Değerler Eğitimi
ADALET
"Ahlakın olmadığı yerde kanun bir şey
yapamaz." Napoleon
Bir ülkede adaletin varlığı kişinin
kendini özgürce ifade etmesinden
anlaşılır. Bir ülkede adaletsizliğin
varlığı ise kişilerin başına buyruk
davranışından anlaşılır. İyi insanlar
sorunları önlemek için çaba sarf
ederler. –Konfüçyüs
Eğitimli insanlar öncelikle adalete
değer verir. Eğitimli insanlar adalet
olmadan cesaret sahibi olunca asi
olurlar. Küçük insanlar adalet
olmadan cesaret sahibi olunca haydut
olurlar. –Konfüçyüs
İnsanlığın en güzel görevi adalet
dağıtmasıdır. -Voltaire
Bir insanın insanlığı, öğrenip
öğretmek ve başkalarını tenvir
etmekle belli olur ve ortaya çıkar.
Bilmediği halde öğrenmeyi
düşünmeyen; öğrendikleriyle kendini
yenileyip başkalarına da örnek
olmayan, suretâ insan görünse bile,
düşündürücüdür!
Fazilet, insanların takdir edip,
hayvanların hoşlanmadığı; rezîlet de,
insanların ürperip uzaklaştıkları,
hayvanların ise umursamadan
yapageldiği davranışlar
cümlesindendir.
PAHALI İNSANLAR
İnsanlar arasında, çok cüz'i şeylerle
satın alınabilecek kadar ucuz olanları
bulunduğu gibi, dünyalar dolusu altın
ve elmaslarla satın alınamayacak
kadar pahalı olanları da vardır.
Milletleri yükselten de işte bu ikinci
kısımda olanlardır. Pahalı insanlar,
yağmur yüklü bulutlar gibi, hep
yüksek ideal ve faziletlerle
yüklüdürler. Bilinsinler, bilinmesinler
geçtikleri yerler arkalarından yeşerir
gider...
Hevesler oldukça tatlı, faziletler de
biraz ekşi ve tuzlu yemeklere
benzerler. GENÇ bunlardan birini
seçmekte serbest bırakılınca, bilmem
ki, neyi seçip neyi terk edeceğini
söylemeye hacet var mı..? Oysa ki,
onları fazilete dost, ahlâksızlık ve
rezâlete de düşman olarak yetiştirme
mecburiyetindeyiz.
1
ADALET
Adalet; insanı diğer canlılardan ayırt
eden başlıca özelliklerden birisidir.
Pekala adalet nedir ?
Adalet ; hayatın her anında,
davranışlarda, karar vermede,
insanların haklarını ödemede,
sevmede ve ilgi göstermede, yönetim
işlerinde ve eğitimde dosdoğru
hareket etmek, düzgünce iş yapmak,
herkesin hakkını vermektir.
Dengeli ve doğru davranışta bulunan
kişilere de adil denilir.
ADALET DUYGUSU VE ADALET
DERSİ
Topkapı Sarayı
ADALET KULESİ
En yüce duygu, adalet duygusudur.
İnsanlar, açlığa ve susuzluğu bir
noktaya kadar tahammül edebilirler,
ancak adaletsizliğe tahammül
edemezler. İnsanların anarşizme
yönelmelerini önleyememiş olmamızın
nedeni, adaleti yeterince inşa
edemeyişimizdendir.
***
HAK, KUVVETTEN ÜSTÜN
OLMALIDIR.
***
Haklı olmak, mutlu olmaktır. Manen
huzur içinde olmaktır. Ancak, haklı
olduğu halde haksızlığa uğramış
olmak, insanların düşünce yapısını
bozar, sağlıklı düşünme yetisine zarar
verir iç dinginliğine zaafa uğratır ve
isyan noktasına getirir.
***
Adaletin duayenlerinden Hz Ömer;
“Dicle kenarında bir kurt kapsa
koyunu, adli ilahi Ömer’den sorar
bunu.... “ diyerek makamının ne
derece bilincinde olduğunu ifade
etmiştir.
Kendi işinde, kendi kandilini, devletin
işinde, devletin kandilini kullanacak
kadar hassas dengelere sahip, bu
insanlardan sanırım almamız gereken
bir ders muhakkak vardır...
***
Hukuk fakültelerinde eksik olan bir
ders var o da ;adalet duygusunun ne
olduğunu anlatan derstir. Fakültelerde
sadece kanunlar ve hukuk ilmi
öğretilir olmuştur. Adalet duygusunun
ne olduğu öğretilmez ve adaletsizliğin
doğuracağı sakıncalara değinilmez.
***
Zulmü Alkışlayamam
Zulmü alkışlayamam, zalimi asla
sevemem;
Gelenin keyfi için geçmişe kalkıp
sövemem.
Biri ecdadıma saldırdı mı,hatta
boğarım!...
Boğamazsam hiç olmazsa yanımdan
kovarım.
Üç buçuk soysuzun ardından zağarlık
yapamam;
Hele hak namına haksızlığa ölsem
tapamam.
Doğduğumdan beridir, aşığım
istiklale;
Bana hiç tasmalık etmiş değil altın
lale!
Yumuşak başlı isem, kim dedi uysal
koyunum
Kesilir belki, fakat çekmeye gelmez
boyunum!
Kanayan bir yara gördüm mü yanar
ta ciğerim,
Onu dindirmek için kamçı yerim, çifte
yerim!
