a ni a. Cinema leh Television lamte hian
an chhawm nung \ha hle. Hmun tam takah chuan khawlaiah, kawng
sirah te pawh an chang mai. Hmanraw \angkai tak a ni a.
Thawmhnaw hautak lo thei ang leh thuchah tilang chiang tur
zawnga chan thiam chuan mite tihlimtu leh an rilru khawih tak
hmanrua a la ni fan. Mahse tunlaia K|P lamin lemchan kan tihah
hian a \ha inzirtir kan tumna lamah a \ha lo lam a tam zawk \hin a.
Hei hian sawisel a hlawh hle. Cinema leh Television-a lemchanah
tualthah, ruih theih thil tih, tharum thawhna lamte a tam \hin a.
Hei hi mi tam takin an sawisel a. A siamtu lam chuan khawtlang
nun nihna dik tak tarlanna a ni tiin an \ang ve tlat \hin. Kan
K.|.P. HAND BOOK 141
Khaikhawmna
Eng media pawh hi rawngbawl nan hmang dawn ila, uluk
tak leh fimkhur taka ruahman a ngai. Kan hmanrua tur kan thlan
hmain, kan hmanna chhan tur - thuchah leh a lo dawngtu tur kan
hre chiang hmasa tur a ni. Kan thuchah dawngtu turte thiamna,
theihna, tuina leh peihna te kan hriat chuan an tana dawnsawn
theih tur kan pe thei ang. Chu bakah, khawvel thil sumdawnna,
politics, hlimhlawp leh nawmchenna atan media-te hi an hmang
nasa em em a, a hman lah an hmang thiam hlei hlei. Mit la thei ang
ber, rilru chawk phur leh khawih thei ang ber, mi hip thei ngei
tura siam an thiam si. Chutih lai karah sakhaw lam thil lo zeh ve
chu insitawm thei hial a ni. Hmuhnawm dang ang ve leka an ngaih
mai hlauhawm a ni. Ngaihsual theih loh, hriat sual theih loh leh
hman sual theih loh tur ang bera siam a \ul \hin. Amaherawhchu
a dawngtu lamin tum dan leh duh dan an lo neih ve fo avangin
fimkhur tawpa kan tih pawhin kan ven sen loh chin chu a awm
ngei tih hriat bawk tur a ni. Chu chuan fimkhur \ulzia a tilang a,
bansan phah nan chuan hman loh tur a ni.
BUNG XIII
1) Kan Kohhran kalhmang hi a zau thei ang bera zir leh hriat
tum tur a ni.
2) Kohhran dang kalphungte pawh hriata, kan danglamnate
hmuh chhuah tum tur a ni.
3) Kan Kohhran inrelbawl dan leh khawvel ram danga an
inrelbawl dan inang lo a tam mai a, kan ram \hang zel tana
\ha tur zawngin zir zau a \ul ang.
4) Kan ram nun inher dan leh hnam dang nena kan khawsak
ho zelnaah hian \halaiten Kohhran tana \ha tur ngaihtuah
ngun a ngai ta hle a ni.
K.|.P. HAND BOOK 149
150 K.|.P. HAND BOOK