Adam aldırmada geç git, diyemem
aldırırım.
Çiğnerim, çiğnenirim, hakkı tutar
kaldırırım!
Zalimin hasmıyım amma severim
mazlumu...
Mehmet Akif Ersoy
Adalet, hakkın gözetilmesi ve yerine
getirilmesi anlamına gelir. Haklı ile

haksızın ayırt edilmesi adaletle
sağlanır.
Adaletin tersi zulümdür.
Adaletli kimseye adil; zulmedene de
zalim denir.
Adalet nurdur, ışıktır; zulüm ise
karanlık demektir.
HAK
Hak, bireyin, diğer insanların kendi
hayatlarını yaşama şekline müdahale
etmeden, kendi yaşamına yön verme
özgürlüğüdür.
***
Haklı, sevimli ve makbuldür,
mağlub olsa da; haksız, menfur ve
sevimsizdir, gâlip gelse de...
***
Hak, zâtında güzel, haklı da şirindir.
Haklı, çamura düşse de pâk ve nezih;
haksız, miskle yıkansa da nâpâk ve
kerihtir...
***
Renk ve şekil değişse de öz
değişmez.. nâm, ünvan değişse de
zât değişmez. İnsanları en çok
aldatan da renk-şekil, nâm ve ünvan
değişiklikleri olmuştur.
***
Zayıfı ezen gâlip de olsa mağlub,
haklı mağlub da olsa gâliptir.
'Muhakkak ki Allah, adaleti, iyiliği,
akrabaya yardım etmeyi emreder,
çirkin işleri, fenalık ve azgınlığı da
yasaklar. O, düşünüp tutasınız diye
size böyle öğüt verir.' (Nahl, 16/90)
"Ey iman edenler, Allah için şahitlik
eden kimseler olunuz. Bir topluluğa
karşı duyduğunuz kin sizi adaletten
saptırmasın. Adil davranın, takvaya*
yakışan budur. Allah'tan korkun, Allah
yaptıklarınızdan haberdardır." (el-
Mâide, 5/8).
EDİRNE SARAYI
ADALET KASRI
ADALET ÜZERİNE ATASÖZLERİ
Değerler Eğitimi
ADALET
Zulüm ile abad olanın ahiri berbat
olur
Adalet ile zulüm bir yerde durmaz.
Adalet olmayınca bir yerde, insan
düşer o yerde her derde
Rüşvet kapıdan girince adalet
pencereden kaçar
Türk Atasözü
Bir memleket yalnız adaletle
ebedileşir, adaletsizlikle yıkılır.
Alman Atasözü
Adaletsiz bir memleket, güneşsiz bir
dünyaya benzer.
Arap Atasözü
Eğer ruhta sevginin ışığı olursa,
insanda güzellik olur.
Eğer insanda güzellik olursa, evde
uyum ve yardımlaşma olur.
Eğer evde uyum ve yardımlaşma
olursa, ülkede düzen ve adalet olur.
Ve eğer ülkede düzen
ve adalet olursa, dünyada sulh ve
barış olur.’
Size yapılan kötülüğü adaletle, size
yapılan iyiliği ise iyilikle
mükâfatlandırın.
Çin Atasözü
Güç geldi ve adalet gitti.
Gürcü Atasözü
Adalet korkusu, usluluğun
başlangıcıdır.
Fransız Atasözü
Adalet, Tanrı’yı da, insanları da
memnun eder.
İngiliz Atasözü
Cömert olmadan evvel adaletli olun.
Japon Atasözü
Adalet, bilenmiş kılıçtan daha
keskindir
Adalet erdemlerin kraliçesidir. .
Cezalandırmazsanız, siz de
adaletsizlikten suçlu olursunuz.
Latin Atasözü
Geciken adalet, adaletsizlik getirir.
Macar Atasözü
ADALET
Adâlet, ifrat ve tefrit arasında bir
orta hâldir. Yani: Aşırılıkla, alâkasızlık
arası dengeli bir yoldur. Adâlet, pek
çok hayra vesile olmak üzere insanın
mâhiyetinde bulunan bir kısım
istidatların, yaratıcı tarafından
belirlenen yönde kullanılmasından
2
ibarettir. Evet, insanda bulunan
şehvet, öfke, vehim ve akıl gibi
kuvvetler ve istidatlar (yetenekler),
güzelce kanalize edilirse adalet; ifrat
ve tefrite düşülürse, sapıklıklar
meydana gelir.
Meselâ: İnsandaki şehvet
duygusu ki; genel anlamı itibariyle
hem ferdin hayatının devamına, hem
de insan türünün devamına vesile
olan şeylere arzu duyma anlamına
gelir. Bu duygunun bir yönü olan
yeme, içme ve sâire gibi şeylerle
insan, cismani varlığını ve sıhhatini
devam ettirmeye muvaffak olur.
Şimdi, bu duyguya, arzedilen
mülâhazanın dışında bakıldığında, ya
onu, kemâle giden yolda önümüzü
kesen bir cellâd görerek ve kilise
babalarının yâptığı gibi, ondan
tamamen uzaklaşacağız ki, işte bu bir
tefrit ve alâkasızlıktır. Veya
günümüzün sefil anlayışı içinde, hiçbir
ölçü tanımadan bu mevzûda her
münasebeti meşrû sayacağız ki, bu
da bir ifrat ve taşkınlıktır.
Öfke de öyledir; hiç olmayacak
şeyler karşısında feve, ran ve halk
dilinde “pireye kızıp yorgan yakmak”
bir ifrat en aziz ve mukaddes şeylerin
pâyimâl oluşu; ırzın çiğnenip,
namusun doğranması karşısında
sükût da, bir tefrittir. Adâlet ise,
küfür, zulüm ve cevr karşısında bir
kükreme ve bunların berisinde ve
bilhassa sabır ve hayra vesile olacak
yerlerde de, müsâmahalı ve yumuşak
olma hâlidir.
Aynı durum, vehimde de cereyan
eder; olmayacak şeylerden korku ve
endişe, hayatı azaba çeviren bir ifrat;
korkulması, endişe edilmesi gereken
şeylerden korkup endişe etmeme işi,
bir tefrittir. Birinde kâinattaki her
şeyden korkup, her şeye ulûhiyet
isnâd etme düşüncesi vardır ki; Ganj
dolayları, bu telâşın doğurduğu
putlarla doludur. Diğeri de, yerde ve
gökte kimseden endişe etmeme gibi
bir cinnet, kendini ve kendine bağlı
olanları ölümlere sürükleyebilecek bir
çılgınlıktır. Adâlet ise, hayâtî
ehemmiyet arzeden şeyleri hesaba
katarak, ihtiyat ve tedbire riâyetle
beraber, çok uzak ihtimâllerle melhuz
olan bir kısım endişe verici şeylere
karşı da olduğundan fazla ehemmiyet
vermemekten ibarettir.
Akıl için de benzeri mütalâalar
serd edilebilir: Müşahede ve hissin
ürünlerini hesaba katmadan, sadece
akla itimad bir ifrat; aklı tamamen azl
edip, katı bir pozivitizme girme veya
 Değerler Eğitimi 3
ADALET
sadece vicdânı esas alıp; onun Bu hususlardan birini Yahudilik TARİHİMİZDE ADALET
dışındaki her şeyi inkâr etmek de bir temsil ediyorsa diğerini de
KADIKÖY’ÜN HİKAYESİ
tefrittir. Birincisinde eski mantıkçıların Hıristiyanlık temsil etmektedir.
İstanbul’un ilk kadısı Hızır Bey
cerbezelerini, şimdiki materyalistlerin Meselâ, Yahudilikte kasden adam
de diyalektiğini; ikincisinde de, öldürüldüğünde afv tarafına Fatih, şehrin sadece imarı ile
Auguste Comte pozitivizmini ve gidilmeden behemehal kâtilin uğraşmadı. İlk İstanbul kadısının da
hıristiyan mistisizmini görürüz. Akılda öldürülmesi gerekmektedir. atanmasını sağladı. Bursa Müderrisi
adâlet, his ve müşâhedenin Hıristiyanlıkta ise mutlaka afvedilmesi Hızır Bey, şehrin ilk kadısı olarak
mahsüllerini değerlendirerek yeni lâzımdır. Bu hâliyle birinde ifrat, atandı. Geçimlik olarak da kendisine
terkibler yapma, bununla his ve diğrinde de tefrit vardır. Adâlet ise, Kadıköy bölgesi verildi. Zaten
müşâhede altına girmeyen şeyleri afv yolu açık olmakla beraber kısasın bölgenin isim hikâyelerinden bir
kavramaya çalışmaktır. Aklın yapılmasıdır. Nazarî ve amelî bütün tanesi de buradan gelmektedir.
istikâmeti ise, ancak vahyin bir hayat içinde bu şekilde adâleti
aydınlatıcı tayfları altında mümkün görmek ve göstermek mümkündür.
görülmektedir. Semavî esintilere sırtı
Günümüzde çok bahis mevzûu
dönük bir akıl, ya Aristotales gururu
edilen "sosyal adâlet" ise, adâlet
içinde bir fir'avun veya kilise duvarları
anlayışının içtimâiye akseden
içinde acezeden kış sineği gibi bir şey
bölümlerinden sadece biridir.
olmaya mahkûmdur.
Tasavvurda ve pratikte istikâmete
Hâiz olduğumuz bu duygularda ermiş kimselerin adâletsizliği
adâlet bir esas olduğu gibi, mükellef düşünülemeyeceği gibi, onlar
olduğumuz şeylerin bütününde de bir arasında içtimâi adaletsizlikten söz
esastır. Bu cümleden olarak îtikadda etmek de, asla bahis mevzûu
adâlet şarttır ve en başta da, bir olmayacaktır.
ilâhın vücudunu tasdik ve O'nun
Belki sosyal-adâletten ne
kemâl sıfatlarıyla muttasıf, noksan Padişahı, mimarının elini
anladığımızı merak edip soranlarda
sıfatlardan da münezzeh olduğu gelir. kestirmeye götüren olay
olacaktır. Ne var ki, sual-cevap
Zîrâ; bir ilâhın vücudunu veyahut
mevzûu içine sıkıştıramayacağımız
sıfatını kabul etmeme bir ilhâd ve Fatih Sultan Mehmet, fethin
böyle bir hususu tahlilde, şimdilik
ta'til olduğu gibi, "Allah cisimdir, üzerinden yaklaşık on sene
fâide mülâhaza etmemekteviz.
cevlıerdir, uzuvlardan meydana geçtikten sonra, mimarını çağırtıp,
gelmiştir ve bir mekânı vardır" demek HAK VE ADALET şanına yaraşır bir cami yapmasını
dahi bir teşbih ve küfürdür. "Allah emretti. Malzemeyi teslim edip yer
vardır, kemâl sıfatlarıyla vardır, cisim, Adalet, adedi bilinmeyen
mekanize birliklerden daha güçlüdür. gösterdi. Bizans’ın en önemli
cevher; azâ ve âlet gibi şeylerden kiliselerinden olan ama o sırada harap
münezzehtir. Mekândan müstağnidir" Hak, tepene inen bir kılıç da bir halde bulunan Havariun’un
düşünce ve akîdesi ise, evvelki iki olsa, boynunu uzatmaktan bulunduğu yerde, Ayasofya’dan daha
inhiraf arasında orta bir yol ve çekinme..! görkemli bir cami istiyordu.
adalettir. Khristodoulos çalışmaya başladı,
Hak, anlatanla anlayanı, temsil
Diğer itikadî meseleleri de aynı camiyi bitirip, açılış için padişahını
edenle alâka duyanı bulunca
usûlle ele almak mümkündür. Meselâ, davet etti. Fatih, büyük bir heyecanla
kanatlanır.
"İnsanın kudreti ve ihtiyârı yoktur" geldi ama neye uğradığını şaşırdı.
demek bir cebir, "İnsan, kendinden Adâlet, heryerde geçerli olan bir Fatih Camisi, Ayasofya’dan daha
meydana gelen bütün işlerin mûcid sermayedir. küçük olarak inşa edilmişti. Mimar,
ve hâlıkıdır" demek de, ifratkâr bir Ayasofya’nın kubbesinden daha büyük
Adâlet, Allah’a yakın olma
irâdeciliktir. Şart-ı âdî kaydıyla, insan bir kubbenin inşası için kendisine
yollarındandır ama, nedense
irâdesini kabul etmek ve herşeyi teslim edilen yüksek mermer
insanların çoğu ondan uzak kalmayı
AIlah'ın yaratması esasıyla ele almak sütunları keserek kısaltmış, küçük
tercih etmiştir.
ise, bir adâlettir. kubbeli bir cami inşa etmişti ve bütün
İslâm’ın surları hak, kapısı bunlar padişahın bilgisi dışında
Amelî hususlarda da adâletin adalet; içi de saadettir. yapılmıştı. Sultan çılgına döndü. Öyle
cereyanına şâhid oluruz. Evvelâ, sinirlendi ki, sütunları kestiren sevgili
mutlak olarak bütün işlerimizi dünya Adâletin hükümfermâ olduğu mimarının elinin kesilmesini emretti.
ve ukbâ, ruh ve cesed müvâzenesi harabeler saraylardan daha değerli, Padişahın emri bir çırpıda yerine
içinde ele almak bir adâlettir. Buna zulmün hay - huyuna boğulmuş getirildi. Rum mimar, art niyetli
rağmen cismanî yaşayış ve hayvanî saraylar harabelerden daha olmadığını, daha büyük kubbeli bir
hayat; âhirete ve kalbî hayata perişandır. yapının, İstanbul depremlerine
baktırmayacak şekilde ise, bu bir Hakla çarpışan er-geç yenik dayanamayacağını söylüyordu ama,
maddiyecilik ve ifrattır. Cismâniyeti düşer. padişah bunun aksini düşünüyordu.
nefy ve inkâr eden mistikce bir Ona göre mimar kötü niyetli
spritüalizm ise, bir tefrittir. Ve, bu iki Başkalarını ezerken, seni davranmış ve Ayasofya’nın
şey arasındaki müvâzene ise ezebilecek bir gücün bulunduğunu da erişilmezliğine gölge düşürmek
istikâmettir. kat’iyyen hatırdan çıkarma! istememişti. Etrafındakiler,
mahkemeye müracaat etmesi ve

kendisini savunması yolunda
Khristodoulos’u yönlendirdiler.
Mimarda İstanbul’un bu ilk kadısına
müracaat edip hakkını aramaya
koyuldu. Ve olan oldu, Fatih Sultan
Mehmet’in atadığı, adaletin temsilcisi,
Kadı Hızır Bey, çağ değiştiren hatta
"Rum Kayzeri" (Roma İmparatoru)
unvanını da alan sultanı savunmasını
yapmak üzere mahkemeye çağırdı.
Bir şikayet vardı. Şikayet edilen
padişah da olsa, adaletin kılıcı
keskindi ve haklıdan yanaydı. O
zaman kim haklı kim haksız ortaya
konmalıydı. Padişah bu emre itaat
etti. Gittiğinizde göreceğiniz
merdivenler yenilenmiş olsalar da
salon aynen duruyor. Bu salona
girmek için merdivenlerden ağı ağır
çıktı, kadının karşısına geçip mimara
karşı savunmasını yaptı. Suçlu
bulundu. Mimarı, muhakeme etmeden
elini kestirmişti. Mimar gördükleri
karşısında büyük bir şaşkınlık
geçiriyor, bir türlü inanamıyordu
yaşadıklarına. Çünkü Hızır bey, Fatih
Sultan Mehmet’in de suçlu bulunduğu
için aynı cezayla cezalandırılmasına
kara vermişti. Elleri kesilecekti. Rum
mimar, kadının eline ayağına sarıldı.
Davadan vazgeçtiğini, Osmanlı’nın
Adaleti karşısında ne diyeceğini
bilemediğini söyledi. Davacı, davadan
vazgeçince karar değişti, padişah
yüklü bir tazminata mahkum edildi ve
bu mahkemede yaşananların hepsi
tarihin muhteşem sayfasındaki yerini
aldı.
Bugün ÜSKÜDAR ADALET
TARİHİ MÜZESİ olan binanın iç
görünüşü. Fatih Sultan Mehmet`in
yargılanıp elinin kesilmesine karar
verilen dava, Üsküdar Gülfem Hatun
Mahallesi`ndeki 11 numaralı bu
kırmızı taş bina'da görülmüştü.
1941`den sonra ofis, terzi, kuaför ve
halı dükkanı olarak kullanılan binanın
izine yıllar sonra ulaşıldı.
Değerler Eğitimi
ADALET
Rum Mimar Khristodoulos,
Osmanlı İmparatorluğu’nun adaleti
karşısında ne diyeceğini bilemedi.
Saygı duydu ve müslümanlığı seçip
Atik Sinan Paşa adını aldı.
Mimarın yaptığı meşhur Fatih
Camisi, 1766 yılı depreminde yıkıldı.
Yerine bu günkü Fatih Külliyesi inşa
edildi.
Kadı Hızır Bey, aradan 500 sene
geçtikten sonra bile Kadıköy’de
yapılan bir caddeye yine isim babası
oldu. Fikirtepe'de ki Hızırbey
Caddesi'yle bu muhteşem öykü
dışında da adı geçiyor.
Görüldüğü gibi, adaletli olmak
toplumları çağdaş kılıyor. Bize böyle
eski öyküleri imrenerek okumak
düşüyor. Bir müzeden çıkan bu
etkileyici hikâye, ihtiyaç duyduğumuz
en önemli şeye, adalet duygusuna
çok güzel ve tesirli bir misaldir.
OSMANLI ADALETİ
Doğumundan ölümüne kadar her
türlü muamelenin adil esaslar üzerine
inşa edildiği Osmanlı devlet düzeninde
şümullü çok geniş bir vicdani kontrol
mekanizması kendiliğinden işlemekte
idi. Bu vicdani murakabe devlet
murakabesinden çok daha müessirdir
ve çok müspet neticeler vermiştir.
Bugün batılı ülkelerin
geliştirmeye çalıştıkları bu otokontrol
mekanizması; Osmanlının attığı her
adıma ölçü olmuş, Orta Afrika’dan
Orta Asya’ya kadar uzanan Osmanlı
İmparatorluğunun 600 yıldan fazla
yaşamanın en mühim amilini teşkil
etmiştir.(1)
Bu devlet, öyle bir hukuk
devletidir ki; müşterinin ununa,
buğdayına zarar gelir düşüncesiyle
değirmenlerde tavuk beslenmesini
dahi yasaklamıştır. Değirmen
sahipleri vakti öğrenebilmek için
yalnız bir tek horoz besleyebilirlerdi.
(2)
Otokontrol mekanizmasının
suiistimal edilmesini önlemek için
kadılar ikinci bir kontrol mekanizması
meydana getirirlerdi. Daha Osman
Gazi devrinde, yani beylik döneminde
fethedilen şehir ve kasabalara idari ve
adli görevleri yürütmek için birer kadı
tayin edildiğini belgelerden
öğreniyoruz.
4
Kadı (hâkim) olacak kimselerde
aranan şartlar vardı. İcadı adil, fehim,
müstakim, olmalı hiddet ve şiddetten
sakın- malı, taraflardan hediye kabul
etmemeli ayrıca fikri durgun
olduğunda, açlık, keder, gam,
uykusuzluk gibi hallerde hüküm
vermemeli idi.
Kaza dahilinde meydana gelen
yakaların mahkemeleri o kaza
mahkemesinde görülür, başka bir
kazaya dava naklolunmazdı. Yalnız
başkente gidip davasını divanda
gördürmek herkes için daima
mümkündü. (3) 0 devir Avrupa’sında
ise köylü toprak sahibi tarafından
yargılanır verilen cezaya itiraz
hakkına sahip bulunamazdı.
Osmanlı imparatorluğu
yönetiminde adalete öylesine saygı
duyulmuştur ki, kadı Fatih Sultan
Mehmet’in ellerinin kesilmesine dahi
karar verebilmiş, hakan ise kadıyı
yerinden uzaklaştırmayı aklına
getirmemesinin yanında, böyle
davrandığı için övmüştür. (4)
İdari işlerde kadıların en yakın
yardımcıları subaşılardı. Subaşılar bir
nevi polis ve jandarma görevi yapan
kimseleri idare eden emniyet amiri
durumunda idiler. Asayişi temin
ederek suçluları yakalayıp
mahkemeye sevk ederlerdi.
Türk düşmanı olmasıyla taranan
Fernand Grenand eserinde:
Banliyöleriyle beraber nüfusu yarım
milyon olan o muazzam İstanbul’da
dört senede yalnız dört cinayet
işlendiğini ve ağzına kadar tüccar
eşyasıyla dolu bir kervansarayı bir tek
kişinin muhafaza ettiğini yazmaktadır.
(1878'de 547.437 kişi ) (5)
Otokontrol mekanizması ve
temeli adalete dayanan hukuki
tedbirlerin eksiksiz olarak işletilmesi
sayesinde muhtelif dinlere, kültürlere,
ırklara mensup ve farklı alışkanlıklara
sahip insanların oluşturduğu
imparatorlukta asayiş mükemmele
ulaşmıştı.
II. Henri’nin sefiri olan M.
d’Aramon’un sekreteri Jean Chesnean
şöyle yazıyor: “İnzibat öyle düzenli,
sükûnet öyle büyük ki gözü ile
görmeyenin buna inanmasına imkan
yoktur. Geceleri şehri muhafaza
etmek için elinde fener ve baston
taşıyan bir kişi tek başına dolaşır ve
Paris’te yanında okçularıyla dolaşan

nöbetçi kumandanından daha fazla
korku verir.”
Mahkemelerde duruşmaların
halka açık yapılması kanun emriydi.
Halk mahkemeye gelip duruşmayı
takip eder, kadının dürüst olup
olmadığını anlar. İsterse şikâyet
ederdi.
Osmanlı mahkemelerinin bugün
batı ülkelerinde taklit edilen bir diğer
hususiyeti de duruşmaları 5—6, bazı
yerlerde da- ha fazla jüri üyesinin
takip etmesi mecburiyetiydi. Jüri
üyeleri nahiye, kaza, veya şehrin
dürüstlüğü ile tanınmış olgun, itimat
edilen, eline, beline, diline sahip
sağlam şahsiyetlerinden teşekkül
ederdi.
Duruşmalara mutlaka iştirak
etmek mecburiyetinde olan jüri
üyeleri davalıyı, davacıyı dinler,
hâkimin taraf tutmadığını, zora,
işkenceye, baskıya başvurup
vurmadığını kontrol eder böylelikle
üçüncü bir kontrol mekanizmasını
oluştururlardı.
Hâkim bilhassa bölgenin töresi
yani adet ve ananeleri hakkında jüri
üyeleri ile görüşür kararını ona göre
verirdi. Tereddüt ettiği hususlarda
müftülük makamına müracaat
edebildiği gibi aleyhine karar verilen
sanıklarda müftüye gidip fetva
alabilirdi. Yani jüri heyeti ve müftülük
makamı bir nevi iki kademe temyiz
vazifesi görüyorlardı. (6)
Selanik başpiskoposu
Palamostan Fransız ihtilali - filozofu
Volter’e kadar Osmanlı sistemi ile Batı
Avrupa feodalizmini kıyaslayan
herkesin gördüğü hususiyet şu
olmuştur: “Osmanlılarda hukuk
düzeni, vatandaşın güven altında
yaşamasına, kazanmasına, istikrarlı
bir vasatta mutlu bir hayat sürmesine
imkan veren mühim bir unsurdur.’ (7)
Umumiyetle son yıllarda yapılan
araştırmalar Avrupa’da ancak İİ.
Dünya Savaşından sonra sözü
edilmeye başlanan içtimai devlet
anlayışını Osmanlı imparatorluğunun
kuruluşundan itibaren uygulandığını
ortaya koymuştur. (8)
İngiltere kralı VIII. Henri bu
sebeple bir heyet göndererek Osmanlı
adli müesseslerini tetkik ettirmiş ve
bu heyetin raporuyla İngiltere’nin 20.
asırda dünyaya örnek olacak
adliyesinde ıslahat yaptırmış- tır. (9)
Değerler Eğitimi
ADALET
Avrupa’daki içtimai
farklılaşmaların her an Avrupa ile
temas halinde hatta içiçe bulunan
Osmanlı imparatorluğuna tesir
edemeyişinin sebebi de işte bu
adaletli hukuk sisteminde aranmalıdır.
Melzing 16. asırda Osmanlı
devleti ile Avrupa’yı şöyle
kıyaslamaktadır: “Kanuni Sultan
Süleyman’ın imparatorluğunda adalet
hâkim iken Avrupa’da Charles Quint
rüşvetler sayesinde imparator
olmuştur. Sultan Süleyman bir gün
Süleymaniye Camii’ni inşa ettireceği
arsa üzerindeki bir yahudinin evini
parasıyla istimlâk etmek istedi.
Yahudi bu satışa razı olmadığından
Sultan müftüye müracaat etti.
Müftünün kararı şu idi: ‘Ancak bir
mukavele ile Sultan bu evi
kiralayabilecekti. ‘ Bu karara Sultan
boyun eğmiştir. 0, üstelik dünyanın o
devirdeki en büyük devletinin başkanı
olarak yahudinin ufak evini zorla
almazken; Portekiz kralı yahudilere
‘program’ yaptırıp, ateşte diri diri
yakıyordu. (10)
Hüsrev Paşa’nın Mısır
beylerbeyliği sırasında Mısır vergisi
her zamankinden fazla gönderilince (9
yük yerine 12 yük) Divan-ı Hümayun
derhal toplanmış ve Hüsrev Paşa’nın
hükümeti memnun etmek için halka
baskı yaparak fazla vergi
alabileceğinden şüphe edilmişti.
Durum Mısır beylerbeyliğinden
sorulmuş, kanallarının açılması ile
mahsulün artması ve gümrüklerde
yapılan ıslahat fazla vergilere sebep
olarak gösterildiği halde durumun tam
tetkiki için Mısır’a müfettişler
gönderilmiş onlarda Hüsrev Paşa’nın
lehinde rapor verdikleri halde fazla
vergiler Kanuni tarafından yeni
kanalların açılması emriyle iade
edilmişti. (11)
İngiltere’nin İstanbul sefareti
memurlarından Ricault meşhur
eserinde şunları yazmaktadır:
“Osmanlı ordusu hareket halinde
iken; geçtiği yerlerdeki ahalinin,
yağmaya uğrama, kız ve kadınlarına
taarruz edilme gibi ahvalden şikâyet
ettikleri vaki değildir. Askerler ahaliye
kötü muamele etmezler sahip olmak
istedikleri eşyayı pazarlık yaparak ve
bedelini peşin ödeyerek satın alırlar.
Bence bu adalet ve hakkaniyet halidir
ki Türklerin muvaffakiyetine sebep
olmakta ve imparatorlukları gittikçe
büyümektedir. (12)
5
Osmanlı adalet anlayışının sırrını
açıklayan ve birçok tarihçinin dikkatini
çeken Slovak tarihçisi Michael
Matunak bölgedeki Avusturya ve
Osmanlı hâkimiyetlerini mukayese
ederken şu tespiti yapmaktadır:
“Ocava ismindeki köy halkı
Avusturya’ya tabi olduğu devirde her
zaman ormanlara kaçıyordu. Şimdi
yani Osmanlı hâkimiyetini kabul
ettikten sonra devamlı olarak
evlerinde rahat rahat oturuyorlar.”
Uzatılabilecek bu tür örnekler
Osmanlı devletinin adalet anlayışını
izah ederken, sömürgecilik siyasetini
kesinlikle uygulamadığını gösteren
açık ve net delillerdir.
Nitekim Erdel beyi Betlen Gabor
1626’da şunları yazıyordu: Rahmet-i
Rahmana kavuşan Sultan 1.
Ahmet’ten çok iyilik gördük. Eğer
çocuklarına ve Osmanlı devletine
karşı nankörlük edersek Türkiye’- de
yediğimiz ekmek ve tuz gözümüze,
dizimize durur.
Literatür
1— Osmanlı imparatorluğunda toprak
kanunları s. 14
2— A.ge., s. 62
3— Mustafa Akdağ: Türkiye'nin iktisadi ve
İçtimai Tarihi, c. 1
4— Hasan Basri Erk: Meşhur Türk
Hukukçuları, s.42
6— Fernand Grenard: Asya’nın Yükselişi ve
Düşüşü, s. 120.
6— M. Akdağ: a.g.e., C. 1,3. 406.
7— Aydın Yalçın: Türkiye iktisad Tarihi s.
66.
8— Jozef Blaşkoviç: Osmanlı Hakime yeti
Devrinde Slovakya’daki Vergi Sistemi
Hakkında, sayı, 32, s. 197.
9— Yılmaz Öztuna: Türkiye Tarihi, c.5.10l
10—Y. Öztuna:A.g.e.,
11—Gy Kaldy Nagy: Studie Torco-
Hungarica
12—1. Hakkı Uzunçarşılı: Osmanlı Devlet
Teşkilatında Kapakulu Ocakları c. 2. s. 259.
HZ. ÖMER’İN (R.A.) KENDİ
TORUNUNU TANIYAMAMASI
Hazreti Ömer, hilafeti zamanında
, yanında oğlu Abdullah ve Hz. Hasan
olduğu halde Medine sokaklarında
dolaşıyordu. Bir sokaktan geçerken
gayet zayıf kalmış, bakımsız bir çocuk
görüp:
“Bunun hiç kimsesi yok mu
acaba? Nasıl insan bunlar, çocuğa hiç
bakmamışlar” dedi. Oğlu Abdullah:
“Baba tanıyamadın mı? O senin
torunun, benim de kızımdır, deyince,
Hz. Ömer kızdı ve:

“Yazıklar olsun sana” dedi.
Babasının öfkelendiğini anlayan oğlu:
“Baba ne yapayım, sen halifesin
bana biraz daha imkan versen çocuğa
daha iyi bakardım. Elindeki imkanları
kullanıp bana daha fazla fırsat
vermiyorsun ki” dedi. Bu söz üzerine
halife:
“Vallahi oğlum, diğer
Müslümanlara yaptığımdan daha
fazlasını sana yapamam. Onlara ne
yapıyorsam sana da ancak o kadar
yapabilirim. Bunu böyle bil” dedi.
EL-ADLU ESAS UL-MULKİ
Hz. ömer'in en çok riâyet ettiği
husûsun adalet olduğu belirtilir.
Rivayet odur ki; halifeliği döneminde
bir gün Rum kralı yanında bir sürü
muhâfız ile beraber Hz. Ömer'i
ziyarete gelir. Fakat kendisi
makamında yoktur. Medineliler derler
ki "Emîril-müminîn bu saatte öğle
uykusuna falan yerdeki ağacın altına
gider.". Kral muhafızları ile berâber
tarif edilen yere gider. Hz. Ömer
gerçekten de ağacın altına kıvrılmış
tek başına kestirmektedir. Yanına
yaklaşırlar. Hz. Ömer doğrulunca kral
şöyle der : "Ey Ömer, adalete riâyet
ettin, kimsenin hakkını yemedin,
muhafızın olmaksızın geziyorsun, bir
de bizim şu hâlimize bak !"
KUTADGU BİLİG
(MUTLULUK VEREN BİLGİ)
(Kutadgu Bilig; kutluluk bilgisi, saadet
bilgisi, devlet olma bilgisi, devlet idaresi
bilgisi manalarına gelen eser Yusuf Has
Hacip tarafından Balasagun'da yazılmaya
başlanmış. 1069-1070'te Doğu
Türkistan'daki Kaşgar şehrinde
tamamlanmış ve Doğu Karahanlı
Hükümdarı Tavgaç Ulug Buğra Kara Han
Ebu Ali Hasan bin Arslan'a takdim
edilmiştir)
“Kanunlar ne ölçüde insanlığı
kapsarsa o nispette halk mesut,
devlet payidar olur” Kutadgu Bilig
Devletin temeli adalettir
Karahanlı Devri’nin en önemli eseri
“Kutadgu Bilig” de adaleti hükümdar
temsil etmiştir. Burada hükümdarın
başlıca görevi de “doğru kanunlar
(Köni törü) yapmak ve onu adaletle
uygulamaktır. Devletin temeli
adalettir. Bey adil olursa dünyada
huzur olur. Kanunu “adilane” tatbik
eden bey bütün dileklerine kavuşur.
Halkı adil kanunlarla idare et. Birinin
Değerler Eğitimi
ADALET
diğerine karşı zorbalığa kalkışmasına
izin verme. Devleti mahveden iki şey
vardır. Biri vazifeyi ihmal, diğeri
insanlara zulüm”.
MEVLANA’DA ADALET
Adil kişi, sahip olduğu mevki ve
makamın gücünü insanları ezmekte
değil, mutlu etmekte kullanır.
Zulüm demiriyle taşını birbirine
vurma! Çünkü bu ikisi, erkek ve kadın
gibi çocuk meydana getirirler.
Zâlimlerin zulmü, karanlık bir
kuyudur; bütün âlimler böyle
söylemişlerdir.
Daha ziyade zâlim olanın kuyusu,
daha korkunçtur. Adalet “daha
kötüye, daha kötü ceza verilir”
buyurmuştur.
Ey Zulümle bir kuyu kazan! Sen
kendin için tuzak hazırlıyorsun.
İpek böceği gibi kendi etrafını örme;
kendine kuyu kazarsan bâri kararlıca
kaz!
Sen zayıfları yardımcısız, kimsesiz
sanma; Kur’ân’dan “İzâ câe
nasrullâh”ı oku.
Sen filsen, düşmanın senden
ürkmüşse, sana ceza olarak işte
Ebâbil kuşu gelip çattı.
Yerde bir zayıf aman dilerse, gökyüzü
askerleri birbirlerine karışırlar.
Kızgınlıkla gönüllere ateş saldın mı,
cehennem ateşinin aslı oldun gitti.
O yılana, akrebe benzeyen sözlerin
yılan ve akrep olur da seni
kuyruğundan yakalar.
İnsanın eli tırnağı olmamalı; eli tırnağı
oldu mu ne din düşünür, ne doğruluk!
Adalet nedir? Ağaçlara su vermek.
Zulüm nedir? Dikeni sulamak.
Adalet, bir nimeti yerine koymaktır,
her su isteyen tohumu sulamak değil.
Zulüm nedir? Bir şeyi, yerinde
kullanmamak, lâyık olmayan yere
koymak. Bu da ancak belâya kaynak
olur.
Zulmedersen kötüsün, gerisin geriye
gittin. Adalette bulunursan saadete
6
erersin, kalem bunu yazdı; mürekkebi
bile kurudu.
Ey Yusufların derisini paralayan, seni
de bir kurt paralarsa bunu kendinden
bil!
Bilmiyor musun ki benim için kuyu
kazarsan nihayet kendin düşersin
Her kimin yakası bir aşktan dolayı
yırtılmışsa, o hırstan ve ayıptan
tamamıyla temizlenmiştir.
***
Adaletin Bu Mu Dünya
Selda BAĞCAN
(Ali Ercan)
Güvenemem Servetime Malıma
Ümidim Yok Bugün İle Yarına
Toprak Beni De Basacak Bağrına
Adaletin Bu Mu Dünya
Ne Yar Verdin Ne Mal Dünya
Kötülerinsin Sen Dünya
İyileri Öldüren Dünya
Ne İnsanlar Gelip Geçti Kapından
Memnun Gelip Giden Var Mı Yolundan
Kimi Fakir Kim Ayrılmış Yarinden
Adaletin Bu Mu Dünya
Ne Yar Verdin Ne Mal Dünya
Kötülerinsin Sen Dünya
İyileri Öldüren Dünya
Kimi Mecnun Gibi Dağda Dolaşır
Kimisi De Ölüm Yok Gibi Çalışır
Kimi Meteliksiz Kimi Milyona Karışır
Adaletin Bu Mu Dünya
Ne Yar Verdin Ne Mal Dünya
Kötülerinsin Sen Dünya
İyileri Öldüren Dünya
Ekmek, su, aş bulmak gecikebilir.
Temele taş bulmak gecikebilir.
Devlete baş bulmak gecikebilir.
Adalet gecikmez tez verilmeli.
ADİL KİŞİ
1. Dosdoğru sözlü olur.
2. Sözüne sadıktır. Sözünün
eridir.
3. Emaneti muhafaza eder. Sır
tutar.
4. Öfkesini kontrol eder.
5. Zordan kaçmaz.
6. İkiyüzlü değildir.
7. Kötü niyet ve zan beslemez.
8. Dedikodu etmez.
9. Özel hayatı merak etmez.
Ayıbı ifşa etmez.
10. Güzel bakar, güzel görür,
güzel söyler.
11. Zulmetmez.
12. İnsanlar faydalı olur.
 Değerler Eğitimi 7
ADALET
Haksızlık karşısında susan;
dilsiz şeytandır. HŞ